Anonymi contra philosophos

Citation preview

CORPv CHRISTEANORVN 3pRIES LATUNA ivi

YXwpeot DUE nup p a |uticonrm

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

$^. *

|:

& H

n) P*

* JA v;

es

Vul: 4*1

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

LVIII À

CORPVS

CHRISTIANORVM Series |Latina

IV TDI

ANONYMI CONTRA PHILOSOPHOS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

I1

ANONYMI CONTRA PHILOSOPHOS

EDIDIT Diethartd ASCHOFF

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

Thecla,

|ibrang

SCHOOL OF. TLEOL: OGY AT CLAREMONT alifornia

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPrTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

ansmihgenad.fteempo

"vinciné immegenuus idm. Gur dovem./otttidamug. 1105 ytculieuesck

712APAPRIPDBA cR 1

E bs á

) páax ferurd (ia

due otros effufionis fuyeitust infra inar quippetcaca recto Red Iduia toleishb, fant quiflbet quoo Geb. Zetvutnt dipl

cuip buers c pobucrib- oie uoc lodhnz bbahconffludtur.

Codex Walentianus

253, fol. 1 r (disp. 1, 1-45)

—

Sa?

e

Codex Oxoniensis, Rawlinson /A 368, fol. 63 v (disp. 4, 173-223)

EINLEITUNG Im Jahre 1942 legte August Eduard Anspach auf Grund

einer in Valencia aufbewahrten Handschrift die Edition einer bis dahin unbekannten Streitschrift vor. Sie trágt den Titel : LIBER ALTERCATIONVM CHRISTIANAE PHILOSOPHIAE CONTRA ERRONEAS ET SEDVCTILES PAGANORVM PHILOSOPHORVM VERSVTIAS ?), im folgenden abgekürzt : CP — Contra Philosophos. Anspach datierte diese anonyme Auseinandersetzung eines Christen mit altrómischer und neuplatonischer Philosophie und Ethik in das zweite Viertel des 6. Jahrhunderts, in die Zeit zwischen der Hinrichtung des Boethius 524 und dem Untergang der Ostgotenherrschaft in Italien. ?) 1949, sieben Jahre nach Anspach, machte Bernhard Blu-

menkranz auf eine zweite Handschrift von CP aufmerksam. ?) Sie findet sich im Kodex

Rawlinson

A 368 der Bodleian

Library von Oxford. Neben CP enthált dieser Kodex noch eine andere Streitschrift, die betitelt ist : EXCERPTA

LIBRIS BEATI

AVGVSTINI

INFIDELITATI

EX

JVDAEO-

RVM OBVIANTIA 52, im folgenden: C/ — Contra Judaeos. Der Oxforder Bibliothekskatalog und Blumenkranz halten CP und C] für Werke ein- und desselben Verfassers. ) Im Unterschied zu Anspach nahm Blumenkranz freilich als Entstehungszeit der Schriften das 12. Jahrhundert an. 9) Die über ein halbes Jahrtausend divergierenden Datierungsansátze machen die Schwierigkeiten einer zeitlichen Einordnung deutlich. Der Grund dafür liegt in der Form der überlieferten Texte : CP und C] sind anonyme Kompilationen, in weiten Teilen direkte Exzerpte aus dem Corpus Augustinianum. Werke dieser Art lassen sich naturgemáD nur mittelbar für Datierung und Verfasserschaft auswerten. Bei den beiden hier zu betrachtenden Schriften kommt erschwerend hinzu, daB sie sich ganz überwiegend mit überzeitlichen philoso(1) Anonymi altercationes christianae philosophiae contra erroneas et seductiles baganorum hilosophorum uersutias excerptas ex S. Augustini libris aliquot primum edidit recensuitque A.E. AxsPAcH, Consejo Superior de Investigaciones cientificas, Madrid, Instituto Antonio de Nebrija" 1942. (2) Praefatio, S. 4-6.

(3) BruMENKRANZ, Une survie médiévale de la polémique antijuive de Saint Augustin, in Rerue du Moyen Age Latin 5(1949), S. 193-196 ; vgl. Seriptorium 5 (195 1)Nt. 230 8.525. (4) Zum Titel siehe unten S. XXVII.

(s) Catalogi codicum manuscriptorum bibliothecae Bodleianae, S. 375, BLUMENKRANZ, Survie, S. 195 ; vgl. unten S. VIII. (6) BLUMENKRANZ, La survie médiévale de Saint Augustin à travers ses apocrypbes, in "Augustinus Magister, Études. Augustiniennes 1954, S. 1005 ; BLUMENKRANZ, Vie e? survie de la polémique antijuive, in. Texte und Untersucbungen 63(1957) S. 461 Anm.1r und 462 ; BLuMENKRANz, Les auteurs Chrétiens Latins du Moyen "Age sur les Juifs et le judaisme, in Éudes Juives 4(1965) Nt. 51bis, S. 52.

VI

EINLEITUNG

phischen, dogmatischen und ethischen Fragen bescháftigen, von denen sich nur mit Mühe Bezüge zu Ort, Zeit und Persónlichkeit ihres Verfassers herstellen lassen. Trotzdem erscheint eine Datierung móglich : CP und C/ sind wohl, wie Anspach annahm, in der spáten Ostgotenzeit in Italien kompiliert worden Wein hier auch Anspach im Ergebnis zugestimmt werden konnte, genügt seine CP-Edition den Ansprüchen an eine kritische Edition jedoch nur in beschránktem Mae. ?) So stellte sich die Aufgabe, neben C / auch CP auf verbreiterter Textgrundlage neu zu edieren. Da CP leichter erschlieDbar, einfacher aufgebaut und wohl auch früher abgefaDt ist ?), wird hier zunáchst die Edition dieser Streitschrift vorgelegt. C / soll als Band LVIII B des Corpus Christianorum móglichst bald folgen. Ohne die mir von vielen Seiten zuteil gewordene Hilfe hátte diese Textausgabe nicht vollendet werden kónnen. Zuerst sind die beiden Institute zu nennen, die die Identi-

fizierung der dem Corpus Augustinianum entstammenden Kompilationseinheiten erst móglich machten, das AugustinusInstitut von Eindhoven, Niederlande, und das Vetus-Latina-

Institut von Beuron an der Donau. In Eindhoven bin ich vor allem Herrn Pater J. Kroonenberghs verpflichtet, in Beuron Herrn Pater B. Fischer und Herrn Professor W. Thiele. Mein persónlicher Dank gilt an erster Stelle Herrn Professor A. von Brandt, Heidelberg, der alle mit der Edition verbundenen Arbeiten beratend und helfend begleitete, sodann Herrn Professor B. Blumenkranz, Paris, für die Uberlassung von CJ zur Edition und seiner Vorarbeiten zu CP 5), weiter Herrn Professor K.-H. Rengstorf, Münster/W., für die vielfáltige Hilfe des von ihm geleiteten Institutum Judaicum Delitzschianum, Herrn Pater G. Folliet, Paris, für die Erlaubnis, über die

Spezialbibliothek des Instituts der Etudes Augustiniennes zu verfügen und das Entgegenkommen seiner Mitarbeiter, und nicht zuletzt Herrn Pater E. Dekkers, Steenbrugge, für die Aufnahme von CP und C/ in die Reihe des Corpus Christianorum,

manchen

Rat bei der Edition

und die vorbildliche

Betreuung durch Herrn R. Vander Plaetse. Bei der Identifizierung der Vorlagen, die der Kompilator benützt hat, vor allem derer in C /, haben Mademoiselle A.-M. (r) Die Untersuchungsetgebnisse werden in einem gróferen Aufsatz in Sacris Erudiri veróffentlicht werden. (2) Siehe D. Ascuorr, Krizische Bemerkungen gu einer wenig beachteten Edition eines "Augustinkompilators der Sbátantike, in Seriptorium 28(1974) S. 301-508. (3) Siehe unten S. X. (4) Náhere Angaben dazu in dem in Anm. (2) erwáhnten Aufsatz.

EINLEITUNG La Bonnardiére,

VII

Paris, und die Patres L. Brix, Paris, sowie

H. Barré, Chevilly-Larue, ihre auDerordentlichen Kenntnisse des Corpus Augustinianum zur Verfügung gestellt. Für briefliche Auskunft danke ich dem Institut de Recherche et d'Histoire des Textes in Paris und dem Thesaurus Linguae Latinae-Institut in-München, diesem auch für die Móglichkeit, dort zu arbeiten.

Grundlage aller Untersuchungen war der Erhalt der Mikrofilme der Handschriften und die Erlaubnis, die Originale in der Kathedralbibliothek von Valencia unter Herrn Pater R. Robres und der Bodleian Library von Oxford einzusehen, wo mich Assistant A. dela Mare zuvorkommend betreute. Nicht am geringsten ist am Zustandekommen dieser Edition durch Vermittlung des Studentenwerkes Villigst das Volkswagenwerk beteiligt.Es gewáhrtenicht nur ein verlángertes Doktorandenstipendium, sondern übernahm auch alle unmittelbaren Kosten für die Auslandsaufenthalte und einige Sonderausgaben. Die Einleitung der Edition ist meiner Dissertation entnommen,

die unter dem Titel

: EDITORISCHE

STUDIEN

ZU ZWEI ANONYMEN KOMPILATIONEN DER SPATANTIKE im Jahre 1971 der Philosophisch-Historischen Fakultát der Universitát Heidelberg vorgelegen hat.

I. Contra Philosophos und Contra [ udaeos

Vor einer nàheren Betrachtung der spanischen und englischen Handschrift muD die in der Einleitung gemachte Behauptung begründet werden, daB CP und C7 denselben Verfasser haben. Im Oxforder Kodex gehóren CP und C7 palàáographisch zusammen. Sie wurden offenbar ohne Absetzen hintereinander abgeschrieben. Eine andere Frage ist, ob beide denselben Verfasser haben. Die Frage ist berechtigt, da die spanische Handschrift nur CP enthàlt, und beide Kompilationen formal und inhaltlich einige Unterschiede aufweisen. So weichen CP und C/ in der Form der Überschriften voneinander ab, in der Lànge der Disputationen, in der Zahl der Disputanten und der jeweils verarbeiteten Vorlagen. !) Zudem stammen die Vorlagen von C / háufig aus pseudaugustinischen Werken, wàhrend CP nur einige wenige Zeilen aus "Adversus quinque haereses" des Quoduultdeus enthált, sonst aber ausschlieDlich Schriften Augustins. ?) Das Gesprách zwischen (1) Zur Form der Überschriften siehe unten S. XXVI sq. In C] sind die Disputationen erheblich lànger, vgl. unten XVII Anm. (4) ; in CJ diskutiert Augustin nuf mit einem "Judaeus", in CP mit fünfzehn verschiedenen Vertretern antiken Heidentums [s. unten Index V S. 391-393] ; in CP werden acht augustinische und eine pseudaugustinische Schrift benützt, in CJ fünfzehn augustinische und fünfzehn pseudaugustinische. (2) Siehe unten Index III S. 572.

VIII

EINLEITUNG

Augustin und den heidnischen Philosophen in CP wird über Philosophie, Ethik und Geschichte geführt, das zwischen dem Kirchenvater und seinem jüdischen Gegner in C/ über das Alte Testament und Dogmatik. In CP befleiBigen sich die Gesprüchspartner im allgemeinen eines konzilianten Tons, C dagegen enthàált viele beleidigende und herabsetzende AuDerungen. Trotz dieser Unterschiede wird im Oxforder Bibliothekskatalog und bei Blumenkranz die Zusammengehórigkeit von CP und CJ als gegeben hingenommen. Kaum zu Unrecht ! Zunáchst spricht dafür die gemeinsame Überlieferung von CP und CJ im Oxforder Kodex, auch wenn bekannt ist, daD Ko-

pisten zuweilen Schriften verschiedener Autoren aus formalen Gründen zusammen abschrieben. !) Mehr bedeutet schon die gleiche Blickrichtung : sowohl CP wie C7 sind Streitschriften von christlicher Seite gegen echte oder vermeintliche Gefahren von auDen, altrómischen Gótterglauben und stoisch-neuplatonische Philosophie auf der einen, das Judentum auf der anderen Seite. Noch stárker fallen formale Parallelen ins Gewicht : in beiden Streitschriften wird den nichtchristlichen Gespráchs-

partnern nur ein sehr bescheidener Raum zu Stellungnahme

und Entgegnung eingeráumt ; in beiden vertritt Augustin die christliche Seite ; beide sind Kompilationen aus dem Corpus Augustinianum. Für ein- und denselben Verfasser spricht vor allem die gleiche Struktur : in CP und in C/ findet sich die nàmliche diffizile Arbeitsweise und in den vom Kompilator selbst herrührenden Abschnitten ein weithin identischer Wortschatz, gleiche Redewendungen und ein áhnliches Satzgefálle. So entsprechen sich etwa die Sátze : Sed iam tw Judaee, contra quem huvus disputationis cerlamen sumimus, quae animo concepisti, àn mediwm proferre ne moreris ! in CJ und Sed iam uos pagani, contra quos hutus secundae disputationis laboriosum certamen Domino adiuuante inire disposuimus, quae subdolo gestatis in pectore, àn mediwm proferre non cunctemini ! in CP. ?) Vom Verfasser in seine Exzerpte eingestreute Formeln wie Ergo quid dicam tua diligenter adueriat eruditio ! sind in beiden

Streitschriften nachzuweisen. ?) Einiges scheint dafür zu sprechen, daB der Kompilator den GroDteil der Vorlagen von CP und C/ in einem Zuge exzerpiert, geordnet und dann um die beiden groBen Themenkreise (1) So enthalten beispielweise zwei det drei Manusktipte, die der von B. BrvMENKRANZ besorgten Edition der ''Altercatio Aecclesiae contra Synagogam"

zugrundeliegen, noch andere christlich-jüdische Streitschriften, in Revue du Moyen "Age Latin 10 (1954) S. 37sq. (2) CJ O 112(1),22-26 (— Kodex Rawlinson A 368, Blatt 112, Vorderseite linke Spalte, Zeilen 22-26 ; vgl. unten S. XL Abkürzungsverzeichnis unter O).

(3) CJ O 116(2),51-32 ; CP 2,775 ; 5,575350 ; 4,2585 ; 5,792.

EINLEITUNG IX gruppiert hat. So kommen alle in CP verwendeten Werke des Corpus Augustinianum auch in CJ vor. Trotzdem gibt es, von einer noch zu betrachtenden Ausnahme abgesehen, keine Dubletten, obwohl sie von der Kompilationstechnik nahe gelegen hátten. Offenbar stimmte der Verfasser CP und CJ auteinander ab. Weiter enthált CP fünf nur wenige Zeilen umfassende Abschnitte aus Augustins Eistulae, den Tractatus in Euangelium Joannis, De Genesi ad litteram libri XIII, Contra

Faustum Manichaeum und der Schrift des Quoduultdeus Aduersus quinque haereses. ) Diese Werke werden in CJ in aller Breite exzerpiert, in CP dagegen nehmen sie zusammen nur etwa zwei Editionsseiten ein. !) DaB der Kompilator um dieses geringen Materials willen die genannten Werke einsah und exzerpierte, ist unwahrscheinlich. Er entnahm sie eher aus ihm schon vorliegenden Auszügen. Móglicherweise plante der Kompilator von vornherein ein Doppelwerk gegen heidnische Philosophen und Juden. Für eine Entscheidung der Frage, in welcher Reihenfolge CP und C/ entstanden sind, lassen sich zumindest gewisse Anhaltspunkte gewinnen. Wichtig für das Verháltnis der beiden Schriften ist die einzige in ihnen enthaltene Dublette, die auf einen Abschnitt aus Quoduultdeus : Aduersus quinque haereses 1I, 3 zurückgeht : Quoduultdeus PL 42,1102,22-25

CP 1,31-34

C] O 114(2),26-32

Non est ergo quod terreat uos ; et tantum exspectate,

Non est ergo quod mos terreas ; tantum patienter exspecta

Evgo non est quod nos terreas ; tantum patienter exspecta,

audite et orate, inientior ei

et diligenter ausculia ei horum,

diligentev ausculta. et eorum,

auctior circa me

quae dicuntur,

quae dicuntur,

uestra sit oratio.

curam habeto cum diligenüia.

curam habeto magna cum diligentia.

Non diutius

Ne ergo diutius

Non evgo diutius

immoremuyr,

immovemuy,

immovemuv,

1am quae proposuimus

prosequamur !

| dam munc ad vem

wueniamaus !

dudum animo concepta Tam in medium prvoferamus !

Zusammen mit dem unmittelbar voraufgehenden Satz stellt die angezogene Stelle in CP die einzige Erwáhnung des Quod(1) AU ep 157,16sq; 166,5. AU Io 53,6,18-19

AU Gn li 7,2 ; 7,6

— CP

5,1211-1230; 5,277-283 3,636-657

5,283-297

AU Fau 1,1 ; 12,13

5,17-18 ; 2,1524-1526

QU hae 1,1 ; 2,5

1,27-34

Hiet wie auch im Apparat det Edition werden die Abkürzungen des Verzeichuis der Sigel für Kircbenschrifisteller von B. Frscugn, in Verus Larina 1/1, Freiburg, 2. Auflage 1965, verwendet. Siehe auch unten S. X X XIXsq. Abkürzungsverzeichnis unter Z4.

m

EINLEITUNG

uultdeus-Werkes und einer pseudaugustinischen Schrift in CP überhaupt dar. In C7 dagegen findet sich die Periode inmitten weiterer Exzerpte aus Aduersus quinque haereses. *) Vom Kon-

text her ist der Abschnitt besser in C/ verankert. Es ist naheliegender anzunehmen, der Kompilator habe die Dublette aus CJ nach CP übernommen als sich vorzustellen, er habe für die wenigen Zeilen eigens die Schrift des Quoduultdeus eingesehen. Ebenso wurden die erwáàhnten vier anderen in CP in geringem Umfang benützten Augustinwerke eher für CJ als für GPan Anspruch genommen. Wenn der Verfasser freilich zuerst alles exzerpiert, dann erst zusammengestellt hat, láBt sich aus dem

allem eine gegenüber CP frühere Abfassungszeit nicht begründen. Der Einzelvergleich bei der Dublette spricht wegen der gróBeren Ausführlichkeit an zwei Stellen umgekehrt eher für einen spáteren Ansatz von C J : aus cum diligentia bei CP wird bei CJ magna cum diligentia und aus iam nunc ad rem wueniamus ! dudum animo concepta iam in medium proferamus ! Hinzu kommt, daB CP wie Quoduultdeus Non est ergo beginnt, wáührend C / hier mit Ergo non est umstellt. Demgegenüber hat im Schlufsatz CJ mit Quoduultdeus nom gegen me von CP. Eine Beurteilung darf weiterhin nicht übersehen, daD die Dublette fast durchweg aus Wendungen besteht, die mehrfach fast stereotyp in CP und C] vorkommen. ?) Von hier aus allein làBt sich eine Prioritát von CP nicht rechtfertigen. Für sie sprechen freilich weitere Argumente, zunáchst die Reihenfolge der Schriften im Oxforder Kodex. Es besteht kein erkennbarer Grund, warum die Vorfahren und Kopisten der Oxforder Handschrift die Reihenfolge geándert haben sollten. Auch der einfachere Aufbau von CP spricht für eine frühere Abfassung. Er zeigt sich an den selteneren und kürzeren verfassereigenen Passagen in CP und an der weit kleineren Zahl ausgebeuteter Schriften. In CJ wird bei einem um ein Drittel geringeren Umfang die vierfache Zahl der Vorlagen von CP verwendet, darunter sehr viel zeitlich jüngeres pseudaugustinisches Material. Davon kónnte einiges dem Kompilator erst nach AbschluB der sonst wohl überwiegend zusammenhángend durchgeführten Exzerptionsarbeiten bekannt geworden sein. Móglicherweise ist C7 nicht ganz vollendet worden. Dies würde dann auch auf eine spátere Abfassungszeit deuten. Im Gegensatz zu CP fehlt ein eigentlicher SchluB. Wáhrend C7 unauffállig und ohne Hóhepunkt zuende geführt wird, schlieft CP mit einem eigens die Vorlage umgestaltenden Ausblick auf

: (1) CJ-Kontext : O 114(2),4 - 115(3),10 — QU hae I - III mit kleineren Umstel-

ungen. (2) Man vetgleiche etwa CP 1,23-25 und oben S. VIII und S. VIII Anm. (2).

EINLEITUNG

XI

das ewige Leben. !*) Für das Fehlen einer letzten Überarbeitung kónnte auch sprechen, daB Excerpta ex libris beati Augustini infidelitati Judaeorum obuiantia kaum der vom Kompilator vorgesehene Titel von C war. ?)

II. Nachwirkung und. Überlieferung Ein von CP oder C/ ausgehender EinfluD ist nirgendwo erkennbar. ?) Der Codex Valentianus und der Codex Oxoniensis tragen die ganze feststellbare Überlieferung. Nachforschungen nach weiteren Handschriften blieben ergebnislos. 4) Zu der dünnen Uberlieferung mógen mehrere Gründe beigetragen haben, auch wenn die Dialogform der beiden Streitschriften an sich günstig war. *) Im Mittelalter dürfte kaum besondere Nachfrage nach antipaganer Literatur vorgelegen haben, wáhrend C / gewiB vor allem durch das weit verbreitete Werk De fide catholica contra Judaeos des Isidor von Sevilla verdràngt und überflüssig gemacht wurde. *) Gegenüber dem viel gelesenen Kirchenvater war der móglicherweise von vornherein bestehende anonyme Charakter der Kompilationen kaum geeignet, ihre Chancen im Mittelalter zu erhóhen. 7) Die Anonymitát und die schwache Uberlieferung von CP und C/ nótigen zu eingehender Betrachtung der beiden vorhandenen Handschriften aus Valencia und Oxford. 1. Der Codex Valentianus (V) Der Codex Valentianus, in der Kathedralbibliothek Valencia unter der Signatur 253 (früher 178) aufbewahrt von Anspach nach dem Fundort genannt, ist ein in Leder Pappe gebundener, gut erhaltener und lesbarer Kodex.

von und und Er

(1) Siehe unten S. XXIX. (2) Es ist auf jeden Fall schweret votstellbar, daB ein Abschreiber einen ihm votliegenden Titel geándert als daB er einen fehlenden Titel ergánzt hat. Freilich kónnte ein Kopist aus unbekannten Gründen den Titel ausgelassen haben, worauf

ihn dann ein Spàáteter in der vorliegenden Form einsetzte. Warum die heutige Überschrift von CJ nicht vom Kompilator stammen kann, wird unten S. XXVII begründet. (3) Über eine Beziehung zu Isidor von Sevillas, Quaesziones in Vetus Testamentum wird in dem oben S. VI Anm. (1) angekündigten Aufsatz diskutiert werden. (4) Hiet móchte ich dem Inszi/u? de Recherche et d'Histoire des Textes in Partis noch einmal für gegebene Auskünfte danken. (5) So betont BLUMENKRANZ bei einem Werk des Eucherius von Lyon : *'La forme dialoguée de cette ceuvre en fit un manuel trés utile et souvent utilisé", in "Auteurs [vgl. oben S. V Anm. (6)] Nr. 6 S. 22. . (6) Siehe B. Brscuorer, Die europáische Verbreitung der Werke Isidors, in Isidoriana, Leon 1961, S. 555. (7) Dies stellt BLUMENKRANZ für die oben S. VIII Anm. (1) genannte Z4//ercatzo —Aecclesiae conira Synagogam, S. 59 fest.

EINLEITUNG

XII

enthàlt 128 linierte, doppelseitig beschriebene und vier leere Pergamentblátter. Im Format 25,3 x 18,3 cm weisen die Blátter 1-32 je 34, die Blátter 33-128 je 33 Zeilen auf. V dürfte in der ersten Hálfte

des 15. Jahrhunderts

in

Spanien entstanden sein. Die Schrift ist im Übergang von den auf der iberischen Halbinsel lange und stark wirkenden go-

tischen Vorbildern zu runderen und breiteren Formen begriffen. ?) Humanistische Schulung ist aber noch nicht nachweisbar, 3) wenn man von der relativ groDfláchigen Gestaltung der

Schrift absieht. Der Kodex beginnt mit der in roten Minuskeln geschriebenen Titelangabe : Incipit liber altercationum Christianae fhilosophiae contra. erroneas et seductiles baganorum philosophorum uersutias. Die Initialbuchstaben zu Beginn der fünf Disputa-

tionen und des Prologs der vierten Disputation sind künstlerisch ausgestaltet. ?) Sie sind in gold, blau und fahllila ausgemalte unregelmáBige Rechtecke gefaDt, deren Form sich den in ihrer Mitte eingeschlossenen eigentlichen Initialbuchstaben etwas anpaft. *) Von den Initialen aus erstrecken sich zum Teil über die halbe Seite hin nach oben und nach unten an den freien Rándern blumenartige Gebilde, die in goldfarbenen runden Blüten enden. Blumen und Goldfarbe sprechen für eine Entstehung im r5. Jahrhundert. ) Sie stammen jedoch schwerlich von der Texthand. 9) (1) Iberische Merkmale der Schrift : unziales *d" mit flach nach links gebogener Oberlinge; langscháftiges 's' am Anfang und in der Wortmitte ; *g"-Unterschleife nahe der Grundlinie ;konsetvative Abkürzungspraxis, *et' meist ausgeschrieben, relativ selten die tironische Note dafür ; Junkturen wie das Verschleifen von *po', *do' nicht háufig. Rechtschreibung mit Verdoppelung und Vereinzelung von Buchstaben wie CP 1,18 : tolleratis ; 1,55 : Sardanapalli ; 1,85 : connexione ; 1,84 : efunderetur usw. Hierzu vergleiche unten S. XXXVIII. Zu den hier angeführten Schriftmerkmalen und zur Rechtschreibung siehe S. HARRISON TuoMsow, Iberia, in Latin Bookbands of. ?he Later Middle Ages. 1100-1506, Cambridge 1969, Tafeln 109-132. (2) So vermochte der Kopist trotz offensichtlicher Bemühung gtiechische Wórter nicht richtig zu schreiben, so CP 3,195 — V 561,29 : zicbos ;CP 3,1511 — V 32v,18 : eronos ;CP. 3,1514 — V 72w,19 : nois; CP 4,2075 — V root,r5 : noun ;CP 5,1790 — V 126v,19 : eupbacias. (2) 1. Disputation V 15,3. — CP 1,5: O - mnis 2

261,21 2:3 S ej 23 541,2 3,5: D -iligentius 4751,22 4,18 : P - hilosophi 5. 106v,29 535: N-unc Prologus libri quarti : V 751,8 — CP 4,5 : C- ontra (4) Die meist eingebuchteten oder abgeplatteten Rechtecke weisen 2,2-4 cm Lànge, 1,9-3,1 cm Bteite auf. Der eingeschlossene Initialbuchstabe ist immer in Gold gehalten. Von der vierten Disputation abgesehen ist auch der der Initiale folgende Buchstabe gróBenmáDig hervorgehoben. (5) W. WarreNsACH, Das Schriftwesen im Mittelalter, Graz 4. Auflage 1958 (unveránderter Nachdruck der 5. Auflage 1896) S. 382. (6) *Die Regel wat es nicht", so WArrENsACH, Sebrifftwesen, S. 345.

EINLEITUNG

XIII

Der Text der Handschrift ist mit dunkler Tinte geschrieben. Rote Tinte findet für die Überschriften, Incipits, Explicits und die Namen der Disputanten im Text Verwendung. Kleine, mit Girlanden in roter Tinte gefüllte Lücken, wenn die Namen nur

wenige Buchstaben umfassen, enggestellte Buchstaben bei langen Namen zeigen, daD diese nicht gleichzeitig mit dem fortlaufenden- Text geschrieben, sondern spáter eingetragen wurden. !)Dies gilt wohl auch für die Überschriften, Incipits und Explicits. Im Text lassen sich oft mehrere Zeilen umfassende Nachtráge und viele zum Teil lange Rasuren an der dann deutlich engeren Schrift und manchmal auch an kleineren Lücken am Ende eines Nachtrags erkennen. ?) Wie bei den Namen hat sich der Kopist offenbar beim Veranschlagen des Nachzutragenden manchmal verschátzt. Zwischen der Schrift im fortlaufenden Text, den Nachtrágen auf den Rasuren und in den Lücken sowie dem mit roter Tinte Geschriebenen lassen sich keine Unterschiede feststellen. Überall war dieselbe Hand, die des Kopisten, tátig. Mit den vielen Rasuren mag das weitgehende Fehlen anderer Korrekturen zusammenhángen. Ganz selten flickt der Kopist einmal ein Wort über der Zeile ein oder nimmt Tilgungen und Streichungen vor. ?) Er hatte offenbar das Bestreben, einen sauberen Text zu schaffen und glaubte, dafür eher Rasuren und kleinere Lücken in Kauf nehmen zu dürfen als Korrekturen. Einige Streichungen stammen von einer anderen Hand, die mit einer von der dunklen Tinte des Textes stark abweichenden hellbraunen Tinte arbeitete, die sonst nur in einem mehr-

fach vorkommenden Marginalzeichen auftaucht. 4) Der Kodex weist Marginalien auf. Drei verschiedene Gruppen lassen sich dabei unterscheiden :

(1) *Girlanden" z.B. V' 55r,23 — CP 2,683 nach Maijbematicus, V 371,26 — CP 2,857 nach S/oicus, V 401,24 — CP 2,1052 nach Cicero. Gleiche Funktion hat

ein dem *us"-Kürzel áhnliches Zeichen in roter Tinte nach Namen, z.B. V/ 26v,13 — CP 2,28 nach Romanus odet V 28v,17 — CP 2,177 nach ZAuguszinus. Eng gestellte Buchstaben in den spáter eingetragenen Namen finden sich beispielsweise l/ 351,24 — CP 2,686 zAugustinus oder V7 35v,22 — CP 2,719 Matbeztaticus.

Füllungen und Engstellungen konnte der Kopist natürlich vermeiden, indem er Namen breiter schrieb, beziehungsweise indem er Abkürzungen verwendete. (2) Beispiele V7 31r,31sq ;431,29sq ; 50v,8 ; 631,19 ;70v.8sq ; 811,10 ; 1161,17. (3) Streichungen siehe unten S. XXXVI. (4) So V 86v,28 — CP 4,975 : post "Verbum" : maxime quibpe immortale et maxime beatum uerbum ; V. 87v,6 — CP 4,1030 : atte "cadauerum" : bonoribus ; V 93v,22 — CP 4,1527 : sententia (bis) ;V 1ozz,19 — CP 4,2251 : pos? "fieri" :

semper. Marginalzeichen z.B. V/ 86r (ter) ; 116v ; 117t.

XIV

EINLEITUNG

I. Bruchstücke einer Kapiteleinteilung in arabischen Ziffern, die sich nur in der ersten Disputation findet. !) 2. 49 Randbemerkungen, die zum Teil mittels Hinweiszeichen stichwortartig Sátze oder Begriffe des laufenden Textes aufgreifen. Daneben werden inhaltliche Angaben einige Male am Rand durchnummeriert. ?) 3. 47 Subskriptionen unterhalb des Textes, die fast durchweg in Sátzen wie die Randbemerkungen unter Zuhilfenahme verschiedener Hinweiszeichen den Inhalt von CP kommentieren. 3) Die Marginalien stammen nicht von der Texthand. ^) An ihnen sind zwei Hànde beteiligt. Die eine ist für die Kapiteleinteilung verantwortlich, die andere für die Randbemerkungen und Subskriptionen. Diese gehóren auch inhaltlich zusammen. Kürzer zu fassende Glossen setzte ihr Verfasser an den Rand, làngere unter den Text. Über den Kodex hin sind die Glossen ganz ungleichmáfig verteilt. Drei Viertel entfallen allein auf die erste Disputation. ?) Aus ihrem Inhalt ergeben sich keine nàheren Datierungshinweise. 9) Palàographisch sind die Glossen wie der fortlaufende Text wohl in das r5. Jahrhundert zu setzen. Von dem Glossator stammen auch einige wenige, im Text über den Zeilen eingefügte, richtig ergànzte Wórter. ") Vielleicht hatte er die Móglichkeit, die Abschreibevorlage des Kopisten noch zu sehen. Unwahrscheinlich ist, daB er den augustinischen Urtext verglichen hat, wie

dies im parallelen Oxforder Kodex nachzuweisen ist. ) In V spricht sonst nichts dafür. Eher ist eine dritte Móglichkeit zu (1) CP 1,4 : Prologus ; 1,26 : c(apitulum» 1 ; 1,117 : €.2 ; 1,160 : C€.5; 1,260 :

C.4; 1357 1 €5 ; 1,409 : €.6 ;1,475 : €.7 ; (c. 8 ist nicht feststellbar) ;1,564 : c.9; 1,635 : C.10 ; 1,743 : C.11 ; 1,872 : Epilogus totius 11. c(apituli? ; 1,875 : c.12; 1,952 : C.15 ; 1,1044 : C.14 ;1,1125 : C.15 ; 1,1244 : C.16. (2) V 2v,26 — CP 1,172 : «ausa prima ; 3v,8 — CP 1,237: secunda causa ; 4t,17 — CP 1,296 : prima causa ; 4v,4 — CP 1,323. : secunda causa ; 4v,15 — CP 1:359 * feria causa ; 4v,21 — CP 1,346 : quaría causa ; 4v,25 — CP 1,551 : quinía causa ;

J1,2 — CP 1,529 : prima causa ; 7£,5 — CP 1,532 : secunda causa ; 71,9 — CP 1,538 :

feria causa ; Tt,132 — CP 1,541 : quaría causa ; 10v,15 — CP 1,845 : prima causa ; 10v,16 — CP 1,845 : secunda causa.

(3) Die Hinweiszeichen fehlen nur in zwei Fállen : V 6v,18sq — CP 1,509 und 12024110! —8 C D33: 1969: (4) *à^ : Text : doppelstóckig, Marginalien : einstóckig, fci "often x geschlossen und langscháftig, € uu »» geschlossen wie eine *8', Marginalien : offen, Schlufi-'s? : Text : geschlossen, Marginalien : offen. (5) Von den 49 Randbemerkungen finden sich 38 in der ersten, 4 in det zweiten, 7 in det dritten Disputation, von den 47 Subskriptionen 54 in der ersten, 15 in der zweiten. Die beiden letzten Disputationen bleiben ganz unkommentiett. (6) Auf Kenntnis des Aristoteles konnte die auf CP 2,1205sq bezogene Randbemerkung V 42v : causa efficiens hindeuten. (7) CP. 1,276 — V 4t,2 : bona ; CP 1,1124 — V 15v,10 : Jeges ; CP 5,1190 — V 68v,24 : z0do ; CP 5,1723 — V 125v,28 : odium. (8) Siehe unten S. XXIII.

EINLEITUNG

XV

erwágen : alle vom Glossator ergánzten Wórter werden unmittelbar vom Zusammenhang erfordert. Sie fehlen so offenkundig, daD ein aufmerksamer Leser sie leicht einfügen konnte. DaD diese Aufmerksamkeit bei dem Korrektor vorausgesetzt werden darf, beweisen die Rand- und Fuf)glossen. Die Zahlen und Buchstaben der rudimentáren Kapiteleinteilung zeigen Formen, die denen des Glossators áhneln, aber stárker kursiv

und viel kleiner geschrieben sind. Hier dürfte eine weitere Hand tátig geweseh sein. Wie viele Codices wurde V in Lagen zu vier gefalteten Bláttern beschrieben. Diese Quaternioneneinteilung !) geht einmal aus den Reklamanten von der Hand des Kopisten auf jedem 8. Blatt hervor, zum anderen aus den Kustoden. Aus Buchstaben und rómischen Ziffern bestehend finden sie sich jeweils auf den ersten vier von acht hintereinander folgenden Bláttern am rechten unteren Rand der Vorderseiten, durch

spáteres Beschneiden der Blátter zum Teil verstümmelt. ?) Die Kustoden stammen jedenfalls nicht von der Texthand ?) oder dem Glossator, wohl auch nicht von dem Verfasser der Kapiteleinteilung. Für sie dürfte ein Helfer des Kopisten verantwortlich sein. Von ihm rühren móglicherweise auch die arabischen Ziffern am rechten oberen Rand der Vorderseite jedes Blattes her, die, von r1 bis 5 ansteigend, anzeigen, zu welcher der fünf

Disputationen von CP der jeweilige Blattinhalt gehórt. Die Rückseite des letzten Pergamentblattes von V trágt zwei in roter Tinte geschriebene Zeilen, deren Schrift so zerfressen ist, daB nur Bruchstücke zu erkennen sind : ...?nagisiri (?) Johanni Kyrbij bro renovacione unius ... Über einen Johannes Kyrbius als früheren Besitzer (?) der Handschrift war nichts zu ermitteln. Ebensowenig konnte festgestellt werden, wann und aus wessen Hand der Kodex in den Besitz der

Kathedralbibliothek von Valencia gelangte. ^) Nach allem scheint folgende Entstehungsgeschichte von V wahrscheinlich : auf 132 in Quaternionen gefalteten Perga-

mentbláttern kopierte der Schreiber den ihm vorliegenden

Text. In einem zweiten Arbeitsgang trug der Kopist Uberschriften und Sprechernamen mit roter Tinte nach. Danach (1) Über sie WarrENBACH, Sebriftwesen, S. 176sqq. (2) Der Kustodenschreibet sicherte die Blattfolge, indem er auf den Bláttern 1-96 Kleinbuchstaben von 'a' bis *m', mit jeder Achterfolge um einen Buchstaben weitetschreitend, eintrug, denen blattweise ansteigend rómische Ziffern von I bis IIII folgen, also V 1-4 :a I, a II, a III, a ITII

9-312 : bL bII...usw. Offensichtlich weggeschnitten wurden die Ziffern auf den Bláttern 25-28, 33-36, 97-128, was beim Buchbinden háufig vorkam,vgl. WArrENBACH, Sebriftwesen, S.185. (3) So sind das *I' und *m" anders geformt als die entsprechenden Buchstaben der Texthand. Weiter ist det Haupttext in schwarzer Tinte geschrieben, die

Kustoden dagegen in dunkelbraunet. (4) Hier etteilte Herr Pater Robtres freundliche Auskunft.

XVI

EINLEITUNG

überprüfte er den ganzen Text, trug Ausgespartes nach, tilgte Fehler und schrieb seine Verbesserungen auf die Rasuren. Von einem Mitarbeiter des Kopisten dürften die Kustoden und die arabischen Ziffern stammen, die die jeweilige Disputation anzeigen, von einem anderen die künstlerische Gestaltung der Initialen. Rand- und Fufglossen und einige im Text nachgetragene Wórter gehóren ebenso wie die rudimentáre Kapiteleinteilung der ersten Disputation eigenen Hánden an. Ein an anderer Stelle nicht nachweisbarer Korrektor strich in einer sonst in V nicht verwendeten Tinte einige Wórter und versuchte sich bisweilen in blumenartigen Zeichen am Rande. Wem die Johannes-Kyrbius-Notiz zuzuordnen ist, muD offen bleiben. Als letzte Hand am heutigen Erscheinungsbild von V wirkte der Schreiber einer modernen durchgehenden Nummerierung in arabischen Ziffern von 1 bis 132 in roter Tinte am rechten oberen Rand der Vorderseite jedes Blattes mit.

2. Der Codex Oxoniensis (0) Der Codex Oxoniensis !) wird in der Bodleian Library von Oxford als Kodex Rawlinson A 368 geführt. In mit Leder überzogene Holzpappe gebunden enthált er zwischen einigen leeren Papierbláttern zu Beginn und am Ende 193 zweiseitig in je zwei Spalten beschriebene Pergamentblàtter im Format von 23 X 17,5 cm mit 33 bis 43 Zeilen. Die Blattránder sind beschnitten. Dadurch wurden auch einige Zahlzeichen und Marginalien in Mitleidenschaft gezogen. ?) Paláographisch weist O typische Merkmale der Schreibschulen der englischen klósterlichen Tradition aus der zweiten Hálfte des 15. Jahrhunderts auf. 3?) Zwei Schreibstile sind zu (1) Die Namengebung erfolgte in Parallele zum Codex Valentianus nach dem

Aufbewahtungsott. Viele der folgenden Einzelheiten verdanke ich der Freundlichkeit von Miss Albinia de la Mare, Oxford, Bodleian Library, Western Manuscripts. (2) Betroffene Marginalien O 93(2),21 ; 94(2),36 ; 124(4),15 ; 126(2),7; 127(1),12. (53) Man vergleiche das oben zwischen S. (IV) und S. (V) eingefügte Blatt O 63(3)(4) mit Tafel 108 von Triousow [vgl. oben S. XII Anm.(1)],auf der eine englische Klosterschtift des Jahres 1474 wiedergegeben ist. Die Schriften weisen im allgemeinen und im einzelnen weitgehende Ahnlichkeit auf. Im allgemeinen wáre die schwere und, wie Thomson schrieb, monastische Form und die bastardischen Merkmale zu nennen, im einzelnen die Gleich-

attigkeit vieler Einzelbuchstaben, so die spitze Form des 'f* und *s', die gedrángte Gestaltung des doppelten *£* und *s', das unter dem Mittelband ansetzende Zeichen für *et', das ebenso beginnende Majuskel-*N' und das für englische Schriften chataktetistische *er"-Kürzel [so in sezzpizerna O 63(4),17]. Zut auch in O beobachtbaren sehr eckigen Form des 'r' (z.B. in fa//or O 63(3) unterste Zeile) schreibt 'Thomson im Kommentar zu Tafel 108, sie kónne kaum viel vor 1474 gefunden werden. Daneben là8t sich in O das tief gegabelte *t' etwa in O 63(3) vorletzte

Zeile in futura" nachweisen, das zu den Eigentümlichkeiten englischer Schriften des 15. Jahrhunderts záhlt vgl. THowsow Tafel ros.

EINLEITUNG

XVI

erkennen, der eine auf den Bláttern 1-24 und 34-87, der andere, breiter und gedrungener wirkend, mit zum Teil anderen Buchstabenformen !) auf den Bláttern 25-33 und 88-193. Ob hinter den verschiedenen Stilen auch verschiedene Hànde stehen, ist schwer zu entscheiden. ?) Sie sind wohl am gleichen Ort und kurz hintereinander entstanden. Móglicherweise war der Text auf zwei Schreiber derselben Schule aufgeteilt. Wiein der Einleitung erwáhnt enthàált O zwei Werke, O 1 (1)III (4)?) den Liber altercationum christianae philosophiae contra erroneas ei seductiles baganorum philosophorum uersutias (CP) in fünf, O x11 (4) - 193 (1) die Excerpta ex libris beati Augustina infidelitati Judaeorum obuiantia (C7) in zwei Büchern beziehungsweise Disputationen. *) Von der zweiten Disputation von CP abgesehen ist Raum für eine künstlerische Gestaltung der Initialbuchstaben ausgespart, die aber nicht ausgeführt wurde. Die Buchstaben sind zum Teil klein vorgezeichnet. 5) CJ schlieBt ohne Übergang unmittelbar auf derselben Spalte an CP an. Auch der SchluD ist nicht hervorgehoben. C / endet mit dem Satz : Vt quoniam quattuor considerantur 4n. omni sacrificio : cui offeratur, a quo offeratur, quid offeratur, pro qui-

(1) Voneinander abweichende Buchstaben : ad,tx; Dj,E,H,;LN,PS,T,V. Die am hàáufigsten vorkommenden Kleinbuchstaben a,d und r seien vorgeführt : Stil 1 : ganz in der Regel doppelstóckiges *a' ;fd mit Schleife ;*r' háufig *z'-

artig.

Stil 2 : einstóckiges /a ; *d^ mit geradem Schaft ; geschlossenes oder nur wenig aufgebrochenes *r*. (2) Auf eine Rückfrage hin unterzog Miss de la Mare O noch einmal einer Prüfung. Sie schrieb zurück : *It is very hard to be certain about this. The 5£y/e of script certainly changes... But we know that sctibes could write in more than one style and it may have been a deliberate change on the part of the sctibe". Auch die Überprüfung der Tinte brachte kein endgültiges Ergebnis. Hier lautete die Antwort aus Oxford : *The ink on fol. 25-33 may be different from fol. 1-24 and 34-87 ; it appears to be slightly paler but this may only because the scribe was using a broader pen. The change in colour even on fol. 88 is only very slight ; it is all very much the same". (3) Zur Zitierweise siehe unten S. XL unter O. 1- 75 1:O — x(1)- 22()-— CP nr-2117p. (4) CP Disputatio

2

22(3)- 45(2)

2,1-2037

61(3)- 91(1) 91(1) - 111(4)

4,1-2647 199-285 5,1-1988 —— 284-352

5

45(2)- 61(3)

CJ Disputatio 1

1i1(4) - 148(3)

2

148(3) - 195(1)

4 5

74 - 137

3,1-1696 — 138 - 198

Vergleiche BruMENKRANZ, Surwie [s. oben S. V Anm. (3)], S. 195sq; und BLUMENKRANZ, /Áufeurs [s: oben S. V Anm. (6)], Nr. 21, S. 52. Zum Problem der Bucheinteilung siehe unten S. XXVI. (5) So in der ersten, dritten und vierten Disputation von CP (vgl. dazu WarTENBACH, Sebriftwesen, S. 345). Sie fehlen in der fünften und den beiden Disputationen von CJ. Ausgeführt ist in O nur der Anfangsbuchstabe der zweiten Disputation von CP, im Unterschied zu den Initialen in V7 aber schlicht und ohne beson-

dere Kunstfertigkeit.

XVIII

EINLEITUNG

bus offeratur ; idem ipse unus uerusque M ediator per sacrificium pacis reconcilians nos Deo wnwm cum 2llo maneret cui offerebat, unum in se faceret, ro quibus offerebat, unus vpse esset qui offerebat et quod offerebat. ) Das letzte Blatt des Kodex ist nur zu einem Viertel auf der Vorderseite beschrieben und nach dem angeführten Satz, der mit einem Doppelpunkt endet, quer über die Blattmitte so abgerissen, daB nicht mehr mit Sicherheit festgestellt werden kann, ob noch etwas folgte. Selbst in diesem Fall kann sich der Text aber nur wenig weitererstreckt haben, denn die náchste Spalte, oben etwas eingerissen und mit groben Stichen vernáht, ist nicht mehr beschrieben. Wahrscheinlich endete C / so, wie O es heute noch wiedergibt. Noch ausgeprágter als in V bestimmen rote Tinte und Marginalien das àuDere Bild von O. Rote Tinte wird verwendet bei Incipits, Explicits, einzelnen Sátzen zwischen den Disputationen, von Blatt 9 an bei den Namen der Sprecher im Text, bei Unterstreichungen von Zitaten, Marginalien und (vor Blatt 9) Sprechernamen, bei Umrandungen von Marginalien, einigen rómischen Ziffern an den Seitenrándern, bei Querstrichen in GroDbuchstaben des Textes und einigen Streichungen. ?) Namen, Incipits und Explicits gehóren dem zweiten Stil an. Davon weicht nur der Beginn von O ab : Incifit liber ... uersutias. Hier weisen die steiler und enger gestellten Buchstaben auch zum Teil andere Formen auf, ohne aber im Stil 1 geschrieben zu sein. *) Da der Schreiber der Überschrift sonst nirgends mehr feststellbar ist, stammen von ihm auch kaum die Unter-

linierungen,

Umrandungen,

Querstriche und Streichungen.

Für sie ist eher die Hand von Stil 2 verantwortlich, die sich in

O überall findet. Die rote Tinte wurde erst nach Kopieren des ganzen Textes verwendet, da auch Worter des zweiten Stils rot durchge-

(1) O 193(1),4-15 — Augustin, De /rinitate 4,14(19),15-21, in Corpus Christianorum 50, S. 186sq — PL 42,901,34-41 : AbschluB des 14(19). Kapitels. (2) Vor Blatt 9 sind die Namen der Sprecher von derselben Hand wie der fortlaufende Text geschrieben und nur rot unterstrichen. Rómische Ziffern an den Seitenrándern finden sich etwa O 123(3) : 1; 123(4) :II, TEDSTETUS IT62 (1) DOr62(2) Ef» Zu dert im Mittelalter verbreiteten Sitte, wichtigere Worte mit roten Strichen zu bezeichnen, siehe WArrENBACH, Sebriffwesen, S. 245. Streichungen in roter Tinte : O 74(2),31 — CP 4,1141 : Porphyrius ; O 82(3),33 — CP 4,1861 : ZAugustinus ; O 91(2),31 — CP 5,27 : admittere (vot. opponere) ; O 161(3),8 in CJ : quasi zmigrando. (3) Abweichungen in den Formen der Buchstaben d,e,g,r,x. Miss de la Mare schtieb zur Überschtift : "The heading on fol. 1 is wtitten in brown ink similar to the text of the Ms. underlined and framed in red. The hand is mote current than both hand r and 2 and not vety like either. I do think it is possib/e that it is written by a different sctibe of these ; it is certainly written in a different s/y/e."

EINLEITUNG

XIX

strichen sind und mit roter Tinte geschriebene Sprechernamen in den fortlaufenden Text zum Teil hineinragen. !) a In O lassen sich drei Gruppen von Marginalien unterscheien: I. Verbesserungen und Nachtráge. 2. Randbemerkungen, die den fortlaufenden Text unmittelbar kommentieren. Sie.stimmen jedoch in keinem Fall mit denen in V überein. 3. Hinweise auf im'Text angezogene Augustinwerke. Im ganzen finden sich in O 69 verbessernde Nachtráge, 41 in CP, 28 in CJ. Die wenigen, die Stil 1r zugeordnet werden kónnen, bestehen jeweils nur aus einem Wort. Nachtráge in Stil 2 sind teilweise mit roter Tinte geschrieben. Bisweilen umfassen die Nachtráge auch ganze Sátze. ?) Einige Verbesserungen in dunkler Tinte weichen von beiden Stilen ab. Die Buchstaben erscheinen kráftiger, die Tinte intensiver. ?) Dieselben Merkmale finden sich bei eingefügten Einzelbuchstaben manchmal auch im Text. *) Da zum Teil in roter Tinte geschriebene Namen korrigiert werden, müssen diese Verbesserungen vorgenommen worden sein, nachdem die zweite Texthand die rote Tinte verwendete. * Dem Kor-

rektor ist wahrscheinlich auch das mit dunkler Tinte Unterpunktierte und Gestrichene zuzuweisen. 9) Von den 49 kommentierenden Marginalien sind 35 in CP, hier nur in der ersten Disputation, r4 in CJ feststellbar. Von unterschiedlichem Umfang sind sie auch paláographisch nicht einheitlich. Einige gehóren jedenfalls der Hand des Stils 2 an. *) Bei an-

(1) Durch das spátere Nachtragen kamen bisweilen auch Fehler zustande, so O 142(3),7 und 12 : zweimal hintereinander Iudaeus als Sprecher. (2) Stil 1 : O 6(2),534 — CP 1,564 : Romanus ; O 8(1),57 — CP 1,743 : Romanus ; O 16(4),8 — CP 1,1598 : Romanus ; O 40(2),54 — CP 2,1557 : rege ; O 52(3),8 — CP 3,787 : dei ; O 65(1),32 — CP 4,532 : culpasse.

Stil 2 : O 4o(1,35 — CP 2,1535 : "Augustinus (in roter Tinte vor quid) ; O 96(3), 25sq — CP 5,599sq : propter inseparabilem diuinitatem sicut unus omnipotens. (3) O 1(1),20 — CP 1,14 : christianus ; O 1(2),5 — CP 1,29 : oblatum ; O 8(2),9 — CP 1,751 : uum ; O 8(2)119 — CP 1,757sq : minus ; O 41(4),15 — CP 2,1691 : Romanus ; O 109(2),50 — CP 5,1779 : lamblichus. (4) O 1(à,2 — CP 1,81sq : ^r' in diruta; O 5(1),18 — CP 1,225sq : *sset' in suggessisset. (5) O 135(4),29 : "Augustinus in mit roter Tinte geschriebenes Iudaeus hineinverbessert ; O 161(3),8 : quasi migrando wurde mit roter Tinte gestrichen, aber dutch Unterpunktieren mit schwarzer Tinte wieder gültig gemacht ; O 180(1),4 : in totes Tinte geschriebenes Iudaeus austadiert und in schwarzer Tinte Augustinus darübergeschrieben. (6) Unterpunktierungen : O 81(3),22 — CP 4,1762 : uelut uelut ; O 88(2),9 — CP Ua Ee DP. Lake cote e it! Tren uooa VAT sine diac : Streichungen : O 91(2),31 — CP 5,27 : admittere (ante opponere). (7) So O 173(2),4sq : Christus es? filius Dei per naturam, nos autem per gratiam. Ahnlich : O 173(4),16-20 ; 174(1),26-30 ; 174(4),10-12 ; 175(3),21-24 ; 182(2),15-21 ; 185(2),16-22.

XX

EINLEITUNG

deren, die sich nur auf den Bláttern

O 6-18 finden, scheint die

flüchtige, weniger deutliche und sorgfáltige Schreibweise mit stárker variierender BuchstabengróDe und unterschiedlichen Zeilenabstánden auf eine weitere an O beteiligte Hand hinzuweisen. Die von ihr geschriebenen Wórter sind nie in roter Tinte umrandet oder unterstrichen und zeigen Buchstabenformen, die sowohl von Stil 1 wie von Stil 2 abweichen. !) Wegen ihrer Háàufigkeit sind für O die Hinweismarginalien besonders charakteristisch, auf die schon Blumenkranz

auf-

merksam machte. ?) Sie enthalten meist zutreffende Hinweise auf die im Text angezogenen Augustinwerke.?) Von den

247 Hinweismarginalien entfallen 145 auf CP, davon 6r auf die Blátter O 1-11, 15 auf O 25-33, 69 auf O 88-111 und schlieflich 102, gleichmáDiger verteilt, auf CJ. Die Marginalien auf den Bláttern O 1-11 sind im Stil der ersten, alle übrigen im Stil der zweiten Texthand gehalten. Wáhrend die Marginalien im Stil 1 aufhóren, bevor der Stilwechsel auf Blatt O 24 eintritt, und auf den Bláttern O 34-87 ganz fehlen, die von der ersten Hand beschrieben sind, findet sich Stil 2 auf den Ràndern überall dort, wo auch der Text von der zweiten Hand stammt, besonders deutlich am Einschub O 25-33. Dies spricht dafür,

daB im fortlaufenden Text von O zwei verschiedene Schreiber am Werk waren. Wiein V sind auch in O die Blátter in Quaternionen gefaltet. Das zeigen die Kustoden und Reklamanten, die sich neben der modernen durchlaufenden Nummerierung auf den Rándern von O finden. Als Kustoden dienen arabische Ziffern in Achterfolgen sowohl am unteren wie am oberen rechten Rand der Vorderseite jedes Blattes, die oberen verbunden mit Kleinbuchstaben, die mit jeder Achterfolge um einen Buchstaben des Alphabets weiterrücken. *) Daneben halten 23 Reklamanten jeweils auf dem 8. Blatt die ersten Wórter des 9. Blattes fest. Acht Reklamanten sind im Schreibstil der ersten, eine in

dem der zweiten Texthand geschrieben. Vierzehn stammen vom Schreiber der Kustoden. *) Móglicherweise ist er mit dem oben erwáhnten Korrektor identisch.

(1) *x' anders als in Stil 1, *d", *h' und '' anders als in Stil 2, *g' abweichend von beiden Stilen. Miss de la Matre bestátigte dies :wahrscheinlich seien die Marginalien O 6(3);

7(2) 5(8) 5(4) ;83);9(1);11(22 5(8)51202) ;(8)5136) 5(0 5142);15(4) ;16(4); 17(3);(4);18(2) *^wtitten later by someone else". (2) BLUMENKRANZ, Sur»ie [oben S. V Anm. (3)], S. 194. (3) Siehe unten S XXIlsq. (4) Also O 1- 8... a 1-8 9 - 16 b 1-8 usw.

Es fehlen O 29 ; 30 ; 55.

(5) Stil 1 : O 8/9; 16/17 ;33/34 ;41/42 ; 57/58 ;65/66 ;73/74 ; 81/82 ; Stil 2 :

O 24/25 ; vgl. unten X XX Anm. (1) ; dritte Hand : O 49/50 ; 89/90 ; 97/98-185/186.

EINLEITUNG

XXI

Die Blátter O 25-33 bilden von der Schrift her im Kontext einen Fremdkórper, da sie im Gegensatz zu O 1-24 und 34-87 nicht von der ersten, sondern von der zweiten Texthand herrühren. Der Schreiber von Stil 2 scheint zwischen Blatt 25 und 32 eine gróBere Lücke festgestellt zu haben, denn er ersetzte die ursprünglich acht Blátter des ersten Stils durch neun von seiner Hand. !) Die Kustoden berücksichtigen bereits den Einschub O 25-33, wurden also erst geschrieben, nachdem der Text ganz fertiggestellt war. Die gemachten Beobachtungen legen folgendes Zustandekommen von O nahe: unter Aussparung der Titelüberschrift von CP kopierte die Hand von Stil 1 die Vorlage bis Blatt 87, trug wohl gleichzeitig die Reklamanten und die Stellennachweise der im Text angezogenen Augustinwerke ein und verbesserte einiges, dies wohl in einem zweiten Arbeitsgang. Die Hand von Stil 2 schrieb die Vorlage samt den Nachweisen der Augustinwerke fertig ab, brachte einige Kommentare an und trug nach, was übersehen war. In diesen Zusammenhang gehórt auch das Neuschreiben der um ein Blatt vermehrten vierten Quaternione. Spáter trug dieselbe Hand alles, was sich in O in roter Tinte geschrieben findet, in den Text ein. Die Kustoden und der gróDere Teil der Reklamanten rühren von einem weiteren

Schreiber

her,

der wohl

auch

für einige Verbes-

serungen im Text verantwortlich ist. Spáter fühlte sich wohl ein Leser veranlaBt, die Ránder von O 6-18 mit weiteren Anmerkungen zu versehen. Sie lassen Rückschlüsse auf das Schicksal von O zu. Als Kommentar zu CP r, 1084 steht am Rand von O r1(2) die Bemerkung : Doctrina Platonis saluberrima et nota hanc contra monachi (!) de Bury. Da mit Bury wahrscheinlich das Kloster Bury St. Edmunds in West-Suffolk gemeint ist, dürfte sich der Kodex damals kaum weit auBerhalb Südostenglands befunden haben. Vielleicht ist O sogar dort entstanden. Im südostenglischen Bereich làBt sich die Handschrift auch weiter verfolgen. Über ihrem Kopfende steht der Eintrag Shyrwynnj, was schon den Verfasser des Oxforder Bibliothekskatalogs zu der Vermutung veranlaDte : olim liber cuiusdam Shyrwyns. ?) Wahrscheinlich ist damit der zwischen 1458 und 1488 nachweisbare Cambridger Franziskaner Henry Sherwyn (Scherewyn, Shyrwyn), (1) Mit dem Neuschteiben der Blátter O 25-33 hángt zusammen, daf die Spalte O 355(4) nicht die ganze Kolumne füllt, sondern nur 34 Zeilen aufweist im Unter-

schied zu den 37 Zeilen der Parallelspalte O 353(). Von dem Einschub an sind die Quaternionen um ein Blatt gegenüber dem Vielfachen von 8 versetzt, d.h. die fünfte Lage umfaft nicht die Blátter 33-40, sondern 34-41 usw. Die Reklamante auf Blatt O 24/25, als einzige in Stil 2 geschrieben, nimmt anders als alle übrigen Reklamanten nicht das erste Wort des folgendem Blattes vorweg, sondern wiederholt das letzte Wort derselben Seite. (2) Catalogi [vgl. S. V Anm. (5)] S. 375.

XXII

EINLEITUNG

Doctor of Divinity, gemeint. !) Móglicherweise war er der erste Besitzer des Kodex, der spáter in die Hànde des Antiquitátenund Handschriftensammlers Richard Rawlinson (1690-1755) überging. Dieser vermachte O mit anderem Eigentum der Bodleian Library von Oxford, wo er heute als Kodex Rawlinson À 368 aufbewahrt wird. III. Stemma I. Zur Verfasserschaft der Stellenangaben in O Die Marginalien in O, die auf exzerpierte Augustinwerke hinweisen, finden sich gewóhnlich dort, wo der Kompilator die augustinische Vorlage wechselte oder in ihr etwas auslieD. In einigen Fàllen stehen sie aber so weit von diesen unzweifelhaft gemeinten Nahtstellen der Kompilationen entfernt, ?) daB es ausgeschlossen erscheint, daB der Kopist diese Marginalien von sich aus hinzusetzte. Noch deutlicher sprechen zwei Abschreibefehler gegen die Identitát der Kopisten mit dem Verfasser dieser Marginalien : wenn die Hand des zweiten Textstils am Rand von O rr5(ri) Sudamus statt Audiamus schreibt, hat sie offensichtlich das groDe ''S" in Gestalt zweier nebeneinander gestellter langscháftiger ''s" mit dem "A" verwechselt. Daneben hat der Kopist O 99(1) die Abkürzung von ergo : E als octavo : 8v? fálschlich aufgelóst. Die Marginalien mit Stellenangaben sind also aus den Vorlagen von den Kopisten übernommen worden. Es láBt sich die Frage stellen, ob die Hinweise vom Kompilator selbst stammen. Gegen diese Annahme spricht zunáchst, daB V sie nicht enthàlt. Jedoch wàre es denkbar, daD sie der V-Kopist oder einer seiner Vorgánger aus nicht mehr nachprüfbaren Gründen auslieD. Stárker fállt ins Gewicht, daD am Rand nur ein Bruchteil der vom Kompilator benützten Schriften angezeigt wird : von den nachweisbaren 15 augustinischen und r5 pseudaugustinischen Schriften in CP und C7 bringen die Marginalien nur fünf, davon eine fálschlicherweise, von den neun in CP verwendeten Werken nur De ciuitate Dei. *) Es ist schwer vorstellbar, daü der Kompilator auf die Mehrzahl der von ihm ausgebeuteten Schriften verzichtet hat, wenn er CP und CJ schon belegen wollte. Demgegenüber làBt sich (1) A.B. EwpEN. 4A Biographical Register of tbe University of Cambridge 1o 1500, Cambridge 1965, S. 512. (2) O 7(1),32 statt 7(1),38 ; 8(3)21 statt 8(3)18 ; 9(1),8 statt o(1),11 ; 31(4),2 statt

31(4)4 ;98(2),56 statt 98(2),59.

(3) In den Matginalien werden nut erwáhnt : AU ci, AU Fau, Augustin : De

trinitate (an der angegebenen Stelle fálschlicherweise), QU hae — zu den Abkür-

zungen siehe unten S. X XXIXsq. unter 74 — und Con/ra Felicianum AArianum des "Vigilius von "Thapsus.

EINLEITUNG

XXIII

leicht denken, daD ein spáterer Benützer versuchte, die Quellen der Kompilationen zu ergründen, was ihm aber nur zum Teil glückte. Zur GewiDheit wird der Verdacht, daB die Stellenangaben nicht vom Kompilator stammen, durch eine Reihe inhaltlich unrichtiger Hinweise in ihnen. So heiBt es O 118(1) am Rand : Ad istud habemus concordantias quinto de trinitate capitulo sexto, wáhrend im Text in Wirklichkeit der 38. Johannestraktat Augustins ausgesclirieben wird. Sechs weitere Exzerpte werden jeweils De ciuitate Dei zugeschrieben, wáhrend sie anderen Schriften entnommen wurden. !) Da die jeweils angegebenen Stellen den in Wirklichkeit verwendeten oft sehr àhnlich sind ?), gehen die Fehlhinweise offenbar auf Verwechslungen zurück. Zum Teil ist sich der Verfasser der Marginalien der Ungenauigkeit seiner Angaben auch bewuDt. So schreibt er mehrfach, die aufgespürten Vorlagen seien mit dem Text nicht identisch, sondern würden ihm nur entsprechen. ?) An drei Stellen wird deutlich, daB der Marginalienschreiber den Vorlagentext einsah und Abweichungen des Kompilators feststellte : O 89(2),38 — CP 4,2487 schreibt er an den Rand : 19 de ciuitate capitulo 28 in principio paucissimis lamen muta&is..., O 98(2),38 — CP 5,793 : 19 de cuwitate capitulo 28 ..., sed notandum, quod habet alia pauca uerba, quae non scribuntur ibidem und O 167(1),28 bemerkt er schlieBlich zu der angezogenen Stelle aus Augustins Contra Faustum 14,7 : Vbi hanc litteram subperaddit : O haeretice. *) Diese Bemerkungen kónnen nicht vom Kompilator herrühren. Wenn die Stellengaben aber weder von ihm noch von den Kopisten stammen, müssen sie einen zwischen beiden schreibenden Textbearbeiter zum Verfasser haben. 2. Das Verhàltnis von V und O

Um

weitere Aufschlüsse

zu erlangen,

soll zunáchst

die

Beziehung von V zu O untersucht werden, vorab, ob V und O

unmittelbar voneinander abhàángen. Der Vergleich der beiden

(1) O 147(4),32 btingen die Marginalien AU ci 16,26 und AU Fau 22,2 statt Ambrosiaster, Quaesiones ueteris e? noui Testamenti 5o ; ebenso O 154(1),15 AU ci 16,41 statt AU Fau 12,42 ; O 156(2),14 AU ci 15,26 statt AU Fau 12,58 ; O 162(4),20 AU ci 16,32 statt AU Fau 12,25 ; O 162(4),28 AU ci 16,59 statt AU Fau 12,25 ; O 171(1), 42 AU ci 18,25 statt Quoduultdeus, Con/ra Judaeos, paganos et "Arianos de symbolo 16.

(2) Einmal sind sie sogar über viele Zeilen hinweg identisch, weil Augustin jeweils dasselbe Schriftzitat bringt : O 154(1),15-154(2),1 — AU ci 16,41,9-17— AU Fau 12,42 p. 2568,15sqq. (3) O 147(4),32. : Concordat ad boc "Augustinus partim r6 de ciuitate 269, partim 22 confra Faustum 29 ; O 162(4),20 : Hic in sententia 16 de ciuitate capitulo 32 ; O 162(4),28 : 16 capitulo 39 in sententia ; O 171(1),42 : Concordantias ad boc 18 de ciuitate capitulo 23.

(4) AU Fau 14,7 p. 408,17, vgl. O 167(1),28-50.

XXIV

EINLEITUNG

Handschriften zeigt nun, auch wenn man von Abweichungen absieht, die als Schreibversehen und Nachlássigkeiten erklárt werden kónnen, ein derartiges Ma an Unterschieden, dab eine

unmittelbare gegenseitige Abhángigkeit ausgeschlossen erscheint, ja auch die unmittelbaren Vorlagen von V und O kaum identisch sein kónnen. ?) Die Entstehungszeit der Vorlagen láBt sich durch eine Reihe von Fehlern ungefáhr bestimmen, die die Kopisten von V und O beim Auflósen ihnen vorliegender Abkürzungen machten und die der jeweils andere Kodex nicht aufweist. In der Vorlage von O sind die Typen des mittelalterlichen Kürzungssystems fest ausgebildet. Zusammen kommen diese kaum vor IISO vor. Áhnlich sprechen bei der Vorlage von V die wegen der sorgfáltigeren Arbeitsweise des Kopisten und dem ihm móglicherweise vorliegenden besseren Kodex selteneren Auflósefehler ebenfalls für eine Entstehungszeit nach 1150. ?) Bei der Frage, ob zwischen dem Kompilator und den je voneinander unabhángigen Vorfahren von V und O noch ein gemeinsames Zwischenglied steht, kónnen gemeinsame Abweichungen von V und O gegenüber den augustinischen Texten herangezogen werden, wenn nur gesichert ist, daD diese nicht vom Kompilator selbst stammen. Da dessen Textverstándnis vorausgesetzt werden kann, bieten sich als Entscheidungsgrundlage vóllig sinnlose Abweichungen an, die nur durch das Kopieren einer gemeinsamen Vorlage erklárt werden kónnen. Einige V und O gegenüber dem Augustintext gemeinsame Abweichungen sind nun wirklich so sinnstórend, dab sie nicht vom Kompilator herrühren kónnen, gleichzeitig aber derart ausgefallen, daD sie ohne gemeinsamen Ahnherren in dieser Form kaum in zwei verschiedenen Strángen der Textüberlieferung auftauchen kónnen. So wird etwa CP 4,78 poetas bei Augustin ?etas in V und O oder CP 4,862 cum dits zu cre-

(1) Allein in det ersten Disputation weichen ohne kleinere Rechtschreibfehler V7 und O 256 mal voneinander ab. Wáhrend an 16 Stellen V, O und 74 je eigene Lesarten haben, gehen I/ und 74 202 mal gegen O zusammen, dagegen O und 4 gegen V/ nut 58 mal. (2) Die Fehlentzifferungen konnten nur entstehen, wenn in den Schreibvorlagen Kürzungen vorkamen, die verwechselt werden konnten. Im folgenden sind diese

nur aufgenommen, wenn sie in V/ und O mit vollem Buchstabenbestand ausgeschrieben sind, so daf die falsche Auflósung zweifelsfrei festgestellt werden kann. O 8(1),32 — CP 1,740 : ubi witd nisi (Verwechslung von 4 und 7 ; ebenso O 22

(3,6 — CP 1,2110 ; O 23(1),50 — CP 2,46 ; O 5o(1),7 — CP 3,502 ; O 79(4),12 —

CP 4,1608 : bunc witd babet (Vetwechslung von hc und ht) ; O 66(1),12 — CP 4, 400 : sibi witd £gi/ur (Vetwechslung von fund D ; ebenso O 98(1),58 — CP 5,769 ;

O 100(4),34 — CP 5,1035.

V 102t,33 — CP 4,2269 : ubi witd nisi; V 89v,8 — CP 4,1198 : quando wird quasi (Vetwechslung von 4 und 2.

EINLEITUNG

XXV

dis.!) Deutlich weisen auch eine Reihe sinnstórender Auslassungen in V und O auf den vom Kompilator zu unterscheidenden gemeinsamen Vorfahren hin ?), desgleichen die Bibelzitate in den Handschriften. In beiden sind lángere Schriftzitate háàufig nur mit den Anfangsbuchstaben der einzelnen Woórter wiedergegeben. Ganz auffállig stimmen bei V und O immer wieder die willkürlich einmal abgekürtzten, einmal ausgeschriebenen Zitatwórter überein, etwa CP 1,256-258 : beim Anziehen von Ps. 88,33 sq. : Visitabo in wirga i(niquitates) eorum et in uer(beribus» b(eccati) eorum misericordiam» autem meam non d(ispergam» a(b» e(is».?) Da der Kompilator die Bibelstellen sicher ausgeschrieben hat, làDt sich die weitgehende Übereinstimmung kaum anders erklàren als durch eine gemeinsame Vorlage. Weiter umschreiben V und O griechische Wórter zum Teil in frappant áhnlicher Form. 4) Die Zeit des gemeinsamen Ahnherrn lief sich nicht mehr feststellen. Es kann nicht mit Sicherheit ausgeschlossen werden, daB die wenigen verfehlten Abkürzungsauflósungen, die V und O gemeinsam den augustinischen Schriften gegenüber aufweisen, unabhángig voneinander entstanden sind, da sie zum Teil mehrfach in den Fehlauflósungen von V und O vorkommen. 5) 3. Der Rahmen von CP und C] Aus dem überlieferten Rahmen der beiden Streitschriften lassen sich weitere Erkenntnisse für das Stemma ableiten. Hier

zunáchst eine Zusammenstellung : V Incipit liber alievcationum Christianae philosophiae conira ervoneas ei seductiles paganorum philosophorum wuev-.— sutias Disputatio 1/2 Explicit liber primus, CP 1,2117 ; 2,1. incipit secundus.

Titel. Disputatio 1 CP 1,1-2

[0) Incipit liber ... * ... sutias Iam vespondet plenius.

Wwey-

(x) Weitere Beispiele : CP 1,2085 : iuniorum bei Augustin wird iumiperorum bei V/ und O ; CP 4,1655 : angeli wird singuli ; CP 5,1384 : is/a witd ifaque. (2) Auslassungen CP 5,542sq.; 5,1566-69 ; 5,17978q. ; 5,1977. Zum Teil sind auch mit Sicherheit voraussetzbare Einzelwotte des Kompilators sowohl in 17 als auch in O fortgefallen, etwa CP 1,398 ; 5,855.

(3) Áhnlich auch CP 2,1155-1155 ; 2,1456sq.

(4) Zum Beispiel umschteiben CP 5,1790 sowohl V wie auch O eémoóeías mit eupbacias oder CP 3,1040 Xenopbon mit exenopbates. x (5) Fehlauflósungen, die / und O gemeinsam sind : CP 1,1314 : 7A /azen (7n), V, O zantum (tin) ; CP 2,760 : JA ubi (4), V,O nisi (4) ; CP 2,819 : 4A a, V, O autem (à) ; CP 4,310 : .A quae (q), V,O quam (q) ; CP 4,1551 : 2A profecit (P...), V,O perfecit (p...) ; CP 4,2072 : A praeter (pt), V, O propter (8t) ; CP 4,2576 : 2A cum (c),

V, O amen (7n).

XXVI

EINLEITUNG

Disputatio 2/3 Explicit liber secundus, CP 2,2037 ; 3,1. nctpit liber tertius.

Disputatio 3/4 CP 3,1696;4,1-2 Prologus libri quarti CP 4,17-18 Incipit liber quartus Disputatio 4/5 — CP 4,2647; 5,1-2 — CP-Schluf)

Explicit liber secundus, incipit levius, im quo contra Varronem et alios philosophos deorum(que» culiuram wanissimam el inutilem (defendentes disputatur» Prologus

— 3

CP 5,1988

CJ Titel Disputatio 1 O r11(4) Disputatio 1/2 O 148(3) :

Excerpta beati Augustini Judaeorum infidelitati. obwuiantia. Liber altevcationum contya Judaeos secundus 1ncipit.

C J-Schluf

—

O 193(1) Nach Angaben der Incipits und Explicits ist CP in fünf, C7 in zwei Bücher eingeteilt. Der fortlaufende Text der beiden Streitschriften kennt diese Einteilung nicht. Im Gegenteil : überall dort, wo sich die augustinische Vorlage auf frühere Bücher bezieht, wird Jiber in disputatio umgeándert oder ausgelassen. !) Darüber hinaus gebraucht der Kompilator in eigenen Zusátzen den Begriff disputatio mehrfach prágnant für die *'Bücher" in CP und CJ. So bemerkt er CP 1,2094 am Ende des ersten "Buches" : ... 2n huius nostrae disputationis fine ... Entsprechend heiBt es zu Beginn des zweiten "Buches" CP 2,248SQq : ... huius secundae disputationis laboriosum certamen. ?) Kein Zweifel : der Kompilator hat seine beiden Streitschriften nicht in Bücher, sondern ihrem Dialogcharakter entsprechend in Disputationen eingeteilt. Der Titel von CP ist V und O gemeinsam. Er stammt kaum von dem Verfasser der Incipits und Explicits, da dieser schwerlich gleichzeitig CP als ganzes und die einzelnen Teile des Werkes als Bücher bezeichnet haben wird, sondern wohl vom

Kompilator selbst. Die Fortsetzung der Überschrift contra erroneas ei seductiles baganorum philosobhorum uersutias paDt zum Ton der Streitschrift. ) Der Titelbegriff a/zercatio kehrt (1) CP 2,1944 ;2,1964 ;3,8sq ; 2,21 ; 3,29 ;3,113 ; 4,1750 witd /iber in disputatio umgeándert, CP 4,2645 witd /iber ausgelassen. (2) Áhnlich CP 2,507 ; 5,9895q ; 3,1289 ; 4,1502 ; 5,1414; 5,1562; CJ. O 112(1),

24 ;112(2),5 ; 138(2),32 ; 149(1),558q ; 171(2),356 ; 189(2),5sq.

(3) In den vom Kompilator selbst stammenden Wendungen finden sich Wórter

wie : cerzamen, certo, contendo, contra, defendo, defensor, fortis, gloria, glorior, bostilis, dmpetus, inimicus, obicio, obiectio, obbono, obprimo, praemunio, prosterno, rebugno, resisto, Juifio, uictoria, uinco.

EINLEITUNG

XXVII

im Verfassereigenen noch mehrfach wieder, so CP 2,1290 4

3.913; 3.1284 ;4,2479...

Anders steht es mit der Überschrift von CJ : Excerpta ex libris beati: Augustini infidelitati Judaeorum. obuiantia. Zunáchst fállt die gegenüber dem Titel von CP vóllig andere Form auf. Sie drückt im übergeordneten Begriff Excerpta die Art der Abfassung aus, wáhrend die Altercationes in CP auf den Inhalt abheben. Excerpta und seine Synonyme sind in Überschriften nicht selten. spátere Sammelbezeichnungen. !) Verdáchtig ist auch die Stellung von obuiantia : ein prádikativ im Buchtitel gebrauchtes Prásenspartizip láBt sich sonst in der gesamten patristischen lateinischen Literatur nicht nachweisen. ?) Der heutige Titel von C7 ist darum kaum ursprünglich. Móglicherweise stammt er von dem Redaktor oder Bearbeiter, der auch für die Bucheinteilung verantwortlich war. Der alte Titel von C7 hieD eher : Allercationes contra Iudaeos oder noch wahrscheinlicher : Liber altercationum contra Iudaeos, einmal wegen

der Parallele

zur Überschrift von CP,

zum anderen, weil in O 148(3) die zweite Disputation von CJ mit Liber altercationum contra Judaeos secundus incipit eingeleitet wird. Hier scheint der ursprüngliche Titel bewahrt zu

sein. Die auch hier wieder feststellbare sekundáre Einteilung der beiden Kompilationen in Jbri statt in disputationes geht in V

und O wohl auf eine gemeinsame Vorlage zurück. Dafür spricht vor allem der sowohl in V wie in O genannte Prolog der vierten Disputation von CP. Wie sollten sonst zwei voneinander unabhángige Kopisten den gleichen Gedanken haben, ausgerechnet nur die vierte von fünf Disputationen mit einem Prolog auszustatten ? DaD ursprünglich allen Disputationen Prologe vorgeschaltet waren, ist deutlich zu erkennen. Sie finden sich :

CP Prolog der 1r. Disputation

CP

r,5-21 2,3-23 3.3723 4,3717

CT

5,310

O ir1(4),28-112(1),22 St Ceca Ia 2: 148(3),26-148(4),26 Mit Ausnahme der durch die explizite Erwáhnung des Pro-

(1) Man vergleiche Werke mit Titelbegriffen wie Excerpza, Collectanea, Centones, Collectiones in. dez Clauis Patrum Latinorum mit den Einleitungen der dort oder im Verzeichnis der Sigel! [vgl. oben S. IX Anm. (1)] genannten Editionen.

(2) Ebenso fehlt das Verb obziare sonst in Überschtiften, vgl. die C/auis Pazrum Latinorum, in : Sacris Erudiri 3 (2. Auflage 1961) und die Indexbánde det Paro/ogia

Latina.

XXVIII

EINLEITUNG

logs hervorgehobenen vierten Disputation sind die Prologe jeweils von dem eigentlichen Dialog durch Überleitungen abgetrennt, die von dem Kompilator weitgehend selbst gestaltet sind. !) Immer gehóren die Einleitungen auch einem anderem Kapitel oder Buch der exzerpierten Werke an als die sich daran anschlieBenden Abschnitte. ?) Alle Prologe sind schlieBlich allgemein gehalten und haben zum Teil methodische Erórterungen zur Diskussionsweise zum Inhalt. *) Die Einleitungen zu den Disputationen heben sich formal und inhaltlich so stark vom Folgenden ab, daB Prologe auch dann vermutet werden dürften, wenn die vierte Disputation nicht ausdrücklich in beiden Überlieferungszweigen den Begriff enthielte. Auffülligerweise kennen auch die erwáhnten Bruchstücke einer Kapiteleinteilung in V zu Beginn der ersten Disputation einen Prologus. ^) Sein Umfang deckt sich genau mit der in-

(1) CP 1,22-34 ;2,24-49 ;3,24-31 ; (4,38-42) ;5,17-29. CJ 1. Disputation (12 (1),22-122(2),8 ; 2. Disputation O 148(4),26-149(3),22. (2) CP. 1. Disputation Wechsel von AU ci 1,29/1,35 zu 2,20 2 : 2 Te zibdi2

3i: 5.

EA

i

55

5»

7ptaef./7,1 zu 6praef./6,1 1,56 zu 10,1 Slp"

zu

52

Gy x. Disputation Wechsel von Quoduultdeus , ZAduersus ]udaeos, paganos ez Arianos Y zu II 22 À Wechsel von AU Fau 12,9 zu AU ci 18,54/18,46.

(3) Die alten Inhaltsangaben (Breuiculus) zu den einzelnen Kapiteln aus De ciuifafe Dei machen für CP genügend deutlich, welchen Inhalt der Kompilator seinen Prologen gab : CP i. Disputation Prolog — AU ci 1,29,1-18 Breuiculus 1,29 in CC 47 p. VL63-65 : Quid familia Christi respondere debeat infidelibus, cum exprobrant, quod eam a furore bostium non liberauit Christus. 2.

Prolog — AU ci 2,1,1-21 Breuiculus 2,3 in. CC 47 p. VII, 1-2 : De modo, qui necessitati disputationis adbibendus est. Prolog — AU ci 7ptaef. 1-7,1,10

3.

4:

Überschrift : Praefatio, in CC 47 p. 184 im Text am Rand.

E

Prolog — AU ci 1,56,13-27 Breuitulus 1,56, in CC 47 p. VI, 77-78 : De quibus causis sequenti disputatione si? disserendum. gs E Prolog — AU ci 8,1,1.3.7-20 Breuiculus 8,11 in CC 47 p. XVI, 1-2 : De quaestione naturalis theologiae cum. philosophis. excellentioris scientiae discutienda. In den für die Prologe von CJ ausgesuchten Werken fehlen entsprechende ÜberSchriften. Aber auch diese Einleitungen tragen allgemeinen Charakter : CJ 1. Disputation Prolog — Quoduultdeus, ZAdwersus Judaeos, paganos e? Árianos 1.

Inhalt : Praefatio des Traktates.

2;

*

Prolog — AU ci 17/4/AU Fau 12,9 Inhalt : Juden und Chtisten allgemein. (4) Siehe oben S. XII Anm. (2).

EINLEITUNG

XXIX

haltlich festlegbaren Einleitung. Es fállt schwer, hier an einen Zufall zu glauben. Vom Kopisten stammt die Kapiteleinteilung nach dem palàographischen Befund nicht. !) Ob sie in der Vorlage stand, ist ungewiB. In diesem Fall wàre anzunehmen, daf der, der sie schrieb, noch die Móglichkeit besaD, die Vorlage

einzusehen. Wer dann für sie verantwortlich wáre, bleibt im

Dunkeln. Der Kompilator war es schwerlich, denn die Kapiteleinteilung ist der durch Disputationen und Dialoggánge genügend gegliederten Streitschrift wesensfremd. Móglicherweise lie sich irgendein Kopist oder Leser in der V-Überlieferung von dem vorgefundenen Prologus zum Versuch einer durchgehenden Kapiteleinteilung inspirieren. Hier muf) manches offen bleiben, auch warum die Einteilung CP r,1244 mit dem 16. Kapitel abbricht. Die Prologe legen es nahe, auch nach Epilogen zu suchen. Deutliche Abgrenzungen durch Kompilatoreigenes und Vorlagenwechsel finden sich in CP nur am Ende der ersten und zweiten Disputation. In der ersten trennt die überwiegend verfassereigene Passage CP 1,2091-2095 Exzerpte aus De ciuitate Dei 3,31 und 2,29 voneinander, in der zweiten die verfassereigene Wendung Quae cum ita sint CP 2,2021 Exzerpte aus De ciuitate Dei 19,26 und 2,21/11,r. Die erste Dialogrunde endet

mit dem fordernden Aufruf Augustins, von unreinen Geistern abzulassen und den himmlischen Máchten zu folgen. Am SchluD der zweiten Disputation wird zusammenfassend festgestellt, wahre Gerechtigkeit finde sich nur in der c/witas Dei. Inhaltlich bringen auch die von unmittelbar Vorangehenden nicht abgesetzten Abschlüsse der dritten und vierten Disputation jeweils einen bestimmten, das Vorausgehende sammelnden doxologischen SchlufBakkord, die dritte CP 3,1692-

1696 das Bibelwort : Christus mediator Dei et hominum, die vierte CP 4, 2639-2647 den ebenfalls an den Hebráerbrief anklingenden Gedanken, Christus sei das grófte und beste Opfer. Auch das Ende der ganzen Streitschrift ist gegenüber den davor geführten Erórterungen nicht besonders hervorgehoben. Trotzdem gelingt hier dem Kompilator mit sparsamen Mitteln ein wirksamer AbschluB. Er setzt den Abschnitt CP 5,1968-1988 aus dem Imperfekt der Vorlage ins Futur und gewinnt damit eine überraschende Schlufpointe : die von Augustin in De c/witate Dei 14,9-10 vorgetragene Paradiesesschilderung wird zu einer visionáren Schau des ewigen Lebens, mit der CP ausklingt. In C/ ist das Ende der beiden Disputationen jeweils durch Vorlagenwechsel markiert, in der ersten durch den Übergang von den Quaestiones ueteris et noui testamenti zum 30. Johan(1) Siehe oben S. XIV.

XXX

EINLEITUNG

nestraktat, der mit dem Hinweis auf die zentrale Bedeutung von Christi Auferstehung endet, und am Werkende durch einen làngeren eigengestalteten Abschnitt, der aus aneinandergereihten Zitaten aus Hebráer 4-9 besteht, die zu zwei Kapiteln aus Augustins De írimitate überleiten, die noch einmal Christi Einzigartigkeit und den Sinn seines Opfers hervorheben. !) Ohne die Abschlüsse so stark zu betonen wie den Beginn seiner Disputationen hat der Kompilator, vielleicht auch hier in der Nachfolge Augustins?), doch auch hier teils durch AuDere, teils durch innere Mittel akzentuierend oder zusam-

menfassend den Text in seinem Sinne gestaltet. Nach allem ist für den Rahmen von CP und C / festzuhalten: die Titelüberschrift von CP geht auf den Verfasser selbst zurück, kaum dagegen die von C/, die am ehesten Liber altercationum contra Iudaeos geheiDen hat. Von wem die heutige Überschrift von CJ stammt, ist unbekannt. Móglicherweise hat der Verfasser seine hervorgehobenen Einleitungen Prologe genannt. Mit Sicherheit ist er nicht für die heute vorliegende Einteilung in Bücher verantwortlich. Der Kompilator kannte nur Disputationen. Die nicht vom Kompilator stammende, aber V und O gemeinsame Bucheinteilung ist ein neuer Beweis für den beiden Überlieferungsstrángen gemeinsamen Zwischenkopisten. Dal auf ihn aber alle gegenüber dem Kompilator feststellbaren gemeinsamen Abweichungen zurückgehen, dürfte weniger

wahrscheinlich sein als die Annahme eines oder mehrerer weiterer Abschreiber zwischen ihm und den beiden Handschritten V und O.

(1) CJ. 1.Disputation O 144(1),30 - 148(2),12 : Ambrosiaster, Quaestiones ueteris ez noui lesiamenti 44-49

O 148(2),12-149(3),22 : Augustin, Tracfazus in Euangelium loannis 30,5 EHI O 192(2),12 - 192(3),20 : proprium 2. O 192(3),20 - 193(1),15 : Augustin, De Zrini/ate 4,11/4,19. (2) Augustin hielt es in De ciuitate Dei sowohl in den Einleitungen wie in den Abschlüssen áhnlich.

EINLEITUNG

SORT

4. Das Stemma

Auf Grund der gemachten Feststellungen und Schlüsse ergibt sich folgendes Stemma ?) :

4/5. Jhdt

6. Jhdt

Vorlagen :Corpus Augustinianum (A) Dseudaugustinische Schriften verlorene Werke ( ?)

CP und CJ

I

Redaktot ( ?) Kopisten (wieviele ?) nach 1150

1400/1450 1450/1500

1942

Vorfahtr'von I7

Votfahr von

(Kopisten ?)

(Kopisten ?)

O

Valentianus (V) CP Oxoniensis (O) CP und CJ

Edition Z4nspacb (LAnsp.)

IV. Text- und Apparatgestaltung I. Text

Die fünf Disputationen von CP enthalten rund siebenhundert Dialogeinheiten, in die sich Augustin und insgesamt fünfzehn heidnische und neuplatonische Philosophen teilen. In der Textgestaltung wird eine Dialogeinheit als nicht weiter unterzugliedernde Einheit betrachtet, von wenigen inhaltlich stark markierten Einschnitten wie etwa den Prologen abgesehen. Die fünf Disputationen sind am linken Rand jeder Seite jeweils fortlaufend zeilenweise durchgezáhlt. Die Seitenangaben der Anspachedition finden sich auf dem rechten Rand vermerkt.

(1) Das kursiv Geschtiebene ist vorhanden.

XXI

EINLEITUNG

Die beiden Handschriften V und O stimmen in der Schreibvom weise oft überein, auch in gemeinsamen Abweichungen ln spiege eiten nsamk augustinischen Vorlagentext. Diese Gemei en nglich ursprü der and abenst Buchst indes schwerlich den Kompilation wider, sondern eher die Schreibweise des I5. Jahrhunderts, in dem sowohl V wie O entstanden sind. Hinzu kommt, daB zwischen dem Kompilator und den Schreibern der vorhandenen Handschriften V und O in jedem Falle mehrere Kopisten stehen. Die Orthographie von V und O zur Richtschnur zu machen verbietet sich auch deswegen, weil ebeide Handschriften nicht nur untereinander háufig verschi dene Schreibvarianten vertreten, sondern auch innerhalb ihrer

Texte durchaus nicht konsequent in der Schreibweise auch derselben Wórter sind. !) So wurde darauf verzichtet, die in V und O vielleicht noch teilweise vorhandene, aber kaum mehr

nachweisbare persónliche Schreibweise des Kompilators zu rekonstruieren oder der zudem schwer feststellbaren Orthographie der Abfassungszeit zu folgen, zumal Exzerptensammlungen wie CP und C7] naturgemáB den orthographischen Einflüssen der wiederüm álteren Vorlagen in besonderer Weise unterliegen. Die Schreibweise dieser Edition richtet sich nach der Rechtschreibung der heute verfügbaren kritischen Editionen des Corpus Augustinianum. Soweit diese voneinander abweichen 2), wurde die Orthographie der De ciuitate Dei-Ausgabe von Dombart-Kalb verbindlich gemacht, da CP zu neun Zehntel aus Exzerpten aus diesem Werk besteht. Nur die assimilierten Formen einzelner Wórter werden konsequenter verwendet als in der Ausgabe von Dombart-Kalb, z.B. ?mmortalis statt inmortalis, abpeto statt adpeto. ?)) MaBstab war hier | die Orthographie des TAesaurus Linguae Latinae. Anders als bei der Schreibweise steht es bei Wortumstellungen, Wortvarianten und Wortaustausch. Wie an Hand des kritischen Apparates leicht festzustellen ist, ging der Kompilator mit den von ihm benützten Werken sehr frei um. Veránderungen der Konjunktionen, Personen, Pronomen, einzelner

Worter, der Konstruktion, der Grammatik und des Stils fin-

(1) Beispiele : V 491,7 : optinere - V 491,32 : obtinuit ; O 27(1)15 : Cicero - O 27 (2),1 : Cyeero ; O 104(2),5 : welut - O 104(2),12 : uelud. (2) So schreiben etwa DowBART-KALB in ihter Edition von De ciui£afe Dei Deus, Filius, Spiritus Sanctus gro, WErnRICH in seiner Ausgabe von De consensu euangelislarum klein. Einige Editoren fahren nach einem Punkt im Text klein fort wie Sourzn in den Quaestiones ueteris e? noui testamenti des Ambrosiastet odet schreiben Eigennamen verschieden wie Hierezias und leremias oder auch Binzelwórter wie spiritualis und spiritalis. (3) Hier ist die Ausgabe von DoMsaRr-KArs selbst nicht konsequent. Sie schreibt z.B. AU ci 14,5,10 : adpeti? und AU ci 14,6,8 : appetendo oder AU ci 1, 9, 69 adflictiones und AU ci 1, 9,87 afffigantur.

EINLEITUNG

XXXIII

den sich in CP und C7 fast auf jeder Seite. So darf bei sinnvollen Alternativen in den Kompilationen durchaus eine Absicht zur Veránderung bei dem Verfasser der beiden Streitschriften vermutet werden. Stimmen V und O gegen den Augustintext 4 überein, wird darum in aller Regel das von den beiden Handschriften Vertretene in den Text aufgenommen, Ausnahmen aber vor allem dann zugelassen, wenn bei V und O Entzifferungsfehler eines beiden gemeinsamen Kopisten anzunehmen sind. !) Mit einiger Sicherheit lassen sich auch Fille entscheiden, in denen A mit einer der beiden Handschriften gegen die andere zusammengeht. Hier liegt es nahe, einen Kopistenfehler als Erklàrung für die Abweichung anzunehmen. ?) Eine Entscheidung

wird ebenfalls erleichtert, wenn

sich,

wie es nicht selten geschieht, im Apparat der Augustineditionen Handschriften finden, die die Lesart von V und O ver-

treten. Um die Handschriften und Handschriftenfamilien verfolgen zu kónnen, die den Kompilationen besonders nahestehen, wurden in eckigen Klammern unmittelbar auf A4 und (4) folgend die Textvarianten der Codices in den Sigeln der Augustineditionen immer dann aufgeführt, wenn V und O von A abweichen. ?) Die Frage, ob V oder O den besseren Text vertreten, wurde

überall dort unausweichlich, wo beide im Verfassereigenen (proprium) gegeneinander stehen, ohne daD ein Vorlagentext die Entscheidung erleichtert. Da dort, wo in Zweifelsfállen A herangezogen werden kann, V ungleich mehr UÜbereinstimmungen mit A aufweist als O 5), ist V gegenüber O im allgemeinen vorzuziehen, ohne daf V freilich grundsátzlich immer den Ausschlag geben kónnte. Jede fragliche Stelle wurde im einzelnen überprüft, was wegen des nur 395 von CP umfassenden verfassereigenen Bestandes aber nur selten nótig war. In der Regel konnte bei Unklarheiten auf den jeweils exzerpierten Augustintext zurückgegriffen werden. Da sich V, O und A hàufig gegenseitig ergánzen, entfallen auch weithin editorische Korrekturen und Konjekturen. 2. Apparat

Der Apparat gliedert sich in drei '"Stockwerke" : Fontes, Loci und Apparatus criticus. Sie sind dem fortlaufenden Text gegenüber und untereinander deutlich abgegrenzt. (1) Siehe oben S. X XIVsq. (2) Die Móglichkeit, daB der Verfasser der Hinweismarginalien in O CP und CT nach den Augustintexten ausgebessert hat, ist wohl gering, darf aber nicht ganz aufer acht gelassen werden. (3) Dies geht auf eine Antegung von Eligius Dekkers zurück. (4) Dazu siehe oben S. XXIX Anm. (1).

XXXIV

EINLEITUNG

Unter FONTES werden die Nachweise der im Text kompilierten Vorlagen von CP und C]/ verstanden. Die Werke sind nach dem ''Sigelverzeichnis für Kirchenschriftsteller" abgekürzt. !) Um die hàufig auBerordentlich kleinráumige und diffizile Arbeitsweise des Kompilators deutlich zu machen, werden nicht nur die Kapitel, sondern auch die Seiten und Zeilen der jeweiligen Augustineditionen angegeben. Wo Zeilenangaben fehlen wie in den nur in Ausgaben der Patrologia Latina verfügbaren Werken, wird jeweils von der obersten Textzeile einer Spalte an durchgezáhlt. Der Kompilator wechselt nicht nur háufig die Vorlage, sondern überspringt beim Exzerpieren oft Kapitel, Sátze, Satzteile und Worte der jeweiligen Vorlage. Kleinere Auslassungen bis zu zehn Wórtern finden sich im Apparatus criticus vollstándig verzeichnet, was darüber geht, ist als Lücke im Vorlagentext über die Fontes erkennbar. ?) Zusátze des Kompilators werden in der Regel bei den Fontes als 'propria" angegeben, nur Einschübe untergeordneter Bedeutung im Apparat. ?) Da sich der Kompilator dem sprachlichen EinfluD der Vorlagen auch im Eigengestalteten nie ganz entziehen konnte, finden sich in CP und C/ eine Reihe halb eigener, halb den Vorlagen entlehnter Abschnitte. Sind hier die Herkunftsangaben nicht sicher, wurden sie in runde Klammern gesetzt. *) Fontesangaben kónnen auch deswegen unsicher sein, weil sich in den exzerpierten Vorlagen nicht nur áhnliche Gedanken, sondern auch weithin identische Formulierungen finden. 5) Bisweilen hat der Kompilator verschiedene Vorlagen ineinander verarbeitet. In dieser Weise verzahnte Quellen sind mit zeilenüberspannenden Klammern versehen. 5) Beim Wechsel der Sprecher wendet der Verfasser von CP und C/ háufig die Technik an, das unmittelbar Vorausgehende in dem neuen Redegang noch einmal aufzunehmen oder das. unmittelbar Folgende vorwegzunehmen, wobei er beim zweiten Gebrauch die Vorlagestelle meist leicht, manchmal auch

(1) Siehe oben S. IX Anm. (1). Die Sigel der Vorlagen von CP finden sich aufgelóst im Abkürzungsverzeichnis S. unten S. XX XIXsq. unter 74. (2) Als Grenzfálle kónnen vielleicht CP 4,1355-58 ; 4,1623sq ; 4,1750 ; 5,1480: angesptochen werden. Sie finden sich alle im App. ctit. (3) So etwa CP 1,565 : sicut audiuimus ; CP 1,980 : Dic, pagane ; CP 1,1356 : oro: 7e, alle im App. ctit. (4) Beispiele : CP 1,487sq ; 1,637.638sq. (s) So ist det Abschnitt CP 1,475-563 sowohl in AU ci 1,12-13 wie auch in Augustin, De cura pro mortuis gerenda 4-5 zu finden. Vergleiche auch oben S. XXIII und S. XXIII Anm. (2).

(6) Beispiele : CP 1,27-29 ;1,31-34 ;21835-1844 ; 5,733-734-

EINLEITUNG

EXSSU

stárker àndert. !) Ein Bezug des Nachfolgenden auf das Vorangehende wird in den Fontes mit ''supra", ein Bezug des Vorausgehenden auf das Nachfolgende mit "infra" bezeichnet. !)

Bei den LOCI konnte die Zahl der Bibel- und Autorenzitate dank neuer kritischer Autorenausgaben ?) und dank der Móglichkeit,

die Vorarbeiten

der

Vetws

Latina

in Beuron

ein-

zusehen, zum Teil betráchtlich über das hinaus ergánzt werden, was in den heute vorliegenden Editionen augustinischer und pseudaugustinischer Werke angegeben wird. Bei Bibelstellen ?) zweifelhafter Herkunft, etwa wenn ein alttestamentliches Zitat im neuen Testament aufgenommen wurde, werden alle Herkunftsmóglichkeiten angegeben. 4) Mit Hilfe der jeweiligen Vorlagen und der Vulgata konnten die in V und O oft nur mit den Wortinitialen angedeuteten Bibelzitate in der Regel mit hinreichender Sicherheit aufgelóst werden. *) Die Initialenfolge der einzelnen Zitate findet sich jeweils vollstàndig im kritischen Apparat. Der APPARATVS CRITICVS zeigt an, welche Lesarten die beiden Handschriften V und O, die jeweilige Vorlage des Corpus Augustinianum A, in Zweifelsfállen deren Apparatlesarten (A) — die Handschriften der Augustineditionen finden sich in diesen Fállen in eckigen Klammern — und die CP-Ausgabe von A.E. Anspach bieten. Werden im Apparat nur ein oder zwei Zeugen gebracht, vertreten alle anderen die Textlesart. Stammt der betreffende Abschnitt,

wie aus den Fontes

ersehen werden

kann, vom

Kompilator selbst, fehlt naturgemàD der Hinweis auf A. Grundsáàtzlich werden alle Abweichungen von V, O, A und

Ansp. vom hergestellten Text vermerkt. Ausgenommen sind nur die Namen der Dialogsprecher. Sie stammen alle vom

(1) Je ein Beispiel diene zur Erlàuterung : I. Supra CP 1,:1289sq : Romanus : Quid mirum si Romani in bella ciuilia exarserunt, cum... cf supra CP 1,1287sq : Augustinus : ... Romani in bella ciuilia... exarsissent

(— AU

Ci 2,25,578q)

2. infra CP 4,532750 : |Apuleius : ... Eirgo omnes magos iuste sentio esse damnandos. cf infra CP 4,329-331 : zAugustinus : Certe omnia miracula magorum quos recte sentis esse damnandos (— AU ci 8,19,58sq). (2z)Etwa zu Vatto, De cultu deorum, ed. B. CaxpAuNs 1960 und De philosophia, ed. G. LANGENBERG 1959.

(3) Die Bibel wird zitiert nach Bzb/ia Sacra iuxta Vulgatam uersionem. Recensuit

R. WEBER. I. II. Stuttgart 1969. (4) Zum Beispiel CP 2,51 *cf. Deut. 19,15 ; Matth. 18,16 ; 2.Cor. 15,1". (5) Siehe dazu oben S. XXV und S. XXV Anm. (5). Unsicher bleibt die Auflósung des Zitats Ps. 61,12 in CP 2,1155. In der Augustinvorlage AU ci 5,9,88 findet man im Text : reddis, im Apparat dagegen bei mehreren Handschriften redes, wáührend V/ und O nur ein r. haben. Anspach entschied sich 96,25 für reddes.

XXXVI

EINLEITUNG

Kompilator und sind trotzdem nie als in A fehlend registriert. Zur gróBeren Klarheit wird bei mehreren hintereinander folgenden Abweichungen der Vorlagentexte von CP der ganze betreffende Abschnitt in den Apparat aufgenommen, z.B. CP 1,31-34. Aus praktischen Gründen und grundsátzlichen Erwágungen

wurde darauf verzichtet, alle orthographischen Varianten in

den Apparat aufzunehmen. Von den erwáhnten orthographischen Inkonsequenzen in V und O abgesehen hátte die Aufnahme jeder geringfügigen Abweichung, etwa des -e- statt des -ae-, den Apparat auBerordentlich belastet, ohne viel zu erreichen, da reine Schreibvarianten bei den vielen Kopisten verschiedener Zeitalter kaum etwas über die Orthographie des Originals aussagen. Da zudem in der kritischen Ausgabe des für CP zentralen und auch für C/ sehr wichtigen Augustinwerkes De ciwitate Dei eigentliche Schreibvarianten fehlen, entfállt schlieDlich die Moglichkeit, die Schreibweise der beiden Textzeugen mit der ihrer Vorlagen im einzelnen zu vergleichen. Folgende Abweichungen vom Text sind im Apparat nicht berücksichtigt : I. Satzzeichensetzung 2. Grof)- und Kleinschreibung 3. Zusammen- und Auseinanderschreiben, etwa respublica und ves $ublica 4. In Ziffern wiedergegebene Zahlen Sie finden sich nur in O. Beispiele : CP 1,1465 ; 1525sq ;

1543 ; 1544 ;1748 ; 1750 ; 1751 ; 1754 ; I90I ; 1969 ; 2084 ;

4,302 ; 5,250 ; 1332 ; 1680 ; 1806 ; 1808 ; 1809 ; 1840.

5. Getilgte Schreibversehen (durch Streichung oder Unterpunktierung) Beispiele in V : V x5r,18 — CP r,1260 : colentium turba ; V 3ov,i1 — CP

2,334: est(1)est ; V 59v,3— CP 3,437 : óindigna indigna; V 65r, 29 — CP 3,918 : quasi quasi ; V 93v,22 — CP 4,1532 : erat sententia ; V 1021,29 — CP 4,2265 : malorum malorum

Beispiele in O :

O 6(1),35 — CP 1,542 : sepeliendo sepeltendo ; O 81(3),22 —

CP 4,1762 : uelut uelut ; O 88(2),9 — CP 4,2374 : dvuinam istam ; O 90(4),5 — CP 4,2610 : theatris habebantur ; O 106 (3,5 — CP 5,1520 : pace est ; O 91(2),31 — CP 5,27 : admuttere opponere

6. Versehentlich doppelt geschriebene Wórter Nur in O feststellbar. Beispiele : O 20(2),12 — CP 1,1929: At ultus At ultus ; 20(4),22 — CP 1,1975: atque atque ; 30(1),26sq — CP 2,644 : patrum patrum ; 31(3),,15 — CP 2,761 : naturae naturae ; 35(1),3sq — CP 2,1046 : quod quod ; 87(2),33 — CP 4,2287.: in in ; 93(4),12sq. — CP 5,286 : per per.

EINLEITUNG "s

XXXVII

Druckfehler der Anspachedition CP 3,16 : quaerenda statt A7». 120,17 : quarenda ; CP 3,195sq : enuntiasti statt A«sp. 125,7 : enuutiasti ; CP 3, 243 : discernere statt Ans. 126,12 : discenere ; CP 3,1355: deputatae statt Ansf. 154,19 : deputatatae ; CP 3,1464sq : eruditioni statt Azsp. 157,18sq : eriditioni ; CP 3,1472 : Iudaeos statt Ansp. 157,25 : Iudacos ; CP 4,962 : multi statt Ansp. 190,28 : mult ; CP 4,1140 : disserendum statt Ans. 195,20 : diserendum ; CP. 4,1375 : esset statt Ansp. 202,1I: eset ; CP 4,1972 : esse statt Ansp. 218,2 : ese; CP 5,278 : incorruptibilis statt A7sp. 243,16 : incorruptabilis ; CP 5, II2ISQ: necessitate statt Asp.

265,11: neccessitate ;CP

5,1163 : repugnantium statt Ansp. 266,12 : repugnatium; CP 5,1625 : perturbationes statt Ansp. 278,19sq : pertubationes ; CP 5,1652 : appellat statt Ansp. 279,13 : apellat. Für die beiden ersten Disputationen s. AscHorr, Bemerkungen (s. oben S. V Anm. 5) Anm. r16. 8. Assimilierte und nicht assimilierte Formen. !) 9. Eingeschobenes -n- vor -gFindet sich nur in O. Beispiele : CP 1,589 : lngno ; 1,1303 : jungnasse ; 1,1500 : dingnata ; 1,1874 : congnitio ; 2,74 : congnatis ; 2,180 : congnosceretur ; 3,789 : congitantibus. IO. Vertauschung von harten und weichen Konsonanten Beispiele bei V und O : CP 2,110 : inquid. ; 2,1766 : uelud ; umgekehrt CP 1,1992 : optenta ; 4,2481 : haut. II: Vertauschung von -s- und -c-, -c- und -t-, -ph- und -fBeispiele : -8- zu -C- : CP 1,1260 : anceris O ; 1,1550: celcioribus V,O ;

1,1854sq : succensere V, O. -c- zu -$- : CP r1,1678sq : ferositatem O ; 3,1694 : reconsilians V, O. -t- zu -c- : CP 2,1837 : asercione V, O ; 4,2172 : resureccione V, O. -ph- zu -f- : CP 3,899 : foenices O ; 5,1833: filumenam V, O. I2.

-f- zu -ph- : CP 2,1281 : nephas O. Einfügung und Auslassung von -c-, -h-, -p-, -r- und -sBeispiele : -c- eingefügt : CP 2,310 : excercitu ; 4,300 : sceueritate O ; 5,1375SQq : transceant O. -c- ausgelassen : CP 1,1505 : cuntis V, O ; 3,1612sq : bra-

chium V, O ; 4,294sq : autoritatis O. -h- eingefügt : CP 1,1974sq : chohibita V, O ; 2,1023 : sathanas V, O ; 4,622 : hornamenta V, O ; 4,1009 : chorus-

camine V, O ; 5,1572 : galathas V, O. -h- ausgelassen : CP 1,684 : pulcritudo O ; 1,2102 : istrioni-

(1) Siehe oben S. XXXII.

XXXVIII

EINLEITUNG

bus V, O ; 4,2040 : stomacantibus V, O.

-p- eingefügt : CP r,6ro : calumpniantur O. -p- ausgelassen : CP 1,913 : promta O. -s- ausgelassen : CP 3,1277 : scelestis wird celestis V. I3. Konsonantenverdoppelung und -vereinzelung Beispiele der Konsonantenverdoppelung : -b- CP 1,2042 : sibbilinos O -c- CP 1,1321 : occulis O ; CP 4,1139: nunccupant V -f- CP 1,25: profferre O ; CP 1,2030 : affricamque O --

CP r8 :tolleratis V, O ; CP 1,476 : sepelliri O

-m- CP 2,1841 : ammoto O ; CP 4,413 : immitatione O -n- CP 1,194 : appostolorum V ; CP 4,1377 : dupplum V Beispiele der Konsonantenvereinzelung : -b- CP 4,1377 : sabati V CP 5,42 : acomodatis V O ; CP 5,1640 : ocultus V, O

-c-

-f- CP 1,84: efunderetur V -g- CP 1,2054 : exagerare O ; CP 2,73 : agregantem O -]l- CP 2,1363sq : salustius V, O ; CP 5,1353 : solicitudo O -m- CP 2,876 : comunicare V, O ; CP 3,1693 : imortalem V -n- CP r,1803 : nonullis O -p- CP 1,332 : oportunius V, O ; CP 1,1455 reperisset V,O -r- CP 1,1717 : paricidio V, O ; CP 4,1462 : tereantur V -s- CP 3,52 : musitando V, O ; CP 2,1837 : asercione V, O -t- CP 2,297 : quatuor V, O ; CP 2,2009 : retulerit V, O 14. -e- statt -ae- und -oe. Vertauschung von -y- und -i16. Vokalalterationen Beispiele : -a- zu -e- CP 4,181 : comperanda V -e- zu -a- CP 1,24 : latabris V ; CP 4,19 : euanascentes O -e- zu -i- CP 1,285 : idio V ; CP 1,465 : enucliata V, O -i- zu -e- CP 3,276 : derimendae V, O ; CP 4,2004 : aethereos V, O

-e- zu -0- CP 4,1564 : uolocissime O -0- zu -e- CP 1,1264 : decoleratis V -e- zu -u- CP 2,622 : desistentu O

-u-0-u-0-

zu zu zu zu

-e- CP 3,627 : guttere O -u- CP 1,2101 : ignuminiosissimum O -o- CP 2,1535 : iocunda V, O -a- CP 4,1029 : uaparibus O

-u- zu -a- CP 5,1090 : astatissime O

-i- zu -u- CP 4,1489 : ludubria O -u- zu -i- CP 1,479sq : obfituras V. ; I7. RegelmáDig vorkommende Schreibweise folgender Wórter : ater, aderius statt aer, aerius, so z.B. CP 2,1190 ; 3,944 ;

(4,179 ; 4,221 ; 4,273 ; 4,373 5 4.398 ; 4,708

diffinto, diffinitio statt definito, definitio, so etwa CP 2,265 ;

2,1248 ; 2,1873 ; 2,1874 ; 4,40 ; 4,51 ; 5,1395

EINLEITUNG

XXXIX

locuntur statt loquunter, so z.B. CP 5,978 ;5, 1447 ; 5,1745; 5,1804 spiritalis statt spiritualis, so CP 4,1416 ; 4,1941 ; 4,2002 ;

4,2035 ; 4,2047 ; 4,2055 ; 5,1524

sullimis, sullimitas statt sublimis, sublimitas, z.B. CP 2, I812sq; 3,57 ; 3,106sq ; 4,817 ; 4,820 ; 5,1688.

Von dem Katalog der nicht berücksichtigten Abweichungen sind ausgenommen : I. Schreibvarianten;

die Alternativwórter

bilden,

wie

CP

4,452, wo sowohl V wie auch O statt "auferrentur" ''auferentur'' schreiben. 2. Schreibversehen, soweit sie Rückschlüsse auf die abgeschriebenen Vorlagen erlauben. 3. Varianten, die in den Text der Anspachedition oder in Text oder Apparat der benützten Editionen aufgenommen sind.

Orthographische Varianten bei Eigennamen sind nur beim ersten Vorkommen aufgeführt. Alle anderen Abweichungen der Handschriften V und O vom Vorlagentext sind im Apparat vermerkt, darunter die infolge der Dialogisierung und Kompilierung der Vorlagen sehr hàufigen Person-, Tempus- und Modusveránderungen. Ebenso wurden Abweichungen berücksichtigt, die dadurch entstanden, daB der Kompilator Sátze und Satzteile in einen anderen grammatischen Zusammenhang stellte. 7) Von den Marginalien wurde nur das im Text Vergessene oder am Rande Verbesserte im Apparat aufgenommen, dazu die Bruchstücke der Kapiteleinteilung in V, nicht dagegen die

spáteren Kommentare und die Hinweise auf die im Text angezogenen Augustinwerke. V. Abkürzungsverzeichnis

A

Text der Editionen des AU ci Augustin, Au ench ( AU ep 2 AU Eu li

Corpus Augustinianum ?) De ciuitate Dei Enchiridion Epistulae De consensu Ewuwangelisiarum

AU Fau

"

AU Gn li

n

Contra Faustum Manichaeum De Genesi ad Latteram AT

(1) So wird etwa AU ci 1,31,1 : Naz quando illa quiescere? beim Kompilator CP 1,95 : ... fion potuit quiescere odet AU ci spraef. 7-8 : ... Romanum imperium... magnum -. diuturnum in CP 2,508sq : de Romano imperio... zagno... diuturto. (2) Die zitierten Ausgaben siehe unten Index III S. 572

EINLEITUNG

XL

Tractatus in Euangelium Ioannis AU re t Retractationes QU hae Quoduultdeus, Adwersus quinque haeYeses Lesarten des Apparates der Editionen des Corpus Augustinianum Text der CP-Edition A.E. Anspachs Geklammertes im Anspachtext oder berücksichtigte Angaben aus dem Apparat Anspachs Apparatus criticus. Vollstándig bei Abweichungen

AU Io

(4) Ansp. (Ansp.) App. crit.

CJ CP Fontes infra Loci

0

Qi 0? 0? proprium supra y

s

vom Text für V, O, A, Ansp., von

den oben S.

XXXVI-XXXIX verzeichneten Ausnahmen abgesehen. Contra [Judaeos : Liber altercationum. contra [udaeos, in O : Excerpta ex libris beati Augustins 1nfidelitati Judaeorum obwiantia. !) Contra Philosophos : Liber altercationum Christianae philosophiae contra erroneas et seductiles paganorum philosophorum uersutias Werke des Corpus Augustinianum, die der Kompilator auswertete (für CP siehe oben unter A) Bei Sprecherwechsel Vorwegnahme des unmittelbar Folgendem ?) Angezogene Bibel- und Autorenzitate und -anspielungen Codex Oxoniensis — Codex Rawlinson A 368, zitiert nach Bláttern, Spalten und Zeilen. Blàtter O 1-193. Spalten : Vorderseite linke Spalte — (1), rechte Spalte — (2) ; Rückseite linke Spalte — (3), rechte Spalte — (4) ; Zeilen 1-43 Hand des ersten Schreibstils : O 1-24 ; 34-87 Hand des zweiten Schreibstils : O 25-33 ; 88-193 Hand der Verbesserungen mit dunkler Tinte Vom Kompilator selbst stammende Wendungen und Abschnitte Bei Sprecherwechsel Rückbezug auf das unmittelbar Voraufgehende ?) Codex Valentianus 275, zitiert nach Bláttern, Vor-

der- und Rückseite und Zeilen. Blàtter V 1-128 ; Vorderseite y, Rückseite 4 ; Zeiyai y2

len 1-34 Hand der rudimentáren Kapiteleinteilung Hand des Glossators

(1) Zum Titel siehe oben S. XXVII. (2) Siehe oben S. XX XIVsq. und S. XXXV Anm. (1).

EINLEITUNG 1,2

q ?

[

erstes, zweites von zwei identischen Wórtern

XLI in

einer Textzeile Nicht aus V und O belegbare Konjektur. Bei nur mit den Initialen angegebenen Einzelworten von Bibelzitaten wurde im Text auf die Klammern verzichtet. Die Folge der Initialen findet sich dann im App. crit. I.im Text : in V oder O belegt, aber unsichere Setzung 2. im Apparat : Sigel von Handschriften der benützten Editionen

Unsichere Herkunft (bei den Fontes) Miteinander verklammerte Vorlagen von CP umgekehrte Wortfolge

neon POTES i slve fU

EAE

iy

por

hwil iasaso :

omes

^im

vw

bo

ue»

TE

ens E

14.0

--

c

ow -ga

dalsalsf

nedoisaev cc vir Po n

a

eue

od D RI AR Mt Bocibanber nis,

qüu'wjok

(toeBc ME innu

(anteor]

|

Aasecrt dte

: h

Yn

DN

al e tei (ils tsbnü

^

oe

CrHdq

NA

41] T

t

a

^en mp] -ridxia

UO Trru oues qiie

f vá

sium

Von

cin

ws Fuss pal

Bs

sw

Jafbdftrhi

nec mn

T.

Tru

bs

M^,

ITE.

i

de

squi

"cà

deb 1

iud iE

vet

(34

sc phe

omisso

item ona

»

MR, dra

hi

tun Fuge

"e Ww" M. silio nà T7 À

6

eee

,

"Y

as

à cua

AW

em

eris dir Cfpes Rapt (08

lis

«t

"

4

p

o loni

"

La

M?

M

clas

]

PU avit pn

iu dd sers ef

vtm

J |

Cappd-

iu, dirtho Miro

"1

-

P

aera

ae

hs

NA

AM

&

"terr

wed -

»

,

E

saskk»

za

em

»

Miss

3

(a

por D

u

^e Er), TOR 22

béss

ce Coda

sl DU

i

»pa

(ah , Krisen ei

La)

Zaies 4 "EM

Ao ever Be iet Hu £u

FN»

Qu

tan

lo

tii Joy Virthuur rage End iie

qeecthea c Vm

do

Noch qaitésibs io Ras

oeprcet

it*ul

| bsc

(0 6$

P£osns ; V ie Jhoowact o loire

I

Die bt

«

Poaudoetd

duro

M -

qu

ihn ennene

Qe

fra

fast rectmines ind V5. Merig auf bar

Viesefprtat:

ie 5

Crkoa Walethaledae v7, Veget rischi (es 144 Xs

i ET e

furo $6vei

)

»:

tondi wipbisei i K:vide" m

4

UM

ien]destinat Ju !

EM

E.

6

in

«Lm D Qaa!alia "vri

——

Lnd

^

e

i

PX

rs E

ct

P

LA Ln

n

2

E

EunE-

hx

"P

E31 puse

E^

S

p

-

E

s.

Lu -

-

»

:

-—

-— dim

ocu ot ji

notet

-

mn

| Mcwontrnen Push dub

P

je

i

p

«^

pe

Incipit liber altercationum Christianae philosophiae contra 10 erroneas et seductiles paganorum philosophorum uersutias.

DISPVTATIO PRIMA

Prologus 5;

Omnis familia summi et ueri Dei habet consolationem suam,

non fallacem nec in'spe rerum nutantium uel labentium constitutam, uitamque ipsam temporalem minime paenitendam, in qua eruditur ad aeternam, bonisque terrenis tamquam peregrina utitur nec capitur, malis autem aut probatur aut emen-

1o datur. Illi uero, qui probitati eius insultant eique dicunt, cum forte in aliqua temporalia mala deuenerit : Vb? est Deus tuus ?, ipsi dicant : ubi sunt dii eorum, cum talia patiantur, pro quibus euitandis eos uel colunt uel colendos esse contendunt. Nam ista respondet: Deus meus ubique praesens est, ubique 1; totus, nusquam inclusus, qui possit adesse secretus, abesse non motus ; ille cum me aduersis rebus exagitat, aut merita examinat aut peccata castigat mercedemque mihi aeternam pro toleratis malis temporalibus seruat ; uos au|tem qui estis, 11 cum quibus loqui dignum sit saltem de diis uestris, quanto 2o magis de Deo meo, qui Zerribilas est super omnes deos, quoniam dii gentium daemonia, Dominus autem caelos fecit. Haec et his similia respondeat inimicis suis redempta familia domini Christi et peregrina ciuitas regis Christi. Sed iam uos pagani, quae animo concepistis, tamquam de latebris tene25 brosis in lucem proferre curate!

Fontes : 1/4 5/21 22/23 23/25

proprium AV ci 1, 29, 1-18

CC 47 p. 30.

AV ci 1, 35, 1-3 proprium

(O7 p335-

Loci : 11 Ps. 41, 4.

20/21 Ps. 95, 4-5.

App. ctit. : 3 Disputatio prima] ozz. V O', Incipit liber primus 2475. 4 Prologus] V? marg., om. (01 "Ansp. 5 Omnis — consolationem] Habet itaque omnis familia summi et ueri Dei consolationem 44 6 nutantium] ras.ex mutancium l/ ^" uitamque] etiam adZ. A 11 deuenerint Ot 12 sunt T/ O! (4) LA e] zAnsp., sint 44 patiuntur 74 14 respondet] Christianus 277. O? marg. est V Ot C4) [CA2K F reg B »] zAnsp., oz. 4A [L. A] 18 malis] pie praez. A 20 magis] minus A quoniam (omnes? AA [cf Do.* 5. XV] 21 caelos c. O* 22 his similia] alia, si qua uberius et commodius potuerit 74

CONTRA PHILOSOPHOS I

2

Romanus. Iam hora diu expectata multumque desiderata aduenit, nos quoque pagani philosophorum nostrorum sententiis praemuniti impigre ad certamen diis nostris fauentibus processimus. ;» Dabunt certantibus uictoriam, qui certandi dederunt auda-

ciam. Non est ergo, quod nos terreas ; tantum patienter ex-

pecta et diligenter ausculta et horum, quae dicuntur, curam habeto cum diligentia. Ne ergo diutius immoremur, iam nunc ad rem ueniamus! Nos igitur cultores et dilectores deorum immortalium, quos; rum

etiam

imitatores

esse laetamur,

nullo modo

curamus

bonam non esse rem publicam : tantum stet, tantum floreat copiis referta, uictoriis gloriosa, uel, quod est felicius, pace secura sit. Diuitias quisque semper augeat, quae cotidianis 4o effusionibus suppetant, per quas sibi etiam infirmiores subdat quisque potentior. Ceterum de suis uel cum suis uel cum quibuscumque uolentibus faciat quislibet quod libet. Exstruantur amplissimae atque ornatissimae domus, opipara conuiuia frequententur, ubi cuique libuerit et potuerit, die noctuque lu4; datur,

bibatur,

diffluatur.

Saltationes

undique

concrepent,

theatra laetitiae uocibus atque omni genere uoluptatis exaestuent. Ille sit publicus inimicus, cui haec felicitas displicet : illi ergo habeantur dii ueri, qui hanc adipiscendam populis procurauerint. Colantur ut uoluerint, ludos exposcant, quales 27/29

QV hae I1 ptoprium

80/31 QV hae I 1

31/34 |QV hae II 5 proprium 35/41 AV ci 2, 20, 1-8 41/42 AV ci 2, 20, 21-25

42/47 AV ci 2, 20, 25-51 48/61 AV ci 2, 20, 33-46

PL 42 p. 1101, 12-13. PL 42 p. 1101, 15-16.

PL 42 p. 1102, 22-25. CC 47 CC 47 C47. CC 47

p. 51. p.32. po 52: p. 52.

27/29 Iam — processimus] Promissus dies. 26 ca(pitulum» p(rimu»m V? zarg. illuxit; nos quoque impigre ad certamen Domino adiuuante processimus QV

cet30 Dabunt] Donabit QV 29 fauentibus] V/ zAnsp., oblatum O? zzarg. 31/34 quod — ueniamus] quod terreat dedit QV tantibus] certanti QV uos : et tantum expectate, audite et orate, intentior et auctior [acutior, altior] circa me uestra sit oratio. Non diutius immoremur, iam quae proposuimus ptoimmortalium] istorum 24 sequamur QV 35 Nos igitur] Verum tales 24 36 imitatores] in sceleribus et flagitiis se add. 74 laetantur 44 curant 44 3? bonam] O!, oz. V /ac., pessimam ac flagitiosissimam 24, (pessimam) 245p. [non].4 [non (suspeczuzz? Do*) oz. K! B &, non esse in litura F] stet] inquiunt add. 4 39 diuitias] Et quid ad nos ? Immo id ad nos magis pertinet, si praem. JÀ augeat semper 44 [cf Do.* p. XVIII] 41/42 quibuscumque I7 O* (A) [C e] zAnsp., quibusque 24 42 quislibet] quisque 24 24555. 44 die] diu 24 [cf Do.* p. XXIII] 45 bibatur] uomatur add. JÀ 46 laetitiae] inhonestae praezz. 7A uoluptatis] crudelissimae siue turpissimae praez;. 74 48. ergo] oz. 4A dei z4nsp. 49 procutauetint] adeptamque seruauerint add. 74 uoluerunt O!

CONTRA PHILOSOPHOS I 3 ;o uoluerint, quos cum suis uel de suis possint | habere cultori- 12 bus ; tantum efficiant, ut huic felicitati nihil ab hoste, nihil a

peste, nihil ab ulla clade timeatur.

Augustinus. Quis uestrum hanc rem publicam non dicam Romano im5; perio, sed domui Sardanapali comparauerit ? Qui quondam rex ita fuit uoluptatibus deditus, ut in sepulcro suo scribi fecerit ea sola habere se mortuum, quae libido eius, etiam cum

uiueret, hauriendo consumpserat. Quem regem si haberetis uobis in talibus indulgentem nec in eis quicquam ulla seueri6o tate aduersantem, huic libentius quam Romani ueteres Romulo templum et flaminem consecraretis. Certe si Nasica ille Scipio uester quondam pontifex uir optimus uiueret, quem uniuersus senatus elegit, cuius os non auderetis fortasse aspicere, ipse uos ab hac impudentia cohiberet. Ideo certe ues6; tram luxuriam cupitis habere securam, ut perditissimis moribus remota omni molestiarum asperitate diffluamini. Neque enim propterea cupitis habere pacem et omni genere copiarum abundare, ut his bonis honeste utamini, hoc est modeste so-

brie, temperanter pie, sed ut infinita uarietas uoluptatum 7e insanis effusionibus exquiratur, secundisque rebus ea mala oriantur in moribus, quae saeuientibus peiora sint hostibus.

Scipio. Ego pontifex Romanorum maximus istam eis metuens calamitatem nolebam aemulam tunc imperii Romani Cartha-

75 ginem dirui et decernenti ut dirueretur contradicebam Catoni,

timens infirmis animis ut hostem securitatem et tamquam

61/88 AV ci 1, 50, 1-29

CC 47 p. 30-31.

55/58 cf Cic., Fin. 2, 32 (106). 61/64 cf Cic., Tusc. 5, 35 (xor). 14, 8 ; Cic., Har. 15 (27). 74/78 cf Flotus, Epit. 1, 51, 4/5. Pet. 49.

B1 huic] tali 4 danapalli I7 O*

62 cf Liu. 29, 74/45 cf Liu.

55 Saretiam] et Ot 98 haberetis] isti haberent 74 59 uobis] sibi 74 quicquam] cuiquam 24 ;4nsp. 61 consecrarent 74 certe] oz. A 62/63 uir — uniuersus] uiueret, quem sub terrote belli Punici in suscipiendis Phrygiis sacris, cum uir optimus quaereretur, uniuetsus 74 62 uir] ubi I 63 fortasse non audetetis

Ed

54 uestrum] oz. A publicam] sanus add. ;A compatauetit] compatauit / Ot 9* se habere 4

64 Ideo certe] Cur enim adflicti rebus aduersis de temporibus querimini

Christianis, nisi quia 74

65/66 ut ... difluamini] / O', et ... diflluere 4, ut ...

diffluatis 24zsp. *1 sunt 44 [cf Do.* 5. XV] $2 Cipio (zzz *Sipio' sezper) Ot 93 ego — metuens] At ille Scipio pontifex maximus uestet, ille iudicio totius senatus uir optimus, istam uobis metuens 7A *4 nolebat JA *4/45 Cartaginem (sine

h sezper) V. Ot

95 contradicebat 74

76 ut] oz. 4A

CONTRA PHILOSOPHOS I terropusillis ciuibus idoneum tutorem necessarium uidens esse quam est tum proba ipsa re : rem. Nec me sententia fefellit t teruerum dicerem. Deleta quippe Carthagine magno scilice rebus de tanta to extinc 8o rore Romanae rei publicae depulso et 4

corrupta diprosperis orta mala continuo subsecuta sunt, ut

onibus, rutaque concordia prius saeuis cruentisque sediti ciuilietiam bellis deinde mox malarum conexione causarum , eretur effund s sangui tantus tur, bus tantae strages ederen imet feruer arum rapin ac um iption proscr tate cupidi 8; tanta bant manitas, ut Romani illi, qui uita integriore mala metue ntur patere iora crudel uitae itate ab hostibus, perdita integr pau- 13 in quam postea andi domin libido ipsa eaque ; a | ciuibus etiam ceteros osque cis potentioribus uicit, obtritos fatigat 9o iugo seruitutis oppressit.

: Augustinus. , Ipsa certe libido dominandi, ut in historiis uestris legitur contidonec us, mentib s issimi superb in ere quiesc non potuit nuatis honoribus ad potestatem regiam perueniret. Honorum 9; porro continuandorum facultas non esset, nisi ambitio praeualeret. Minime autem praeualeret ambitio, nisi in populo auaritia luxuriaque corrupto. Avarus uero luxuriosusque populus secundis rebus effectus est, quas tu prouidentissime cauendas esse censebas, quando ciuitatem hostium maximam rco fortissimam opulentissimam nolebas auferri, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur luxuriaque cohibita nec auaritia grassaretur ; quibus uitiis obseratis ciuitati utilis uirtus floreret et cresceret eique uirtuti libertas congrua permaneret. 10; Scipio.

Ex hac etiam prouidentissima patriae caritate ueniebat, quod caueam theatri senatum construere molientem in hac dispositione et cupiditate compescui persuasique oratione grauissima, ne Graecam luxuriam uirilibus patriae moribus —AV ci 1, 50, 51-32 cf supra 1l. 88 proprium 93/107 AV ci 1, 31, 1-13 107/124 AV ci 1, 31, 16-32

88/90 92

(CALIDIS TS

CC 47 p. 31. CC 47 p. 51-32.

48 me] eum 74 1 pusillis] pupillis 44 $1/82 dirutaque V' O!(-t- O? ra;.), diruptaque Ipsa — quiescere] Nam quando illa quiesceret 99 censebat 74 tu] Nasica ille 74 106 ex] Hinc etiam erat et praez. A A oratione] ote O! peruasitque 74

99 diceret 74 quam] quod 24zsp. 92/93. 24[cf Do.* p. XVII] Ansp. 98 effectus] affectus 7Ansp. in A nolebat 100 optulentissimam O! 108 compescuit 107 in] ab 4

CONTRA PHILOSOPHOS

I

5

110 paterentur obrepere et ad uirtutem labefactandam eneruandamque Romanam peregrinae consentire nequitiae. Tantum auctoritate ualui, ut uerbis meis commota senatoria prouidentia etiam subsellia, quibus ad horam congestis in ludorum spectaculo iam uti ciuitas coeperat, deinceps prohiberet ap115 poni.

Augustinus. Quanto ergo studio tu ab urbe Roma ludos ipsos scaenicos

abstulisses, si auctoritati eorum, quos deos putabas, resistere

auderes, quos esse noxios daemones non intellegebas aut, si 120 intellegebas placandos etiam ipse potius quam contemnendos existimabas ! Nondum enim fuerat declarata gentibus super doctrina, quae fide cor mundans ad. caelestia uel supercaelestia capessenda humili pietate humanum mutaret affectum et a dominatu superborum daemonum liberaret. 12; Scipio. Ludi scaenici, spectacula turpitudinum et licentia ua|nita- 14 tum, non hominum uitiis, sed deorum nostrorum iussis propter sedandam corporum pestilentiam Romae instituti sunt.

15:9

Augustinus. lla corporum pestilentia non ideo quieuit, quia ludorum Scaenicorum delicata subintrauit insania, sed astutia spirituum nefandorum praeuidens illam pestilentiam iam fine debito cessaturam aliam longe grauiorem, qua plurimum gaudet,

ex hac occasione non corporibus, sed moribus curauit immit155 tere, quae animos miserorum tantis obcaecauit tenebris, tanta

deformitate foedauit, ut etiam illi, quos pestilentia possedit, 126/12? 127/128 128 130/136 136/137

AV AV JA AV AV

ci 1, ci 1, CIT, ci 1, ci 1,

32, 5-5 32, 9 2255 32, 15-21 32, 22-24

CC Co CC CC CC

47 47 47 47 47

p. 32. B232p. 32. p. 32. p. 32.

122 cf Act. 15, 9.

111 tantumque 74

112 ualuit 4A meis] eius 44 114 ceperet 7 O! 117 ergo] oz. 4 tu] iste 4 118 abstulisset 4 putabat .4 119 auderet 4 intellegebat 24 aut] ac O! 120 intellegebat 24 121 existimabat ;4 super] V O', superna 7A, supet(na» zAnsp. 122/123 super caelestia 74755. 123 capescenda Ansp. 127 nostrorum] uestrotum 4 128 constituti 74z:p. 130 Illa — ludorum] Neque enim et illa corporum pestilentia ideo conquieuit, quia populo bellicoso et solis antea ludis circensibus adsueto ludorum 24 ^ quia] qui O! 134 (hac) .A [cf Do. * p. XVIII] i35 animas / — 136ili]oz..;4 ^ pestilentia] ista adZ. /A possedit] atque inde fugientes Carthaginem petuenite potuerunt add. A. ca(pitulu»m 2 V? arg. quos] qua Z4ss5.

6 in theatris

140

CONTRA PHILOSOPHOS I cotidie certatim pro histrionibus

insanirent.

Scipio. tatis et hoHanc animorum labem ac pestem, hanc probi construi do quan , ebam metu nestatis euersionem Romanis corfacile eos eris prosp rebus do quan theatra prohibebam, li hosti ab eos do rumpi atque euerti posse cernebam, quan censebam felicem enim e terrore securos esse nolebam. Nequ us. ruentibus morib esse rem publicam stantibus moenibus,

145 Augustinus. seduxerunt, At certe in eis plus ualuit, quod daemones impii quod maest Hinc quam quod tu homo prouidus praecauisti. quae pauero, mala t, nolun la, quae faciunt, sibi imputare enim in e Nequ ant. imput ribus tempo tiuntur, Christianis unt quaer iam luxur publicam, sed 1j o sua securitate pacatam rem potue i corrig nec eris prosp impunitam, qui deprauati rebus in ne hoste ab i terrer o Scipi tu eos, as runt aduersis. Voleb luxuriam reluxuriam fluerent. Illi nec contriti ab hoste et miserrimi s itati calam tatem presserunt, perdiderunt utili permanserunt. Et tamen quod uiuunt 155 facti sunt et pessimi gantur paenitenDei est, qui eis parcendo admonet, ut corri ne seruorum nomi sub uel ut itit, do ; qui eis et ingratis praest rent. euade manus es hostil eius yrum mart eius uel in locis 160

Romanus. estis causa Certe uos Christiani infelices et miseri omnium eisque saes quent relin malorum. Vos enim deos immortales simae uanis ipsos t uosme s, bente cra et sacrificia fieri prohi dii m causa ob Quam istis. tradid i tition supers Christianae uehementer infensi tot, ut cernitis, mundum

165

uerunt. Romam 139/158 160/165 160/161 161/162

etiam mundi dominam,

AV ci 1, 33,6 -1, 34, 4 (proprium |cf AV ci 2, 5, 3 (cf AV ci 1, 56, 2-3 ; 2, 2, s-6

cladibus attri-

proh dolor, nuper

CC 47 p. 53. CC 471 p. 36 CC47 p. 345 55

141 metuebam] Scipio ille metuebat 24 140 Romanis] rationis O!, uobis 44 142/143 eos] uos 44 4 cetnebat 142 24 uos eos] 44 bat prohibe cense143 nolebat 4 secutos esse ab hostili terrore — 44 [cf Do.* p. XIX] tu homo 147 A uobis in ed : eis] in certe At 146 74 bam] censebat ille sibi] 148 facitis 74 prouidus praecauisti] homines prouidi praecauetunt 44 150 149 imputatis 74 148/149 patimini 74 non uultis 74 uobis 4 132 os? aduersis O! ac. 151/152 potuistis 74 quaetitis 74 sua] uestra 74 153/154 Illi] oz. 4 153 fluetetis 74 Volebat uos ille Scipio 44 permansistis 74 155 sunt] estis Z4 154 perdidistis 44 repressistis 44 157 eis et] uobis etiam 74 corrigamini 74 156 eis] uobis 4 uiuitis 74 pro O! 165 zar. V? 3 um» ca(pitul 160 44 158 euadetetis

CONTRA PHILOSOPHOS

I

7i

impetu magnae cladis | euerterunt. Omnia ergo mala, quibus 15 mundus atteritur uel quae nostra ciuitas perpessa est, Christo uestro uobisque Christianis imputamus. Bona uero, quae in nos ut uiueremus propter Christi uestri honorem facta sunt, 17» non imputamus Christo uestro, sed fato nostro. Augustinus. Illa potius quae ab hostibus aspera et dura perpessi estis, siquid recte saperetis, illi diuinae prouidentiae tribuere deberetis, quae solet corruptos hominum mores bellis emendare 17 A atque conterere itemque uitam mortalium iustam atque laudabilem talibus afflictionibus exercere, probatamque uel in meliora transferre uel in his adhuc terris propter usus alios detinere ; illud uero, quod uobis uel ubicumque propter Christi nomen uel in locis Christi nomini dicatissimis et amplissi18o mis ac pro largiore misericordia ad capacitatem multitudinis electis praeter bellorum morem truculenti barbari pepercerunt, hoc tribuere temporibus Christianis, hinc Deo agere gratias, hinc ad eius nomen ueraciter currere, ut effugiatis poenas ignis aeterni quod nomen multi uestrum mendaciter 18 ISI usurparunt, ut effugerent poenas praesentis exitii. Nam quos uides petulanter et procaciter insultare seruis Christi, sunt in eis plurimi, qui illum interitum clademque non euasissent, nisi seruos Christi se esse finxissent. Et nunc ingrata superbia atque impiissima insania eius nomini resistunt corde peruernomen uel ore Eo o so, ut sempiternis tenebris puniantur, ad quod Compara fruerentur. luce temporali ut subdolo confugerunt, nunc asylum illud non cuiuslibet dei gregalis uel de turba plebis, sed Iouis ipsius sororis et coniugis et reginae omnium deorum cum memoriis nostrorum apostolorum! Illuc incen19; sis templis et diis erepta spolia portabantur, non reddenda 166

AV re 2, 69, 2

AV ci2,2,58.40

166/168 |AV ci 2, 2, 4

AV cir,1,2021 165/191 AV ci 1, 1, 21-42 191/204 AV ci 1, 4, 14-26

CC

pu

— CC 47 p. 56. CC 47 p. 35.

— CC 47 p. 2. CGAmpr2 CG 47. p»5*

166/168 Omnia — imputamus] e religioni tribuerent 74 Christiana omnia quae ... sit perpessa illa ciuitas quae mala quibus mundus iste bella, atteritur] — Omnia 166/167 (— .AV «i 2, 2, 38.40) 166/168 Omnia — imputamus] mala, quae illa conteritur 4 (— AV ci 2, 2, 4) 169 nos] eos 4 ciuitas pertulit, Christo imputant A (2 AV ci 1, 1, 20/21) 170/174 Christo — quae] Christo nostro, sed uestri] ozz. 4A uiuertent 74 hostibus aspera fato suo, cum potius deberent, si quid recti saperent, illa, quae ab 178 uobis] Ed quae tribuere, diuinae iae prouident illi sunt, perpessi et dura uel ore 190/191 74nsp. 24 eorum uestrum] 184 44 effugiant 183 eis 4 ore uel O!, ras.) i (uetidico ueridico ote non V, subdolo subdolo] 74zsp., non ote 24 195 reddenda] V O! (L4) [B zzarg., ed. princ. v] ^Ansp., donanda subdolo 74 [yoss. ed. Arg]

166 euerterunt] euersa est 44 (— AV re 2, 69, 2)

8

CONTRA PHILOSOPHOS

I

uictis, sed diuidenda uictoribus ; huc autem et quod alibi ad ea loca pertinere compertum est cum honore et obsequio religiosissimo reportatum est. Ibi amissa, hic seruata libertas; ibi clausa, hic interdicta captiuitas ; ibi possidendi a domi-

200 nantibus hostibus elegerat basilicas rorum.

hostibus premebantur, huc liberandi a miserantibus ducebantur : postremo illud Iunonis tem |plum sibi 16 auaritia et superbia leuium Graecorum, istas Christi misericordia et humanitas etiam immanium barba-

20; Romanus.

Ipsos iam nunc nostros recolamus respiciamusque Romanos, de quorum praecipua laude dictum est : Parcere subiectis et debellare superbos, et quod accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant. 210 Egregius Romani nominis Marcus Marcellus, qui Syracusas urbem ornatissimam cepit, refertur eam prius fleuisse ruituram et ante eius sanguinem suas illi lacrimas effudisse. Gessit et curam pudicitiae etiam in hoste seruandae. Nam priusquam oppidum uictor iussisset inuadi, 215 liberum uiolaret.

constituit

edictum,

ne

quis corpus

Augustinus. Attamen euersa est illa ciuitas more bellorum, nec uspiam legitur ab imperatore tam casto atque clementi fuisse praeceptum, ut quisquis ad illud uel illud templum fugisset ha220 beretur illaesus. Quod utique nullo modo praeteriretur, quando nec eius fletus nec quod edixerat pro pudicitia minime uiolanda potuit reticeri. Romanus. Fabius etiam,

euersor

Tarentinae

206/210 AV ci 1, 6, 35-7 210/248 AV ci 1,6, 14 - 1, 7, 12

CG 41 p 5: CC 47 p. 6.

urbis, a simulacrorum

225 depraedatione abstinuisse laudatur. Nam cum ei scriba sugvA

208 Verg., /Aen. 6, 855. 209/210 Sall., Cz/. 9, 5. 210/213 cf Liu. 25, 24, 11. 214/215 cf Liu. 25, 25, 7. 224/230 cf Liu. 27, 16, 8.

200 hostibus] ozz. A huc] hic V ras., h* O! 202 Graeculorum A [C b 47 p ? ZA, trecor. K F r e B B v] 203 humanitas I7 O* (74) [R e] z4zsp., humilitas 74 206/207 Romanos ipsos uideamus, ipsos, inquam fecolamus 24 215 edicto 74 [edictione B zzarg., &?] AAnsp. 217 Euersa est tamen ciuitas 74 222 taceti JA 224 etiam] oz. A 'Tatentinae utbis euetsot — 24 'Tarantinae I7 O! 225 abstinuisse] se praezz. 7A ei] ea / Ot 225/226 suggessisset] ...sset O3

CONTRA PHILOSOPHOS gessisset quid de signis deorum, fieri iuberet,

te

quae multa capta fuerant,

suam

continentiam

I

etiam

iocando

condiuit.

Quaesiuit enim cuius modi essent, ct cum ei non solum muita grandia, uerum etiam renuntiarentur armata : 'Relinquamus,

23o inquit, Tarentinis deos iratos'.

Augustinus. Cum ergo nec illius fletum nec huius risum nec illius castam misericordiam nec huius facetam continentiam Romanarum rerum gestarum scriptores tacere potuerint : quando praeter-

235 mitteretur, si aliquibus hominibus in honorem cuiuspiam deo-

rum suorum sic pepercissent, ut in quoquam templo caedem uel captiuitatem fieri prohiberent ? Quidquid ergo uastationis trucidationis depraedationis concremationis afflictionis

in ista recen|tissima Romana clade commissum est, fecit hoc 17

24o consuetudo bellorum ; quod autem nouo more factum est, quod inusitata rerum facie immanitas barbara tam mitis apparuit, ut amplissimae basilicae implendae populo cui parceretur eligerentur et decernerentur, ubi nemo feriretur, unde

nemo raperetur, quo liberandi multi a miserantibus hostibus 24; ducerentur,

unde captiuandi nulli nec a crudelibus hostibus

abducerentur : hoc Christi nomini, hoc Christiano tempori tribuendum quisquis non uidet, caecus, quisquis uidet nec laudat, ingratus, quisquis laudanti reluctatur, insanus est.

25,5

Romanus. Hanc in nos factam

clementiam

non

Christo uestro, sed

barbarorum feritati imputamus.

Augustinus. Absit, ut prudens quisquam hoc feritati imputet barbaro-

rum. Truculentissimas et saeuissimas mentes ille terruit, ille

255 frenauit, ille mirabiliter temperauit, qui per prophetam tanto ante praedixit : Visitabo in «uirga iniquilates eorum el jn uerberibus beccala eorum ; müsericordiam. autem meam mon disjergam ab eis. 250

proprium infra l. 253/254 |AW ci't,m,22 ds 253/299 AV ci 1, 7, I2 - 1, 8, 19

(C 70709: 2: CC 47 p. 6-7.

256/258 Ps. 88, 33/54.

234 233 Romanotum V O! 232 ergo] igitur 74 229 nuntiarentur 74zsp. [illi 24 7*] 24 ulli ZAsp., princ.] ed. e? a [r? (A) Ot V nulli] 245 quicquid 24555. 236/258 iniquitates — eis] i. eorum et in uer. p. eorum ; m. 253 quisquis / Ot

am. meam i. d. a. e. V, i. eorum et in. 251 uet(beribus)] flagellis 24

p. eorum in 4. meam i. d. a. e. Qi

256/

IO

CONTRA PHILOSOPHOS

I

Romanus. Cur, quaeso, ista diuina misericordia etiam ad impios in-

260

gratosque peruenit ?

26;

270 .

27;

Augustinus. Cur putas, nisi quia eam ille praebuit, qui cotidie or? facit solem, suum super bonos et malos et pluit super iustos et niustos ? Quamuis enim quidam eorum ista cogitantes paenitendo ab impietate se corrigant, quidam uero, sicut apostolus dicit, diuitias bonitatis et longanimitatis Dei contemnentes secundum duritiam cordis sui et cor àmpaenitens thesaurizant sibi iram qn die irae el reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique secundum. opera eius : tamen patientia Dei ad paenitentiam inuitat malos, sicut flagellum Dei ad patientiam erudit bonos; itemque misericordia Dei fouendos amplectitur bonos, Sicut seueritas Dei puniendos corripit malos. Placuit quippe diuinae prouidentiae praeparare in posterum bona iustis, quibus non fruentur iniusti, et mala impiis, quibus non excruciabuntur boni ; ista uero temporalia bona et mala utrisque uoluit esse communia, ut nec bona cupidius appetantur, quae mali quoque habere cernuntur ; nec mala turpiter euitentur, quibus et boni plerumque afficiuntur. |

280 Romanus. Interestne qualis usus sit uel earum rerum, quae prosperae, uel earum, quae dicuntur aduersae ?

Augustinus. Interest plurimum. Nam bonus temporalibus nec bonis 285; extollitur nec malis frangitur; malus autem ideo huiusce modi infelicitate punitur, quia felicitate corrumpitur. Ostendit tamen Deus saepe etiam in his distribuendis euidentius praeparationem suam. Nam si nunc omne peccatum mani281 infra l. 284 281/309 AV ci 1, 8, 20-46

263/2685 Matth. 5, 45.

CC 47 p. 7-8.

267/240 Rom. 2, 4/6.

260 c(apitulum» 4 l/? zzarg. Cur, quaeso, ista] Dicet aliquis : Cur ergo ista 74 263 putamus 24 facit oriti — J4 268 thesaurizant] V. O* (.4) [.A F 23], thesautizent 74 [the/sautizent /] 74zsp. 290 tamen] tum 24zsp. (ta V^) 243 puniendo (-s eras.) O! 294 praepatate z4nsp. 245 fruerentur 7 O! 216 bona WV? ;J. 276/29? utriusque V O! 281 sit usus — 4 281/284 Intetestne — Nam] Interest autem plurimum, qualis sit usus — aduersae. Nam bonus A 288 praeparationem] operationem 24 288/289 manifesta] O? 74 [manifeste] 4Ansp., manifestata / Ot

18

CONTRA PHILOSOPHOS

I

II

festa plecteret poena, nihil ultimo iudicio reseruari putare290 tur ; rursus si nullum peccatum nunc puniret aperta diuinitas, nulla esse diuina prouidentia crederetur. Similiter in rebus secundis, si non eas Deus quibusdam petentibus euidentissima largitate concederet, non ad eum ista pertinere diceremus ; itemque si omnibus eas petentibus daret, non nisi prop295 ter talia praemia seruiendum illi esse arbitraremur, nec pios nos faceret talis seruitus, sed potius cupidos et auaros. Haec cum ita sint, quicumque boni et mali pariter afflicti sunt, non ideo ipsi distincti non sunt, quia distinctum non est quod utrique perpessi sunt. Manet enim dissimilitudo passorum 3oo etiam in similitudine passionum, et licet sub eodem tormento

non est idem uirtus et uitium. Nam sicut sub uno igne aurum rutilat palea fumat, et sub eadem tribula stipulae comminuuntur frumenta purgantur, nec ideo cum oleo amurca confunditur, quia eodem preli pondere exprimitur : ita una ea30; demque uis irruens bonos probat purificat eliquat, malos damnat uastat exterminat. Vnde in eadem afflictione Deum mali detestantur atque blasphemant, boni autem precantur et laudant. Tantum interest, non qualia, sed qualis quisque patiatur. Quid igitur in illa rerum uastitate boni Christiani 310 passi sunt, quod non eis magis fideliter ista considerantibus ad prouectum ualeret ? Romanus. Cum malorum uita contaminatissima et consceleratissima bonis displiceat et ab eorum flagitiis et facinoribus longe ab31; sint, cur cum eis temporaliter saepissime flagellentur miror. Nam huius uitae mala non sine lance iustitiae prodire nec inferri alicui sine iustitia recte debent. Iniustum est enim, ut

quos similis | culpa non inquinat, par poena constringat et qui nequaquam pari iniquitate polluti sunt, pari temporalium 309/311 AV ci 1, 9, 1-3 AV ci1,9,25 (cfinfral 322) REUS |AV ci 1, 9, 50-51 314/315 AV ci 1,9, 5 315 JA VICINE, 9,127 AV ci 1, 9, 67-68 315/319 proprium

319/320

—AV ci 1, 9, 69 (cf. infral. 346)

CC | CC CC CC CC CC

27 47 47 47 47 47

pp. p. p. p. p.

8. 8. 9. 8. 8. 9.

CC 47 p.

ND

punitet 745p. 290 nunc peccatum — 4 [cf Do.* p. XXV IIT] 289 seruari A 306/307 mali Deum — 4 304 praeli 2745s. 302/303 comminuntur O! 313/314 quamuis bonis malorum uita displiceat 44 (— AV ci 309 boni] ozz. A quorum sibi uita contaminatissima et consceleratissima displicet 4 7295:23) 314/315 quamuis longe absint a facinerosis flagitiosis (— AV ci 1, 9, 50/51) atque impiis 44 (— 44V ci 1, 9, 5) — 315 iure cum eis temporaliter flagellantur quare cum malis flagellentur et boni 74 [flagellentur] 4 (— .AV ci 1, 9, 27) 316 lance] laude 74:5. (— AV ci 1, 9, 67/68)

CONTRA PHILOSOPHOS I 320 poenarum afflictione puniantur ; itaque fiat justus tit impius. I2

325

Augustinus. Quamuis bonis malorum uita displiceat et ideo cum eis non incidant in illam damnationem, quae post hanc uitam talibus praeparatur, tamen, quia propterea peccatis eorum damnabilibus parcunt, dum eos in suis licet leuibus et uenialibus metuunt, iure cum eis temporaliter flagellantur, quamuis in aeternum minime puniantur, iure istam uitam, quando diuinitus afflipuntur cum

eis, amaram

sentiunt,

cuius amando

dulcedinem peccantibus eis amari esse noluerunt.

Romanus. Propterea quidam obiurgandis et corripiendis male agentibus parcunt, quia opportunius tempus inquirunt uel eisdem ipsis metuunt, ne deteriores ex hoc efficiantur, uel ad bonam uitam et piam erudiendos impediant alios infirmos et premant 55 5 atque auertant a bono.

539

Augustinus. Hoc non uidetur esse cupiditatis occasio, sed consilium caritatis. Illud est culpabile, quod hi, qui dissimiliter uiuunt et a malorum factis abhorrent, parcunt tamen peccatis alie-

340 nis, quae dedocere aut obiurgare deberent, dum eorum offen-

siones cauent, ne sibi noceant in his rebus, quibus licite boni atque innocentes utuntur, sed cupidius, quam oportebat eos, qui in hoc mundo peregrinantur et spem supernae patriae

prae se gerunt. Non itaque mihi uidetur haec parua esse cau-

545

sa, quare cum malis flagellentur et boni, quando Deo placet perditos mores etiam temporalium poenarum afflictione punire. Flagellantur enim simul, non quia simul agunt malam uitam, sed quia simul amant temporalem uitam, non quidem aequaliter, sed tamen simul, quam boni contemnere de-

55 o

berent, ut illi correpti atque correcti consequerentur aeter319/320 AV ci 1, 9, 69 (cf infra 1. 346) 320 ptoprium

CC 47 p. 9.

322/344 AV ci 1, 9, 23-42 344/381 AV ci 1, 9, 67-75

CC 47 p. 8-9. CC 47 p. 9-10.

3820 Gen. 18, 25.

332 331 Nam si ptopterea quisque obiurgandis 74 bono] fide 4 335 euertant O! 333 metuit 74 342 innocentes] V Ot (L4) [C? K* F r b d LB ed. qui 7 344 mihi itaque — A [C1 A K* a e p q B ed. princ.] 348/349 quidem] quod V O' 346 etiam] et O*

inquirit 74 parcit Z4 340 3839 Hoc] oz. 44 Arg. v| ZAusp., innocenter itaque] utique Ot 24 j

CONTRA PHILOSOPHOS

33

A

I

I3

nam. Deinde habent aliam causam boni, quare temporalibus affligantur malis, qualem habuit Iob : ut sibi ipse humanus animus sit probatus et cognitus, quanta uirtute pietatis gratis Deum diligat. Quibus recte consideratis atque perspectis attende utrum aliquid mali acciderit fidelibus et piis, quod eis non in bonum uerteretur.

|

Romanus. ; ! 20 In illa Vrbis uastatione, sicut ex multorum relatione cognouimus, Christiani omnia amiserunt, quae habebant. 360

36 A

379

Augustinus. Numquid fidem ? numquid pietatem ? numquid interioris hominis bona, qui est ante Deum diues? Hae sunt opes Christianorum, quibus opulentus dicebat apostolus : Es aulem quaestus magnus fielas cum sufficientia. Nihil enim dntulimus n hunc mundum, sed nec auferre aliquid bossumus. Nam qui uolunt diwites fieri, (mcidunt in temptationem. et. laqueum ei desideria mulia et noxia, quae mergunt homines in interitum ei perdionem. Radix est emim ommium malorum auaritia, quam quidam appetentes a fide bererrauerunt et ànseruerunt se doloribus multis. Quibus ergo terrenae diuitiae illa uastatione perierunt, si eas sic habebant, quem ad modum ab isto foris paupere,

intus diuite àudierant, id est, si mundo

utebantur

tamquam non utentes, potuerunt dicere, quod ille grauiter temptatus et minime superatus : Nudus exiwui de utero matris 375 meae,

nudus reuertar in lerram. Dominus dedit, Dominus abstulit, sicui Domino placuit, ita factum est ; sit nomen Domini

benedictum ; ut bonus seruus magnas facultates haberet ipsam sui Domini uoluntatem, cuius pedisequus mente dites851/356 AV ci 1, 9, 86 - 1, 10, 3

CC 47 p. 10.

358 A V^cisr; ro» 7 (chanfta 1.370) 358/359 proprium 359/386 AV ci 1, 10, 5-33

(C 47 D. TT;

363/370 1 Tim. 6, 6/10.

CC 47 p. 10-11.

372/313 cf 1 Cot. 7, 21.

9*4/393 Iob rz, 21.

3580 po: cottecti V/ Jar. 334 diligit V/ O* /Anep. 857 c(apitulum» 5 V? zarg. 358 uastatione utbis — 74 359 Christiani] ozz. A amiserunt omnia e A 361 Numquid!] nuncquid O! 365 possumus. Habentes autem uictum et tegumentum his contenti sumus. Nam 24, (habentes — sumus) zá4nsp. 366 laqueum (diaboli Z4nsp. (cf 1 Tz. 6, 9) 867 multa (stulta) 4A [cf Do.* p. XXIX] 868 est enim] V Ot (A4) [A F r e v, cf Do.* p. XXX] AAnsp., enim est 4 [C K a bdq B B ed. prine.] $69 quidem I/ Ot 370 ila] V Ot C4) [RF rbe1B* B ed. princ. AArg.] 4Ansp., in praem. 4A 375/314 dedit — benedictum] dedit d. a. s. d. p» iv£Nest; s. udo bao: 378 pedissequus V/ O* ZAnsp.

I4

CONTRA PHILOSOPHOS I

ceret, nec contristaretur eis rebus uiuens relictis, quas cito fuerat moriens relicturus. Illi autem infirmiores, qui terrenis his bonis, quamuis ea non praeponerent Christo, aliquantula

tamen cupiditate cohaerebant, quantum haec amando peccauerint, perdiderunt et senserunt. Tantum quippe doluerunt, quantum se doloribus inseruerant. Oportebat enim ut eis 38 A adderetur etiam experimentorum disciplina, a quibus fuerat tam diu neglecta uerborum. Qui uero pauperibus Christi diuitias suas erogabant, qui Zhesaurizabant sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehenderent ueram. uitam, magnis sunt lucris leuia damna solati plusque laetati ex his, quae i ex his, 39 o facile tribuendo tutius seruauerunt, quam contristat quae timide retinendo facilius amiserunt. Hoc enim potuit in terra perire, quod piguit inde transferre. Nam qui re|ceperunt consilium Domini sui dicentis : Nolite condere uobis thesauros in terra, ubi tinea et aerugo exterminant ; sed thesaurizate uobis ; 39 A thesauros in caelo, quo fur non accedit neque tinea corrumpit ubi est enim thesaurus tuus, ibi est el cor tuum, tribulationis

tempore probauerunt quam recte sapuerint non contemnendo ueracissimum praeceptorem et thesauri sui (fidelissimum) inuictissimumque custodem. Nam si multi gauisi sunt ibi se 40 Oo habuisse diuitias, quo contigit ut hostis non accederet : quanto certius et securius gaudere potuerunt, qui monitu Dei sui illuc migrauerant, quo accedi omnino non posset ! Ac per hoc qui Domino suo monenti oboedierant, ubi et quo modo thesaurizare deberent, nec ipsas terrenas diuitias barbaris in40 I cursantibus amiserunt. Quos autem non oboedisse paenituit,

386/387 proprium (cf AV ci 1, 10, 42) 387/402 AV ci 1, 10, 40-57 402/410 AV ci 1, 10, 65-71

387/388 1 Tim. 6, 19.

CC 47 p. 11.

CG

T pXr2:

393/396 Matth. 6, 19/21.

379 relictus 74 [cf Do.* p. XXVIII] 382 hoc I7 382/383 peccauerunt l/ O! 383 perdiderunt et] perdendo 74 384 insetuerant| / O* 44, inseruerunt (74) [A K? F r e] Ansp. inseruerant, sicut apostolum dixisse supra commemoraui 24 385/386 tam diu fuerat — J4 386 uerberum I7 O! 387 thesaurizent 74 388 apprehendant JA uitam. Haec qui de suis diuitiis faciebant, magnis 74 389 plusque] plus qum V7 Ot 393 uobis condere — 24 894 aerugo] rubigo A [tÓbigo C, etugo e] exterminant et ubi fures effodiunt et furantur ; sed 74, «et ubi — furantur» zAnsp. 395 thesautos] V O* CA) [K re/ p qv] ZAnsp., thesaurum 4A [C A4 F a b d B f] 396 enim est — A ibi] V'O* CA) [reZL. ed. princ. v] 8. Ansp.,illicz-A[C 44 K Fr b del B B ed. Arg.) est?] erit A 398 uerissimum (01 «fidelissimum)»] z4nsp., oz. V' O!, fidelissimum 24 400 diuitias] suas add. A, diuitias (suas? ZAnsp. 402 migrauerant] V/ O! (.4) [K f P d 4 B v] ZAnsp., migrauerunt 44 [C 4A ra e/p B] accedete 74

CONTRA PHILOSOPHOS

I

I5

quid de talibus rebus faciendum esset, si non praecedente sapientia, certe consequente experientia didicerunt. Romanus. At certe quidam Christiani tormentis excruciati sunt, ut 410 bona sua hostibus proderent, quidam uero non habentes quod proderent, dum non creduntur, torti sunt. Multos etiam Christianos fames diuturna uastauit, multi interfecti sunt,

multi multarum mortium foeda uarietate consumpti. Augustinus. 45

Nunc

iam

ad singula, quae

obiecisti, breuiter respondere

conabor. Dicis quosdam Christianos bonos tormentis excruciatos, ut bona sua hostibus proderent. At illi nec prodere nec perdere potuerunt bonum, quo ipsi boni erant. Si autem torqueri quam mammona iniquitatis prodere maluerunt, boni 420 non erant. Admonendi autem fuerant, qui tanta patiebantur pro auro, quanta essent sustinenda pro Christo, ut eum potius diligere discerent, qui pro se passos aeterna felicitate ditaret, non aurum et argentum, pro quo pati miserrimum fuit, seu mentiendo occultaretur, seu uerum dicendo proderetur. Nam42 A que inter tormenta nemo Christum confitendo amisit, nemo aurum nisi negando seruauit. Quocirca fortasse utiliora erant tormenta, quae bonum incorruptibile amandum docebant, quam illa bona, quae sine ullo | utili fructu dominos sui 22 amore torquebant. Sed, inquis, quidam non habentes quod 43 o proderent, dum non creduntur, torti sunt. Ad quod respondeo : et hi forte habere cupiebant nec sancta uoluntate pauperes erant ; quibus demonstrandum fuit non facultates, sed ipsas cupiditates talibus dignas esse cruciatibus. Si uero uitae melioris proposito reconditum aurum argentumque non habe435 bant, nescio quidem utrum cuiquam talium acciderit, ut dum 410/411 411/412 412/413 415/416

AV ci r, 10, 84-85 infra l. 440/441 AV ci 1, 11, 1-2 proprium

416/417

supta l. 409/410

417/429 429/430 430/431 431/441

AV ci 1, 10, 71-85 supra l. 410/411 proprium AV ci 1, 1o, 85-96

CCAT DT2 (GG

EpL

CC 47 p. 12

CC 47 p. 12

419 cf Luc. 16, 9. Christiani] boni etiam praem. A cette] enim 44 412 multi] etiam Christiani agg. 74 410 quidam uero] Sed quidam etiam 74 dice427 qui V 426 utiliota etant fortasse — 44 417 At illi] Illi uero 4 bant O! 435 nescio quod T/ O!

409 cKapitulum» 6 17? zzarg.

16

CONTRA PHILOSOPHOS I

habere creditur torqueretur profecto, qui inter tormenta tur, Christum confitebatur. hostibus credi, non potuit 44o fessor sine caelesti mercede

: uerum tamen etiamsi acciderit, paupertatem sanctam confitebaQuapropter etsi non meruit ab tamen sanctae paupertatis contorqueri.

Multos,

inquis, Chris-

tianos fames diuturna uastauit. Ad quod ego : hoc quoque in usus suos boni fideles pie tolerando uerterunt. Quos enim

fames necauit, malis uitae huius, sicut corporis morbus, eripuit : quos autem non necauit, docuit parcius uiuere, docuit

445 productius ieiunare. Sed enim multi etiam, inquis, Christiani interfecti

sunt,

multi

multarum

mortium

foeda

uarietate

consumpti. Ego autem respondeo : hoc si aegre ferendum est, omnibus, qui in hanc uitam procreati sunt, utique commune est. Hoc scio neminem fuisse mortuum, qui non fuerat 45» aliquando moriturus. Finis autem uitae tam longam quam bréuem uitam hoc idem facit. Neque enim aliud melius et aliud deterius, aut aliud maius et aliud breuius est, quod iam

pariter non est. Quid autem interest, quo mortis genere uita ista finiatur, quando ille, cui finitur, iterum mori non cogi45; tur ? Cum

autem

unicuique mortalium

sub cotidianis uitae

huius casibus innumerabiles mortes quodam modo comminentur, quamdiu incertum est quaenam earum uentura sit :

quaero a te utrum satius sit unam perpeti moriendo an omnes timere uiuendo ? 460 Romanus.

Non ignoras quam citius eligatur diu uiuere sub timore tot mortium quam semel moriendo nullam deinceps formidare ? Augustinus. Aliud est quod carnis sensus infirmiter refugit, aliud quod 465 mentis ratio diligenter enucleata conuincit. Mala

| mors pu- 23

tanda non est, quam bona uita praecesserit. Neque enim malam mortem nisi quod sequatur mortem. Non itaque tum curandum est eis, qui necessario morituri sunt, accidat ut moriantur, sed moriendo quo ire cogantur. 441 441/448

proprium AV ci 1, 10, 96-99

CC 47 p. 12

445/447? 444 449/493

supra l. 411/413 proprium AV ci 1, 11, 2-25

CC 47 p. 12-15

facit mulquid Cum

436 acciderit] V/ O* (74) [4!] Z4nsp., accidit 24 437 inter] illa add. 7A 440 inquiunt, etiam 74 443 necauit] Z4, necuit V O!, nec(a»uit z4zsp. morbus] motibus O! 444 necauit] cf. 7. 445 448 etiam] et O! inquis] oz. 44

468 quotidianis 7 /Ansp. 488 a te] oz. A 461 Nec ignoto 7A 464 aliud] sed praez;. Á inürmiter] pauidus edd. 4A, infirmiter (pauidus) 24zsp. 467 sequitur 44 468 quid] quod

CONTRA PHILOSOPHOS

I

17

479 igitur Christiani nouerint longe meliorem fuisse religiosi pauperis mortem inter lingentium canum linguas quam impii diuitis in purpura et bysso, horrenda illa genera mortium quid mortuis obfuerunt, qui bene uixerunt ? 47 p

Romanus. | Immo certe multum obfuerunt, quia in tanta strage cadauerum nec sepeliri potuerunt.

48 o

Augustinus. Neque istuc pia fides nimium reformidat, tenens praedictum nec absumentes bestias resurrecturis corporibus obfuturas, quorum capillus capitis non: beribit. Nullo modo diceret ueritas : Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non $ossunt occidere, si quicquam obesset futurae uitae, quidquid inimici de corporibus occisorum facere uoluissent. Romanus.

48 5

49 o

At nos dicimus eos, qui corpus occidunt, timeri debere, ne

uidelicet post mortem corpus occisum sepeliri non sinant uel, quod deterius est, uolatilibus caeli et bestiis terrae deuorandum proiciant uel etiam aquis submergant aut flammis consumant. Si ergo habent tanta, quae de cadaueribus faciant, falsum est, quod ait Christus uester : postea mon habent quid faciant.

4175 475/486 486/489 487/488 4S9 490/491

supta l. 473 AV ci I, I2, I-II (proprium | infra l. 500/501 (cf AV ci 1, 12, 21-22) AV ci 1, 12, 12-13 AV ci 1, 12, 11-12

G(OrATIDSn2-

CC 47 p.15. CC prs.

470/472 cf Luc. 16, 19/21. 475/563 Aug., De cura pro mort. 2(4) - 3(5). 480 Luc. 21, 18. 481/482 Matth. 10, 28. 487/488 cf Ps. 78, 2. 490/491 T:uc- 12, 4-

415 c(apitulum» ? l7? zzarg. Immo - tanta] At enim in tanta 74 479 obsumentes / — 479/480 obfiturus / — 483/486 At nos — corpus] Nisi forte quispiam sic absurdus est, ut contendat eos, qui corpus occidunt non debere timeri ante mortem, ne cotpus occidant, et timeri debere post mortem, ne corpus 44 Chris490 est] ergo add. 4 487/488 deuorandis l/ —— 4$9 ergo] oz. 4 (Christus? : Qui corpus occiuestet] ozz. A tus» 44 [cf Do.* 5. XXXII]

dunt, et postea 74

18

CONTRA PHILOSOPHOS I

Augustinus.

Absit, ut falsum sit, quod ueritas dixit. Dictum est enim

495

500

aliquid eos facere cum occidunt, quia in corpore sensus est occidendo ; postea uero nihil habere quod faciant, quia nullus sensus est in corpore occiso. Multa itaque corpora Christianorum terra non texit, sed nullum eorum quisquam a caelo et terra separauit, quam tota(m) implet praesentia sui, qui nouit unde resuscitet quod creauit. Dicitur quidem in psalmo : Posuerunt mortalia seruorum tuorum. escam. uolatilibus caeli et cetera. Effuderunt sanguinem eorum et cetera et nom erat qui sepeliret, sed magis ad exag|gerandam crudelitatem 24 eorum, qui ista fecerunt, non ad eorum infelicitatem, qui ista

999

510

5)

perpessi sunt. Quamuis enim haec in conspectu hominum dura et dira uideantur, sed fretiosa ?n conspectu Domani mors sanclorum

eius. Proinde

ista omnia,

id est curatio

funeris,

conditio sepulturae, pompa exequiarum, magis uiuorum sunt solacia quam subsidia mortuorum. Si aliquid prodest impio sepultura pretiosa, oberit pio uilis aut nulla. Praeclaras exequias in conspectu hominum purpurato illi diuiti turba famulorum, sed multo clariores in conspectu Domini ulceroso illi pauperi ministerium praebuit angelorum, qui eum non extulerunt in marmoreum tumulum, sed in Abrahae gremium sustulerunt. Ridetis hoc uos, contra quos defendendam suscepimus ciuitatem Dei. Verum tamen sepulturae curam etiam uestri philosophi contempserunt. Et saepe uniuersi exercitus, dum pro terrena patria morerentur, ubi postea iacerent uel quibus bestiis esca fierent, non curarunt, licuitque de hac re

poetis uestris plausibiliter dicere :

493/543 AV ci 1, 12, 13 - I, 12, 15

495 cf Luc. 12, 4.

PS Tp

EIS.

CC 47 p. 13-15.

497/498 cf let. 25, 24. 509/514 cf Luc. 16, 22.

500/502 Ps. 78, 2/5.

505/506

495 quid ;4z:p. 498 tota(m»] z4nsp., tota V/ Ot, totam 4 499 quidem] quod O! 500/502 seruorum — erat] s. s. e. u. c. et c. Effuderunt s. e. et c. et non etat I7, s. s, 0. ( 2) u. c. c. Effuderunt s. e. et c. et non e. Ot 500 tuorum 24 ZÁnsp. ; suorum 2» V Ot escam] 44 [cf Do.* p». XXXII, escas £ r] 501 et ceteta!] et cetera» V, c(etera 2, carnes ?» O!, et c(etera» zAnsp., carnes sanctorum

tuotum bestiis terrae 74 et cetera?] et ce. 7 O!, et c(etera) ZAnsp., sicut aquam in circuitu Hierusalem 24 502 erat] e. O! sed] se 24nsp. 504 hoc I7 506 cid est» 24 [cf Do.* 5. XX XII] 507 sunt uiuorum c 74 510 hominum] exhibuit add. A [cf Do.* 5. X X XII], (exhibuit) 24555. purpufarato O! diuiti] domino O! 510/511 famulorum] praebuit add. zzarg. Ot 514 Rident haec illi, contta 24 516 uestri] eorum 24

CONTRA PHILOSOPHOS $20

I

I9

Caelo tegitur, qui non habet urnam. Quanto minus debetis de corporibus insepultis insultare Christianis, quibus et ipsius carnis membrorumque omnium refor-

matio non solum ex terra, uerum etiam ex aliorum elementorum secretissimo sinu, quo dilapsa cadauera recesserunt, in

52; temporis puncto reddenda et redintegranda promittitur.

Romanus. Ergo contemnenda et abicienda sunt corpora defunctorum ? Augustinus. Non sunt contemnenda neque abicienda corpora defuncto;5o rum, maxime iustorum atque fidelium, quibus tamquam organis et uasis ad omnia bona opera sanctus usus est Spiritus. 5i enim paterna uestis et anulus, ac si quid huius modi tanto carius est posteris, quanto erga parentes maior affectus : nullo modo ipsa spernenda sunt corpora, quae utique multo fa55; miliarius atque coniunctius quam quaelibet indumenta gestamus. Haec enim non ad ornamentum uel adiutorium, quod

adhibetur extrinsecus, sed ad ipsam naturam hominis pertinent. Vnde et antiquorum iustorum funera officiosissima pietate curata sunt et | exequiae celebratae et sepultura pro- 25 54o uisa, ipsi quoque dum uiuerent de sepeliendis uel etiam de transferendis suis corporibus filis mandauerunt, et Tobias sepeliendo mortuos Deum promeruisse teste angelo commendatur. Et laudabiliter commendantur in euangelio, qui corpus Domini de cruce acceptum diligenter atque honorifice 54; tegendum sepeliendumque curarunt. Verum et auctoritates istae non hoc admonent, quod insit ullus cadaueribus sensus,

sed ad Dei prouidentiam, cui placent etiam talia pietatis officia, corpora quoque mortuorum pertinere significant propter fidem resurrectionis astruendam. Vbi et illud salubriter 043/003 AV ci 1, 15, 18-28

520 Lucan., PJazrs. 7, 819. 543/845 cf Matth. 27, 59/60.

CC 47 p. 15.

524/825 cf 1 Cot. 15, 52.

541/8542 cf Tob. 12, 12.

521 debent 24 527 Ergo] Nec ideo tamen 74 530 maximeque 24 531 sancte 44 [cf Do.* p. XXXII] 532 quid O!, 4, qui V, qui(d» ZAnsp. 533 quanto (etat? zAnsp. 538 officiosa 74 540 ipsi quoque] V/ O' (A) [7] "Ansp., ipsique 4 dum] cum .A [cf Do.* 5. XXXII] de?] oz. A 541 Tobis /4 [cf Do.* p». XXXII] 542 sepeliendo (/ir» O! mottuos (gratiam? .4msp. Deum] domini 247:p. 542/543 commendatur] commemoratur 4nsp. 543 commendantur] commemorantur 74 Ans. 544 Domini] eius 4 545 et] oz. 4A 545/546 istae auctoritates — 4 546 hoc] V, h* O! 549 et] etiam Ot

CONTRA PHILOSOPHOS I discitur, quanta possit esse remuneratio nobis pro elemosynis, quas sentientibus et uiuentibus exhibemus, si neque hoc apud Deum perit, quod exanimis hominum membris officii diligentiaeque impenditur. Sed si ea, quae sustentandis uiuen-

20 339

tibus sunt necessaria, sicut uictus et amictus, quamuis cum

329

graui afflictione desint, non frangunt in bonis perferendi tolerandique uirtutem nec eradicant ex animo pietatem, sed exercitatam faciunt fecundiorem : quanto magis, cum desunt ea, quae curandis (funeribus) condendisque corporibus defunctorum

560

adhiberi solent, non efficiunt miseros in occultis

piorum sedibus iam quietos ! Ac per hoc quando ista cadaueribus Christianorum in illa magnae urbis uastatione de-

fuerunt, nec uiuorum culpa est, qui non potuerunt ista praebere, nec poena mortuorum, qui non possunt ista sentire.

Romanus. 565 At multi

Christiani,

sicut audiuimus,

etiam captiui ducti

sunt.

Augustinus. Hoc

570

515

sane miserrimum

est, si aliquo duci potuerunt,

ubi

Deum suum non inuenerunt. Sunt in scripturis sanctis huius etiam cladis magna solacia. Fuerunt in captiuitate tres pueri, fuit Daniel, fuerunt alii prophetae ; nec Deus defuit consolator. Sic ergo non deseruit fideles suos sub dominatione gentis, licet barbarae, tamen humanae, qui prophetam non deseruit nec in uisceribus beluae. Romanus. Habemus et nos de captiuitate religionis causa | etiam 26 sponte toleranda et in nostris praeclaris uiris nobilissimum exemplum. Marcus Regulus, imperator populi Romani, capti553/994 AV ci 1, 12, 32 - I, 14, 8

CC 47 p. 15-16.

576/634 AV ci 1, 15, 1-58

CC 47 p. 16-17.

510 cf Dan. 1, 5. 571 cf Dan. r, 6. Pisonem: 19(43) et Fin. 2, 65.

573/594 cf Ion. 2, 1.

518/591 Cic., Ir

550 dicitur O! nobis] ozz. 44 551 quas] quae I7 O' uiuentibus et sentientibus — .4 et] etiam. O! 553 impenditur] persoluitur 24 558 (funeribus»] zAnsp., omm. V' O*, funeribus 74 condiendisque I7 O! 561 utbis uel etiam aliorum oppidorum uastatione 74 562 qui] quae V 564 c(apitulum» 9 V? arg. Romanus] O! zzarg. 565 Sed multi, inquiunt, Christiani, etiam 24 569 inuenirent O! 573 tamen humanae] et (5.7. V) inhumanae (in- O! ras.) / Ot 576 Habent tamen isti de 74 B1? nostris] suis 24

CONTRA PHILOSOPHOS I 2I uus apud Carthaginenses (fuit). Qui cum sibi mallent a Roma58 nis suos reddi quam eorum tenere captiuos, ad hoc impetrandum etiam istum praecipue Regulum cum legatis suis Romam miserunt, prius iuratione constrictum, si quod uolebant minime peregisset, rediturum esse Carthaginem. Perrexit ille atque in senatu contraria persuasit, quoniam non arbitraba38; tur utile esse Romanae rei publicae mutare captiuos. Nec post hanc persuasionem a suis ad hostes redire compulsus est, Sed quia iurauerat, id sponte compleuit. At illi eum excogitatis atque horrendis cruciatibus necauerunt. Inclusum quippe angusto ligno, ubi stare cogeretur, clauisque acutissimis un59» dique confixo, ut se in nullam eius partem sine poenis atrocissimis inclinaret, etiam uigilando peremerunt. Augustinus. Merito certe laudatis uirtutem tam magna infelicitate maiorem. Et per deos ille iurauerat, quorum pro cultu prohi595 bito has generi humano clades uos opinamini infligi. Qui ergo propterea colebantur, ut istam uitam prosperam redderent, si uerum iuranti has irrogari poenas seu uoluerunt seu permiserunt, quid periuro grauius irati facere potuerunt ? Sed cur ratiocinationem meam non potius ad utrumque concludam ? 6oo Deos certe sic ille coluit, ut propter iuris iurandi fidem nec remaneret in patria, nec inde quolibet ire, sed ad suos acerrimos inimicos redire minime dubitaret. Hoc si huic uitae utile existimabat,

cuius

tam

horrendum

exitum

meruit,

procul

dubio fallebatur. Suo quippe docuit exemplo nihil deos ad 6o; istam temporalem felicitatem suis prodesse cultoribus, quando quidem ille eorum deditus cultui et uictus et captiuus abductus et, quia noluit aliter quam per eos iurauerat facere, nouo ac prius inaudito nimiumque horribili supplicii genere cruciatus extinctus est. Si autem deorum cultus post hanc uitam 610 uelut mercedem

reddidit felicitatem, cur calumniantur tem-

poribus Christianis, ideo dicentes Vrbi accidisse illam calamitatem, quia deos suos colere destitit, cum potuerit etiam illos diligentissime colens tam infelix fieri, quam ille Regulus fuit ? Nisi forte | contra clarissimam ueritatem tanta dementia 2T 615 mirae caecitatis obniteris, ut contendere audeas uniuersam

579 (fuit»] z4nsp., omz. V. O!, fuit 4A 581 ipsum 24nsp. 585 Romanae] tatione Ot 590 partem eius — O! 591 uigilando] iugulando I7 O! 593 laudant 74 594 pro] oz. A 595 uos] isti 4 opinantur 44 597 irrigati "Ansp. 599 non ratiocinationem meam - 24 600 illesic — 44 sic] O! s. 600/601 remaneret] V/ O* (A) [v] 7Ansp., maneret A 606 uinctus V . 607 nono O! 610 reddidit] V/ O* (L4) [L* F] ZAnsp., teddit 4 [L? A C rab dep q B B V, teddet .4 K] calumpniaim O! 614 tanta] quisquam adZ. 74 615 obnititur 74 audeat 74

22

CONTRA PHILOSOPHOS

I

ciuitatem deos colentem infelicem esse non posse, unum uero hominem posse, quod uidelicet potentia deorum uestrorum multos potius sit idonea conseruare quam singulos, cum multitudo constet ex singulis. Si autem dicitis Marcum Regulum 620 etiam in illa captiuitate illisque cruciatibus corporis animi uirtute beatum esse potuisse, uirtus potius uera quaeratur, qua beata esse possit et ciuitas. Neque enim aliunde beata ciuitas, aliunde homo, cum aliud ciuitas non sit quam concors hominum multitudo. Quam ob rem nondum interim dis625 putato, qualis in Regulo uirtus fuerit, sufficit nunc quod nobilissimo exemplo cogimini fateri non propter corporis bona uel earum rerum, quae extrinsecus homini accidunt, colendos

deos, quando quidem ille carere his omnibus maluit quam deos per quos iurauit offendere. Sed quid faciamus uobis, qui

65o gloriamini uos talem habuisse ciuem, qualem timetis habere

ciuitatem ? Quod si non timetis, tale ergo aliquid, quale accidit Regulo, etiam ciuitati tam diligenter quam ille deos colenti accidere potuisse fateamini et Christianis temporibus non calumniemini. 655 Romanus.

Nos certe iuste Christianis calumniamur temporibus, quia inter alia innumera mala, quae pro deorum nostrorum immortalium contemptu in illa magnae urbis recenti clade perpessi estis, non solum in aliena matrimonia uirginesque nup64 o turas, sed etiam in quasdam mulieres, quas uos sanctimoniales uocatis, stupra commissa narrantur. Augustinus. Hic non fides, non pietas, non ipsa uirtus, quae castitas

dicitur, sed nostra potius disputatio inter pudorem atque 64; rationem quibusdam coartatur angustiis. Nec tantum cura636/639 636 638 639/640 640/641 641 643/667?

( proprium (637.638-629 cf AV ci 2, 2, 58) supta l. 633/634 ANLCITES 7,2 CC 47 p. 6. ( AV ci 1, 16, 5-4 COUCLpIIT. « proprium AV ci 1, 16, 2-3 G7 p T7. AV ci 1, 16, 4 - 1, 17, 10 CC 47 p. 17-18.

616 esse non] non esse non T7 O!, [non] esse non z4zsp. 617 uestrorum] suorum A 619 dicunt 74 Marcum V O! (/4) [F a d e B] -Ansp., M. A [L A 4 p q v, on. C] 621 queratur] V, qratur O! 622 possit esse — O! 624/625 disputo 44 625 quod] isto a4. 4, (isto? z4nsp. 626 coguntur 24 629 faciamus] 24, faciemus lV/ O' /4ns5 — uobis] hominibus 44 630 gloriantur A uos] se 44 timent 44 631 quid O! timent 24 632 illi 74:5. 633 fateantur A 634 calumnientur 74 635 c(apitulum» 10 l7? zzarg. 638 in clade] inista recentissima Romana clade 4 640/641 mulieres —uocatis]sanctimoniales 74 641 narrantur oz. 74 643 Hic] ueto a4.A 644 atque] et [0 645 Nec] non O! tantum] hic aZ4. 74

CONTRA PHILOSOPHOS

I

23

mus uobis responsionem reddere, quantum ipsis nostris consolationem. Sit igitur in primis positum atque confirmatum uirtutem, qua recte uiuitur, ab animi sede membris corporis imperare sanctumque corpus usu fieri sanctae uoluntatis, qua 65 o inconcussa ac stabili permanente, quidquid alius de corpore uel in corpore fecerit, quod sine peccato proprio non ualeat euitari, praeter culpam esse | patientis. Sed quia non solum 28 quod ad dolorem, uerum etiam quod ad libidinem pertinet, in corpore alieno perpetrari potest : quidquid tale factum 65 3 fuerit, etsi retentam constantissimo animo pudicitiam non excutit,

tamen

pudorem

incutit,

ne

credatur

factum

cum

mentis etiam uoluntate, quod fieri fortasse sine carnis aliqua uoluptate non potuit. Ac per hoc et quae se occiderunt, ne quicquam huius modi paterentur, quis humanus affectus eis 66 o noluit ignosci ? et quae se occidere noluerunt, ne suo facinore alienum flagitium deuitarent, quisquis eis hoc crimini dederit, ipse crimine insipientiae non carebit. Nam utique si non licet priuata potestate hominem occidere uel nocentem, cuius occidendi licentiam lex nulla concedit, profecto etiam qui se 66 5 ipsum occidit homicida est, et tanto fit nocentior, cum se occiderit, quanto innocentior in ea causa fuit, qua se occidendum putauit. Cur autem homo, qui mali nihil fecit, sibi malefaciat et se ipsum interficiendo hominem interficiat innocentem, ne alium patiatur nocentem, atque in se perpetret 67 o peccatum proprium, ne in eo perpetretur alienum ?

Romanus. At ne uel aliena polluat libido, metuitur. Augustinus. Non polluet, si aliena erit ; si autem polluet, aliena non erit. Sed cum pudicitia uirtus sit animi comitemque habeat 67 5 fortitudinem, qua potius quaelibet mala tolerare quam malo consentire decernit, nullus autem magnanimus et pudicus in potestate habeat, quid de sua carne fiat, sed tantum quid adnuat mente uel renuat : quis eadem sana mente putauerit 68 o se perdere pudicitiam, si forte in apprehensa et oppressa carne 667/694 AV ci, 17, 19 - 1, 18, 22

CC 47 p. 18-19.

659/660 affectus 630 aliud I7 Ot 647 firmatum 44 646 uobis] alienis 74 662 661 «eis» 44 [eis oz. L. A 4] 660 nolit 4 74zsp. noluit eos O* crimine ... carebit] VO! (A4) [K? r a e q B ed. princ. Arg. v] Ansp., crimen ... cauebit 665 homicida] 664 nullam l/ A [LA C .A P. p B, crimen ... carebit K! F Z?] 674 si!] 4A 2Ansp., 6:2 At] enim aa. 74 668 malefaciet I/ O! h- O? 5. 679 678 carne] caritate V/ O* (catne O? zzarg.) 613 discernit O! sed V O! 680 pereadem] 44, eandem 17 O', tandem 24zsp. mente!] ozz. O* /Ansp. dete se — A

24

CONTRA PHILOSOPHOS I

sua exerceatur et impleatur libido non sua? Si enim hoc modo pudicitia perit, profecto pudicitia uirtus animi non erit, nec pertinebit ad ea bona, quibus bene uiuitur, sed in bonis corporeis numerabitur, qualia sunt uires pulchritudo sana in685 tegraque ualetudo, ac si quid huius modi est, quae bona, etiamsi minuantur, bonam iustamque uitam non minuant. Quod si aliquid tale est pudicitia, ut quid pro illa, ne amit |ta- 29 tur, etiam cum periculo corporis laboratur ? Si autem animi bonum est, etiam oppresso corpore non amittitur. Quin etiam 690 sanctae continentiae bonum cum immunditiae carnalium concupiscentiarum non cedit, et ipsum corpus sanctificatur, et ideo, cum eis non cedere inconcussa intentione persistit, nec de ipso corpore perit sanctitas, quia eo sancte utendi perseuerat uoluntas et, quantum in ipso est, etiam facultas. 695 Quocirca proposito animi permanente, per quod etiam corpus sanctificari meruit, nec ipsi corpori aufert sanctitatem uiolentia libidinis alienae, quam seruat patientia continentiae suae.

700

Uo»

710

Romanus. Huic rationi tuae, qua dicis corpore oppresso nequaquam proposito castitatis ulla in malum consensione mutato illius tantum esse flagitium, qui opprimens concubuerit, non illius, quae oppressa concumbenti nulla uoluntate consenserit, nullo modo consentio. Augustinus. Certe Lucretiam, matronam nobilem ueteremque Romanam, pudicitiae magnis effertis laudibus. Huius corpore cum uiolenter oppresso Tarquinii regis filius libidinose potitus esset, illa scelus improbissimi iuuenis marito Collatino et propinquo Bruto, uiris clarissimis ac fortissimis, indicauit

eosque ad uindictam constrinxit. Deinde foedi in se commissi

695/697 699/702 902/703 905/720

AV ci 1, 18, 32-55 AV ci 1, 19, 1-5 proprium AV ci 1, 19, 8-22

CC 47 p. 19. (CO TIDU20:

CC 47 p. 20.

681 expleatur 74 684 corpotis 74 684/685 sana integraque] V O! (4) [B a q ed. princ. v] AAnsp., sana A [L A4 74 K F Re r ed. AArg.] 683 ualitudo (cuz -i- plerumque] V. O* (C4) [P B] ZAnsp. 686 minuantur] numerantur V/ Ot ui-

tam] omnino add. 74, (omnino? ZAnsp. minuunt 74 zÁnsp. 687 tale aliquid PI 688 (cum)? 24 [omz. L* C! r] 694 in ipso est] V Ot (4) [reZl. v] ZAnsp.,estinipso

— 74 [L 4, in ipso etiam est 24]

697 patientia] petseuerantia

A 699 Huic ... dicis] An forte huic perspicuae rationi, qua dicimus 74 702/ *03 nullo — consentio] contradicere audebunt hi 4 905 Lucretiam cette — 74 706 efferunt 74 909 ac] V. Ot CA) [C K F a b B ed. ZArg.] AAnsp., et. A[L A JA e ed. princ. v, aique v]

CONTRA PHILOSOPHOS

I

25

aegra atque impatiens se peremit. Quid dices ? Adultera haec an casta iudicanda est ? Non est tecum in hac controuersia multum laborandum. Egregie ex hoc ueraciterque in quodam libro suo uester poeta declamans dixit : 'Duo fuerunt et adul715 terium unus admisit.' Splendidissime atque uerissime. Intuens

enim

in duum

mam

cupiditatem,

corporum

commixtione

alterius castissimam

unius inquinatissiuoluntatem,

et non

quid coniunctione membrorum, sed quid animorum diuersitate ageretur attendens : 'Duo', inquit, 'fuerunt, et adulte720 rium unus admisit'. Talis a uobis Lucretia credita est, quae se

nullo adulterino potuerit maculare consensu. Sed quid est hoc, quod se ipsam, quoniam adulterium pertulit, etiam non adultera occidit ? 75;

Romanus. ZIdeoseinterfecit, quia puduit eam turpitudinis in se commissae, etiamsi non secum, et Romana mulier laudis auida | nimium, uerita est ne putaretur, quod uiolenter est passa cum 30 uiueret, libenter passa si uiueret. Vnde ad oculos hominum

mentis suae testem illam poenam adhibendam putauit, qui739 bus conscientiam demonstrare non potuit. Sociam quippe facti se credi erubuit, si, quod alius in ea

fecerat

turpiter,

ferret ipsa patienter. Augustinus. At nostrae Christianae 155 sunt in se crimen

alienum,

feminae

similia passae non ultae

ne aliorum

sceleribus

adderent

sua, si, quoniam hostes in eis concupiscendo stupra commiserant, illae in se ipsis homicidia erubescendo committerent. Habent quippe intus gloriam castitatis, testimonium conscien220/423 AV ci 1, 19, 67-70 725 cf supra l. 722/723

(COLI TIDAT-

925/468 AV ci I, 19, 71 - 1, 20, 21

CC 47 p. 21-22.

1338/4339 2 Cor. 1, 12.

711 dicemus 74 712/313 Non — laborandum] Quis in hac controuersia laboran713/*14 in quodam — 713 Egregie] quidam a44. 74 dum putauetfit ? 74 poeta] oz. A 414 dixit] ait : Mirabile dictu 74 514/715 unus adulterium -—

VO (sed cf infra I. 719/720) — *18 commisit O! Splendidissime] O!, Splendidissime utique 1/ 74zsp., Splendide 74 716 duum] ducrum 24 718 quid!] quod O! 720 Talis enim ab eis Luctetia magis 74 721/122 Sed — se] quod tutpitu$25 quia puduit] Puduit enim 74 722 adulterum 24 etgo se 74 $29 testem mentis suae — 24 [cf Do.* 126 etiamsi] 4A dinis] alienae 244. A 134/135 Non hoc fecerunt feminae Christianae, quae passae similia p. XVII] 135 aliorum] eorum O! uiuunt tamen nec in se ultae sunt crimen 74

26

CONTRA PHILOSOPHOS

I

tiae ; habent autem coram oculis suis nec requirunt amplius,

740 ubi quid recte faciant non habent amplius, ne deuient ab auctoritate legis diuinae, cum male deuitant offensionem suspicionis humanae.

745

759

Romanus. Potestne reperiri usquam in litteris uestris uobis praeceptum permissumue, ut uel ipsius adipiscendae immortalitatis uel ullius cauendi carendiue mali causa uobismet ipsis necem inferatis ? Augustinus. Nos prohibitos esse nobismet ipsis inferre necem intellegendum est, ubi lex ait : Non occides, praesertim quia non addidit, proximum tuum,' sicut falsum testimonium cum uetaret : Falsum, inquit, testimonium non dices aduersus jroxi-

mum tuwm. Non ideo tamen si aduersus se ipsum quisquam

falsum testimonium dixerit, ab hoc crimine se putauerit alie-

num, quoniam regulam diligendi (proximum) a semet ipso dilector accepit ; quando quidem scriptum est : Diliges froximum ituwm. sicut te ipsum. Porro si falsi testimonii non minus reus est qui de se ipso falsum fatetur, quam si aduersus proximum hoc faceret, cum in eo praecepto, quo falsum testi76o monium prohibetur, aduersus proximum prohibeatur possitque non recte intellegentibus uideri non esse prohibitum, ut aduersus se ipsum quisque falsus testis adsistat : quanto magis intellegendum est non licere homini se ipsum occidere, cum in eo, quod scriptum est : Non occides, deinde nihilo addito 765 nec | ipse utique, cui praecipitur, intellegatur exceptus! Ergo 91 non occides alterum nec te. 755

965/266 AV ci 1, 20, 39-40

«50 Ex. 20, 15.

GG

752/453 id. 20, 16.

p.25.

v56/797 Matth. 22, 39.

164 Ex. 20, 15.

339 suis] V7 O!, Dei sui 4, (dei) sui ZAnsp. 940 ubi] nisi Ot 743 Romanus] O! zzarg. c(Qapitulum» 11 17? rg. 744/745 Potestne — ut] Neque enim frustra in sanctis canonicis libris nusquam nobis diuinitus ptaeceptum permissumue tepetiri potest, ut J4 744 uobis (diuinitus? 245sp. *46 nullius O! nobismet 74 747 infetamus 4 749/750 Nos — intellegendum] Nam et prohibitos nos esse intellegendum 4 9351 tuum] O? zzarg. (tm del.) 753 Non] nec A 955 quando O! (proximum»] Z4nsp., omm. V.O!, proximum 44 757 sicut] tamquam .4 757/758 minus] O? zarg. 762 quisquam 47. 763 liceri Ot *64 nihilo deinde — 74 addito] nullus a4. :4, addito «nullus» ZAnsp. 765 utique] itaque V/ — 765/66 Ergo - te] Non occides, nec alterum ergo nec te 74

CONTRA PHILOSOPHOS

I

27

Romanus. Suntne aliquae exceptiones, ut liceat hominem occidere ?

770

Augustinus. sunt utique. Nam auctoritas,

quasdam exceptiones ipsa diuina fecit

ut liceat hominem

occidi, sed his exceptis, quos

Deus occidi iubet siue data lege siue ad personam pro tempore expressa iussione — non autem ipse occidit, qui ministerium debet iubenti, sicut adminiculum gladius utenti ; et taTI vA men nequaquam contra hoc praeceptum fecerunt, quo dictum est : Non occides, qui Deo auctore bella gesserunt aut personam gerentes publicae potestatis secundum eius leges, hoc iustissimae rationis imperium implentes sceleratos morte punierunt — his igitur exceptis, quos uel lex iusta generaliter uel ipse fons iustitiae Deus specialiter occidi iubet, qui hominem uel se ipsum uel quemlibet occiderit, homicidii crimine innectitur. Romanus.

Haec si ita se habent, certum est Christianos illos, qui se 785

in illa Vrbis uastatione, ne in manus interemerunt, homicidii crimine teneri.

hostium peruenirent,

Augustinus. Non modo quaero utrum sit factum, sed utrum fuerit faciendum. Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est, cui quidem et exempla concordant, sed illa, quae tanto digni-

768 710 110/149 419/782 «84 484/186 785 786 «488/800

infra l. 770/771 proprium AV ci 1, 21, 1-9 AV ci 1, 21, 18-21 proprium (AV ci 1, 22, 26-27 ANVICIUT) I, X9 supfta l. 781/782 AV ci 1, 22, 27-39

CO 7 DV25; (847/9254 d CC 47 p. 24. CC AT por.

[8 O7 iy

ES

716 Ex. 20,13.

710 Nam — ipsa] Quasdam uero exceptiones eadem ipsa 74 771 ut] non add. 74 $14 gladius (est? ZAnsp. 134/715 tamen] ideo 7A 715 quo] V A ZAnsp., quod Q1 CA) Ec] 7? leges eius — V 24nsp. *11/318 hoc iustissimae rationis imperio implentes I7 O!, hoc est iust. rat. imperium 24, hoc (est) iust. rat. impe784/786 982 inuestitur O! 280 qui] quisquis 24 rium implentes 24z5p. $86 intet785 uastatione Vrbis — 74 se interemerunt, ne ... peruenirent 74 emetrint Ot 788 quaerimus 4 789 etiam] oz;. Ot

28

CONTRA PHILOSOPHOS

I

ora sunt imitatione, quanto excellentiora pietate. Non fecerunt patriarchae, non prophetae, non apostoli, quia et ipse Dominus

Iesus Christus, quando eos, si persecutionem pate-

rentur, fugere admonuit de ciuitate in ciuitatem, potuit ad795; monere ut sibi manus

inferrent, ne in manus

persequentium

peruenirent. Porro si hoc ille non iussit aut monuit, ut hoc modo sui ex hac uita emigrarent, quibus migrantibus se mansiones aeternas praeparaturum esse promisit, quaelibet exempla opponatis gentes, quae ignoratis Deum, manifestum 8oo est hoc non licere colentibus unum uerum Deum. Romanus. At timendum est et cauendum, ne libidini hostili subditum

corpus illecebrosa uoluptate animum adliciat consentire | peccato. Proinde non iam propter alienum, sed propter suum 80; peccatum, antequam hoc quisque committat, se debet occidere. Augustinus. Nullo modo hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnis

suae aliena libidine concitatae, qui Deo potius eiusque sa810 pientiae quam corpori concupiscentiaeque subiectus est. Verum tamen si detestabile facinus et damnabile scelus est etiam se ipsum hominem occidere, sicut ueritas manifesta proclamat, quis ita desipiat, ut dicat : 'Iam nunc peccemus, ne forte postea peccemus ; iam nunc perpetremus homicidium, 81; ne forte postea incidamus in adulterium ?' Nonne si tantum dominatur iniquitas, ut non innocentia, sed peccata potius eligantur, satius est incertum de futuro adulterium quam certum de praesenti homicidium ? Nonne satius est flagitium [non] committere, quod paenitendo sanetur, quam tale faci802/831 AV ci 1, 25, 1-28

993/794 cf Matth. 1o, 25.

CC 47 p. 26.

797/498 cf Io. 14, 2.

*93 Iesus] oz. JA *96 hoc*] V7 Ot C4) [B?] ZAnsp., eo A 79? emigrarent I7 4A Jnsb., migrarent (4) [K1 F? 7 7], emigrassent O! Xe»migrantibus 24755. 797/798 se mansiones — promisit] 7 Ot -Ansb., mans. ... se promisit 74 [cf Do.* OX 399 opponatis] proponant 44 [cf Do.* p. XI V] ignorant 74

$02 At] enim a4. .A libitu Ot hostili] illecebrosissima 4 804 Proinde] inquiunt [cf Do.* p. XV] 898 modo] quidem a4. A concitae (44) [Ka/] zAnsp., concitante CA) [C?! eiusque 44 i[cf Do.* 5. XVII] 814 et 815 ZAnsp., non I7 Ot, oz. A

oz. 44 [c£ Do.* 5. XIX] 803 add. J4 805 quisquis O* (L4) 809 concitatae] I7 O! 74 [B f], K* . AF r b e p] 810 corpori] postea forte — .4 819 [non]

CONTRA PHILOSOPHOS

I

29

$20 nus, ubi locus salubris paenitentiae non relinquitur ? Hoc dixi propter eos uel eas, quae non alieni, sed proprii peccati deuitandi causa, ne sub alterius libidine etiam excitatae suae forte consentiant, uim sibi, qua moriantur, inferendam pu-

tent. Ceterum absit a mente Christiana, quae Deo suo fidit 82; in eoque spe posita eius adiutorio nititur, absit, inquam, ut mens talis cuiuslibet carnis uoluptatibus ad consensum turpitudinis cedat. Quod si illa concupiscentialis inoboedientia, quae adhuc in membris moribundis habitat, praeter nostrae uoluntatis legem quasi lege sua mouetur, quanto magis abs$3o que culpa est in corpore non consentientis, si absque culpa est in corpore dormientis ! Romanus. Si, ut asseris,

detestabile

et damnabile

facinus

est sibi

letum propria inferre manu, cur quarundam feminarum, quae 335 tempore persecutionis, ut insectatores suae pudicitiae deuitarent, in rapturum atque necaturum se fluuium proiecerunt

eoque modo defunctae sunt, in ecclesia uestra ueneratione celeberrima memoria frequentantur ? Augustinus. $40

De his nihil temere audeo iudicare. Vtrum enim ecclesiae

aliquibus fide dignis testificationibus, sic honoret,

diuina

persuaserit

ut earum

auctoritas,

memoriam

nescio;

et fieri

po|test, ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt, non humaniter 33 deceptae, sed diuinitus iussae, nec errantes, sed oboedientes ? $4; De Samson aliud nobis fas non est credere. Cum autem Deus

iubet seque iubere sine ullis ambagibus intimat, quis oboeproprium 833/834 «AV ci 1, 25, 9-10 (cf suptal. 811/812) AV ci 1, 19, 41-42 (cf infra l. 863) 834/815 AV ci 1, 26, 1 - 1, 27, 5

820 cf Hebr. 12, 17. 28/50.

— CC 47 p. 26. CC 47 p. 20-21. CC 47 p. 26-27.

833/834 cf Verg., 7Aen. 6, 434.

845/846 cf Iudic. 16,

826 823/824 putant 44 zAnsp. 820 Hoc] V CA) L4] -Ansp., h O!, Haec .A 829/830 as$828 moreébundis O! cuiuslibet] quibuslibet 24 [cf Do.* p. XIX] 833 si 832 Romanus O? zarg. (rubris litteris ;AuCgustin»us eras.) que O! detestabile facinus et damnabile scelus est etiam se ipsum hominem occidere J4 834/8385 cur — tem833/834 sibi — manu] sibi letum insontes peperere manu 44 837/838 in — ftepote] Sed quaedam, inquiunt, sanctae feminae tempote 4 quentantur] earumque martytia in catholica ecclesia ueneftatione celeberrima fre843 841 aliquae / O! 838 memotia] mattyria 74 7Ansp. quentantur 74 845 De] sicut prae. 44 humanitus 44 Z4Ansp. enim] (/4) [B s.4], id Ot Samson] A [L 4 C?] ZAzsp., Sampson V (A) [£], Sanson O* (4) [B z]

30

850

CONTRA PHILOSOPHOS

I

dientiam in crimen uocet ? quis obsequium pietatis accuset ? Sed non ideo sine scelere facit, quisquis Deo filium immolare decreuerit, quia hoc Abraham etiam laudabiliter fecit. Nam et miles cum oboediens potestati, sub qua legitime constitutus

est, hominem

occidit, nulla ciuitatis

suae

lege

reus est homicidii, immo, nisi fecerit, reus est imperii deserti

atque contempti ; quod si sua sponte atque auctoritate fecisset, crimen effusi humani sanguinis incidisset. Itaque unde 85 I punitur si fecit iniussus, inde punietur nisi fecerit iussus. Quod si ita est iubente imperatore, quanto magis iubente creatore ! Qui ergo audit non licere se occidere, faciat, si iussit, cuius non

licet iussa contemnere ; tantummodo

uideat

utrum diuina iussio nullo nutet incerto. Nos per aurem con860

865

870

scientiam conuenimus,

occultorum nobis iudicium non usur-

pamus. Nemo scit quid agatur in homine misi spiritus hominis, qui in ipso est. Hoc dicimus, hoc asserimus, hoc modis omnibus approbamus, neminem spontaneam mortem sibi inferre debere uelut fugiendo molestias temporales, ne incidat in perpetuas ; neminem propter aliena peccata, ne hoc ipso incipiat habere grauissimum proprium, quem nec polluebat alienum ; neminem propter sua peccata praeterita, propter quae magis hac uita opus est, ut possint paenitendo sanari ; neminem uelut desiderio uitae melioris, quae post mortem speratur, quia reos suae mortis melior post mortem uita non suscipit.

Romanus. Hucusque de hac causa qua utile putatur, ut se quisque interficiat, scilicet ne in peccatum irruat, uel blandiente uo875 luptate uel dolore saeuiente disputasse sufficiat. Satis enim neminem sibi qualibet ex causa inferre manus debere tua perdocuit oratio. Nunc ergo his omissis et in tuto repositis, ut nobiscum sine ulla sophisticorum argutia perpaucis agas, rogo. Sunt enim plura, quae tibi obiciamus, quibus cum plene 88o satisfactum fuerit et ipsi manus dantes in laudem tuae prosiliemus uictoriae. Sed iam ne | te uerbis diutius protraham 94 $475/884 876

proprium supra l. 863/864 et l. 834

848/850 cf Gen. 22, 2/10.

861/862 r Cor. 2, r1.

850 qua] qualibet 74 [cf Do.* ». XVII] $60 iudicium nobis — Ot 862 illo O1 866 nec] non 74 871 suscepit Ot 872 Epilogus tocius 11. capituli» V? marg. 873 Hucusque — qua] Restat una causa, de qua dicere coeperam, qua A 874/855 uoluntate Ot 815 c(apitulum» 12 17? zarg. 876 quaelibet O!

CONTRA PHILOSOPHOS

I

3I

et mea te fatiget oratio, quae animo concepi, breuiter in medium proferre non cunctabor. Nos pagani dicimus et omnimode affirmamus clades, quibus genus humanum affligitur, 88 I1 causa accidere nominis Christiani. Vnde quoque illud uulgare exortum est prouerbium: : Pluuia defit, causa Christiani. Augustinus. Recolite

nobiscum,

antequam

Christus

uenisset

in carne,

antequam eius nomen ea, cui frustra inuidetis, gloria populis o innotesceret, quibus calamitatibus res Romanae multipliciter 89

varieque contritae sunt, et in his, si potestis, defendite deos

uestros, si propterea coluntur, ne ista mala patiantur cultores eorum ; quorum si quid nunc passi fuerint, nobis imputandum esse contendunt. Cur enim ea, quae dicturus sum, per89 I miserunt accidere cultoribus suis, antequam eos declaratum Christi nomen offenderet eorumque sacrificia prohiberet ? Primo ipsos mores ne pessimos haberent, quare dii eorum curare noluerunt ? Deus enim uerus eos, a quibus non colebatur, merito neglexit ; dii autem uestri, a quorum cultu uos 900 prohiberi ingratissimi conquerimini, cultores suos ad bene uiuendum quare nullis legibus adiuuerunt ? Vtique dignum erat, ut, quo modo uos illorum sacra, ita illi uestrorum facta curarent.

995

Romanus. Ad hoc respondeo, quod uoluntate propria quisque malus est.

Augustinus. Quis hoc negauerit ? Verum tamen pertinebat ad consultores deos uitae bonae praecepta non occultare populis cultoribus suis, sed clara praedicatione praebere, per uates etiam conuenire atque arguere peccantes, palam minari poenas male agentibus, praemia recte uiuentibus polliceri. Quid 884/885 AV ci 2, 5, 7-9 885/886 AV ci 2, 5, 2-5 888/914 AV ci2,53, 11 - 2, 4, I4

CC 47 p. 36. (CUT DAS. CC 47 p. 36-57.

884 affirmamus - affligitur] confirmare nituntur, clades, quibus per certa interualla locorum et temporum genus humanum oportet affligi 44 885/886 Vnde — prouerbium] ex quorum imperitia illud quoque ortum est uulgate Christiani / O* (,4) [a BP*] $86 defit] 74, desit V/ O* 7Ansp. prouerbium 74 88S Recolant "Ansp., sunt add. .A [L A C F (à d e! p B, Sunt AKr P egegB vy) defendant, si possunt 44, 891 sint 44 ZAnsp. 889 inuident J4 ergo 4À 893/894 imputandum] $892 uestros] suos 74 «defendite» si potestis 747p. 896 prohibentur O! V (A) [C r B* v] ZAnsp., imputandis O', imputanda 24 900 prohiberi] homines aZ. 4 uos] nos z4zsp., se JA 899 uestri] illi 44 sancta] -n- O* 5. 902 uos] isti 74 conquitimini V, conqueruntur 44 905 Sed respondetur, quod 44 uestrorum] istorum 44

883/884 omnimodis Ot

32

CONTRA PHILOSOPHOS

I

umquam tale in deorum uestrorum templis prompta et eminenti uoce concrepuit ? 915

920

92 A

Romanus. De uita et moribus ciuitatum atque populorum dii nostri multum curarunt et eos ab horrendis et detestabilibus malis in domibus uel uicis, uitibus et agris sub terribili prohibitione coercebant. Augustinus. Si prohibebant, demonstrentur loca talibus aliquando conuenticulis consecrata, non ubi ludi agerentur obscenis uocibus et motibus histrionum, nec ubi Fugalia celebrarentur ef|fusa 95 omnium licentia turpitudinum, et uere Fugalia, sed pudoris et honestatis, sed ubi populi audirent quid dii praeciperent de cohibenda auaritia, ambitione frangenda, luxuria refrenanda. Dicatur in quibus locis haec docentium deorum solebant praecepta recitari et a cultoribus eorum populis frequenter audiri, sicut nos ostendemus ad hoc ecclesias institutas, qua-

qua uersum religio Christiana diffunditur. Romanus. At nos uobis philosophorum nostrorum scolas disputationesque memoramus, qui ingeniis acutissimis praediti conati

sunt ratiocinando inuestigare, quid in rerum natura latitaret,

quid in moribus appetendum esset atque fugiendum, quid in ipsis ratiocinandi regulis certa conexione traderetur, aut quid non esset consequens uel etiam repugnaret.

Augustinus. Haec certe non sunt praecepta deorum, sed hominum in916/918 918/921 921/926 927/933 933/93? 939 939/940

AV ci 2, 6, 1-4 AY ci 2, 6, 6-7 AYV ci 2, 6, 10-16 AV ci2,6,25 -2, 7,2 AV ci 2, 7, 5-9 LUVACI S AY ci 2, 7, 4-5

CC CC CG CC CC CC CC

47 p. 38-39. 47 p. 39. t7:535947 p. 39. 47 p. 39. 47 p. 39 47 p. 39

913 umquam]inquam O! ^ uestrorum] illorum 44 916/918 De — agris] Hinc est quod de uita et motibus ciuitatum atque populortum a quibus colebantur illa numina non curarunt, ut tam horrendis eos et detestabilibus malis non in agto et uitibus, non in domo atque pecunia 4 917 detestalibus O! 918 uitibus] om. Ot 918/921 sub — prohibebant] sine ulla sua terribili prohibitione permitterent. Aut si prohibebant 74 921 demonstrentur uel commemorentur 4 923 histrionem T7 O1 924 omni 44 925 quid] ut 7 Ot 92* haec docentium] hoc documentum O! 929 ostendimus ;4 haec V O: 932 At — scolas An forte nobis philosophorum scholas 4 uobis] nobis 44 Ot Sscholas JA [cf Do.* ». XV] 933 memotabunt /4 933/934 qui — sunt] qui utcumque conati sunt ingeniis acutissimis praediti 74 934 uestigare JA 936 rationandi zAzsp. traheretur 74 939 Haec cette] Primo haec A non deorum praecepta sunt, sed 4

CONTRA PHILOSOPHOS I

33

940 uenta, qui quantum diuinitus adiuti sunt, quaedam magna

'945

959

inuenerunt, quantum autem humanitus impediti sunt, errauerunt, maxime cum eorum superbiae iuste prouidentia diuina resisteret, ut uiam pietatis ab humilitate in superna surgentem etiam istorum comparatione monstraret. Verum tamen si philosophi uestri aliquid inuenerunt, quod agendae bonae uitae beataeque adipiscendae satis esse possit : quanto iustius talibus diuini honores decernerentur! Quanto melius et honestius in Platonis templo libri eius legerentur, quam in templis daemonum Galli absciderentur, molles consecrarentur, insani secarentur, et quidquid aliud uel crudele uel turpe in sacris talium deorum celebrari solet !

Romanus. Nos: uero cultores deorum immortalium magis intuemur quid Iuppiter fecerit, quam quid docuerit Plato uel censuerit 955 Cato. Hinc apud Terentium, nostrum nobilem poetam, adolescens quidam spectat tabulam quandam pictam in pariete, ubi inerat pictura haec : Iouem Quo pacto Danaae misisse aiunt in gremium quondam imbrem aureum 960 atque ab hac tanta auctoritate adhibet patrocinium facto suo, cum in eo se iactat imitari deum. At quem Deum ! inquit, qui templa caeli summo sonitu concu [tit. 965 Ego homuncio id non facerem ? Ego uero illud feci ac libens. Quis igitur in agenda uita non ea sibi potius sectanda arbitre-

940/944 944/951 953 953/965 966/968

AV AV AV AV AV

ci ci ci ci ci

2, 2, 2, 2, 2,

7, 7, 7, 7, 8,

I0-14 15-25 25-26 27-40 10-15

955/965 Aug., Confess. 1, 16.

CC CC CC CC CC

47 47 47 47 47

p. p. p. p. p.

39-40. 40. 409. 49. 49-41.

957/939 Ter., Eun. 3, 5, 36/37 (584/585).

962

et 964/9653 id. 5, 5, 42/45 (590/591).

940/941 qui — inuenerunt] Et quidam eorum quaedam magna, quantum diuinitus 950 turpe, uel turpiter crudele 945 uestri] oz. 7À adiuti sunt, inuenerunt 74 932 c(apitulum) 22 V?zzarg. — 953 Nosuero] omnes uel crudeliter turpe in 44 954 intuentuf 44 deorum immortalium] talium deorum 24 enim J44 755/956 ado955 nostrum nobilem poetam] oz. 74 Iupiter V/ O! Z4nsp. 958 Danaae] A [cf Do-4 p. XV ] Ansp., lescens quidam] flagitiosus adulescens 4 quondam in gremium - 74 [cf Do.* p. XVIII] Deanae V, Dianae (-i- s./.] O* ea 4Á 961 cum] tum O! 960 facto suo] turpitudini suae 74

34

CONTRA PHILOSOPHOS

I

tur, quae actitantur tanti dei auctoritate, quam ea, quae scriptitantur uanis legibus humano consilio prouulgatis ?

979

975

985

999

Augustinus. ' Maligni certe spiritus, quos uos deos putatis, etiam flagitia, quae non admiserunt, de se dici uolunt, dum tamen humanas mentes his opinionibus uelut retibus induant et ad praedestinatum supplicium secum trahant, siue homines ista commiserint, quos deos habere gaudetis, qui humanis erroribus gaudent, pro quibus etiam se colendos mille nocendi fallendique artibus interponunt ; siue etiam ullorum hominum illa crimina uera sint, quae tamen de numinibus fingi libenter accipiunt fallacissimi spiritus, ut ad scelesta ac turpia perpetranda uelut ab ipso caelo traduci in terras satis idonea uideatur auctoritas. Dic, pagane, dignumne tibi uidetur, ut Terentius uester flagitio Iouis optimi maximi adulescentium in libidinem concitaret ? Respondeat mihi uerum, qui sciat proferre iudicium.

Romanus. Ista certe non traduntur sacris deorum, sed fabulis poeta-

rum.

Augustinus. Adulterum Iouem si poetae fallaciter prodiderunt, dii utique casti, quia tantum nefas per humanos ludos confictum est, non quia neglectum, irasci debuerunt. Hoc dico, quod negantes

conuincit

historia,

eosdem

970/980 AV ci 2, 10, 8-18

CODD

980/982 AV ci 2, 12, 20-21 982/983 proptium 985/986 AV ci 2, 8, 1-2

CC 47 p. 44.

988/990 AYV ci 2, 8, 13-16 990/995 AV ci 2, 8, 5-8

illos ludos,

in quibus

2

CC 47 p. 40. C47 DXAT. CC 47 p. 4o

915/976 cf Verg., 7en. 7, 338.

982/983 cf Is. 42, r.

967 actuantur O! actitantut — quam] a. ludis auctoritate diuina institutis, quam 274 tantae Ot 968 perscriptitantur O : uanis] I7 74nsp., inanis Ot, om..A ptouulgatis] promulgatis /4 7475. 970 Maligni certe] Sed maligni 4 uos] isti 4 putant 74 971 tamen] tantum 17 Ot 974 haberi 44 7Ansp. gaudent ;4 915 se etiam — ;4 nocendi atque fallendique O: 976 ullorum] non praez. JA [cf Do.* 5. XIX], illorum I7 O1 980/981 Dic — uester] dignum fuit, ut Terentius uester 4 980 Terrentius V — 981 adulocencium O', adolescentem 74nsp. 981/982 in libidinem] nequitiam 44 982 concitatetur Ot Respondeat O!, respondet V7 /Ansp. 985 Ista — sactis] At enim non traduntur ista sacris 74 fabillis O* —— 989 quia] quae Ot 990 irasci] ac uindicate add. JA

CONTRA PHILOSOPHOS

I

35

regnant figmenta poetarum, non per imperitum obsequium sacris deorum uestrorum intulisse Romanos, sed ipsos deos, ut sibi sollemniter 995

ederentur

et honori

suo consecrarentur,

acerbe imperando et quodam modo extorquendo fecisse. Scipio. Nos Romani probris et iniuriis poetarum subiectam uitam famamque habere noluimus, capite etiam sancientes, tale carmen condere si quis auderet.

IOOO

1005

Augustinus. Hoc erga uos quidem satis honeste constituistis, sed erga deos uestros superbe et irreligiose ; quos cum sciretis non | solum patienter, uerum etiam libenter poetarum probris 3T maledictisque lacerari, uos potius quam illos huiusce modi iniuriis indignos esse duxistis uosque ab eis etiam lege muniuistis, illorum autem ista etiam sacris solemnitatibus miscuis-

IOIO

IOIS

tis. Itane tandem, Scipio, laudas hanc poetis Romanis negatam esse licentiam, ut cuiquam opprobrium infligerent Romanorum, cum uideas eos nulli deorum pepercisse uestrorum ? Itane pluris tibi habenda uisa est existimatio curiae uestrae quam Capitolii, immo Romae unius quam caeli totius, ut linguam maledicam in ciues tuos exercere poetae etiam lege prohiberentur, et in deos tuos securi tanta conuicia nullo senatore nullo principe prohibente iacularentur ? Nimis certe superbum fuit famae parcere principum ciuitatis et ciuium, ubi suae famae parci numina noluerunt. Nam quod affertur pro defensione, non illa uera in deos dici, sed falsa atque conficta, id ipsum est scelestius, si pietatem consulas

IO20

religionis ; si autem malitiam daemonum cogites, quid astutius ad decipiendum atque callidius ? Cum enim probrum iacitur in principem patriae bonum atque utilem, nonne tanto

997/1014 AV ci 2, 12, 1-18 1015/1024 AV ci2,9,537 -2, 10, 8

CC 47 p. 43-44C47. p. 42-

997/999 cf Cic., De rep. 4,10 (10).

997 At Romani, sicut in illa de re publica disputa993 uestrorum] suotum 24 sancientes] sanctientes 998 noluerunt 74 tione Scipio gloriatur, probris 74 constiquidem] qd O! 1001 Quod erga se quidem 74 V, sanccientes Ot 1005 1004 uos] se 4 scitent 7 1002 uesttos] suos 74 tuerunt 24 1006 etiam] 1005/1006 munierunt 24 etiam] in O! duxetunt seque 74 1007/1008 nega1007 hanc] ozz. ZAnsp. 1006/1007 miscuerunt 74 et O1 1014 nullo senatote — prohibente] senatote 1013 prohibentur O! tum ZAnsp.

nullo censote, nullo principe nullo pontifice prohibente 44 ^ 1015 certe] enim 44

36

CONTRA PHILOSOPHOS

I

est indignius, quanto a ueritate remotius et a uita illius alienius ? Quae igitur supplicia sufficiunt, cum deo impune fit ista tam nefaria, tam insignis iniuria ? 1025 SODDIO:

Quo modo ista impunita esse nollemus, quae ipsi dii sacra

esse uoluerunt,

cum

ludos

scaenicos,

ubi talia celebrantur

dictantur actitantur, et Romanis moribus invexerunt et suis honoribus dicari exhiberique iusserunt ? 1050 Augustinus. Cur non ergo hinc magis ipsi intellecti sunt non esse ueri dii nec omnino digni, quibus diuinos honores deferret illa res publica ? Quos enim coli minime deceret minimeque oporteret, si ludos expeterent agendos conuiciis Romanorum, quo modo 1055 quaeso colendi putati sunt, quo modo non detestandi spiritus intellecti, qui cupiditate fallendi inter suos honores sua celebrari crimina poposcerunt ? Quo modo igitur tanta animi et morum mala bonis praeceptis et legibus uel imminentia prohiberent, uel insita extirpanda curarent dii tales, qui etiam seminanda et agenda flagitia curauerunt, talia uel sua uel quasi sua facta per theatricas celebri|tates populis innotescere 38 cupientes, ut tamquam auctoritate diuina sua sponte nequissima libido accenderetur humana ? 104;

Scipio. Romani, quamuis iam superstitione noxia peremerentur, ut illos deos colerent, quos uidebant sibi uoluisse scaenicas turpitudines consecrari, suae tamen dignitatis memores ac pudoris actores talium fabularum nequaquam honorauerunt more Graecorum, sed genus id hominum non modo honore

1026/1037 1037/1043 1045/1049 1049/1082

AV AV AV AV

ci ci ci ci

2, 2, 2, 2,

15, 14, 12, 15,

1-12 55-61 12-16 18-43

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

4446. 44. 44-45.

1049/1051 cf Cic., De rep. 4, 1o (1o).

1023 impune] oz. A 1026 modo] nos aZ. 74 quae] qn O! 1028 dictitantut /4 — 1031 hinc] oz; O! 1031/1032 dii ueti — 24 1040 agenda] augenda 74 1041 celibirtates O! 1044 c(apitulum» 14 V? arg. 1045 Romani] Itemque praez. A

CONTRA PHILOSOPHOS 1050

I

37

ciuium reliquorum carere, sed etiam tribum amoueri notatione censoria uoluerunt.

1055

Augustinus. Praeclara, sana et Ronianis laudibus adnumeranda prudentia; sed uellem se ipsa sequeretur, se imitaretur. Ecce enim recte, quisquis ciuium Romanorum esse scaenicus elegisset, non solum ei nullus ad: honorem dabatur locus, uerum

r1o6o

etiam

censoris nota tribum tenere propriam minime sinebatur. O animum ciuitatis laudis auidum germaneque Romanum ! Sed respondeatur mihi : qua consentanea ratione homines scaenici ab omni honore pelluntur, et ludi scaenici deorum honoribus admiscentur. ?

Scipio. 1065

Illas theatricas artes diu uirtus Romana non nouerat, quae si ad oblectamenta uoluptatis humanae quaererentur, uitio morem inreperent humanorum. Dii ea sibi exhiberi petiuerunt.

Augustinus. Quo modo ergo abicitur scaenicus, per quem colitur Deus ? et theatricae illius turpitudinis qua fronte notatur actor, si adoratur exactor ? Scipio. In hac controuersia nos Romani Graecique concertamus. Graeci putant recte se honorare homines scaenicos, cum colant ludorum scaenicorum flagitatores deos ; nos uero Romani hominibus scaenicis nec plebeiam tribum, quanto minus 1075 senatoriam curiam dehonestare sinimus. 1070

Augustinus. In hac disceptatione uestra huiusce modi ratiocinatio summam quaestionis absoluit. Proponunt Graeci : Si dii tales colendi sunt, profecto etiam tales homines honorandi sunt.

1050 tribum] 7 mou. L, tribue mouete B!] pre O! 1060

O! (A) [tribü// à tenere 74?], ttibu[m] 74z:., tribu 24 [tri/bu///e]]]/ mou. 41] amoueri] V O* (/4) [B?] z4nsp., moueri 74 [L. 4. 1053 sana] sane 74 74nsp. 1035 quisque O* 1057 propriam] repelluntur 24 [cf Do.* p. XXIII] x 1064 oblectamentum 74

1065 eas 44 2Ánsp.

petierunt ^4

1067 quem] q O* . 1068 actorum O!

1070 Sipio O? zzarg. (cf 68) 1071 nos] oz. A Graeci Romanique — 24 concettent 44, concertant (74) [B? B a 5 q v, contendunt B!] 1072 se recte - 0t hon?ate -o?- s.7. O? 1072/1073 quia colunt 4 [cf Do. p. XIX] — 1073/ 1074 Romani ueto — Jd 1075 dehonestati 74 24zsp. sinunt 74 1077 uestta] ozz. A 1079 sunt?] oz. A

CONTRA PHILOSOPHOS I

38 1080

honoAdsumitis uos Romani : Sed nullo modo tales homines

randi sunt. Concludimus nos Christiani : Nullo ergo modo dii tales colendi sunt.

Scipio.

At certe Platoni, doctori nostro, potius palma danda | est,

1085

1090

qui cum ratione firmaret, qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ciuitatis poetas censuit urbe pellendos. Nam et deorum iniurias indigne tulit et fucari corrumpique figmentis animos ciuium noluit. Augustinus. Confer nunc Platonis humanitatem a ciuibus decipiendis poetas urbe pellentem cum deorum diuinitate honori suo ludos scaenicos expetente.

Ille, ne talia uel scriberentur,

etsi

non persuasit disputando, tamen suasit leuitati lasciuiaeque Graecorum ; isti, ut talia etiam agerentur, iubendo extorse-

1095

runt grauitati et modestiae Romanorum.

Nec tantum haec

agi uoluerunt, sed sibi dicari, sibi sacrari, sibi sollemniter ex-

hiberi.

IIOO

Scipio. Propinquant Romanorum leges disputationibus Platonis, quando ille cuncta poetica figmenta condemnat, Romani autem poetis adimunt saltem in homines maledicendi licen-

tiam ; ille poetas ab Vrbis ipsius habitatione, isti saltem acto-

1105

res poeticarum fabularum remouent a societate ciuitatis ; et si contra deos ludorum scaenicorum expetitores aliquid auderent, forte ubique remouerent. Augustinus. Nequaquam ergo leges ad instituendos bonos aut corrigendos malos mores a diis suis possent accipere seu sperare Ro1084/1097 AV ci 2, 14, 6-18 1099/1118 AV ci 2, 14, 27-44

CU ATIDIAS: CC 47 p. 46.

1084/1083 c£ Plato, Derep. 10,607B ; 3, 598A. — 1086 cf Cic., Tusc. disp. 2, 11 (27).

1080 Adsumunt Romani 74 1080/1081 Adsumitis — sunt] ozz. ZAnsp. 1081 concludunt Christiani 74 Nullo modo igitur dii 44 1084 At — potius] An forte Gtaeco Platoni potius 24 1085 firmaret] formatet 24 24msp. 1086 ciuitatis] 7 O1 (L4) L4? Kt e] Z4nsp. ,ueritatis 74 Nam et] Iste ueto et 24 1092 expetente] 44, expetentem Y/ Ot, expetenti 747p. 1093 lenitati O! que] O! marg. 1095 grauitati Romanorum et modestiae O! modestiae] O! ;4 modeste V, modest(i»ae J4Ansp. Nec] 44, ne V. O!, neQc» 24nsp. 1099 Propinquant] autem add. 7A 1100 Romani] isti 44 1105 ubique] undique 74 1107 ergo] igitur 44 pos? aut V Jar. 1107/1108 corrigendo V, corrigendo(s» ZÁnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS IIIO

I

39

mani, quos legibus suis uincunt atque conuincunt. Illi enim honori suo deposcunt ludos scaenicos, isti ab honoribus omnibus repellunt homines scaenicos; illi celebrari sibi iubent figmentis poeticis opprobria deorum, isti ab oppobriis hominum deterrent impudentiam poetarum. Plato autem et ta-

lium deorum libidini restitit, et ab indole Romanorum quid

IIIS

perficiendum esset ostendit, qui poetas ipsos uel pro arbitrio mentientes uel hominibus miseris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes omnino in ciuitate bene instituta uiuere

noluit.

Mala

igitur animi,

mala

uitae,

mala

morum,

quae ita magna sunt, ut his doctissimi uiri etiam stantibus II2O

urbibus rem publicam perire confirment, dii uestri, ne suis cultoribus acciderent, minime curarunt ; immo uero ut auge-

rentur omnino curauerunt. |

I125

40 Sallustius. Certe propterea populo Romano non sunt leges a numinibus institutae, quia, sicut in quodam loco scripsi, 'ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura ualebat'.

Augustinus. Cum in quodam libro tuo de re publica ageres, inter cetera sic scribis, 'Romana', inquis, 'res publica paulatim mutata ex 1130 pulcherrima atque optima pessima atque flagitiosissima facta est', et post deletam Carthaginem 'maiorum mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipitati, adeo iuuentus luxu atque auaritia corrupta, ut merito dicatur genitos

1118/1126 1128/1129 1128 1129 1129/1131 1131/1135

AV ci 2, 16, 11 - 2, 17, 3 ( proprium cf infra l. 1129 (res publica) AV ci 2, 18, 43 AV ci 2, 18, 45-47 AV ci 2, 18, 51-55

1125/1126 Sall, Ca/.9,:.

1129/1131id. j,9.

CC. 470347 CC 47 p. 49. CC 47 p. 49-50. CC 47 p. 50.

id., Hz. 1, 16. 1131/1133

Plato autem] Semideus 1113 imprudentiam L7 O' 1109 enim] uero O! 1119 1115 esset] O! zzarg. 1114 libidi O' (-ni eras.) autem ille Plato 74 1120 res publicas doctissimi]eorum ad. 44 . —etiam stantibus] instantibus Ot 1121/1122 augerentut, confirment] consument l/ ^ uestri] eorum 24 A cutatunt 1122 omnino] omnimodo 24 74z:p. sicut supra disputatum est 74 Salustius V/ Ot (sic sezzper) — 1124/ 1123 capitulum)» 15 V? zarg. ZA LAnsp. 1125 Certe — ius] An forte populo Romano propterea leges non sunt a numinibus 1125 1124 leges] V? s. constitutae, quia, sicut Sallustius ait, "ius 74 mutata, ut eiusdem 1129 inquis] oz. /À ius] illius O! quodam] q?d O! 1131 et] ozz. 44 1130 atque?] ac 24 historici uerbis utat 74

40 II55

1140

CONTRA PHILOSOPHOS

I

esse, qui neque ipsi habere possent res familiares neque alios pati.' Si ergo Romanorum mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipitati sunt, profecto falsum est illud, quod in eorum laude te scriptitasse gloriaris, dicens : 'Ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura ualebat'. Cernis, ut opinor, et quisquis aduerterit, facillime perspicit, colluuie morum pessimorum, quo Romana ciuitas prolapsa fuerit ante nostri superni regis aduentum. Haec enim gesta sunt non solum antequam Christus in carne praesens docere coepisset, uerum etiam antequam de uirgine natus esset. Cum igitur tot ac tanta mala temporum illorum uel tolerabiliora

1145 superius, uel post euersam Carthaginem intoleranda et horrenda diis uestris, imputare non audeatis, opiniones humanis mentibus, unde talia uitia siluescerent, maligna astutia inse1150

DX$5

1160

rentibus : cur mala praesentia Christo imputatis, qui doctrina saluberrima et falsos ac fallaces deos coli uetat et istas hominum noxias flagitiosasque cupiditates diuina auctoritate detestans atque condemnans his malis tabescenti ac labenti mundo ubique familiam suam sensim subtrahit, qua condat aeternam et non lapsu uanitatis, sed iudicio ueritatis gloriosissimam ciuitatem ? Cuius praecepta de iustis probisque moribus si simul audirent atque curarent reges terrae et omnes populi, et terras uitae praesentis ornaret sua felicitate res publica, et uitae aeternae culmen beatissime regnatura conscenderet.

Cicero. De re publica cum et ego quodam loco disputassem, eam ptoprium 1135/1137 |AV ci 2, 18, 51-53 (— AV ci 2, 19, 6-7) tADVACIEO FIDA 1137/1138 AV ci 2, 18, 3-4 1139/1154 AV ci 2, 18, 58-75 1154/1156 AV ci 2, 19, 22-24 1156/1158 AV ci 2, 19, 27-29 ps l. 1156/1157 1160 CERA CII2 A2 TT (proprium 1160/1163 AV ci 2, 21, 4-7 1133/1136 Sall, 1/57. 1, 36.

CC 47 p. 50. 48. 48. 50. X. CG AT. p. SI.

CC 47 p. CC 47 p. CC 47 p. COIATIDUS

CC

T D352

CC 47 p. 52.

1137/1138 Sall, Ca7. 9, x. — 1155/1156 cf Ps. 148, 11.

1134 qui] que V 1135 Si - mortes] Ex eo tempote, ut ait, maiorum mores 74 1137 quod — dicens] Sallustium testem potius adhibebo, qui cum in laude Romanotum dixisset 74 ius] illius O! (cf 7. 1125) 1138 -que] q O! 1139 Cernis] tamen add. A auertit Ot 1140 colluuiem 24755. qua zÁnsp. Romana] illa 74 1141 fuerat O' 1144 ac] et 44 1145 pos; superius l/ /ac. 1146 uestris] suis 74 audeant 74 1147 astutia maligna — 24 1148 imputant 44 1149 uetat] necat O! 1153 lapsu] plausu 24 24zs5. 1160/1162 De re — et] audiant eam non, ut Sallustius narrat, pessimam ac flagitiosissimam factam, sed, sicut Cicero disputat, iam tunc protsus petisse et 44

CONTRA PHILOSOPHOS

I

4I

non, ut Sallustius narrat, pessimam ac flagitiosissimam factam, | sed iam nunc meis prorsus perisse temporibus et nul- 41 lam omnino remansisse his uerbis asseruit : *Nostra', inquam,

'aetas cum rem publicam sicut picturam accepisset egregiam, 1165 sed euanescentem

uetustate, non modo eam coloribus isdem

quibus fuerat renouare neglexit, sed ne id quidem curauit, ut formam saltem eius et extrema tamquam liniamenta seruaret. Quid enim manet ex,antiquis moribus, quibus dico rem stare Romanam, quos ita obliuione obsoletos uidemus, ut non II7O

modo (non) colantur, sed iam ignorentur ? Nam de uiris quid dicam ? Mores enim ipsi interierunt uirorum penuria, cuius tanti mali non modo reddenda ratio nobis, sed etiam tamquam reis capitis quodam modo dicenda causa est. Nostris enim uitiis, non casu aliquo, rem publicam uerbo retinemus,

1175

1180

1185

re ipsa uero iam pridem amisimus.' Augustinus. Hoc Cicero fatebaris ante aduentum Christi; quae si diffamata et praeualescente religione Christiana sentirentur ac dicerentur, quis non uestrum ea Christianis imputanda esse censeret ? Quam ob rem cur non curarunt dii uestri, ne tunc periret atque amitteretur illa res publica quam tu longe, antequam Christus in carne ueniret, tam lugubriter deploras amissam ? Viderint laudatores eius etiam illis antiquis uiris et moribus qualis fuerit, utrum in ea uiguerit uera iustitia an forte nec tunc fuerit uiua moribus, sed picta coloribus ; quod et tu ipse nesciens, cum eam praeferres, expressisti. Vera autem iustitia non est nisi in ea re publica, cuius conditor rector est Christus.

1163 1163/1177 1177/1186 1186/1188

ptoptium AV ci 2, 21, 83-96 AV ci 2, 21, 98-107 AV ci 2, 21, 116-118

1161/1162 Sall., Cz. 5, 9.

CC 47 p. 54-55. (CO LITIDASSC CO DSS5.

1163/1175 Cic., De rep. 5, 1 (2).

1163 inquam] uero .4 1165 iisdem O? 1168 dico] ille dixit 74 1170 «non»] ZAnsp. ,oz. V. O*, non 4A 1177 Hoc] Haec 74 fatebatur 74 1178 praeualescunt O* 1179 ac] atque 74 uestrum] istorum 24 1180 durarunt zAnsp. uestri] eotum 74 1181 tunc] tatio 7 O' tu] Cicero 4 1182 uenitet] uenisset 74 74nsp. deplorat 24 1186 tu ipse] ipse Cicero 24 praefertet A exptessit 74 1187/1188 rectorque 4, tector (que) zÁrnsp. 1188 Christus est — 24

CONTRA PHILOSOPHOS

42 II9O

I

Cicero. modo Secundum probabiliores autem definitiones pro suo is Roman s ioribu antiqu ab melius et fuit, a quodam res public olim qualis e Proind quam a posterioribus administrata est. libro meo fuerit, iam nunc uideamus. Ita ergo de ea in quodam 'existimare inter cetera me scripsisse recolo : *Nolite', inquam,

parua magnam fe119j maiores nostros armis rem publicam ex eam nos haberemus. am errim pulch cisse. Si ita esset, multo

equoQuippe sociorum atque ciuium, praeterea armorum et quae fuere alia Sed rum maior copia nobis quam illis est. 42 domi : sunt nulla nobis quae nt, feceru illos | uiros magnos

1200

liber, industria, foris iustum imperium, animus in consulendo

neque delicto neque libidini obnoxius. Pro his nos habemus luxuriam atque auaritiam, publice egestatem priuatim opulentiam ; laudamus

1205

I210

diuitias, sequimur inertiam ; inter bonos

et malos discrimen nullum ; omnia uirtutis praemia ambitio possidet. Neque mirum : ubi uos separatim sibi quisque consilia capitis, ubi domi uoluptatibus, hic pecuniae aut gratiae seruitis, eo fit ut impetus fiat in rem publicam. Augustinus. Qui audit haec uerba tua, putat, quales laudantur Romani ueteres, omnes eos tales tunc fuisse uel plures. Non ita est. Sed *per quosdam paucos', ut ait Sallustius, *qui pro suo modo boni erant, magna administrabantur', 'et paucorum bonorum

I215

prouidentia res illa crescebat', sicut idem historicus dicit. Multa sibi legenti constare dixit, paucorum ciuium egregiam uirtutem cuncta patrauisse, eoque factum ut diuitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu 1190/1192 1192/1193 1193/1194 1194/1210 1211 1211 1211/1214 1214/1219

AV ci 2, AV ci 5, proprium AV ci 5, AV ci 5, proprium AV ci 5, AV ci 5,

21, 113-116 12, 122-124 (cf AV ci 2, 18, 48-49) 12, 124-140 12, 153-154

CGATIDSSS CG A7 DX TASS

12, 154-157 12, 163-168

CC 47 p. 146. CC 47 p. 146.

CC 47 p. 145. CC 47 p. 146.

1194/1207 Sall., Cz7. 52, 19/23. 1211/1213 Sall., His7. x, 11. 1214 Sall., Ca. 53, 2. 1214/1219 id. 55, 4/5.

1190 autem ptobabiliores — O! 1192 est. (Cato) ZÁnsp. 1192/1193 olim — uideamus] esset illo tempore ciuitas et antea qualis fuisset in ipsa sententia Catonis A 1194 inquit 44 1197 armorum et] armorumque I7 1199 uiros] oz. A 1205/1206 consilium 24 1207 in uacuam 24, Quacuam» Z4rnsp. 1209 uerba tua] Catonis uetba siue Sallustii 74 1212 et] atque illis toleratis ac temperatis malis JA 1215 cuncta O!] -c- intet -a- et -t- O? zzarg.

CONTRA PHILOSOPHOS I

43

atque desidia', inquit, 'ciuitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sui imperatorum atque magistratuum uitia sustentabat'. Paucorum igitur uirtus a te laudata est. Hinc 1220 erat domi industria, quam commemorasti, ut aerarium esset opulentum, tenues res priuatae. Vnde corruptis moribus uitium e contrario posuisti, 'publice egestatem, priuatim opulentiam'. Sed quod pertinet ad praesentem quaestionem, quamlibet laudabilem dicatis istam fuisse uel esse rem publicam, 122; secundum uestros auctores doctissimos iam longe ante Christi aduentum pessima ac flagitiosissima facta erat; immo uero nulla erat atque omnino perierat perditissimis moribus. Vt ergo non periret, dii custodes eius populo cultori suo dare praecipue uitae ac morum praecepta debuerunt, a quo tot 123o templis, tot sacerdotibus et sacrificiorum generibus, tam multiplicibus uariisque sacris, tot festis sollemnitatibus, tot tan-

torumque ludorum celebritatibus colebantur ; ubi nihil daemones nisi negotium suum egerunt, non curantes quem ad modum illi uiuerent, immo curantes ut etiam perdite uiue123; rent, dum

tamen

honori suo illa omnia metu

subditi minis-

trarent. At si dederunt, | proferatur ostendatur legatur, 43 quas deorum leges illi ciuitati datas contempserint Gracchi, ut seditionibus cuncta turbarent, quas Marius et Cinna et Carbo, ut in bella etiam ciuilia progrederentur causis ini1240 quissimis suscepta et crudeliter gesta crudeliusque finita, quas denique Sulla ipse, cuius uitam mores facta describente Sallustio aliisque scriptoribus historiae quis non exhorreat ? quis illam rem publicam non tunc perisse fateatur ? Romanus. 124;

Propter huiusce modi ciuium mores illam meam sententiam

pro defensione deorum nostrorum opponere audeo : "Discessere omnes adytis arisque relictis Di, quibus imperium hoc steterat ?' 1219/1223 AV ci 5, 12, 169-173 1223/1273 AV ci2,22,1-2,223,2

1220 Sall, Caz. 52, 21.

CC 47 p. 146. CC 47 p. 55-56.

1222/1223 id. 52, 22. — 1326 id. 5, 9.

1247/1248

Vetg., /Aen. 2, 351/352. 1218 sui] oz;. O!

1219.2 te] V/,oz . O!, a Catone .A, ab eo z4nsp. Hunc O! 1220 commemotasti] commemotauit Cato 74 1222 posuit JA 1224 dicant A 1225 uestros] eotum 4A 1235 illi 74755. 1236 At] Aut 24 4nsp. 1237 contempserunt O! Gtacci (size -h- sezzper) V. O* /Ansp. 1238 Cinna] Ciuina (01 1939 etiam] et O! progrederentur ciuilia — .4 1241 Silla (aw Sylla sezzper) V. Ot 1244 c(apitulum» 76 V? zarg. 1425 Propter] An forte sententiam, sicut solent 24 illam meam] Vergilianam illam 74 praem. A 1246 nostrorum] suorum JA audebunt 44 1248 Di] dii Z4z:p.

A4 1250

CONTRA PHILOSOPHOS I

Augustinus. Si ita est, non habetis cur queramini de religione Christia-

na, quod hac offensi uos dii uestri deseruerint, quoniam quidem maiores uestri iam pridem moribus suis ab Vrbis altaribus tam multos ac minutos deos tamquam muscas abegerunt. Sed haec tamen numinum turba ubi erat, cum longe antequam

1255

1260

1265

mores corrumperentur antiqui a Gallis Roma capta et incensa est ? An praesentes forte dormiebant ? Tunc enim tota Vrbe in hostium potestatem redacta solus collis Capitolinus remanserat, qui etiam ipse caperetur, nisi saltem anseres diis dormientibus uigilarent. Vnde paene in superstitionem Aegyptiorum bestias auesque colentium Roma deciderat, cum anseris sollemnia celebrabant. Verum de his aduenticiis et corporis potius quam animi malis, quae uel ab hostibus uel alia clade accidunt, nondum interim disputo : nunc ago de clade morum, quibus primum paulatim decoloratis, deinde torrentis modo praecipitatis tanta quamuis integris tectis moenibusque facta est ruina rei publicae, ut magni auctores uestri eam tunc

amissam non dubitent dicere. Recte autem abscesserant, ut

I270

I275

1280

amitteretur, omnes adytis arisque relictis di', si uestra de bona uita atque iustitia ciuitas praecepta contempserat. Nunc uero quales, quaeso, dii fuerunt, si noluerunt cum populo cultore suo uiuere, quem male uiuentem non docuerant bene uiuere ? Quid quod etiam uidentur eorum adfuisse cupiditatibus implendis et ostenduntur non praefuisse refrenandis? Illa igitur res publica malis moribus cum periret, nihil dii uestri pro dirigendis uel cor|rigendis egerunt moribus, ne pe- it riret ; immo deprauandis et corrumpendis addiderunt moribus, ut periret. Nec se bonos fingant, quod uelut offensi ciuium iniquitate discesserint. Prorsus ibi erant ; produntur, conuincuntur ; nec subuenire praecipiendo nec latere tacendo potuerunt.

Quae cum

1274/1280 AV ci 2, 23, 56-42 1280 AV ci 2, 26, 1 1280/1288 AV ci 2, 25, 50-58

ita sint, non ideo, ut arbitror,

tunc

CC 475p: 57: C G7 pxX6r. CC 47 p. 61

1255/1256 c£ Liu. 5, 42. — 1257/1259 cfid. 5, 47. — 1264/1263 Sall., His/. 1, 16. 1268 Verg., /Aen. 2, 551/352.

1250 Si] Primum praem. 44A habent 74 querantut 74 1251 uos] eos A uestti] sui JA 1232 uestri] corum 4 1254 haec] h? O! tamen haec e» 4A 1260 anseti 74 1263 clade] labe 4A 1265 integis O! 1266 uestri] eorum 44 1268 amitterentur 745p. di] dii ZAnsp. (cf J. 1248) uestta] eorum.4 127:0/127:1suo cultore —— O*— 1213 (re»frenandis 44 [cf Do.* p. XVT] 1275 uestri] eorum 24 uel] pto add. A 1228 ibi] ubi O! 1280/1281 Quae — iam] Quam non ideo tunc petisse quisquam ut arbitror, iam 74

CONTRA PHILOSOPHOS I

45

perisse quisquam iam dicere audebit rem publicam quia 'discessere omnes adytis arisque relictis di', uelut amici uirtutibus,

cum uitiis hominum offenderentur ; quia signis extorum auguriorum uaticiniorum, quibus se tamquam praescios futuro128; rum adiutoresque proeliorum iactare et commendare gestiebant, conuincuntur fuisse praesentes ; qui si uere-abscessissent, mitius Romaniin bella ciuilia suis cupiditatibus quam illorum instigationibus exarsissent. Romanus.

12/00

Quid mirum si Romani in bella ciuilia exarserunt, cum etiam ipsi dii in quadam Campaniae lata planitie, ubi non multo post ciuiles acies proelio conflixerunt, inter se prius pugnare uisi sunt ! Namque ibi auditi sunt primum ingentes fragores, moxque multi se audisse nuntiarunt per aliquot dies 1295 duas acies proeliari. Quae pugna ubi destitit, uestigia quoque uelut hominum et equorum, quanta de illa conflictatione exprimi poterant, inuenerunt. Cum ergo ueraciter inter se numina nostra pugnauerint, profecto Romanorum bella ciuilia iuste excusantur.

1300 Augustinus. Considera, quaeso, quae sit talium deorum uel malitia uel miseria : si autem inter se numina uestra pugnauerunt uel se pugnasse finxerunt, quid aliud egerunt, nisi ut sibi Romani bellando ciuiliter tamquam deorum exemplo nullum nefas ad1305 mittere uiderentur ? Vt ergo ciuilium bellorum minime tae-

deret, sed armorum 1290/1291

1290 1290/1302 1302 1302/1305 1305/1333

scelestorum magis magisque ardor in-

(proprium

supra l. 1287/1288 AV ci 2, 25, 5-14

CGCATTD60:

supta l. 1297/1298 (cf AV ci 2, 25, 11-12) AV ci 2, 25, 14-16 AV ci 2, 25, 21-50

CC 47 p. 6o.

CC 47 p. 60-61.

1281/1282 Verg., Aen. 2, 351/552.

1281 quisque I7 O!

tem publicam] oz. 44 (sed cf quam AV. ci 2, 25, 50) 1282 di] dii 74zsp. (cf [. 1248621268) ^ 1283 quia]tot add. A, quia tot» /Ansp. 1290/1291 cum — in] quod etiam in 74 1292 proelio] nefario praezz. A, (nefatio» praelio 24755. inter] ipsi praezz. 7A (sed cf ipsi dii 7. 1291) 1293 ibi] ubi O! 1294 audisse] uidisse ;4

nuntiauetunt O!

1296 conflictione (74) [c£ Do.*

p. XVI] .Ansp. 1297/1298 Cum ... pugnauetint] V/ 74zsp., Cum ... pugnauerunt O1, Si ... pugnauerunt 74 1298 nostra] I zAnsp., uestra Ot, oz. 7A 1298/ 1299 profecto — excusaptur] iam bella ciuilia excusantut humana 74A 1301 consideretur tamen quae 24 1302 uel] oz. A 1305 ciuilium bellorum] huius tanti mali 7A (cf 7. 1298/1299) minime] numine O! 1306 magis] ozz. O!

CONTRA PHILOSOPHOS I ac uecresceret, daemones, quos uos deos putatis et colendos re appare ibus homin ntes pugna se nerandos arbitramini, inter o, affecti aret trepid ciuica pugnas tales imitari uoluerunt, ne Hac o. exempl retur sed potius humanum scelus diuino excusa astutia maligni spiritus etiam ludos scaenicos sibi dicari sacrarique uoluerunt, ubi tanta deorum flagitia theatricis canis ticis atque fabularum actionibus celebrata sunt, ut quisqu 45 tamen sed et, creder non is quisqu et et | eos talia fecisse creder

46

I310

I315 illos libentissime

sibi talia exhiberi cerneret,

securus

imita-

retur. Ne quis itaque existimaret in deos conuicia potius quam eis dignum aliquid scriptitasse, ubicumque illos inter se pugnasse poetae commemorant, ipsi ad decipiendos ho-

mines poetarum carmina firmauerunt, pugnas uidelicet suas 1320 non solum per scaenicos in theatro, uerum etiam per se ipsos

in campo humanis oculis exhibentes. Hoc dicere compulsi sumus, quoniam pessimis moribus ciuium Romanam rem publicam iam ante perditam fuisse nullamque remansisse ante aduentum domini nostri Iesu Christi auctores uestri ; dicere et scribere minime dubitauerunt. Quam perditionem diis uestris non imputatis, qui mala transitoria, quibus boni,

1330

seu uiuant seu moriantur, perire non possunt, Christo nostro imputatis : cum Christus noster tanta frequenter pro moribus optimis praecepta contra perditos mores, dii uero uestri nullis talibus praeceptis egerint aliquid cum suo cultore populo pro illa re publica, ne periret ; immo eosdem mores uelut suis exemplis auctoritate noxia corrumpendo egerunt potius, ut periret. Romanus.

1555

Immo certe dii nostri multum egerunt pro Romana re publica, ne periret, dando uidelicet in adytis suis secretisque penetralibus quaedam bona praecepta de moribus quibusdam uelut electis sacratis suis.

1335/1336 supra l. 1329/1331 (cf AV ci 2, 23, 36-38 ; 2, 21, 101 sq)

1336/1356 AV ci 2, 26, 11-30

CC 47 p. 61-62.

1307 daemones] noxii praezz. 4A uos] illi 24 putatis et] putantes 44 ac] et A 1308 arbitrabantur 4 1388 ludos, unde multa iam dixi 74 1312 uoluerunt] iussetunt 74 1313 sunt] oz. 44A [cf Do.* p. XXI] ut[ etaed 1314 talia] WO (A)[C? 4? KrBaP? eqv] AAnsp., om. A tamen] tantum I/ O! 1316 itaque] ita O! 1318 commemorarunt 74 1321 Haec JA ZAnsp. 1323 antea 44 1324 Christi lesu domini nostri 24 [cf Do.* p. XVIII] uestti] eorum 4/4 1325 dubitarunt 4 1326 uestris] suis 44 imputant 44 1323 Christi 745p. 1328 imputant 74 frequentet 4A [cf Do.* p. XX] 1329

uestri]ipsorum 74 — 1330 egerunt l/ O!

1331/1332 exemplis suis — O!

CONTRA PHILOSOPHOS I 1340

1545

1350

47

Augustinus. Quod si ita est, hoc ipso callidior aduertenda est et conuincenda malitia spirituum noxiorum. Tanta enim uis est probitatis et castitatis, ut omnis uel paene omnis eius laude moueatur humana natura, nec usque adeo sit turpitudine uitiosa, ut totum amittat sensum honestatis. Proinde malignitas daemonum, nisi alicubi se quem ad modum scriptum in nostris litteris nouimus /ransfiguret in angelos lucis, non implet negotium deceptionis. Foris itaque populis celeberrimo strepitu impietas impura | circumsonat, et intus paucis castitas 46 simulata uix sonat ; praebentur propatula pudendis et secreta laudandis ; decus latet et dedecus patet ; quod malum geritur omnes conuocat spectatores, quod bonum dicitur uix aliquos inuenit auditores, tamquam honesta erubescenda sint et inhonesta glorianda. Sed ubi hoc nisi in daemonum templis ? ubi nisi in fallaciae diuersoriis ? Illud enim fit, ut honestiores,

1355

qui pauci pissimi, instinctu adulteriis

sunt, capiantur, hoc autem, ne plures, qui sunt turcorrigantur. Quis, oro te, alius spiritus occulto nequissimas agitans mentes et instat faciendis et pascitur factis, nisi qui etiam sacris talibus oblec-

tatur, constituens in templis simulacra daemonum, amans in susurrans in occulto uerba iustitiae

1360 ]udis simulacra uitiorum,

ad decipiendos etiam paucos bonos, frequentans in aperto inuitamenta nequitiae ad possidendos innumerabiles malos ? Ab istarum immundissimarum potestatum tartareo iugo et societate poenali erui per Christi nomen homines et in lucem 1365 saluberrimae pietatis ab illa perniciosissimae impietatis nocte transferri querimini et murmuratis, iniqui et ingrati et illo nefario spiritu altius obstrictiusque oppressi, quia populi confluunt ad ecclesias casta celebritate, honesta utriusque sexus discretione, ubi audiant quam bene hic ad tempus uiuere de1270 beant, ut post hanc uitam beate semperque uiuere mereantur, ubi sancta scriptura iustitiaeque doctrina de superiore loco in conspectu omnium personante et qui faciunt, audiant ad prae1356/1362 AV ci 2, 26, 51-57 1363/1373 AV ci 2, 28, 1-11

C Gm pT62: CC 47 p. 65.

1346 2 Cot. 11, 14.

1336/1337 dando — quaedam] perhibentur tamen in adytis suis sectetisque pene1341 uis] ius O! — 1344 1340 auertanda O! tralibus dare quaedam 4 1347 populi V/ O! (sed cf paucis sensum honestatis amiserit 74 [cf Do.* p. XIX] 1362 1359 templo O' 1356 oto te] enim 74 1352 sunt O! J. 1348) 1366 queruntur et murmurant 44 1364 luce V O* imitamenta 24msp. 1368 quia] et / Z4Ansp. opptessi] possessi 74 1367 altius] alterius Ot 1372 audeant V^ utriusque] uirtusque 17 ecclesiam ZA [cf Do.* 5. XX]

CONTRA PHILOSOPHOS

48

1375

1580

1585

1390

1595

I

mium, et qui non faciunt, audiant ad iudicium. Vbi ueri Dei aut praecepta insinuantur aut miracula narrantur, aut dona laudantur aut beneficia postulantur. Haec potius concupisce, o indoles Romana laudabilis, haec ab illa turpissima uanitate et fallacissima daemonum malignitate discerne. Si quid in te laudabile naturaliter eminet, non nisi uera pietate purgatur atque perficitur, impietate autem disperditur et punitur. Nunc iam elige quid sequaris, ut non in te, sed in Deo uero sine ullo errore lauderis. Tunc enim tibi gloria popularis adfuit, sed occulto iudicio diuinae prouidentiae uera religio quam eligeres defuit. Expergiscere, dies est, sicut experrecta es in quibusdam, de quorum uirtute perfecta et pro fide uera etiam passionibus glo|riamur, qui usquequaque aduersus po- 4T testates inimicissimas confligentes easque fortiter moriendo uincentes 'sanguine nobis hanc patriam peperere suo'. Ad hanc patriam te inuitamus et exhortamur, ut eius adiciaris numero ciuium, cuius quodam modo asylum est uera remissio peccatorum. Non audias degeneres tuos Christo Christianisue detrahentes et accusantes uelut tempora mala, cum quaerant tempora, quibus non sit quieta uita, sed potius secura nequitia. Haec tibi numquam nec pro terrena patria placuerunt. Nunc iam caelestem arripe, pro qua minimum laborabis, et in ea ueraciter semperque regnabis. Illic enim tibi non Vestalis focus, non lapis Capitolinus, sed Deus unus et uerus,

nec metas rerum nec tempora ponet :

Imperium sine fine dabit. 1400 Noli deos falsos fallacesque requirere ; abice potius atque contemne in ueram emicans libertatem. Non sunt dii, maligni spiritus sunt, qui omni generi hominum sedes inuident sempiternas, quibus aeterna tua felicitas poena est. Romanus. 1405

Immo certe ueri dii sunt, qui salute uiribus, opibus hono-

1373/1376 1376/1402 1402/1403 1403 1405 1405/1406

AV ci 2, 28, 15 - 2, 29, 1 AV ci 2, 29, 5-28 AV ci 2, 29, 31-32 VANACII2 20:28 supta l. 1401 (cf AV ci 2, 20, 33 ; 2, 25, 56) AV ci 2, 25, 10-11

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

65. 64. 64. 64.

CC 47 p. 57

1387 Vetg., Jen. 11, 24/25. 1396 cf Cic., Ad faz. 7, 12 ; Gell., INocz. ZA. 1, XE 1398/1399 Verg., /den. 1, 278/279.

13:3 audeant V . 1315 Hoc O! 1390 audeas O'! 1392 quaerunt O! 1398 ponet] V/ O* C4) [B q ed. princ. v] AAnsp., ponit 4A [zss. plerr. ed. Arg.] 1402 sunt spiritus — 4 qui] ozz. A (sed cf AV ci 2, 29, 30 : isti daemones) 1405 dei Asp.

CONTRA PHILOSOPHOS I

49

ribus, dignitate longaeuitate et, ut breui concludam, felicitate terrena suos ditant cultores.

I410

1415

1420

1425

omni

Augustinus. Posse homines his, quae enumerasti, temporalibus bonis cumulari et perfrui diis uestris iratis ;posse etiam homines temporalibus excruciari doloribus diis uestris amicis nulli

dubium est. Quod si ita esse conceditis, compendio nihil eos prodesse et coli superfluo fateri cogimini. Nam si uirtutibus animi et probitati uitae, cuius praemia post mortem speranda sunt, magis contraria ut populus disceret institerunt ; si nihil etiam in his transeuntibus et temporalibus bonis uel eis quos oderunt nocent, uel eis quos. diligunt prosunt, ut quid coluntur, ut quid tanto studio colendi requiruntur ? Si autem habent in his rebus uel beneficii uel maleficii potestatem, cur in eis pessimo uiro Mario adfuerunt, et optimo Regulo defuerunt ? An ex hoc ipsi intelleguntur iniustissimi et pessimi ? Quod si propterea magis timendi et colendi putantur : neque hoc putetur; neque enim minus eos inuenitur Regulus coluisse quam Marius. Nec ideo uita pessima eligenda uideatur, quia magis | Mario quam Regulo dii fauisse existimantur. 48 Metellus enim Romanorum laudatissimus, qui habuit quinque filios consulares, etiam rerum temporalium felix fuit, et Cati-

1430

lina pessimus oppressus inopia et in bello suo sceleris prostratus infelix, et uerissima atque certissima felicitate praepollent boni Deum colentes, a quo solo conferri potest. Etsi aliquid in his rebus daemones possunt, tantum possunt, quantum secreto omnipotentis arbitrio permittuntur, ne magnipendamus terrenam felicitatem, quae sicut Mario malis etiam plerumque conceditur, nec eam rursus quasi malam arbitre-

proprium p 01

1409 1410/1418 1411/1412 1418/1430 1430/1441

ci I, I6, 76-77 AV ci 2, 23, 53.56 ;1, 15, 28-29) (c£ A V4c12, 23. 10 proprium (cf supra l. 1405/1406 ; infra l. 1416) (AV ci 2, 23, 11-14 RAdenn AV ci 2, 23, 25-55 AV ci 2, 23, 51-62

COAT DATA

CC 47 p. 57. C47 p3 57.

CC 47 p. 57CC ATIDASS:

1409/1410 homines — cumulari] homines, sicut fuit Matius, salute uiribus, opibus

1410 uestris] oz. ^4 — 1410/ honoribus, dignitate longaeuitate cumulati 24 1411 homines — amicis] homines, sicut fuit Regulus, captiuitate seruitute inopia, nihil] uigiliis, doloribus excruciati et emori diisamicisz4 ^ 1412concedunt.4 1416 1415 diceret O! 1413 fateti cogimini] confitentur 74 nicus ( ?) O! adfuerunt] ozz. O* 1420 adfuerunt pessimo uiro Matio — 4 eis] eos 74zsp. 1428 sui.4 1423 putentur /4 /Ansp.

50 1455 mur, cum

1440

CONTRA PHILOSOPHOS

I

ea etiam pios ac bonos unius ueri Dei cultores inui-

tis daemonibus praepolluisse uideamus, nec eosdem immundissimos spiritus uel propter haec ipsa bona malaue terrena propitiandos aut timendos existimemus, quia, sicut ipsi mali homines in terra, sic etiam illi non omnia quae uolunt facere possunt, nisi quantum illius ordinatione sinuntur, cuius plene iudicia nemo comprehendit, iuste nemo reprehendit. Romanus. Immo certe dii nostri tantae uirtutis tantaeque potestatis existunt,

ut omnia,

quaecumque

uoluerint,

facere

possint.

1445 Qui inter cetera innumera bona, quae Romano contulerunt imperio, etiam Numam Pompilium successorem Romuli sic adiuuare dignati sunt, ut toto regni sui tempore pacem haberet et Iani portas, quae bellis patere adsolent, clauderet, eo

merito scilicet, quia Romanis multa sacra constituit.

1450

Augustinus. Illi certe homini pro tanto otio gratulandum fuit, si modo id rebus salubribus scisset impendere et perniciosissima curiositate neglecta Deum uerum uera pietate perquirere. Nunc autem non ei dii contulerunt illud otium, sed eum minus for-

1455 tasse decepissent, si otiosum minime repperissent. Quanto enim minus eum occupatum inuenerunt, tanto magis ipsi occupauerunt. Modo autem quia de beneficiis eorum quaestio est : magnum beneficium est pax, sed Dei ueri beneficium est ; plerumque etiam sicut sol, sicut pluuia uitaeque alia sub1460 sidia ueniunt super ingratos et nequam. Sed hi dii uestri si tam magnum bonum Romae uel Pom|pilio contulerunt, cur 49 imperio Romano per ipsa tempora laudabilia ac numquam postea praestiterunt ? An utiliora erant sacra, cum institue1443/1445 proprium (1443 cf AV ci 22, 2, 2) 1444 supta l. 1439/1440 1443.1444/1445 ( infra l. 1460/1462 1446/1457 AV ci 3, 9, 1-10 GGATDOJO: 1457/1464 AV ci 5, 9, 13-20 CC PD TP.

1441 cf Rom. 11, 35.

1459/1460 cf Matth. 5, 45.

1435 ea] multos adZ. A 1440 sinuntut] I7 (4) [g ed. princ. v] 4Ansp., sumuntur OL, sinitut 7A [zzss. pJerr. ed. Arg.] 14441 iuste] oz;. O* iuste ... reprehendit] 74 [cf Do.* 5. XVIII] 1444 uoluerunt 74zsp. 1446/1447 sic — sunt] adiuuisse creduntut 74 1449 scilicet] ozz. O' (sed lac.) 1451 certe ueto 74 1454 dei ZAnsp. 1455 reperissent I7 Ot 74nsp. 1459 sicut?] ozz. O* 1460 ueniunt] om. 4À 1460/1461 Sed — Romae] Sed si hoc tam magnum bonum dii illi Romae

A — 1462 ac] id .A

CONTRA PHILOSOPHOS

I

5I

rentur, quam cum instituta celebrarentur ? Quid ergo est, 1465; quod illi quadraginta anni in tanta pace transacti sunt renante Numa, et postea sacris institutis diisque ipsis, qui eisdem sacris fuerant inuitati, iam praesidibus atque tutoribus uix post tam multos annos ab Vrbe condita usque ad Augustum unus pro magno miraculo commemoratur annus post 1470 primum bellum Punicum, quo belli portas Romani claudere potuerunt ? ; Romanus. Ad haec citius respondeo, quod nisi assiduis sibique continuo succedentibus bellis Romanum imperium tam longe 147; lateque non posset augeri et tam grandi gloria diffamari. Augustinus. Idonea causa! Vt magnum esset imperium, cur esse deberet inquietum ? Nonne in corporibus hominum satius est modicam staturam cum sanitate habere quam ad molem ali1480 quam giganteam perpetuis afflictionibus peruenire, nec cum perueneris requiescere, sed quanto grandioribus membris, tanto maioribus agitari malis ? Sed regnante Numa, ut tam longa pax esset, utrum irruebant improbi belloque temptabant, an nihil eorum fiebat, ut posset pax illa persistere? 1485 Si enim bellis etiam tum Roma lacessebatur nec armis arma

obuia ferebantur : quibus modis agebatur, ut nulla pugna superati, nullo Martio impetu territi sedarentur inimici, his modis semper ageretur, ut semper Roma clausis Iani portis pacata regnaret. Quod si in potestate non fuit, non ergo Roma 1490 pacem habuit, quamdiu dii uestri, sed quamdiu homines finitimi circumquaque uoluerunt, qui eam nullo bello prouoca!

uerunt.

Romanus. At Numa Pompilius, imperator noster egregius, pace abun1464/1482 AV ci 3, 9, 22 - 5, 10, 9 1482/1492 AV ci 3, 10, 32-41 1494/1496 AV ci 5, 11, 19-22

1463 cf Cic., De rep. 2, 14 (27). ZAnt. diu. 1 £t. 36.

CC 47 p. 71CC7 p. 72. CCAT p.273.

1465/1466 cf Liu., 1, 21, 5.

1494/1496 Varto,

tanta] tam 1465 quadraginta tres uel, ut alii uolunt, triginta et nouem anni 7A 1473 1469 pro magno miraculo unus — 44 1468 nullos O! longa 4A 1475 posset] 74, posse V/ O!, posse«t» Ad - respondeo] An respondent 4 1486 ut] 1488 tum] tamen V, ti Ot 1477 Idonea] ueto a4. JA ZAnsp. 1494 At] Hinc fot1490 uestri] eotum 24 1488 Iani] iam ]/ O' et A 1494/1495 abundans, sed quo imperatoft nostet egregius] ozz. A tassis et 4 abundans] 4A 7Ansp., habundans V7 O! donante nesciens nec requirens, cum 74 €A) [C1 .A B d]

52 1495

CONTRA PHILOSOPHOS

dans, cum cogitaret, quibusnam diis tuendam Romanam salutem regnumque committeret atque recoleret Troianos deos, quos Aeneas aduexerat, neque Troianum neque Lauiniense ab ipso Aenea conditum regnum diu conseruare potuisse : alios multos prouidit, quos custodes Romano adhiberet im-

1500 perio. Nec his sacris tamen

1505

I

Roma

dignata est esse contenta,

quae tam multa illic Pom|pilius constituerat. Nam ipsius 50 summum templum nondum habebat Iouis; rex quippe Tarquinius ibi Capitolium fabricauit. Sub hoc ergo tot deorum praesidio constituta Roma per innumera annorum curricula feliciter cunctis imperauit nationibus.

Augustinus. Si sub tot deorum praesidio Roma feliciter imperauit, non tam magnis et horrendis cladibus, quales ex multis paucas commemorabo, agitari affligique debuit. Nimis enim multos IS1IO deos grandi fumo suo tamquam signo dato ad tuitionem congregauerat, quibus templa altaria, sacrificia sacerdotes instituendo atque praebendo summum uerum Deum, cui uni haec rite gesta debentur, offenderet. Et felicior quidem cum paucioribus uixit, sed quanto maior facta est, sicut nauis nautas, 1515

1520

tanto plures adhibendos putauit ; credo, desperans pauciores illos, sub quibus in comparatione peioris uitae melius uixerat, non sufficere ad opitulandum granditati suae. Primo enim sub ipsis regibus quantum malum discordiosi certaminis fuit, quod fratrem Romuli coegit occidi ! Vnde ait uester poeta : Fraterno primi maduerunt sanguine muri.

1496/1499 1499/1503 1503/1504. 1504/1505 1507 1507/1519

AV ci 5, 11, 25-26 AV ci 5, 11, 28 - 3, 12, 4 AV ci 5, 12, 20 (cf AV ci 3, 12, 15-16) proprium (cf AV ci 4, 9, 3-4) supta l. 1503/1504 AV ci 2, 12, 20-33

1519/1520 AV ci 15, 5, 8-10

1500/1502 Varro, /Anz. diu. x ft. 57. Phars. 1, 95.

GGZEIDSA: GCTAZID:72CC 47 p. 74CC 47 p. 74CC 48 p. 457.

1502/1503 id. 1 fr. 45a.

1520 Lucan.,

1495 cogitaret] otiosus add. JA 1497 Lauiniense] lanniense O! 1499 alios — quos] alios prouidendos existimauit, quos 74 prouidet 24nsp. 1499/1500 Romano — Nec] fugitiuis custodes adhiberet uel tamquam inualidis adiutores. Nec A 1500 tamen] 74, cum V7 O!, tum Ans. 1504 annorum] armorum 2475. 1512 uni] uiri Ot 1518 regibus, excepto Numa Pompilio, de quo iam supra locutus sum 74 1589 Vnde — poeta] ... ipsum facimus quidam poeta commemotauit illorum 74

CONTRA PHILOSOPHOS I

53

Sed iam dic, oro te, ubi erant illi dii uestri, quando Valerius

consul ab exulibus et seruis incensum Capitolium cum defensaret occisus est faciliusque ipse prodesse potuit aedi Iouis, quam illi turba tot numinum cum suo maximo rege, cuius 1525 templum liberauerat, subuenire ? Vbi erant, quando per decem continuos annos male pugnando crebras et magnas clades apud Veios exercitus Romanus acceperat ? Vbi erant, quando Galli Romam .ceperunt spoliauerunt, incenderunt caedibus impleuerunt ? Vel quando in Caudinas furculas 1550 a Samnitibus obsessi ambo cum exercitu consules foedus cum eis foedum facere coacti sunt, ita ut equitibus Romanis sescentis obsidibus datis ceteri amissis armis aliisque spoliati priuatique tegminibus sub iugum hostium cum uestimentis singulis mitterentur ? Vel quando graui pestilen1535 tia ceteris laborantibus multi etiam in exercitu ictu fulminis perierunt ? Vel quando item alia intolerabili pestilentia Aesculapium ab Epidauro quasi medicum deum Roma aduocare atque adhibere compulsa est, quoniam regem omnium Iouem, qui iam diu in Capitolio sedebat, multa | stupra, qui- 51 1540 bus adulescens uacauerat, non permiserant fortasse discere medicinam ? Vel cum conspirantibus uno tempore hostibus Lucanis, Bruttiis primo ab eis legati perempti sunt, deinde cum praetore oppressus exercitus septem tribunis cum illo pereuntibus et militum tredecim milibus ? Nec mala illo tem1545 pore grauissima intra moenia defuerunt. Nam exundante nimis ultra morem fluuio Tiberino paene omnia Vrbis plana subuersa sunt, aliis impetu quasi torrentis impulsis, aliis uelut stagno diuturno madefactis atque sublapsis. Istam deinde pestem ignis perniciosior subsecutus est, qui correptis circa 1550 forum quibusque celsioribus etiam templo Vestae suo familiarissimo non pepercit, ubi ei ueluti uitam perpetuam diligentissima substitutione lignorum non tam honoratae quam damnatae uirgines donare consueuerant. Tunc uero illic ignis non 1521 1521 1521/1525 1525/1527 1527/1529 1529/1544 1544/1564

proprium AV. ci 5, AV ci 5, AV ci 5, AV ci 5, AV ci 5, AV ci 5,

17546 (c£ AY" 17, 49-53 17, 68-70 17, 71-75 17, 82-97 18, 34-53

3, 17, 49)

CC 47 p. 85. CC 47 p. 85. (9(0047:0492: CC 47 p. 835. CC 47 p. 83-84. CC 47 p. 86.

1524 maximo] 1523 est] oz. O! uestti] ozz. 4ÀA 1521 ubi] ergo adZ. .4 1529 1528 spoliarunt z4nsp. 1527 Vehios 7 O! atque optimo a44. Á 1532 sexcentis 7 furculas] fure ulas V Caudiuas O! quando] oz. O* 1533 cum] V O! CA) [re/I. v, cf Liu. 9, 5, 12] Ansp., in A [L. ZING: Ot ZAnsp. 1535/1536 ictu fulminis] 747:55., ictu fulmines 17 O!, icti [uicti TE A ad p B f] 1542 brutiis V, 1539 qui] 4, quia V O!, qui[a] 74zs2. AA F r] fulmine 44 bricciisO! ^ Bruttiis, Samnitibus, Etrusciset Senonibus Gallisprimo 44 — 1551/ 1353 consueuerant] V O* (A4) [C K F r B B rell. ») 1552 diligentissimam O! AAnsp., consuerant 24 [L 4* 44]

54

CONTRA PHILOSOPHOS I

tantum uiuebat, sed etiam saeuiebat. Cuius impetu exterritae fuerant, 1555 uirgines sacra illa fatalia, quae iam tres, in quibus presserant ciuitates, cum ab illo incendio liberare non possent, Metellus pontifex suae quodam modo salutis oblitus irruens ea semiustulatus abripuit. Neque enim uel ipsum ignis agnouit, aut uero erat ibi numen, quod non etiam, si 1560 fuisset, fugisset. Homo igitur potius sacris Vestae quam illa homini prodesse potuerunt. Si autem a semet ipsis ignem non repellebant, ciuitatem, cuius salutem tueri putabantur, quid contra illas aquas flammasque poterant adiuuare ? sicut etiam res ipsa nihil ea prorsus potuisse patefecit. Sed et hoc silentio 1565 nequaquam praeteriri patiar, quod Mithridates rex Asiae ubique in Asia peregrinantes ciues Romanos atque innumerabili copia suis negotiis intentos uno die occidi iussit ; et factum est. Quam illa miserabilis rerum facies erat, subito quemque, ubicumque fuisset inuentus, inopinate atque impie 1570 fuisse trucidatum ! Quis gemitus morientium, quae lacrimae spectantium, fortasse etiam ferientium fuerunt! Quam dura necessitas hospitum, non solum uidendi nefarias illas caedes domi suae, uerum etiam perpetrandi, ab illa blanda comitate humanitatis repente | mutatis uultibus ad hostile negotium 52 1575 peragendum, mutuis repente ut ita dicam omnino uulneribus, cum percussus in corpore et percussor in animo feriretur! Vbi ergo erant illi dii uestri, qui propter exiguam fallacemque huius mundi felicitatem colendi existimantur, cum Romani, quibus se colendos mendacissima astutia uenditabant, 1580

tantis calamitatibus uexarentur ? Vides quanta hinc dici et quam multa possent, nisi quae supersunt nostra curaret intentio et sermo in alia festinaret. Quid deinde sub aliis Romanis ducibus consulibus regibus ? Quanto malo non solum suo,

1585

sed etiam Romanorum in bellum Albani prouocati sunt! Quam crebrae strages Romani Albanique exercitus fuerunt 1564/1565 — proprium (cf AV ci 5, 22, 1-2) 1565/1546 —AV ci 3, 22, 2-14 1577/1580 —AV ci 5, 17, 46-49 1580/1594 ( AV ci 5, 12, 56 - 5, 14, I3 1582/1583 | AV ci 5, 22, 7

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

90-9r. 85. 75-76. 158

1588 ea] e Ot semiustulatus] V7 O* (j4) L.4 K? F r B a b v] ZAnusp., semiustus 74 [L 4 C d p q, semiustilatus K? e f] 1561 semet] se 4 1564/1565 Sed - quod] Sed haec, inquam, omitto, quamuis illud nequaquam tacuerim, quod 4 1565 Mitridates. V. O* (sine -h- saepius) 1569 inuentus, in agro in uia in oppido, in domo in uico in foro, in templo in lecto in conuiuio 74 1574 negotium] in pace add. A, negotium (in pace» zn. 1575 mutius O! tepente — dicam] dicam A, tepente dicam CA)[R? Fr B2? qh] 1576 feteretur O! 1577 uestti] oz. A 15:8 mundi huius — 4 1582 deinde] post Numam ad. JA 1582/1583 Romanis ducibus consulibus] ozz. 7A 1584 sunt, quia uidelicet pax Numae tam longa uiluetat 44

CONTRA PHILOSOPHOS I et utriusque filius Aeneae quam Troia, fligens autem 159» deret

55

comminutio ciuitatis ! Alba namque illa, quam (creauit? Ascanius, Romae mater, proprior ipsa a Tullo Hostilio rege prouocata conflixit, conet afflicta est et afflixit, donec multorum tae-

pari defectione

certaminum.

Tunc

euentum

belli de

tergeminis hinc atque inde fratribus placuit experiri : a. Romanis tres Horatii, ab Albanis autem tres Curiatii processerunt ; a Curiatiis tribus. Horatii duo, ab uno autem Horatio tres Curiatii superati et extincti sunt. Cui damnum in utris1595 que, cui luctus, nisi Aeneae stirpi nisi Ascanii posteris, nisi proli Veneris, nisi nepotibus Iouis ? Nam et hoc plus quam ciuile bellum fuit, quando filia ciuitas cum ciuitate matre pugnauit.

Romanus. At

uicerunt

in hac

conflictatione

Romani

uicinos

suos,

1600 quamuis multis utrimque uulneribus ac funeribus tam propinquorum et confinium istae uictoriae extiterint. Augustinus. Quid mihi obtendis nomen laudis nomenque uictoriae? Remotis obstaculis insanae opinionis facinora nuda cernan160; tur, nuda pensentur, nuda iudicentur. Causa dicatur Albae, sicut Troiae adulterium dicebatur. Nulla talis, nulla similis inuenitur ; tantum ut desides moueret

Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis Agmina.

1610 Sallustius. Illo certe uitio tantum scelus perpetratum est so|cialis belli 53 atque cognati, quod uitium ego magnum transeunter, attigi. Cum enim laudans in quodam libro meo breuiter antiquiora 1594/1597 AV ci 5, 14, 15-18 1599/1601 AV ci 5, 15, 8-11 1603/1626 AV ci 5, 14, 59-59

(CC AT: Do76: CC 47 p. 74CC 47 p. 76-77-

1586/1594 cf Florus, Epiz. 1, 1/5.

1608/1609 Verg., 74er. 6, 814/815.

1587 (cteauity] zAnsp. ,om. V' O*, 1586 comminutio] communitio l/ Ot 7Ansp. 1588 tullio 7 O* proprior] V/ Ot CA) [Hoffm.] 4Ansp., propior 4 cteauit 74 1592 oratii I/ Ot (sine -h- sezzper) 1589/1590 taederet] redderet O! CA) [B? 21] 1598 1597 pugnat O! 1595 nisis z4nsp. 1594 cunacii O!, Curatii ZAnsp. 1599 At] enim ad. A Romanus] O* zarg. (rubris litteris), O9 marg. (nigris litteris) ac] utrique O! 1609 quamuis] Quantis et quam JA conflictione 74 1601 constiteV OY CA) LA K r B B e] AAnsp., et A [L. A C v, hac F, atque £7] 1605 50:7 nuda V7 1604 50:7 nuda V /ar. 1603 obtenditur 74 runt 44 1608 dissueta O! 1607 desides] resides 44 (cf Verg., Aen. 6, 813) Jac. (bis)

1611 certe] V/ O!, itaque JA, certa 7Ansp. 1613 in quodam libro meo] oz. 44

1612 ego] Sallustius A

attingit 74

56

CONTRA PHILOSOPHOS I

commemorassem tempora, quando uita hominum sine cupi-

1615

1620

1625

1620

1655

ditate agitabatur et sua cuique satis placebant. 'Postea' uero, inquam, 'quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbes atque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere, maximam gloriam in maximo imperio putare', et cetera quae ego institueram dicere. Mihi huc usque satis sit uerba mea breuiter posuisse. Augustinus. Libido ista dominandi magnis malis agitat et conterit humanum genus. Hac libidine Roma tunc uicta Albam se uicisse triumphabat et sui sceleris laudem gloriam nominabat, quoniam laudatur, inquit scriptura, feccator 1n desideriis animae suae el qui iniqua gerit benedicitur.

Sallustius. Plane pro tantis bellis susceptis et gestis iusta defensio Romanorum est, quod irruentibus sibi importune inimicis resistere cogebat non auiditas adipiscendae laudis humanae, sed necessitas tuendae salutis et libertatis. Nam postquam res eorum legibus moribus agris aucta satis prospera satisque pollens uidebatur, sicuti pleraque mortalium habentur, inuidia ex opulentia orta est. Igitur reges populique finitimi bello temptare ; pauci ex amicis auxilio esse, nam ceteri metu perculsi longe a periculis aberant. At Romani domi militiaeque intenti festinare parare, alius alium hortari, hostibus ob-

1640

uiam ire, libertatem patriam parentesque armis tegere. Post ubi pericula uirtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant. Decenter his artibus Roma creuit.

1628/1641 AV ci 5, 10, 18-32

Puri Sall., Ca7. 2, 2.

CC 47 p. 71-72.

1625/1626 Ps. o, 24 (10, 3).

1631/1641 Sall., Car.

? 3 E

1614 commemorasset 4 Uu (QE

1619 ego] ipse A

1616 inquit 74 instituerat 74

1617 athanienses O!

libidine

1620 uetba mea] eius uerba 24

breuiter] om. JA 1624 trimphat O! 1625 scriptura] nostra add. 44 1626 iniqua] inopia 4 1627 5057 Sallustius V /ac. 1628 Plane] Sed praez. AA gestis]iustis V/ —— irruentibus] uiuentibus O! 1631 libertatis. Ita sit plane A 1632 eorum, sicut scribit ipse Sallustius 74 1633 sicuti] V O* C4) LA K FrBeqv] nsp. (cf Sall., Cat. 6, 3), sicut 4 [L A C & d p f] 1636 longe] oz. A (ef Sall., Cat. 6, 4) 1638 patriamque patentes O! armis] ozz. Ot

CONTRA PHILOSOPHOS I

164;

165o

165;

166o

57

Augustinus. Fallacia tegmina et deceptoriae dealbationes auferantur a rebus, ut sincero inspiciantur examine. Non mihi dicas : Magnus ille atque ille, quia cum illo et illo pugnauit et uicit. Pugnant etiam gladiatores, uincunt et ipsi, habet praemia laudis et ipsa crudelitas ; sed puto esse satius cuiuslibet inertiae poenas luere quam illorum armorum gloriam quaerere. Et tamen si in are|nam. procederent pugnaturi inter se gla- 54 diatores, quorum alter esset filius, alter pater, tale spectaculum quis, oro te, ferret ? quis non auferret ? Quo modo ergo gloriosum alterius matris, alterius filiae ciuitatis inter se armorum potuit esse certamen ? An ideo diuersum fuit, quod arena illa non fuit, et latiores campi non duorum gladiatorum, sed in duobus populis multorum funeribus implebantur, nec amphitheatro cingebantur illa certamina, sed uniuerso orbi, et tunc uiuis et posteris, quo usque ista fama porrigitur, impium spectaculum praebebatur ? Vim tamen patiebantur studii sui illi dii uestri praesides imperii Romani et talium certaminum tamquam theatrici spectatores. Sallustius. At antequam Alba dirueretur, transfusus est populus eius in Romam, ut ex utraque una ciuitas fieret. Augustinus.

1665

Esto, ita factum sit; urbs tamen illa, Ascanii regnum et tertium domicilium Troianorum deorum, ab urbe filia mater

euersa est ; ut autem belli reliquiae e duobus populis unum facerent, miserabile coagulum multus ante fusus utriusque sanguis fuit. Ouid iam singillatim dicam sub ceteris regibus

167o totiens eadem bella renouata, quae uictoriis finita uidebantur,

et tantis stragibus iterum iterumque confecta, iterum iterumque post foedus et pacem inter generos et soceros et eorum stirpem posterosque repetita ? Non paruum indicium calamitatis huius fuit, quod portas belli nullus clausit illorum. Nul-

1643/1660 AV ci 5, 14, 60-78

CAT p775

1662/1679 AV ci 5, 14,90- 3, 15, 4. CC 47 p» TT-T8-

1645: 1644 Non mihi dicas] Nemo mihi dicat 44 1643 Fallacia] igitur 47. 44 1649 hare1648 quaetere gloriam — 24 1647 ipsa] illa 24 ille?] illo Ot 1650 alter esset — pater] alter filius, alter esset pater 74 [pater esset F:] nam 4 1658 praebebantur O! illa] ulla V Ot 1654 harena 24 1651 oto te] oz. A est] anquam O! 4 Sed At] 1662 4À ozz. uestri] O* — sui illi 1659 1668 — 4. ex -Ansp., [p] CA) O1 V e] O! reliquae 1667 74 inquiunt add. 1671/1672 iterum iterumque] interim 1670 qua zAnsp. ante] autem I7 O! 1672 generos et soceros] / Ot CA) [.4 B B rell. v] AAnsp., socetos: interimque O! 1673 indicium] 4, iudicium V/ Ot 74nsp. et generos — JA [L. 4 2]

CONTRA PHILOSOPHOS I 167; lus ergo illorum sub tot diis praesidibus in pace regnauit. Ipsorum autem regum qui exitus fuerunt ? De Romulo uiderit adulàtio fabulosa, qua perhibetur receptus in caelum; uiderint quidam scriptores uestri, qui eum propter ferocitatem a senatu discerptum esse dixerunt. 58

1680 Cicero. Ego Romulum in libris de re publica laudans sic inter cetera scripsi : "Tantum

est', inquam,

'consecutus, ut cum su-

bito sole obscurato non comparuisset, deorum in numero collocatus putaretur, quam opinionem nemo umquam mortalis 1685 assequi potuit sine eximia uirtutis gloria.'

Augustinus. Quod dicis subito Romulum non comparuisse, | profecto ibi intellegitur aut uiolentia tempestatis aut caedis facinorisque secretum ; nam et alii scriptores uestri defectioni solis 169o addunt etiam subitam tempestatem, quae profecto aut occasionem sceleri praebuit aut Romulum ipsa consumpsit.

Cicero. Scripsi etiam aperte in eisdem libris meis inter cetera : *IIlum', inquam, *qui hanc urbem condidit, Romulum ad deos 169; immortales beniuolentia famaque sustulimus.'

Augustinus. Hoc ita dicis, ut non uere factum sit, sed propter merita uirtutis eius beniuolentia iactatum diffamatumque monstrares.

1680/1691 1692/1693 1693/1695 1697 1697/1712

AV ci 5, 15, 18.19-29 (AV ci 5, 15, 31 |AV ci 5, 15, 35-37 proprium (cf AV ci 5, 15, 35) AV ci 5, 15, 37-48

1676/1679 cf Florus, E577. 1, 1, 1. 1695 id., Cz. 5, 1 (2).

CC 47 p. 78. CC 47 p. 79. CC 47 p- 79. CC 47 p. 79.

1682/1685 Cic., De rep. 2, 10 (17).

1694/

1676 regum] regnum O! 74755. 1677? prohibetur O! i678quidem V ^ uestri] eorum 74 1679 discerptum] .4, decerptum V/ /Ansp., deceptum Ot 1680/ 1682 Cicero. — scripsi] Cicero ... quando et laudans eum in libris de te publica Scipionisque sermone 44 1682 Tantum] tamquam O! inquit 44 1687 Quod - non] Quod autem dicit eum subito non 74 1688 caedis] cedus I7 1689 uestri] eorum 24 1690 etiam] in O! 1692/1693 Cicero. — cetera] dicit in eisdem libris idem Ciceto 4 (— 4AV ci 3, 15, 31), Dicit etiam aperte in inuectiuis A (— .AV cei 8, 15, 35) 1694 inquam] oz. 7A 1697 sit] oz. A 1698 beniuolentia I7 7Ansp., beneuolentia O! (L4) [.4? F r v], beniuole 44 [L 14A CK Bab de 4, boniuole 24!] 1698/1699 monstratet 74

CONTRA PHILOSOPHOS

I

59

1700 Cicero.

Item in Hortensio dialogo meo cum de solis canonicis defectionibus loquerer : 'Vt easdem', inquam, 'tenebras efficiat, quas effecit in interitu Romuli, qui obscuratione solis est factus.'

17055 Augustinus. Certe hic minime timuisti hominis interitum dicere, quia disputator magis quam laudator fuisti. Ceteri autem reges populi Romani, excepto Numa Pompilio et Anco Martio, qui morbo interierunt, quam horrendos exitus habuerunt ! Tullus 1710 Hostilius, uictor et euersor Albae, cum tota domo sua fulmine

concrematus est. Priscus Tarquinius per sui decessoris filios interemptus est. Gaium Caesarem tamquam regni appetitorem quorundam nobilium coniuratio senatorum in ipsa curia trucidauit. Et ut ad antiquiora redeam tempora : Seruius 1731; Tullius generi sui Tarquinii Superbi, qui ei successit in regnum, nefario scelere occisus est. Nec 'discessere adytis arisque relictis di' tanto in optimum illius populi regem parricidio perpetrato. Nam hunc Tarquinium illi dii uestri nefarium parricidam soceri interfectione regnantem, insuper multis 1720 bellis uictoriisque gloriantem et de manubiis Capitolium fabricantem non abscedentes, sed praesentes manentesque uiderunt et regem suum Iouem in illo altissimo templo, hoc est in opere parricidae, sibi praesidere atque regnare perpessi sunt. Non nobis, quia hoc dicimus, boni Romani prudentesque sus172; censeant, quamquam de hac re nec petendi sint nec monendi. 1712 1712/1714 1714 1714/1718 1718/1723 1724/1730

AV ci 3, AV ci 5, proprium AV ci 5, AV ci 5, AV ci 5,

30, 20 CC 47 p. 96. 30, 21-25 CC 47 p. 96. (cf AV ci 2, 14, 48-49) 15, 48-52 C47. p- 79: 15, 55-60 CC 47 p. 79. 17, 20-25 CC p.82

1702/1704 Cic., Hor7. 82, p. 42. 1707/1712 cf Eutrop., Breu. 1, 3/6. 1714/ 1716 cf id. 1, 7. 1716/1717 Verg., Jen. 2, 351/352. 1718/1723 cf Euttop., Breu. 1, 8.

1701 Item — meo] In Hottensio uero dialogo 74 1702 loquetetur 74 inquit za 1703 cin» 24 [omzz. IL A C 24 F p ed. AArg.] 1706 hic] 7A ZAzsp., haec V, hoc €t timuit ZA 1707 fuit 4 1709 Tullius / O! Tullus] ut dixi ad. A 1713 senatorum uelut pto rei publicae libertate 74 1714 trucidabánt Ot 1716 dicessete O! additis Ot 1717 dii /Ansp. tanto] Z4, tamquam T7 O!, quamquam Z4nsp. 1718 Nam - nefarium] Hunc illi dii nefarium 74 dii] ozz. 1720 de manubiis] demonibus 1719 patricidam 1/ Ot uestti] ozz. 4A Q1 pot 1724 Non] Nec 4 quia hoc] V 4, quod haec O!, quia haec (4) [e v] 1725/1727 monendi — suscensutos] monendi, quando eos minime suscensores esse certissimum est 74

CONTRA PHILOSOPHOS I

60

Romanus. 56 Certissime scias de hac re nos minime esse suscen|suros. Neque enim grauius uel grauiora dicis auctoribus nostris et stilo et otio multum impar ; quibus tamen ediscendis et nos 175o elaborauimus et filios nostros elaborare compellimus.

! Augustinus. libertam honesta ad uestrae historiae s scriptore illi Si ergo tem pertinere arbitrati sunt mala ciuitatis propriae non tacere, quam multis locis magno praeconio laudare compulsi 175; sunt, cum aliam ueriorem, quo ciues aeterni legendi sunt, non haberent : quid nos facere conuenit, quorum spes quanto in Deum melior et certior, tanto maior debet esse libertas, cum

mala praesentia Christo nostro imputatis, ut infirmiores imperitioresque mentes alienentur ab ea ciuitate, in qua sola iu174 giter feliciterque uiuendum est ? Nec in deos uestros horribiliora nos dicimus, quam uestri identidem auctores, quos legitis et praedicatis, quando quidem et ex ipsis quae diceremus accepimus, et nullo modo dicere uel talia uel cuncta sufficimus. Vbi ergo erant illi dii uestri, quando Picentes, 174; Marsi, gentes Italicae, cum Romanis multis proeliis conflixe-

runt ? In quibus bellis Italicis Romanis saepissime uictis, ubi et duo consules perierunt et alii nobilissimi senatores, bellum Samniticum annis tractum est ferme quinquaginta ; in quo bello ita Romani uicti sunt, ut sub iugum etiam mitterentur.

1:755» Bellum

Mithridaticum

annis quadraginta,

bellum

Punicum

primum per uiginti et tres annos peractum est, bellum Punicum secundum cum maximis detrimentis et calamitate rei publicae per annos decem et octo Romanas uires extenuauit et paene consumpsit ; duobus proeliis ferme septuaginta Ro175; manorum milia ceciderunt. Cum ergo inter utrumque impe1732/1744 1744/1745 1745/1746 1746/1747 1747/1749 1750 1750/1951 1751/1755 1755/1460

AV ci 5, 17, 34-46 AV ci 5, 22, 9-10 proprium (cf AV ci 2, 25, 6) AV ci 5, 22, 13-15 AV ci 5, 22, 24-26 DAS VICIISOE22 421-22 AV ci 5, 22, 20-21 AV ci 5, 22, 16-20 AV ci 5, 18, 1-11

CC 47 p. 82-85. CC 47 p.158.

CG147/ 0:158: CC 47 p. 158. CC. Arp: i158; COAT DAISB. CC 47 p. 158. GC D385:

1728 dicimus 44 ^ nostris]eotum 4 1929impares;4 ^ nos]ipsizd 1730 elaborauerunt 74 nostros] suos 44 compellunt 24 1732 Porto si illi 44 uesttae] ozz. A 1734 Deo A ZAnsp. 1738 imputant 74 1740 uesttos] eorum A 1741 uestri] eorum 7A 1741/1742 legunt JA 1742 praedicant 74 quidem] quid O* 1744 uestti] ozz. A quando] oz. 4A (sed cf AV ci 3, 1/4 49 2109/0107421689,:68:

5472/5 7 9)

piscentes I7 O!

Marsi et Peligni, gentes non extetae, sed Italicae JA

1745 Marsi - Italicae]

1746 in quo bello Italico 74

1749 Romani ita — O! 1750 annis] oz. 74 [quadt. annis 4? v] — V^ Znsp. 1758 ergo] oz. -À

primum Punicum

1750/1751

CONTRA PHILOSOPHOS I

61

rium uictoria diu anceps atque incerta penderet populique duo praeualidi impetus in alterutrum fortissimos et opulentissimos agerent, quot minutiora regna contrita sunt ! quae urbes amplae nobilesque deletae, quot afflictae, quot perditae 176o ciuitates ! Longe lateque tot regiones terraeque uastatae sunt, quotiens uicti hinc atque inde uictores ! quid hominum consumptum est, uel pugnantium militum uel ab armis uacantium populorum ! Quanta uis nauium marinis etiam proeliis oppressa

et diuersarum

:tempestatum

uarietate

summersa

176; est. Han[nibale ab Hispania surgente et Pyrenaeis montibus 57 superatis, Gallia transcursa Alpibusque diruptis, tam longo circuitu auctis uiribus cuncta uastando aut subiciendo torrentis modo Italiae faucibus irruente quam cruenta proelia gesta sunt, quotiens Romani superati! quam multa ad hostem 177» Oppida defecerunt, quam multa capta et oppressa! quam dirae pugnae et totiens Hannibali Romana clade gloriosae! De Cannensi autem mirabiliter horrendo malo quid dicam, ubi

Hannibal,

cum

esset

crudelissimus,

tanta

inimicorum

atrocissimorum caede satiatus parci iussisse perhibetur ? 177; Vnde tres modios anulorum aureorum Carthaginem misit, quo intellegerent tantam in illo proelio dignitatem cecidisse Romanam, ut facilius eam caperet mensura quam numerus, atque hinc strages turbae ceterae tanto utique numerosioris, quanto infirmioris, quae sine anulis iacebat, conicienda po1780 tius quam nuntianda putaretur. Si haec mala deos uestros non cogunt erubescere, uerum est quod aerei sunt et non habent sanguinem. Romanus. His diebus Romana ciuitas nimis afflicta magnoque metu 1785 perturbata ad remedia deorum nostrorum currebat. Instau1765/1780 AV ci 5, 19, 5-21 1780/1782 AV ci 5, 18, 531-55 1784/1796 AV ci 5, 18, 12-25

(CUI TUDA8 77 CC 47 p. 86. CC 47 p. 85-86.

1772/1791 cf Euttop., Brez. 5, 11.

1765 tot] O* s. 1760 Longe] quam Praez. 4A 1758 quot] quod O! 1769 176€ subigendo ^4 1766 disruptis 44 Hannibale] quippe aZ. 44 crudelissimus] tamen a7. 4, crudelissimus 17:3 ubi] n O! multi zApsp. 1778 numerosioris] uniuersioris O! 1774 prohibetur O! «tamen» 2Z4nsp. q B] ZAnsp., infimioris 44 (L, 4 C* Ka 1779 infirmioris] V/ O* (4) [.A K? F r 4 1781 cogit A uestros]illos 1780 haec mala] oz. 4 abdefv,-res C1] aerei] (4) [L A C F K? P & p q B v] ZAnsp., etei / Ot, aerii ;4 [4 Kt e f] 1784 1784/1785 His — ad] Tunc magno metu perturbata Romana ciuitas ad JA 1785 deorum nociuitas ... afflicta] cfsupra /. 1759/1760 (cf AV ci 2, 17, 33/34) 1785/1786 instaurata /Ansp. strorum] uana et ridenda 74

CONTRA PHILOSOPHOS I rati sunt ex auctoritate librorum Sibyllinorum ludi res, quorum celebritas inter centum annos fuerat multisque temporibus memoria neglegente perierat. runt etiam pontifices ludos sacros inferis et ipsos annis retrorsum multis. 62

1790

saeculainstituta Renouaabolitos

Augustinus. Nimirum, quando ludi renouati sunt, tanta copia morientium

ditatos inferos etiam ludere

delectabat,

miseri homines ipsa rabida bella et cruentas TT95

1800

1810

1815

profecto

animositates

funereasque hinc atque inde uictorias magnosque agerent Iudos daemonum et opimas epulas inferorum. In his omnibus belii Punici malis nihil miserabilius ac miserabili querela dignius quam exitium Saguntinorum fuit. Haec quippe Hispaniae ciuitas amicissima populi Romani, dum eidem populo fidem seruat, euersa est. Cuius interitum legere, quanto magis scribere, horroris est. Breuiter tamen eum commemorabo. Primo

1805

cum

fame

contabuit;

nam

etiam

suorum

cadaueribus

a

nonnullis pasta perhibetur. Deinde omnium fessa rerum, ne saltem captiua in manus Han|nibalis perueniret, ingentem 58 rogum publice struxit, in quem ardentem ferro etiam trucidatos omnes se suosque miserunt. Custodiens ergo fideliter, quod ipsis diis praesidibus placito iunxerat, fide uinxerat, iuratione constrinxerat, proh dolor a perfido obsessa oppressa consumpta est. Hic ergo aliquid agerent dii uestri helluones atque nebulones, sacrificiorum adipibus inhiantes et fallacium diuinationum caligine decipientes; hic aliquid agerent, ut ciuitati populi Romani amicissimae subuenirent et fidei conseruatione pereuntem perire non sinerent. Ipsi utique medii praefuerunt, cum Romanae rei publicae interiecto foedere copulata est. Si ipsi dii tempestate atque fulminibus Hannibalem postea Romanis proximum moenibus terruerunt longeque miserunt : tunc primum «tale» aliquid facerent. 1796/1800 1800/1801 1802/1806 1806/1809 1809/1815 1815/1817

AY AV AV AV AV AV

ci ci ci ci ci ci

5, 5, 5, 5, 5, 5,

20, 20, 20, 20, 20, 20,

1-4 13-14 15-19 25-28 19-25 28-30

CC CC CC (CO CC CC

47 47 47 ET 47 47

p. 87-88. p. 88. p. 88. DASS: p. 88. p. 88.

1786 sibilinorum (sic saepius) O 1788 multisque] felicioribusque 24 1790 multis]meliotibus;4 ^ 1792 Nimirum]enimadd.;4 ludi] oz..A (cf supra. 1789) 1794 homines miseri — O! anuuositates O! 1795 funerasque O! 1796 In] Sed ?raem. A 1797 Punici] secundi aZZ. A, P.(secundi)» Z4nsp. querella A Ansp. 1798 Hoc O! 1803 perhibentur l/, prohibetur O* 1804 anni-

balis O1 (s/me-h-saepius) ^ 1805 publica O! — 1806 ergo]itaque 4 — 1807 diis] 07.^.4 placido 7Amsp. ^ iunxerunt O! ^ 1808 pro O! . ptoh dolor] oz. A 1809 ergo] oz. A uestti] ozz. 4A elluones V7 Ot 1811 ut] oz. A 1812 el T A 1813 itaque O! 1817 miserter Ot «tale»] zAnsp., ozzm. V. Ot, tale

CONTRA PHILOSOPHOS

I

63

Romanus. At hoc dii nostri minime facere uoluerunt. Certe salua 1820 eorum reuerentia dicere audeo, honestius illos pro amicis Romanorum ideo periclitantibus, ne Romanis frangerent fidem, et nullam opem tunc habentibus, quam pro ipsis Romanis, qui pro se pugnabant atque aduersus Hannibalem opulenti erant, potuisse tempestate saeuire. 182; Augustinus. Si ergo dii uestri tutores essent Romanae felicitatis et gloriae, tam graue ab ea crimen Saguntinae calamitatis auerterent ; nunc uero quam stulte creditur, diis illis defensoribus

Romam uictore Hannibale non perisse, qui Saguntinae urbi 1830 non potuerunt, ne pro eius periret amicitia, subuenire ! Si Saguntinorum Christianus populus esset et huius modi aliquid pro fide euangelica pateretur, quamquam se ipse nec ferro nec ignibus corrupisset, sed tamen si pro fide euangelica excidium pateretur : ea spe pateretur, qua in Christum credi1835 derat, non mercede breuissimi temporis, sed aeternitatis inter-

minatae. Pro istis autem diis, qui propterea coli perhibentur, propterea colendi requiruntur, ut harum labentium atque transeuntium rerum felicitas tuta sit, quid nobis defensores et excusatores eorum de Saguntinis pereuntibus responde184o bunt ?

Romanus. Nihil puto aliud respondere possunt, quam quod | de illo 59 Regulo extincto. Hoc quippe interest, quod ille unus homo, haec tota ciuitas ; utriusque tamen interitus causa conseruatio 1845 fidei fuit. Propter hanc enim ad hostes et redire ille uoluit, et

noluit ista transire. Augustinus. Conseruata ergo prouocat deorum uestrorum iram fides ? an possunt et diis propitiis perire non solum quique homines,

185o uerum etiam integrae ciuitates ? Vtrum uis, eligant. Si enim 1819 supfa l. 1815/1816 (cf AV ci 5, 19, 28-29) 1819/1820 proprium 1820/1840 AV ci 5, 20, 30-48 1842 proprium

supta l. 1839/1840 1842/1859 AV ci 5, 20, 48-65

CC 47 p. 88-89.

CC 47 p. 89.

1826 dii uestri] ozz. 7A (cf supra J. 819) 1820 Audeo quippe dicere honestius 4 1836 1835/1836 interminae 74 1835 breuissime 17 1829 uictorie O! 1839/ 1839 eorum] eorundem O* 1838 defensatores O! prohibentur O!

1848 1845 noluit 74755. 1842 Nihil — quod] respondebunt, nisi quod 44 1850 uis] quique] quippe 7 O' 1849 possint O! uesttorum] ozz. 44 uolunt 24

CONTRA PHILOSOPHOS I

64

1855

fidei seruatae irascuntur illi dii, quaerant perfidos, a quibus colantur ; si autem etiam illis propitiis multis grauibusque cruciatibus afflicti interire homines ciuitatesque possunt, nullo fructu felicitatis huius coluntur. Desinite igitur suscensere, qui sacris deorum uestrorum perditis uos infelices esse factos putatis. Possetis enim illis non solum manentibus, uerum etiam fauentibus non sicut modo de miseria murmurare, sed sicut tunc Regulus et Saguntini excruciati horribiliter etiam penitus interire. Sed iam illa mala breuiter, quan-

1860

tum

possumus,

rum,

quando

1865

1870

commemoremus,

quae

quanto

interiora,

tanto miseriora exstiterunt. Initium ergo ciuilium malorum fuit seditiones Gracchorum. Quae funera facta sunt, cum prior Gracchus occisus est ! quae etiam, cum alius frater eius non longo interposito tempore! Neque enim legibus et ordine potestatum, sed turbis armorumque conflictibus nobiles ignobilesque necabantur. Post Gracchi alterius interfectionem Lucius Opimius consul, qui aduersus eum intra Vrbem arma commouerat eoqüe cum sociis oppresso et extincto ingentem ciuium stragem fecerat, cum quaestionem haberet iam iudiciaria inquisitione ceteros persequens, tria milia hominum occidisse perhibetur. Ex quo intellegi potest, quantam multitudinem mortium habere potuerit turbidus conflictus armotantam

habuit

iudiciorum

uelut

examinata

cognitio. 1875 Romanus.

Eleganti sane senatus consulto eo ipso loco, ubi funereus tumultus ille commissus est, ubi tot ciues ordinis cuiusque ceciderunt, aedes Concordiae facta est.

1880

Augustinus. At hoc quid aliud fuit quam irrisio deorum, illi deae templum construere, quae si esset in ciuitate, non tantis dis|sen- 60 sionibus dilacerata corrueret ? Nisi forte sceleris huius rea Concordia, quia deseruerat animos ciuium, meruit in illa aede

tamquam in carcere includi. Cur enim, si rebus gestis con1859/1861 AV ci 5, 25, 1-2

1861/1862 1862/1874 1876/18478 1880/1885

AV AV AV AV

ci ci ci ci

3, 5, 5, 5,

24, 24, 25, 25,

1-2 5-17 1-3 5-11

CC CC CC CC CC

47 p. 91.

T 47 47 47

p9I. p. 91-92. p. 92. p. 92.

1851 fidei] 44, fide V' Ot, fide(i» AAnsp. illii Ot 1852 etiam] ozz. O! 1854 Desinant 4 18585 uestrorum] suorum ;4 uos] se 24 1886 putant 4 Possent 74

non] nam

I O!

1859 iam] etiam 247p.

1861 ergo]

autem 4 1862 fuit] 4, fiunt I7 /Ansp., sunt Ot 1865/1866 nobilesque ignobiles Ot 1867 opimus O! 1869/1870 iudiciana O! 1875 Romanus] ozz. O* 1880 At] Sed .A 1883 aede] cede O!

CONTRA PHILOSOPHOS I 1885

65

gruere uoluerunt, non ibi aedem Discordiae fabricauerunt ? Romanus. Praeclarum certe seditionibus obstaculum aedem Concordiae, testem caedis suppliciique Gracchorum, contionantibus opponendam putarunt.

1890

1895

Augustinus. Quantum ex hoc profecerint, indicant secuta peiora. Laborauerunt enim deinceps contionatores non exemplum deuitare Gracchorum, sed superare propositum. Quorum omnium seditionibus caedes primo iam tunc grauissimae, deinde socialia bella exarserunt, quibus Italia uehementer afflicta et ad uastitatem mirabilem desertionemque perducta est. BelIum deinde seruile successit et bella ciuilia. Quae proelia commissa sunt, quid sanguinis fusum, ut omnes fere Italiae gentes,

1900

1905

1910

quibus Romanum maxime praepollebat imperium, tamquam saeua barbarie(s» domarentur ! Nam ex paucissimis, hoc est minus quam septuaginta, gladiatoribus quem ad modum bellum contractum sit seruile, ad quantum numerum et quam acrem ferocemque peruenerit, quot ille numerus imperatores populi Romani superauerit, quas et quo modo ciuitates regionesque uastauerit, uix qui historiam conscripserunt satis explicare potuerunt. Macedoniam etiam prouinciam, Siciliam oramque maritimam depopulati sunt. Quanta etiam et quam horrenda commiserint primo latrocinia, deinde ualida bella piratarum, quis pro magnitudine rerum ualeat eloqui ? Cum uero Marius ciuili sanguine iam cruentus multis aduersarum sibi partium peremptis uictus Vrbe profugisset, uix paululum respirante ciuitate, ut uerbis Tullianis utar : 'superauit postea

1887/1914 AV ci 5, 26, 1 - 5, 27, 5

(060047 :1027

1912/1914 Cic., Ca. 5, 10 (24).

fabricauerunt] V O! (L4) [C a b q v] 44nsp., fabricarunt 44 1885 ibi] potius aZ. A sedicionibus V/ Ot (A) [F e q v] 1887 cette] ueto A [AK(2)FBBdep] 1891 iudicant "Ansp., seditionis 4 [4 C Kr BBabdp] — 1889 putauerunt (9P

1891/1892 Laborarunt;4 ^ 1893 propositum, Lucius Satutsecura! Oi Gaius Seruilius praetor et multo post Marcus Drusus, quoet plebis tribunus nius 1900 bar1898 Italae 4 1894/1895 socialia] solacia O* rum 44 ZÁnsp.

barie(s»] 4usp., barbarie V/ O', barbaries 4 1903 quot] quos Z4 contractum sit e 44 potuerunt. Neque id solum fuit seruile bellum, prius seruitia depopulata sunt et deinde Siciliam et] ozz. 1907 coramque l/ ^ maticinam O!

1902 setuile Nam] iam 24 1906/1907 potuerunt. — Quanta] sed et Macedoniam prouinciam oramque maritimam. Quanta 44 Ot

66

CONTRA PHILOSOPHOS

I

Cinna cum Mario. Tunc uero clarissimis uiris interfectis lumina ciuitatis extincta sunt'. In hoc bello exceptis his, qui foris 1915 in acie ceciderunt, in ipsa quoque Vrbe cadaueribus uici plateae fora theatra templa completa sunt, ut difficile iudicaretur, quando uictores plus funerum ediderint, utrum prius ut

uincerent, an postea quia uicissent; cum primum uictoria Mariana, quando de exilio se ipse | restituit, exceptis passim 61 1920 quaqua uersum caedibus factis caput Octauii consulis poneretur in rostris, Caesar et Fimbria domibus trucidarentur suis,

duo Crassi pater et filius in conspectu mutuo mactarentur, Baebius et Numitorius unco tracti sparsis uisceribus interirent, Catulus hausto ueneno se manibus inimicorum subtra1925 heret, Merula flamen Dialis praecisis uenis Ioui etiam suo

sanguine litaret. In ipsius autem Marii oculis continuo feriebantur, quibus salutantibus dexteram porrigere noluisset.

Romanus. At ultus est huius uictoriae crudelitatem postea Sulla, ne 193o dici quidem opus est quanta diminutione ciuium et quanta calamitate nostrae rei publicae. De hac uindicta, quae perniciosior fuit, quam si scelera quae puniebantur, impunita relinquerentur, ait et Lucanus : ! Excessit medicina modum nimiumque secuta est, 1935

Qua morbi duxere manus.

Periere nocentes ;

Sed cum iam soli possent superesse nocentes. Sullana ergo uictoria secuta, Marianae uidelicet uindex crudelitatis, post tantum sanguinem ciuium, quo fuso fuerat comparata, finito iam bello inimicitiis uiuentibus crudelius in

1914/1927 AV ci 5, 27, 14-27 1929/1936 AV ci 5, 27, 5-15 1937/1950 AV ci 5, 28, 1-14

CC 47 p. 94. CC 47 p. 93-94. CC 47 p. 94.

1929/1931 cf Cic., Cz. 5, 10.

1934/1936 Lucan., Pars. 2, 142/144.

1913 Tunc] Tum 4 1914 In hoc] illo 4 bello] Mariano atque Sullano add. A 1915 uice O! 1917 utrum] uerum V/ O! — 1919/1920 passim quaqua versum] dd u qd uersum O! 1921 Caesar et Fimbria] V/(CA) [»zss. v, fimbra B] z4nsp., Caesat et fimbriis O!, Caesares a Fimbria 4 [Graevius, cf Florus, Epit. 2, 9, 14 ; Liu. Per. 80] domibus] V 44 [A K F r B B £ p q] ZAnsp., in praez;. Ot (5.1) CA) [C 4 e v] 1923 Numitorius] minutorius Ot 1928 Romanus] oz;. O? 1929 At] oz. JA ne] 24, nec I7 O* 74nsp. 1930 quidem] quid O! diminutione] V O! CA) [KP rab*ev] Ansb., dem. -A[C K BBP1$] — 1931 nostrae] oz. A hac] enim aZ. A 1931/1932 peruiciosior Ot 1932 quam si] quasi si O! 1935 manus] V/ O* (74) [B] Z4zsp., manum 2A 1937 ergo] uero 4 Marianae] huius aZ. A uidelicet] scilicet 74755. 1939 inimicis 7, inimiciis O!

CONTRA PHILOSOPHOS 1940

1945

1950

I

67

pace grassata est. Iam etiam post Marii maioris pristinas ac recentissimas caedes additae fuerant aliae grauiores a Mario iuuene atque Carbone earundem partium Marianarum, qui Sulla imminente non solum uictoriam, uerum etiam ipsam desperantes salutem cuncta suis aliis caedibus impleuerunt. Nam praeter stragem late per diuersa diffusam obsesso etiam senatu de ipsa curia tamquam carcere producebantur ad gladium. Mucius Scgeuola pontifex, quoniam nihil apud Romanos templo Vestae sanctius habebatur, aram ipsam amplexus occisus est, ignemque illum, qui perpetua cura uirginum semper ardebat, proh dolor suo paene sanguine extinxit. Augustinus. ; Qua ergo fronte qua insipientia, qua impudentia uel potius amentia

illa mala

diis uestris non

imputatis,

et haec mala

praesentia nostro imputatis Christo ? Crudelia bella ciuilia, 1955 omnibus

1960

bellis hostilibus,

auctoribus

etiam

uestris fatenti-

bus, | amariora, quibus illa res publica nec afflicta, sed om- 62 nino perdita iudicata est, longe ante aduentum Christi exorta sunt. Recolite igitur, quam diuturna bella, quam uariis euentibus, quam luctuosis cladibus a ueteribus sint gesta Romanis et insanis aduersus Deum linguis uos interimere et decipere imperitos cessate. Multa commemorare iam piget foeda et iniusta, quibus agitabatur illa uestra ciuitas. Nam discordia et auaritia, luxuria atque ambitio et cetera secundis rebus oriri sueta mala nimis in ea aucta sunt. Verum ne nimium

1952/1958 1958/1959 1960/1961 1961/1962 1962/1964

AV AV AV AV AV

ci ci ci ci ci

5, 5, 5, 2, 2,

30, 22, 22, 17, 18,

1-6 356-38 40-41 41-42 17-19

CC CC CC CC CC

1940/1950 cf Florus, E7. 2, 9, 20/21. 1962/1964 cf Sall., Fs. 1, 11.

47 47 47 47 47

p. p. p. p. p.

96. 159. 159. 48. 49.

1962/1964 cf Sall., F;z. 1, 11.

1943 imminte O! 1946 tamquam] de a44. 74, tamquam de» Z4nsp. 1949 cuta uirginum] V O* CA) [KF rade B p v] ZAnsp., uitg. cuta —A[A C] cutia (Qr 1950 proh dolor] ozz. 4 1952 Qua — uel] Qua igitur fronte quo corde, qua impudentia qua insipientia uel 44 impudentia] pudicicia O 1935 mala] 0n. A uesttis] suis 74 imputant JA 1933/1954 mala praesentia] ozz. 74 1954 imputant /4 1955 uesttis] eorum 24 1958 Recolite -quam] Recolant igitur quilegerunt, quam 74 1958/1959 euentis 44 1960 et] nec ZA 1960/ 1961 uos — cessate] se interimant et decipiant imperitos 74 1962 uestra] oz. A Nam] At JA 1963 luxuria] oz. 4A 1964 nimis in ea] post Carthaginis excidium maxime 74 nimium] V O! (4) [KE r? BBabdev, cfAV ci 3, 5, 6] ZAnsp., nimis 4A [L 4 C A r! 2]

68

CONTRA PHILOSOPHOS I

longum faciam, innumera atque grauissima mala, quibus diuersis attriti estis temporibus tacebo : quod ad crudelitatem tantum Sullae, qua in uos Romanos grassatus est, pertinet loquar. Hic ergo Sulla Vrbem uictor intrauit, qui in uilla publica non iam bello, sed ipsa pace saeuiente septem milia de1970 ditorum, unde utique inermia, non pugnando, sed iubendo prostrauerat. In Vrbe autem tota quem uellet Sullanus quisque feriebat, unde tot funera numerari omnino non poterant, donec Sullae suggereretur sinendos esse aliquos uiuere, ut essent quibus possent imperare qui uicerant. Tunc iam co1975 hibita quae hac atque illac passim furibunda ferebatur licentia iugulandi, tabula illa cum magna gratulatione proposita est, quae hominum ex utroque ordine splendido, equestri scilicet atque senatorio, occidendorum atque proscribendo1965

1980

1985

rum duo milia continebat. Contristabat numerus, sed consolabatur modus ; nec quia tot cadebant tantum erat maeroris,

quantum laetitiae quia ceteri non timebant. Sed in quibusdam eorum, qui mori iussi erant, etiam ipsa licet crudelis ceterorum securitas genera mortium exquisita congemuit. Quendam enim sine ferro laniantium manus diripuerunt, inhumanius homines hominem uiuum, quam bestiae solent discerpere cadauer abiectum. Alius oculis effossis et particulatim membris amputatis in tantis cruciatibus diu uiuere uel potius diu mori coactus est. Subuastatae sunt etiam, tamquam uillae, quaedam nobiles ciuitates ; una uero uelut unus reus duci iubere-

1990

tur, sic tota iussa est trucidari. Haec facta sunt in pace post bellum, non ut acceleraretur obtinenda uictoria, sed ne contemneretur obtenta. Pax cum bello de crude|litate certauit et 63

uicit. Illud enim prostrauit armatos,

ista nudatos.

1964/1968 (.AV ci 5, 1, 20-23 1965/1966 «AV ci 5, 1, 14-17

G9: 60 GGAT. p.65:

1966/1967 (supra l. 1937/1938 ; 1940 1968/2001 AV ci 3, 28, 14 - 3, 29, 6

CC 47 p. 94-95.

Bellum

1968/1969 cf Florus, Ef. 2, 29, 23/25.

1965/1968 faciam — loquar] faciam, tacebo aliarum usquequaque gentium mala grauissima : quod ad Romam pertinet Romanumque imperium tantum loquat 74 (2 .AV ci 8, 1, 21/23) 1965/1966 uariis per diuetsa tempotibus... innumerabilibus nonnullisque etiam incredibilibus cladibus genus contereretut humanum 24 (SA Zr0673, 1; 14117) 1967 uos] nos V O! 1968 Hic — Vrbem] Vrbem deinde Sulla 74 1969/1970 deditorum — inermia] 44 747sp., peditum quadragintaque inermia T7 O! 1971 quam I7 Sullanus] sylla V (cf 7. 1241) 1974 iam] etiam 24zsp. 1978 atque?] ac 74 1984 enim] oz. O! ditipuerunt] -A, dirupuerunt V/ O!, diremetunt 24zsp. inhumanius] immanius 24 Z4nsp. 1986 particulatim] patci oculatim Ot 1988 Subuastatae] / O* (4) [C? F B d e, [[['aastatae 4?], subhastatae 74 7Ansp.

CONTRA PHILOSOPHOS I 1995

69

erat, ut qui feriebatur, si posset, feriret ; pax autem, non ut qui euaserat uiueret, sed ut moriens non repugnaret. Quae rabies exterarum gentium, quae saeuitia barbarorum huic de

2000

2005

ciuibus uictoriae ciuium comparari potest ? Quid Roma funestius taetrius amariusque uidit, utrum olim Gallorum et paulo ante Gothorum irruptionem an Marii et Sullae aliorumque in eorum partibus uirorum clarissimorum tamquam suorum luminum in,sua membra ferocitatem ? Responde obsecro et absque ulla falsitatis commixtione, quae uera sunt, loquere ! Romanus. Certe sicut in historiis reperiri potest, Galli trucidauerunt senatum, quidquid eius in Vrbe tota praeter arcem Capitolinam, quae sola utcumque defensa est, reperire potuerunt ; sed in illo colle constitutis auro uitam saltem uendiderunt,

20IO

quam etsi ferro rapere non possent, possent tamen obsidione consumere : Gothi uero tam multis senatoribus pepercerunt, ut magis mirum sit quod aliquos peremerunt. At uero Sulla uiuo adhuc Mario ipsum Capitolium, quod a Gallis tutum fuit, ad decernendas caedes uictor insedit, et cum

fuga Ma-

rius lapsus esset ferocior cruentiorque rediturus, iste in Capi2015 tolio per senatus etiam consultum tam multos uita rebusque priuauit. Et ut omittam alias innumerabiles mortes, proh dolor plures Sulla iugulauit senatores, quam Gothi uel expoliare potuerunt. Certe quando illa mala in ciuitate nostra fiebant, calebant arae numinum Sabaeo thure sertisque re2020

centibus

halabant,

clarebant

sacerdotia,

fana

renitebant,

sacrificabatur, ludebatur in templis, quando passim tantus ciuium sanguis a ciuibus non modo in ceteris locis, uerum in2001/2005 2005/2016 2016/2018 2018/2024

proprium AV ci 5, 29, 6-17 AV ci 5, 29, 21-23 AV ci 53, 31, 2-7

CQ 47 p. 95. CC 47 p. 95-96. CC 47 p. 96-97.

2019/2020 c£ Vetg., 74er. 1, 416/417.

1999 gotthorum T7, goithorum O! 2004 Romanus] O? zarz. 2005 Galli] quidem «44. 4 2006 quicquid V O! Z4ngsp. arcem] artem O! 2007 utrumque l/ 2013 fuit] fuerat 74s. 2015 tam] V Ot (A) [R^ Fre? 2 q omitta2016 Et] oz. A ed. Arg. v] "Ansp., om. .A [A C A K* dà P! de p B B] 2017/2018 expoliate] V" O* (A) 2016/2017 proh dolor] oz. 44 mus 44 2018 in ciuitate nostra] ozz. 24 [A K? F r e q ed. JArg.] ZAnsp., spoliate 74 tenitebant] O!47:5p., tenicebant V/, renidephana V O! 2020 alabant I/ O* 2022/2023 uerum intet ipsa 2021 ludebatur] furebatur adZ. JA bant 24 quoque] (4) [re/l. »], u. i. i. quaeque V 74nsp., u. i. ipsaque O', uerum etiam inter

ipsa 44 [A C p, uer. etiam i. i. quoque 44]

CONTRA PHILOSOPHOS

70

I

ter ipsa quoque immortalium deorum nostrorum altaria fundebatur. 2025

Augustinus. Deos ergo uestros accusate de tantis nostro ingrati estis de tantis bonis. Certe ante bella Punica Christianam reciperet sequeretur rerum tanta uastatio, quanta

2030 Africamque

malis, qui Christo si humanum genus disciplinam et conillis bellis Europam

contriuit, uel, quod cuncta mala praecedit, bella

ila ciuilia sequerentur, nullus talium, quales nunc patimur, nisi Christia [nae religioni mala illa tribueret. Sed iam propter 64 praeteritarum rerum ignaros, qui nostrae Christianae religioni proteruissime insultant, de innumeris malis, quae uobis acci-

2055

derunt, adhuc pauca memorabo. Igitur in tanta strage bellorum etiam pestilentia grauis exorta est mulierum. Nam priusquam maturos partus ederent, grauidae moriebantur. Vbi se,

credo, Aesculapius excusabat, quod archiatrum se non obstetricem profitebatur. Illa itidem pestilentia, quamdiu saeui2040 uit, quam multos peremit ! Quae cum in annum alium multo grauius tenderetur frustra praesente Aesculapio, aditum est ad libros Sibyllinos. Item alia pestilentia grauis de uenenis matronarum exorta credita est, quarum supra fidem multarum atque nobilium mores deprehensi sunt omni pestilentia 2045 grauiores. De fame uero, quae uos totiens oppressit et deleuit, silendum potius quam huic disputationi inserendum esse de2026/2027 AV ci 5, 31, 1-2 AV ci 5, 51, 14-17 AV ci 5, 31, 22-23 AV ci 5, 31, 17-18 (proprium 4AV ci 5, 22, 29-30.32 (infra l. 2065/2067 AV ci 3, 17, 119-123 AV ci 5, 17, 128-131 2042/2045 AV ci 5, 17, 79-82 2045/2047 proprium (cf AV ci 3, 17, 56-57)

2027/2030 2030/2031 2031/2032 2032/2035 2033/2035 2034/2035 2035/2039 2039/2042

CC 47 p. 96. CC 47 p. 97. CC 47 p. 97. C 7 D:97-

(SAT CC 47 CC 47 CC 47

DASS. p. 97p 84 p 84-85.

CC 47 p. 85.

2035/203* Oros., His. 4, 2.

2023 immottalium] ozz. A nostrorum] ozz. /À 2026 Deos - de] Deos suos accusent de 44 2027 estis] sunt 74 2030 affricamque T7 O! conttibuit O 2032 tribuisset 74 2033/2035 Haec ideo commemoro, quoniam multi praetetritarum rerum ignati ... tempotibus Chtistianis ... in nostram religionem proteruissime insiliunt 44 (— 2AV/ ci 5, 22, 29/32) 2034/2035 Mala etiam alia, quae usque adeo

incredibiliter acciderunt 44 (— 44V cj 3, 31, 23/24) 2034 nobis 245p. 2035 Igitur] Atque 44 2038 se] oz. A 2039 itidem] ingens aZ. 74 2039/2040

Ssaeuiit do 44

4 ^ 2040 multas 747p. 2045 nos O1

Quae]qui V.

— 2042 Item] Vbi erant quan-

CONTRA PHILOSOPHOS

I

41

cerno. Legimus etiam in historiis uestris Aetnaeis ignibus ab ipso montis uertice usque ad litus proximum decurrentibus ita mare ferbuisse, ut rupes exurerentur et pices nauium sol205o uerentur. Hoc utique non leuiter noxium fuit, quamuis incredibiliter mirum. Eodem rursus aestu ignium tanta ui fauillae scripserunt oppletam esse Siciliam, ut Catinensis urbis tecta obruta et oppressa dirueret. Quid, si etiam commemorare uoluissem et exaggerare illa mala, quae uno loco Apu205; leius breuiter strihgit in eo libro quem de mundo scripsit, terrena

dicens mutationes,

omnia

habere; namque eius

utar,

immodicis

dissilusse

conuersiones

tremoribus

humum

et

terrarum,

interceptas

et interitus

ut uerbis urbes

cum

populis dicit ; abruptis etiam imbribus prolutas totas esse re2060 giones ; illas etiam, quae prius fuerant continentes, hospitibus atque aduenis fluctibus insulatas aliasque desidia maris pedestri accessu peruias factas; uentis ac procellis euersas esse ciuitates ; incendia de nubibus emicuisse, quibus Orientis (regiones) conflagratae perierunt, et in Occidentis plagis sca2065 turigines quasdam ac proluuiones easdem strages dedisse. Mala

etiam alia, quae usque adeo incredibiliter acciderunt, ut inter

prodigia numerarentur, si Christianis temporibus accidissent, quibus ea nisi Christianis hominibus tamquam crimina obiceretis ? | Omitto quippe illa, quae magis fuerunt mira quam 65

2070 noxia, boues locutos, infantes nondum

natos de uteris ma-

trum quaedam uerba clamasse, uolasse serpentes, feminas et gallinas et homines, in masculinum sexum fuisse conuersas, et cetera huius modi, quae non inferunt hominibus perniciem, sed stuporem. Sed cum pluit terra, cum pluit creta, cum 2075 pluit lapidibus non ut grando appellari solet hoc nomine, sed 2047/2053 2053/2054 2054/2065 2065/207*

AV AV AV AV

ci ci ci ci

3, 4, 4, 3,

31, 35-41 2, 16-17 2, 20-51 31, 25-55

CC 47 p. 97CC 47 p. 99. CC 47 p. 99. CO m pto.

2054/2065 Apul., De zzundo 34 (p. 170), 2/14.

ethneis / O*, Aethnaeis in histoftiis uestris] apud eos 74 2047 ctiam] ozz. zÀ et] 2049 exuterentur] V O* (4) [K? F r B a q v] ZAnsp., uterentur A "Ansp. 2030 leniter O! — 2032 oppletam] FB aequ] Ansp., ut A WO (A)[C! KF 2033 oppressa] V/ O* (L4) chatinencis V/, chatinensis O' opulentam V O! 2055 libro] V/ Ot CA) [4 v] 44nsp., etiam] ozz. 4A [B a q v] 7Ansp., pressa 4 tremotibus] 9057 in modicis 1^ quem] O! .4, quam V ;4n«sp. libello 24 ogzz. V O*, 4Ansp., ] (regiones» 2064 44 emicasse 2063 O! motibus terrae 2064/2063 scaturigines] V/ Ot CA) [r e? 4 e q ") ZAnsp., scatuttigines regiones 74 2073 quae non] quaei eorum libris non fabulo2068/2069 obicetent 74 A pernicem V7, pernic(i»em sis, sed historicis, seu uera seu falsa sint, non A "Ansp.

72

2080

2085

CONTRA PHILOSOPHOS I

omnino lapidibus, haec profecto etiam grauiter laedere potuerunt. Locustarum etiàm in Africa multitudinem prodigii similem fuisse, cum iam esset populi Romani prouincia, litteris mandauerunt ; consumptis enim fructibus foliisque lignorum ingenti atque inaestimabili nube in mare dicunt esse deiectam ; qua mortua redditaque litoribus atque hinc aere corrupto tantam ortam pestilentiam, ut in solo regno Masinissae octingenta bominum milia perisse referantur et multo amplius in terris litoribus proximis. Tunc Vticae ex triginta milibus iuniorum, quae ibi erant, decem remansisse confirmant. Talis itaque uanitas, qualem patimur eique respondere compellimur, quid horum non Christianae religioni tribueret, si tem-

2090

poribus Christianis uideret ? Et tamen diis suis ista non tribuunt, quorum cultum ideo requirunt, ne ista uel minora patiantur, cum ea maiora pertulerint a quibus antea colebantur. Quia uero obiectionibus tuis me respondisse ac Romanos deos falsos, immo, ut rectius ac uerius dicatur, immundos daemones superfluo coluisse satis ostendisse arbitror, superest, ut

2095

2100

his omissis in huius nostrae disputationis fine indolem Romanam breui sermone exhortari incipiam ! O indoles Romana, patere asseri libertatem tuam aduersus immundos spiritus, qui ceruicibus tuis imposuerant sacrandam sibi et celebrandam ignominiam suam. Actores criminum diuinorum remouisti ab honoribus tuis : supplica Deo uero, ut a te remoueat illos deos, qui delectantur criminibus

suis, seu ueris, quod ignominiosissimum est, seu falsis, quod malitiosissimum est. Bene, quod tua sponte histrionibus et scaenicis societatem ciuitatis patere noluisti ; euigila plenius ! Nullo modo his artibus placatur diuina maiestas, quibus hu2105 mana dignitas inquinatur. Quo igitur pacto deos, qui talibus delectantur obsequiis, | haberi putas in numero sanctarum 66 caelestium potestatum, cum homines, per quos eadem aguntur obsequia, non putasti habendos in numero qualiumcumque ciuium Romanorum ? Incomparabiliter superna est ciui2110 tas clarior, ubi uictoria ueritas, ubi dignitas sanctitas, ubi pax 2077/2090 AV ci 5, 31, 43-57 2091/2095 (proprium (2093 cf AV ci 2, 25, 15) 2091/2093 «cf AV ci 4, 1, 15-17 2094/2095 (infra l. 2096 2096 AV ci 2, 29, 1 2096/211* AV ci 2, 29, 34-55

CC 47 p. 97-98. CC 47 p. 98. CC 47 p. 65. CC 47 p. 64-65.

2076 hoc Ot 2079 Locustatum] V O* (4) [4? BBab ep qv] ZAnsp., luc. A [L ZERO S E TRA 2082 Massinissae ZAnsp. 2083 milia] ib alia O* 2084 Vticae Ot 2085 iuniorum] 74, iuniperorum T/ O!, iuni[per]otum 2471s. decem] V O* CA) [re/J. v] ZAnsp., milia add. A [L.A C 74 B] 2086 patimur] ferimus 74 2091/2093 deos — daemones] deos falsos ... esse immundissimos ... daemones 74 (2 .AV ci 4, 1, 15/17) 2097 tuis ceruicibus — 24 2099 supplica Deo] supplicando I7 Ot 2102 est] V7 O* (A) [reZJ. B v] ZAnsp., (est? .A [omm. L. A3 C B e p] E 2106 et 2108 in] oz. O! 2109 Incomparabilior 74s. 2110 ubi!] nisi

CONTRA PHILOSOPHOS I

73

felicitas, ubi uita aeternitas. Multo minus habet in sua societate tales deos, si tu in tua tales homines habere erubuisti.

Proinde si ad beatam peruenire desideras ciuitatem, deuita daemonum societatem. Indigne ab honestis coluntur, qui per 2115 turpes placantur. Sic isti a tua societate remoueantur purgatione Christiana, quo modo illi a tua dignitate remoti sunt notatione censoria. *

2115 societate] pietate .4 2116 illa 74nsp. primus add. V JAnsp., Iam respondet plenius O!

2117 censotia.] Explicit libet

6T

DISPVTATIO SECVNDA (Prologus?

Si rationi perspicuae ueritatis infirmus humanae consuetudinis sensus non A

1o

auderet obsistere, sed doctrinae salubri lan-

guorem suum tamquam medicinae subderet, donec diuino adiutorio fide pietatis impetrante sanaretur, non multo sermone opus esset ad conuincendum quemlibet uanae opinionis errorem his, qui recte sentiunt et sensa uerbis sufficientibus explicant. Nunc uero quoniam ille est maior et taetrior insipientium morbus

animorum,

quo irrationabiles motus

suos,

etiam post rationem plene redditam, quanta homini ab homine debetur, siue nimia caecitate, qua nec aperta cernuntur,

IA

2o

siue obstinatissima peruicacia, qua et ea quae cernuntur non feruntur, tamquam ipsam rationem ueritatemque defendunt, fit necessitas copiosius dicendi plerumque res claras, uelut eas non spectantibus intuendas, sed quodam modo tangendas palpantibus et coniuentibus offeramus. Et tamen quis disceptandi finis erit et loquendi modus, si respondendum esse respondentibus semper existimemus ? Nam qui uel non possunt intellegere quod dicitur, uel tam duri sunt aduersitate mentis, ut, etiamsi intellexerint, non oboediant, respondent,

2

A

ut scriptum est, et loquuntur iniquitatem atque infatigabiliter uani sunt. Sed iam uos pagani, contra quos huius secundae disputationis laboriosum certamen domino adiuuante inire disposuimus, quae subdolo gestatis in pectore, in medium proferre non cunctemini.

1/2 Jproptium 3/23 AV ci2, 1, 1-21 24/49 proprium (l. 29/30 cf supta l. 22 Ioa CERA VICIS l. 39 cf AV ci 5 ptaef. 7-8 l. 40 cf AV ci 4, 15, 8-9 l. 40 cf AV ci 5, 12, 158-159 l. 48/49 cf AV ci 4, 15, 9)

22 cf Iob 27, 4 ; Ps. 72, 8 et 74, 6.

CC 47 p. 34-35. CC 47p. 128. CG 4T p. 1728; CC AmTIDIEXI. CC 47 p. 146. CC. Agi DEL.

22/23 cf Ps. 95, 11.

1 Disputatio secunda] Incipit secundus V, oz;. O, Incipit liber secundus ZAnsp. 2 (Prologus) ]ommz. V O* JAnsp. 3 rationi] Romanus Ot 4/5 langorem O! *? opinionis] I/ O! C4) [L! A C F r a d] ZAnsp., opinationis.4 [L?.4 KP ep 4 B B ed. princ. Arg. v] 11 etiam] et Ot quanto Ot 12 siue] sine O! 13 osistinatissima O! petnicasiam O! i7 coniuentibus] conuiuentibus O! 21

intellexerunt 7455.

22 loquntur O!

CONTRA PHILOSOPHOS

II

75

Romanus. Nos non iniquitatem, ut asseris, sed quae uera sunt loqui-

3o mur ; qui si pertinacius resistere quam credere malueris, non duos aut tres, sed quot sunt homines, tot tibi fere testes profero. Diligenter ergo, quae dicuntur, aduerte. Nos Romani non ignoramus omnes religionum sectas et uniuersos sacrorum ritus rationa|bilibus manasse primordiis. 68 3; Romani

namque

circa deorum

cultum

semper

deuoti

exis-

tentes beati prae omnibus populis dici et esse meruerunt. Nam sapientia, religione uirtuteque cunctos mortales praeeuntes ac ipsum orbem, ut ita dicam, ipsis diis fauentibus armis bellicis sub potestate sua redigentes ius diuturni imperii 4o Sui perdomitis gentibus terrae marique praetulerunt. Non ergo uana superstitio est his uti caerimoniis, quibus longa aetas religionis auctoritatem dedit et seruata tot saeculis fides sequendos nos monet esse parentes, qui feliciter sunt secuti suos. Vestrae autem credulitatis secta ita superflua et irra45 tionabilis est, ut nulli sanae mentis recipienda uideatur. Nec sufficit uobis tam stulto errori adhibere consensum, ubi et immortales deos nostros temeraria insectatione condemnetis,

quorum uirtute et sollertia Romanum pacatur imperium.

regitur, dilatatur et

jo Augustinus. Iam nunc demonstrandum est, quos Romanorum mores et quam ob causam Deus uerus ad augendum (imperium) adiuuare dignatus est, in cuius potestate sunt regna omnia, quamque nihil uos adiuuerint hi, quos deos putatis, et potius quan5; tum decipiendo et fallendo nocuerint. Ergo uideamus, quale sit quod tantam latitudinem ac diuturnitatem imperii Romani illis diis uestris audetis tribuere, quos etiam per turpium ludorum obsequia honeste coluisse contenditis. Quamquam

51/58 AV ci 4, 2, 37-41

CC 47 p. 100.

55/65 AV ci 4, 3, 1-12

CC 47 p. 10o.

29/30 cf Iob 27, 4 ; Ps. 72, 8 et 74, 6.

31 cf Deut. 19, 15 ; Matth. 18, 16 ; 2 Cor.

I3:

30 qui] q O! 36 beata O! 37 sapientia] O!, se ipsa V/ZAnsp. 39 ius] illius Q1 41 cerimoniis] sermoniis Ot 42 tot] to O* 43 nos] ozz. O* (sed pos? sequendos /zc.) ^ 44 crudelitatis O! 46 ubi et] I7 7Ansp., nisi etiam O! 47 tematia Ot 51 Promiseram etiam me demonstraturum 74 Romanorum] eorum 44 52 (imperium? z4nsp., oz. V. O*, imperium 24 54 uos] eos 4 putant 44 55 Ergo] Iam itaque 74 57 uesttis] ozz. 44 audent 74 58 obsequia et per turpium hominum ministeria se honeste 74 contendunt 74

CONTRA PHILOSOPHOS II prius uellem paululum inquirere, quae sit ratio, quae prudenin 6o tia, cum hominum felicitatem non possis ostendere, semper bellicis cladibus et in sanguine ciuili uel hostili, tamen humano cum tenebroso timore et cruenta cupiditate uersantium, ut uitreae laetitiae comparetur fragiliter splendida, cui timeatur horribilius ne repente frangatur, de imperii magnitutur, 65 dine ac latitudine uelle gloriari. Hoc ut facilius diiudice unum m hominu duorum quorum uamus, constit duos homines pauperem uel potius mediocrem, alium praediuitem cogite76

mus; "o

sed diuitem timoribus

anxium,

maeroribus

succincta sibi sufficientem, carissimum

75

suis, cognatis uicinis

amicis dulcissima pace gaudentem, pietate religiosum, benignum mente, sanum corpore, uita parcum, moribus castum, conscientia securum. Nescio utrum quisquam ita desipiat, ut audeat dubitare quem praeferat. Vt ergo in his duobus hominibus, ita in duabus

8o

tabescen-

tem, cupiditate flagrantem, numquam securum, semper inquietum, perpetuis inimicitiarum contentionibus anhelantem, augentem sane his miseriis patrimonium suum in immensum modum atque illis aug|mentis curas quoque amarissimas aggregantem ; mediocrem uero illum re familiari parua atque

familiis, ita in duobus

populis, ita in

duobus regnis regula sequitur aequitatis, qua uigilanter adhibita si nostra intentio corrigatur, facillime uidebimus ubi habitet uanitas et ubi felicitas. Quapropter si Deus uerus colatur eique sacris ueracibus

et bonis honoribus

seruiatur,

utile est ut boni longe lateque diu regnent ; neque hoc tam 8 VA ipsis quam illis utile est, quibus regnant. Nam quantum ad ipsos pertinet, pietas et probitas eorum, quae magna Dei dona sunt, sufficit eis ad ueram felicitatem, qua et ista uita bene agatur et postea percipiatur aeterna. In hac ergo terra

9o

regnum bonorum non tam illis praestatur quam rebus humanis ; malorum uero regnum magis regnantibus nocet, qui suos animos uastant maiore licentia ; his autem, qui eis seruiendo subduntur, non nocet nisi iniquitas propria. Nam iustis quidquid malorum ab iniquis dominis irrogatur, non est poena 66

AV ci 4, 3, 14-15

66/112 AV ci 4,3, 17- 4, 4, 14

CC 47 p. 10o. CC 47 p. 100-102.

59 prius uellem] V O! (,4) [C .A B rell. ed. Arg. v] ZAnsp., uellem prius — 44 [L. 41]

63 uitrea laetitia 4 splendida] 44, splendidae / O* 74zsp. 64/65 latitudine ac magnitudine - 4 66 constituamus homines — 24 69 nuncquam O! 7i immensum] iumcusus O! 93 aggtegantem] aggerantem 24 74 catissimum] kimi O* cognatis] cum fraez. 7A 71 desipiat ita — V/ ZAnsp. 80 regulam Ot $2 Deus uerus] V O* (LA) [C .A rell. ed. Arg.] 4Ansp., uerus Deus — A [L. A B », cf AV ci 2, 28, 15] 83 honoribus] motibus Z4 835 ad] a Ot 91 uastauit O' uastant| scelerum add. 74, uastant (scelerum)? 24nsp. iniquitas propria] V O* (L4) [C 44 B re//. v] AAnsp., p.i. —- A [L. 4]

92

CONTRA PHILOSOPHOS II criminis, sed uirtutis examen.

77

Proinde bonus etiamsi seruiat,

95 liber est ; malus etiamsi regnet, seruus est, nec unius hominis,

lOO

sed, quod est grauius, tot dominorum, quot uitiorum. De quibus uitiis cum ageret scriptura diuina : a quo enim quis, inquit, uicbus est, huic ei seruus addictus est. IRemota itaque iustitia quid sunt regna nisi magna latrocinia ? quia et latrocinia quid sunt nisi parva regna ? Manus etenim ipsa hominum est, imperio principis regitur, pacto societatis astringitur, placiti lege praeda diuiditur. Hoc malum si in tantum perditorum hominum

IO

A

retur, IIO

IIS

accessibus crescit, ut et loca teneat, sedes consti-

tuat, ciuitates occupet, populos subiuget, euidentius regni nomen adsumet, quod ei iam in manifesto confert non dempta cupiditas, sed addita impunitas. Eleganter enim et ueraciter Alexandro ili Magno quidam comprehensus pi|rata respon- 10 dit. Nam cum idem rex hominem interrogasset, quid ei uideut. mare

haberet

infestum,

ille libera

contumacia

:

*quod tibi', inquit, ut orbem terrarum ; sed quia id ego exiguo nauigio facio, latro uocor, quia tu magna classe, imperator.' Inferre ergo bella finitimis et inde in cetera procedere ac populos sibi non molestos sola regni cupiditate conterere et subdere, quid aliud quam grande latrocinium nominandum est ? Sed iam nunc quaeramus, si placet, ex tanta deorum turba,

quam uos Romani colebatis, quem potissimum uel quos deos credatis illud imperium dilatasse atque seruasse Romanum.

120

Romanus. Omissa turba minutorum deorum uel aliquantulum intermissa officium maiorum deorum debes inquirere, quo Roma tam magna facta est, ut tam diu tot gentibus imperaret. Nimirum ergo Iouis hoc opus est. Ipsum enim deorum om112/115 AV ci 4, 6, 25-28 116/118 AV ci 4, 8, 1-3

CC 47 p- 103. CC 47 p. 104.

120/125 AV ci 4, 9, 1-6

CC 47 p. 105-106.

97/98 2 Petr. 2, 19. diu. 1 ft. 582a.

106/112 cf Cic., De rep. 3, 14 (24).

123/125 Varto, JAn7.

100 et98 uictus] deuictus 74, (de»uictus Z4nsp. 95 malus] autem aZ. JA 107 Al105 adsumit74 7ÁAnsp. 104/105 nomine regni O! enim] et 44 108 interrogasset] V/ O! CA) [C .A B B rell. v] /Ansp., interrogaret lexandro O! cd» .A [eo L, ego id A4 5, 1dego// 41*, id 110 (inquit? Z4Ansp. A [L A £] ego C A B B rell. v, id suspectum cfAV ci 2, 7, 39 ; 2, 30 ; pr qp SOR YF ED 114 noiandum O! ac] ad V O: in ceteta inde — 44 112 ergo] autem 74 colebant 74 queramur V — 117uos]om..A 116 Sed iam nunc] Deinde 74 minu120 Omissa] igitut ista adZ. 7A Romanum] oz. A 118 credant JA 121 debemus JA aliquantum 44 totum] munitorum O!

CONTRA PHILOSOPHOS II nium dearumque regem credimus : hoc eius indicat sceptrum, hoc in alto colle Capitolium. Quia ergo Iuppiter omnium deorum rex praesidet, ipsum dicimus regnum constituisse uel auxisse Romanum. Nam si hoc ipse non fecit, quem alium deum opus tam magnum potuisse aggredi putas, cum omnes occupati sint officiis et operibus propriis, ne alter irruat in 78

125

130 alterius ? A rege igitur deorum

regnum hominum

potuit et

propagari et augeri.

Augustinus. Hic primum quaero, cur non etiam ipsum regnum aliquis deus est ? Cur enim non ita sit, si Victoria, ut dicitis, dea

155

140

est ? Aut quid ipso Ioue in hac causa opus est, si Victoria faueat sitque propitia et semper eat ad illos, quos uult esse uictores ? Hac dea fauente et propitia etiam Ioue uacante uel aliud agente, quae gentes non subditae remanerent ? quae regna non cederent ? An forte displicet bonis iniquissima improbitate pugnare et finitimos quietos nullam iniuriam facientes ad dilatandum regnum bello spontaneo prouocare? Plane si ita sentitis, approbo et laudo. Videte ergo ne forte non pertineat ad uiros bonos gaudere de regni latitudine. Iniquitas enim eorum,

cum

quibus iusta bella gesta

| sunt,

145 regnum adiuuit ut cresceret, quod utique paruum esset, si quies et iustitia finitimorum contra se bellum geri nulla prouocaret iniuria ac sic felicioribus rebus humanis omnia regna parua essent concordi uicinitate laetantia et ita essent in mundo regna plurima gentium, ut sunt in urbe domus plu150 rimae ciuium. Proinde belligerare et perdomitis gentibus dilatare regnum malis uidetur felicitas, bonis necessitas. Sed quia peius esset, ut iniuriosi iustioribus dominarentur, ideo non incongrue dicitur etiam ista felicitas. Sed procul dubio felicitas maior est uicinum bonum habere concordem quam uici155 num malum subiugare bellantem: Mala uota sunt optare habere quem oderis uel quem timeas, ut possit esse quem uincas. Si ergo iusta gerendo bella, non impia, non iniqua, Romani 125/176 AV ci 4, 13, I3 - 4, 15, 30

CC 47 p. 110-111.

125/126 Varto, zAn. diu. 1 fr. 58a.

124 credimus] uolunt 44 125/126 Quia — tex (deorum, cf infra /. 130)] quorum Iuppiter quia tex 74 126 dicimus] credo ab eis putati 74 138 putas] credant A 129 ne] nec A 130 et] oz. A 131 et] etiam O* 134 ut dicitis] ozz. A i35Iouil/O! 139 cederentur O! 140 nullamque 74 142 sentiunt A Videant 4A 148 uicinitate] in ciuitate 7 Ot 151 uididetur Ot 156 quem!] quod O*

CONTRA PHILOSOPHOS II

79

imperium tam magnum acquirere potuerunt, numquid tamquam aliqua dea colenda est eis etiam iniquitas aliena ? 160 Romanus.

Multum

certe ad istam latitudinem

imperii iniquitatem

cooperatam uidemus, quae faciebat iniuriosos, ut essent cum

quibus iusta bella gererentur et augeretur imperium. Cur autem et iniquitas dea non sit uel externarum gentium, si Pa165 uor et Pallor dii Romani esse meruerunt ?

Augustinus. Ergo his duabus, id est aliena iniquitate et dea Victoria,

dum bellorum causas iniquitas excitat, Victoria eadem bella feliciter terminat, etiam feriato Ioue creuit imperium. Quas 17o enim hic partes Iuppiter haberet, cum ea, quae possent beneficia eius putari, dii habentur, dii uocantur, dii coluntur, ipsi

pro suis partibus inuocantur ? Haberet hic autem etiam ille aliquam partem, si Regnum etiam ipse appellaretur, sicut appellatur illa Victoria.

175 Romanus.

At regnum, ut maiores nostri asseruerunt, munus est Iouis.

Augustinus. Si regnum munus est Iouis, cur non et uictoria munus eius habeatur ? Quod profecto haberetur, si non lapis in Capitolio, 180 sed uerus vex regum. et. dominus dominantium. cognosceretur atque coleretur.

Romanus. At nos dicimus et omnimodis astruimus, quod deam | Vic- 72 toriam Iuppiter mittat atque illa tamquam regi deorum ob18; temperans ad quos iusserit ueniat et in eorum parte considat.

176

infra l. 178 proprium 178/181 AV ci 4, 15, 50-35 183/191 AV ci 4, 17, 1-8

CC. p: rri. COGurTD- TI2.

168 Varto, /Anf. diu. 14 ft. 9o. / diu. 14 ft. 90.

180 Apoc. 19, 16.

183/184 Varro, 74m.

iniquitatem] eam 24 (sed cfAV d 4, 15, 17) 178 Si] Aut praem. JA His igitur 74 his] Ergo 167? 74 165 Pallor et Febris 183 At —asttuimus] An forte dicunt 44 179 habeatur] habebatur O* 159 eis] ei O!

161 certe] enim 74

80

CONTRA PHILOSOPHOS

II

Augustinus. Hoc uere dicitur non de illo Ioue, quem deorum regem pro uestra opinione confingitis, sed de illo uero rege saeculorum, quod mittat non Victoriam, quae nulla substantia est, sed 19o angelum suum et faciat uincere quem uoluerit ; cuius consilium occultum esse potest, iniquum non potest. Romanus. Sicut libri et sacra nostra testantur, Felicitas etiam dea est,

quae aedem accepit, aram meruit, cui etiam sacra congrua 195 persoluta sunt.

Augustinus. Si libri et sacra uestra uera sunt et Felicitas dea est, cur

non ipsa una quae coleretur constituta est, quae posset uniuersa conferre et compendio facere felicem ? Quis enim op200 tat aliquid propter aliud quam ut felix fiat ? Cur denique tam sero huic tantae deae post tot Romanos principes Lucullus aedem constituit ? Cur ipse Romulus felicem cupiens condere ciuitatem non huic templum potissimum struxit nec propter aliquid diis ceteris supplicauit, quando nihil deesset, si haec 205 adesset ? Deinde quid est hoc, quod iam Romanum imperium longe lateque crescebat, et adhuc nemo Felicitatem colebat ? An ideo grandius imperium quam felicius fuit ? Nam quo modo ibi esset uera felicitas, ubi uera non erat pietas ? Pietas est enim uera uerax ueri Dei cultus, non cultus falso-

210 rum tot deorum, quot daemoniorum.

Romanus. At postea iam in deorum numerum Felicitate suscepta magna bellorum ciuilium infelicitas subsecuta est. 215

Augustinus. Forte iuste est indignata Felicitas, quod et tam sero et non 193 193/195 197/205 205/219

infra l. 197 AV ci 4, 18, 1-2 AV ci 4, 25, 1-9 AV ci 4, 23, 22-36

CC DUDTS: CC 47 D. r16. CGU DERIT.

188 1 Tim. 1, 17. 193/1965 Varro, /An/. diu. 14 ft. 92. Varro, Ant. diu. r ft. 47.

197 ibid.

201/202

188 uestta] sua A confingunt 4 193/194 Felicitas — sacra] Quid, quod et Felicitas dea est ? Aedem accepit, atram meruit, sacra 74 195 uestra] eorum 44 203 strixit Ot 204 hoc V . 204 felicitas 74z5sp. 209 uera] ozz. A 212 At] Sed et A numerum] num O! 215 Forte] An praem. A est] etiam Ot

CONTRA PHILOSOPHOS II

8r

ad honorem, sed ad contumeliam potius inuitata est, ut cum ea colerentur cetera non numina colendorum, sed crimina co-

lentium. Ad extremum si cum turba indignissima tanta dea s Do

22

A

230

colenda uisa est, cur non uel illustrius ceteris colebatur ? Cur non inter deos, quos electos uocatis, Felicitas constituta est,

ut templum aliquod ei fieret, quod et loci sublimitate et operis dignitate praemineret ? Cur enim non aliquid melius quam ipsi Ioui ? Et ita dea Felicitate in loco amplissimo et altissimo constituta discerent | ciues, unde omnis boni uoti petendum esset auxilium, ac si ipsa suadente natura aliorum deorum superflua multitudine derelicta coleretur una Felicitas, uni supplicaretur, unius templum frequentante ciuium multitudine, qui felices esse uellent, quorum esset nemo qui nollet, atque ita ipsa a se ipsa peteretur, quae ab omnibus petebatur, Quis enim aliquid ab aliquo deo nisi felicitatem uelit accipere uel quod ad felicitatem existimat pertinere ? Romanus. Fortuna etiam dea a maioribus nostris putatur et uenera-

biliter colitur. 235

Augustinus. Dic, oro te, aliudne est felicitas, aliud fortuna ?

Romanus. Est utique. Nam Fortuna aliquando bona est, aliquando potest esse et mala; felicitas autem si mala fuerit felicitas 240 non erit.

220/223 223/231 233/236 236/238 238 239/242

AV ci 4, 23, 37-40 AV ci 4, 22, 71-79 (AV ci 4, 18, 4-5 |proprium infra l. 243/244 AV ci 4, 18, 5-6

CC 47 p. 117. CC 47 p. 118. CC 47 p. 112. CC 47 p. 112.

233/240 Varro, Jn. diu. 14 ft. 92.

219 Cur] Quis 217 coleretur Priapus et Cluacina et Pauor et Febris et cetera74 AK F r B electos] V O? (4) [A CT 220 non] nec 74 enim ferat, quod A 221 uocatis] I7 74nsp., uocans O?, uocant 74 a* b d e p] ZAnsp., selectos 24 223 Bt] om. A 222 pos? non O?* /ar. et!] ad O? ut] O? zzarg., om. A 227/228 templum — qui* 224 uoti] O? zzarg. 223/224 altissimo] celsissimo 74

233/236 Fortuna — fortuna] et templum frequentatetur a ciuibus, qui 44 238 Est Fortuna dea putatur et colitur ? An aliud est felicitas, aliud fortuna P utique. Nam] oz. A

CONTRA PHILOSOPHOS II

82

Augustinus. Certe Plato aliique philosophi omnes deos non nisi bonos esse dixerunt. Quo modo ergo dea Fortuna aliquando bona est, aliquando

mala ? An forte quando

mala

est, dea non

24 A est, sed in malignum daemonem repente conuertitur ? Quot sunt ergo deae istae ? Profecto quotquot homines fortunati, id est bonae fortunae. Nam cum sint et alii plurimi simul, hoc est uno tempore, malae fortunae, numquid, si ipsa esset,

simul et bona esset et mala ; his aliud, illis aliud ? An illa,

250

quae dea est, semper bona est ? Ipsa est ergo Felicitas : cur

adhibentur diuersa nomina ? Sed et hoc ferendum est ; solet

enim et una res diuersis nominibus appellari. Quid diuersae aedes, diuersae arae, diuersa sacra ?

Romanus.

Est causa, quia felicitas illa est, quam boni habent prae-

cedentibus meritis, fortuna uero, quae dicitur bona, sine ullo examine meritorum fortuito accidit hominibus et bonis et malis, unde etiam et Fortuna nominatur.

260

Augustinus. Quo modo ergo bona est, quae sine ullo iudicio uenit et ad bonos et ad malos? Vt quid autem colitur, quae ita caeca est passim in quoslibet incurrens, ut suos cultores plerumque praetereat et suis contemptoribus haereat ? Aut si aliquid proficiunt cultores eius, ut ab illa uideantur et amentur, iam

265

merita | sequitur, non fortuitu uenit. Vbi est definitio illa T4 Fortunae ? Vbi est quod a fortuitis etiam nomen accepit? Nihil enim prodest eam colere, si fortuna est. Si autem suos cultores discernit, ut prosit, fortuna non est.

242/243 (AV ci 4, 18, 8 AV ci 4, 18, 6-8 243/268 AV ci 4, 18, 9-32

CGU pim. CC 47 p. 112. CC 47 p. 112-113.

243/244 Varro, Anf. diu. 14 ft. 92.

249/250 ibid.

252/258 ibid.

242/243 Certe — dixerunt] Cette omnes deos ... non nisi bonos existimare debemus. Hoc Plato dicit, hoc alii philosophi 74 (CAVci 4, 18, 6-8) 244 An] alii O? 245 malignum]estaZZ. O? ^ 24v7id|hoc.4 4nssp. | 248 uno]oz.O? 250 estbona PI 251 et] V. O* CA) LA r P? e] ZAnsp., om. A 252 diuersis] duobus 24 (sed cf supra 1. 251 e? AV. ci 4, 18, 1? adn.) 254 Romanus] O? zzarg. 2585 causa] inquiunt adZ. 44 255/256 praecendentibus O? 256 ulla O? 258 et] oz. A 260 est] oz;. O? ad] uos O? 261 ad] oz. O? (A) LA] 265 fottuitu] O? C4) [RS Fr Bb p qv], fortuna V, fortuito 44 [A C 44 K! a d e) ZAnsp.

266 fortuituitis O?

CONTRA PHILOSOPHOS II 270

83

Romanus. Tantum sane huic numini quam Fortunam uocamus, maiores nostri tribuunt, ut simulacrum eius, quod a matronis de-

dicatum est et appellata est Fortuna muliebris, etiam locutum esse memoriae commendauerint atque dixisse non semel, sed iterum, quod eam rite matronae dedicauerint. 27; Augustinus.

Hoc si uerum est, mirari nos non oportet. Non enim malignis daemonibus etiam sic difficile est fallere, quorum artes atque uersutias hinc potius uos aduertere debuistis, quod illa dea locuta est, quae fortuitu accidit, non quae meritis uenit. 280 Fuit enim Fortuna loquax et muta Felicitas, ut quid aliud, nisi ut homines recte uiuere non curarent conciliata sibi Fortuna, quae illos sine ullis bonis meritis faceret fortunatos ? Romanus. Virtutem etiam deam Romani fecerunt.

28; Augustinus. Si uirtus dea esset, multis fuerat praeferenda. Et nunc quia dea non est, sed donum Dei, ipsa ab illo impetretur, a quo solo dari potest, et omnis falsorum deorum turba uanescat. 290

Romanus. Fides etiam dea credita est et accepit etiam ipsa templum et altare. Augustinus. Quisquis fidem prudenter agnoscit, habitaculum illi se ipsum facit. Vnde autem scitis uos quid sit fides, cuius primum

295; et maximum

officium est, ut in uerum credatur Deum ? Sed

270/282 AV ci 4, 19, 1-12 284/331 AV ci 4, 20, I - 4, 2I, IO

CC 47 p. 113-114.

CC 47 p. 113.

270/234 Varro, /Ant. diu. 14 ft» 95.

284 id. 14 ft. 94.

291/292 id. 14 fr. 96.

270/281 huic — ut] huic uelut numini tribuunt, quam Fortunam uocant, ut A

278 uos] isti 44 est] sit Z4 2:6 Hoc] Quod quidem 74A 211 retribuunt O? 279 fottuitu] V/ O? (A) [r BP qv], fortuito 24 24nsp. (cf 7. 265) debuerunt 74 286 Si Romani] oz. A 284 etiam] quoque 7A 282 bonis] bene 24z:sp. 288 287 Dei] est add. 7À uirtus dea (cf supra J. 284)] quae quidem si dea 74 uanescat] V/ O? (A4) [42 K? r P? e q] AAnsp., uanescet 44 [C K1 I? P* p B v, uanescit 293 Quisquis] Quam praez. Jl 290 Sed cur et Fides dea A 44241 F* B a] fides sit — O? 294 sciunt illi quid 74 fidem] oz. JA (cf supra I. 291) 295 magnum Z4nsp.

84

CONTRA PHILOSOPHOS II

cur non suffecerat Virtus ? Nonne ibi est et Fides ? Quando quidem uirtutem in quattuor species distribuendam esse philosophi uiderunt, prudentiam,

iustitiam, fortitudinem,

tem-

perantiam ; et quoniam et istae singulae species suas habent, ;oo in partibus iustitiae fides est maximumque locum apud nos habet, quicumque scimus, quid sit quod ?wstus ex fide wit. Sed uos miror appetitores multitudinis deorum, si fides dea est, quare aliis tam multis deabus iniuriam feceritis praetermittendo eas, quibus similiter aedes et | aras dedicare po- 15 3o; tuistis ? Cur temperantia dea esse non meruit, cum eius nomine nonnulli Romani principes non paruam gloriam compararint ? Cur denique fortitudo dea non est, quae adfuit Mutio, cum dexteram porrexit in flammas, quae

adfuit Cur-

tio, cum se pro patria in abruptam terram praecipitem de;1o dit ; quae adfuit Decio patri et Decio filio, cum pro exercitu se. uouerunt ? Si tamen

his omnibus

uera

inerat fortitudo,

unde modo non agitur. Quare prudentia, quare sapientia nulla numinum loca meruerunt ?

315.

Romanus. Quia in nomine generali uirtutis omnes coluntur. Augustinus. Sic ergo posset et unus

Deus coli, cuius partes ceteri dii

putantur.

320

Romanus. Atinilla una uirtute et fides est et prudentia, quae tamen extra in aedibus propriis altaria meruerunt.

Augustinus. Has deas non ueritas, sed uanitas fecit ;haec enim ueri Dei munera sunt, non ipsae sunt deae. Verum tamen ubi est 325 uirtus et felicitas, quid aliud quaeritur ? Quid ei sufficit, cui uirtus felicitasque non sufficit ? Omnia quippe agenda complectitur uirtus, omnia optanda felicitas. Si Iuppiter, ut haec daret, ideo colebatur, quia, si bonum aliquid est latitudo regni

301 Rom. 1, 17 ; Gal. 5, 11 ; Hebr. 1o, 58 ; Hab. z, 4. diu. 14 ft. 97.

297/298 philosophi] ozz. A 298 iustitia A 304/305 potuerunt 74 805 cum] (in apparatu critico) 310 pro] se ad. O? Quia] An praem. JA generali] ipsius Romanus) O? zarg. 320 At] Sed A facit A uera O? 324 sunt ipsae —

320/321 Varro, ZÁnt.

O? 302 uos] illos 7A 303 fecerint cuius O? 3808 Mutio —- adfuit] 74:5. $13 numinum] minimum O? 315 add. JA 317 dii] dei z4zsp. 319 prudentia] pudicitia 74 74nsp. 323 O?

CONTRA PHILOSOPHOS II 33 o

85

atque diuturnitas, ad eandem pertinet felicitatem : cur non intellectum est dona Dei esse, non deas ? Si autem putatae sunt deae, saltem alia tanta deorum turba non quaereretur. Postremo quoniam de duabus istis deabus Virtute et Felicitate tractamus : si felicitas uirtutis est praemium, non dea, sed Dei donum est ; si autem dea est, cur non dicatur et uir-

33 5

tutem ipsa conferre, quando quidem etiam uirtutem consequi felicitas magna est ? Si autem felicitas dea non est, quoniam, quod uerum

est, munus

est Dei : ille Deus quaeratur,

qui eam dare possit, et falsorum deorum multitudo noxia relinquatur, quam stultorum hominum multitudo uana secta-

340

tur, Dei dona sibi deos faciens et ipsum, cuius ea dona sunt,

obstinatione superbae uoluntatis offendens. Sic enim carere non potest infelicitate, qui tamquam deam felicitatem colit et Deum datorem felicitatis relinquit, sicut carere non potest fame, qui panem pictum lingit et ab homine, qui uerum ha34 5 bet, non petit. Deus igitur felici|tatis auctor et dator, quia 176 solus est uerus Deus, ipse dat regna terrena et bonis et malis, neque hoc temere et quasi fortuitu, quia Deus est, non fortuna, sed pro rerum ordine ac temporum, occulto nobis, notissimo sibi; cui tamen ordini temporum non subditus seruit, 339 sed eum ipse tamquam dominus regit moderatorque disponit : felicitatem uero non dat nisi bonis. Hanc enim possunt et non habere et habere seruientes, possunt et non habere et habere regnantes ; quae tamen plena in ea uita erit, ubi nemo seruiet ulli. Et ideo regna terrena et bonis ab illo dantur et 35 5 malis, ne eius cultores adhuc in prouectu animi paruuli haec ab eo munera quasi magnum aliquid concupiscant. Et hoc est sacramentum

36 o

ueteris testamenti,

ubi occultum

erat no-

uum, quod illic promissa et dona terrena sunt intellegentibus et tunc spiritualibus, quamuis nondum in manifestatione praedicantibus, et quae illis temporalibus rebus significaretur aeternitas, et in quibus Dei donis esset uera felicitas. Quam

332/336 336/345 845/3601 361/364

AV AV AV AV

ci ci ci ci

4, 21, 54-59 4, 25, 90-99 4, 33, 1-17 5 praef. 1-4

CC CC CC CC

345/348 Varro, Zn. diu. 14 ft. 92.

47 47 47 47

p. p. p. p.

116. x18. 126-127. 128.

351 ibid.

335 ipsa] V/ O? .4, ipsam (,4) non] ozz. O? 334 donum Dei — V JAnsp. 345 igitur] ille add. 74 — 347 etiam] et V/ ZAnsp. Bab d q v] zAnsp. [C 354 seruiet ulli] iam setuiet 74 fortuitu] V/ O? LA) [r B a P 4], fottuito 44 747p. Quam] Quoniam 74 355 hoc V . 8361 uera] ueta O?

CONTRA PHILOSOPHOS II

56

constat omnium rerum optandarum plenitudinem esse, quae

non est dea, sed donum Dei, et ideo nullum deum colendum

esse ab hominibus, nisi qui potest eos facere felices.

3565 Cicero.

Vsque adeone philosophos nostros insipientes fuisse creden-

dum

est, ut haec nescirent munera

diuina esse, non

deos ?

Sed quoniam sciebant nemini talia nisi ab aliquo deo lar-

giente concedi, $79

quorum

deorum

nomina

non

inueniebant,

earum rerum nominibus appellabant deas, quas ab eis sentie-

bant dari, aliqua uocabula inde flectentes, sicut a bello Bel-

lonam nuncupauerunt, non Bellum ; aut certe nulla uocabuli declinatione sicut res ipsae nominantur, ut Pecunia dicta est dea, quae dat pecuniam, non omnino pecunia dea ipsa putata qui honorem, ConVictoria, quae uictoriam. Ita cum

375 est ; ita Virtus, quae dat uirtutem, Honor,

cordia, quae concordiam,

Felicitas dicitur dea, non illa quae datur, sed numen illud attenditur, a quo felicitas datur.

380

38 E]

Augustinus. Ista nobis reddita ratione multo facilius uobis, quorum cor non nimis obduruit, persuadebimus fortasse quod uolumus. Si enim iam humana infirmitas sensit, non nisi ab aliquo deo dari posse felicitatem, et hoc sensistis homines, qui tam mul-| tos deos colebatis, in quibus et ipsum eorum regem Iouem : TT quia nomen eius, a quo daretur felicitas, ignorabatis, ideo ipsius rei nomine, quam credebatis ab illo dari, eum appellare uoluistis, satis ergo iudicatis nec ab ipso Ioue dari posse felicitatem, quem iam colebatis, sed utique ab illo, quem nomine ipsius felicitatis colendum esse censebatis.

366/372 AV ci 4, 24, 1-8 312/400 AV ci 4, 24, IO - 4, 25, 18

366/312 Varto, zAn. diu. 14 ft. 91.

362 866 864 393

CC 47 p. 118-119. CC 47 p. 119.

372/348 ibid.

constat] consistat O? esse] felicitatem add. JA (sed cf /. 361 : felicitas. Quam) adeone] inquiunt add. 7A adeone] -ne O? zarg. philosophos] maiores 74 hoc V .4nsp. 868 ab] oz. A deos 44 371/3:2 Bellonem V7 O? nominentur z4zsp. 376 uictoriam] dat praem. 44 Ita] inquiunt edd. A

37? dea dicitur — ;4 illa] ipsa 44 ^ 380 uobis] eis 4 383 senserunt 74 384 colebant deos 74 385 ignorabant 74 386 credebant 74 38? uoluerunt 74 iudicatis] iudicarunt (L4) [L. 4 C B re/J. v], indicatis O? 745s5., indicant (A) [q], indicatunt 74 [e, wu£ coniec. Do.?, coll. 4, 31, 12 ; 10, 4, 11; 15, 28, 13] 388 colebant 74 389 censebant 74

CONTRA PHILOSOPHOS 599

39

A

II

87

Cicero. Confirmo prorsus a quodam deo, quem nesciebamus, nos credidisse dari felicitatem. Augustinus. Ipse ergo quaeratur, ipse colatur, et sufficit. Repudietur strepitus innumerabilium daemoniorum; illi non sufficiat hic deus, cui non sufficit munus eius. Illi, inquam, non sufficiat ad colendum! Deus dator felicitatis, cui non sufficit ad

40 o

acciplendum ipsa felicitas. Cui autem sufficit — non enim habet homo quid amplius optare debeat — seruiat uni Deo datori felicitatis. Non est ipse, quem nominatis Iouem. Nam ipse alienarum dicitur adulterator uxorum, ipse pueri pulchri impudicus amator et raptor.

Cicero. At fingebat haec Homerus et humana ad deos transferebat.

405 Augustinus.

Diuina mallem ad nos. Merito displicuit tibi uiro graui diuinorum criminum poeta confictor. Cur ergo ludi scaenici, ubi haec dictitantur cantitantur actitantur, deorum honoribus exhibentur, inter res diuinas a doctissimis conscribun-

410

tur ?

Cicero. Certe ipsi dii ista suis honoribus exhibenda flagitarunt, atrociter imperarunt, cladem nisi fieret praenuntiarunt, quia neglectum est aliquid, seuerissime uindicarunt, quia id quod 415 neglectum fuerat factum est, placatos se esse monstrarunt. Inter eorum commemoratur uirtutes et miranda facta quod dicam. Tito Latino rustico Romano patri familias dictum est in somnis, quod in senatu nuntiaret, ut ludi Romani instaura400/410 AV ci 4, 25, 22 - 4, 26, 6 412/419 AV ci 4, 26, 8-15

CC 47 p. 119-120. CC 47 p. 120.

404/406 Cic., Tusc. 1, 26 (65). 417/428 cf Cic., De diu. 1, 26 (55) ; Liu. 2, 36, 2/8 ; Val. Max. 1, 7, 4; Lact., Di». Inst. 2, 7, 20/21.

391 nesciebant 74 nos] eos 4 394 pos! sufficit V/ Jar. 396 deus] O? 7zuarg. 3899 optare] aptare O? 400 nominant 24 401 ipse] iste 74 (£7s) adulterator] V/O? (A) [ed. prine. aliaeque] 7Ansp., adultez 24 [zzss. plerr. ed. Arg. », adultor 4] 404. At] Sed A hoc V ometus I/ O? (src saepius) Hometus] ait Tullius aZ. 4A 406 tibi] ozz. A 408 canticantur O? 409 doctissimas O? 412 Cette] oz. A flagitauerunt 74 413 attociter] atrertiter O? 416 mirandum factum Z4nsp. 417 Latino] V/ O? A4) [C A F r B 4] ZAnsp., Latinio 74 [lanio £!] 418 quod] V, ad O?, oz. A, [quod] ZAnsp. senatum 74

CONTRA PHILOSOPHOS II rentur. Cum ergo ille qui somnio commonitus erat, postero 88

420

die iussa

facere

non

ausus

rursus severius imperatum

hoc

idem

: amisit filium, quia non

fecit.

esset,

secunda

nocte

Tertia nocte dictum est homini, quod | maior ei poena, si non 78 faceret, immineret. Cum etiam sic non auderet, in morbum

incidit acrem et horribilem. Tum uero ex amicorum sententia 425 ad magistratus rem detulit atque in lectica allatus est in senatum, expositoque somnio recepta continuo ualetudine pedibus suis sanus abscessit. Tanto stupefactus miraculo senatus quadruplicata pecunia ludos censuit instaurari. 430

455

Augustinus. Quis non uideat, qui sanum sapit, subditos homines malignis daemonibus, a quorum dominatione non liberat nisi gratia Dei per Iesum Christum dominum nostrum, vi compulsos esse exhibere talibus diis, quae recto consilio poterant turpia iudicari ? In illis certe ludis poeticis numinum crimina frequentabantur, qui ludi cogentibus numinibus iussu senatus instaurabantur. In illis ludis corruptorem pudicitiae Iouem turpissimi histriones cantabant agebant placebant. Si illud fingebatur, ille irasceretur ; si autem suis criminibus

etiam

fictis

delectabatur,

quando

coleretur, nisi

diabolo seruiretur ? Itane iste Romanum conderet dilataret conseruaret imperium, quouis Romano, cui talia displicebant, homine abiectior ? Iste daret felicitatem, qui tam infeliciter colebatur, et nisi ita coleretur, infelicius irascebatur ? Nullo

445

igitur modo istum homunculum credendum est imperium augere et conseruare potuisse Romanum. Ergo isto ceterisque diis falsis ignoratis siue contemptis atque uno uero Deo cognito et fide sincera ac moribus culto et melius hic regnum haberent Romani, quantumcumque haberent, et post haec acciperent sempiternum, siue hic haberent siue non haberent.

450 Cicero. Vidimus haec intellegentiores grauioresque Romani ; sed 419/443 AV ci 4, 26, 18-41 443/444 AV ci 4, 28, 1 444 proprium

CC 47 p. 120. CGU DuE2a2

444/445 AV ci 4, 28, 3-4

C47 p. 122-

445/449 AV ci 4, 28, 16-20 451/462 AV ci 4, 29, 45-55

CC 47 p. 122. CC Am pr 125.

421 imperatum] est add. 7A 7Ansp. 424 Tum] Cum O? 434 poetica 7A ZÁnsp. 435 frequentantur 74 438 fingebatur] 44, ne add. V' O? (zarg.), [ne] 24nsp. itascetetur] misceretur O? 439 delectatur O? 443 ita] itaque O? 4447 445 modo dii tales ... Romanum imperium augere et consefuare potuissent74 444 hominiculum O? ^ 445/446 Ergo — ignoratis] diis uero istis falsis et multis

ignoratis 4. — 446 uno uero Deo] illo uno 44 uiderunt 24

— 448 Romani] oz. 4

451

CONTRA PHILOSOPHOS II

89

contra consuetudinem ciuitatis, quae talibus ritibus fuerat obligata, parum ualebamus. Augustinus. 45

Etsi uos illa uana

esse sentiebatis,

naturae

tamen

rerum

sub unius Dei ueri regimine atque imperio constitutae religiosum cultum, qui Deo debetur, exhibendum putabatis, seruientes, ut ait apostolus, creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula. Huius Dei ueri erat auxilium neces46o sarium, a quo | mitterentur sancti uiri et ueraciter pii, qui 10 pro uera religione morerentur, ut falsae a uiuentibus tollerentur.

Cicero. Certe in secundo de deorum natura libro cum ego super46; stitiones ex natura rerum uelut physicas et philosophicas inseram, indignatus sum tamen uehementer institutioni simulacrorum et opinionibus fabulosis ita loquens : 'Videtisne, ut a physicis rebus bene atque utiliter inuentis ratio sit tracta ad commenticios et fictos deos ? Quae res genuit falsas 47e Opiniones erroresque turbulentos et superstitiones paene aniles. Et formae enim nobis deorum et aetates et vestitus ornatusque noti sunt, genera praeterea, coniugia, cognationes, omniaque traducta ad similitudinem imbecillitatis humanae. Nam et perturbatis animis inducuntur ; accepimus enim deo47; rum cupiditates aegritudines iracundias. Nec uero, ut fabulae

ferunt, dii bellis proeliisque caruerunt; nec solum, (ut»apud Homerum,

cum

duos

exercitus

contrarios

aliü dii ex

alia

parte defenderent, sed etiam ut cum Titanis aut cum Gigantibus sua propria bella gesserunt. Haec et dicuntur et cre48o duntur stultissime et plena sunt uanitatis summaeque leuitatis.' 464/484. AV ci 4, 30, 5-23 458/459 Rom. 1, 25. Hom., I/ias 20, 67/74.

CC 47 p. 123-124. 467/481 Cic., De naf. deorum 2, 28 (70).

452 talibus] daemonicis 74

453 ualebant 74

477/448 cf

455 Etsi uos illa] quia et ipsi,

etiamsi illa 74 sentiebant JA 456 ueriDei — 74 — 45v? putabant;4 — 460 mittententur O? 461 falsae a] 44 745sp., falsa ea V7 O?, false (L4) [B a] 464 Cette] oz. A secunda O? — libto] etagz. A ego] ipse A 466 inseram] VW O?, inserat 74, insetetem ;4nsp.

indignatur tamen 74 tamen] tam O? uehementer] oz. 4À 467/468 Videtisne] igitur adZ. 74 468 sit] fit O*? 440 paene] penes O? 471 aniles] auiles O? enim] ozz. V .4nsp. 412: noti] non O? 476 Qut» zAnsp., oz. V. O?, ut A 47? Homerum] omnium O? 478 titaniis T7, ticaniis O? ut] 44, aut V O?, (abut ZAnsp. cum?] eum O* 480 uanitatisque O?

CONTRA PHILOSOPHOS II

9o

Augustinus. Ecce interim quae uos confitemini qui defenditis deos gentium.

48 MA

Haec

certe

cum

tamquam

superstitiosa

culpantur,

implicas ista culpa maiores talium simulacrorum institutores atque cultores ; implicas et te ipsum, qui quantolibet eloquio te in libertatem nitaris euoluere, necesse habebas ista uene-

49 o

rari ; nec quod in hac disputatione disertus insonas, muttire auderes in populi contione. Ergo quaecumque tales uiri in uestris litteris multorum deorum ludibria posuistis, confiteri ea. potius occulta Dei uoluntate compulsi estis quam persuadere conati. Si qua igitur inde a nobis testimonia proferuntur, ad uos redarguendos proferuntur, qui non uultis aduertere de quanta et quam

maligna daemonum

potestate

nos

fusi et do49 j liberet singulare sacrificium tam sancti sanguinis num spiritus impertiti. Quae cum ita sint, agamus nos Christiani Domino Deo nostro gratias, qui fecit caelum et terram, qui has superstitiones, quas tu uix reprehendis, per altissimam Christi humilitatem, per apostolorum praedicationem, 80 o | per fidem martyrum pro veritate morientium et cum ueritate uiuentium non solum in cordibus religiosis, uerum etiam in aedibus superstitiosis libera suorum seruitute subuertit.

$9

V^

Mathematicus. Contra Ciceronem aliosque immortalium deorum defensores subtilissimis ratiocinationum argutiis hactenus laborasse sufficiat. Nunc illis paululum sub silentio respirantibus ac ad inceptae disputationis certamen uires suas denuo reparantibus, si placet, de Romano imperio tam magno tamque diuturno perpaucis agendum est. 484/489 489/496 496 496/502 504/509

AV ci 4, 30, 55-41 AV ci 4, 31, 53-60 AVIGII401315194 AV ci 4, 30, 41-48 (proprium

(1. 504/505 cf AV ci 1, 24, 28-29 ; 5, 7, 27)

508/509 (AV ci 5 praef. 7-8

CC 47 CC 47 CG/47. CC 47

p. 124. p. 126. p.126; p. 124.

CC 47 p. 128.

497 2 Pat. 2, 12.

483 vos] oz. A confitentur 4 defendunt 74 484 Hoc O? cette] utique JA | 485 implicas] V /Ansp., implicans O?, implicat 74 486 implicat 44 te] oz. A 481 te] se 4 nitatur 44 habebat 44A 488 quod] quos ZAnsp. insonas] V/ 74nsp., insonans O?, insonat 44 489 audetet 74 Ergo] om. 4A 490 uestris] suis 74 posuetunt 44 491 estis] sunt 4 492 a nobis] inde eZ. 4 ^ 493 uos] eos 74 non uultis] nolunt 74 494 et] oz. 8E uos O? 496 Quae] Haec 74 nos] itaque 74 497 gratias, non caelo

ettetraesicutiste disputat,sed ei, qui.4 ^ 498tu]iste Balbus uelut balbutiens 74 reprehendit 74 507 disputacionibus O? 509 pro paucis O?

CONTRA PHILOSOPHOS II 5310.

9I

Causa ergo magnitudinis imperii Romani fortuita est et fatalis secundum nostrorum sententiam siue opinionem, qui ea dicunt esse fortuita, quae uel nullas causas habent uel non ex aliquo rationabili ordine uenientes, et ea fatalia, quae praeter Dei et hominum uoluntatem cuiusdam ordinis necessi-

515; tate

contingunt.

Augustinus. ; Prorsus diuina prouidentia regna constituuntur humana. Quae si propterea quisquam fato tribuit, quia ipsam Dei uoluntatem uel potestatem fati nomine appellat, sententiam ;2o teneat, linguam corrigat. Cur enim non hoc primum dicit, quod postea dicturus est, cum ab illo quisquam quüaesierit quid dixerit fatum ? Nam id homines quando audiunt, usitata loquendi consuetudine non intellegunt nisi uim positionis siderum, qualis est quando quis nascitur siue concipitur; 525 quod aliqui alienant a Dei uoluntate, aliqui ex illa etiam hoc pendere confirmant. Sed illi, qui sine Dei uoluntate decernere opinantur sidera quid agamus uel quid bonorum habeamus malorumue patiamur, ab auribus omnium repellendi sunt, non solum eorum qui ueram religionem tenent, sed qui 53o deorum qualiumcumque,

licet falsorum, uolunt esse cultores.

Haec enim opinio quid agit aliud, nisi ut nullus omnino colatur aut rogetur Deus ? Illi uero, qui positionem stellarum quodam modo decernentium qualis quisque sit et quid ei proueniat boni quidue mali accidat ex Dei uoluntate suspendunt, si 555 easdem

stellas putant habere hanc potestatem traditam sibi

a summa illius potestate, ut uolentes ista decernant : magnam caelo faciunt

iniuriam,

in cuius uelut

clarissimo

senatu

ac

splendidissima curia opinantur scelera | facienda decerni, qualia si aliqua terrena ciuitas decreuisset, genere humano 54o decernente fuerat euertenda.

minum

factis Deo

Quale deinde

relinquitur,

quibus

iudicium

caelestis

de ho-

necessitas

adhibetur, cum dominus ille sit et siderum et hominum

?

Mathematicus. At nos non dicimus stellas, accepta potestate a summo Deo,

510/532 AV ci 5, 1, 1-21 832/615 AV ci 5, 1, 24 - 5, 2, 45

(15975. 128. CC 47 p. 128-130.

510/511 Romani — fatalis] Romani nec fortuita est nec fatalis 4, Romani (nec? fortuita est (nec) fatalis 74zsp. 511 nostrorum] eorum 74 528 malorumque ZAnsp. tepelli O? 829 sed et» 4A [et L? 4? Arp q,om. I241 CK F Bab d e v] 530 nolunt O? 531 colitur O? 534 si] sed O? 537 in] ozz. O? 544 At nos] Aut si 74 dicunt 44 accepta] quidem aZ. 7A

92 545

CONTRA PHILOSOPHOS

II

arbitrio suo ista decernere, sed in talibus necessitatibus ingerendis illius omnino iussa complere asserimus. iux S napi Augustinus. imum indigniss quod est, m Itane de ipso Deo sentiendu ? sentire uoluntate stellarum de est uisum

550

555

Mathematicus. At dicuntur stellae potius ista significare quam facere, ut quasi locutio quaedam sit illa positio praedicens futura, non agens. Haec enim doctorum nostrorum fuit sententia. Augustinus. Vos certe mathematici non soletis ita loqui, ut uerbi gratia dicatis : "Mars ita positus homicidam significat, sed : 'homicidam facit ; uerumtamen ut concedamus non uos ut debetis

loqui et a philosophis accipere oportere sermonis regulam ad ea praenuntianda, quae in siderum positione reperire uos pu560 tatis : quid fit, quod nihil umquam dicere potuistis, cur in uita

geminorum, in actionibus, in euentis, in professionibus, arti-

bus, honoribus ceterisque rebus ad humanam uitam pertinentibus atque in ipsa morte sit plerumque tanta diuersitas, ut

similiores eis sint, quantum ad haec attinet, multi extranei 565 quam ipsi inter se gemini perexiguo temporis interuallo in

nascendo separati, in conceptu autem per unum concubitum uno etiam momento seminati ?

JTfS,

575

Mathematicus. Legimus Hippocratem medicum scriptum reliquisse, quosdam fratres, cum simul aegrotare coepissent et eorum morbus eodem tempore ingrauesceret, eodem leuaretur, geminos suspicatum ; quos Posidonius Stoicus, multum astrologiae deditus, eadem constitutione astrorum natos eademque conceptos solebat asserere. Ita quod medicus pertinere credebat ad simillimam temperiem ualetudinis, hoc philosophus astrologus

569/577 cf Cic., De fato (fragmenta p. 270, 16-25 ed. Müller ; cf Testard p. 46-47).

546 asserimus] oz. 7A 551 At] Quod si 4 significare potius ista 74 facere] figete 4 553 Haec —- sententia] non enim mediocriter doctorum hominum fuit ista sententia 74 855 Vos — ut] non quidem ita solent loqui mathematici, ut Z4 solens O? 556 dicant 24 557 uos] eos A debent 74 559/ 560 repetire se putant 74 560 potuerunt 74 561 eueticis O? 564 hoc I7 extrane O? 565 pereriguo O? 569 Legimus] Cicero dicit 74 ipocratem (sic constanter) V. O? (L4) [B] Hippocratem] nobilissimum add. 7A Dv1 leuiareturt V. — 572 Possidonius (sc constanter) V. O? (LA) LA K F r B] zAnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS

II

93

ad uim constitutionemque siderum, quae fuerat quo tempore concepti natique sunt.

Augustinus. In hac causa multo est acceptabilior et de proximo credi$8o bilior coniectura medicinalis, quoniam parentes ut erant | cor- 82 pore affecti; dum concumberent, ita primordia conceptorum affici potuerunt, ut consecutis ex materno corpore prioribus incrementis paris ualetudinis nascerentur; deinde in una domo eisdem alimentis nutriti, ubi aerem et loci positionem 585 et uim aquarum plurimum ualere ad corpus uel bene uel male accipiendum medicina testatur, eisdem etiam exercitationibus adsuefacti tam similia corpora gererent, ut etiam ad aegrotandum uno tempore eisdemque causis similiter mouerentur. Constitutionem uero caeli ac siderum, quae fuit quando con59o cepti siue nati sunt, uelle trahere ad istam aegrotandi parilitatem, cum tam multa diuersissimi generis diuersissimorum affectuum et euentorum eodem tempore in unius regionis terra eidem caelo subdita potuerint concipi et nasci, nescio cuius sit insolentiae. Nos autem nouimus geminos non solum 59; actus et peregrinationes habere diuersas, uerum etiam dispa-

res aegritudines perpeti. De qua re facillimam, quantum mihi uidetur, rationem redderet Hippocrates, diuersis alimentis et exercitationibus, quae non de corporis temperatione, sed de animi uoluntate ueniunt, dissimiles eis accidere potuisse 6oo ualetudines. Porro autem Posidonius uel quilibet fatalium siderum assertor mirum si potest hic inuenire quid dicat, si nolit imperitorum mentibus in eis quas nesciunt rebus illudere. Quod enim conantur efficere de interuallo exigui temporis, quod inter se gemini dum nascerentur habuerunt, 6o; propter caeli particulam, ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum uocant : aut non tantum ualet, quanta inuenitur in geminorum uoluntatibus actibus moribus casibusque diuersitas, aut plus etiam ualet, quam est geminorum uel humilitas generis eadem uel nobilitas, cuius maximam diuersi610 tatem non nisi in hora, qua quisque nascitur, ponunt. Ac per hoc si tam celeriter alter post alterum nascitur, ut eadem pars horoscopi maneat, paria cuncta quaero, quae in nullis possunt geminis inueniri; si autem sequentis tarditas horoscopum mutat, parentes diuersos quaero, quos gemini habere non 615 possunt.

590/591 patuitatem aegrotandi O? AAnsp., ef. .A [L A C 2A K3 £ d £] 609 notibilitas O? 608 aut] au O?

592 affectuum] V O? (A) [RS F r Baeq] 606 uocauit O? 603 exiguo 24 zAnsp. 612 nullis] 44, ullis V O? 74gsp.

94

CONTRA PHILOSOPHOS

II

Mathematicus. Hanc quaestionem cuidam proponenti Nigidium, uirum praeclarum ac nostrae sectae defensorem, ferunt ita | respon- 83 disse. Dum enim rotam figuli ui quanta potuit intorsisset, 62o currente illa bis numero de atramento tamquam uno eius loco summa celeritate percussit ; deinde inuenta sunt signa, quae fixerat, desistente motu non paruo interuallo in rotae illius extremitate distantia. 'Sic,' inquit, in tanta rapacitate caeli, etiamsi alter post alterum tanta celeritate nascatur, quanta 62; rotam bis ipse percussi, in caeli spatio plurimum est : hinc sunt', inquit, quaecumque dissimilia perhibentur in motibus casibusque geminorum'. Augustinus. Hoc figmentum fragilius est quam uasa, quae illa rotatione 63o finguntur. Nam si tam multum in caelo interest, quod constellationibus comprehendi non potest, ut alteri geminorum hereditas obueniat, alteri non obueniat

: cur audetis ceteris,

qui gemini non sunt, cum inspexeritis eorum constellationes, talia pronuntiare, quae ad illud secretum pertinent, quod 655 nemo

potest comprehendere

et momentis

adnotare

nascen-

tium ? Si autem propterea talia dicitis in aliorum genituris, quia haec ad productiora spatia temporum pertinent ; momenta uero ila partium minutarum, quae inter se gemini possunt habere nascentes, rebus minimis tribuuntur, de qua64o libus uos non soletis consuli — quis enim consulat quando sedeat, quando deambulet, quando uel quid prandeat ? — numquid ista dicimus, quando in moribus operibus casibusque geminorum plurima plurimumque diuersa monstramus ? Nati sunt duo gemini antiqua patrum memoria, ut de in645 signibus loquar, sic alter post alterum, ut posterior plantam prioris teneret. Tanta in eorum uita fuerunt moribusque diuersa, tanta in actibus disparilitas, tanta in parentum amore

dissimilitudo, ut etiam inimicos eos inter se faceret ipsa dis617/618 617/688

proprium AV cis,3,2-5,5, 19

644/646 cf Gen. 25, 24/25.

CC 47 p. 130-1232.

644/649 c£ Aug., De doctr. chrst. 2, 22 (33), 13/19

(p. 57) 617/619 Hanc — Dum] respondisse ferunt Nigidium hac quaestione turbatum,

unde et Figulus appellatus est. Dum 24 619 Dum] dii O? 620 currentem illam z4zsp. 626 dissimillima 24 motibus] VO? (/A) [L. A-AK Fr BBd e? p, casibus motibusque — C] 747:p., moribus 44 632 audent 4 633 inspexerint A 636 dicunt 44 639/640 Qualibus] qualibet O? 640 uos] mathematici A solent 24 641 sedent O? deambulat O?

CONTRA PHILOSOPHOS

II

95

tantia. Numquid hoc dicitur, quia uno ambulante alius sede65o bat, et alio dormiente alius uigilabat, alio loquente tacebat alius ; quae pertinent ad illas minutias, quae non possunt ab

aliis comprehendi, qui constitutionem siderum, qua quisque nascitur, scribunt, unde. mathematici consulantur ? Vnus duxit mercennariam seruitutem, alius non seruiuit; unus à

655 matre diligebatur, alius non diligebatur ; unus honorem, qui magnus apud eos babebatur, amisit, alter indeptus est. Quid de uxoribus, quid | de filiis, quid de rebus, quanta diuersitas ! 84 Si ergo haec ad illas pertinent minutias temporum, quae inter se habent gemini, et constellationibus non adscribuntur : 66o quare aliorum constellationibus inspectis ista dicuntur ? Si autem ideo dicuntur, quia non ad minuta incomprehensibilia,

sed ad temporum spatia pertinent, quae obseruari notarique possunt.: quid hic agit rota illa figuli, nisi ut homines luteum cor habentes in gyrum mittantur, ne mathematicorum uani66; loquia conuincantur ? Quid idem ipsi, quorum morbum, quod eodem tempore grauior leuiorque apparebat amborum, medicinaliter inspiciens Hippocrates geminos suspicatus est, nonne satis istos redarguunt, qui uolunt sideribus dare, quod de corporum simili temperatione ueniebat ? Cur enim simi67o liter eodemque tempore, non alter prior, alter posterior aegrotabant, sicut nati fuerant, quia utique simul nasci ambo non poterant ? Aut si nihil momenti attulit, ut diuersis temporibus aegrotarent, quod diuersis temporibus nati sunt : quare tempus in nascendo diuersum ad aliarum rerum diuer675 sitates ualere contendunt ? Cur potuerunt diuersis temporibus peregrinari, diuersis temporibus ducere uxores, diuersis temporibus filios procreare et multa alia, propterea quia diuersis temporibus nati sunt, et non potuerunt eadem causa diuersis etiam temporibus aegrotare ? Si enim dispar nas68o cendi mora mutauit horoscopum et disparilitatem intulit ceteris rebus : cur illud in aegritudinibus mansit, quod habebat in temporis aequalitate conceptus ? Mathematicus.

At fata ualetudinis in conceptu sunt, aliarum uero rerum

685 in ortu esse dicuntur.

653/654 cf Gen. 25, 28 et 29, 15.20.30.

655/686 cf Gen. 25, 34.

651 minutias] 650 uigilabat] V/ O? (4) [g ed. princ. Arg. v] 24nsp., et add. A 656 indeptus] 654 metcenariam V/ZAnsp. 652 aliis] eis 44 inimicitias O? 663 660 et 661 ducuntur 7 O? A, indemptus V7 O?, inde[m]ptus 24nsp. 669 666 grauiorque O? nisi] ubi V/ — 665 isdem O* rota] tota O? 684 At] Aut si 4 670 alter!] aliter O? uenebat O?

96

CONTRA PHILOSOPHOS

II

Augustinus. Hoc si ita est, non deberent inspectis natalium constellationibus de ualetudine aliquid dicere, quando eis inspicienda conceptionalis hora non datur. Si autem ideo praenuntiant 69o aegritudines non inspecto conceptionis horoscopo, quia indicant eas momenta nascentium : quo modo dicerent cuilibet eorum geminorum ex natiuitatis hora, quando aegrotaturus esset, cum et alter, qui non habebat eandem horam natiuitatis, necesse haberet pariter aegrotare ? Deinde quaero : si 69 I tanta distantia est temporis in nati|uitate geminorum, ut per 85 hanc oporteat eis constellationes fieri diuersas propter diuersum horoscopum et ob hoc diuersos omnes cardines, ubi tanta uis ponitur, ut hinc etiam diuersa sint fata : unde hoc accidere potuit, cum eorum conceptus diuersum tempus habere 7o» non possit ? Aut si duorum uno momento temporis conceptorum potuerunt esse ad nascendum fata disparia, cur non et duorum uno momento temporis natorum possint esse ad uiuendum atque moriendum fata disparia? Nam si unum momentum, quo ambo concepti sunt, non impediuit, ut alter 7o5 prior, alter posterior nasceretur

: cur, uno

momento

si duo

nascantur, impedit aliquid, ut alter prior, alter posterior moriatur ? Si conceptio momenti unius diuersos casus in utero geminos habere permittit, cur natiuitas momenti unius non etiam quoslibet duos in terra diuersos casus habere permit710 tat, ac sic omnia huius artis uel potius uanitatis commenta tollantur ? Quid est hoc, quod uno tempore, momento uno, sub una eademque caeli positione concepti diuersa habent fata, quae illos perducant ad diuersarum horarum natiuitatem, et uno momento temporis sub una eademque caeli posi715 tione de duabus matribus duo pariter nati diuersa fata habere non possint, quae illos perducant ad diuersam uiuendi uel moriendi necessitatem ? An concepti nondum habent fata, quae nisi nascantur habere non poterunt ? Mathematicus. 7209 EAT certe si hora conceptionalis inueniatur,

multa a nobis

dici posse affirmamus. Vnde et hoc est, quod de illis pariter 687 proprium 687/721 AV ci 5, 5, 19-52 921/751 AV ci 5, 5, 55-5, 6, 14 (1. 722/723 cf AV ci 5,2, 31-32)

CGI47 D: 132. CC 47 p. 1335.

689 praenunciaant O? 690/691 iudicant I^ 693 cum] eum O? 902 possunt 7Ansp. *10 omnia] V O? (C4) [F B a v] Ansp., omnis 4A 711 quod] / O? CA) [q v] ZAnsp., cuz 2A [mzss. plerr.] 916/719 uiuendo uel moriendo O? 220/ 321 At — affirmamus] Quid est ergo quod dicunt, si hora conceptionalis inueniatur, multa ab istis dici posse diuinius ? 74 9321 Vnde] postremo ad. 44

CONTRA PHILOSOPHOS II

97

aegrotantibus geminis Posidonius astrologus, praeclarae nostrae sectae assertor, respondebat, ideo fieri, quod eodem tempore fuissent nati eodemque concepti. Nam utique propter 72; hoc addebat conceptionem,

ne diceretur ei non ad liquidum

eodem tempore potuisse nasci, quos constabat omnino eodem tempore fuisse conceptos; ut hoc, quod similiter simulque aegrotabant, non daret de proximo pari corporis temperamento, sed eandem quoque ualetudinis parilitatem sidereis nexi730 bus alligaret.

Augustinus. Si ergo in conceptu tanta uis est ad aequalitatem fatorum, non debuerunt nascendo eadem fata mutari. Aut | si prop- 86 terea mutantur fata geminorum, quia diuersis temporibus 75; nascuntur, cur non potius intellegamus iam fuisse mutata, ut diuersis temporibus nascerentur ? Itane non mufata

tat

natiuitatis

uoluntas

uiuentium,

cum

mutet

fata

conceptionis ordo nascentium ? Quamquam et in ipsis geminorum conceptibus, ubi certe amborum eadem momenta sunt

74» temporum,

unde fit ut sub eadem constellatione fatali alter

concipiatur masculus, altera femina ? Nouimus geminos di-

uersi sexus, ambo adhuc uiuunt, ambo aetate adhuc uigent ;

quorum cum sint inter se similes corporum species, quantum in diuerso sexu potest, instituto tamen et proposito uitae ita

74; sunt

dispares,

ut praeter actus,

quos necesse

est a uirilibus

distare femineos, quod ille in officio comitis militat et a sua domo paene semper peregrinatur, illa de solo patrio et de rure proprio non recedit, insuper, quod est incredibilius, si astralia fata credantur ; non autem mirum, si uoluntates hominum et

7;o Dei munera

cogitentur, ille coniugatus, illa uirgo sacra est ;

ille numerosam prolem genuit, illa nec nupsit.

Mathematicus.

At certe, ut nostri asseruere maiores, plurimum uis horos-

copi ualet. 75 Augustinus. Hoc quam nihil sit, iam satis disserui. 753 ptoptium 253/365 AV ci 5, 6, 14-22

CC 47 p.-133-

222/723 ptaeclatae — ptaeclatus Z4nsp. 722 Posidonius] magnus a4Z. 44 726 omnino] in uno V, assertor (cf AV ci 5, 2, 32)] idemque philosophus A 739 mutat $34 tempotibus diuersis — 44 732 ergo] igitur 74 in uino O? dis$56 sit] t V/ O? uoluntas O? 249 fatu O? 744 altera a O? Oo? serui] discerni O?

CONTRA PHILOSOPHOS

98

II

Mathematicus. Immo certe qualecumque sit, in ortu ualere dixerunt.

160

Augustinus. Numquid et in conceptu ? ubi et unum

concubitum esse

manifestum est, et tanta uis naturae est, ut, cum conceperit

femina, deinde alterum concipere omnino non possit ; unde necesse est eadem esse in geminis momenta conceptus. Án forte diuerso horoscopo nati sunt, aut ille in masculum, dum

765 nascerentur,

aut illa in feminam

commutata

est ? Quid tam

ad corpus pertinens quam corporis sexus ? et tamen sub eadem positione siderum diuersi sexus gemini concipi potuerunt. Vnde quid insipientius dici aut credi potest, quam siderum positionem, quae ad horam conceptionis eadem ambo77o bus fuit, facere non potuisse, ut, cum quo habebat eandem constellationem, sexum diuersum a fratre non haberet ; et positionem siderum, quae fuit ad horam nascentium, | facere 87

potuisse, ut ab eo tam multum uirginali sanctitate distaret ? Mathematicus. 75

lam nunc

quid dicam

diligenter aduerte ! Nos mathema-

tici in eligendis diebus noua quaedam nostris actibus fata molimur, unde etiam illud a nostris praedicatur, quod quidam sapiens horam elegit, qua cum uxore concumberet, unde filium mirabilem gigneret. Non erat uidelicet ille ita natus, 78o ut haberet mirabilem filium, sed ita potius, ut contemptibi-

lem gigneret, et ideo uir doctus elegit horam qua misceretur uxori. Fecit ergo fatum, quod non habebat, et ex ipsius fa(c5to coepit esse fatale, quod in eius natiuitate non fuerat.

Augustinus. 785

.O stultitiam

singularem ! Eligitur dies ut ducatur

uxor;

credo propterea, quia potest in diem non bonum, nisi eligatur, incurri et infeliciter duci. Vbi est ergo quod nascenti iam si765/293 715/446 9716/29? 932/339 919/849

AV ci 5, 6, 31-39 proprium AV ci 5, 7, 1-2 AV ci 5, 5, 52-54 AV cis, 7,2- 5, 8, 10

CC 47 p- 1354CC 47 p. 134. CC 47 p. 132-135.

CC 47 p. 134-155.

768 Immo certe] Sed 4 dicunt 44 760 ubi] nisi V/ O? et unum] ad rurum O? 461 naturae uis e JA 762 omnino] oz;. O? 763 in geminis] ingemitus O? — 764 forte] quia add. 44, (quia? zAnsp. masculo V/ O? 765 femina o? Quid] enim ag4. 7A 915/416 Nos — in] Iam illud quis ferat, quod inz4 ^ "*6nostris]suis 4 ^ fata]facta 74nsp. 7*1 moliuntur 74 nostris] nonnullis 74 780 admirabilem 44 482 fa(c»to] ZAnsp., fato 17 O*, facto A «87 Vbi] Ibi O?

CONTRA PHILOSOPHOS II 799

99

dera decreuerunt ? An potest homo, quod ei iam constitutum est, diei electione mutare, et quod ipse in eligendo die constituerit, non poterit ab alia potestate mutari ? Deinde si soli homines, non autem omnia quae sub caelo sunt, constellatio-

795

nibus subiacent, cur alios eligitis dies accommodatos cultoribus ponendis uitibus uel arboribus uel segetibus, alios dies pecoribus uel domandis uel admittendis maribus, quibus equarum uel boum fetentur armenta, et cetera huius modi ? Si autem propteréa ualent ad has res dies electi, quia terrenis omnibus corporibus siue animantibus secundum diuersitates temporalium momentorum siderum positio dominatur : considerate, quam innumerabilia sub uno temporis puncto

$8oo

uel nascantur

805

exitus habeant, ut istas obseruationes cuiuis puero ridendas esse persuadeant! Quis enim est tam excors, ut audeat dicere, omnes arbores, omnes herbas, omnes bestias serpentes aues pisces uermiculos momenta nascendi singillatim habere diuersa ?

uel oriantur

uel inchoentur,

et tam

diuersos

Mathematicus. Solent homines ad temptandam peritiam nostram afferre ad nos constellationes

$810

815

mutorum

animalium,

quorum

ortus

propter hanc explorationem domi suae diligenter obseruant, nosque praeferunt ceteris, qui constellationibus inspectis dicimus non esse hominem natum, sed pecus. Addimus etiam quale pecus | utrum aptum lanitio, an uectationi, an aratro, 88 an custodiae domus. Nam et canina fata temptantur et cum magnis admirantium clamoribus ista respondemus. Augustinus. Sic desipitis mathematici

ut existimetis, cum homo nas-

citur, ceteros rerum ortus ita inhiberi, ut cum illo sub eadem

820

caeli plaga nec musca nascatur? Nam si hanc admiseritis, procedit ratiocinatio, quae gradatim accessibus modicis uos a muscis ad camelos elephantosque perducat. Nec illud uultis aduertere, quod electo ad seminandum agrum die tam multa grana in terram simul ueniunt, simul germinant, et exorta

792 alios] V/ O? (,4) [B q ed. prine. "Arg. v] ZAnsp., aliter 24 [zzss. 790 poterat O? 792/793 accomodatos ZÁnsp. eligunt 44 plerr., cf. AV. ci. 15, 14, 16] 801 puereo $00 oriuntur I/ O? 799 considerent 74 cultoribus] oz. 4A auferre O? nosttam] mathematicorum 74 807 Solent] tamen adZ. A o? 810/811 dicunt A 810 nosque] eosque mathematicos 44 808 nos] eos 4 814 $813 canina] ad prae. 74 $11 Addimus etiam] Audent etiam dicere 74 816 desipiunt 44 respondemus] V/ 7Ansp., respondeamus. O*, respondent 74 818 ad819 cetetis zAnsp. existiment 44 mathematici] homines 24 820 illis a] autem I7 O? uos] eos 24 819 quae] qui V7 O? misetint 74 822 et] oz. À uultis] O? /4755., multis V, uolunt 44 V

IOO

CONTRA PHILOSOPHOS II

segete simul herbescunt pubescunt flauescunt, et tamen inde spicas ceteris coaeuas atque, ut ita dixerim, congerminales 825 alias rubigo interimit, alias aues depopulantur, alias homines auellunt. Quo modo istis alias constellationes fuisse dicturi estis, quas tam diuersos exitus habere conspicitis ? An uos paenitebit his rebus dies eligere easque ad caeleste negabitis pertinere decretum, et solos sideribus subdetis homines, qui850 bus solis in terra Deus dedit liberas uoluntates ? His omnibus consideratis non immerito creditur, cum uos uel astrologi mirabiliter multa uera respondetis, occulto instinctu fieri spirituum non bonorum, quorum cura est has falsas et noxias opiniones de astralibus fatis inserere humanis mentibus atque 855 firmare, non horoscopi notati et inspecti aliqua arte, quae nulla est.

840

Stoicus. Nos non astrorum constitutionem, sicuti est cum quisque concipitur uel nascitur uel inchoatur, sed omnium conexionem seriemque causarum, qua fit omne quod fit, fati nomine appellamus.

Augustinus. Non multum uobiscum de uerbi controuersia laborandum atque certandum est, quando quidem ipsum causarum ordi845 nem et quandam conexionem Dei summi tribuitis uoluntati et potestati, qui optime et ueracissime creditur et cuncta scire antequam fiant et nihil inordinatum relinquere ; a quo sunt omnes potestates, quamuis ab illo non sint omnium uoluntates. Multa enim fiunt quidem a malis contra uoluntatem 850

Dei; sed tantae est ille sapientiae tantaeque uirtutis, ut in eos exitus siue fines, quos bonos | et iustos ipse praesciuit, 89 tendant omnia, quae uoluntati eius uidentur aduersa.

Stoicus. . Ipsam praecipue Dei summi uoluntatem, cuius potestas 85 insuperabiliter per cuncta porrecta porrigitur, fatum appelVA

849/852 AV ci 22, 2, 1-4 854/856 AV ci 5, 8, 10-12

CC 48 p. 807. CC 47 p. 135.

825 tobigo 4

826 euellunt V/ zAnsp. 824 estis] sunt 4 conspiciunt 24 uos|]eos 24 ^ 828 negabunt 44 829 subdent Z4 831 uos uel] oz;. 4 832 respondens O? (ras.), respondent 4 instinctu] 44 24zsp., instructu V, instincti O? $34 inserere] miserere O? 835 notati] notan V — 838 Nos] Qui ueto 44 quidque 44 841 appellant 44 843 uobiscum] cum eis 74 845 tribuunt A 849 fiunt] fuerit ( 2) O? 850 tantaeque] tantae O? 854 Ipsam itaque 74 855 porrecta] ozz. 44, (porrecta? zÁrnsp. 855/80? fatum — edens appellare fatum sic probatur. Annaei Senecae sunt, nisi fallor, hi

uetsus

CONTRA PHILOSOPHOS lare consueuimus

Annaeo

Seneca

II

IOI

teste egregio philosopho,

qui inter cetera quodam in loco uersibus ita scripsit : 860

Duc me summe pater altique dominator Olympi, Quocumque placuit, nulla parendi mora est. Adsum impiger : fac nolle, comitabor gemens Malusque patiar, facere quod licuit bono. Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt.

86 A

870

Augustinus. : | Nempe euidentissime hoc ultimo uersu ea fata appellauit, quae supra dixerat summi patris uoluntatem ; cui paratum se oboedire dicit, ut uolens ducatur, ne nolens trahatur, quoniam scilicet Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt.

Stoicus. De ineffabili Dei uoluntate, qua fit omne quod fit et qua cuncta, quae in caelo et quae in terra consistunt, iusto dis-

ponuntur moderamine, ut aliqua latius disseras exopto. Nam pro certo scias philosophos nostros super hac re tam ardua magno desudasse ingenio nec tamen profunditatem eius ulla 875 humana ratione inuestigare potuisse. Vnde rogo praestantiam tuam, ut super hac re, quid sentias, mihi communicare

non pigeat. Hoc enim non solum nostris, sed etiam sectae uestrae hominibus utile fore non dubito. 880

Augustinus. Iustae petitioni tuae iusta et rationabilis debetur responsio : ergo totus adesto. Nihil fit nisi id omnipotens fieri uelit, uel sinendo ut fiat uel ipse faciendo. Nec dubitandum est Deum facere bene etiam sinendo fieri quaecumque fiunt male. Non enim hoc nisi iusto iudicio sinit, et profecto bonum est 856/851 (proprium 856/868 |AV ci 5, 8, 12-25 870/881 proprium (l. 870 cf AV ench 24 (95), 21-22 ; l. 870/871 cf AV ench 24 (95), 24-25 cf infra l. 916/917 ; ]. 871/872 cf infra 1l. 880) 881/896 AV ench 24 (95), 28 - 24 (96), 42 868 ibid. 858/862 Sen., Episz. zzor. 107, 11. 814/815cf Rom. 11, 33. cf Ps. 115, rr.

CC 47 p. 135-156.

CC 46 p. 99-100.

810 cf Matth. 6, 10.

870/871

$58 Duc me] V O? (A) [4 ed. princ.], Duc JA [dux 24* Fe?, dux e 44? K £?, dux es 861 lucuit O? Olympi] olimpi V/ O?, poli 74 Sen. 7Ansp. r ed. AArg.] 4Ansp. 881 865 quae] V O? (4) 4? K r P &? q ed. princ. AArg.] AAnsp., quam 44 [cum 747] 883 $882 sinendo] finendo O* Nihil — nisi] Non ergo fit aliquid nisi 4 sinendo] fiuendo O? 884 sinit] fiunt O?

102 885

CONTRA PHILOSOPHOS II

omne, quod iustum est. Quamuis ergo ea quae mala sunt, in quantum mala sunt non sint bona, tamen ut non sola bona sed etiam sint et mala, bonum est. Nam nisi esset hoc bonum, ut essent et mala, nullo modo esse sinerentur ab omni-

potente bono ; cui sine dubio quam facile est quod uult esse facere, tam facile est quod non uult esse non sinere. Hoc nisi credamus nos Christiani, periclitatur ipsum nostrae confessionis initium, qua nos in Deum Patrem omnipotentem | credere confitemur. Neque enim ob aliud ueraciter uocatur omnipotens nisi quoniam quidquid uult potest, nec uoluntate cuiuspiam creaturae uoluntatis omnipotentis impeditur ef89 II fectus. 890

Stoicus. Multa me in libris professionis uestrae legisse recolo, in quibus et illud est, quod Deus wult omnes homines saluos oo o

fieri. Quod si uerum est, cur non omnes saluantur, sed multo plures non fiunt salui ? Certe si Deus uult et non fit, uidetur

non omne fieri quod Deus uult fieri, humana scilicet uoluntate impediente uoluntatem Dei. Augustinus. 995

Quando enim quaeritur causa, cur non omnes

salui fiant,

responderi solet, quia hoc ipsi nolunt. Quod quidem dici de paruulis non potest, quorum nondum est uelle seu nolle. Nam quod infantuli motu faciunt, si eorum uoluntati iudicaretur esse tribuendum, quando baptizantur, cum resistunt quan910 tum possunt, etiam nolentes eos saluos fieri diceremus. Sed

898/901 (proprium 898/899 «AV ench 27 (103), 1-2 899/926 (AV ench 24 (97), 43 - 25 (98), 5 (l. 900 cf AV ench 24 (95), 25 ; c£ infra l. 905 ; l. 9o1 cf AV ench 24 (95), 25-26 ; c£ infra l. 920/921)

CC 46 p. 104. CC 46 p. 100-101.

899/900 1 Tim. 2, 4.

881 est] ozz. O? 889 sine] procul 4 esse] oz. A 891 credamus] V O? (A4) [A M u] Ansp., credimus 44 [B P] nos Christiani] ozz. 4 $94 quicquid 17 898/900 Multa — fieri] Ac pet hoc cum audimus et in sacris litteris legimus quod uelit omnes homines saluos fieti 44 (— 24V encb 27 (103), 1-2) 898/902 recolo — quod] uidendum, quemadmodum sit de Deo dictum ... Qui omnes homines uult saluos fieri. Cum enim non omnes, sed multo plures non fiunt salui, uidetur utique non fieti quod AA (— 2ATV ench 24 (97), 43-46) 900 Quod —- est] Quod utique non est uerum A (— AV encb 24 (95), 25) 908 infantuli] V/ O? (LA) [Lou zArn], infantili 44 zAnsp. 909 resistant I7

CONTRA PHILOSOPHOS II

915

920

I03

apertius Dominus in euangelio compellans ciuitatem : Qwotiens, inquit, wolui congregare filios tuos, sicut. gallina ullos suos, et noluisti ? tamquam Dei uoluntas superata sit hominum uoluntate, et infirmissimis nolendo impedientibus non potuerit omnipotens facere, quod uolebat. Et ubi est illa omnipotentia quae i» caelo et in terra omnia, quaecumque uoluit, fecit, si colligere filios Hierusalem uoluit et non fecit ? An potius et illa quidem filios suos ab ipso colligi uoluit ? Sed ea quoque nolente filios eius collegit ipse quos uoluit; quia in caelo et in terra non quaedam uoluit et fecit, quaedam uero uoluit et non fecit, sed omnia, quaecumque uoluit, fecit. Qyuis porro tam impie desipiat, ut dicat Deum malas hominum uoluntates,

quas uoluerit,

quando

uoluerit, ubi uoluerit, in

bonum non posse conuertere ? Sed cum facit, per misericor-

925

93 o

diam

facit; cum

autem

non

facit, per iudicium

non facit,

quoniam cu wult miseretur, et quem uult. obdurat. Miseretur scilicet magna bonitate et obdurat nulla iniquitate, ut nec liberatus de suis meritis glorietur nec damnatus nisi de suis meritis conqueratur. Sola enim gratia redemptos discernit a perditis, quos in unam perditionis creauerat massam ab origine ducta causa communis. Moysi dicitur : Miserebor cui misertus ero, et misericordiam fraestabo, cui misericors fuero.

935

Quis enim nisi in|sipiens Deum iniquum putet, siue iudicium 91 poenale ingerat digno, siue misericordiam praestet indigno ? Apostolus autem ita scribit : Nom wolentis meque currentis, sed miserentis est Dei. Ambo gemini natura irae filii nascebantur, nullis quidem operibus propriis sed originaliter ex 926/931 931/934 935 935/948

AV ench AV ench proprium AV ench

25 (99), 25 (98), (cf AV 25 (98),

51-56 24-28 ench 25 (98), 28) 28-41

CC 46 p. 102. CC 46 p. 1o1.

CC 46 p. 1o1.

926 Rom. 9, 920/921 ibid. 916/917 Ps. 115, 11. 911/913 Matth. 25, 57. 936 Eph. 935/936 Rom. 9, 16. 931/932 Rom. 9, 15 ; cf Ex. 553, 19. 18. 2, 5.

apertius Dominus in euangelio] 7 O? (parcius) (A) 911 apertius] patcius O* ewangelio V/ —— ciui[A P M pu] ZAnsp., in euangelio apertius dominus 74 [B] 915 omnipotens 912 congregate] colligere 44 tatem] impiam praem. 44 915/916 omnipotentia] omni potentia 17 facere] facere potentissimus 24

917 ierusalem (sic semper) V O*? — 918 et] om. .4 ^ quidem] qd 916 qua 44 922 hominum] omnium 920 noluit O? 919 uolente O? noluit 74 o? 926 cuius 44, cuiQus» zdnsp. 925 autem] ozz. O? 923 ubi] tibi O? 17308

massam] 930 concteauetat] 74 [p, concteuetat B 74 P M Sc] 923 et] ozz. .À cuius 4A [cf 7. 926], cuiQus? 931 dicitur] enim dicit, inquit 74 maflam O? Non] Agitur 935 Apostolus — scribit] Denique infert et dicit 4 "Ansp.

praem..A

936 Ambo] itaque adZ. A

I04

CONTRA PHILOSOPHOS

II

Adam uinculo damnationis obstricti, sed qui dixit: m2serebor cui miserius ero, Iacob dilexit per misericordiam gratuitam, 940 Esau autem odio habuit per iudicium debitum. Quod cum deberetur ambobus, in altero alter agnouit non de suis distantibus meritis sibi esse gloriandum, quod in eadem causa idem supplicium non incurrit, sed diuinae gratiae largitate, u«olentis,

quia «on 94 A

959

neque

sed maiserentis

currentis,

Stoicus. At iniquum uidetur, ut sine ullis bonorum malorumque operum meritis unum Deus diligat, oderitque alterum, unius misereatur alterumque obduret, unum adsumat per misericordiam,

alium per iudicium

relinquat,

amborum. 95

VA

est Dae.

Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento uniuersa facies atque ut ita dixerim uultus sanctarum scripturarum bene intuentes id admonere inuenitur, ut qwi gloriatur, 4n Domino glorietur.

cum

causa una

sit

t

Augustinus. Absit ut sit iniquitas apud Deum ; nam siue quando adiuuat, misericorditer facit ; siue quando non adiuuat, iuste facit, quia omnia non temeritate, sed iudicio facit. Porro si iudicia sanc-

960

torum iusta sunt, quanto magis sanctificantis et iustificantis Dei? Iusta ergo sunt, sed occulta. Ideo cum quaestiones huiusmodi in medium uenerint, quare ille Deo deserente caecatur, ille Deo adiuuante illuminatur, non nobis iudicium de

iudicio 950/951 951/952 952/953 953/954 956/966

tanti iudicis usurpemus,

sed contremiscentes

AV ench 25 (98), 16-17 supra l. 926 (cf AV ench 25 (99), 50-51) AV ench 24 (95), 8-9 AV ench 24 (95), 11-12 AV Io. 53, 6, 18-29 (l. 956 c£ AV ench 25 (98), 23)

938/939 Rom. 9, 15 ; cf Ex. 35, 19. 956 Rom. 9, 14.

cum

CC 46 p. 101. CC 46 p. 99. CC 46 p. 99. CC 36 p. 454-455.

944 Rom. 9, 16.

947/948 1 Cor. 1, 51.

939 cui] V/ O? (4) [M], cuius 24 (cf 7. 926 et 931), cuiQus» zAnsp. 941/942 dictantibus O? 943 sed] de a4d. JA, sed (de» 2Ansp. 946 sanctorum 245p. 947 intuentes] 74, intuens / O? (L4) [.A P M, falso], intuentes z4nsp. admo-

uete ZAnsp. 950 At iniquum] iniquum enim 74 malorumue 24 952/953 unum — relinquat] unus esset adsumendus pet misericordiam, alius per iudicium telinquendus JA (— AV encb 24 (95), 8-9) 953/934 sit amborum] esset ambobus A 956 Absit, ut] Si ergo praez.. -A(— AAVIo 53,6, 18) — nam] om. AA 961 quate alius sic, alius autem sic, quate ille 74 961/962 excaecetut 44 962 illuminetur 74 963 contremiscentis O! 963/964 exclamemus cum apostolo —.4

CONTRA PHILOSOPHOS 96

A

97 o

II

IO5

apostolo exclamemus : O altitudo diuwitiarum sapientiae et scientiae Dei ! quam incomjprehensibilia sunt vudicia evus, el inuestigabiles uiae eius. Item alio loco : O homo tu qui es, qui respondeas Deo ? numquid. dicit. figmentum ei qui se fingit : quare me fecisti sic ? an mon habet potestatem figulus luti, ex eadem maleria jacere aliud. quidem uas in honorem, aliud 4n contumeliam ? Stoicus. | Hoc loco puto apostolum uestrum in responsione | defe- 92 cisse, et inopia reddendae rationis repressisse contradictionis audaciam.

975

Augustinus. At certe magnum habet pondus quod dictum est : O homo iu qui es ?, ut in talibus quaestionibus ad suae capacitatis considerationem

98 o

98 5

reuocaret

hominem,

nisi eius indebita misericordia 99 o

uerbo

quidem

breui,

sed re ipsa magna est redditio rationis. Si enim hoc non capit, quis est qui respondeat Deo ? Si autem capit, magis non inuenit quid respondeat. Videt enim, si capit, uniuersum genus humanum tam iusto iudicio diuino in apostatica radice damnatum ut etiam si inde nullus liberaretur nemo recte possit Dei uituperare iustitiam ; et qui liberantur sic oportuisse liberari ut ex pluribus non liberatis, atque in damnatione iustissima derelictis, ostenderetur quid meruisset uniuersa conspersio, et quod etiam istos debitum iudicium Dei damnaret subueniret,

ut uolentium

de

suis meritis gloriari o»we os obstruatur, ei qui gloriatur, $n Domino glorietur. Haec sunt magna opera Domini, exquisita 966 proprium 966/1051 AV ench 25 (99), 6o - 27 (103), 9

CC 46 p. 102-104.

976/97* id. 9, 20. 966/970 id. 9, 20/21. 964/966 Rom. 11, 55. 990/991 Ps. 110, 2. 989/990 1 Cor. 1, 51. 3, 19.

989 Rom.

965/966 sunt 964/966 diuitiarum — eius] d. s. et s. d. q. i. s. i. e. et i. u. eius Ot — eius] sunt i. e. et in. u. eius l/ — 965 incompfrehensibilia] V/ 7Ansp., i. O', 968 me 967 finxit 44 z4nsp. 966 qui'] quis V ZAnsp. inscrutabilia 74 fecisti sic] V. O* (4) [M p Scb, cuz V'ulg.] 7Ansp., sic me fecisti — 24 [B, me sic 9972 puto] enim aliud?] uero 44 969 matetia] massa 44 fecisti ^4 P] 976 At certe] contradictoris 74A quidam stulti putant 4 ^ uestrum] oz. 4 977/978 ut — teuocatet] l/ O* zAnsp., et ut 977 qui] quis V 24nsp. Sed 4 — reuocatet (L4) [nonnulli codd. apud u], et — reuocat 74 [B, et — reuocaret A M] 984 posset 24 983 nullus inde — .4 982 apostolica z4nsp. 979 haec 4 985/986 damnatione iustissima derelictis] V/ Ot (4) [A P M py] -Ansp., damna987 quod] quo 4 986/987 consparsio 74 tionem iustissimam redactis 74 [B] 988 eius] V O! 4 [B .A P M], damnaret] V/ Ot (4) [P] 74ssp., duceret A eis (4) [p Scb] ZAnsp.

106

CONTRA PHILOSOPHOS

II

in omnes wuoluntates eius, et tam sapienter exquisita, ut cum

995

1000

angelica et humana creatura peccasset, id est, non quod ille sed quod uoluit ipsa fecisset, etiam per eandem creaturae uoluntatem qua factum est quod creator noluit, impleret ipse quod uoluit, bene utens et malis tamquam summe bonus, ad eorum damnationem quos iuste praedestinauit ad poenam, et ad eorum salutem, quos benigne praedestinauit ad gratiam. Quantum enim ad ipsos attinet, quod Deus noluit fecerunt ; quantum uero ad omnipotentiam Dei, nullo modo id efficere ualuerunt. Hoc quippe ipso quod contra uoluntatem Dei fecerunt, de ipsis facta est uoluntas eius. Propterea namque magna opera Domini exquisita i omnes uoluntates ewus, ut miro et ineffabili modo non fiat praeter uoluntatem eius, quod etiam contra uoluntatem eius fit, quod non fieret si non

1005 sineret, nec utique nolens sinit sed uolens ; nec sineret bonus

IOIO

IOIj

IO20

fieri male, nisi omnipotens et de malo facere posset bene. Aliquando autem bona uoluntate homo uult aliquid, quod Deus non uult, etiam ipse bona multo amplius multoque certius uoluntate — nam illius mala uoluntas esse numquam potest — tamquam | si bonus filius patrem uelit uiuere, quem 93 Deus bona uoluntate uult mori. Et rursum fieri potest, ut hoc uelit homo uoluntate mala quod Deus uult bona, uelut si malus filius uelit mori patrem, uelit hoc etiam Deus. Nempe ille quod non uult Deus, iste uero id, quod uult et Deus, uult et tamen bonae Dei uoluntati pietas illius potius consonat, quamuis aliud uolentis, quam huius idem uolentis impietas. Tantum interest quid uelle homini, quid Deo congruat, et ad quem finem suam quisque referat uoluntatem, ut aut probetur aut improbetur. Nam Deus quasdam uoluntates suas, utique bonas, ita implet per malorum hominum uoluntates malas, sicut per Iudaeos maleuolos bona uoluntate patris Christus pro nobis occisus est, quod tantum bonum factum est, ut apostolus Petrus, quando id fieri nolebat, satanas ab

1025

ipso qui occidi uenerat uocaretur. Quam bonae apparebant uoluntates piorum fidelium, qui nolebant apostolum Paulum 1002 Ps. 11o, 2.

1023/1024 cf Matth. 16, 23.

1024/1029 cf Act. 21, 10/12.

992 id est] i. O! 1000 Haec V, h* O! 1000/1001 Dei fecerunt] / O* (A) [M] -Ansp., eius fecerunt 44 [B, fecerunt eius P qu Scb.,eius ozz. 74] 1001 ipse I7 1002 exquisita] / O* 4) LA M y] ZAnsp., sunt ad. 2A 1003 miro et miro et O! eius uoluntatum — ;4 1004 eius fit uoluntatem — 24 quod] quia 4A 1006 posset] V/ O* CA) [M p] ZAnsp., possit 44 [B 24 P] 1009 esse numquam] I7 O! (A) [X] Ansp., numquam esse — 24 [B] 1010 uelit] uult 44 1011 rursus A 1013 ille] V O! CA) [B .A P M] ZAnsp., uult add. A 1014 quod uult non uult 745p. uult?] oz. A 1018/1019 ut aut — aut] V O* A) [M xu] ZAnsp., ut — uel A [B, ut — aut A P] 1020 ita] oz. A 1021 maliuolos V O* /4zs:p. 1022 pro nobis Christus — 74 1024 uocaretur] diceretur 74

CONTRA PHILOSOPHOS II

107

Hierosolimam pergere, ne ibi pateretur mala quae Agabus propheta praedixerat, et tamen Deus haec illum pati uolebat pro nuntianda uoluntate uel fide Christi, exercens martyrem Christi. Neque istam bonam uoluntatem suam impleuit per 1030 Christianorum

bonas

uoluntates

sed per Iudaeorum

malas,

et ad eum pertinebant potius qui nolebant quod uolebat, quam illi per quos uolentes factum est quod uolebat, quia id ipsum quidem, sed ipse per eos bona, illi autem mala uoluntate fecerunt. Sed quantaélibet sint uoluntates uel angelorum 1055; uel hominum,

uel bonorum

uel malorum hominum,

uel illud

quod Deus uel aliud uolentes quam Deus, Dei omnipotentis uoluntas semper inuicta est; quae mala esse numquam potest, quae etiam cum mala irrogat, iusta est, et profecto quae iusta est mala non est. Deus igitur omnipotens, siue per mi1040 sericordiam

cuius

uult

miseretur,

siue per iudicium

quem

uult obdurat, nec inique aliquid facit nec nisi uolens quidquam facit, et omnia quaecumque uult facit. Ac per hoc cum audiuimus et in sacris litteris legimus quod uelit omnes homines saluos fieri, quamuis certum sit nobis non omnes homines 104; saluos deri, non tamen ideo debemus omnipotentissimae Dei uoluntati aliquid derogare, sed ita intellegere quod scriptum est : Qui omnes homines uult saluos fieri, tamquam diceretur nullum ho|minem fieri saluum nisi quem ipse uoluerit ; non quod nullus sit hominum nisi quem saluum fieri uelit, (sed 105o quod nullus fiat nisi quem uelit) et ideo sit rogandus ut uelit, quia. necesse est fieri si uoluerit. Cicero. Vt uideo, nihil isti quod proferant in causae suae tuitionem habent, siquidem taciturnitas eorum tam repentina eos con1055 uictos prostratosque testatur. Quia ergo contra eloquentiae tuae impetum stare minime potuerunt, iustum iudicamus, ut 1053/1062 (proprium AN ci 5, 8, 29

1062

1040/1041 Rom. 9, 18. ibid.

CC 47 p. 156

1042 Ps. 115, 11.

1043/1044 1 Tim. 2, 4.

1047

1026 Hierusalem 24 1027 Deus haec illum] I7 O* (L4) [X] 44zs5., haec illum Deus — .A [B] 1028 annuntianda .4 uoluntate uel] oz. 44 1030 uoluntates bonas — 44 ^ 1031 potius pertinebant — 74 1034 quantolibet V, quantae (,4) [B] 1035 hominum?] oz. JA, [hominum] 24zsp. 1036 Deus, Dei omnipotentis] 7 O! (4) [LA P M] Z4nsp., deus, omnipotentis 44 [omnipotentis dei edd., deus omnipotens B y] 1038 quae!] V7 O! (4) [quidem vcozZ. apud y] ZAnsp., quia 44 [qui B] 1040 cuius] cuis O! 1043 audimus 74, audi(uipmus ZAnsp. 1045 omnipotentis 74 1048 fieri saluum] V" 74 74nsp., saluum fieri —- Ot, saluum oz. (4) [.A P M] quem] fieri ad. A 1049 (sed quod nullus fiat nisi quem uelit» zAnsp., oz. V O!, sed — uelit JA 1050 sit] fit I

108

CONTRA PHILOSOPHOS

II

sileant illisque amotis mecum agas. Sum enim Attica eloquentia praeditus omniumque liberalium artium adprime imbutus. Sed ne commendatione propria uidear gloriari et praesens in 1o6o longum protrahatur oratio, ad causam potius ueniamus. Dum in quodam libro meo contra mathematicos Stoicosque uim fati asserentes disputassem, ita eos redarguere conor, ut non existimem me aliquid aduersus eos ualere, nisi auferam diuinationem. Quam sic conor auferre, ut negem scientiam 1065 esse futurorum, eamque omnibus uiribus nullam esse omnino contendo, uel in homine uel in deo, nullamque rerum praedictionem. Ita et Dei praescientiam nego et omnem prophetiam magnis et subtilissimis argumentationibus euertere conor. In his autem mathematicorum coniecturis refutandis 1070 mea regnat oratio, quia uere tales sunt, ut se ipsae destruant et refellant. Augustinus. Multo sunt autem tolerabiliores, qui uel siderea fata constituunt, quam tu qui tollis praescientiam futurorum. Nam et 1075 confiteri esse Deum et negare praescium futurorum apertissima insania est. Quod et tu cum uideres, etiam illud temptasti asserere quod scriptum est : 'Dixit insipiens im corde suo : non est Deus. ; sed non ex tua persona. Vidisti enim quam esset inuidiosum et molestum, ideoque Cottam fecisti 1080 disputantem de hac re aduersum Stoicos in libris de deorum natura et pro Lucilio Balbo, cui Stoicorum partes defendendas dedisti, maluisti ferre sententiam quam pro Cotta, qui nullam diuinam naturam esse contendit. In libris uero de di-

1062/1089 AV ci 5, 9, 1-7 1069/1168 AV ci 5, 9, 9-102

CC 47 p. 136. CC 47 p. 136-158.

1064/1067 cf Cic., De diu. 2, 7 (18). 1067/1069 id. 2, 54(110) - 58 (120). 1073 cf Cic., De fato 10 (21). 1077/1078 Ps. 15, 1. 1079/1083 cf Cic., De nar. deorum 3, 40 (95).

1062 fati] ozz. O* 1062/1063 ita — ut] Hos Cicero ita redarguere nititur,ut 74 1063 existimet 74 aliquid se 24 auferat 74 1064 conatur 74 neget 7 1064/1063 esse scientiam — 74 1065 omnino] ozz. ZAnsp. 1066 contendat 74

uel in deo uel in homine — O! 1067 negat 44 1068/1069 magnis — conor] luce clatiorem conatur euettere uanis argumentationibus 74 1070 mea] eius 7A uero O! 1074 quam iste qui tollit 74 Nam] V Ot! CA) LA] -Ansp., et add. A 1076 tu] ipse 44 uideret 74 1076/1077 temptauit 74 1077 asserere 7 O* (A) [B a b P? q v] zAnsp., om. A 1077/1078 corde - Deus] c. s. n. e. deus Ot 1078 tua] sua 74 Vidit JA 1079 Cottam] coitam 17 fecit A 1080 aduersum] V/ Ot ZAnsp., aduersus 24 1082 dedit 74 maluit 44 Cotta] coita 7 Ot 1083/1084 diuinatione] ex se ipso add. 74

CONTRA PHILOSOPHOS II uinatione 108; Hoc

apertissime

autem

totum

oppugnas

I09

praescientiam

facere uideris,

ne fatum

futurorum.

esse consentias,

et perdas liberam uoluntatem. Putas enim concessa scientia futurorum ita esse consequens fatum, ut negari omnino non pos|sit. Sed quoquo modo se habeant tortuosissimae concer- 95 tationes et disputationes tuae ceterorumque philosophorum, 109o nOS ut confitemur summum et uerum Deum, ita uoluntatem summamque potestatem ac praescientiam eius confitemur;

nec timemus ne ideo non uoluntate faciamus, quia uoluntate facimus, quia id nos facturos ille praesciuit, cuius praescientia falli non potest ; quod tu timuisti, ut oppugnares praes1095 cientiam, et Stoici, ut (non? omnia necessitate fieri dicerent,

quamuis omnia fato fieri contenderent. Quid ergo est, quod timuisti in praescientia futurorum, ut eam labefactare disputatione detestabili nitereris ? i100

Cicero. Videlicet quia ut praescita sunt omnia futura, hoc ordine uenient,

quo uentura

esse praescita sunt;

et si hoc ordine

uenient, certus est ordo rerum praescienti Deo ; et si certus est ordo rerum, certus est ordo causarum ; non enim fieri ali-

quid potest, quod non aliqua efficiens causa praecesserit ; si 110; autem certus est ordo causarum, quo fit omne quod fit, fato fiunt omnia quae fiunt. Quod si ita est, nihil est in nostra potestate nullumque est arbitrium uoluntatis ; quod si concedimus,

omnis

frustra

humana

obiurgationes

1110 adhibentur,

neque

uita subuertitur,

laudes,

frustra leges dantur,

uituperationes

ulla iustitia bonis praemia

exhortationes et malis sup-

plicia constituta sunt. Haec ergo ne consequantur indigna et absurda et perniciosa rebus humanis, nego esse praescientiam futurorum. Augustinus. i5.

In has angustias coartas animum religiosum, ut unum eligat e duobus, aut esse aliquid in nostra uoluntate, aut (non) esse 1087/1088 c£ Cic., De diu. 2, 7 (18) - 10 (25). 1096/1098 cf Cic., De fao 17 (40) 1115/1126 cf Cic., De fa/o (Testatd p. 1102/1111 ibid. (Testatd p. 49).

49-50). 1086 perdat 24 consentiat 44 1085 uidetur 44 oppugnat J4 1089 1088 quoquo modo] quomodo V' ^ habebant O! Putat 44 1094 tu 1092 quia] I O!, quod 244 Z4nsp. tuae ceterorumque] ozz. J4 1095 4non»] zAnsp., omm. V. Ot, oppugnatet 74 timuisti] Cicero timuit 74 1097 timuisti] 1096 ergo est] V' O* CA) [7] 4Ansp., est ergo. e .4 non 44 11009 Videlicet] 1099 Cicero] ozz. O* 1098 niteretur 7A Cicero timuit 74 1102 praesciente V/ — 1105 fato] inquit aZ. 4 Nidolo V ^ ut]si.A zAnsp. nego] non uult 74 1112 peruiciosa O! 1107/1108 concedimus] inquit a4. A 1116 (non»] zAusp., om. V. O*, non 4A coatrtat 74 1115 In] atque Praezz. À 1084

IIO

CONTRA PHILOSOPHOS II

praescientiam futurorum, quoniam utrumque arbitraris esse

non posse ; sed si alterum confirmatur, alterum tolli ; si ele-

gerimus praescientiam futurorum, tolli uoluntatis arbitrium ; si elegerimus uoluntatis arbitrium, tolli praescientiam futurorum. Tu itaque ut uir magnus et doctus et uitae humanae plurimum ac peritissime consulens ex his duobus elegisti liberum uoluntatis arbitrium ; quod ut confirmaretur, negasti praescientiam futurorum atque ita, dum facere conaris libe1125 ros, facis sacrilegos. Religiosus autem animus utrumque eligit, utrumque confitetur et fide pietatis utrumque confirmat. | II20O

1130

II25

96 Cicero. Quo modo ? nam si est praescientia futurorum, sequentur illa omnia, quae conexa sunt, donec eo perueniatur, ut nihil sit in nostra uoluntate. Porro si aliquid est in nostra uoluntate, eisdem recursis gradibus eo peruenitur, ut non sit praescientia futurorum. Nam per illa omnia sic rezurritur : si est

uoluntatis arbitrium, non omnia fato fiunt ; si non omnia fato fiunt, non est omnium certus ordo causarum, si certus causarum ordo non est, nec rerum certus est ordo praescienti Deo,

quae fieri non possunt, nisi praecedentibus et efficientibus causis; si ordo praescienti Deo certus non est rerum, non

omnia sic ueniunt, ut ea uentura praesciuit ; porro si non omnia sic ueniunt, ut ab illo uentura praescita sunt, non est, II40

inquam, in Deo praescientia omnium futurorum.

Augustinus. Nos aduersus istos sacrilegos ausus tuos atque impios et Deum dicimus omnia scire antequam fiant et uoluntate nos facere, quidquid a nobis non nisi uolentibus fieri sentimus et

1145 nouimus. Omnia uero fato fieri non dicimus, immo nulla fieri fato dicimus ; quoniam fati nomen ubi solet a loquentibus poni, id est in constitutione siderum, qua quisque conceptus aut natus est, quoniam res ipsa inaniter asseritur, nihil ualere monstramus. Ordinem autem causarum, ubi uoluntas

1128/1134 cf Cic., De fa7o 14 (31).

iii? arbitratur J4 1118 confirmatur] lI/ O!, confitmabitur 44, confirmetur 1122 elegit 1121 Tu] Ipse A tollitur V/ Ot (sed cf /. 1119 et 1120) "Ansp. A 1123 negauit 74 1124 facete conaris] uult facere 74 1125 facis] facit CA) [r B q ed. princ. AArg.], fecit 24 [mss. plerr. v] 1128 modo ?] inquit a4. 44 1130 est aliquid — 74 1137 ordo - rerum] terum otdo 74 Deo] O* zzarg. 1138 ueniunt] A4, eueniunt l7 O* (/A4) [L4 (e- eras.) 44] ZAnsp. (sed cf 1. 1139) uentuta] 44, euentutra V/ O* ZAnsp. 1139 ueniunt] V/ O! A, eueniunt (.4) [4] 74rsp. euentuta /Ánsp. 1140 inquit 74 1142 tuos] oz. A 1145 fato fieri] V O: A, fiesifato — (74) [L! 4 Hoffzz. Wey] AAnsp. 1147 qua] cum zd 1148 inaniter] saniter O'

CONTRA PHILOSOPHOS II

III

1150 Dei plurimum potest, neque negamus, neque fati uocabulo nuncupamus, nisi forte ut fatum a fando dictum intellegamus,

id est a loquendo ; non

enim

abnuere

possumus

esse

scriptum in litteris sanctis : Semel locutus est Deus, duo haec audiui, quoniam potestas Dei est, et tibi, Domine, misericordia,

1155 quia tu reddes unicuique secundum opera sua. Quod enim dictum est : semel locutus est, intellegitur 'immobiliter', hoc est incommutabiliter

'est locutus', sicut nouit incommutabiliter

omnia, quae futura sunt et quae ipse facturus est. Hac itaque ratione possemus a fando fatum appellare, nisi hoc nomen 116o jam in alia re soleret intellegi, quo corda hominum nolumus inclinari. Non autem est consequens, ut si Deo certus est omnium ordo causarum,

ideo nihil sit in nostrae uoluntatis ar-

bitrio. Et ipsae quippe nostrae uoluntates in causarum ordine sunt, qui certus est Deo eiusque praescientia | contine- 91^ i165 tur, quoniam et humanae uoluntates humanorum operum causae

sunt;

atque ita, qui omnes

rerum

causas

praesciuit,

profecto in eis causis etiam nostras uoluntates ignorare non potuit, quas nostrorum operum causas esse praesciuit. 170

Cicero. Ego certe magnorum philosophorum doctrinam sequens sententiasque defendens assero non omnem causam esse fatalem, quia est causa fortuita, est naturalis, est uoluntaria.

Augustinus. Sufficit, quia omne,

quod fit, non nisi causa praecedente

1175 fieri confiteris. Nos enim eas causas, quae dicuntur fortuitae,

unde etiam fortuna nomen accepit, non esse dicimus minimas, sed latentes, easque tribuimus uel Dei ueri uel quorumlibet spirituum uoluntati, ipsasque naturales nequaquam ab illius uoluntate seiungimus, qui est auctor omnis conditorque 118o naturae. Iam uero causae uoluntariae aut Dei sunt aut angelorum aut hominum aut quorumque animalium, si tamen 1170/1171 proprium 1171/1219 AV ci 5, 9, 106-153

1153/11535 Ps. 6r, 12/15.

CC 47 p. 139-140.

1185 Prou. 24, 12 ; Rom. 2, 6.

1171/1175 cf Cic., Defato 15 (34).

1156 Ps, 61, 12.

1171/1172 cf id. 9 (19.)

1153/1155 duo — sua] d. d. haec a. q. p. d. est et tibi d. m. q. t. r. u. s. o. s. V, d. d. 1155 quia tu teddes] C4) [7? B v] h. a. q. p. d. est et t. d. m. q. t. t. u. s. o. s. Ot zAnsp., quia tu reddis (L4) [4? r!], q.t.r. V O!, qui reddis 4 [L? 4! C 24 KT b q, sua] Vulg. /Ansp., s. V" O?, eius A qui reddes L? C? e 5, quia reddes K? F] 1169 Ciceto] 1161 est autem c 24 ZÁnsp. 1160 nolimus O! Quid O! 1176/1177 1175 confitetur 74 1170 doctrinas O! Augcustin»us O! eras.

minimas]nullas;4

^ 1181 quorumcumque O!

IIZ

CONTRA PHILOSOPHOS II

uoluntates motus

appellandae

sunt animalium

illi, quibus aliqua faciunt

rationis expertium

secundum

naturam

suam,

cum quid uel appetunt uel euitant. Angelorum autem uolun1185

1190

1195

1200

tates dico seu bonorum, quos angelos Dei dicimus, seu malo-

rum, quos angelos diaboli uel etiam daemones appellamus : sic et hominum, et bonorum scilicet et malorum. Ac per hoc colligitur non esse causas efficientes omnium quae fiunt nisi uoluntarias, illius naturae scilicet, quae spiritus uitae est. Nam et aer iste seu uentus dicitur spiritus ; sed quoniam corpus est, non est spiritus uitae. Spiritus ergo uitae, qui uiuificat hominem creatorque est omnis corporis et omnis creati spiritus, ipse est Deus, spiritus utique non creatus. In eius uoluntate summa potestas est, quae creatorum spirituum bonas uoluntates adiuuat, malas iudicat, omnes ordinat et quibusdam tribuit potestates, quibusdam non tribuit. Sicut enim omnium naturarum creator est, ita omnium potestatum dator, non uoluntatum. Malae quippe uoluntates ab illo non sunt, quoniam contra naturam sunt, quae ab illo est. Corpora igitur magis subiacent uoluntatibus, quaedam nostris, id est omnium animantium mortalium et magis hominum quam bestiarum ; quaedam uero angelorum ; sed et omnia maxime Dei uoluntati subdita sunt, cui etiam uoluntates

1205

omnes subiciuntur, quia non habent potestatem nisi quam ille concedit. Causa itaque rerum, quae facit | nec fit, Deus 98 est; aliae uero causae et faciunt et fiunt, sicut sunt omnes creati spiritus, maxime rationales. Corporales autem causae,

I210

quae magis fiunt quam faciunt, non sunt inter causas efficientes adnumerandae, quoniam hoc possunt, quod ex ipsis faciunt spirituum uoluntates. Quo modo igitur ordo causarum, qui praescienti certus est Deo, id efficit, ut nihil sit in

nostra uoluntate, cum in ipso causarum ordine magnum habeant locum nostrae uoluntates ? Contende, I2I$

Cicero, cum eis,

qui hunc causarum ordinem dicunt esse fatalem uel potius ipsum fati nomine appellant, quod nos abhorremus praecipue propter uocabulum, quod non in re uera consueuit intellegi. Ouod uero negas ordinem omnium causarum esse certissimum et Dei praescientiae notissimum, plus te quam Stoici detestamur. Aut enim esse Deum negas, aut si esse confi1219/1297 AV ci 5, 9, 154 - 5, 10, 64

CC 47 p. 140-141.

1213/1222 Cic., De nai. deorum (cf 'lestatd p. 51). 1182 animalium] I/ O! (L4) [r q ed. princ. v] ZAnsp., animatum 24 [zzss. plerr. ed. AArg.] 1192 hominem] omnia 74 1193 spiritus utique] spiritusque l7 z4nsp. 1196 Sicut] Sic O! 1202 et] oz. JÀ 1211 qui] q O! 1213 Contendat etgo Cicero 44 1216 non est O! 1217 negat 74 causarum omnium - I7 zAnsp. 1218 te] eum 44 1219 negat 74 1219/1220 confitetur 74

CONTRA PHILOSOPHOS II 1220

II3

teris Deum, quem negas praescium futurorum, etiam sic nihil dicis aliud, quam quod ille d2x?£ ?nsipiens n corde suo : Non

1225

est Deus. Qui enim non est praescius omnium futurorum, non utique est Deus. Quapropter et uoluntates nostrae tantum ualent, quantum Deus eas ualere uoluit atque praesciuit ; et ideo quidquid ualent, certissime ualent, et quod facturae sunt, ipsae omnino facturae sunt, quia ualituras atque facturas ille praesciuit ;cuius praescientia falli non potest. Quapropter si mihi fáti nomen alicui rei adhibendum placeret, magis dicerem fatum esse infirmioris et potentioris uolunta-

1230 tem, qui eum

habet in potestate, quam illo causarum ordine,

quem non usitato, sed suo more Stoici fatum appellant, arbitrium nostrae uoluntatis auferri.

Cicero. Vnde nec illa necessitas formidanda est, quam formidando 1235 Stoici laborauerunt causas rerum ita distinguere, ut quasdam

subtraherent necessitati, quasdam subderent, atque in his, quas esse sub necessitate noluerunt, posuerunt etiam nostras uoluntates, ne uidelicet non essent liberae, si subderentur

necessitati. Augustinus. Si enim necessitas nostra illa dicenda est, quae non est in nostra potestate, sed etiamsi nolimus efficit quod potest, sicut est necessitas mortis : manifestum est uoluntates nostras, | quibus recte uel perperam uiuitur, sub tali necessitate non 99 1245 esse. Multa enim facimus, quae si nollemus, non utique faceremus. Quo primitus pertinet ipsum uelle ; nam si uolumus,

1240

est, si nolumus, non est ; non enim uellemus, si nollemus. Si

autem illa definitur esse necessitas, secundum quam dicimus necesse esse ut ita sit aliquid uel ita fiat, nescio quid eam ti1250 meamus, ne nobis libertatem auferat uoluntatis. Neque enim et uitam Dei et praescientiam Dei sub necessitate ponimus, si dicamus necesse esse Deum semper uiuere et cuncta praescire ; sicut nec potestas eius minuitur, cum dicitur mori fallique non posse. Sic enim hoc non potest, ut potius, si posset, di1255 minoris esset utique potestatis. Recte quippe omnipotens omnienim Dicitur potest. non falli et citur, qui tamen mori potens faciendo quod uult, non patiendo quod non uult ; quod

1221/1222 Ps. 15, 1.

1223 1221/1222 Non est Deus] n. e. d. O! 1221 dicit JA 1220 negat 74 1244 uiuitur] unitur O!, uinitur -i- 5.7. O? 1229 et] oz. A est utique — JA 1253 nec] non O* 1249 quid] cut 4

II4

CONTRA PHILOSOPHOS II

si ei accideret, nequaquam esset omnipotens. Vnde propterea quaedam non potest, quia omnipotens est. Sic etiam cum di1260

1265

cimus necesse esse, ut, cum uolumus, libero uelimus arbitrio :

et uerum procul dubio dicimus, et non ideo ipsum liberum arbitrium necessitati subicimus, quae adimit libertatem. Sunt igitur nostrae uoluntates et ipsae faciunt, quidquid uolendo facimus, quod non fieret, si nollemus. Quidquid autem aliorum hominum uoluntate nolens quisque patitur, etiam sic uoluntas ualet, etsi non illius, tamen hominis uoluntas ; sed

potestas Dei. Nam si uoluntas tantum esset nec posset quod uellet, potentiore uoluntate impediretur ; nec sic tamen uoluntas nisi uoluntas esset, nec alterius, sed eius esset qui uel1270 let, etsi non posset implere quod uellet. Vnde quidquid praeter suam uoluntatem patitur homo, non debet tribuere humanis uel angelicis uel cuiusquam creati spiritus uoluntatibus, sed eius potius, qui dat potestatem uolentibus. Non ergo propterea nihil est in nostra uoluntate, quia Deus praesciuit quid 1275 futurum esset in nostra uoluntate. Non enim, qui hoc praesciuit, nihil praesciuit. Porro si ille, qui praesciuit quid futurum esset in nostra uoluntate, non utique nihil, sed aliquid

1280

praesciuit : profecto et illo praesciente est aliquid in nostra uoluntate. Quocirca nullo modo cogimur aut retenta praescientia Dei tollere uoluntatis arbitrium aut retento uoluntatis arbitrio Deum, quod nefas est, negare praescium futurorum ;

sed utrumque amplectimur, utrumque fideliter et ueraciter confitemur ; illud, ut bene credamus ; hoc, ut bene ui|uamus. 100 Male autem uiuitur, si de Deo non bene creditur. Vnde absit 1285

1290

a nobis eius negare praescientiam, ut libere uelimus, quo adiuuante sumus liberi uel erimus. Proinde non frustra sunt leges obiurgationes exhortationes laudes et uituperationes, quia et ipsas futuras esse praesciuit, et ualent plurimum, quantum eas ualituras esse praesciuit, et preces ualent ad ea impetranda, quae se precantibus concessurum esse praesciuit, et iuste praemia bonis factis et peccatis supplicia constituta sunt. Neque enim ideo (non) peccat homo, quia Deus illum peccaturum esse praesciuit ; immo ideo non dubitatur ipsum peccare, cum peccat, quia ille, cuius praescientia falli non po-

1295 test, non fatum, non fortunam, non aliquid aliud, sed ipsum peccaturum esse praesciuit. Qui si nolit, omnino non peccat ; sed si peccare noluerit, etiam hoc ille praesciuit.

Romanus. Amotis his, cum quibus mutua altercatione diu multumque 1299/1301 proprium 1258 ei si — 4 1261 dicimus] dins O! 1281 arbitrio] oz. O! 1292 (non»].A4, non V (4) [43 A K F r Ba b e Wey] ZAnsp., om. O! (A) [L 4! C 2 p q v] 1296 omnino] utique 74 1297 uoluerit O!

CONTRA PHILOSOPHOS II

IIS

13oo]aborasti, et subtilissimis ratiocinationum argutiis uictis et oppressis mecum perpaucis agendum est. Ergo uideamus, quos Romanorum mores et quam ob causam dii ad augendum imperium Romanum adiuuare dignati sunt, in quorum potestate sunt regna terrena. 1305 Augustinus. Quod in hac re potestas nulla sit falsorum deorum, quos etiam rebus nugatoriis colendos putastis, superius satis ostendimus. Quia uero de maiorum tuorum moribus te velle loqui testaris, quae animo concepisti, breuiter et summatim per1310 Stringere ne cuncteris. Romanus. Faciam quia id te uelle perspicio ; non enim possum tuis non obsecundare praeceptis. Veteres igitur primique Romani, quantum nostra docet et commendat historia, laudis auidi,

1531; pecuniae liberales erant, gloriam ingentem, diuitias honestas

uolebant ;' hanc ardentissime dilexerunt, propter hanc uiuere uoluerunt, propter hanc et mori non dubitauerunt ; ceteras cupiditates huius unius ingenti cupiditate presserunt. Ipsam denique patriam suam, quoniam seruire uidebatur inglorium, 1320 dominari uero atque imperare gloriosum, prius omni studio liberam, deinde dominam esse concupiuerunt. Ista ergo laudis auiditas et cupido gloriae multa illa miranda fecit, laudabilia 101 scilicet atque gloriosa, secundum hominum existimationem. Sed cum esset adepta libertas, tanta cupido gloriae incesse1325 rat, ut parum esset sola libertas, nisi et dominatio quaerere-

tur. Hinc est et illud poetae, quod, cum aliarum gentium arti1301/1304 AV ci 5, 12, 1-5 1306/1307 AV ci 5, 12, 5-7

1307/1313 proprium (1. 1308 cf supta l. 1302 ;cf infra l. 1312) 1313/1314 AV ci 5, 12, 11-13 1314/1321 AV ci 5, 12, 15-22 1321/1323 AV ci 5, 12, 33-55 1324/1326 AV ci 5, 12, 54-56 1326/1380 AV ci 5, 12, 69-122

CC 47 p. 142. CC 47 p. 142. CC CC CC CC CC

47 p. 142.

47 47 47 47

p. p. p. p.

142-145. 145. 143. 144-145.

1314/1316 Sall., Cz. 7, 6. 1302/1303 dii ... dignati sunt, in quorum] Deus uetus 1301 Ergo] Proinde 74 1307 putatunt 24 1306 falsotum] eorum 24 74 cuius in est, .. dignatus 1317 propter hanc] pto hac 4 1314 nostra] eorum 4 1308 te] oz. O! 1320 et moti] V/O!CA) [L? A A F r b d ep] Ansp., emori A [L* C K a v]

1321/1322 auiditas laudis — V/ ZAnsp. omni] omnino O! illud] eiusdem «44. A 1326 est et] etiam O! ZAnsp. aliarum gentium — 44

1322 fecerunt 7 1326/1327 artibus

IIÓ

1330

1535

CONTRA PHILOSOPHOS II

bus eas ipsas proprias Romanorum artes regnandi atque imperandi et subigendi ac debellandi populos anteponeret, ait: Excudent alii spirantia mollius aera, Credo equidem, uiuos ducent de marmore uultus. Orabunt causas melius caelique meatus Describent radio et surgentia sidera dicent. Tu regere imperio populos, Romane, memento (Hae tibi erunt artes) pacique imponere mores, Parcere subiectis et debellare superbos.

Augustinus. Has artes Romani tanto peritius exercebant, quanto minus se uoluptatibus dabant et eneruationi animi et corporis in concupiscendis et augendis diuitiis et per illas moribus cor1340 rumpendis, rapiendo miseris ciuibus, largiendo scaenicis turpibus. Vnde qui tales iam morum labes superabant atque abundabant, quando scribebat ista poeta, non illis artibus ad honores et gloriam, sed dolis atque fallaciis ambiebant. Vnde idem poeta dicit : 'Sed primo magis ambitio quam aua1345 ritia animos hominum exercebat, quod tamen uitium propius uirtutem erat. Nam gloriam honorem imperium bonus et ignauus aeque sibi exoptant ; sed ille, inquit, uera uia nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit.' Hae sunt illae bonae artes, per uirtutem scilicet, non per fal1550 lacem ambitionem ad honorem et gloriam et imperium peruenire ;quae tamen bonus et ignauus aeque sibi exoptant ;

1535

sed ille, id est bonus, uera uia nititur. Via uirtus est, qua nititur tamquam ad possessionis finem, id est ad gloriam honorem imperium. Hoc insitum habuisse Romanos etiam deorum apud illos aedes indicant, quas coniunctissimas constituerunt, Virtutis et Honoris, pro diis habentes quae dantur a Deo. Vnde intellegi potest quem finem uolebant esse uirtutis et quo eam referebant qui boni erant, ad honorem scilicet ; nam mali nec habebant eam, quamuis honorem habere | cuperent,

1560

quem malis artibus conabantur adipisci, id est dolis atque fallaciis. 1329/1335 Verg.,4em. 6, 847/853.

1344/1348 Sall, Ca/. 11, 1/2. — 1354/1356

cf Liu. 25, 25, 7.

1328 subigendi] V O* (4) [/* C? K r Bab d e? p qv] AAnsp., subiugandi 44 [L4 e, -igiendi L, /1*, -iendi F, oz. C1] 1330 credo] V' O! C4) L4? r a b q B! v] Z4nsp., cedo 24 [L. 4? C K d e ut Palat. Verg., ced 4A! F 5, caedo 741, crebro B?] 1337 Romani] illi 44 peritius] patcius Ot 1341 qui] oz;. O! labes] V Ot (A) [Morel » Do.?.3] /Ansp., labe 4A [zzss.] 1342 poeta] Sal lustius canebatque Vetgilius 44 1344 poeta] ozz. 7A, [poeta] z4nsp. 1347 exopta O! 1351 quae]

quas z4nsp.

1352 uirtutis 74gsp. —— 1355 coniuctissimas O!

102

CONTRA PHILOSOPHOS II

DU

Romanus. At certe melius laudatus est Cato. De illo quippe ait Sallustius : 'Quo minus petebat gloriam, eo illum magis sequebatur." 1365 Augustinus.

Gloria est, cuius illi cupiditate flagrabant, iudicium hominum bene de hominibus opinantium ; et ideo melior est uirtus, quae humano testimonio contenta non est nisi conscientiae suae. Vnde dicit apostolus: Nan gloria nostra haec est : tes1570 limoniwm conscientiae nostrae ; et alio loco : Opus autem swwm frobet unusquisque, et tunc in semet ipso tantum gloriam habebit ei non in altero. Gloriam ergo et honorem et imperium, quae sibi exoptabant et quo bonis artibus peruenire nitebantur boni, non debet sequi uirtus, sed ipsa uirtutem. Neque 157; enim est uera uirtus, nisi quae ad eum finem tendit, ubi est

bonum hominis, quo melius non est. Vnde et honores, quos expetiuit Cato, petere non debuit, sed eos ciuitas ob eius uirtutem non petenti dare. Sed cum illa memoria duo Romani essent uirtute magni, Caesar et Cato, longe uirtus Catonis ueritati 1538o uidetur propinquior fuisse quam Caesaris. Proinde cum diu fuissent regna Orientis illustria, uoluit Deus et Occidentale fieri, quod tempore esset posterius, sed imperii latitudine et magnitudine illustrius, idque talibus potissimum concessit hominibus ad domanda grauia mala multarum gentium, qui 138; causa honoris laudis et gloriae consuluerunt patriae, in qua ipsam gloriam requirebant, salutemque eius saluti suae praeponere non dubitauerunt, pro isto uno uitio, id est amore laudis, pecuniae cupiditatem et multa alia uitia comprimentes. Bene sapis, qui et amorem laudis uitium esse cognoscis, 1390 quod nec poetam fugit Horatium, qui ait : Laudis amore tumes : sunt certa piacula, quae te Ter pure lecto poterunt recreare libello. Idemque in carmine lyrico ad reprimendam dominandi libidinem ita cecinit : Latius regnes auidum domando

1395

Spiritum quam si Libyam remotis 1380/1506 AV ci 5, 13, 1 - 5, 16, 16

1364Sall,Ca/.54,6.

CC 47 p. 146-149.

1369/13102 Cor.1,12.

1392 Hor., Ep. 1, 1, 36/57.

1370/13:2 Gal.6,4. — 1391/

1395/1398 id., Carzz. 2, 2, 9/12.

1366 Gloria] Quando 1363/1364. Sallustius] oz. 4 1363 At certe] oz. JA 1372 ergo] oz. ZAnsp. 1371 gloriam tantum — V ZAnsp. quidem praem. JA 1389 Bene sapis] Nam sanius uidet 74 1376 petiuit 24, [ex]petiuit 2745s.

sapit 74nsp.

cognoscit 44 745p.

1390 oratium T7 O! (.4) [C B d e]

118

1400

1405

I4IO

CONTRA PHILOSOPHOS

II

Gadibus iungas et uterque Poenus Seruiat uni. Verum tamen qui libidines turpiores et fide pietatis impetrato Spiritu Sancto et amore intellegibilis pulchritudinis non refrenant, melius saltem cupiditate humanae laudis et gloriae non quidem iam sancti, sed minus turpes sunt. | 103 Romanus. In libris, quos de re publica Tullius scripsit, de hac re dissimulare non potuit, ubi loquitur de instituendo principe ciuitatis, quem dicit alendum esse gloria, et consequenter commemorat maiores suos multa mira atque praeclara gloriae cupiditate fecisse.

Augustinus. Huic ergo uitio non solum non resistebant Romani, uerum etiam id excitandum et accendendum esse censebant, putantes hoc utile esse rei publicae. In ipsis etiam philosophiae libris Tullius ab hac peste non dissimulat, ubi eam luce clarius confitetur. Cum enim de studiis talibus loqueretur, quae uti-

1415 que, ut sentio, sectanda

sunt fine ueri boni, non uentositate

laudis humanae, hanc intulit uniuersalem generalemque sententiam : 'Honos alit artes, omnesque accenduntur ad studia 1420

gloriae iacentque ea semper, quae apud quosque improbantur. Huic ergo cupidati melius resistitur sine dubitatione quam ceditur. Tanto enim quisque est Deo similior, quanto et ab hac immunditia mundior. Quae in hac uita etsi non funditus eradicatur ex corde, quia etiam bene proficientes ani-

mos temptare non cessat : saltem cupiditas gloriae superetur dilectione iustitiae, ut, si alicubi iacent quae apud quosque 1425 improbantur, si bona, si recta sunt, etiam ipse amor humanae

laudis erubescat et cedat amori ueritatis. Tam enim est hoc uitium inimicum piae fidei, si maior in corde sit cupiditas gloriae, quam Dei timor uel amor, ut Dominus diceret : Quo modo jpoltestis credere gloriam ab inuicem expectantes et gloriam 1430 quae a solo Deo est non quaerentes ? Item de quibusdam, qui in eum crediderant et uerebantur palam confiteri, ait euangelista : Dilexerunt gloriam. hominum magis quam Dei. Quod 1404/1408 Cic., De rep. 5, 7 (9). Io. 5, 44. 1431 cf Io. 12, 42.

1417/1419 id., Twsr. 1, 2 (4). 1432 Io. 12, 45.

1428/1430

1399 et] oz. A 1404/1405 In — ubi] Etiam Tullius hinc dissimulare non potuit in eisdem libris, quos de re publica scripsit, ubi 44 1406 esse] oz;. Ot 1410 ergo] V O! (-4)[p v] 24nsp., igitur 4A Romani] ozz. 7A 1412 In ipsis] Quamquam nec 5raezz. A etiam] oz. A 1413 dissimulet 74 1415 ut sentio] ozz.

-A 1417omnesp O! — 1418 gloriae] V O* CA) [AA F r], gloria 74 [glorià L, gloriàm C] Amy. ^ 1419 ergo] igitur 4

CONTRA PHILOSOPHOS II

IIQ

sancti apostoli non fecerunt ; qui cum in his locis praedicarent Christi nomen, ubi non solum improbabatur, sicut ille ait : 143; lacentque ea semper, quae apud quosque improbantur' ; uerum

1440

144;

1450

1455

etiam

summae

detestationis

habebantur,

tenentes

quod audierant a bono magistro eodemque medico mentium : Si quis me negauerit coram hominibus, negabo eum coram paire meo, qui.in caelis. est, inter maledicta et opprobria, inter grauissimas persecutiones crudeles|que poenas non sunt de- 104 territi a praedicatione salutis humanae tanto fremitu offensionis humanae. Et quod eos diuina facientes atque dicentes diuineque uiuentes debellatis quodam modo cordibus duris atque introducta pace iustitiae ingens in ecclesia Christi glorla consecuta est : non in ea tamquam in suae uirtutis fine quieuerunt, sed eam quoque ipsam ad Dei gloriam referentes, cuius gratia tales erant, isto quoque fomite eos, quibus consulebant, ad amorem illius, a quo et ipsi tales fierent, accendebant. Namque ne propter humanam gloriam boni essent, docuerat eos magister illorum dicens : Cawete facere dustitzam uestram coram hominibus, ut uideamint ab eis ; alioquin mercedem non habebitis apud patrem uestrum, qui in caelis est. Sed rursus ne hoc peruerse intellegentes hominibus placere metuerent minusque prodessent latendo, quod boni sunt, demonStrans quo fine innotescere deberent : Lwceani, inquit opera uestra coram hominibus, ut wideant bona facta uestra et glorificent bairem uestrum, qui in caelis est. Non ergo ut utdeamini ab eis, id est hac intentione, ut eos ad uos conuerti uelitis,

quia non per uos aliquid estis ; sed w£ glorificent patrem ues1460 irum, qui 11. caelis est, ad quem conuersi fiant quod estis. Hos secuti sunt martyres, qui Scaeuolas et Curtios et Decios non sibi inferendo poenas, sed illatas ferendo et uirtute uera, quo-

niam uera pietate, et innumerabili multitudine superarunt. Sed cum illi essent in ciuitate terrena, quibus propositus erat 146; omnium pro illa officiorum finis incolumitas eius et regnum non in caelo, sed in terra ; non in uita aeterna, sed in deces-

sione morientium et successione moriturorum : quid aliud amarent quam gloriam, quam uolebant etiam post mortem tamquam uiuere in ore laudantium ? Quibus ergo non erat datu147» rus Deus uitam aeternam

1435 Cic., Tusc. x, 2 (4).

1455/1457 id. s, 16.

cum

sanctis angelis suis in sua ci-

1438/1439 Matth.

1o, 33.

1450/1452 id. 6, r.

1457/1458 id. 6, . — 1439/1460 id. 5, 16.

1433 his]iis / — 1434 improbatur O! 1436 habebatur 74 zArnsp. 1439 qui in caelis] q. i. c. Ot est, uel cotam angelis Dei 74 1453/1454 metuetunt Ot 1456/1457 et — est] et g. p. u. qui in (i. O?) est 7 O! 1459/1460 patrem — est] p. u. qui in c. est O! 1465 regnum] eius azZ. V' /Ansp. 1468 quam?] qua 24 ZAnsp.

120

CONTRA PHILOSOPHOS II

uitate caelesti, ad cuius societatem pietas uera perducit, quae non exhibet seruitutem religionis, quam Aarpeíav Graeci uocant, nisi uni uero Deo, si neque hanc eis terrenam gloriam excellentissimi imperii concederet : non redderetur merces 1475 bonis artibus eorum, id est uirtutibus, quibus ad tantam gloriam peruenire nitebantur. De talibus enim, qui propter hoc boni aliquid facere uidentur,

ut glorificentur ab hominibus,

etiam Dominus ait : Amen dàco uobis, perceperunt mercedem suam. | 1480

1485

1490

1495

1500

105 Romanus. At principes Romani priuatas res suas pro re communi, hoc est re publica, et pro eius aerario contempserunt, auaritiae restiterunt, consuluerunt patriae consilio libero, neque delicto secundum suas leges neque libidini obnoxii, sed his omnibus artibus tamquam uera uia nisi sunt ad honores imperium gloriam ; honorati sunt fere in omnibus gentibus, imperii sui leges imposuerunt multis gentibus, hodieque litteris et historia gloriosi sunt paene in omnibus gentibus.

Augustinus. Non est quod de summi et ueri Dei iustitia isti conquerantur; jerceperunt mercedem suam. Merces autem sanctorum longe alia est etiam hic opprobria sustinentium pro ueritate Dei, quae mundi huius dilectoribus odiosa est. Illa ciuitas sempiterna est ; ibi nullus oritur, quia nullus moritur ; ibi est uera et plena felicitas. Inde fidei pignus accipimus, quamdiu peregrinantes eius pulchritudini suspiramus ; ibi non oritur sol super bonos et malos, sed sol iustitiae solos protegit bonos ; ibi non erit magna industria ditare publicum aerarium priuatis rebus angustis, ubi thesaurus communis est ueritatis. Proinde non solum ut talis merces talibus hominibus redderetur Romanum imperium ad humanam gloriam dilatatum est; uerum etiam ut ciues aeternae illius ciuitatis, quamdiu hic peregrinantur, diligenter et sobrie illa intueantur exempla et uideant quanta dilectio supernae patriae propter uitam

2595 aeternam

debeatur,

si tantum a suis ciuibus terrena dilecta

1478/1479 Matth. 6, 2. — 1491 ibid. ^ 1496/1497 cf Matth. 5, 45.

1472 Jarpeíay] A, latriam V/ O! CA) [L A C A KF r d e, latrian B a] ZAgsp. 1478 ait] dat O! 1481 At principes Romani] Sic et isti 44 1484 sed] V O! (4) [ 4? K? F r e ed. princ.] Ansp., om. A — 1486 in omnibus fere — 24 1493 qui Qt 1495 felicitas, non dea, sed donum Dei 4 accepimus 44 1499 thesaurus] V' O* (4) [B v] ZAnsp., thensautus 24 [L. 411 241, téns C] uetitas l7 ZAnsp. 1504/1505 dilectio debeatur 74

CONTRA

PHILOSOPHOS

II

I2

est propter hominum gloriam. Vtamur etiam in his rebus beneficio Domini Dei nostri ; consideremus quanta contempserint, quae pertulerint, quantas uel quas cupiditates subegerint pro humana gloria, qui eam tamquam mercedem talium 1510 uirtutum accipere meruerunt, et ualeat nobis etiam hoc ad opprimendam superbiam, ut, cum illa ciuitas, in qua nobis regnare promissum est, tantum ab hac distet, quantum distat caelum a terra, a temporali laetitia uita aeterna, ab inanibus

laudibus solida gloria, a societate mortalium societas angelo151; rum, a lumine solis et lunae lumen eius qui fecit solem et lunam, nihil sibi magnum fecisse uideantur tantae patriae ciues, si pro illa adipiscenda fecerint boni operis aliquid | uel mala 106 aliqua sustinuerint, cum illi pro hac terrena iam adepta tanta | fecerint, tanta perpessi sint. 15320 Romanus.

Vere, ut asseris, magna et admiranda pro patriae libertate Romani tolerauere. Magna, inquam, ac praeclara non solum pro terrenae dominationis auiditate, uerum etiam pro humana laude ac gloria patrarunt opera. E quibus, ne hanc res152; ponsionem meam nimia longitudine sermonis impediam, pauca breuiter perstringam. Ergo, sicut in Romanorum gestis legitur, Brutus filios pro patriae libertate occidit. Vnde poeta : NatosQque» pater noua bella mouentes Ad poenam pulchra pro libertate uocauit. Vincit amor patriae laudumque immensa cupido. 1530 1506/1519 AV ci 5, 17, 31-44 1521/1324 proprium (l. 1521/1522 cf supra l. 1518/1519 cf infra ]. 1532/1533 cf infra l. 1529/1530 l. 1521/1524 cf AV ci 5, 12, 45-48 l. 1522/1524 cf AV ci 5, 13, 27) 1524/1526 AV Fau 12, 15

1526/1527 (proprium 1527/1529 |AV ci 5, 18, 12-16 1530/1533 AV ci 5, 18, 19-21

1522/1524 cf Cic., De rep. 5, 7 (9)id. 6, 823.

CC 47 p. 150.

CSEL

25, 1 p. 343,

II-I4. CC 47 p. 151. CG 437-D- 151.

1528/1529 Vetg., Aen. 6, 820/821.

1530

1515 1512 distet] distat / O! 1508 quantas uel] oz. Z4, [quantas uel] 245:p. 1524 glorie I7 1523 auiditate 17 1522 ac] et ZÁ4nsp. solem fecit — 4

1524/1526 E quibus — persttingam] iam cetera pauca de multis breuitetque persttringam, ne ptopositum opertis huius et responsionis meae nimia longitudine impe1526/1529 Ergo — poeta] Bruto diam 44 (— AV Fau 12, 13 p. 343, 11-14) autem, quia filios occidit, infelicitatis perhibet testimonium etiam poeta laudator.

1538 natos(que)] Z4n:p., natos V/O!, natosque uocauit] O* (4) [C? A r 1529 ad poenam] oz. V, (ad poenam)» Z4Ansp. A T7 uincet 1530 44 uocabit V, necauit AAnsp., Ba dep]

Ait enim AA (—AVci 5,18, 12-14)

122

CONTRA PHILOSOPHOS II

Augustinus. Haec ergo sunt duo illa, libertas et cupiditas laudis humanae, quae ad facta compulit miranda Romanos. Quid ergo magnum est si nos Christiani pro illa aeterna caelestique pa1555 tria cuncta saeculi huius quamlibet iucunda blandimenta contemnimus, si pro hac temporali atque terrena filios Brutus potuit et occidere, quod illa facere neminem cogit ? Certe difficilius est filios interimere, quam quod pro ista faciendum est, ea, quae filiis congreganda uidebantur atque seruanda, 1540 uel donare pauperibus uel, si existat temptatio, quae id pro fide atque iustitia fieri compellat, amittere. Felices enim uel nos uel filios non diuitiae terrenae faciunt aut nobis uiuentibus amittendae aut nobis mortuis a quibus nescimus uel forte a quibus nolumus possidendae ; sed Deus felices facit, qui est 1545 mentium uera opulentia. Si ergo pro libertate moriturorum et pro cupiditate laudum, quae a mortalibus expetuntur, occidi filii a patre potuerunt : quid magnum est, si pro uera libertate, quae nos ab iniquitatis et mortis et diaboli dominatu liberos facit nec pro cupiditate humanarum laudum, sed caritate li1550 berandorum hominum, non a Tarquinio rege, sed a daemonibus et daemonum principe, non filii occiduntur sed Christi pauperes inter filios computantur ?

1555

Romanus. Superioris sponsionis meae non immemor, quae de maiorum meorum actibus praeclaris me relaturum promiseram, breuiter exequar. Audi ergo viri fortissimi memorabile factum me|[moriaeque dignum : Mucius, ut cum Porsenna rege 107 pax fieret, qui grauissimo bello Romanos premebat, quia Porsennam ipsum occidere non potuit et pro eo alterum deceptus

1560 occidit, in ardentem aram ante eius oculos dexteram extendit,

dicens multos tales, qualem ilum uideret, in eius exitium 1533/15458 AV ci 5, 18, 1-12 1545/1552 AV ci 5, 18, 21-28 1554/1557? proprium q. 1554/1555 cf supra l. 1508 cfinfra l. 1572) 1557/1569 AV ci 5, 18, 47-56

CC 47 p. 151. CC 47 p. 151.

CC 47 p. 152.

1557/1564 cf Liu. 2, 12, 1 - 2, 13, 5 ; Per. 2.

1532 ergo] oz. JA 1533 Romanos.] Augé(ustin»us rubris literis add. O* marg. 1534 si nos Christiani] ozz. 74 1536 contemnere 74 1337 Certe] Sed Praez. 7A 1539 ea, quae] eaque O! 1542 filios] nostros add. 4A, f. (nostros) ZAnsp. 1546 pro] V O* (A4) LA Lr e] ZAnsp. ,oz. A 1549 pro] oz. 44 1537 memotiaque "Ansp. potcenna O! (sic sezzper) rege] O* zzarg. 1561 tales] V/ Ot (/4) [C1 K »] ZAnsp., se tales 74 [C? F (s&ales) r e, esse tales L| 44 24 B B ] exitum z4zsp.

CONTRA PHILOSOPHOS II coniurasse,

cuius ille fortitudinem

123

et coniurationem

talium

perhorrescens sine ulla dilatione se ab illo bello facta pace compescuit. 1565 Augustinus. Quis ergo Christianorum regno caelorum imputaturus est merita sua, si pro illo non unam manum neque hoc sibi ultro faciens, sed persequehte aliquo patiens totum flammis corpus impenderit ? 1570 Romanus.

Nunc iam, quo amplius mireris, excellentiora ac mirabiliora referam. Legitur inter praeclara Romanorum gesta, quod se occidendos certis uerbis quodam modo consecrantes Decii deuouerint, ut illis cadentibus et iram deorum sanguine suo 157; placantibus Romanus liberaretur exercitus. Quis horum praeclarissimorum uirorum egregiam non miretur uirtutem ? Quis parem circa commilitones habere potuit dilectionem ? O uere beata res publica,

quae

tales habere

meruit

uiros, quorum

uirtute ac sollertia semper in melius aucta est ac roborata.

1589 Augustinus.

Si illi hoc pro suo exercitu liberando fecerunt, nullo modo superbiant sancti martyres, tamquam dignum aliquid pro iliius patriae participatione fecerint, ubi aeterna est et uera felicitas, usque ad sui sanguinis effusionem non solum suos 1585 fratres, pro quibus fundebatur, uerum et ipsos inimicos, a quibus fundebatur, sicut eis praeceptum est, diligentes caritatis fide[m] et fidei caritate certantes ?

Romanus. Illud etiam nobile exemplum, quo non solum amicis, uerum 1571/1572 1572/1575 1575/1579 1581 1581/1587 1589 1589/1591

proprium AV ci 5, 18, 68-71 proprium (l. 1575/1576 cf AV ci 5, 18, 131 sq) supta l. 1574/1575 (AV ci 5, 18, 71-76 AV ci 1, 15, 2-3 proprium (l. 1589/1590 cf supta l. 1585/1586 cf infra l. 1600/1602)

CC 47 p. 152.

CC/'47 pi 152CC 47 p. 16.

1585/1586 cf Matth. 5, 44.

1566 ergo Christianorum] 1563 dilatione] V O! CA) [g v] Z4n:p., dubitatione 44 1577 1574 deuouerunt 74 1568 prosequente] pto persequente O* om. 4A 1583 est] oz. 1582 supetbient 74 1579 ac] O!, a V JAnsp. citca] cuta O! 1585 AF r e] Ansp., si usque JA [qui B] 1584 usque] V O! CA) [L A C. Qt 1589 nobilissimum exemcertatunt 44 1587 fide 44 ZAnsp. et] etiam Ot

plum. Marcus Regulus JA (— .AV ci 1, 15, 2-3)

124

CONTRA PHILOSOPHOS

II

159o etiam inimicis fidem deberi docemur, nequaquam silentio est praetereundum : Marcus Regulus, ne crudelissimos hostes iurando falleret, ad eos ab ipsa Roma reuersus est, quoniam, sicut Romanis eum tenere uolentibus respondisse fertur, postea quam Afris seruierat, dignitatem illic honesti ciuis habere 159; non posset, eumque Carthaginienses quoniam contra eos in Romano senatu egerat, grauissimis suppliciis necauerunt. | Augustinus. 108 Qui ergo cruciatus non sunt pro fide illius patriae contemnendi, ad cuius beatudinem fides ipsa perducit ? aut quid ve1600 fribuetur Domino fro omnibus quae retribuit, si pro fide quae illi debetur talia fuerit homo passus, qualia pro fide quam perniciosissimis inimicis debebat passus est Regulus. Romanus. "Antiqua Romanorum memoria, ut de insignibus loquar, 1605 legitur et per populos diuulgatur Lucium Valerium, qui in suo defunctus est consulatu, usque adeo fuisse pauperem, ut nummis a populo collatis eius sepultura curaretur, Quintium Cincinnatum, cum quattuor iugera possideret et ea suis manibus coleret, ab aratro esse abductum, ut dictator fieret, maior uti-

16ro que honore quam consul, uictisque hostibus ingentem gloriam consecutum in eadem paupertate mansisse; Fabricium magnis muneribus Pyrrhi, regis Epirotarum, promissa etiam quarta parte regni a Romana ciuitate non potuisse diuelli ibique in sua paupertate priuatum manere maluisse. Nam illud quod 161; rem publicam, id est rem populi, rem patriae, rem communem, cum haberent opulentissiimam atque ditissimam, sic 1591/1602 1604 1605 1605/1611 1611/1621

AV ci 5, 18, 86-96 AV ci 5, 4, 1-2 proprium AV ci 5, 18, 100-107 AV ci 5, 18, 109-119

1599/1600 Ps. 115, 12. 1611/1614 id. 2, 12, 5.

CC 47 p- 155. CC 47 p. 1351. CC 47 p. 153. CC. 47 p- 155-

1605/1607 Eutr. r, 11, 4.

1607/1611 id. 1, 17.

1591 praeterendum O! Marcus] V O! (4) [L AA K r Bbepq] AAnsp., M. A [C « v] 1593 sicut] 44, sic V/ O!, sicQut» ZAnsp. 1594 seruierat] et a47. V, [et] 4Ansp. 1597 ergo] oz. A 1601 quam] qua O' 1602 peruiciosissimis (9i debeat V. — 1604 Romanorum] patrum ;4 1605 legitur — diuulgatur] cum audiat uel legat 74 Lucium] V O! (4) [zzss. plerr.] ZAnsp., L. A [C (5.7), v] 1607 curaretur ? audiat uel legat Quintium ;4 quintum l/ — 1609 abductum] V O* CA) [P 5 q v] "Ansp., adductum A 1611/1612 Fabricium — muneribus] cum Fabricium didicetit tantis muneribus 24 1612 Pyrrhi] 24, pirti V/, puri O!, Pyrti zAnsp. tegis] ozz. O! epytotharum V7, epitothatum O! 1613 potuisse] 44, posse V7 O* Z4nsp. (sed cf I. 1611 : mansisse ; . 1614 : maluisse) diuelpo n CA) [rel. v] 2Ansp., deuelli -4 [C!, debelli I, 4] 1616 ditissimam] et add. O!

CONTRA PHILOSOPHOS II

I25

ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuisset, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria, quod decem pondo argenti in uasis 1620 habere compertus est ; ita idem ipsi pauperes erant, quorum triumphis publicum ditabatur aerarium. Augustinus. Si ergo ciues ciuitatis terrenae laudis amore tumentes terrenarum spreta sarcina.rerum pauperiem elegerunt, quo mo1625 do se audebit extollere de uoluntaria paupertate Christianus, ut in huius uitae peregrinatione expeditior ambulet uiam, quae perducit ad patriam, ubi uerae diuitiae ipse Deus est ? Nonne omnes Christiani, qui excellentiore proposito diuitias suas communes faciunt secundum. id quod scriptum est in 1650 actibus apostolorum, ut disiribuatur wnicuique, sicut cuique opus est, et nemo dicat aliquid proprium, sed sint illis omnia communia, intellegunt se nulla ob hoc uentilari oportere iactantia, id faciendo pro obtinenda societate angelorum, cum paene tale aliquid illi fecerint pro conseruanda gloria Roma1655 norum ? Haec et alia, si qua huius modi reperiuntur in litteris eorum, quando sic innotescerent, quando tanta fama praedicarentur, nisi Romanum imperium longe lateque porrectum | magnificis successibus augeretur ? Proinde per illud 109 imperium tam latum tamque diuturnum uirorumque tanto1640 rum uirtutibus praeclarum atque gloriosum et illorum intentioni merces quam quaerebant est reddita, et nobis proposita necessariae

commonitionis

exempla,

ut, si uirtutes, quarum

istae utcumque sunt similes, quas isti pro ciuitatis terrenae gloria tenuerunt, pro Dei gloriosissima ciuitate non tenueri164; mus, pudore pungamur ; si tenuerimus, superbia non extollamur ; quoniam, sicut dicit apostolus, ind?gnae sunt passiones huius temporis ad. futuram. gloriam, quae reuelabitur in nobis. Ad humanam uero gloriam praesentisque temporis satis digna uita aestimabatur illorum. Vnde etiam Iudaei, qui Christum 165o occiderunt, reuelante testamento nouo quod in uetere uela1623/1624 (proprium AN. ci 5, 13, 12 1624 1624/1627 AV ci 5, 18, 97-100 1628/1692 AV ci 5, 18, 119 - 5, 19, 53

1623 cf Hor., Ef. 1, 1, 56. 8, 18.

CC 47 p. 147. CC 47 p- 155. CC 47 p. 153-155.

1628/1631 Act. 2, 44/45.

1630/1631 id. 4, 55.

1646/1647 Rom.

1631 illi OT — 1643 1627 Deus ipse — 44 1623 laudis amore tumes 74 1647 ad — nobis] ad f. g. quae t. in nobis isti quas — V O! utrumque T7 O! 1649 Iudaei] uideri O! po

126

CONTRA PHILOSOPHOS

II

tum fuit, ut non pro terrenis et temporalibus beneficiis, quae

diuina prouidentia permixte bonis malisque concedit, sed pro aeterna uita muneribusque perpetuis et ipsius supernae ciuitatis societate colatur Deus unus et uerus, rectissime istorum 1655 gloriae donati sunt, ut hi, qui qualibuscumque uirtutibus ter-

1660

1665

1670

renam gloriam quaesierunt et acquisierunt uincerent eos, qui magnis uitiis datorem uerae gloriae et ciuitatis aeternae occiderunt atque respuerunt. Interest sane inter cupiditatem humanae gloriae et cupiditatem dominationis. Nam licet procliue sit, ut, qui humana gloria nimium delectatur, etiam dominari ardenter affectet, tamen qui ueram licet humanarum laudum gloriam concupiscunt, dant operam bene iudicantibus non displicere. Sunt enim multa in moribus bona, de quibus multi bene iudicant, quamuis ea multi non habeant ; et per ea bona morum nituntur ad gloriam et imperium uel dominationem, de quibus (ait) Sallustius : 'Sed ille uera uia nititur'. Quisquis autem sine cupiditate gloriae, qua ueretur homo bene iudicantibus displicere, dominari atque imperare desiderat, etiam per apertissima scelera quaerit plerumque obtinere quod diligit. Proinde qui gloriam concupiscit aut 'uera uia nititur' aut certe 'dolis atque fallaciis contendit', uolens bonus uideri esse, quod non est. Et ideo uir-

1675

tutes habenti magna uirtus est contemnere gloriam, quia contemptus eius in conspectu Dei est, iudicio autem non aperitur humano. Quidquid enim | fecerit ad oculos homi- 110 num, quo gloriae contemptor appareat, ad maiorem laudem, hoc est ad maiorem gloriam, facere si credatur, non est unde se suspicantium sensibus aliter esse, quam suspicantur, osten-

1680

1685

dat. Sed qui contemnit iudicia laudantium, contemnit etiam suspicantium temeritatem, quorum tamen, si uere bonus est, non contemnit salutem, quoniam tantae iustitiae est qui de spiritu Dei uirtutes habet, ut etiam ipsos diligat inimicos, et ita diligat, ut suos osores uel detractores uelit correctos habere consortes non in terrena patria, sed superna ; in laudatoribus autem suis, quamuis paruipendat quod eum laudant, non tamen paruipendit, quod amant, nec eos uult fallere laudantes, ne decipiat diligentes ; ideoque instat ardenter, ut potius ille laudetur, a quo habet homo quidquid in eo iure lau1666/1667

44-

Sall., Ca.

11, 2.

1671 ibid.

1671/1672 ibid.

1682 Matth.

5,

1655 hi]ii V — qualibuscumque] O! .4, et V, [et] z4nsp. 1656 quaesiuetunt] V O! CA) [C A F r qv] AAnsp., quaesiuerunt 4 [LL A K Babe] adquisiuerunt A 1663 in] oz. V, (in» ZAnsp. 1665 et] oz. A 1666 (ait»] zAnsp., om. V Oi, ait A 1671 aut!] oz. JAnsp. 1674 est] ozz. Ot 1678 se] de O! 1679 iudicium O! 1687 ne] nec O! 1688/1689 laudatur 74

CONTRA PHILOSOPHOS

II

127

detur. Qui autem contemptor gloriae dominationis est auidus, 1690 bestias superat siue crudelitatis uitiis siue luxuriae. Romanus. Tales quidam Romani, ut uerum fatear, fuerunt. Non enim

cura existimationis amissa dominationis cupiditate caruerunt. Multos tales fuisse nostra prodit historia ; sed huius ui1695 tii summitatem et quasi arcem quandam Nero Caesar primus obtinuit, cuius fuit tanta luxuries, ut nihil ab eo putaretur uirile metuendum ; tanta crudelitas, ut nihil molle habere crederetur, si nesciretur.

1700

Augustinus. Etiam talibus malis dominandi potestas non datur nisi summi Dei prouidentia, quando res humanas iudicat talibus dominis dignas. Aperte de hac re uox diuina est loquente Dei sapientia : Per me reges regnant et tyranni per me tenent terram.

Sed ne tyranni non pessimi atque improbi reges, sed uetere 170; nomine fortes dicti existimentur, unde ait Vergilius : Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni: apertissime alio loco de Deo dictum est : Qw? regnare facit hominem. hypocritam $ropler beruersitatem populi. Quam ob rem, quamuis ut potul satis exposuerim, qua causa Deus unus 1710 uerus et iustus Romanos secundum quandam formam terrenae ciuitatis bonos adiuuerit ad tanti imperii gloriam consequendam : potest tamen et alia causa esse latentior propter diuersa merita generis humani, Deo magis nota quam nobis, dum illud constet | inter omnes ueraciter pios, neminem sine 11l 171; uera pietate, id est ueri Dei uero cultu, ueram posse habere

uirtutem, nec eam ueram esse, quando gloriae seruit humanae ; eos tamen, qui ciues non sint ciuitatis aeternae, quae in sacris litteris nostris dicitur ciuitas Dei, utiliores esse terrenae ciui-

tati, quando habent uirtutem uel ipsam, quam si nec ipsam. 1720 Illi autem, qui uera pietate praediti bene uiuunt, si hanc 1692 proprium 1692/1779 AV ci 5, 19, 33 - 5, 21, 4

CC 47 p. 155-157.

1706 Vetg., 4Aen. 7, 266. 1703 Prou. 8, 15. cf Ps. 45, 5 et 47, 2.

1707/1708 Iob 34, 30.

1718

1694 nostra] 1691 Romanus» O? arg. 1689 gloriae contemptot — J4 1697 nihil] in primus] ozzz. V zAnsp. 1695 arcem] attem T7 O! om. 4A 1700 malis] tamen 74 ^ 1702 aperta 7/4 — 1705 uirgilius 7 Ot hoc O! 4B 1707 Qui] V/ O! CA) [K r a P. e p q ed. princ. v| ZAnsp., quia .4 [L A C A F P 1720/1721 si — 1707/1708 facit — populi] fa. ho. hy. p. p. p. V O* ed. Arg.] nihil] si habent scientiam regendi populos, nihil 44

128

CONTRA PHILOSOPHOS

II

scientiam regendi populos consectati sunt, nihil est felicius rebus humanis, quam si Deo miserante habeant potestatem. Tales autem homines uirtutes suas, quantascumque in hac uita possunt habere, non tribuunt nisi gratiae Dei, quod eas 1725 uolentibus credentibus petentibus dederit, simulque intellegunt, quantum sibi desit ad perfectionem iustitiae, qualis est in illorum sanctorum angelorum societate, cui se nituntur aptare. Quantumlibet autem laudetur atque praedicetur uirtus, quae sine uera pietate seruit hominum gloriae, nequa1730 quam sanctorum exiguis initiis comparanda est, quorum spes posita est in gratia et misericordia ueri Dei.

1735

Romanus. Solent philosophi, qui finem boni humani in ipsa uirtute constituunt, ad ingerendum pudorem quibusdam philosophis, qui uirtutes quidem probant, sed eas uoluptatis corporalis fine metiuntur et illam per se ipsam putant appetendam, istas propter ipsam, tabulam quandam uerbis pingere, ubi uoluptas in sella regali quasi delicata quaedam regina considat,

1740

1745 non

1750

eique

famulae

subiciantur,

obseruantes

eius

possit ; fortitudini iubeat, ut, si dolor corpori acciderit,

qui non compellat in mortem, teneat dominam suam, id est uoluptatem, fortiter in animi cogitatione, ut per pristinarum deliciarum suarum recordationem mitiget praesentis doloris aculeos ; temperantiae iubeat, ut tantum capiat alimentorum et si qua delectant, ne per immoderationem noxium aliquid

ualetudinem

1755

uirtutes

nutum, ut faciant quod illa imperauerit, quae prudentiae iubeat, ut uigilanter inquirat, quo modo uoluptas regnet et salua sit ; iustitiae iubeat, ut praestet beneficia quae potest ad comparandas amicitias corporalibus commodis necessarias, nulli faciat iniuriam, ne offensis legibus uoluptas uiuere secura

turbet et | uoluptas, quam in corporis sanitate 112

Epicurei maximam ponunt, grauiter offendatur. Ita uirtutes cum tota suae gloriae dignitate tamquam imperiosae cuidam et (4ün»phonestae mulierculae seruient uoluptati. Nihil hac pictura dicunt esse ignominiosius et deformius et quod minus ferre bonorum possit aspectus.

1733/1747 cf Cic., De fin. 2, 21 (69).

1736 fine] sine Ot 173* ipsam] istam O! 1740 imperauerat Ot 1749 temperacie l/ — 1v51 quam] etiam add. JA 7Ansp. 1752 Epicutaei 7Azsp. 1753 gloriae] V O! C4) [4? Z4? (ras) K Fr Babequ] AAnsp., gloria 44 [L 41 C? 741 K1 d p, gloriam C!] dignitate] V/ O! (4) [4? 4? K* Fr Babeqv] ZAnsp., dignitatis Z4 T7456 74V R14 2] 1754 Cin»honestae] zAzsp., honeste 7 Ot, inhonestae 74

CONTRA PHILOSOPHOS

II

I29

Augustinus. Verum dicunt. Sed non existimo satis debiti decoris esse picturam, si etiam talis fingatur, ubi uirtutes humanae glo176o riae seruiunt. Licet enim ista gloria delicata mulier non sit, inflata tamen est et multum inanitatis habet. Vnde non ei digne seruit soliditas quaedam firmitasque uirtutum, ut nihil prouideat prudentia, nihil distribuat iustitia, nihil toleret fortitudo, nihil temperantia moderetur,

nisi unde placeatur

1765 hominibus et uentosae gloriae seruiatur. Nec illi se ab ista foeditate defenderint, qui, cum aliena spernant iudicia uelut gloriae contemptores, sibi sapientes uidentur et sibi placent. Nam eorum uirtus, si tamen ulla est, alio modo quodam humanae subditur laudi ;neque enim ipse, qui sibi placet, homo 177o non est. Qui autem uera pietate in Deum, quem diligit, credit et sperat, plus intendit in ea, in quibus sibi displicet, quam in ea, si qua in illo sunt, quae non tam ipsi quam ueritati placent ; neque id tribuit, unde iam potest placere, nisi eius misericordiae, cui metuit displicere; de his sanatis gratias 177; agens,

de illis sanandis preces fundens.

Quae cum

ita sint,

non tribuamus dandi regni atque imperii potestatem nisi Deo uero, qui dat felicitatem et regnum caelorum solis piis ; regnum uero terrenum et piis et impiis, sicut ei placet, cui nihil iniuste placet.

1780 Romanus.

Nos Romanos quosdam imperatores ideo felices dicimus, quia diutius imperarunt, imperantes filios morte placida reliquerunt, hostes rei publicae domuerunt, inimicos ciues aduersus se insurgentes et cauere et opprimere potuerunt.

178; Augustinus.

Haec et alia uitae huius aerumnosae uel munera uel solacia

quidam Christiani imperatores, quidam etiam cultores daemonum

accipere meruerunt,

1781/1817 AV ci 5,24,

1- 5, 25, 7

qui non

pertinent ad regnum

CC 47 p. 160-161.

1760 1759 si] sed O! existimo] estimo O! 1758 Verum] et praem. JA ci 6, 1, 96 et 104] ista] V. Ot (A) [reJJ. v] 4Ansp., ipsa 4 [L.A 5, ista ipsa ? cfAV inaniplerr.] 1761 tamen] 7 Ot (A) [r v, tamen inflata est 24?] Ansp. ,om. 4A [mss. ci 5, 20, 8], AV cf qv, Fr» K* LA (4) O* ] prudentia 1763 74755. tatis] uanitatis 1741 ea,in] V O (A) [C 4*2. A F r BB prorudentia V7, prouidentia 44 74nsp. qui] 177 post qui V Lac. rell. v] Ansp., ea, Xin» A [in om. L (ras.) A* 5] 1781 Nos et regnum] in regno 74 aeternam add. JAnsp. (cf J. 1827/1828) 1782 uel diutius impetrarunt uel 74 Romanos] Neque enim nos Christianos 44 178? quidam 1783 domuetunt] uel 44. A 1782/1783 reliquerunt] uel add. 44 ; cf 4. 1791) 178r ]. supra ef 1809 J. infra (cf 74 oz. es] imperator i Christian

130

CONTRA PHILOSOPHOS II

Dei, | quo isti pertinent ; et hoc ipsius misericordia factum 113 1790 est, ne ab illo ista hi, qui in eum crederent uelut summa bona

desiderarent. Sed felices Christianos imperatores dicimus, si iuste imperant, si inter linguas sublimiter honorantium et obsequia nimis humiliter salutantium non extolluntur, sed se homines esse meminerunt ; si suam potestatem ad Dei cul175; tum

maxime

dilatandum

maiestati

eius famulam

faciunt;

si Deum timent diligunt colunt ; si plus amant illud regnum, ubi non timent habere consortes ; si tardius uindicant, facile

18oo

185;

1810

181;

1820

182;

ignoscunt; si eandem uindictam pro necessitate regerdae tuendaeque rei publicae, non pro saturandis inimicitiarum odiis exercent ; si eandem ueniam non ad impunitatem iniquitatis, sed ad spem correctionis indulgent; si, quod aspere coguntur plerumque decernere, misericordiae lenitate et beneficiorum largitate compensant ; si luxuria tanto eis est castigatior, quanto posset esse liberior; si malunt cupiditatibus prauis quam quibuslibet gentibus imperare et si haec omnia faciunt. non propter ardorem inanis gloriae, sed propter caritatem feclicitatis aeternae; si pro suis peccatis humilitatis et miserationis et orationis sacrificium Deo suo uero immolare non neglegunt. Tales Christianos imperatores dicimus esse felices interim spe, postea re ipsa futuros, cum id quod expectamus aduenerit. Nam bonus Deus, ne homines, qui eum crederent propter aeternam vitam colendum, has sublimitates et regna terrena existimarent neminem posse consequi, nisi daemonibus supplicet, quod hi spiritus in talibus multum ualerent, Constantinum imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum uerum Deum colentem tantis terrenis impleuit muneribus, quanta optare nullus auderet. Sed rursus ne imperator quisquam ideo Christianus esset, ut felicitatem Constantini mereretur, cum propter uitam aeternam quisque debeat esse Christianus : Iouianum multo citius quam Iulianum abstulit ;Gratianum ferro tyrannico permisit interimi, longe quidem mitius quam magnum Pompeium colentem uelut Romanos deos. Nam ille uindicari a Catone non potuit, quem ciuilis belli quodam modo heredem reliquerat ; | iste autem, quamuis piae animae solacia talia 114 non requirant, a Theodosio uindicatus est, quem regni parti1818/1827 AV ci 5, 25, 14-23

CC.47 p.61;

1789 pertinent isti — 74 misericotdia ipsius — V /Ansp. 1790 hi] oz. A 1791 Christianos imperatores (cf /. 1787)] eos 44 1793/1794 sed se] V O! (.4) [r B a ed. princ. Arg. v] AAnsp., etse AA [L A C 4A F P e p, sise q] 1800 exercent] V O* CA) [B] zAnsp., exserunt 4 [L. 44! C 4] 1802 discernere O! 1803 eis] eius O! 1813 posse neminem - 74 1815 mltum O! (sic saepius) 1818 ne rutsus e V /Ansp. 1820 Iouianum] 74, Iouinianum V O! /4zsp. (sed cf RE IX 2,

p.2011:louianus)

^ 1823 uindicate O*

CONTRA PHILOSOPHOS II

1830

Tar

cipem fecerat. Ergo ut paulo ante diximus, Deus uerus aeternam felicitatem solis dat ueraciter piis. Cetera uero bona uitae huius uel fastigia uel subsidia, sicut ipsum mundum lucem auras terras aquas fructus ipsiusque hominis animam corpus, sensus mentem uitam, bonis malisque largitur ; in quibus est etiam quaelibet imperii magnitudo, quam pro temporum gubernatione dispensat. Cicero.

"

;

1835 Contra uanae gloriae cultores praeclare disputans nihil ab uerae iustitiae amatoribus pro humanae laudis cupiditate debere fieri euidenti satis docuisti assertione. Verum quia Romanus iste, cum quo tibi de hac re haud parua erat disceptatio, perspicuae rationi cedens nil, quod contra eloquen1840 tiae tuae impetum proferat, se habere repentina prodit taciturnitate, iustum uidetur, ut illo amoto inter nos de re publica breuiter ac dilucide disseramus. Cum ergo in quodam libro meo de ea diligentius tractassem, inter cetera dixi 'ut in fidibus ac tibiis atque cantu ipso ac 1845 uocibus concentus est quidam tenendus ex distinctis sonis, quem immutatum aut discrepantem aures eruditae ferre non possunt, isque concentus ex dissimilimarum uocum moderatione concors tamen efficitur et congruens : sic ex summis et mediis et infimis interiectis ordinibus, ut sonis moderata(m» 1850

ratione

ciuitatem

consensu

concinere,

dissimillimorum

et

quae harmonia a musicis dicitur in cantu, eam esse in ciuitate concordiam, artissimum atque optimum omni in re publica uinculum incolumitatis, eamque sine iustitia nullo pacto esse posse.' 1827 proprium 1827/1833 AV ci 5, 26, 60-66 (16-17 cf supta 85, 12-123) 1835/1844 (proprium (1836 cf AV ci 8, 1, 14; 5, 18, 20; supta l. 1532/1555 1839 c fAV ci 2, 1, 1-2 ;1, I9, 1843 cf AV ci 2, 21, 27-28) 1841/1843 [ AV ci 19, 21, 1-4 1843/1854 |AV ci 2, 21, 13-24

CC 47 p. 162-165. I CC 48 p. 687. CC 47 p. 55.

1844/1854 Cic., De rep. 2, 42 (69). 1827/1821 Deus - piis] aeterna felicitas, cuius datot est Deus 1827 paullo 74z:. 1832 qualibet V, quilibet O' 1828 bona] oz. A solis ueraciter piis 44 1841/1843 de re — de ea] 1836 uetae] 7Azsp., uere V. O* pto] pet O* turum esse ptomisi, demonstra meo libro in ... quod expediam, dilucide breuiter ac de re publica secundum definitiones, quibus apud Ciceronem utitur Scipio in libris 1843/1844 Cum - dixi] Cum autem Scipio in secundi A (— AV ci 19, 21, 1-4) 1845 quidem 7 1844 ac!] aut A libri &ine dixisset 4 (— 4AV ci 2, 21, 13-14) ut sonis] insonis O! 1849 infimis et mediis — 24 1847 isque] usque V O! moderata(m» zAnsp., moderatam V/ O!, moderata 74

132

CONTRA PHILOSOPHOS

II

1855 Augustinus.

Fateor sine summa iustitia rem publicam regi non posse, nihilque tam inimicum quam iniustitiam ciuitati nec omnino nisi magna iustitia geri aut stare posse rem publicam.

1860

Gicero: Breuiter ergo rem publicam definio esse rem populi, populum

1865

autem

non

omnem

coetum

multitudinis,

sed

coetum

iuris consensu et utilitatis communione sociatum esse determino. Quibus definitionibus colligo tunc esse rem publicam, id est rem populi, cum bene ac iuste geritur siue ab uno rege siue a paucis optimatibus siue ab uniuerso populo. Cum uero iniustus est rex, qui Graece | tyrannus appellatur, aut iniusti 115 optimates aut iniustus ipse populus iam non uitiosam, sed, sicut ratio docet, omnino nullam esse rem publicam, quoniam non est res populi, cum tyrannus eam factione capescit, nec

1870

ipse populus iam populus est, si est iniustus, quoniam non est multitudo iuris consensu et utilitatis communione sociata.

Augustinus. Haec definitio si uera est, numquam fuit Romana res publica, quia numquam fuit res populi, quam definitionem 1875 uoluisti esse rei publicae. Populum enim esse definisti coetum multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatum. Quid autem dicas iuris consensum, disputando explicas, 1856 1857/18858 1860 1860/1863 1863/1867 1867/1871 1873/1964

AV AV AV AV AV AV AV

ci ci ci ci ci ci ci

2, 21, 34-35 2, 21, 44-46 19, 21, 5-6 (cf AV ci 2, 21, 48-49) 2, 21, 49-52 (cf AV ci 19, 21, 8-10) 2, 21, 53-58 2, 21, 60-65 19, 21, 6 - 19, 22, 12

CC (UG CC CC CC CC CC

47!p2$3: EAS: 48 p. 687. 47 p. 52-54. 47 p. 54. 47, p. 54. 48 p. 687-690.

1836 cf Cic., De rep. 2, 44 (70). 1857/1858 cf id. 5 (Testard p. 40). 1860/ 1871 cfid. 5 (ed. Zieglet p. 81, 15-21). 1868 cfid. 5, 51 (43). 1870/1871 cf id. 1, 25 (39). 1875/1877 Cic., Derep. 1,25 (39). — 1847/1879 id. 5 (cf Testatd p. 64).

1856 Fateor] oz. 44 (sed cf uetissimum esse 44V ci 2, 21, 34) — 185? nihilque] nihil 44 1860 ergo] enim 74 diffinio O!, ozzzz. V Ansp., definit 74 1862/ 1863 determinat JA 1863 ex illis suis definitionibus colligit A 1866 qui — appellatur] quem tyrannum more Graeco appellauit 24 1867 optimates, quorum consensum dixit esse factionem 74 noniam c 4 uitiosam, sicut pridie fuerat disputatum A 1868 ratio — omnino] ratio ex illis definitionibus conexa docuisset, omnino 24 1869 est] esset 74 factione] V/ O* (C4) [mss. plerr.], factioue 44 [d P v (Morel), factionem B] z4nsp.

capesseret 24 1870 esset, si esset JA 1871 esset 4 1873 Haec] Quae ;4 1875 uoluit 74 definiuit A 1876 et] oz. V 187? dicat .A explicat 44

CONTRA PHILOSOPHOS II

133

per hoc ostendens geri sine iustitia non posse rem publicam ; ubi ergo iustitia uera non est, nec ius potest esse. Quod enim 188o iure fit, profecto iuste fit ; quod autem fit iniuste, nec iure fieri potest. Non enim iura dicenda sunt uel putanda iniqua hominum

constituta,

cum

illud etiam

uos

ius dicatis esse,

quod de iustitiae fonte manauerit, falsumque esse, quod a quibusdam non recte sentientibus dici solet, id esse ius, quod 1885 ei, qui plus potest, utile est. Quocirca ubi non est uera iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum non potest esse et ideo nec populus iuxta tuam definitionem ; et si non populus, nec res populi, sed qualiscumque multitudinis, quae populi nomine digna non est. Ac per hoc, si res publica res est populi 189o et populus non est, qui consensu non est sociatus iuris, non est

autem ius, ubi nulla iustitia est : procul dubio colligitur, ubi iustitia non est, non esse rem publicam. lustitia porro ea uirtus est, quae sua cuique distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo uero tollit et immundis 1895 daemonibus subdit ? Hoccine est sua cuique distribuere ? An qui fundum aufert ei, a quo emptus est, et tradit ei, qui nihil habet in eo iuris, iniustus est ; et qui se ipsum aufert dominanti

Deo, a quo factus est, et malignis seruit spiritibus, iustus est ?

1900

Cicero. In libris, quos ego de re publica scripsi, disputatur certe acerrime atque fortissime aduersus iniustitiam pro iustitia. Et quoniam, cum prius ageretur pro iniustitiae partibus contra | iustitiam et diceretur nisi per iniustitiam rem publi- 116 cam stare augerique non posse, hoc ueluti ualidissimum posi-

190; tum erat, iniustum esse, ut homines hominibus dominantibus

seruiant; quam tamen iniustitiam nisi sequatur imperiosa ciuitas, cuius est magna res publica, non eam posse prouinciis imperare : responsum est a parte iustitiae ideo iustum

esse, quod talibus hominibus sit utilis seruitus, et pro utilitate 1910 eorum fieri, cum recte fit, id est cum improbis aufertur in-

iuriarum licentia, et domiti se melius habebunt, quia indomiti deterius se habuerunt; subditumque est, ut ista ratio fir-

1885/1892 Cic., De rep. 3 (cf Testard p. 64-65).

1900/1915 cf id. 5, 24 (36).

1882 etiam 1881 iniqua] /4 74nsp., in qua V/, inquam O' 1878 iustitiae Azsp. 1887 tuam] illam Scipionis 1884 recte] non aZ. O! ipsi ius esse dicant 74 1895 Hoccine] / O* CA) [B D (n 1890 sociatus est — 4 uel Cicetonis 74 ras.) a V], Hocine 4A [R. G (n ras.) r ed. Arg., hocin.A e! g p, hocne 5 &?, nonne

1900/ 1896 ei!] / Ot (A) [e »] ZAnsp., eius 4A[R 4 Gr D Hag 2l H].Ansp. de 1901 in — aduersus] Disputatur certe acerrime atque fortissime in eisdem ipsis O* CAD) V/ augerique] 1904 O! r disputantu 1900 44 aduersus libris re publica 2, Gr BD Habeg p» Hofm.] AAnsp., gerique 4 [L4, cfAV ci 19, 21, 11 e? [R 1912 subditum q O! 1911 licentia] leticia V/ —— melius se — .4 21, 38)

I34

I915

CONTRA PHILOSOPHOS

II

maretur, ueluti a natura sumptum nobile exemplum atque dictum est : 'Cur igitur Deus homini, animus imperat corpori, ratio libidini ceterisque uitiosis animi partibus ?'

Augustinus. Hoc exemplo satis edoctum est quibusdam esse utilem seruitutem, et Deo quidem ut seruiatur utile esse omnibus. seruiens autem Deo animus recte imperat corpori, inque 1920 ipso animo ratio Deo Domino subdita recte imperat libidini uitiisque ceteris. Quapropter ubi homo Deo non seruit, quid in eo putandum est esse iustitiae ? Quando quidem Deo non seruiens nullo modo potest iuste animus corpori aut humana ratio uitiis imperare. Et si in homine tali non est ulla iustitia, 1925

1930

1955

1940

procul dubio nec in hominum coetu, qui ex hominibus talibus constat. Non est hic ergo iuris ille consensus, qui hominum multitudinem populum facit, cuius res dicitur esse res publica. Nam de utilitate quid dicam, cuius etiam communione sociatus coetus hominum, sicut se habet ista definitio, populus nuncupatur ? Quamuis enim, si diligenter attendas, nec utilitas sit ulla uiuentium, qui uiuunt impie, sicut uiuit omnis, qui non seruit Deo seruitque daemonibus, tanto magis impiis, quanto magis sibi, cum sint immundissimi spiritus, tamquam diis sacrificari uolunt : tamen quod de iuris consensu diximus satis esse arbitror, unde appareat post hanc definitionem non esse populum, cuius res publica esse dicatur, in quo iustitia non est. Cicero. At nos philosophi non spiritibus immundis, sed diis bonis atque sanctis in sua re publica seruisse Romanos affirmamus.

Augustinus. Numquid eadem totiens repetenda sunt, quae iam satis, immo ultra quam satis est diximus ? Quis enim ad hunc locum |per superiores disputationes peruenit, qui dubitare 117 1945 adhuc possit malis et impuris daemonibus seruisse Romanos, nisi uel nimium stolidus uel impudentissime sit contentiosus ? Sed ut taceam quales sint, quos sacrificiis colebant : in lege 1917/1937 cf Cic., De rep. 1, 25 (39) (Testard p. 65-66).

1914 tuo — gentes] t. b. o. g. 7 Ot 1917 Hoc] Plane praez. 7A 1920 Domino Deo — V JAnsp. 1921 ubi] ho O! 1923aut]at l/ — 1928 cui's] -u- O? s. 1928 communionem O! 1929 se] 7 O! CA) [B v] ZAnsp., sese A 1934 nolunt V . 1935post]pet.A /Ansp. 1939/1949 At nos philosophi non ... affirmamus] Si enim dicunt non ... Romani. 74 1944 disputationes] huius operis libros 74 1946 stolidus nimium — V zAzsp. sit ozz. A

CONTRA PHILOSOPHOS

II

I35

Dei ueri scriptum est : Sacrificans diis eradicabitur misi Domino tantum. Nec bonis igitur nec malis diis sacrificari uoluit, 1950 qui hoc cum tanta comminatione praecepit.

Cicero. Quis iste Deus est aut unde dignus probatur, cui deberent obtemperare Romani, ut nullum deorum praeter ipsum colerent sacrificiis ? 1955

1960

Augustinus. Magnae caecitatis est, adhuc quaerere, quis iste sit Deus. Ipse est Deus, cuius prophetae praedixerunt ista, quae cernimus. Ipse est Deus, a quo responsum accepit Abraham : In semine tuo benedicentur omnes gentes. Quod 1n Christo fieri, qui secundum carnem de illo semine exortus est, idem ipsi qui remanserunt

huius

nominis

inimici,

uelint nolint,

cog-

noscunt. Ipse est Deus, cuius diuinus Spiritus per eos locutus est, quorum praedicta atque completa per ecclesiam, quam uidemus toto orbe diffusam, in superiori disputatione posui. 1965 Quapropter ubi non est ista iustitia, ut secundum suam gratiam

1970

1975

ciuitati oboedienti

Deus

imperet unus

et summus,

ne

cuiquam sacrificet nisi tantum sibi, et per hoc in omnibus hominibus ad eandem ciuitatem pertinentibus atque oboedientibus Deo animus etiam corpori atque ratio uitiis ordine legitimo fideliter imperet ; ut, quem ad modum iustus unus, ita coetus populusque iustorum uiuat ex fide, quae operatur per dilectionem, qua homo diligit Deum, sicut diligendus est Deus, et proximum sicut semet ipsum, — ubi ergo non est ista iustitia, profecto non est coetus hominum iuris consensu et utilitatis communione sociatus. Quod si non est, utique populus non est, si uera est haec populi definitio. Ergo nec res publica est, quia res publica non est, ubi ipse populus non est. Si autem populus non isto, sed alio definiatur modo, uelut

1980

si dicatur : 'populus est coetus multitudinis rationalis rerum, quas diligit concordi profecto communione sociatus', ut uideatur qualis quisque populus sit, illa sunt intuenda, quae

1965/1997 AV ci 19, 23, 190 - I9, 24, 20

1948/1949 Ex. 22, 20.

Gal. 5, 6.

1959 Gen. 22, 18.

1972/1973 cf Matth. 22, 57.

CC 48 p. 695-696

1971 cf Rom. 1, 17.

1971/1972

1979/1980 cf Cic., De rep. 1, 25 (39).

1952 Quis] Sed respondeti potest praez. nisi] in add. O* 1948 ueri Dei — 4 1964 superiori disputatione] libris supetiotibus 1961 nolint] nolintue 74 A 1980 sociatus, ptofecto 44 1977 publica?] populi 44 1966 imperiet O! A

136

CONTRA PHILOSOPHOS

II

diligit. Quaecumque tamen diligat, si coetus | est multitudinis 118 non pecorum, sed rationalium creaturarum et eorum quae diligit concordi communione sociatus est, non absurde populus 198; nuncupatur ; tanto utique melior, quanto in melioribus, tantoque deterior, quanto est in deterioribus concors. Secundum istam definitionem nostram Romanus populus populus est et res eius sine dubitatione res publica. Quid autem primis temporibus suis quidue sequentibus populus ille dilexerit et 1990 quibus

moribus

ad cruentissimas

seditiones

atque

inde

ad

socialia atque ciuilia bella perueniens ipsam concordiam, quae salus est quodam modo populi, ruperit atque corruperit, testatur historia ; de qua superius multa posuimus. Nec ideo tamen uel ipsum non esse populum uel eius rem dixerim non esse 1995; rem publicam, quamdiu manet

qualiscumque rationalis mul-

titudinis coetus, rerum quas diligit concordi communione sociatus. Generaliter quippe ciuitas impiorum, cui non imperat Deus oboedienti sibi, ut sacrificium non offerat nisi tantum-

modo sibi, et per hoc in illa et animus corpori ratioque uitiis 2000 recte ac fideliter imperet, caret iustitiae ueritate. Quamlibet enim uideatur animus corpori et ratio uitiis laudabiliter imperare, si Deo animus et ratio ipsa non seruit, sicut sibi esse seruiendum ipse Deus praecipit, nullo modo corpori uitiisque recte imperat. Nam qualis corporis atque uitiorum potest 2005 esse mens domina ueri Dei nescia nec eius imperio subiugata, sed uitiosissimis daemonibus corrumpentibus prostituta ? Proinde uirtutes, quas habere sibi uidetur, per quas imperat corpori et uitiis, ad quodlibet adipiscendum uel tenendum rettulerit nisi ad Deum, etiam ipsa uitia sunt potius quam 2010 uirtutes. Nam licet a quibusdam tunc uerae atque honestae putentur esse uirtutes, cum referuntur ad se ipsas nec propter aliud expetuntur: etiam tunc inflatae atque superbae sunt, et ideo non uirtutes, sed uitia iudicanda sunt. Sicut enim non

est à carne, sed super carnem, quod carnem facit uiuere : 201; Sic non est ab homine sed super hominem, quod hominem facit beate uiuere ; nec solum hominem, sed etiam quamlibet

1997/2020 AV ci 19, 24, 25 - 19, 26, 4

CC 48 p. 696.

1984 deligit O! — 1989 dilexit O!— 1991 socialia] solacia O! — 1993 superius] in praecedentibus libris 74 2000 Quantumlibet Ot 2003 seruienendum T7 praecipit] I/ Ot (/4) [B? D »] z4nsp., praecepit 44 2005 mens] uenus (-u!£x -m- O? ras.) O* — 2008 uitiis] uirtutes / Ot 2009 ipsa] T7 O* (4) [zzss. relJ.] ZAnsp., ipsae 44 [B v] 2011 ipsos I7 2012 atque] ac 74 2013 et] V Ot (A) [RR GrBdHabeg p» Hoffm. Wey] AAnsp., om. .A [R* .A, cf .AVci 4, 25, 6] Sicut] Sic O!

CONTRA PHILOSOPHOS II

I37

potestatem uirtutemque caelestem. Quocirca ut uita carnis anima

2020

est, ita beata uita hominis

Deus est, de quo dicunt

sacrae litterae Hebraeorum : | Beatus fopulus, cutus est Do- 119 minus Deus ipsius. Miser igitur populus ab isto alienatus Deo. Quae cum ita sint, uera iustitia non est nisi in ea re publica,

cuius conditor rectorque Christus est, si et ipsam rem publicam placet dicere, quoniam eam rem populi esse negare non possumus. Si autem hoc nomen, quod alibi aliterque uulgatum 2025 est, ab usu nostrae locutionis est forte remotius, in (ea) certe ciuitate est uera iustitia, de qua scriptura sancta dicit : G/oriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei. Cuius ciues esse concupimus illo amore, quem nobis eius conditor inspirauit. Huic conditori sanctae ciuitatis ciues terrenae ciuitatis deos suos prae20530 ferunt ignorantes eum esse Deum deorum, non deorum falsorum, hoc est impiorum et superborum, qui eius incommutabili omnibusque communi luce privati et ob hoc ad quandam egenam potestatem redacti suas quodam modo privatas potentias consectantur honoresque diuinos a deceptis subditis piorum atque sanctorum, qui potius 2055 quaerunt ; sed deorum se ipsos uni subdere quam multos sibi, potiusque Deum colere quam pro Deo delectantur coli. 2021 proprium 2021/2027 AV ci 2, 21, 116-125 2027/2037 AV ci 11, 1, 15-25

2019/2020 Ps. 143, 15. Ps. 86, 5.

2021/2026 cf Cic., De rep. 1, 25 (39).

2017 Quocirca] Quo cura 7 Ot 2022 et] etiam O'

(E6075 CC 48 p. 321.

2018 uita beata O!

2026/2027

2021 ueta] autem ad. 4

2025 in «ea» certe] 44755. in certa V7, incette a Ol, in ea

2027 concupimus] V/ O! (4) [B a P!] ZAnsp., concupiuimus 44 [V 24 F cette 74 2028 eius] V Ot (A) [F r P e 7] Z4nsp., illius 24 P? e 1, concupiscimus 5 » Hoffz:.]

2037 delectantur coli] V. O! (/4) [V F B a b e] ZAnsp., coli 2032 ob] ab 24z:sp. coli.] Explicit liber secundus a47. V O' 4nsp. delectantur — 4A [4 G 7p 7 v]

DISPVTATIO TERTIA (Prologus?

Diligentius me prauas et ueteres opiniones ueritati pietatis inimicas, quas tenebrosis animis altius et tenacius diu5 turnus humani generis error infixit euellere atque exstirpare conantem et illius gratiae, qui hoc ut uerus Deus potest, et pro meo modulo in eius adiutorio cooperantem ingenia celeriora atque meliora, quibus ad hanc rem superiores disputationes satis superque sufficiunt, et patienter et aequanimiter ro ferre debebunt et propter alios non putare superfluum, quod iam sibi sentiunt non necessarium. Multum magna res agitur, cum uera et uere sancta diuinitas, quamuis ab ea nobis etiam huic, quam nunc gerimus, fragilitati necessaria subsidia praebeantur, non tamen propter mortalis uitae transitorium 1; uaporem, sed propter uitam beatam, quae non nisi aeterna est, quaerenda et colenda praedicatur. Hanc diuinitatem uel, ut dixerim, deitatem — nam et hoc uerbo uti iam nostros non

piget — non esse in ea theologia, quam ciuilem uocant, id est non perueniri ad aeternae uitae felicitatem talium deorum 20 cultu, quales a ciuitatibus qualiterque colendi instituti sunt, cui nondum persuasum est, cum istam disputationem forsitan legerit, quid de hac quaestione expedienda ulterius desideret, non habebit. Iam ergo ciuilis theologiae auctores quid dicant diligenter 2; audiamus.

Varro. Quoniam ad disserendum nobiscum prudentiam tuam paratam uidemus, oppido nos gratulari fatemur. Ergo superioribus 1/2 2/18 18/32 24/28 28/30

proprium AV ci 7 praef. 1-7, 1,2 AV ci 7, 1, 4-10 proprium AV ci 6 praef. 1-2

14/15 cf Iac. 4, 14.

CC 47 p. 184-185. CA TIDIISS. CC TDE 103:

18 Varto, n7. diu. x ft. 5 b.

1 Disputatio tertia] Incipit liber tertius V/ 74755., Incipit tertius, in quo contra Varronem et alios Philosophos deotrum(que) culturam uanissimam et inutilem (de-

fendentes disputatur» O! 2 (Prologus) oz. V O* JAnsp. 3 'd'iligentius] sd os 6 et?] oz. A, [et] 7Ansp. 8/9 disputationes] libri 4 9 et!] oz. A 17? ut] sic a4Z. JA, (sic? 24nsp. 18 uocant, quae a Marco Varrone sedecim

uoluminibus explicata est 74 19 peruenire Ot 20 qualitercumque O! 21 persuasum — forsitan] persuasit sextus liber, quem proxime absoluimus, cum istum forsitan 74 28/29 Ergo — qui] Quinque superioribus libris satis mihi aduersus eos uideor disputasse, qui 74

120

CONTRA PHILOSOPHOS 30

3^

III

139

disputationibus tuis satis aduersus eos uideris disputasse, qui propter uitam istam temporalem deos colendos esse putant, Nunc iam etiam et nobis respondere debes, qui non propter uitae huius | mortalis rerumque terrenarum utilitatem, sed 121 propter eam, quae post mortem futura est, uenerandos et colendos esse deos asserimus. Augustinjus. Quia et uos etiam refellendi estis, qui multos deos et falsos, quos esse inutilia simulacra uel immundos spiritus et perniclosa

daemonia

uel certe

creaturas,

non

creatorem

ueritas

Christiana conuincit, propter uitam beatam, quae post mortem 40 futura est, eo ritu ac seruitute, quae Graece Aarpeía dicitur et uni uero Deo debetur, colendos contenditis: placet a ueridico oraculo sancti psalmi sumere exordium disputationis meae : Beatus cuius est Dominus Deus spes vipsius et non respexit an uanitales el insanias mendaces. Verum tamen in omnibus 4 i] uanitatibus insaniisque mendacibus longe tolerabilius philosophi audiendi sunt, quibus displicuerunt istae opiniones erroresque populorum, qui populi constituerunt simulacra numinibus 50

multaque

de his, quos

deos immortales

uocant,

falsa atque indigna siue finxerunt siue ficta crediderunt et credita eorum cultui sacrorumque ritibus miscuerunt. Cum his ergo hominibus,

qui, etsi non libere praedicando, saltem

30 31

infra l. 31/32 et infra l. 34 proprium AV ci 6, 1, 2 (qui non propter) 31/33 (AV ci 6, 1, 2-3 31/32 |AV ci 6 praef. 5 33/34 AV ció praef. 7 36 AV ci 6, 1, 1-2 36/39 AV ci 6 praef. 2-4 39 supra l. 15 39/40 |AV ci6, 1,3 40/41 AV ci 6 praef. 6-7 41/124 AV ci 6, 1, 4-84

43/44 Ps. 39, 5.

CC 47 p. CC 47 p. CC 47 p. CC 47 p. C UATLDS (07710.

164. 164. 164. 164. 104: 162.

CC 47 p. 164. CC 47 p. 164. CC 47 p. 164-166.

44 Vatto, JÁAnt. diu. 1 ft. 59.

45/50 id. 1 fr. 54 b.

34 esse deos] oz. A (sed cf deos AV ci 6, 33 eam] illam 4 29 qui] quem V. 36 Quia — qui] quoniam deinceps, ut promissus asserimus] putant 74 1, 3) 37/38 peruiciosa Ot ordo expetit, etiam hi refellendi et docendi sunt, qui 44 41 colendos esse conFr Bad e] ZAnsp. 40 Aarpeía] latria V O* (4) [C.4 K 43/44 respexit — insanias] t. i. u. et in. s. uefridico] mendico O* tendunt 74 51 ergo] V O' CA) [.4? K r P? q] ZAnsp. ,om. A 48 multa quae O! (95

I40

CONTRA PHILOSOPHOS

III

utcumque in disputationibus mussitando, talia se improbare testati sunt, non usque adeo inconuenienter quaestio ista tractatur : utrum non unum Deum, qui fecit omnem spirituaj lem corporalemque creaturam, propter uitam, quae post morVA

tem futura est, coli oporteat,

sed multos

deos, quos ab illo

uno factos et sublimiter collocatos quidam eorundem philosophorum ceteris excellentiores nobilioresque senserunt. Ceterum quis ferat dici atque contendi deos illos, quorum quosdam quibus rerum exiguarum singulis 6o superius commemoraui, singula distribuuntur officia, uitam aeternam cuique praestare ? An uero peritissimi illi et acutissimi uiri, qui se pro magno beneficio conscripta docuisse gloriantur, ut sciretur quare cuique deo supplicandum esset et petendum, ne absur65 ditate turpissima, qualis ioculariter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis uinum, auctores erunt cuiquam hominum diis immortalibus supplicanti, ut, cum a Lymphis petierit uinum eique responderint : Nos aquam habemus, hoc a Libero pete, possit recte dicere : Si uinum non habetis, saldate mihi uitam aeternam ? Quid hac | absurditate 122 79 tem monstrosius ? Nonne illae cachinnantes — solent enim esse ad risum faciles — si non affectent fallere ut daemones, supplici respondebunt : O homo, putasne in potestate nos habere uitam, quas audis non habere uel uitem ? Impudentissime 1 igitur stultitiae est uitam aeternam a talibus diis petere uel sperare, qui uitae huius aerumnosissimae atque breuissimae et si qua ad eam pertinent adminiculandam atque fulciendam ita singulas particulas tueri asseruntur, ut, si id, quod sub alterius tutela ac potestate est, petatur ab altero, tam sit VA

8o

inconveniens

et absurdum,

ut mimicae

scurrilitati uideatur

esse similiimum. Quod cum fit ab scientibus mimis, digne ridentur in theatro ; cum uero a nescientibus stultis, dignius irridentur in mundo. 85

Varro. Cui deo uel deae propter quid supplicaretur, quantum ad illos deos attinet, quos instituerunt ciuitates, a nobis philo-

sophis sollerter inuentum memoriaeque mandatum est ; quid

66 Varro, /Anf. diu. 1 ft. 5.

91/12 cf. Verg., Ec. 5, 9.

54 utrum] ut cum I7 09/60 quosdam superius] in quarto libro quosdam 4 61 cuique] O! 4, cuiquam V (4) [4? / q v, sed cfAV. ci 12, 21, 41] ZAnsp. 64 et quid a quoque esset petendum 4, (quid a quoque esset» z4nsp. 65 in mimo]

minimo O! 66 cuiquam] cuipiam24 67? Lymphis] 4.66) | 70 hac] hoc Z4zsp. — *? admuniculandam O! Cui] etgo ad4. A 86/87 nobis philosophis] doctis 44

nimphis I O* (seg cf 81 fit] sit Ot 85

CONTRA PHILOSOPHOS III

I4I

a Libero, uerbi gratia, quid a Lymphis, quid a Vulcano ac sic a ceteris, quos praetereundos putaui. 9o Augustinus. Si ergo a Cerere uinum, a Libero panem, a Vulcano aquam, a Lymphis ignem petere: erroris est : quanto maioris deliramenti esse intellegi debet, si cuiquam istorum pro uita supplicetur aeterna! Quam ob rem si, cum de regno terreno 95 quaereremus, quosnam illud deos uel deas hominibus credendum esset posse conferre, discussis omnibus longe alienum a ueritate monstratum est a quoquam istorum multorum numinum atque falsorum saltem regna terrena existimare

constituta : nonne insanissimae impietatis est, si aeterna uita,

100 quae terrenis omnibus regnis sine ulla dubitatione uel comparatione praeferenda est, ab istorum quoquam dari cuiquam posse credatur ?

Varro. At propterea quidam dii nostri terrenum regnum dare non 105 posse uisi sunt, quia illi magni et excelsi sunt, hoc quiddam paruum et abiectum, quod non dignarentur in tanta sublimitate curare. Augustinus. Quantumlibet consideratione fragilitatis humanae caducos 110 apices terreni regni merito quisque contemnat, illi dii | uestri 123 tales apparuerunt, ut indignissimi uiderentur, quibus danda atque servanda deberent uel ista committi. Ac per hoc, si, ut superiora proximis disputationibus pertractata docuerunt, nullus deus ex illa turba uel quasi plebeiorum uel quasi pro11; cerum

deorum

idoneus

est regna mortalia

mortalibus

dare,

quanto minus potest immortales ex mortalibus facere ! Huc accedit, quia, si iam uobiscum agimus, qui non propter istam, sed propter uitam, quae post mortem futura est, existimatis colendos deos, iam nec propter illa saltem, quae deorum 120 talium potestati tamquam dispertita et propria non ratione ueritatis, sed uanitatis opinione tribuuntur, omnino colendi sunt, sicut credunt hi, qui cultum eorum uitae huius mortalis

91/92 cf Varto, /Anf. diu. 1 ft. 5.

89 quos partim commemoraui in quarto 88 Lymphis] nimphis V/.O! 7. 67) 92 Lymphis] nimphis V/ O* (cf 91 Si ergo] Porro si 24 libro, pattim 24 104 At-terrenum] 97/98 numinum multorum — O' — 99 constitui4 4.67) 109 Quantumlibet] Sed prae. Neque enim propterea dii tales uel terrenum 24 pertracta'a] 113 disputationibus] duobus libris 44 110 uestri] ozz. /À A 118 existi1i? uobiscum] O! Z4zsp., nobiscum V/, cum illis A 3£2-:08:$. mant 24

142

CONTRA PHILOSOPHOS

III

utilitatibus necessarium esse contendunt ; contra quos superius satis disputaui. Quae cum ita sint, nullum ita desipiat cor 12

A

humanum, ut, quorum deorum cultum propter ista ipsa tem-

poralia et cito praetereuntia munera, quibus singulis singuli praeesse perhibentur, inanem ludibriosumque esse cognoscit, propter uitam aeternam credat esse fructuosum ? Hanc dare illos posse nec hi dicere ausi sunt, qui eis, ut ab insipientibus 130 populis colerentur, ista opera temporalia, quoniam nimis multos putarunt, ne quisquam eorum sederet otiosus, minutatim diuisa tribuerunt.

155

Varro. Quis me curiosius ista quaesiuit ? quis inuenit doctius? quis considerauit attentius ? quis distinxit acutius ? quis diligentius pleniusque conscripsit ? Qui tamen etsi minus sum suauis eloquio, doctrina tamen atque sententiis ita refertus sum, ut in omni eruditione, quam uos saecularem, nos autem

140

liberalem uocamus, studiosum rerum tantum ego doceam, quantum studiosum uerborum Cicero delectet. Denique et

ipse Tullius mihi tale testimonium perhibet, cum mea litteraria opera praedicaret : *Nos', inquit, 'in nostra urbe peregrinantes errantesque tamquam hospites tui libri quasi domum reduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi essemus agnoscere.

14 Ego igitur aetatem patriae, descriptiones temporum, sacroI

150

rum iura, sacerdotum, domesticam et publicam disciplinam, ego sedium regionum locorum, ego omnium diuinarum humanarumque rerum nomina genera officia et causas aperui. |

Augustinus. 124 Tu ergo uir tam insignis excellentisque peritiae, tu, in124/141 AV ci 6, 1, 102 - 6,2, 8 141/150 AV ci 6, 2, 20-28 150/155 AV ci 6, 2, 33-57

142/144 Cic., 71caZ. 1, 5 (9).

CC 47 p. 166-167. CG, 473p: 167. C G3 p.167.

145/148 ibid.

123/124 superius satis] iam quinque praecedentibus uoluminibus satis, quantum potui 44 124 nullum ita desipiat] itane desipit 74 127? perhibentur] prohibentur O! esse] oz. 44 129 hi] ii 131 ne] nec O* 133 Varro] om. O! (cf J. 149 et ]. 212) 134 me] Marco Varrone JA quaesiuit] quae sunt DO 136 tamen etsi] I7 O!, tametsi 44 74nsp. sum] est 74 138 sum] est 44 uos] nos 4 nos] illi 24 139 uocant 74 ego doceam] iste doceat 24 140 delectat 44 141 Tullius] V O! (4) [K B B (ab eq ?) »] Z4nsp., «Tullius» 24 [oz. C AA F r d 7 £] mihi] huic 44 mea] V/ 7Ansp., in ea O!, eiusdem Varronis 24 145 Ego igitur] tu 4 descriptiones] tu prae. Á 145/146 sacrorum] tu praezz. A 146 sacerdotum] tu praez. A domesticam] tu praem. A et] tu A 147 ego!] tu 4 sedium] V Ot (4) [C? 4 B a p* q ed. princ. Arg.] AAnsp., sedem 24 [r P? e v, sedum C* K F P! d /p! P/asbg.] ego?] tu 44 148 et] oz. A, [et] 4Ansp. apetuisti 74 149 Augustinus] ozz. Ot (cf I. 133) 150 Tu ergo] Iste igitur 74 tu?] iste 4

CONTRA PHILOSOPHOS III

155

160

165

170

I43

quam, uir tantus ingenio tantusque doctrina, si rerum uelut diuinarum, de quibus scribis, oppugnator esses atque destructor easque non ad religionem, sed ad superstitionem diceres pertinere, nescio utrum tam multa in eis ridenda contemnenda detestanda conscriberes. Et tamen ea legenda saeculis prodis, quae a sapientibus et insipientibus merito abicienda et ueritati religionis inimicissima iudicentur : quid existimare debemus nisi hominem acerrimum ac peritissimum, non tamen sancto Spiritu liberum, oppressum fuisse tuae ciuitatis consuetudine ac legibus, et tamen ea quibus mouebaris sub specie commendandae religionis tacere noluisse.

Varro. Quadraginta et unum res humanas diuinasque rebus humanis, de diuinis prius extiterint ciuitates,

libros scripsi antiquitatum ; hos in diuisi. Sed propterea me prius de autem postea scripsisse fateor, quod deinde ab eis haec instituta sint.

Augustinus. In istis omnibus libris tuis uitam aeternam frustra quaeri et sperari impudentissime uel optari, ex his, quae iam diximus et quae deinceps dicenda sunt, cuiuis hominum, qui corde obstinato sibi non fuerit inimicus, facillime apparet. Vel hominum enim sunt ista instituta uel daemonum, non quales vos uocatis daemones bonos, sed, ut loquar apertius, immun-

T]75

dorum spirituum et sine controuersia malignorum, qui noxias opiniones, quibus anima humana (magis» magisque uanescat et incommutabili aeternaeque ueritati coaptari atque inhaerere non possit, inuidentia mirabili et occulte inserunt cogitationibus impiorum et aperte aliquando ingerunt sensibus et qua possunt fallaci attestatione confirmant. Tu vero prop-

155/164 AV ci 6, 2, 44 - 6, 5, 2 164/166 infra l. 179/182

CC 47 p. 168.

supra l. 165 (cf AV ci 6, 4, 1-2) 168 168/188 AV ci 6, 4, 2-19

163/164 Varro, /Anz. diu. 1 ft. 5 a.

CC 47, p. 169.

164/166 id. 1 fr. 4.

44 [A B 7 5 4] 152 scribis] V/ O* /Ansp., scribit (74) [re/I. v Do.?3 Hoffm.], scripsit 157 74 prodit 156 44 ret consctibe 155 44 diceret 153 esset zd 164 163 scripsit 44 159tuae]suae / —— 160 mouebatur 4 estimate O! 165 fateor] Sed propterea me] Iste ipse Varro propterea se A diuisit 74 173 1i72qualis V 166 sint] 4, sunt V/ Ot ZAnsp. (sed cf 7. 1 82) testatut 74 179 V' Ot, magis 74 omm. 4Ansp., (magis»] 175 24 illi uocant uocatis] uos 44 Varro ipse Iste O!, ueto cum l7, uero tum z4zsp., Tu uero]

I44

CONTRA PHILOSOPHOS III

180 terea te prius de rebus humanis, de diuinis autem postea scripsisse fateris, quod prius extiterint ciuitates, deinde ab eis haec instituta sint. Vera autem religio non a ciuitate terrena aliqua instituta est, sed plane caelestem ipsa instituit ciuitatem. Eam uero inspirat et docet uerus Deus, dator uitae 185 aeternae, ueris cultoribus suis.

Varro. In eisdem libris meis inter cetera dixi tria esse genera | theologiae, id est rationis quae de diis explicatur, eorumque 125 unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium ciuile. r9o Augustinus.

Latine si usus admitteret, genus, quod primum posuisti, fabulare appellaremus ; sed fabulosum dicamus ; a fabulis enim mythicon dictum est, quoniam jgi?os Graece fabula dicitur. Secundum autem ut naturale dicatur, iam et consue-

195 tudo locutionis admittit. Tertium etiam ipse Latine enuntiasti, quod ciuile appellatur. Varro. Mythicon appellaui, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi; ciuile, quo populi. Primum quod dixi, 200 in eo sunt multa contra dignitatem et naturam (im»mortalium ficta. In hoc e$t enim, ut deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus : in hoc, ut dii furati sint, ut adulterauerint, ut seruierint homini ; denique in hoc omnia diis attribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae

205 in contemptissimum hominem cadere possunt.

Augustinus. 1 Hic certe ubi potuisti, ubi ausus es, ubi impunitum putasti, 187 supta l. 165 (cf l. 168) 187/2*€ AV ci 6,5, 1- 6,6, 7

180/182 Varro, 7Án. diu. 1 ft. 4.

Ps. Boethius p. 392, 15-21 (Orelli). 199/211 Varro, 7n. diu. 1 ft. 8.

CC 47 p. 170-172.

187/199 Varro, /Anz. diu. 1 ft. 6.

187/189 cf

191/205 Ps. Boethius p. 392, 16-26 (Orelli).

180 te] se 4 181 fateris] testatur 24 182/183 ciuitate aliqua terrena O!, terrena aliqua ciuitate 74 187 inter cetera] oz. 4 187/188 dixi — id] tria genera theologiae dicit esse, id 4 191 posuit 4 193 uójos] 74, michos 198 Mythicon] Deinde 195/196 enuntiauit 74 V, mithos O!, mythos 455. ait praem. 4A appellant 24 199 Primum] inquit a4. 74 200 (im»mottalium] 24z55., mortalium V7 O!, immortalium 44 201 enim est — 74 202 pos guttis V Jac. 203 adulterauerint] V/ O* (C4) [g] zAnsp., adulteratint 24 putauit 44 207 potuit 74 [-atent 4] est 4

CONTRA PHILOSOPHOS III

I45

quanta mendacissimis fabulis naturae deorum fieret iniuria, sine caligine ullius ambiguitatis expressisti. Loquebaris enim 2ro non de naturali theologia, non de ciuili, sed de fabulosa, quam libere a te putasti esse culpandam. Varro. Attende nunc diligenter, genus est', inquam, *quod 215 philosophi reliquerunt ;:in genus, quale, ex quonam

quid de altera dicam. 'Secundum demonstraui, de quo multos libros quibus est, dii qui sint, ubi, quod tempore an a sempiterno fuerint

dii, ex igne sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quae facilius

intra parietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures.'

220 Augustinus. Nihil in hoc genere culpasti, quod physicon uocas et ad philosophos pertinet. Tantum eorum inter se controuersias commemorasti, per quos facta est dissidentium multitudo sectarum. Removisti tamen hoc genus a foro, id est a populis ; 225 scholis uero et parietibus clausisti. Illud autem primum mendacissimum atque turpissimum a ciuitatibus non remouisti. O religiosas aures populares atque in his etiam Romanas ! Quod de diis inmortalibus philosophi disputant, ferre non possunt ; quod uero poe | tae canunt et histriones agunt, quia 126 23o contra dignitatem ac naturam immortalium ficta sunt, quia non modo in hominem, sed etiam in contemptissimum hominem cadere possunt, non solum ferunt, sed etiam libenter audiunt. Neque id tantum, sed diis quoque ipsis haec placere et per haec eos placandos esse decernunt. 235 Varro.

Haec duo genera mythicon et physicon, id est fabulosum atque naturale, discernamus ab hoc ciuili, de quo nunc agitur, unde illa et ego ipse discreui, iamque ipsum ciuile uideamus, qualiter explicem. 213/225 Varto, /Ant. diu. 1 ft. 10 a.

231/232 id. 1 fr. 8.

212 Vatputauit 4A 211 te] se 4 Loquebatur 74 209 exptessit 74 214 dicat JA 213 Attende nunc diligenter] Videamus 74 «ro» O? zarg. est : [quale 74 tempore quodam a : est quale tempore] — quale 216 44 inquit 217 ex igne] V AK F r B, quale C p Ps. Boeth., quale ; a quodam » Hoffz.] 217/218 Pytagoras etaclitus / Ot CA) [B a e] 4Ansp., exigui O!, ex igni A 221 culpauit 44 219 scola V O! (sic saepius) 218 atomis] tatamis Ot yo 223 com222 Tantum] quod aZ. A4, T. (quod) J4nsp. uocant 44 229 226 remouit 44 225 clausit 44 224 Remouit 24 memorauit 44 236 Haec] Dixerit quia] V. O* CA) [zss. v Hoffz-.] AAnsp., quae 4A [Dozzb.] discreui] discerni 238 ego] oz. A 237 hoc] -c O? s. 7. aliquis praez. 44 74 explicet 239 O!, discteuit 74

146

CONTRA PHILOSOPHOS III

24 o Augustinus. Video quidem, cur debeat discerni fabulosum : quia falsum quia turpe, quia indignum est. Naturale autem a ciuili uelle discernere quid est aliud quam etiam ipsum ciuile fateri esse mendosum ? Si enim illud naturale est, quid habet reprehen24 5 sionis, ut excludatur ? Si autem hoc quod ciuile dicitur naturale non est, quid habet meriti, ut admittatur ? Haec nempe illa causa est, quare prius scripseris de rebus humanis, posterius de diuinis, quoniam in diuinis rebus non naturam deorum, sed hominum instituta secutus es. 250

Varro. Intuere iam nunc et ciuilem theologiam ! "Tertium genus est,' inquam, quod in urbibus ciues, maxime sacerdotes, nosse

atque administrare debent. In quo est, quos deos publice, sacra ac sacrificia colere et facere quemque par sit'. Adhuc quod sequitur diligentius attende! 'Prima', inquam, 'theologia maxime accommodata est ad theatrum, secunda ad mundum,

tertia ad urbem.'

26 o

Augustinus. Quis non videat, cui palmam dederis ? Vtique secundae, quam supra dixisti esse philosophorum. Hanc enim pertinere testaris ad mundum, quo uos nihil esse excellentius opinamini in rebus. Duas uero theologias, primam et tertiam, theatri scilicet atque urbis, distinxisti ac iunxisti. Videmus enim non continuo, quod est urbis, pertinere posse et ad mundum,

quamuis urbes esse uideamus in mundo ; fieri enim potest, ut in urbe secundum falsas opiniones ea colantur et ea credantur, quorum in mundo uel extra mundum natura sit nusquam : theatrum uero ubi est nisi in urbe ? | Quis theatrum 127 instituit nisi ciuitas ? Propter quid instituit nisi propter ludos 27 o scaenicos ? Vbi

quibus

sunt ludi scaenici

libri tui tanta

sollertia

nisi in rebus

conscribuntur

diuinis,

? O

de

Marce

Varro, cum sis homo omnium acutissimus et doctissimus, sed tamen homo, non Deus, nec spiritu Dei ad uidenda et ad255/259 Varro, Ant. diu. 1 ft. 53.

292 cf Varto, zÁAnz. diu. x ft. 56.

247 sctipserit 74 248 deorum] V/ Ot (/4) [C? 24! K r B P? e q] ZAnsp., oz. A [COUPE P105 7] 249 est 4 251 Intuere iam nunc] Intueamut sane 24 252 inquit 74 255 diligentius] oz. 44 attendamus 24 inquit 24 256 accomodata V7 z;4nsp. (sic saepius) 289 dederit 24 260 dixit 24 261 testatur J4 uos] isti 44 esse] om. ;Ánsp. opinantur ;4 262 uero] illas add. JA 263 distinxit 44 ac iunxisti] O* 747zs5., ac ininxisti I7, ac iunxit (CA) [/?], an iunxit 74 [C! K? F P! e p v, adiunxit 44 K1/!, an adiunxit C?, et adiunxit B a P?, cum adiunxit r] 265 esse uideamus] esse add. V ;Ansp. 211 libri tui]

hi libri 24

sollertia] sollerter 7 O'

272 et sine ulla dubitatione 74

CONTRA PHILOSOPHOS

III

ya

nuntianda diuina in ueritatem libertatemque subuectus, 27 cernis quidem quam sint res diuinae ab humanis nugis atque mendaciis dirimendae ; sed uitiosas populorum opiniones et consuetudines in superstitionibus publicis vereris offendere. Quid hic agit humanum quamuis excellentissimum ingenium ? Quid tibi humana licet multiplex ingensque doctrina in his Naturales deos colere cupis, ciuiles 280 angustiis suffragatur? cogeris. Inuenisti alios fabulosos, in quos liberius quod sentis euomas, unde et istos ciuiles uelis nolisue perfundas. Dicis quippe fabulosos accommodatos esse ad theatrum, naturales A

ad mundum, ciuiles ad urbem, cum mundus opus sit diuinum,

28

A

urbes uero et theatra opera sint hominum, nec alii dii rideantur in theatris, quam qui adorantur in templis, nec aliis ludos exhibeatis, quam quibus uictimas immolatis. Quanto liberius subtiliusque ista diuideres,

dicens alios esse deos naturales,

alios ab hominibus institutos, sed de institutis aliud habere

290

29

VA

200

litteras poetarum, aliud sacerdotum, utrasque tamen ita esse inter se amicas consortio falsitatis ut gratae sint utraeque daemonibus, quibus doctrina inimica est ueritatis! Sequestrata igitur paululum theologia, quam naturalem uocas, de qua postea disserendum est, placetne tandem uitam aeternam peti aut sperari ab diis poeticis theatricis ludicris scaenicis ? Absit ; immo auertat Deus uerus tam immanem sacrilegamque dementiam. Quid ? Ab eis diis, quibus haec placent et quos haec placant, cum eorum illic crimina frequententur, uita aeterna poscenda est? Nemo, ut arbitror, usque ad tantum praecipitium furiosissimae impietatis insanit. Nec fabulosa igitur nec ciuili theologia sempiternam quisquam adipiscitur uitam. Illa enim de diis turpia fingendo seminat, haec faciendo metit; illa mendacia spargit, haec colligit ; illa. res diuinas falsis criminibus

insectatur,

haec eorum

criminum

ludos in

de diis nefanda figmenta homi395 diuinis rebus amplectitur ; illa num carminibus personat, haec deorum ipsorum festiuitati128 bus consecrat; facino |ra et flagitia numinum illa cantat, attestatur aut autem haec fingit, aut prodit illa ; amat haec ueris aut oblectatur et falsis. Ambae turpes ambaeque damnapro310 biles ; sed illa, quae theatrica est, publicam turpidinem 278/316 AV ci 6, 6, 11-50

CC 47 p. 172-173.

282/284 Varro, Ant. diu. 1 fr. 53. 983 fabulosas accomodatas O! 279 humanum V/ O! 299 tantum ]tercium 295 ludricis / O* 293 uocant 74 289 ab] ad Z4zsp. 806 haec] 302 faciendo] fauendo 24 7Ansp. 301 ciuili] igitur 227. O! Qo:

276 uitiosissimas 44

ea add. A, h. (ea? ZAnsp.

148 fitetur;

CONTRA PHILOSOPHOS ista, quae

urbana

III

est, illius turpitudine

ornatur.

Hincine uita aeterna sperabitur, unde ista breuis temporalisque polluitur ? An uero uitam polluit consortium nefandorum hominum, si se inserant affectionibus et assensionibus nostris, 51

A

et uitam non polluit societas daemonum, qui coluntur criminibus suis ? Si ueris, quam malis ! si falsis, quam male ! Varro. At nos philosophi ea, quae a poetis cantantur carminibus et ludis scaenicis actitantur, immortalium nostrorum deorum indigna detestabiliaque asserimus, sacra uero illa,

320 maiestati

quae non histriones, sed sacerdotes agunt, ab omni dedecore purgata et aliena esse dicimus.

32

A

550

355

Augustinus. Hoc si ita esset, numquam theatricas turpitudines in eorum honorem quisquam celebrandas esse censeret, numquam eas ipsi dii praeciperent sibimet exhiberi. Sed ideo nihil pudet ad obsequium deorum talia gerere in theatris, quia similia geruntur in templis.

Varro. Cum ego ciuilem theologiam a fabulosa et naturali tertiam quandam sui generis distinguere conarer, magis eam ex utraque temperatam quam ab utraque separatam intellegi uolui. Dixi enim ea, quae scribunt poetae, minus esse quam ut populi sequi debeant ;; quae autem philosophi, plus quam ut ea uulgus scrutari expediat. Quae sic abhorrent, ut tamen ex utroque

318/320 (proprium 318/319 «AV ci 6, 6, 53-54 319/320 |AV ci 6, 6, 52-53 320/383 AV ci 6,6, 54 - 6, 7, 4

CC 47 p. 175. (O(CkA mp. 172: CC 47 p. 173-174.

330/339 Varro, Zn. diu. 1 ft. 54 a.

312 Hincine] V 74 [K! F! r /? B!] Z4nsp., hinccine O* (L4) [C 24? B? e v, hincne K?, hincin /!, hinc sine 24!] 313 nefariorum A 314 nostris] uestris V/ ras. 316 malis] V O* CA) [e], mali 44 24555. 318/320 At — asserimus] uideri fortasse cuipiam nimis harum rerum ignaro potest ea sola de diis talibus maiestati indigna diuinae et ridicula detestabilia celebrari, quae poeticis cantantur carminibus. ct ludis scaenicis actitantur 74 3818 ea] eam O! a poetis] poeticis 74 747p. 319 actitantia O! deorum nostrorum - O! 320 testabiliaque O! 321 omni] esse adZ. 74 (esse ozz. 7. 322) 322 esse (sed cf 7. 321) dicimus] oz. A 330 Cum ego] Denique cum memotatus auctor 74 331 conaretur 74 332 uoluit A 333 Dixi] Ait 44 334 uulgus] V O1 (A) LA r* Be p q, cfAV ci 2, 8, 7] ZÁnsp., uulgum 24 335 abhorrent] inquit agZ. 44

CONTRA PHILOSOPHOS

III

149

genere ad ciuiles rationes adsumpta sint non pauca. Quare quae sunt communia cum propriis, una cum ciuilibus scribemus e quibus maior societas debet esse nobis cum philosophis quam cum poetis.

340 Augustinus. Non ergo nulla cum poetis. Et tamen alio loco dicis de generationibus deorum magis ad poetas quam ad physicos fuisse populos inclinatos. Hic enim dixisti quid fieri debeat, ibi quid fiat. Physicos dixisti utilitatis causa scripsisse, poetas 345 delectationis. Ac per hoc ea, quae a poetis conscripta populi

sequi non debent, crimina sunt deorum, quae tamen delectant et populos et deos. Delectationis enim causa, sicut dicis,

scribunt poetae, non utili | tatis ; ea tamen scribunt, quae dii 129 expetant, populi exhibeant. Reuocatur igitur ad theologiam 35» ciuilem' theologia fabulosa theatrica scaenica, indignitatis et turpitudinis plena, et haec tota, quae merito culpanda et respuenda iudicatur, pars huius est, quae colenda et obseruanda censetur. Varro. Theologia fabulosa cum omnibus interpretationibus suis reprehenditur abicitur improbatur, nec solum a naturali, quae philosophorum est, uerum etiam ab ista ciuili, de qua agimus, quae ad urbes populosque asseritur pertinere, eo quod de diis indigna confinxerit, merito repudianda discerni36o tur, eo nimirum consilio, ut quoniam nos philosophi, a quibus ista conscripta sunt, ambas improbandas intellegebamus, et

35

illam scilicet fabulosam et istam ciuilem, illam uero audeba-

mus improbare, hanc non audebamus ; illam culpandam proposuimus, hanc eius similem comparandam exposuimus — 365 non ut haec prae illa tenenda eligeretur, sed cum illa respuenda intellegeretur atque ita sine periculo eorum, qui ciuillem theologiam reprehendere metuebant, utraque contempta ea, quam naturalem uocamus, apud meliores animos inueniret locum. Nam et ciuilis et fabulosa, ambae fabulosae

37o sunt ambaeque ciuiles ; ambas inueniet fabulosas, qui uanitates et obscenitates ambarum prudenter inspexerit ; ambas 355/384 AV ci 6, 8, 531-59

CC 47 p. 177-178.

erunt 44 336/33? Quare quae sunt] V/ O* CA) [q ed. princ. v] AAnsp., Quare quae (G [A4 F Babelp ed. AArg., quate quaerunt K r, que € d, qua (quae C?) requaerunt V^ 345 Ac]an 344 dixit 4 343 dixit 4 344 dicit ;4 (a in j corr. z??.)] 335 fabulosa dicitur et cum omnibus 349 expectant 7 O! 347 dicit 4 360 nos philosophi] acutissimi homines atque doctissimi 74 huiusce modi 4 363/364 363 audebant 44 362/363 audebant 24 361 intellegebant 24 368 uocant 44 365 sed] ut a2. A 364 exposuerunt 24 proposuerunt 44 370 inueniret O'

I50

CONTRA PHILOSOPHOS III

ciuiles, qui ludos scaenicos pertinentes ad fabulosam in deorum ciuilium festiuitatibus et in urbium diuinis rebus aduerterit. 37; Augustinus. Quo modo igitur uitae aeternae dandae potestas cuiquam deorum istorum tribuitur, quos sua simulacra et sacra con-

380

38s

39o

395

400

405

uincunt diis fabulosis apertissime reprobatis esse simillimos formis aetatibus, sexu habitu, coniugiis generationibus ritibus, in quibus omnibus aut homines fuisse intelleguntur et pro uniuscuiusque uita uel morte sacra eis et sollemnia constituta, hunc errorem insinuantibus firmantibusque daemonibus, aut certe ex qualibet occasione immundissimi spiritus fallendis humanis mentibus irrepsisse, suosque cultores terribilibus imperiis compulisse, ut immunditiam theologiae fabulosae sibi dicarent, in suis sollemnitatibus ponerent, in rebus diuinis haberent, atque ita et se ipsos immundissi |mos 130 spiritus manifestius esse docuerunt, et huius urbanae theologiae uelut electae et probatae illam theatricam abiectam atque reprobatam membrum partemque fecerunt, ut, cum sit uniuersa turpis et fallax atque in se contineat commenticios deos, una pars eius sit in litteris sacerdotum, altera in carminibus poetarum. Vtrum habeat et alias partes, alia quaestio est : nunc propter diuisionem tuam et urbanam et theatricam theologiam ad unam ciuilem pertinere satis, ut opinior, ostendi. Vnde, quia sunt ambae similis turpitudinis absurditatis, indignitatis falsitatis, absit a uiris religionis, ut siue ab hac siue ab illa uita speretur aeterna. Denique tu ipse in uniuersa diligentia tua nullos demonstrasti uel nominasti deos, a quibus vita aeterna poscenda sit, propter quam unam proprie nos Christiani sumus. Quis ergo usque adeo tardus sit, ut non intellegat hominem ciuilem theologiam tam diligenter exponendo et aperiendo eamque illi fabulosae, indignae atque probrosae, similem demonstrando atque ipsam fabulosam partem esse huius satis euidenter docendo non ipsi nisi naturali, quam dicis ad philosophos pertinere, in animis hominum 384/398 AV ci 6, 9, 92-107

CC 47 p. 180.

398/410 AV ci 6, 9, 116-128

CC 47 p. 180-181.

372 scaenicos ludos — 74 384/385 suosque — compulisse] Vnde etiam cultores suos tetribilibus imperiis compulerunt 74 391 atque] at O! comenticios yo 893 habeat] hanc O! 394 tuam] Varronis 4 397 falsitudinis Ot uiris] V O'* (4) LA Fr Ba? de? v] Ansp., ueris 4A (C P! /* f] teligionis] religiosis 74 74555. 398 tu ipse] et ipse Varro JA in] qua a4. .A 399 tua] oz. A demonstrauit 74 nominauit 74 400 proprie] quippe O! 402 intellegat] istum 444. 44, i. (te 24nsp. 403 fabulosae illi — YV/ 24nsp. 404 probosae O! 405 ipsi nisi] O!, nisi oz. V, nisi illi 44, (nisi? ipsi 74s.

406 dicit 44

CONTRA PHILOSOPHOS

III

I5I

moliri locum, ea subtilitate, ut fabulosam reprehendas, ciui-

lem uero reprehendere quidem non audeas, sed prodendo reprehensibilem ostendas, atque ita utraque iudicio recte intel410 legentium reprobata sola naturalis remaneat eligenda ? Seneca. Libertas certe, quae, Varroni conciui meo defuit, ne istam

urbanam theologiam theatricae simillimam aperte sicut illam reprehendere auderet, mihi.non defuit. Nam in eo libro, quem

415 contra superstitiones condidi, multo copiosius atque uehementius reprehendi ciuilem istam et urbanam theologiam, quam Varro theatricam atque fabulosam. Cum enim de simulacris

agerem, 'Sacros', inquam, 'immortales, inuiolabiles in materia

uilissima atque immobili dedicant, habitus illis hominum 420 ferarumque et piscium, quidam uero mixto sexu, diuersis corporibus induunt ; numina uocant, quae si spiritu accepto subito occurrerent, monstra haberentur. Deinde aliquanto post, cum theologiam naturalem praedicans quorundam philosophorum sententias digessissem, de ipsis ritibus 425 cru|deliter turpibus libere scripsi. 'Ille', inquam, "uiriles sibi 131 partes amputat,

ille lacertos

secat.

Vbi iratos deos timent,

qui sic propitios merentur ? Dii autem nullo debent coli genere, si et hoc uolunt. Tantus est perturbatae mentis et sedibus suis pulsae furor, ut sic dii placentur, quem ad modum

43o ne quidem homines

saeuiunt. Taeterrimae

et in fabulis tra-

ditae crudelitatis tyranni lacerauerunt aliquorum membra, neminem sua lacerare iusserunt. Regiae libidinis uoluptati

412/414 414 414/424. 424/439

AV AY. AV AV

ci 6, ci«6; ci 6, ci 6,

10, 1-3 10,5 1o, 6-16 10, 26-41

CC 47 CCiAm CC CC 47

416/417 Varro, /Anf. diu. 1 fr. 8.

p. 181. DIS. TID.ISI. p. 181-182.

418/439 Sen., De superstit. ft. 12 (31/34).

utraque] ozz. zAnsp. 409 ostendat 74 408 audeat A 407 reptehendat 24 Annaeo Senecae mihi] 414 74 huic meo] conciui Varroni 74 sane 412 certe] 418 ipse 44 it reprehend 416 24 condidit 415 O! in eo] meo A 421 corporibus] temporibus / — 422/423 aliquando inquit 4 agetet 74 425 turpibus] quam «44. .4 ipsis] uero aZ. 74 V . 424 digessisset 74 428 si 497? Dii] Dum O! 426 secati O! inquit 24 sctipsit 74 p, etsi hoc Z4? K r] et hoc] V O! CA) [B? q v] Z4nsp., si hoc A [C A1 F Bab del 430 ne quidem homines] homines nequidem V/ 74nsp., homines et?] in Ot 431 et] e Ot t Taeterrimae] saeuiunt taeterrimi 44 saeuiunt. [v] quid CA) V quidem 433 — 4 em uoluptat libidinis regiae In 432 ^ crudelitatis. Tytanni.4

I52

CONTRA PHILOSOPHOS

castrati sunt quidam ; sed nemo 43 j

III

sibi, ne uir esset, iubente

domino manus intulit. Se ipsi in templis contrucidant, uulneribus suis ac sanguine supplicant. Si cui intueri uacet, quae faciunt quaeque patiuntur, inueniet tam indecora honestis, tam indigna liberis, tam dissimilia sanis, ut nemo fuerit dubitaturus furere eos, si cum paucioribus furerent ; nunc sanitatis patrocinium est insanientium turba."

44 o Augustinus. Hanc libertatem Varro non habuit ; tantum modo poeticam theologiam reprehendere ausus est, ciuilem non est ausus quam tu concidisti. Sed si uerum attendamus, deteriora sunt templa ubi haec aguntur, quam theatra ubi finguntur.

445 Senepe. In his sacris ciuilis theologiae has partes potius elegi sapienti, ut eas in animi religione non habeat, sed in actibus fingat. Vnde quodam in loco dixi : 'Quae omnia sapiens serua45 o

45 5

bit tamquam legibus iussa, non tamquam diis grata'. Et paulo post de deorum nostrorum multitudine sententiam subinferens dixi : 'Omnem ergo istam ignobilem deorum turbam, quam longo aeuo longa superstitio congessit, sic, inquam, adorabimus, ut meminerimus cultum eius magis ad morem quam ad rem pertinere'. Nec leges ergo illae nec mos in ciuili theologia id instituerunt, quod diis gratum esset uel ad rem pertineret. Augustinus.

46 o

At tu, quem philosophi quasi liberum fecerunt, tamen, quia illustris populi Romani senator eras, colebas quod reprehendebas, agebas quod arguebas, quod culpabas adorabas ; quia uidelicet magnum aliquid te philosophia docuerat, ne superstitiosus esses in mundo, sed propter leges ciuium moresque hominum non quidem ageres fingentem scaenicum 441/450 AV ci 6, 10, 66-73 450/451 (proprium 450 (cf infta ]. 451 -À V.c14/8, 23.54, 20, 15.5 5 ptae£. 9) 451/46? AV ci 6, 10, 79-94

CC 47 p. 182. CC ATID:AEBA-

448/454 Sen., De superstit. ft. 12.

434 intulit] VO! C4) [C

Ba d qv] ZAnsp., adtulit 4 [4 K F r b e f] 442 ausus. est? — J4 443 quam iste concidit 24 446 In] Vnde praem. 44 elegi] elegit Seneca 74 448 Vnde quodam in loco dixi] Ait enim 4 451 ergo] om. 4À 452 inquit 74 458 At tu] Sed iste 4 489 erat 74 colebat 24 460 reprehendebat 74 agebat ;4 arguebat 24 culpabat 44 460/461 adorabat 44 461 te] eum 24 462 esset 24 463 agetet 74

CONTRA PHILOSOPHOS

153

III

in theatro, sed imitareris in | templo ; eo damnabilius, quo 132 465 illa, quae mendaciter agebas, sic ageres, ut te populus ueraciter agere existimaret; scaenicus autem ludendo potius delectaret, quam fallendo deciperet. Scaeuola. , Tria genera tradita deorum in scriptis meis me disputasse 470 recolo : unum a poetis, alterum a philosophis, tertium a principibus ciuitatis. Primum genus nugatorium dico esse, quod multa de diis fingantur indigna ; secundum non congruere ciuitatibus, quod habeat aliqua superuacua, aliqua etiam quae obsit populis nosse. 475

480

Augustinus. De superuacuis non magna causa est, solet enim et a iuris peritis dici : 'superflua non nocent'. Quae sunt autem illa, quae prolata in multitudinem nocent ? Scaeuola. Haec, inquam, non esse deos Herculem, Aesculapium Castorem, Pollucem ; proditur enim a doctis, quod homines fuerint et humana condicione defecerint.

Augustinus. Et quid dicendum est, quod eorum qui sunt dii non habeant 485 ciuitates uera simulacra, quod uerus Deus nec sexum habeat nec aetatem nec definita corporis membra ? Haec pontifex nosse populos non uis ; nam falsa esse non putant. Expedire igitur existimas falli in religione ciuitates. Quod dicere etiam in libris rerum diuinarum Varro ipse non dubitat. Praeclara m 490 religio, quo confugiat liberandus infirmus, et cum ueritate fallitur. quod expedire ei credatur inquirat, qua liberetur Sed iam poeticum deorum genus cur respuas dicere, ne graueris ? 469/49? AV ci 4, 27, 1-24

CC 47 p. 120-121.

4v1 Corp. Iuris ciuilis VI, 25 L. 17. 470/486 Varro, Zn. diu. 1 ft. 7. id. 1 fr. 9. 492/497 b. 10 ft. 1 diu. ZÁAnt. Varto,

488/489.

469/470 Tria te] eum 24 agetet 74 465 agebat 74 464 imitaretur 74 mum pontificem - unum] Relatum est in litteras [litteris 43 42 B a P? e] doctissi 24

m disputasse tria genera tradita deorum : unum

4A.

4*1 dicit

Scaeuola 481 a] V O* CA) [L (s. 1) iuris] uiris / — 480 inquit 44 476 et] ozz. Ot 484 Et quid dicendum C rell. v] AAnsp., ab 4A [A, cfAVci 4, 23, 06 ; 4, 27, 29] habeant] 44, habebant V 74nsp., haberent sunt] sint 44 est] Quid aliud 74 488 existimat 24 putat 44 48? uis] uult 4 488 habeant O! QL 492/493 Sed — gtaueris] Poeticum sane deorum: religione] regione O*

genus cur Scaeuola respuat, eisdem litteris non tacetur 44

I54

CONTRA PHILOSOPHOS III

Scaeuola. 495;

Quia sic uidelicet deos deformant, ut nec bonis hominibus comparentur, cum alium faciunt furari, alium adulterare,

sic item aliquid aliter turpiter atque inepte dicere ac facere. Nihil denique posse confingi miraculorum atque uitiorum, quod non ibi reperiatur atque ab deorum natura longe absit. 5oo Augustinus. O Scaeuola pontifex maxime, ludos tolle, si potes ; praecipe populis, ne tales honores diis immortalibus deferant, ubi crimina deorum libeat mirari et quae fieri possunt placeat imitari. Si autem tibi respondet populus : uos nobis impor5o5 tastis ista, pontifi|lces : deos ipsos roga, quibus instigantibus 133 ista iussistis, ne talia sibi iubeant exhiberi. Quae si mala sunt et propterea nullo modo de deorum maiestate credenda, maior est deorum iniuria, de quibus impune finguntur. Sed non te audient, daemones sunt, praua docent, turpibus gau51o dent : non solum non deputant iniuriam, si de illis ista fin-

gantur, sed eam prorsus iniuriam ferre non possunt, si per eorum sollemnia non agantur. Iam uero si aduersus eos Iouem interpelles, maxime ob eam causam, quia eius plura crimina ludis scaenicis actitantur : nonne etiamsi Deum Iouem nun515; cupatis, a quo regitur totus atque administratur hic mundus, eo illi fit a uobis maxima iniuria, quod eum

cum

istis

colendum putatis eorumque regem esse perhibetis ? Nullo igitur modo dii tales, qui talibus placantur uel potius accusantur honoribus, colendi sunt. $20 Scaeuola.

Quem ergo deum propter aeternam uitam colere debeamus, insinua.

498/519 AV ci 4, 27,27 - 4,28, 2 519/322 (proprium

521

(519 : colendi sunt cf infra l. 545 ; 521 : colere debeamus | cf supta l. 517; 523 : colere debemus |c£ infra l. 527 ; 528) infra l. 524/525 AV ci 6, 12, 10

CC 47 p. 121-122.

CC 47 p. 184.

498/499 Varto, /Ant. diu. x ft. 9.

496 faciunt] V/ O'* (A) [re/. v] 24nsp., faciant 4 [L A p] 502 ubi] nisi Ot 504 respondet] O* (4) [B a], respondit V, responderit 44 [respondeat 74] z4nsp. 509 audiunt 7A z4nsp. D11 prorsus] potius 74 516 fit] sit V/ — 521 uitam aeternam — Tl ZÁAnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS III Augustinus. Quem nisi Deum uerum felicitatis datorem colere 52; qui aeternam uitam ubi uera est et plena felicitas pia caritate diligimus ? Non autem esse datorem quemquam istorum deorum, qui tanta turpitudine

I55 debemus, et quem felicitatis coluntur

et, nisi ita colantur, multo turpius irascuntur atque ob hoc se

spiritus immundissimos confitentur, puto ex his, quae dicta

53o sunt, neminem

oportere.

dubitare

Porro qui non

dat felici-

tatem, uitam quo todo dare possit aeternam ? Eam quippe uitam

aeternam

dicimus,

ubi est sine fine felicitas. Nam

si

anima in poenis uiuit aeternis, quibus et ipsi spiritus cruciabuntur immundi, mors est illa potius aeterna quam uita. 55; Nulla quippe maior et peior est mors, quam ubi non moritur mors. Sed quod animae natura, per id quod immortalis creata est, sine qualicumque uita esse non potest, summa mors eius est alienatio a uita Dei in aeternitate supplicii. Vitam igitur aeternam, id est sine ullo fine felicem, solus ille dat, qui dat

54» ueram felicitatem. Quam quoniam illi, quos colit theologia ista ciuilis, dare non posse conuicti sunt : nullo modo nec propter ista temporalia | atque terrena nec propter uitam 134 aeternam,

$45

quae post mortem futura est, colendi sunt.

Varro. At nos saltem deos electos atque praecipuos propter uitam beatam, quae non nisi aeterna est, colendos asserimus. Augustinus. De hac re non dico quod facetius ait Tertullianus fortasse quam uerius : Si dii seliguntur ut bulbi, utique ceteri reprobi 524/543 AV ci 6, 12, 12-53 AV ci 7, 1, 10-11 545 545/559 AV ci 7, 1, 12-23

CC 47 p. 184. COAT DA E85. (20 45:0:285:

549/550 Tert., 747 Naz. 2, 9, 5.

44 524/528 Quem — qui] cui deo nisi datori felicitatis consecrandi sumus, qui 529 526 felicitatis] aeternae add. V' J4nsp. 525 et quem] oz. 4A JAnsp. 331 dare possit] V Ot C4) [K fr Ba d 1] -Ansp., date posset 44 [C 24, his] iis ^ 536 animi l/ — 841/543 nullo modo —- colendi sunt] non possit date e 4 v] libris solum propter ista temporalia atque terrena, quod superioribus quinque futura mottem post quae aeternam, uitam propter magis multo sed , ostendimus 548 At A est, quod isto uno etiam illis cooperantibus egimus, colendi non sunt Z4nsp., 7] F LA (A) O! V electos] 44 saltem ut potest, nos saltem] Fieri enim 845/546 proptet — asserimus] quisquam colendos proptet uitam beaselectos 44 tet548 De hac te] Qua in re A tam, quae non nisi aeterna est, opinetur A KI 549 seliguntur] V/ Ot GA) [a? e? q v] Z4nsp., eliguntur VAIO cullianus O*

B? dip, diliguntur K3 2!]

156

CONTRA PHILOSOPHOS

III

55o iudicantur. Non hoc dico : uideo enim ex electis seligi aliquos ad aliquid maius atque praestantius, sicut in militia, cum tirones electi fuerint, ex his quoque eliguntur ad opus aliquod maius armorum ; et cum eliguntur in ecclesia, qui fiant praepositi, non utique ceteri reprobantur, cum omnes boni fideles 55; electi merito nuncupentur. Eliguntur in aedificio lapides angulares, non reprobatis ceteris, qui structurae partibus aliis deputantur. Non opus est multa percurrere, cum res in aperto sit. Quam ob rem quinam isti dii sint et ad quam rem selecti uideantur, a te exponendum est. $6o Varro.

Certe deos selectos ego unius libri contextione commendaui Ianum, Iouem, Mercurium pluresque alios, quos causa breuitatis commemorare supersedeo.

56;

57 o

Augustinus. Haec numina utrum propter maiores in mundo administrationes selecta dicuntur, an quod populis magis innotuerunt maiorque est eis cultus exhibitus, a te audire cupio. Varro. Propterea selecta dicuntur, quia opera maiora ab his administrantur in mundo.

Augustinus. Non eos ergo inuenire debuimus inter illam quasi plebeiam

557/888 AV ci 7, 1, 24-25

(GG ATL DASS

558/839 559 561/562 562/563 565/56« 567 569 569/573

CC 47 p. 185.

AV ci 7, 1, 28-29 ptoptium (cf AV ci 7, 1, 28 : aduertendum) AV ci 7, 2, 1-2 proprium AV ci 7, 2, 6-9 ptoptium supta l. 566 |AV ci 7, 2, 9-12

555/536 c£ Ps. 117, 26.

CC 47 p. 185-186. CC 47 p. 186. CC 47 p. 186.

561/362 Varro, Jn. diu. 16 ft. 1.

550 enim] etiam add. A 74nsp. electis] V O* (L4) [K F e q'] zAnsp., selectis 74 seligi] V' 4 [K* B b! e q v, selegi C d / Hoffz., elegi AA F] 24nsp., eligi Ot (L4) [R? r 7? 5] 557 depictuntur O' 558 dii] oz. ZA (sed cfAV. ci 7, 1, 26 ez 27) 561 Certe] Hos praem. A electos O! ego] Varro 44 contexione I7 O! commendat 74 562 505? lanum T7 Lac. Iouem, Saturnum, Genium 74 565 in mundo maiotes — O! 567 maior q O! 569 Propterea] Si praez. A 572 etgo] oz. JA

CONTRA PHILOSOPHOS III

I57

numinum multitudinem minutis opusculis deputatam. Sed iam, quid nunc interrogem, diligenter aduerte. Ergo Ianus, a 575 quo sumpsisti exordium, quaero quisnam sit. Varro. Mundus

est.

Augustinus. Breuis haec plane est atque aperta responsio. Cur ergo ad 58» eum dicuntur rerum initia pertinere, fines uero ad alterum, quem Terminum uocatis ? Varro. Propter initia et fines duobus istis diis duos menses perhibemus dedicatos praeter illos decem, quibus usque ad Decem-

585 brem caput est Martius,

Ianuarium

Iano, Februarium

Ter-

mino. | Ideo Terminalia eodem mense Februario celebrari 135 dicimus, cum fit sacrum purgatorium, quod uocamus Februm, unde mensis nomen accepit. Augustinus.

5$»

Numquid

ergo ad mundum,

qui Ianus

est, initia rerum

pertinent et fines non pertinent, ut alter illis deus praeficeretur? Nonne omnia, quae in hoc mundo fieri dicitis, et in hoc etiam mundo terminari fatemini ? Quae est ista uanitas,

in opere illi dare potestatem dimidiam, in simulacro faciem 59; duplam ? Nonne istum bifrontem multo elegantius interpretaremini, si eundem et Ianum et Terminum diceretis atque ita initiis unam faciem, finibus alteram daretis ? quoniam qui operatur utrumque debet intendere; in omni enim motu actionis suae qui non respicit in(itium non prospicit» finem. &oo Vnde necesse est a memoria respiciente prospiciens conectatur intentio; nam cui exciderit quod coeperit, quo modo 513/594 proprium 574/612 AV ci 7, 7, 1- 7, 8, 1

574/51? Varro, /Ant. diu. 16 £r. 8b.

CC 47 p. 191-192.

529/588 id. 16 fr. 9.

575 sumpsisti] 574 Ergo Ianus] Ianus igitur 44 573 minutis] multis / O! 581 uocant 74 57? Mundus] Respondetur praem. 4A Ansp., sumpsit V/ O! 4 uo587 dicunt 4 583/584 perhibent 24 583 Propter] Nam praez.. A

592 dicunt JA 591/592 perficerentur l/ O^. $88 unde]unum O! cant 74 595 fatentur 74 593 etiam] ozz. O* et] V Ot, om. .A, [et] 2dn:p. eundem] eum 596 44 tarentur interpre 595/396 ZAnsp. O* V/ eligantius 599 qui] quis O' darent ;4 597 ita] oz. 4 dicerent 44 "Ansp. non prospicit initium, O!, 17 finem in Z4np., finem] t» incitium, non prospici finem 44

600/601 necesse — nam] ozz. 74nsp.

158

CONTRA PHILOSOPHOS III

finiat non inueniet. Quod si uitam beatam inchoari putaretis, extra mundum

in hoc mundo

perfici, et ideo Iano, id est

mundo, solam initiorum tribueretis potestatem : profecto ei praeponeretis Terminum eumque ab diis selectis non alienaretis. Quamquam etiam nunc cum in istis duobus diis initia rerum temporalium finesque tractantur, Termino dari debuit plus honoris. Maior enim laetitia est, cum res quaeque perficitur ; sollicitudinis autem plena sunt coepta, donec perducantur 610 ad finem, quem qui aliquid incipit rnaxime appetit intendit, expectat exoptat, nec de re inchoata, nisi terminetur, exultat. Sed iam bifrontis simulacri interpretatio proferatur.

6o MA

Varro. Proferam, 61

VA

quia id te expectare

considero.

Duas

lanum

facies ante et retro habere dicimus, quod hiatus noster, cum

os aperimus, mundo similis uideatur; unde et palatum Graeci o)pavóv appellant, et nonnulli poetae Latini caelum uocauerunt palatum.

Augustinus. Ecce quo perductus est mundus propter palati nostri uocabulum uel Graecum uel poeticum. Quid autem hoc ad animam, quid ad uitam aeternam ? Propter solas saliuas colatur hic deus, quibus partim glutiendis partim expuendis sub caelo palati utraque panditur ianua. Quid est porro absur625; dius, quam in ipso mundo non inuenire duas ianuas ex aduerso sitas, per quas uel admittat ad se aliquid intro, uel emittat a se foras, et de nostro | ore et gutture, quorum simili- 136 tudinem mundus non habet, uelle mundi simulacrum compo-

620

614

supta l. 612 proprium (expectare cf supra l. 611) 614/618 AV ci 7, 8, 1-5 620/634 AV ci 7, 8, 6-21

612/618 Varro, 7An/. diu. 16 ft. 10.

CC 47 p. 192. CC 47 p. 192-195.

617/618 cf. Cic., De nat. deorum 2, 18 (49).

602 quod]quid / ^ 603 putarent 44 604 solum O! tribuerent 74 605 praeponetent 74 605/606 alienarent 74 607 (dari» z4Ansp. 611 nec] ne O* 614 Ianum] eum 24 615 dicunt 44 617 o2pavóv| 44 [outanon K, otanon C! gi, ranon B], uranon V O!* (/4) LA F r B?] ZAnsp. nonnulli] inquit agg. 74 620 productus O! 623 glutiendis] V/ O* (4) [re//. v] 74nsp., gluttiendis 4 [C 4] ex(s)puendis] V O! (4) [K B a / p q v] Znsp., spuendis A [C 24 F r b d e] 627 nostro] uestro l/ O! (sed cf 7. 620) 628/623 componete] in a4Z. 4A

CONTRA PHILOSOPHOS III

159

nere Iano propter solum palatum, cuius similitudinem Ianus 65o non habet ? Cum

uero eum

facitis quadrifrontem

et Ianum

geminum appellatis, ad quattuor mundi partes hoc interpretamini, quasi aliquid expectet mundus foras sicut per omnes facies Ianus. Deinde si Ianus est mundus et mundus quattuor partibus constat, falsum ést simulacrum Iani bifrontis. Hanc

655 uanitatem nulla effugit anima, nisi quae audit ueritatem dicen-

tem : Ego sum uia, ueritas et wila. Et : Ego sum 1anua. Per me si quis introierit, saluabitur. Iouem autem, qui etiam Iuppiter dicitur, quem uelis intellegi, expone.

64»

Varro. Deus est, inquam, *habens potestatem causarum, quibus aliquid fit in mundo. Hoc quam magnum sit, Vergilii ille uersus testatur :

Felix qui potuit rerum cognoscere causas.

64;

Augustinus. Cur ergo ei praeponitur Ianus ?

Varro. Quoniam penes lanum sunt prima, penes Iouem summa. Merito ergo rex omnium Iuppiter habetur. Prima enim uincuntur à summis, quia, licet prima praecedant tempore, 65o summa superant dignitate. Augustinus. Recte hoc diceretur, si factorum prima discernerentur et CC 47 p. 193.

634/636 AV ci 7, 8, 51-32 636

CC 47 p. 311.

AV ci 1o, 32, 82

AV ci 7, 8, 32-53

636/637 proprium (cf AV Io 45, 14, 21-22) 637/645 AV ci 7, 9, 1-6 647/232 AV ci 7,9, 7 - 7, 19, 15 630/632 Varro, 7An£. diu. 16 fr. 12. 641 Varro, Án. diu. 16 fr. 14. "Ant. diu. 16 ft. 15.

CC 47 p. 195CC 47 p. 1935. CC 47 p. 193-195.

640/ 636/637 id. 10, 9. 636 Io. 14, 6. 647/650 Varro, 643 Verg., Georg. 2, 490.

632 expectet] 631/632 interpretantur 44 631 appellant 74 630 faciunt 7A 634 Hanc] Et tamen praez. JA V. O* ZAnsp., expectet et (4) [e], spectet Ed ex638 uelint 24 636 Et] ozz. 4A 635 uanitatem] pet tot ianuas adZ. 4 sit] nobilis641 fit] sit O* 640 inquam] enim O!, inquiunt 44 ponant 74 Vergilii] 44, Virgilii V Ot GA) [C] 4Ansp. (sed cf].2,1705) | 644/ simus add. JÀ 644 Augcustin»us (rubr. Jitt.) O*? marg., Augcustin»us O? 642 uersus ille — 24 649 praece647 Ianum] inquit adZ. 74 645 Cut ergo] Sed cur 4 marg. 652 Recte] Sed praem. A dunt Ot

160

CONTRA PHILOSOPHOS III

summa ; sicut initium facti est proficisci, summum peruenire ; initium facti inceptio discendi, summum perceptio doctrinae ; 655 ac sic in omnibus prima sunt initia summique fines. Sed iam

hoc

negotium

inter

Ianum

Terminumque

discussum

est.

Causae autem, quae dantur Ioui, efficientia sunt, non effecta ;

neque ullo modo fieri potest, ut uel tempore praeueniantur a factis initia factorum suorum. Semper prior est res quae facit, 66o quam illa quae fit. Quapropter si ad Ianum pertinent initia factorum, non ideo priora sunt efficientibus causis, quas Ioui tribuitis. Sicut enim nihil fit, ita nihil inchoatur ut fiat, quod

non faciens causa praecesserit. Hunc sane deum, penes quem sunt

omnes

causae

factarum

omnium

naturarum

natura-

665 liumque rerum, si Iouem populi appel|lant et tantis eum con- 137 tumeliis tamque scelestis criminationibus colitis, taetriore sacrilegio vos obstringitis, quam si prorsus nullum putaretis deum. Vnde satius esset uobis alium aliquem Iouis nomine nuncupare, dignum turpibus et flagitiosis honoribus, suppo670 sito uano figmento quod potius blasphemaretis, sicut Saturno dicitur suppositus lapis, quem pro filio deuoraret, quam istum deum dicere et tonantem et adulterantem, et totum mundum

regentem et per tot stupra diffluentem, et naturarum omnium naturaliumque rerum causas summas habentem et suas cau67; sas bonas non habentem. Deinde quaero, quem iam locum inter deos huis Ioui tribuatis, si Ianus est mundus ?

Varro. Deos ueros animam mundi ac partes eius ego quodam in loco definiui. 680 Augustinus. Quidquid ergo hoc non est, non est utique secundum uos uerus deus. Num igitur ita dicturi estis Iouem animam mundi, ut Ianus sit corpus eius, id est iste uisibilis mundus ? Hoc si dicitis, non erit quem ad modum Ianum deum dicatis, quo-

660/661 Varro, 7Anz. diu. 16 ft. 9.

663/668 id. 16 £t. 14.

671/674 ibid.

655 summique] sunt a44. 4 659 initiisue 74 suorum] ozz. 44 Semper] enim add. JA 662 tribuunt 74 fit] sit Ot 665 eum] ozz. A 666 tamque scelestis] tamquam celestis / Ot colunt 74 taetriore] 44 74nsp., teteriore V, oz. Ot 667 uos] sese 44 obstringunt 44 putarent 74 668 uobis] eis A 670 blasphematent 24 672 dicere deum — V z4nsp. 674 naturalium rerumque V, naturalium(que» terum[que] z4zsp. (sed cf 7. 664/665) 675 quem] O! A, que V, que(m» -Ansp. 676 tribuant 24 678 Deos] enim adZ. 7A ego] iste 44 678/679 quodam in loco] oz. 44 679 definiuit 74 681 Quidquid ergo hoc] ac pet hoc, quidquid hoc 4 uos] istos 24 682 estis] sunt 44 684 dicunt 44 dicant 24

I6I

CONTRA PHILOSOPHOS III

685 niam mundi corpus non est deus uel secundum uos, sed anima

mundi ac partes eius.

Varro. De hac re quodam in loco disputans dixi deum me arbitrari esse animam mundi et hunc ipsum mundum esse deum ; sed

690 sicut hominem sapientem, cum sit ex animo et corpore, tamen ex animo dici sapientem, ita mundum deum dici ab animo,

cum sit ex animo eet corpore. Solum itaque mundi corpus non est deus, sed aut sola anima eius aut [ut] simul corpus et animus, ita tamen ut non sit a corpore, sed ab animo deus.

695; Augustinus. Si ergo Ianus est mundus et deus est lanus, numquid Iouem, ut deus esse possit, aliquam partem Iani esse dicturi estis ? Magis enim Ioui uniuersum soletis tribuere ; unde est : 'Iouis omnia plena.' Ergo et Iouem, ut deus sit et maxime ut Jo» rex deorum, non alium potestis existimare quam mundum, ut diis ceteris secundum vos suis partibus imperet.

Varro. In hanc sententiam quosdam uersus Valerii Sorani in eo libro, quem de cultu deorum scripsi, ita exposui, qui uersus 3o; hi | sunt :

Iuppiter omnipotens regum rerumque deumque Progenitor genetrixque deum, deus unus et omnis. Quos uersus ita exposui : cum marem multi existimarent, qui semen mitteret, feminam quae acciperet, louemque esse

710 mundum

et eum omnia

semina ex se emittere et in se reci-

pere, qua causa scripsit Soranus : 'Iuppiter progenitor genetrixque'. Nec mirum cum causa unum et omnia idem esse ; mundus enim unus, et in eo uno omnia sunt.'

688/692 Varro, /An/. diu. 16 ft. 5.

706/707 Varro, De cultu deorum 2 p. 2.

696 id. 16 fr. 8 b. 211/712 ibid.

699 Verg., Ec. 5, 60.

te] oz. 688 De - dixi] Vnde apertissime idem dicit A 685 uos] ipsos 44 698 estis] sun? 44 693 [ut] 44zsp., ut V Ot, om. .À me] se 4 V .Ansp. im701 uos] istos 74 700 possunt 74 699 ut?] oz. A solent 74 703/704 Sorani - qui] Sorani peret] regnet 4. 703 sententiam]etiam add. .4 de cultu deorum sctipsit ; exponit idem Varro in eo libro, quem seorsum ab istis O! — v0? genetrixvO5hiilV/ O! tadd. uersus]e 4zsp. [ita] 704 qui.4 CA) [B d? e] ZAnsp., O* V/ omnis] ZAnsp. v] c [B (A) O* V7 que que] A, genitrix libro ita 24 eodem in autem tur Exponun exposui] 708 Quos omnes J4 t 74 emittere 24nsp., B] r F [41 (4) Ot V. ] 709 mitteret multi] oz. 4A causa] 4 [CA r d 1] 711 qua] V O! CA) [F Ba bequ,inqua p] 4Ansp., cum 4. 707) 712 mirum] 711/712 genitrixque V/ Ot 24nsp. (cf inquit add. .4 minus 74

138

162

CONTRA PHILOSOPHOS III

Augustinus.

725

Cum ergo et Ianus mundus sit et Iuppiter mundus, unusque sit mundus, quare duo dii sunt Ianus et Iuppiter ? Quare seorsum habent templa, seorsum aras, diuersa sacra, dissimilia.

simulacra ? 729

Varro. Propterea quod alia uis est primordiorum, et illa Iani, et illa Iouis nomen accepit.

alia causarum,

Augustinus. Numquid ergo si unus homo in diuersis rebus duas habeat potestates aut duas artes, quia singularum diuersa uis est, 725 ideo duo iudices aut duo dicuntur artifices ? Si(c» ergo et unus

Deus cum ipse habeat potestatem primordiorum, ipse causarum, num propterea illum duos deos necesse est putari, quia primordia causaeque res duae sunt? Quod si hoc iustum putatis, etiam ipsum Iouem tot deos esse dicatis, quotquot ei cog73o nomina propter multas potestates dedistis, quoniam res omnes, ex quibus illa cognomina sunt adhibita, multae atque diuersae sunt. Varro. Multa Ioui cognomina maiores nostros imposuisse dubium 75; non est. Ex quibus omnibus

unum

commemoro.

Ergo inter

alia Iouis cognomina legitur, quod Pecunia uocaretur. Quam uero eleganter rationem huius nominis reddiderunt, diligen-

2734/4235 | AV ci 7, 11, 5-4 ptoptium 7365 AV ci 7, 16, 15 235/236 AV ci 7, 11, 38-39 936/734 AV ci 7, 12, 1 937/438 proptium

CC 47 p. 195. CC 47 p. 195. CC 47 p. 196. CC 47 p. 196.

715 Varro, /An. diu. 16 ft. 8 b. 935/736 id. 16 fr. 19.

715/721 id, 16 fr. 16.

934 id. 16 fr. 18.

715 mundus?] sit agZ. 74 716 sunt] o». O! 71? seorsum (57:)] V O* (A) [r Baelpq,ptioreloco etiam 74] 4455. seotsus (bis) 44 720 Propterea] Si praez. ZA 921 et?] oz. A 423 ergo] oz. A *25 Si(c»] Si V O! Z4nsp., Sic A 927 num] unde deos] esse add. 4A 728/929 putant 44 929 dicant 24 930/731 propter — cognomina] ozz. Ot 730 dederunt 74 934 Haec autem cognomina imposuerunt uni deo 74 $35 omnibus unum] pauca 74 4335/2736 Ergo - legitur] et inter eius alia cognomina legerem 74 9736 quod] etiam a4. 74 93$ cligantert V/ ZAnsp. reddidetint recZius ?

CONTRA PHILOSOPHOS III

163

tius attende. 'Et Pecunia', inquiunt, *uocatur, quod eius sunt omnia'.

749 Augustinus. O magnam rationem diuini nominis ! Immo uero ille, cuius sunt omnia,

uilissime

et contumeliosissime

Pecunia

nuncu-

patur. Ad omnia enim, quae caelo et terra continentur, quid est pecunia in omnibus omnino rebus, quae ab hominibus 74; nomine pe |cuniae possidentur ? Sed nimirum hoc auaritia Ioui 139 nomen imposuit, ut, quisquis amat pecuniam, non quemlibet deum, sed ipsum regem omnium sibi amare uideatur. Longe autem aliud esset, si diuitiae uocaretur. Aliud namque sunt diuitiae, aliud pecunia. Nam dicimus diuites sapientes, iustos,

75o bonos, quibus pecunia uel nulla uel parua est; magis enim sunt uirtutibus diuites, per quas eis etiam in ipsis corporalium rerum necessitatibus sat est quod adest : pauperes uero auaros, semper inhiantes et egentes; quamlibet enim magnas pecunias habere possunt, sed in earum quantacumque abundantia 755 non egere non possunt. Et Deum ipsum uerum recte dicimus diuitem, non tamen pecunia, sed omnipotentia. Dicuntur itaque et diuites pecuniosi ; sed interius egeni, si cupidi : item dicuntur pauperes pecunia carentes ; sed interius diuites, si sapientes. Qualis ergo ista theologia debet esse sapienti, ubi 16o rex deorum eius rei nomen accepit, quam nemo sapiens concupiuit ?' Quanto enim facilius, si aliquid hac doctrina quod ad uitam pertineret aeternam salubriter disceretur, deus mundi rector non a uobis Pecunia, sed Sapientia uocaretur,

cuius amor purgat a sordibus auaritiae, hoc est ab amore pe165 cuniae. Sed quid de hoc Ioue plura ? Varro. Iouem hunc credo etiam ab his coli, qui unum Deum solum sine simulacro colunt, sed alio nomine nuncupari.

738/765 AV ci 7, 12, 2 - 7, 13, 1 767/476 AV ci 4, 9, 10-17

738/739 Varto, JÁAnt. diu. 16 ft. 19. "Ant. diu. x ft. 58 a.

CC 47 p. 196. CC 47 p. 106.

260/761 Sall., Czz. 11, 5.

267/768 Varto,

738 inquiunt] V O! (4) [C K* F Babel pv] Ansp., inquit 4 [/4 KUrgy 752 sat] 751 pos? sunt V Jac. 739 omnia] nomina O! AV ci ?, 18, 8). 763 a uobis] V7/Ansp., 762 diceretur V/ 7Ansp. VW A Ansp., satis O* (A) [/ 4] 767 Iouem hunc hoc] huius O! 765 de] oz;. Ot a nobis O!, ab eis 74 solum Deum — V Z4nsp. credo] Hunc Varto credit 44

CONTRA PHILOSOPHOS

164

III

Augustinus. 5j.

MHocsiita est, cur tam male tractatus est Romae, sicut qui-

dem et in ceteris gentibus, ut ei fieret simulacrum ? Varro.

Hoc mihi certe ita displicuit, ut, cum tantae ciuitatis per-

uersa

consuetudine

premerer,

nequaquam

tamen

dicere et

775 scribere dubitarem, quod hi, qui populis instituerunt simula-

cra, et metum dempserunt et errorem addiderunt. Sed iam deposito contentionis studio attendamus. Certe sicut a maioribus nostris traditur, mundi animus Deus est eique animo

mundus ut corpus est, ut sit unum animal constans ex animo

78o et corpore, atque sic Deus est sinu quodam naturae in se ipso continens omnia, ut ex ipsius anima, qua uiuificatur tota ista

moles, uitae atque animae cunctorum uiuentium pro cuiusque nascentis sorte sumantur, nihil(o? omnino remanente, quod non sit pars Dei. |

140

73; Augustinus.

Hoc si ita est, quis non uideat quanta impietas et irreligiositas consequatur, ut, quod calcauerit quisque, partem Dei calcet, et in omni animante occidendo pars Dei trucidetur? Nolo omnia dicere, quae possunt occurrere cogitantibus, dici

79o autem sine uerecundia non possunt. Si autem sola animalia rationalia, sicut sunt homines, partes Dei esse contenditis:

non uideo quidem, si totus mundus est Deus, quo modo bestias ab eius partibus separetis ; sed obluctari quid opus est ?

De ipso rationali animante, id est homine, quid infelicius 795 credi potest, quam Dei partem uapulare, cum puer uapulat ?

Iam uero partes Dei fieri lasciuas, iniquas, impias atque omnino damnabiles quis ferre possit, nisi qui prorsus insanit ? Postremo quid irascitur eis, a quibus non colitur, cum a suis

2176/7** AV ci 4, 12, 3 v1*/418 proprium 978/802 AV ci 4, 12, 3 - 4, I5, 15

v32/146 Varro, ZAnt. diu. 1 ft. 59.

CC 47 p. 110.

CC 47 p. 11o.

998/383 id. 1 fr. 14.

770 Hoc] Quod 4 773 Hoc - displicuit] Quod ipse etiam Varroni ita displicet A 774 premeretur 74 7*5 dubitaret 44 hi] ii 4A 776/771 Sed — attendamus] ut deposito studio contentionis adtendant 74 v7? studia V . 980 sic] iste 44 783 nascentis] V/ O* (L4) [q ed. princ. v] 4Ansp., nascendi 24 [zzss. re/7.] nihil(o»] zAzsp., nihil I/ O* 74 (sed cf temanete 74) temanete JÁ 786 Hoc] Quod 4A 787 Dei] O! zzarg. 787/788 calcet] castet O' 791 contendunt 24 793 eius] eis V7 ZAnsp. sepatent 74 793? fere O!

CONTRA PHILOSOPHOS 800

III

165

partibus non colatur ? Restat ergo, ut dicatis omnes deos suas habere uitas, sibi quemque uiuere, nullum eorum esse partem cuiusquam, sed omnes colendos, qui cognosci et coli possunt, quia tam multi sunt, ut omnes non possint.

Varro. De diis selectis populi Romani, quibus aedes dedicaverunt incepta dudum 8o vA eosque pluribus signis ornatos notauerunt, prosequatur oratio. Mercurium ergo et Martem quo modo referremus ad aliquas partes mundi, non inuenimus, et ideo eos saltem operibus hominum praeposuimus, sermocinandi et belligerandi ministros. 810

815

Augustinus. Mercurius si sermonis etiam deorum potestatem gerit, ipsi quoque regi deorum dominatur, si secundum eius arbitrium Iuppiter loquitur aut loquendi ab illo accepit facultatem; quod utique absurdum est. Si autem illi humani tantum sermonis potestas tributa perhibetur, non est credibile ad lactandos mamma non solum pueros, sed etiam pecora, unde Ruminus cognominatus

est, louem

descendere

uoluisse, et curam

nostri sermonis, qua pecoribus autecellimus, ad se pertinere noluisse. Ac per hoc idem ipse est Iouis atque Mercurius.

820

Varro. At sermo ipse dicitur esse Mercurius, sicut quae de illo interpretantur, ostendunt nam ideo Mercurius quasi medius currens dicitur appellatus, quod sermo currat inter homines medius ; ideo | *Epujs Graece, quod sermo, uel interpretatio, 141

804/805 AV ci 7, 17, 18-19 805/806 proprium 806/882 AV ci 7, 14, I - 7, 15, 356

804/805 Varro, /Anz. diu. 16 ft. 7.

CGU p200: CC 47 p. 197-199.

806/809 id. 16 fr. 30.

821/829 id. 16 fr. 51.

804 De — quibus] De $802 possent O! 801 cuisquam Ot 799 dicant 74 mattem] 806 ergo] ueto 44 diis, inquit, populi Romani publicis, quibus A mundi A referrent O!, V/ teferremur 24z:p., ] refertemus 807 -r- 4087. 808 ptaeposuerunt inuenerunt 44 et opera Dei, quae sunt in elementis 74 $811 Metcu$10 Augustinus] V, Mercurius O? 809 administros 74 A 818 qua] V $813 accepit] O! .A, accipit 7 74nsp. rius] Quorum praezz. 4A — 819 idem] O* Fe] 4usp. CA) LA K ra b | p q], quam O*, quo 4 [C Bv, quia sicut] ea ad. 4 $21 At] Quod si;4 .A, quidem V, quidem (idem? Z4nsp. $24 Epuijs] 4, Hermes V Ot CA) [mss.] 44nsp.

166 82 »)

quae ad mercibus medius; ferri per

CONTRA PHILOSOPHOS III sermonem utique pertinet, épuveía dicitur; ideo et praeesse, quia inter uendentes et ementes sermo fit alas eius in capite et pedibus significare uolucrem aera sermonem, nuntium dictum, quoniam per ser-

monem omnia cogitata enuntiantur.

Augustinus. Si ergo Mercurius ipse sermo est, etiam uobis confitentibus deus non est. Sed cum uobis deos facitis eos, qui daemones sunt, immundis supplicando spiritibus possidemini ab eis, qui non dii, sed daemones sunt. Item quia nec Marti aliquod elementum uel partem mundi inuenire potuistis, ubi ageret 85 j opera qualiacumque naturae, deum belli esse dixistis, quod opus est hominum et optabile eis non est. 5i ergo pacem perpetuam Felicitas daret, Mars quid ageret non haberet. Si autem ipsum bellum est Mars, sicut sermo Mercurius utinam

850

840

quam manifestum est, quod non sit deus, tam non sit et bel-

lum, quod uel falso uocetur deus. Nisi forte illae stellae sunt hi dii, quas eorum appellastis nominibus. Nam stellam quandam uocatis Mercurium, quandam itidem Martem. Sed ibi est et illa, quam uocatis Iouem, et tamen uobis mundus est Iouis ; 845 ibi quam uocatis Saturnum, et tamen ei praeterea datis non paruam substantiam, omnium uidelicet seminum ; ibi est et illa omnium clarissima, quae a uobis appellatur Venus, et tamen eandem Venerem esse etiam Lunam uultis ; quamuis de illo fulgentissimo sidere apud uos tamquam de malo aureo 850 [et] Iuno Venusque contendant. Luciferum enim quidam Veneris, quidam dicunt esse Iunonis ; sed ut solet, Venus uicit.

Nam multo plures eam stellam Veneri tribuunt, ita ut uix eorum quisquam reperiatur, qui aliud opinatur. Quis autem non rideat, cum 85

VA

regem

omnium

louem

dicatis, quod stella

eius ab stella Veneris tanta uincitur claritate ? Tanto enim esse debuit ceteris illa fulgentior, quanto est ipse potentior.

834/836 Varro, /An/. diu. 16 ft. 33.

845/846 id. 16 fr. 20 a.

848 id. 16 ft. 62.

825 épuqveia] 44, hermenia V^ Ot (74) [wzss.] ZAnsp. 831 uobis] ipsis 44 832 uobis] sibi 74 faciunt 74 qui] nec add. A [nec punctis del C, nec dii nec daem. B] 8338 possidentur ;4 8358 potuerunt 24 836 dixerunt .4 837 optabile eis] V7 Ot (A) [e? q v] Z4nsp., optabilius 44 [C1 4 KF Bat b del p, Val. Max. 5, 1 fin ; optabil/s C?] 842 appellauete 74 843 uocant 24 itidem] om. Ot 844 uocant 44 uobis] eis 74 $45 uocant 7A dant 74 846 est] ozz. V, (est? /Ansp. 847 a uobis] ab eis 74 848 uultis] O* 74755., multis V, uolunt 4 849 uos] O!, nos V/ ZAnsp., eos A 830 [et] 24zsp., et V' Ot, om. 44 contendant] I7 74 ;4zusp., contendat O!, contendunt (C4) [C?, oz;. C1] 851 uincit 74 852 multi z4zsp. 853 reppetatur l/ ^ opinetur 44 Z4msp. 854 rideat] uideat V — dicant 4 836 ipsa / O1

167

CONTRA PHILOSOPHOS III

Varro. Respondeo ideo sic uideri, quia illa, quae putatur obscurior, superior est atque a terris longe remotior. | 142 860 Augustinus. quare meruit, dignitas maior Si ergo superiorem locum Saturnus ibi est Ioue superior ? An uanitas fabulae, quae regem Iouem facit, non potuit usque ad sidera peruenire, et quod non ualuit Saturnus in regno suo neque in Capitolio, 86; saltem obtinere est permissus in caelo ? Quare autem Ianus

non accepit aliquam stellam ?

Varro. Propterea quia mundus est et omnes in illo sunt. Augustinus. 870

Et Iouis mundus est et habet tamen. An iste causam suam

composuit ut potuit et pro una stella, quam non habet inter sidera, tot facies accepit in terra ? Deinde si propter solas stellas Mercurium et Martem partes mundi putatis, ut eos deos habere possitis, quia utique sermo et bellum non sunt

87; partes mundi,

sed actus hominum

: cur Arieti et Tauro et

Cancro et Scorpioni ceterisque huius modi, quae caelestia signa numeratis et stellis non singulis, sed singula pluribus constant superiusque istis in summo caelo perhibetis collo-

cata, ubi constantior motus inerrabilem meatum sideribus nec 88 o praebet, nulla sacra, nullas aras, nulla templa fecistis, quidem illos inter ne sed selectos, hos inter dico non deos,

quasi plebeios habuistis?

Varro. Inter hos selectos deos maiores

nostri etiam Vestam

88; numerantes ipsam propterea dearum maximam 884 supta l. 881 884/885 (proprium 884/886 |AV ci 7, 16, 21-22

ad-

putauerunt,

CC 47 p. 199.

884/886 Varro, Anf. diu. 16 ft. 64 a. 868 Si (proptetea?, quia $863 Iouem tegem -— 24nsp. 858 Respondent 44 $870 tamen] causam O! A [propterea 44? K? F Baeqv, omm. CAM Kirbdlp)| C 4 r! d, scor[scorpio 44 (ni» Scorpio $876 /Á possint 874 74 873 putant 878 pet44 t numeran 877 O! i huismod r?] -ione ?), 4 Pioni F B (ab e1 p aras, nullas $880 O* V7 motum meatum] 879 O' 878/819 collata hibent A 884/885 ctiam — ipsam] $82 habuerunt 44 fecerunt 44 nulla sacra 24 Vestam quoque ipsam 44

168

CONTRA PHILOSOPHOS III

quod ipsa sit terra, cum tamen saepius Vestam non nisi ignem esse perhibeant pertinentem ad focos, sine quibus ciuitas esse non potest, et ideo illi uirgines solere seruire, quod sicut ex uirgine, ita nihil ex igne nascatur. 890

Augustinus. Hanc totam uanitatem aboleri et extingui utique ab illo oportuit, qui est natus ex uirgine. Quis enim ferat, quod, cum tantum honoris et quasi castitatis igni tribueritis, aliquando Vestam

non erubescitis etiam Venerem

dicere, ut uanescat

895 in ancilis

eius honorata uirginitas ? Si enim Vesta Venus esset, quo modo ei rite uirgines a ueneriis operibus abstinendo seruirent ? An Veneres duae sunt, una uirgo, altera mulier ? An potius tres, una uirginum, quae etiam Vesta est, alia coniugatarum, alia meretricum ? Cui etiam Phoenices donum 900 dabant de prostitutione filiarum, ante|quam eas iungerent 143 uiris ? Quae illarum est matrona Vulcani ? Non utique uirgo, quoniam habet maritum. Absit autem ut meretrix, ne filio Iunonis et cooperario Minervae facere uideamur iniuriam. Ergo haec ad coniugatas intellegitur pertinere : sed eam 995 nolumus imitentur in eo quod fecit illa cum Marte. Rursum, inquis, ad fabulas redis. Quae ista iustitia est, nobis suscensere, quod talia dicimus de diis vestris, et uobis non suscensere, 91O

qui haec in theatris libentissime exspectatis crimina deorum vestrorum ? Et quod esset incredibile, nisi constantissime probaretur : haec ipsa theatrica crimina deorum in honorem instituta sunt eorundem deorum. Varro. Minorum deorum paululum altercatione omissa ad Iovem

886/911 AV ci 4, 10, 52-76 913 A. cl 45 9, 1 913/914 ;proprium (Iouem eorum regem cf AV ci 4,9, 4-5 ;

CC 47 p. 107-108. CC 47 p. 105.

4, 10, 35-36 ; cf l. 988/990) 886/889 Varro, /Ant. diu. 16 ft. 64 b.

892/894 id. 16 fr. 65.

886 tamen] tantum O! 888 seruite solere — 24nsp. 891 Hanc] Quam 24 892 qui] que 1 893 tribuetrint 74 $94 erubescunt 74 896 esset] est 24 ueneriis] V C4) [.4? C K Fr Babde] ZAnsp., uenereis O* (L4) [v], Veneris 4 897 seruierunt 24 899 metetricrum 1/ Phoenices] foenices I7 O! 902

mefettix] mereretur O! — 905 uolumus O!

— Rursus -4

906 inquiunt 44

907 uestris] eorum 24 uobis] sibi 74 908 exspectatis] / O* Z4nsp., exspectant (4) [.4 K F r e], spectant 74 909 uestrorum] suorum 24 constantissime V O! CA) [L 41! C? K F] 74n55., contestatissime 74 [4] 813 Minorum — omissa] Omissa igitur ista turba minutorum deorum 24

169

CONTRA PHILOSOPHOS III

eorum regem potius redeamus, ad quem ceteri referendi sunt, 91; cum hic ipse sit omnes, siue quando partes eius uel potestates existimantur, siue cum uis animae, quam putamus per cuncta diffusam, ex partibus molis huius, in quas uisibilis mundus iste consurgit, et multiplici administratione naturae quasi plurium deorum nomina accepit.'De isto ergo Ioue a poeta dictum 920 conuenientissime praedicamus : 'Iouis omnia plena."

Augustinus. : Cur ergo illi etiam 'soror et coniux ?'

Iuno

uxor

adiungitur,

quae dicatur

Varro.

o;

Quia Iouem, inquam, in aethere accipimus, in aere Iuno-

nem ; et haec duo elementa coniuncta sunt, alterum superius, alterum inferius.

Augustinus. Non est ergo ille, de quo dictum est 'Iouis omnia plena', si 95o aliquam partem implet et Iuno. An uterque utrumque implet, et ambo isti coniuges et in duobus istis elementis et in singulis simul sunt ? Cur ergo aether datur Ioui, aer Iunoni ? Postremo ipsi duo satis essent : quid est quod mare Neptuno tribuitur, terra Plutoni ? Et ne ipsi quoque sine coniugibus reina. 935 manerent, additur Neptuno Salacia, Plutoni Proserp

Varro. Sicut inferiorem caeli partem, id est aerem Iuno tenet, ita inferiorem maris Salacia et terrae inferiorem Proserpina. Augustinus. Quaeritis

940

quo

modo

914/919 AV ci 7, 15, 1-7 919/920 AY ci 4, 9, 7-9 921/971 AV ci 4, 10, 1-36

sarciatis

fabulas,

nec

inveni|tis.

Si 144

CC 47 p. 196-197. CCUUTMDAIO0: CC 47 p. 106-107.

922/927 Varro, 920 Verg., Ec. 3, 6o. 914/919 Varro, /Anz. diu. 1 ft. 15 c. 923/923 Seruius, Conr. in Verg. 1, 923 Verg., /den. 1, 47. Ant. diu. 1 ft. 21.

2:7

933/938 Varto, zAnz. diu. 1 ft. 21.

914/9185 sunt, ut inanis remaneat deorum opinio 914 quem] fortasse add. .4 915 ipse sit] V O* CA) [e? 5 4 v] 44nsp., ipse sint 44 [4 plurimorum, cum 44 919 ergo Ioue a] deo quamuis a 44 916 putant 74 KFBa! b de,ipsisint C] 923 quae] qui Ot Iuno] uiuo O! 922 ergo] oz. 4A 920 praedicant 74 937 Sicut] Nam 925 inquiunt 24 coniux] O! A, coniunx V/ (4) [K?] ZAnsp. 949 Quaerunt quem ad modum sarciant aetem] inquiunt add. A praem. A t A inueniun 74

170

CONTRA PHILOSOPHOS III

enim haec ita essent, tria potius elementa mundi esse, non quattuor uestri ueteres proderent, ut singula deorum coniugia diuiderentur singulis elementis. Nunc uero omni modo affirmastis aliud esse aetherem, aliud aerem. Aqua uero siue 945 superior siue inferior utique aqua est ; puta quia dissimilis : numquid in tantum ut aqua non sit ? Et inferior terra quid aliud potest esse quam terra quantalibet diuersitate distincta ? Deinde ecce iam totus in his quattuor uel tribus elementis corporeus completus est mundus : Minerua ubi erit ? quid 95o tenebit ? quid implebit ? Simul enim cum his in Capitolio constituta est, cum ista filia non sit amborum. Aut si aetheris

partem superiorem Mineruam tenere dicitis et hac occasione fingere poetas quod de Iouis capite nata sit : cur non ergo ipsa potius deorum regina deputatur, quod sit Ioue superior ? An 955 quia indignum erat praeponere patri filiam ? Cur non de Ioue ipso erga Saturnum iustitia ista seruata est ? An quia uictus est ? Ergo pugnarunt ? Varro. Absit ; fabularum est ista garrulitas. 960 Augustinus. Ecce fabulis non credatur et de diis meliora sentiantur

:

cur ergo non data est patri Iouis etsi non sublimior, aequalis certe sedes honoris ?

965

Varro. Quia Saturnus temporis longitudo est. Augustinus. Tempus ergo colitis, qui Saturnum colitis, et rex deorum Iuppiter insinuatur natus ex tempore.

979

Varro. Quid indignum dicitur, cum Iuppiter et Iuno nati dicuntur ex tempore ? De generationibus enim deorum magis ad poetas quam ad physicos assero populos inclinatos, et ideo et sexum 911/916 AV ci 4, 32, 1-4

CC 47 p. 126.

951/953 Varro, Anz. diu. 16 ft. 61.

971/974 id. 1 fr. 6o.

942 uestri] eorum 44 944 adfirmauerunt 4 945 superiore siue inferiore O! 952 dicunt 44 939 Absit] inquiunt add. JA 960 Augdqustin»us O! eras. 965 Saturnus] inquiunt ad4. A 967 colunt (bis) AA 970 Quid] enim aZ. 4 971/972 De — populos] Dicit etiam de generationibus deorum ... physicos fuisse populos 44

CONTRA PHILOSOPHOS

III

IVI

et generationes deorum maiores nostros, id est ueteres credidisse Romanos et eorum. constituisse coniugia. 975

Augustinus. Hoc utique, ut ego sentio, non ob aliam causam factum uidetur, nisi quia hominum uelut prudentium et sapientium negotium fuit populum in religionibus fallere et in eo ipso non solum

98 o

colere, sed imitari

principes,

98 MA

etiam

daemones,

quibus maxima

est fallendi cupiditas. Sicut enim daemones nisi eos, quos fallendo deceperint, possidere non possunt, sic et homines non

sane

iusti, sed daemonum

similes, ea, quae

uana esse nouerant, religionis nomine populis tamquam uera suadebant, hoc modo eos ciuili societati uelut artius alligantes, quo similiter subditos possiderent. Quis autem infirmus et indoctus euaderet simul fallaces et principes ciuitatis et daemones ? | 145 Varro. Nunc iam daemonibus spretis et ab huius nostrae disputa-

EAS tionis linea non

995

sine dedecore semotis, ad Iouem deorum re-

gem redeamus. De quo cum in quodam libro meo physicis rationibus et disputationibus subtiliter disseruissem, inter cetera ista adnexui : Iuppiter, inquam, corporei huius mundi est animus, qui uniuersam istam molem constructam atque compactam implet et mouet, ipse aether, ut aerem Iunonem subterfusam desuper amplectatur, ipse totum simul cum aere

976/987 976

(AV ci 4, 32, 4-15 proprium

CC 47 p. 126.

989/993 (proprium (990/991 cf l. 913/914) 991/992 |AV ci4, 11, 1 993/1003 AV ci 4, 11, 2-16

978 cf Varro, zAn?. diu. 1 ft. 10 b.

CC 47 p. 108. CC 47 p. 108.

991/995 Varro, zn. diu. 1 ft. 15 a.

982 iusti] 976 Hoc] Quod 44 — aliam ob — .4 973 nostros] suos 4 uicti Ot 984 artius] V/ O* ((4) [A 2? e q ed. princ. Arg. v] ZAnsp., aptius 24 990 dedecore] 986 simul] 74, semel V/ O! ZAnsp. df] I[LACKFrBaP 993/994 Tuppiter — animus] modo semotis] remotis 2747s. V, decote O! 994 molem ex quattuot uel quot sit Iuppiter corpotei huius mundi animus 24 995 mouet — ut] mouet, modo inde suas eis placet elementis constructam 24

996/997 amplectatur — partes sorori et fratribus cedat, modo sit aether, ut A caelum] amplectatur, modo totum simul cum aere sit ipse caelum 24

CONTRA PHILOSOPHOS III caelum, terram uero tamquam coniugem fecundis imbribus et seminibus fetat. Et ne sit necesse per cuncta discurrere, deus unus, de quo a poeta nobilissimo dictum assero : deum namque ire per omnes Terrasque tractusque maris caelumque profundum ; ipse in aethere Iuppiter, in aere Iuno, in mari Neptunus, in 172

IOO00

inferioribus maris Salacia, in terra Pluto in sideribus sol et luna et stellae, in diuinantibus Apollo, in merce Mercurius, in 1005 Iano initiator, in Termino terminator, Saturnus in tempore,

Mars et Bellona in bellis ; ipse et deus Consus praebendo consilia et dea Sentia sententias inspirando : hi omnes dii deaeque est unus Iuppiter, siue sint, ut nos philosophi uolumus, omnia

ista partes eius siue uirtutes eius, sicut nobis uidetur, quibus

IOIO

eum placet esse mundi animum.

Augustinus.

Haec si ita sunt, quod quale sit, nondum interim quaero, quid perderetis, si unum Deum coleretis prudentiore compen-

dio ? Quid enim eius contemneretur,

fOI$

I020

cum ipse coleretur ? Si

autem metuendum fuit, ne praetermissae siue neglectae partes eius irascerentur : non ergo, ut uultis, uelut unius animantis haec tota uita est, quae omnes continet deos, quasi suas uirtutes uel membra uel partes ; sed suam quaeque pars habet uitam a ceteris separatam, si praeter alteram irasci altera potest, et alia placari, alia concitari. Si autem dicitur omnes simul, id est totum ipsum Iovem, potuisse offendi, si partes eius non etiam singillatim minutatimque colerentur, stulte dicitur. Nulla quippe earum praetermitteretur, cum ipse unus, qui haberet omnia, coleretur. Nam ut alia omittam, quae sunt

1003/1006 1006/1007 1007/1010 1012/1038

AV AV AV AV

ci ci ci ci

4, 4, 4, 4,

11, 11, 11, 11,

17-20 39-40 51-53 54-81

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

108. 109. 109. 109-110.

1000/1001 Verg., Georg. 4, 221/222. 1006/1007 Varro, 74n. diu. 14 ft. 46. 1007 id. 14 ft. 47. 1007/1010 id. 1 fr. 15 b. 1016/1018 ibid.

997 coniugem eandemque matrem (quia hoc in diuinis turpe non est) fecundis 74 998 fetet ;modo autem ne 44 999 quo] multi a4. 4A assero] putant 4 1002 aethere] sit adZ. A Iuppiter] ipse ad4. 74 Iuno] ipse agZ. 44 1002/ 1003 in inferioribus] inniterioribus O' 1003 inferioribus] etiam ag4. A matis] ipse a4Z. 74 et] ozz. Ot 1005 terminator] criminator O! 1006 ipse] sit add. JA 1008 est] sit 24 nos philosophi] quidam 24 uolunt 24 1009 nobis] eis 4 1013 perderent 24 colerent 4 1016 uolunt 24 1023 earum] V^ O! (A) [v] ZAnsp., illarum 24

CONTRA PHILOSOPHOS III

173

102; innumerabilia, cum dicitis omnia sidera partes Iouis esse et omnia uiuere atque rationabiles animas habere, et ideo sine controuersia | deos esse, non uidetis quam multos non colatis, 146 quam multis aedes non constituatis, aras non statuatis, quas

tamen paucissimis siderum statuendas esse putastis et sin1030 gillatim sacrificandum. Si igitur irascuntur, qui non singillatim coluntur, non metuitis paucis placatis toto caelo irato uiuere ? Si autem stellas omnes ideo colitis, quia in Ioue sunt quem colitis, isto: compendio possetis in illo uno omnibus supplicare — sic enim nemo irasceretur, cum in illo uno nemo 1055 contemneretur — potius quam cultis quibusdam iusta irascendi causa illis, qui praetermissi erant, multo numerosioribus praeberetur, praesertim cum eis de superna sede fulgentibus turpi nuditate distentus praeponeretur et Priapus. 1040

Varro: Sicut Xenophanes scribit : 'Quid putem, non quid contendam,

ponam.

Hominis

est enim haec opinari, dei scire".

Rerum igitur non comprehensarum nec firmissime creditarum, sed optinatarum et dubitatarum [et] sermonem trepidus polliceor dicturus ea, quae ab hominibus instituta sunt. 104; Augustinus. Recte ac rationabiliter

prosecutus

es. Non

enim,

sicut

sciebas esse mundum, esse caelum et terram, caelum sideribus

fulgidum, terram seminibus fertilem, atque huius modi cetera, sicut hanc totam molem atque naturam in uiquadam inuisibili 1050 atque praepotenti regi atque administrari certa animi stabili-

1040/1044 AV ci 7, 17, 20-25 1046 proprium 1046/1060 AV ci 7, 17,25 - 7, 18, 7

CC 47 p. 200. CC 47 p. 200.

1025/1027 Varto, /Anz. diu. 1 ft. 17. 1040/1041 Xenophanes 14 p. 103 ; Vatto, Ant. diu. 16 fr. 7. 1047/1051 Varto, zAn/. diu. 16 ft. 4.

1026 rationabiles] / O!, rationales 74, rationa[bi]les 24755. 1025 dicunt 44 sta1028 construant 74 colant 74 uident 24 1027 esse] dicere 7 Ot 1033 1032 colunt 44 1031 metuunt 44 1029 putauerunt 24 tuant 74 numetrosioribus] uniuerosincibus 4: — 1036 essent 74 possent colunt 24 1040 sed ut Xenophanes 1038 et] V/ Ot CA) [4? r e, ut F] ZAnsp., oz. 4A e 1043 dubitatarum] 1^ Xenophanes] exenophates 7 O! Colophonios 24 [et] setmonem] 74zs5., et sermonem T7 O', O* (A) [B] ZAnsp., dubitandarum 74 1049 1047 sciebat 74 1046 Non] Neque 24 pollicetur 74 et om. 4À 1030/1051 animi stabilitate] a testabili1050 atque] ac.4 in ui] ui Z4 zAnsp. tate Ot

174

CONTRA PHILOSOPHOS III

tate credebas : ita poteras adfirmare de Iano, quod mundus ipse esset, aut de Saturno inuenire, quo modo et Iouis pater esset et Ioui regnanti subditus factus esset et cetera talia. Credibilior ergo de istis redditur ratio, cum perhibentur 1055 homines fuisse et unicuique eorum a uobis, qui eos adulando deos esse uoluistis, ex eorum ingenio moribus, actibus, casibus

1060

1065

1070

sacra et sollemnia constituta atque haec paulatim per animas hominum daemonibus similes et ludicrarum rerum auidas irrependo longe lateque uulgata, ornantibus ea mendaciis poetarum et ad ea fallacibus spiritibus deducentibus.

Varro. Cum quodam in loco de diis nostris tractassem ac plura subtili examinatione disseruissem, inter cetera interpretatus sum ideo Saturnum patrem a Ioue filio superatum, quod ante est |causa quae pertinet ad Iouem, quam semen quod pertinet 147 ad Saturnum. Augustinus. Si hoc ita esset, numquam Saturnus prior fuisset nec Iouis pater esset. Semper enim semen causa praecedit nec umquam generatur ex semine. Sed cum conaris uanissimas fabulas siue res hominum gestas uelut naturalibus interpretationibus honorare, etiam homo acutissimus tantas pateris angustias, ut tuam

quoque uanitatem dolere cogamur. De hac crudelissima uanitate quid opus est plura dicere ? Hoc potius aduertamus atque 107j teneamus, has interpretationes tuas non referri ad Deum uerum,

uiuam,

incorpoream

incommutabilemque

naturam,

a

quo uita in aeternum poscenda est; sed earum esse fines in rebus corporalibus, temporalibus, mutabilibus atque mortalibus.

1062/1063 proprium 1063/1073 AV ci 7, 18, 10-18 1073/1079 AV ci 7, 19, 26-32

CC 47 p. 200-201. CC 47 p. 201.

1052/1053 Vatto, 7An/. diu. 16 ft. 21.

1051 credebat 74 ^ poterat z4

1063/1066 ibid.

1034 De quibus credibilior redditur 24

1055 a uobis] ab his 74 1056 uoluerunt 74 eorum] V O1 (A) [CC K&*^ F B a q ed. princ.] AAnsp., eius «4 [C1 44 K! b d 1p v] 1057hoc 1060 seducentibus 4 1063/1064 interpretatus sum] interpretatur 74 1068 Si] enim aZZ. A 1068/1069 pater Iouis — 44 1070 conantur 74 1071 hominum res — J4

1072 homines acutissimi 24 patiuntur 44 tuam] eorum 24 om. A 1077 aeternum] beata add 74, a. (beata? zAnsp.

1075 tuas]

CONTRA PHILOSOPHOS

III

175

1080 Varro.

1085

In tertio de diis selectis libro, postea quam praelocutus sum quod ex naturali theologia praeloquendum putaui, ingressus huius ciuilis theologiae interpretationes ; quod Caelum, inquam, patrem Saturnus castrasse dicitur in fabulis, hoc significat penes Saturnum, non penes Caelum semen esse diuinum.

Augustinus. Hoc propterea dicis, quantum intellegi datur, quia nihil in caelo de seminibus nascitur. Sed ecce Saturnus si Caeli est filius, Iouis est filius. Caelum enim esse Iouem innumerabiliter

1090

et diligenter adfirmatis. Ita ista, quae a ueritate non ueniunt, plerumque et nullo impellente se ipsa subuertunt. Chronon appellatum dicis, quod significat temporis spatium, sine quo, inquis, semen non potest esse fecundum. Haec et aliaa de Saturno multa dicuntur, et ad semen omnia referuntur. Sed

1095

IIOO

1105

saltem Saturnus seminibus cum tanta ista potestate sufficeret. Sed propterea solus creditus non est sufficere posse seminibus, ut occasiones multiplicandorum deorum immunda anima reperiret, et ab uno uero Deo merito immunditiae destituta ac per multos falsos deos auiditate maioris immunditiae prostituta ista sacrilegia sacra nominaret seseque spurcorum daeque praeberet. Iam 148 monum turbis conuiolandam polluendam utique habebat Salaciam Neptunus uxorem, quam inferiorem aquam maris dixisti : ut quid ei adiuncta est et Venilia, nisi ut sine ulla causa necessariorum sacrorum sola libidine animae prostitutae multiplicaretur inuitatio daemoniorum ?

1081/1083 AV ci 7, 17, 13-16 1083/1095 AV ci 7, 19, 32-44 1096/1132 AV ci 7, 21, 22 - 7, 22, 26

1081/1083 Varro, /An?. diu. 16 fr. 7. 1091/1093 id. 16 fr. 26. 16 fr. 17.

CC 47 p. 200. CC 47 p. 201-202. CC 47 p. 205.

1083/1085 id. 16 fr. 25. 1093/1094 id. 16 fr. 28.

1089/1090 id.

sum] libro] oz. 44 (sed cf libello 44V ci ?, 17, 7) 1081 tertio potro isto 74 1083 interpretationes] uanitates ingressurus 44 1082 putauit 74 est 44 1083/1084 inquit 74 — 1084 in fabulis dicitur — A etinsanias mendaces /4 1091 plerumque O? 4, plerum V7 O!, 24 adfirmant 1090 A oz. dicis] 1087 Bab de/ p, choronon F, cronon 4A, K [C 4 V Chronon] ZAnsp. plerumQque» 1092 dicit 4 ^ quod Graeco uocabulo 24 kpóvov »] 4msp., Cheonon O' 1093/1094 multa de 1093 semen] inquit add. "4 significat] figunt O' 1096 Sed propterea] Propter haec Satur1094 dicantur / Saturno — O! 1101 praeberet] 1099 deos] oz. A 1098 reperiret] reciperet Ot nus 4Á dixe1102 utique] itaque V/ O* — 1103 maris] esse add. A -er- O? s. 44 illi O3, T/ enim 745p., ei] runt 74

176

CONTRA PHILOSOPHOS III

Varro. Iam proferatur interpretatio praeclarae theologiae, quae uos ab ista reprehensione reddita ratione compescat. ' Venilia', inquam, 'unda est quae ad litus uenit ; Salacia, quae in salum 111o redit.

Augustinus. Cur ergo deae sunt duae, cum sit una unda, quae uenit et redit ? Nempe ipsa est exaestuans in multa numina libido uesana. Quamuis enim aqua non geminetur quae it et redit, iir; huius tamen

occasione uanitatis duobus

daemoniis inuitatis

amplius commaculatur anima, quae it et non redit. Quaeso te, Varro, uel uos, qui tam doctorum hominum talia scripta

legistis et aliquid magnum uos didicisse iactatis, interpretamini hoc, nolo dicere secundum illam aeternam incommutabi1120 lemque naturam, qui solus est Deus, sed saltem secundum

animam mundi et partes eius, quos deos esse ueros existimatis. Partem animae mundi, quae mare permeat, deum uobis fecisse Neptunum, utcumque tolerabilioris erroris est. Itane unda ad litus ueniens et in salum rediens duae sunt partes i12; mundi aut duae partes animae mundi ?

Varro. Quis nostrum ita desipiat, ut hoc sapiat ? Augustinus. Cur ergo uobis duas deas fecistis, nisi quia prouisum est a 1150 Sapientibus maioribus uestris, non ut dii plures uos regerent,

sed ut ea, quae istis uanitatibus et falsitatibus gaudent, plura uos daemonia possiderent ? Hisne diis selectis quisquam consecrandus est, ut post mortem uiuat beate, quibus consecratus

ante mortem non potest honeste uiuere, tam foedis super1155 stitionibus subditus et immundis daemonibus obligatus?

1132/1137

AV ci 7, 26, 39-42

CC 47 p. 208.

1108/1110 Varro, 74n. diu. 16 ft. 57.

1122/1123 id. 16 fr. 4.

1107 Iam] Sed 4 1108 uos] nos 74 1109 inquit 74 1112 sunt] fiunt 74 zAnsp. 1116 commaculantur O! 1118 didiscisse O! 1121 esse] ozz. O! 1123 utrumque l/ O!* 74n:p. 1127 nostrum] uestrum 24 hoc] O? A4, haec V .4Ansp., hic Ot 1129 fecerunt 44 1133 consecratis Ot 1134 honeste non potest e 74

CONTRA PHILOSOPHOS III

rari

Varro. Haec omnia, ut a peritioribus philosophis asseritur, referuntur ad mundum. Augustinus. Videas ne potius ad irimundum. Quid autem non potest referri ad mundum, quod esse demonstratur in mundo? Nos autem animum quaerimus, qui uera religione confisus non tamquam deum suum.adoret mundum, quo solo anima se inhabitante fit fe|lix. Cum ergo pro Deo uero nefas sit colere 149 1145 aut corpus aut animam, quanto magis nefarium est ista sic colere, ut nec salutem nec decus humanum corpus aut anima colentis obtineat ! Quam ob rem si templo sacerdote sacrificio, quod Deo uero debetur, colatur aliquod elementum mundi uel creatus aliquis spiritus, etiamsi non immundus et malus : 1150 non ideo malum est, quia illa mala sunt, quibus colitur, sed quia talia sunt, quibus solus ille colendus sit, cui cultus seruitusque debetur. Si autem stoliditate uel monstrositate simulacrorum, sacrificiis homicidiorum festis impurorum obscenorumque ludorum unum uerum Deum, id est omnis aniI155 mae corporisque creatorem, colere se quisque contendat : solum peccat, quia non est colendus quem colit, ideo non sed quia colendum non ut colendus est colit. Qui uero rebus

1140

talibus, id est turpibus et scelestis, et non Deum uerum, id est

1160

animae corporisque factorem, sed creaturam quamuis non uitiosam colit, siue illa sit anima siue corpus siue anima simul et corpus, bis peccat in Deum, quia et pro ipso colit, quod non est ipse, et talibus rebus colit, qualibus nec ipse colendus est nec non ipse. Quae cum ita sint, quid ualet, oro te, quod uelut subtili disputatione hos omnes deos in caelum et terram redi-

1137 proprium 1137/1143 AV ci 7, 26, 42-46

1143/1144 1144/1153 1153/1163 1163 1163/1165

(.AV ci 7, 27, 22 |AV ci 7, 27, 21-31 AV ci 7, 27, 34-43 proprium AV ci 7, 28, 1-5

CC 47 p. 208.

CC 47 p. 209. CC 47 p. 209. CC 47 p. 209-210. CC 47 p. 210.

po1140 Videat 74 1137 Haec] Sed praez. .4 — ut— asseritur] inquit 24 uero Deo — cum 44 nunc at ergo] Cum Ot sit fit] 1144 z4nsp. e tiusne 1152 monstrosi1151 cui] talis add. 4, talis? 74nsp. 1150 quia illa 4 A solum] ozz. ÁÀ 1156 AAnsp. e7] B! F r LA CA) O? tate] V/ O! 4, monstruositate 1162 1161 quia] quod 44 1158 scelestis] selectis O! 1157 uero] et a4. A quod uir oto te] oz. Á 1163 Quid igitur 44 qualibus] - ibus O? rar. doctissimus et acutissimus Varro 44

178 1165

1170

1175

1180

1185

CONTRA PHILOSOPHOS III

gere ac referre conaris et non potes ? Quod etsi posses, pro Deo uero mundum nemo pius colit ; et tamen te nec hoc posse ueritas aperta conuincit. Refer ergo haec potius ad homines mortuos et ad daemones pessimos, et nulla quaestio remanebit.

Varro. Si ergo nec dii nostri, qui innumera beneficia mortalibus patrant, nec mundus ipse, qui ex quattuor elementis constat, colendi sunt, quem deum colere debeamus sine ullo scrupulo sacrilegae opinionis insinua. Augustinus. Ille certe Deus colendus est, qwé fecit caelum et terram et omnia, quae in eis sunt ; qui fecit omnem animam, siue quocumque modo uiuentem et sensus ac rationis expertem, siue etiam sentientem, siue etiam intellegentem. Qui naturis a se creatis et subsistendi et mouendi initia finesque constituit ; qui rerum causas habet, nouit atque disponit; qui uim seminum condidit ; qui ra|tionalem animam, quod dicitur animus, 150 quibus uoluit uiuentibus indidit; qui sermonis facultatem usumque donauit ; qui munus futura dicendi quibus placuit spiritibus impertiuit et per quos placet ipse futura praedicit et per quos placet malas ualetudines pellit ; qui uniuersarum aquarum creator et gubernator est ; qui solem fecit corpora-

lium clarissimum luminum eique uim congruam et motum dedit ; qui ipsis etiam inferis dominationem suam potestatemque non subtrahit ; qui terram fundat atque fecundat, qui fructus 1165/1108 AV ci 7, 28, 42-46 1170/1173 ( proprium (1170/1171 cf AV ci 18, 8, 32-33 ; 1172 cf infra l. 1175) 1171 AV ci 8, 5, 52-53 1172/1173 | AV ci 7, 29, 2-3 1175 UNVAGUSTA 29,05 (CÉiT:92 0994) 1175/1178 AV ci 7, 29, 8-11 1178/1185 AV ci 7, 30, 4-11 1185/1189 AV ci 7, 50, 16-19 1189/1191 AV ci 7, 30, 21-24

1175/1176 Ps. 145, 6 ; Ex. 20, 11.

CCm poer CC 47 CC/47 CC 47 COCA OC AT CC 47 CC 47,

po222: p- 211. p. 211. DS RII. DT 12 p.21. b. 212.

1178/1179 Varto, zAn?. diu. 16 ft. 9.

id. 16 fr. 14 (cf fr. 52). — 1181/1182 id. 16 fr. 4.

1180

1182/1183 id. 16 fr. 3o.

1183/1185 id. 16 fr. 32. —— 1185/1186 id. r6 fr. 36. — 1180/1188 id. 16 fr. 38. 1189 id. 16 fr. 44.

1189/1190 id. 16 fr. 50.

1165 conatur 74 et non] V/ O* (.4) [C? K? F B e] ZAnsp., Non A potes] potest 44 posses] possent 74 1166 te] eos A 1167 Referant 74 ergo] 0m. 4A 1171 patrant] praestant O* mundus - constat] ex his quattuor ele-

mentis, quibus uisibilis mundus hic constat 44 — 1175 Ille — est] Nos Deum colimus 74

1188 do(mi»nationem 24n:p.

CONTRA PHILOSOPHOS III

179

119o eius animalibus hominibusque largitur ; qui causas non modo principales, sed etiam subsequentes nouit atque ordinat ; qui coniunctionem maris ac feminae ad adiutorium propagandae prolis instituit.

1195

Varro. Ista sunt certe, quae diis selectis per quasdam physicas interpretationes siue quae aliunde accepi, siue quae ipse conieci, distribuere laboraui. Illos enim uidemus clarius innotuisse quam ceteros, ut eorum illustrarentur merita, et hominibus

in mundo eorum opera manifestarentur praeclara.

1200 Augustinus. Immo haec facit atque agit unus uerus Deus, qui sic est Deus, ut sit ubique totus, nullis inclusus locis, nullis uinculis alligatus, in nullas partes sectilis, ex nulla parte mutabilis,

implens caelum et terram praesente potentia, non indigente na-

1205 tura. Sic itaque administrat omnia, quae creauit, ut etiam ipsa

proprios exerere et agere motus sinat. Quamuis enim nihil esse possint sine ipso, non tamen sunt quod ipse. Agit autem multa etiam per angelos ; sed non nisi ex se ipso beatificat angelos. Ita quamuis propter aliquas causas hominibus angelos mit-

1210 tat, non tamen ex angelis homines, sed ex se ipso, sicut ange-

los, beatificat. Ab hoc uno et uero Deo templa et simulacra daemonum ritusque sacrilegi subuertuntur. Quae tandem 1191/1193 1195/1197 1197/1199 1198/1199 1201/1211 1211/1212 1212/1230

AV ci 7, 30, 28-29 AV ci 7, 30, 31-34 ( AV ci 7, 27, 1-5 | proprium AV ci 7, 30, 34-44 AV ep 137, 16 AV ep 137, 16-17

GGaqup. 212. CC 47 p. 212. CC 47 p. 209. (C 475.222. CSEL 44 p. 121, 2-3. CSEL 44 p. 121, 8 - 122, 9.

1190/1191 Varro, zAn/. diu 16 fr. 14.

1191/1193 id. 16 fr. 65.

1204 cf

let. 23, 24.

1191 modo] V? s.J. /Ansp., om. O*, solum .4 1190 animalibus] -li- O! zzarg. 1196 1195 quasdam] nescio quas 74 1192 ac] et 74 nouit] mouit 74755. 1196/ interpretationes uir acutissimus atque doctissimus Varro 74 ^ accepitz4 Illos enim] Istos uere deos selectos 44 1197 labotauit 24 1197 coniecit 74 1198 ceteros, non tamen ut 44 uidemus] uidimus O!, quidem a4Z. 4 1201 Immo haec] 44 opprobria tur occultaren ne sed 1198/1199 et — praeclara] 1201/1202 qui — sit] sed sicut Deus, id est 74 haec] hoc O! Haec autem 24 1206 exerere] O* CA) [oss. 1205 itaque] utique O! 1203 sectilis] -is O? 1207 non tamen et] oz. V. rell.], exercere V"CA) [v] 4Ansp., exseto A [C] sunt e, non sunt] V. O* CA) [B] 4Ausp., non sunt 74 [tamen C? s, L, tamen non 1212 ritusque] -s1207/1208 etiam multa — O! tamen sunt ulla eZ. prnc.] sactilegi paulatim atque alternatim secundum praedicta prophetica 44 10

180

121;

1220

122;

1230

123;

CONTRA PHILOSOPHOS III

mens auida aeternitatis vitaeque praesentis breuitate permota, contra huius diuinae auctoritatis lumen cultumque contendat ? Quae disputationes, quae litterae quorumlibet philosophorum, quae leges quarumlibet ciuitatum duobus praeceptis, ex quibus Christus dicit totam legem prophetasque pendere, | ullo modo sunt comparandae ? Diliges Dominum 151 Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente (td €t proximum twum sicut te ipsum. Hic physica, quoniam omnes omnium naturarum causae in Deo creatore sunt ; hic ethica, quoniam uita bona et honesta non aliunde formatur, quam cum ea, quae diligenda sunt, quem ad modum diligenda sunt, diliguntur, hoc est Deus et proximus ; hic logica, quoniam ueritas lumenque animae rationalis non nisi Deus est ; hic etiam laudabilis rei publicae salus, neque enim conditur et custoditur optime ciuitas nisi fundamento et uinculo fidei firmaeque concordiae, cum bonum commune diligitur, quod summum ac uerissimum Deus est, atque in illo in uicem sincerissime se homines diligunt, cum propter illum se diligunt. Ab hoc uno et uero Deo uitam speramus aeternam. Habemus enim ab illo magnum et bonorum proprium magnae dilectionis indicium. Quamquam enim, quod sumus, quod uiuimus, quod caelum terramque conspicimus, quod habemus mentem atque rationem, qua eum ipsum, qui haec omnia condidit, inquiramus, nequaquam ualeamus actioni sufficere gratiarum : tamen quod nos oneratos obrutosque peccatis et a contemplatione suae lucis auersos ac tenebrarum, id est iniquitatis,

dilectione caecatos non omnino deseruit misitque nobis 1240 Verbum suum, qui est eius unicus filius, quo pro nobis adsumpta carne nato atque passo, quanti Deus hominem penderet, nosceremus atque illo sacrificio singulari a peccatis omnibus mundaremur eiusque spiritu in cordibus nostris dilectione diffusa omnibus difficultatibus superatis in aeter124; nam requiem et contemplationis eius ineffabilem dulcedinem ueniremus, quae corda, quae linguae ad agendas ei gratias satis esse contenderint ? 1231/1232 AV ci 7, 30, 44 - 7, 31, I 1232/1247 AV ci 7, 31, 5-18

CC poI2. CC 47 p. 212-213.

1216/1218 cf Matth. 22, 40. 1218/1220 Matth. 22, 37 et 39. 17, 28. 1243/1244 cf Rom. 5, 5.

1233 cf Act.

1214 lumen cultumque] culmenque 74 [lumenque D] 1219/1220 tota! — te] to. anima t. et ex to. men. t. et prox. t. s. t. Ot 1220 et]diliges a7. V. — sicut] tamquam 44 1222 aliunde non — O* 1227 optime] / O* (4) [z] z4nsp., optima 44 1246 quae?] quot 24

CONTRA PHILOSOPHOS

III

18I

Varro. Quoniam inter multa et mira eruditionis tuae documenta 1250 etiam uitae aeternae, quae huic mortali succedit uitae, men-

tionem facere tua uoluit dignatio, utrum per aliquos uestrae religionis uiros, quibus sine ullo scrupulo falsae opinionis credendum sit, eadem uita aeterna praenuntiata sit atque praedicata, quaero. 1255 Augustinus.

.

Mag

Mysterium uitae aeternae iam inde ab exordio ge|neris 152 humani per quaedam signa et sacramenta temporibus congrua, quibus oportuit, per angelos praedicatum est. Deinde populus Hebraeus in unàm quandam rem publicam, quae 1260 hoc sacramentum ageret, congregatus est, ubi per quosdam scientes, per quosdam nescientes id, quod ex aduentu Christi usque nunc et deinceps agitur, praenuntiaretur esse uenturum ; sparsa etiam postea eadem

gente per gentes propter

testimonium scripturarum, quibus aeterna salus in Christo 1265 futura praedicta est. Omnes enim non solum prophetiae, quae in uerbis sunt, nec tantum praecepta uitae, quae mores pietatemque conformant atque illis litteris continentur, uerum

etiam sacra, sacerdotia, tabernaculum siue templum, altaria, sacrificia, caerimoniae, dies festi et quidquid aliud ad eam i27o seruitutem pertinet, quae Deo debetur et Graece proprie

Aarpeía dicitur — ea significarunt et praenuntiarunt, quae propter aeternam uitam fidelium in Christo et impleta credimus et impleri cernimus et implenda confidimus. Per hanc ergo religionem unam et ueram potuit aperiri deos gentium

1275 esse immundissimos daemones, sub defunctarum occasionibus

animarum uel creaturarum specie mundanarum deos se putari cupientes et quasi diuinis honoribus eisdemque scelestis ac turpibus rebus superba impietate laetantes atque ad uerum Deum conuersionem humanis animis inuidentes. Ex

proprium (1250 ( uitae aeternae | cf supra l. 1251 1253 cf infta l. 1256 1253 ) praenuntiata cf infra l. 1262 1254| praedicata —cf infra l. 1258) COT D-211. AV ci 7, 29, 2-3 1252 CC 47 p. 215. 1256/1282 AV ci 7, 32, I - 7, 33, 1O

1249/1254

1236 Mysterium] Hoc 1252 falsae] sactilegae 74 1250 uitae succedit — O! 1269 cerimonie] 1268 altaria] -ar- O? s. 7. 1266 uitaeque V/ praem. 4 24, latria V7 O* Aarpeía] 1271 — 1/ seruientem seruitutem] 1270 £ 5 O* 2jPis) q v] ZAnsp., CCuerunt [B, CA) O! I7 unt] praenuntiar et t significarun ZAnsp. 12:7 1273 defunctorum l/ Ot significata et praenuntiata sunt 74 [zzss. plerr.] scelestis] celestis V, selestis O! — 1298 impuritate 74

CONTRA PHILOSOPHOS III

182

1280 quorum immanissimo et impiissimo dominatu homo liberatur, cum credit in eum, qui praebuit ad exurgendum tantae humilitatis exemplum, quanta illi superbia ceciderunt. Porphyrius. Dudum nobis mutua altercatione fortiter certantibus et 128; suae professionis sectam strenue defendentibus haud paruum temporis spatium praeteriit. Si quidem sol supremo ab axe descendens cursuque celeri in occasum tendens haud multum diei superesse testatur. Quia uero temporis angustia coartati dudum coeptam disputationem diu protrahere nequimus, de 1290 Christo uestro, cuius mentio proxima responsione abs te facta est, ut uel breuiter aliquid inter nos loquamur, tuam rogo praestantiam. Augustinus. De Christo quidem nostro tecum disserere omnino indig1295 num iudicamus. Attamen ne a nobis uidearis timore contemni,

copia obiciendi quae uelis tibi praestatur eo tamen pacto, ut | uerbum iniquum et dolosum et, quod maioris dementiae 153 est, blasphemia contra Christum nullo modo a te proferatur. Porphyrius. Nos quidem philosophi Christum uestrum culpare aut blasphemare non audemus, sed ei tribuimus excellentissimam sapientiam, sed tamen tamquam homini, discipulos uero eius dicimus magistro suo amplius tribuisse quam erat, ut eum dicerent filium Dei et uerbum Dei, per quod facta sunt omnia. 135; Honorandum tamen eum tamquam sapientissimum uirum adfirmamus, colendum autem tamquam Deum negamus.

13»

Augustinus. Quid causae est, cur de Christo non uultis credere, quod 1284/1300 1300/1304 1305/1306 1308 1308/1311

proprium AV Eu r, 7 AV Eu r, 7 AIV Eu 1,7 AV Eu r, 7

(11) (11) (12) (12)

CSEL CSEL GSEBL CSEL

453 p. 11, 18-23. 453 p. 12, 2-4. 43:0-:12.8: 43 p. 12, 5-7.

1304 cf Io. 1, 5.

1284 uobis O! 1291 uos O! 1300 Nos - culpate] Hoc enim dicunt illi uel maxime pagani, qui dominum ipsum Iesum Christum culpare 24 1301 audent zi sed ei] eique 74 [ei qui F!, et qui P] tribuunt 44 1303 dicunt 24 1303/1304 filium Dei dicerent — 4 1305 tamen] oz. A, eum V/ O* (L4) [Ns] ZAnsp., enim 4 1306 affirmamus] putant 24 negant 44 1308 Quid] igitur add. 44 non uultis] nolint 44 [nolunt g r, noluerint 5]

CONTRA PHILOSOPHOS

III

183

eius de illo discipuli conscripserunt, praesertim cum ab eo 1310 ceteros homines sapientia superatos esse fateamini, quamuis eum fateri Deum nolitis ? Deinde dicite, unde saltem quod sapientissimus fuerit nosse uel audire potuistis. Si fama disseminante, certiorne de illo nuntia fama est quam discipuli eius, quibus eum praedicantibus ipsa per totum mundum fama 131; fragrauit ? Postremo famam praeferte famae et ei famae credite, quae maior est. Ea quippe fama, quae de catholica ecclesia, quam stupetis toto orbe diffusam, mirabili claritate

dispergitur, tenues vestrorum rumores incomparabiliter uincit, ea porro fama tam magna, tam celebris, ut eam timendo 1320 UOS trepidas et tepidas contradictiunculas in sinu uestro rodatis iam plus metuentes audiri quam uolentes credi, filium Dei unigenitum et Deum praedicat Christum, per quem facta sunt omnia. Si ergo famam eligitis testem, cur non hanc eligitis, quae tanta claritate praefulget ? si scripturam, cur non euan1325 gelicam, quae tanta auctoritate praepollet ? Porphyrius. Nos certe aliquos libros habemus, quos Iesum uestrum scripsisse dubium non est, in quibus libris dicimus contineri eas artes, quibus eum asserimus illa fecisse miracula, quorum 133o fama ubique percrebuit. Augustinus. Si aliquos libros habetis, quos Dominum

1311/1327 AV Eu r1, 8 (13) 1327/1328 (infra l. 1332 proprium 1327/1330 (AV Eu r, 9 (14) 1332/133* AV Eu r1, 8 (13)

Iesum scripsisse

CSEL 43 p. 13, I3 - 14, 8. CSEL 43 p. 14, 20-22. CSEL 43 p. 14, 15-19.

1322/1323 cf Io r, 5.

1310 fateantur 74 1311 nolint 74 dicant 24 1312 potuerunt 74 1313 certiorue l/ — 1315 fragrauit] V/ O! C4) [E? y m a e 1 zz] ZAnsp., fraglauit 44

[B: V O Q H .4* E* L?, fraglabit R, flagrauit

T

DCPFNMA*3IMSUxx

V opgr] praeferant 74 1316 de illo credant 4 quae?| quam I7 O! 1317 stupent 74 1318 uestrorum] istorum 24 1320 uos] isti 44 uestto] suo 74 1320/1321 rodant 74 1321 uolentes] O* 24 74ns5., nolentes V (C4) [5 e/] 1323 eligunt (47:5) 4A 1327 Nos - quos] Ita uero isti desipiunt, ut illis libris, quos 44 Iesum uestrum] eum 4 1328 dubium non est] existimant 74 in quibus libris] ozz. 4 dicant 74 1329 asserimus] putant 74 1330 perctebuit] V/ Ot (C4) [D m x 9 / z;], petctebuit 74 [percrebuetit 17], percreb(r»uit ZÁnsp. 1332/1333 habetis — nobis] habere se dicunt, quos eum scripsisse adsetant, prodant eos nobis 74

CONTRA PHILOSOPHOS III adfirmatis, prodite nobis. Profecto enim utilissimi et salu-

184

berrimi

sunt, quos, ut fatemini,

scripsit.

uir sapientissimus

mali sunt ; porro si mali 154 1335 Si autem timetis eos |proferre, utique sapientissimum autem ; scripsit issimus sapient eos non sunt, s Christum fatemini : non ergo Christu tale aliquid scripsit. Vos certe propterea Christum sapientissimum putatis fuisse, quia nescio quae illicita nouerat, quae non solum disciplina 1340 Christiana, sed etiam ipsa terrenae rei publicae administratio iure condemnat. Et certe qui tales Christi libros legisse uos adfirmatis, cur uos nulla talia facitis, qualia illum de libris

1345

1550

talibus fecisse miramini ? Illud quoque attendite, qui magicis artibus tanta potuisse et nomen suum ad populos in se conuertendos arte ipsa consecrasse deliratis, utrum potuerit magicis artibus tantos prophetas diuino spiritu antequam in terra nasceretur implere, qui de illo talia futura praelocuti sunt, qualia iam praeterita in euangelio legimus et qualia in orbem terrarum nunc uidemus. Neque enim, si magicis artibus

fecit, ut coleretur

et mortuus,

magus

erat

antequam

1555

natus esset, cui prophetando uenturo gens una deputata est, cuius rei publicae tota administratio prophetia esset illius regis uenturi et ciuitatem caelestem ex omnibus gentibus condituri. Proinde illius Hebraeae gentis ad prophetandum Christum, sicut dixi, deputatae nullus alius Deus erat nisi

1360

quae in eis sunt. Quo offenso saepe suis hostibus subdebantur, nunc autem pro grauissimo scelere occisi Christi ex ipsa Hierosolyma, quod erat regni eorum caput, penitus eradicati et Romano imperio subiugati sunt.

Deus unus, Deus uerus,

qui fecit caelum et terram et omnia.

1338/1343 AV Eu 1, 9 (14) 1343/1360 AV Eu 1, 11 (17) - 12 (18)

CSEL 453 p. 15, 2-7. CSEL 43 p. 16, 17 - 17, 11.

1356/1387 Ps. 145, 6 ; Ex. 20, I1 ; Act. 4, 24 €t I4, I5.

1335 timent 1334 ut ipsi fatentur 74 1333/1334 et saluberrimi] ozz. 7Ansp. 1338 Vos - putatis] quando quidem Christum propter1337 fatentur 74 A uos] 1342 adfirmant 74 1341 uos] se 7A ea sapientissimum putant 24 1345 delirant 74 adtendant 24 1343 mirantur 24 faciunt 24 ipsi 44 1349 orbem] V' Ot (A4) [R T D], orbe 4 1346/1347 nasceretur in terra — O! 1351 natus esset] V/ O! ;4nsp., esset terrarum] praesentia add. 74 "Ansp. 1354 ptophetizando V zAnsp. natus — (A) [H .4 E L 5 U y], esset oz. A 1358 autem] V/ O! (A4) [H .A E L y g] ZAnsp., etiam prophetizandum I7 74nsp. 1359 Hierosolyma] 44 [hierusolyma C, hierusolima B* D A4 E L, hietosolyA mis H!, hierosolima F IN] ;4zs., ierosolima 17 Ot

CONTRA PHILOSOPHOS

III

185

Porphyrius. Cur ergo deus Hebraeorum, quem summum et uerum Deum dicitis, non solum Romanos eis non subiugauit, sed nec ipsos Hebraeos, ne a Romanis subiugarentur, adiuuit ?

1365 Augustinus. Ideo certe, quia praecesserunt manifesta peccata eorum, propter quae illis hoc euenturum prophetae ante praedixerant, et maxime, quia impio furore Christum occiderunt, in quo peccato

aliorum

occultorum

peccatorum

meritis excae-

1370 cati sunt. Et | quod illius passio esset gentibus profutura, 155 eadem prophetica contestatione praedictum est. Rem sane mirabilem non aduertitis deum Hebraeorum offensum a uictis nec receptum a uictoribus nunc praedicari et coli ab omnibus gentibus. Ipse est enim Deus Israel, de quo tanto ante pro157; pheta plebem Dei sic adlocutus est : Ef qui eruit te Deus Israel Deus uniuersae terrae uocabitur. Hoc factum est per nomen Christi uenientis ad homines ex semine ipsius Israel, cui dictum est : In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae. Hinc ostenditur Deus Israel, Deus unus, qui fecit caelum et 1380 terram

et res humanas

iuste ac misericorditer curat, ita ut

nec praecludat iustitia misericordiam, nec impediat misericordia iustitiam, quod non ipse sit uictus in Hebraeo populo suo, quia regnum sacerdotiumque eius Romanis expugnandum delendumque permisit, quando quidem per Christi euange138; lium, ueri regis et sacerdotis, quod illo regno et sacerdotio futurum praefigurauit, nunc ipse Deus Israel ubique delet idola. gentium, quae utique ne delerentur, recipere sacra eius Romani noluerunt, sicut receperunt deorum aliarum gentium, quas uicerunt. Ita et regnum sacerdotiumque propheticae 1390 gentis abstulit, quia iam qui per ea promittebatur aduenerat,

1362/1371 AV Eu r, 13 (20) 1371/1379 AV Eu rz, 14 (21) 1377/1394 AV Eu 1, 14 (21)

1375/1376 Is. 54, 5.

CSEL 43 p. 19, 5-11. CSEL 43 p. 19, 21 - 20, 5. CSBL 43 p. 20, 7 - 21, 2.

1878 Act. 3, 25 ; Gen. 22, 18 et 26, 4 et 28, 14 ; Ps. 71, 17.

1381/1382 cf Iac. 2, 15.

1366 Ideo — praecesserunt] praecesserunt enim 24 1367? euenturum] V/ Ot (.4) [ce?. : euenturis IN*] 7475p., uenturum 24 [Bs C P F! g] prophetae] tanto aZ. 4 [prophetando 4! L, prophe ... tando .] 1369/1370 ex^ecati -i- s./. O? 1370 Bt] V. Ot CA) [cez. edd.] ZAnsp., os. A [B*] 1372 admirabilem 7475. aduettunt pauci pagani, qui remanserunt, deum 4 1376 Deus] ozz. À [deus uocabitut Z5 ras. IN] 1377 cui] ipsi Israhel 74 1378 In] V O* CA) [cez. edd.] zAnsp., et praem. A [B R] 1385 ille Ot 1387 dolerentur O! 1390 pmittebatur 1

CONTRA PHILOSOPHOS III et Romanum imperium, a quo illa gens uicta est, per Christum regem suo nomini subiugauit atque ad euertenda idola, propter quorum honorem sacra eius recepta non erant, Christianae fidei robore ac deuotione conuertit. 186

1395

Porphyrius. Euersio templorum et damnatio sacrificiorum et confractio simulacrorum non per doctrinam Christi uestri fuit, sed per discipulorum eius, quos aliud quam ab illo didicerunt docuisse asserimus.

1400 Augustinus.

Si non uultis credere Christum talia docuisse, prophetas legite, qui non solum superstitiones idolorum euerti praeceperunt, uerum etiam Christianis temporibus hanc euersionem futuram praedixerunt. Qui si fefellerunt, cur tanta manifes1405 tatione completur ? Si uerum dixerunt, cur tantae diuinitati resistitur ? Verum tamen diligentius a uobis quaerendum est, quemnam putetis esse |Deum Israel. Cur eum colendum non 156 recepistis sicut aliarum gentium deos, quas Romanum subegit imperium, praesertim cum uestra sententia sit omnes deos I4IO colendos esse sapienti ?

Porphyrius. Ideo certe huius Dei Israel sacra recipere noluimus, quia solum se coli uoluerit, deos autem nostros quos nos celebramus, coli prohibuerit. Certe Socratis sapientissimi philosophi 1415 sententia est unumquemque deum sic coli oportere, quo modo AV AV AV AV AV 1415/1435 AV

1396/1399 1401/1410 1412/1414 1414/1415

Eu Eu Eu Eu Ru Eu

r, r, z, r, r, 1,

16 16 18 18 18 18

(24) (24-25) (26) (26) (26) (26) - 1, 19 (27)

1402/1403 cf Ez. 14, 6.

CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL

43 453 453 43 43 45

p. p. p. p. p. p.

22, 22, 24, 24, 24, 24,

14-17. 22 - 25, 7. 6-9. 16. 14.15. 16 - 25, 16.

1414/1416 c£ Xenophon, Memor. 4, 5, 16.

fuit] fiat 4 1397 uestri] oz. 44 1396 disputant, quod haec euersio 74 1406 1402 legant 24 1401 nolunt 4 1399 asserimus] contendunt 74 1407 putetis] 74z;p., putatis / O!, putent 74 ^ 1408 a uobis] ab istis 24 1412 Ideo - quia] 1409 uestra] eorum 4 quos V O! receperunt 44 Nihil ergo estat, ut dicant, cur huius dei sacra tecipere noluerint, nisi quia 74 1413/1414 deos — celebramus] illos autem deos gentium, quos isti iam colebant 74 1414/1415 Certe — sententia] celebramus] colebant 44, colebamus 24755. Cette sententia illius eorum philosophi proditur, quem sapientissimum omnium hominum etiam oraculo fuisse firmarunt. Socratis enim sententia 44

CONTRA PHILOSOPHOS III

187

ipse se colendum praeceperit. Proinde nobis summa necessitas facta est non colendi Deum

Hebraeorum,

quia, si alio modo

eum colere uellemus quam se colendum ipse iussisset, non utique illum coleremus, sed quod nos finxissemus. Si autem 1420 illo modo uellemus quo ipse diceret, alios nobis colendos non esse cernebamus, quos ille coli prohibebat. Ac per hoc respuimus Dei Israel cultum, ne multos deos nostros offenderemus,

magis arbitrantes nobis obfuturam fuisse istorum iracundiam quam illius beniuolentiam profuturam. 142; Augustinus. Absit ista uana necessitas et ridenda timiditas : nunc quaero, quid de isto Deo sentiatis, quibus placet omnes deos colendos esse. Si enim iste colendus non est, quo modo coluntur omnes, cum iste non colitur ? Si autem colendus est, non 143o omnes colendi sunt, quia, nisi solus colatur, iste non colitur. An forte dicturi estis istum non esse Deum, cum illos deos dicatis, qui, sicut nos credimus, nihil possunt nisi quod illius

iudicio permittuntur, non ut alicui prosint, sed nec laedere ualeant nisi eos, quos ita laedendos esse ille iudicat, qui omnia 143; potest ? Postremo, si illos deos dicitis, qui numquam ausi sunt per uates suos contra istum Deum aliquid dicere, quo modo non est Deus, qui per uates suos uestra simulacra non solum euerti iussit, uerum etiam in omnibus gentibus euersum iri praedixit ab eis qui illis desertis se unum colere iuberentur 144o et iussi famularentur ? Quae cum ita sint, cur non potius miseri intellegitis illum esse Deum uerum, quem sic uidetis a 1435/1440 AV Eu r1, 19 (27) 1440/1461 AV Eu r1, 21 (20)

CSEL 43 p. 26, 5-10. CSEL 43 p. 27, 14-28, 13

1437/1439 cf Is. 2, 17/20 ; cf Iet. 10, 11.

nobis] colendum] V/ O* (,4) [R. T] 44zs5., esse add. A 1416 se ipse — ;4 1419 iussisset] dixisset 24 1418 uellent 74 1417 si] in aZ. O' istis 44 nobis] sibi 74 14290 uellent 24 finxissent 74 nos] ipsi 44 colerent 74 1421/ ille] V^ Ot CA) [cez. edd.] 4Ansp., ipse -4 [B! R T D] 1421 cernebant 74 1422 Dei Istael] unius 1422 respuerimus O!, respuerunt 74 [respuerent P?] 1423 offenderent J4 deos nostros] falsos 44 ueri dei 74 [dei ueri B] 1426 Absit] Sed fuerit 74 1424 beneuolentiam V/ O! ZAnsp. nobis] sibi 24 1429 colitur] oz. O! sentiatis] sentiant homines J4 1427 quaerimus 24 1435 dicunt 44 1433 nec] ut praem. JA 1432 dicant 74 1431 estis] sunt 74 1438/1439 euetsum iri] T7 1437 uestra] istorum J4 nuncquam O! pre m] ZAnsp., euersuiri 4A (-i- pr. postea add. B, aeuetsu. ti (eras. -i) Ot! CA) [V x H3, euetsuri C! P. E? L, euersutas F, euersura R TD C? NNMQ EIUS euertenda IN? $? U?, euersurum E?, euersurum iri y! K! p] — 1439 unum] WOtCA) uerum 1441 intellegunt 74 g] [cez. edd.] Ansp., deum add. A [B D 24? S U Deum — O! uident 74

CONTRA PHILOSOPHOS III deorum uestrorum societate seiunctum, ut quem Deum fateri 188

cogimini, qui omnes deos colendos esse profitemini, cum ceteris

colere non sinamini ? Cum ergo | coli simul non possint, cur 157 1445 non ille eligitur qui istos coli uetat relictis illis qui illum coli non uetant ? Aut si uetant, legatur. Quid enim magis populis uestris in templis uestris debuit recitari, ubi nihil umquam tale personuit ? Et utique prohibitio tam multorum contra unum quam unius contra tam multos notior esse deberet. Nam 1450 si huius Dei cultus est impius, inutiles sunt dii, qui homines ab impietate non prohibent : si uero pius est huius cultus, quoniam in illo praecipitur ne isti colantur, impius est cultus illorum. Si autem (tam) diffidenter istum coli prohibent, ut plus audiri timeant quam prohibere audeant, hoc ipso quis m, qui 1455 non sapiat, quis non sentiat illum esse potius eligendu euerti a simulacr uestra qui prohibet, publice istos coli tam iussit, praedixit, euertit, quam istos, quos, ut ille non colatur,

1460

1465

iussisse nescimus, praedixisse non legimus, ualuisse aliquid non uidemus ? Rogo, quis est deus iste, respondete, qui omnes deos gentium sic persequitur, qui omnia eorum sacra sic prodit, sic extinguit? Porphyrius. Quid de isto deo quidam noster magnae scientiae magnaeque auctoritatis philosophus senserit quidue scripserit, eruditioni tuae breuiter pandam. Certe Varro noster, quo doctiorem apud nos neminem inuenimus, deum Iudaeorum louem asseruit nihil interesse censens, quo nomine nuncupetur, dum eadem res intellegatur,

credo illius summitate

1463/1465 proprium 1466/1473 AV Eu r1, 22 (30)

deterritus. Nam

quia nihil superius

CSEL 43 p. 28, 16 - 29, 1.

1407/1473 Varro, An. diu. 1 ft. 58 b.

sociatate 17 1442 deorum uestrorum] d. suorum (;4) [V 5], suorum d. 44 simul coli — .4 1444 sinantur 24 profitentur 4 1443 coguntur J4 1445 uetat] possint] V Ot (A) [rez.] 4Ansp., possunt ;4 [B C P F L^ p g a] 1449 uncquam Ot 1447 uestris] eorum (is) A illis] istis 4 u- O? 1453 (tam»] notior] V/ O!, notior et potentior 44, notior (et potentior) Z4nsp. diffidenter] / Ot (L4) [cez. edd.] ^4nsp., fidenter 74 ZAnsp., omm. V. O*, tam 44 1459 Rogo - qui] Rogo, 1456 uestra] eorum 24 [B R. T D, diuidenter H]

respondeant : quis est deus iste, qui 24

1460 prosequitur O!

1466 Certe —

1466/1467 inueniunt 24 nos] se 4 quo] Varro autem ipsorum, quo 4 1467 asseruit] putauit 74 1469 deterritus] deterius O'

CONTRA PHILOSOPHOS

III

189

1470 solent colere Romani quam Iouem, quod Capitolium eorum satis aperteque testatur, eumque regem omnium deorum adfirmant,

cum

animaduerteret

Iudaeos

summum

Deum

colere,

nihil aliud potuit suspicari quam Iouem. Merito ergo Iovem colimus, de quo ait Maro philosophus : 'Iouis omnia plena,' id 1475 est omnia uiuificantem

spiritum.

Augustinus. Certe Euhemerus poeta ipsum Iouem et Saturnum pa|trem 158 eius homines fuisse prodit. Cicero etiam homines fuisse satis confitetur, in caelum autem peruenisse beniuole suspicatur. 1480 Quamquam et hunc honorem opinionis ab hominibus eis esse delatum, non dubitauit publice dicere, qui etiam sepulcra deorum commemorare ausus est litterisque mandare. Varro etiam dicit talium deorum sacra ex cuiusque eorum uita uel morte, qua inter homines

uixerunt

uel obierunt,

esse com-

1485 posita. Sed quid ad nos? Dicant se Iouem non hominem mortuum colere nec homini mortuo Capitolium dedicasse, sed spiritui uiuificanti omnia, quo mundus impletur. Quid dicitis de Saturno ? Quem Saturnum colitis ? Nonne ille est, qui primus ab Olympo uenit,

1473 1473/1475 1477/1478 1478/1481 1481/1482 1482 1483/1485 1485/1487 1487/1493

AV AV AV AV AV AV AV AV AV

But.23(51) Eu 1, 23 (31) Eu r1, 25 (32) Eu r, 25 (32) Eu r1, 23 (23) Eu r, 23 (33) Eu r1, 25 (33) Eu r1, 25 (34) Eu r1, 25 (34)

CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL

45. 43 453 453 43 43 43 43 43

p. p. p. p. p. p. p. p. p.

29; 29, 30, 31, 31, 32, 32, 32, 32,

I1. 9-11. 8-10. 2-6. 24 - 32, 1. 5. 4-6. 10-12. 14-19.

1477/1478 cf Aug., 1445 cf Io. 6, 65 ; 2 Cot. 5, 6. 1474 Verg., Ec. 5, 6o. 1478/1479 cf Cic., Tusc. 1, 13 (29) ; Lact., Du. insz. 1, 15, Cin. Dei 6, 7, 24/26. 1485/1487 Varro, 1481/1482 cf Cic., Tusc. 1, 13 (29). 165 Cic» C273. 1 (2): "Ant. diu. 1 ft. 57. 1487 cf Io. 6, 65 ; 2 Cor. 5, 6.

1474 philosophus] oz. 4, [philosophus] 1471/1472 affirmant] atbitrantur 74 1477/1478 Certe — prodit] Sed numquid etiam ille Euhemerus poeta "Ansp. fuit, qui et ipsum Iouem et Saturnum patrem eius et Plutonem adque Neptunum 1477? Euhemerus] 24 fratres eius ita planissime homines fuisse prodit 44 [eumhiemerus (-m- pr. e£ -i- eras.) B, ... emerus (euh- eras.) O] zAnsp., hometus 1478 Cicero louem] oz. V V. O: CA) [N? H? A4? U o p r, omerus R T D] (cf AV. Eu 1, 23 (32) p. 30, 14.15) ctiam homines] hic certe istorum deos homines 24 1482/1483 Varro etiam dicit] numquid et Varro ... fingit ..., 1481 etiam] oz. :À 1488 1485 Iouem] rationem T7 O* 1484 quam V ZAnsp. quod dicit 24 olimpho O! 1489 primo O! colunt 24 dicunt 44

I90 1490

CONTRA PHILOSOPHOS III Arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis? Qui genus indocile et dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque uocari Maluit, his quoniam tutus latuisset in oris ?

Porphyrius. 1495

1500

1505

Non, inquam, ita est ; nam uideris, si fuit ille homo et rex

quidam, de quo ista narrantur, nos tamen Saturnum interpretamur 'uniuersum tempus', quod Graecum etiam uocabulum eius ostendit ; uocatur enim Kpóvos, quod aspiratione addita etiam temporis nomen est ; unde et Latine Saturnus appellatur, quasi saturetur annis.

Augustinus. Quid iam uobiscum agendum sit, nescio, qui conantes in melius interpretari tempora, nomina et simulacra deorum uestrorum fatemini maiorem deorum uestrorum et patrem ceterorum tempus esse. Quid enim aliud iudicatis quam omnes deos uestros temporales esse, quorum patrem ipsum tempus constituitis ?

Porphyrius. At nos philosophi Platonici Saturnum aliter interpretamur 1510 dicentes appellatum Cronon uelut a satietate intellectus eo, quod Graece satietas «opos, intellectus autem siue mens vods

1495/1514 AV Eu r1, 23 (34-35)

CSEL 43!p,53; 1-17-

1490/1493 Verg., 74en. 8, 320/324. 1499 cf Setuius, in Verg. Aen. 3, 104.

1491/1494 Lact., Diz. i157. 1, 13, 9.

1496/

1496/1500 cf Lact., Diu. ins. 1, 12, 9.

1496/1499 cf Arn. 5, 29. 1498/1500 cf Dion. Hal. r, 38 et rz, 34. cf Cic., De nat. deorum 2, 25 (64).

1499/1500

1493 latuisset tutus — 74 zAnsp. otis] 44 74rnsp., horis VO! (,4) [B C P F IN y 2] 1493 inquiunt 44 ita est] oz. 4 1498 Kpóvos] CA) [re /zz], Ctonos V Ot! 4 [RTCPVFOH AEL 5 U yg, ... cronos O, cr.onos (eras. -h-) M, chronos B N, chotos D, xpóvos a Migne] ZAnsp. 1502 uobiscum] cum istis 74 1503 tempora] oz. 44 1504 uestrorum] suorum Z4 fatentur J4 deorum uestrorum] deum suum 44 1505 iudicant (4) [?], indicant 24 1506 uestros] suos Z4 1507 constituunt 24 1509/1510 At — dicentes] Erubuerunt hinc philosophi eorum recentiores Platonici, qui iam christianis temporibus fuerunt, et Saturnum aliter interpretati conati sunt dicentes 24 1511 quod cronos gtaece satietas intellectus O* kópos] CA) [ e 7 zz], ctonos V Ot (4) [H? g], coros A [B C P F? O M QO H!, choros V IN 4! E L y, chronos (-nus D) R T D 74? $, chortos satutitas T zn zzarg., ctos D, xpes r a, xópos Migne] zAnsp. vots] CA[raelm].Ansp.,noisV CA)[p],nusOt22[BR TDCPVOMH.ABES y £ (nüs T, nüs M), nus ... IN, nunc Q, noys (-y- s. 7.) F, no. (eras. -s) L, nos x]

CONTRA PHILOSOPHOS

III

I9I

dicitur. Cui uidetur suffragari et Latinum nomen quasi ex prima Latina parte et Graeca posteriore compositum, ut diceretur Saturnus tamquam

satur esset vois.

Augustinus. Certe si possetis, uos sicut ipsam interpretationem | ita 159 etiam superstitionem hominum commautaretis et aut nulla simulacra aut certe Saturno potius quam Ioui Capitolium construeretis. Neque enim ullam animam rationalem sapien1520 tem fieri disputatis nisi participatione summae illius incommutabilisque sapientiae, non solum cuiusquam hominis ani-

1515

mam,

sed ipsius etiam mundi, quam dicitis Iouem ; nos uero

esse quandam summam Dei sapientiam, cuius participatione fit sapiens, quaecumque anima. fit uere sapiens, non tantum 1525 concedimus, uerum etiam maxime praedicamus. Dicite ergo quod placet, interpretemini quod sapitis, dum tamen omnia argumenta uestra perturbet Deus Israel. Qui cum omnes deos uestros coli prohibuerit et a nullo eorum coli prohibitus sit eorumque simulacris et sacris euersionem praeceperit, fecerit, satis ostendit illos falsos atque fallaces 1550 praedixerit, ac ueracem Deum, qui fecit caelum et terram uerum esse se et el omnia quae in eis sunt. Qui ad Abraham loquitur dicens: In semine tuo benedicentur omnes gentes, ex cuius semine populus Israel, unde uirgo Maria, quae peperit Christum, in quo

1516/1525 1525/1531 1531/1532 1332

AV Eu 1, 23 (35) AV Eu r1, 25 (358) AV Eu 1, 12 (18) (cf AV Eu 1,25 (59) p. 38, 7-8) proprium (cf AV Eu rz, 25 (39) p. 58, 10)

1532/1535 AV Eu r, 25 (39)

1519/1521 cf Plot., Ez. 5, 8, 5. 1533 Gen. 22, 18 ; Act. 5, 25.

1513 latini 74z5p.

CSEL 43 p. 34, 9-18. CSEL 43 p. 57, 19-24. CSEL 43 p. 17, 7-8.

CSEL 43 p. 58, 15-16.

1531/1532 Ex. 20, 11 ; Ps. 145, 6 ; Act. 4, 24.

1514 Saturnus] saturus O!, satur esset O* (4) [ce] 74nsp.,

D e 7, satutescet (673 [2], nus O! 4 [B R. N, oz. Q, nunc F?, uos] possent 4A 1518 Capitolium] V/ O* (4) [B R. T] Z4nsp., 1520 1519 construeretis] constituerent ^4

satura esset V/, satur 74 [B R!, satur .et (€ eras.) M, satut et T vos] GA) [r a e 1 zz] 44nsp., nois V^ CA) satut esse et H!] TCPVF:OMH.A E 5$y g(nüs T, nüs M), nuis (nu- ras.) 1516 Certe] numquid non 24 nos D x, no. (eras. -s) L]

1517 commutarent 74 isti 44 Capitolia 44 [capitulia C P] 1525 dicant 4 18522dicuntz4 disputant J4 — 1521 cui"squam] -u- O?;]. 18529 argumenta sapiunt 44 1526 interpretentur 24 ergo] oz. 44 1527/1528 omnes deos uesttos] illos omnes A uestra] eorum argumenta 44 1535 benedicuntur — potestis] est A dictum quippe huic dicens] 1532 Qui benedicuntur] V/ O* 74 possunt si negate, iam audeant benedici omnes gentes CA) [5, benedicentur g, benedici. (eras. -t) A] -Ansp.

192

CONTRA PHILOSOPHOS III

benedicuntur omnes gentes. Audete iam negare si potestis, audite prophetam dicentem : Domine Deus meus et refugium meum n die malorum, ad te gentes uenient ab extremo lerrae et dicent : uere mendacia coluerunt patres nostri simulacra et non est n alls utilitas. Ecce nunc fit, ecce nunc gentes ab extremo 1540 terrae ueniunt ad Christum ista dicentes et simulacra frangentes. Et hoc enim magnum est, quod Deus praestitit ecclesiae suae ubique diffusae, ut gens Iudaea merito debellata et dispersa per terras, ne a nobis haec composita putarentur, codices prophetarum nostrorum ubique portaret et inimici fidei nos1545 trae testes fierent ueritatis nostrae. Quo modo ergo discipuli Christi nostri docuerunt, quod a Christo non didicerunt, sicut uos stulti iactitatis, ut deorum gentium et simulacrorum superstitio deleretur ? Numquid et illas prophetias, quae nunc 1535

leguntur in codicibus inimicorum Christi, possunt dici finxisse 1550

1555

1560

discipuli Christi ? Quis enim | haec euertit nisi Deus Israel ? 160 Ipsi enim populo dictum est per diuinas uoces factas ad Moysen : Aud: Israel, Dominus Deus tuus Deus wnus est. Non [acies tibi idolum meque cuiusquam. similitudinem, meque in caelo sursum, neque in terra deorsum. Non adorabis deos alienos, sed meque seruies eis : non facies secundum opera ipsorum, sed deponendo depones et confringendo conjringes simulacra eorum. Deus ergo Israel, qui prohibuit alios deos coli, qui prohibuit idola fabricari, qui praecepit euerti, ipse per Christi nomen et Christianorum fidem istarum omnium superstitionum euersionem iussit, promisit, exhibuit. Euersis ergo diis aliis tam euidenter effecit, ut solus colatur, humiliata omni super1536/1554 1554/1556 1557/1588 1558/1560 1560/1569

AV AV AV AV AV

Eu Eu Eu Eu Eu

r, r, r, r, 1,

26 26 26 26 27

(40-41) (41) (41) (41) (42)

CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL

43 43 43 43 453

p. p. p. p. p.

39, 40, 41, 41, 42,

14 - 40, 10. 12-15. 2-4. 6-8. 4-14.

1336/1539 Ier. 16, 19. 1552 Deut. 6, 4; Marc. 12, 29. 1532/1584. Deut. 5, 85 Hx. 20,74. 1554/1556 Ex. 25, 24. 1561/1562 cf 2 Cor. 1o, 5.

1536 audite] habent et legunt 74

1542/1543 dispersa] esset adZ. O? ;. 7.

1544

pottarent Ot (L4) [B?] inimici] V O* (4) [?] 24nsp., inimica 24 1545 testes] testis I/J4 fieret 44 1546 nostri] 7Azsp., nostro V7, non Ot, oz. A non] ROUEN 0» sicut] sc O 1547 uos] oz. .A stulti] desipiendo aZ.4 lactitant 74 gentium] 7 O* C4) [D! 44! E L a y m] ZAnsp., gentilium 24 1550 hoc O! 1852 Deus unus] Ot (j43) [CPV FAAELSUvypg4n] ZÁnsp., dominus unus 4 [B R TDONMQOHv,unuscrae] 1553 cui'squam] -u- O? ;,Z. cf 7. 1521 1533/1554 neque in — neque in] V7 Ot (4) [cez. edd.] ZAnsp., neque quae in ... neque quae in 24 [B R T D] 1554 alienos] V7 O* (A4) [H 44 E L U a y g] ZAnsp., illorum 44 [eotum »] 1560 ergo] ozz. 4A (sed cf -AV^

Eu 1, 27 (42) p. 42, 3) 1861 effecit] VO! C4) [R DMQOH?* AE L y r a] "Ansp., efficit 4 humiliata] V/ O* (4) [codd. praeter B!] ^Ansp., humilata 74

193 CONTRA PHILOSOPHOS III ba altitudine, quae aduersus Christum se erexerat pro idolis persequens interficiensque Christianos. Nunc certe quaeritis, ubi uos abscondatis, cum sacrificare uultis, uel ubi deos ipsos 1565 uestros

retrudatis,

ne a Christianis inueniantur

atque fran-

gantur. Vnde hoc nisi a timore legum atque regum, per quos Deus Israel erexit potestatem iam subditos Christi nomini, sicut longe ante promisit dicens per prophetam : E! adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient ei ? Sed iam 157o quid dicitis de Deo Israel, qui est Deus illius populi, de quo uenit semen, in quo benedicentur omnes gentes ? Quid, inquam, dicitis de Deo Israel, cui seruiunt uirtutes et exercitus angelorum ? Cur eum miseri non colitis ?

1355

Porphyrius. Nos certe colimus praepositum istorum elementorum, quibus iste uisibilis et corporeus mundus extructus est.

Augustinus. Quid opus est hinc diutius disputare, cum ad id quod ago sufficiat quod uos qualibet praesumptione opinamini de | illo 161 1580 Deo, quem Deum esse negare non potestis. Si enim praepositus est elementorum,

quibus mundus iste consistit, cur non

1569/1571 AV Eu r, 29 (45) 1571/1572 supra l. 1570 (cf AV Eu r, 29 (45) p- 44, 18)

CSEL43 p. 44, 20-45; 1-

1572/1573 AV Eu r, 29 (45)

CSEL 43 p. 44, 19-20.

1573 1575 1575/1576 1578/1582

CSEL 43 p. 45, 5-7CSEL 43 p. 45, 11-15.

AV Eu r1, 29 (45) supta l. 1573 AV Eu 1, 29 (45) AV Eu r1, 29 (45)

1568/1569 Ps. 71, 11.

CSEL 43 p. 45; 1-

1871 cf Gen. 22, 18.

Christum — 44 1362 aduersus Christum se] V O! CA) [E? y v] 44nsp., se aduetsus 1564 uos] se A quaerunt 44 1563 prosequens O! [se omm. .A E L)] retrudant (44) 1565 uestros] suos J4 uolunt 24 abscondant 44 suam add. A, Israel] 1567 e] ra D T R [BE 4 t recludan H'], [ce7., tettodant exsetit A [.exerit ZAnsp., e] pra xe [OL CA) VO erexit] I. (suam? 2Ansp. ei] V Ot (A4) [R Ji 1369 omnes — ei] o. g. s. ei Ot (eras. t-) B, exetcet D 2] dicunt 44 13570 quid] qui 24z. Sed iam] oz. .À D v] .Ansp., illi A Deus est — 44 — 1871 qui] quia 44 [-a NN ». 7.] de!] isto add. 4 benedicerentur ufa 1571/ benedicentur Ot (.4) [R T 7], benedicuntur I7 "Ansp., cui] quia illi 44 a4. A isto de] Á dicunt 1572 4 oz. inquam] 1572 Nos certe 1875 24 colunt ^4 solum miseri] eum ^ O! 1573 anglorum 1579 uos] 74 4g. inquit itum] praepos 4 colerent colimus] quem deum 1580 possunt 74 opinantur 44 illi 4A

I94

CONTRA PHILOSOPHOS

III

ipse a uobis colitur ? Adhuc certe non inuenitis, quid de isto Deo Israel constanter liquidoque pronuntietis, nec umquam inuenietis, donec eum inueniatis Deum

solum uerum,

a quo

158; creata sunt omnia.

Porphyrius. Lucanus, magnus noster in carmine declamator, (quaerens? quisnam esset Iudaeorum

deus, maluit eum incertum deum,

quam nullum deum dicere, cuius tam magna documenta sen1590 tiebat. Ait enim :

et dedita sacris Incerti Iudaea dei. Augustinus. Nondum deus iste sanctus et uerus Deus Israel, nondum 1595 tanta. per Christi nomen in omnibus gentibus fecerat, quanta usque in hodiernum post Lucani tempora consecuta sunt. Nunc uero quis tam durus non flectatur ? quis tam torpidus non ignescat, cum impletur quod scriptum est, quia cael enarrauerunt. gloriam. Det, et opera manuum eius adwuntiat 16oo firmamentum ? Caelorum nomine apostoli Christi significati sunt, quod in eis Deus praesideret, ut euangelium adnuntiarent. Iam n sole, hoc est in manifestatione, $osuwit taber-

naculum suum, quod est ecclesia ipsius, quia, ut hoc faceret, ipse, sicut ibi sequitur, famquam sponsus rocessit de thalamo 1605 $40, id est : coniugatum Verbum carni humanae processit de

1582/1598 1598/1600 1600/1602 1602/1608

AV AV AV AV

Eu Eu Eu Eu

r1, r1, rz, r1,

29 30 30 30

(45) - 30 (46) (46) (46) (46)

1591/1592 Lucan., PJars. 2, 592/595.

18,6.

1604/1605 ibid.

CSEL CSEL CSEL CSEL

453 43 43 43

p. p. p. p.

46, 46, 46, 47,

1-16. 21 - 47, 1 19-21. 4-11.

1598/1600 Ps. 18, 2.

1602/1603 id.

1582 ipse] potius solus ipse 4 [B R T D r], ipse potius (4) [ve7.] a uobis] ozz. A cette] om. .4 inueniunt 24 1583 pronuntient 4 uncquam O! 1584 inuenient 74 inueniant 74 1587 Lucanus] Proinde quidam praem. A noster] eorum 24 quaerens] Z4nsp., omm. V' O*, credo et ipse diu quaefens siue per suas cogitationes siue pet suorum libros P 1588 deus, et, quia non pie quaerebat, non inueniens 74 maluit] V/ O* C4) [R T] zAzsp., tamen add. A eum] ozz. 44 deum, quem non inueniebat 74 1594 Nondum] Et praem. A 1595 per Christi nomen tanta — 24 1596 hodiernum] V7 Ot (74) [B!], diem Z4. 44, h. (diem? 24755. post] -ost O? ;. 7. 1599 adnuntiat] I7 O! CA) [5] AAnsp., adnuntiauit 74 1600 caelorum] enim a44. 44 1601 praesidet reo 1601/1602 adnuntiarent] T7 Ot (L4) [cez. edd.] 7Ansp., nuntiarent74

[BRUT]

I95 CONTRA PHILOSOPHOS III utero uirginali, iam exultauit ut gigas et cucurrit uiam, iam a summo caeli facta est egressio eius et recursus eius usque ad 1610

1615

1620

summum caeli. lam exaltatus est, iam honorificatus est uehementer. lam mirantur gentes muliae super ewm. lam contimuerunt reges os suum, quod aduersus Christianos leges saeuissimas promulgauerunt. Nempe quibus non est nuntiatum de 1llo, iam uident, et qui non audierunt, 4am intellegunt. Yam brac-

chium Domini, quod ipse est Christus qui per prophetas adnuntiabatur genéibus reuelatum est. lam hereditate possidet mulios eb fortium partitur spolia, cum eos, quos diabo |lus 162 possidebat per ecclesiarum suarum fabricas et quoslibet necessarios usus illo expulso distribuit. Iam Christi nomen per multos populos extenditur et ciuitates, quae a uero Dei cultu et a uera religione desertae fuerant, iam nunc Christus inhabitat. Iam eius ecclesia diffusa per gentes dilatat locum tabernaculi sui omnes nationes et linguas occupans. Iam minas et furias hominum non timet. Iam in sanguine martyrum honore purpureo uestitur et praeualet tam multis tamque vehemen1608/1612 1612/1614 1614/1617 1617/1620 1620 1620/1621 1621/1629

AV AV AV AV AV AV AV

Eu r1, 31 (48) Eu r, 31 (48) Eu 1, 31 (48)

Eu Eu Eu Eu

r1, r, r, r,

1606/1608 Ps. 18,6/7.

32 32 32 32

(49) (49) (49) (49)

CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL CSEL

43 43 43 453 43 43 45

p. p. p. p. p. p. p.

52, 52, 52, 53, 55, 53, 53,

1608/1609 Is. 52, 15.

1612/1614 id. 55, 1 ; Io. 12, 58. 1612 ibid. 1620/1621 cf id. 54, 2. 1620 cf Is. 54, 5.

9-14. 19-20. 22 - 55, 5-

14-17. 7-8. 10-11. 17 - 54, 5-

1609/1610 id.52,:5.

1614/1615 Is. 55, 12. 1621/1626 cf id. 54, 4.

— 1611/ 1618/

AO HtAUB: 1606 gigas] / O! CA) [rer.] 44nsp., gigans 4 [B R T1 C P F1 O N* 1608 Iam ZAnsp. recursio 1607 A] del. E, H exp. N, F eras. -nC, L (gyg. miren44 fraez. Nempe mirantur] Iam 1609 JA praem. exaltatus] Nempe quo A 1610 quod] V O! (4) [BDCP F* ON H A E L] ZAnsp., tur 1611 promulgauerunt] V7 7Ansp., promulgancium O', promulga [qui Ur 2 e7] 1612/1613 1612 Iam?] aut 74 bant .A [-n- exp. C, prouulgabant 44 L U1] prophetas] eos 44 (sed cf AV 1613 est ipse — 4 brachium V/ O* ZAnsp. Iam] Nempe praem. 44 Eu 1,31(48) p. 52, 18-19) — 1614 gentibus] cui 44 y] ZAnsp., ea quae 4À [E? CA) O! V quos] eos, Ot / pariter 1615 partitur] 1616 a44. 4 daemones et diabolus] E] 4 H quem eo B!, [eam quae 8 1617/161 A ue proditisq expulsis illis expulso] illo 1617 possidebant 74 r, ut semen eius Tam - ciuitates] ut ... in tam multis populis nomen eius extendatu 1619 ChrisQ] herteditet gentes, ut ciuitates 74 [hereditent gentes et ciuitates 1620 Iam — dilatat] numquid [oz. 2], 1619/1620 inhabitet 74 tus] oz. À cclesia diffusa per ut delectetur [dilectetur C, dilatetur C? P VFxbpgrael]e ut sic dilatet locum tabernanumquid, nationes] — dilatat 1 1620/162 — /4 gentes 1621/1622 Iam — honote] ut non timuerit hominum culi sui omnes nationes 74 1622 matmartyrum tamquam honote 44 sanguine in minas et furias, quando praeualeut ur, uestiebat 1623 2Azsp. m) tyrum] tamquam a4. 4, m. (tamqua tet JA

196

CONTRA PHILOSOPHOS

III

tibus et potentibus persecutoribus suis. Iam non erubescit 162; quod detestabilis fuerit, quando magnum erat crimen fieri Christianum. Iam confusionem in perpetuum obliuiscitur, quia, ubi abundauerat beccatum, swberabundawtt gratia. Yam ignominiae uiduitatis suae memor non est, quia paululum derelicta et opprobriis obiecta tam eminenti gloria reflorescit. 1650 Et adhuc uos fragiles contradictiunculas garrientes eligitis igne sicut stipula in cinerem uerti quam sicut aurum a sorde purgari, cum et deorum falsorum tam fallacia monimenta frustrata sint et illius incerti dei ueracia promissa certa iam facta sint. Desinite ergo dicere mali laudatores Christi, qui 1655 non uultis esse Christiani,

quod Christus non

docuerit

deos

uestros deseri et simulacra confringi. Deus enim Israel, de quo praedictum est quod Deus uniuersae terrae uocabitur, et Deus uniuersae terrae iam uocatur, hoc (per? prophetas» futurum praedixit, hoc per Christum congruo tempore im1640 pleuit.

Porphyrius. At nos dicimus Christum uestrum nihil contra deos nostros sensisse, sed eos potius magico ritu coluisse, et discipulos eius non solum de illo fuisse mentitos dicendo illum Deum, per 164; quem facta sunt omnia, cum aliud nihil quam homo fuerit quamuis excellentissimae sapientiae, uerum etiam de diis nostris non hoc docuisse quod didicissent.

1630/1640 AV Eu r, 50 (46) - 31 (47) 1642 proprium 1642/1696 AV Eu 1,34 (52) - 55 (53)

1627 Rom. 5, 20. Tore"

CSEL 43 p. 47, 13 - 48, 5. CSEL 43 p. 57, (20) 22 - 60, 9.

1628/1629 cf Is. 54, 7.

1637 Is. 54, 5.

1644/1645 cf

1624 suis, ut non etubesceret 74 1625/1626 fieri uel esse Christianum, ut confusionem 44 1626 imperpetuum O! obliuiscatur 24 1627 habundauetat] O! (4) [C P VO O H] superhabundauit O! (4$) [T DCP V F N Q £] Iam] ut 4A 1628 ignomine O! est] sit 24 1630 uos] isti 74 eligunt 4 1631 igne] isto Prae. 44, (isto? i. zAnsp. 1632 tam] V' O! (4) [C P V p] zAnsp., iam 24 monimenta] I7 O! (L4) [E? y], monumenta 74 [E!, munim. 5 2, molimenta r] 74nsp. 1633 incerti] ueri O? ras. 1634 Desinant 24 1635 nolunt 74 1636 uestros] eorum 4 1638 (per? propheta(s», z4nsp., propheta l7 O!, per prophetas JA 1642/1643 At — sed] ita enim uolunt et ipsum credi nescio quid aliud scripsisse quod diligunt nihilque sensisse contra deos suos, sed 4 1642 Christum] cf supra I. 1639 1647 nostris] eorum 44 hoc] haec Ot quod] ab illo agZ. 4, quod «ab illo» 24755.

CONTRA PHILOSOPHOS

III

I97

Augustinus. Certe Deus Israel, qui per ecclesiam Christianorum ab 165» omnibus gentibus colitur et uestras sacrilegas uanitates ubique iam euertit, sicut per prophetas suos tanto ante praedixit et per Christi nomen, in quo benedici omnes gentes promiserat, ea quae praedixit impleuit. Ex quo debetis intellegere nec Christum aliud | de diis uestris uel nosse uel docere potuisse 163 1655 quam Deus Israel per prophetas suos iussit atque praedixit, per quos ipsum Christum promisit et misit, in cuius nomine secundum pollicitationem, quam patribus fecit, cum benedicerentur omnes gentes, factum est, ut ipse Deus Israel Deus

uniuersae terrae uocaretur nec discipuli sui a magistri doc1660 trina deuiassent, cum deos gentium coli prohibuerint, ne uel uel societatem cum daeinsensatis simulacris supplicaremus quam creatori relipotius moniis haberemus uel creaturae sit ipse Christus cum Quapropter, seruiremus. obsequio gionis sapientia Dei, per quam facta sunt omnia, cumque nullae 1665 mentes rationales siue angelorum siue hominum nisi participatione ipsius sapientes fiant, cui per Spiritum sanctum, per quem caritas diffunditur in cordibus nostris, inhaeremus,

quae Trinitas unus Deus est, consultum est diuina prouidentia mortalibus, quorum temporalis uita in rebus orientibus 1670 et occidentibus occupata tenebatur, ut eadem ipsa sapientia Dei ad unitatem personae suae homine adsumpto, in quo temporaliter nasceretur,

uiueret, moreretur,

resurgeret, con-

grua saluti nostrae dicendo et faciendo, patiendo et sustinendo feret et deorsum hominibus exemplum redeundi et eis, qui sur1675 sum sunt angelis exemplum manendi. Nisi enim et in animae rationalis natura temporaliter aliquid oriretur, id est inciperet

1658/1659 cf Is. 54, 5. 1652 cf Gen. 22, 18. 1664 cf Ps. 105, 24. 1663/1664 cf 1 Cor. 1, 24.

1662/1663 cf Rom. r, 25. 1666/1667 cf Rom. 5, 5.

urgeremus, qui 44 1649 Certe — qui] unde factum est, ut eos de deo Israhel potius 44, ne V O!, nec] 24 debent re intellege 1633 74 istorum 1650 uestras] L Uy v LAE CA) Ot V suos] 1655 24 eorum uestris] 1654 nec» Ansp. add. A et ZAnsp., 2] p » y L E [H.A CA) Ot V ut] 1658 gaelm] Ansp., om. A 1659 uocaretur] et add. Deus?] 7 Ot (A) [T a e /, et add. r] ZAnsp., om. A magistri doctri1639/1660 discipuli — deuiassent] I7 O', discipuli eius a sui (0: doctrina deuiasse 4 na deuiassent (,4) [E? y s], discipulos eius a sui magistri 1661/1662 daemonibus O' (4) [C P Va 2l [eius discipulos g] 741. (oz. eius) 1667 in cordibus nostris diffunditur zl creata , Asp. ] [V CA) Ot! V/ 1664 facta] et eis, qui] V O* CA) [C? s edZ.] 1674 44 — a sapienti Dei 1670/1671 4 (.A) [C P F m edd.] ZAnsp., est A O! V sunt] 1675 "Ansp., qui .A [et eius C! P ;RU codd. pl. praeter Tell.)] 1676 oriretur] V/ Ot (4) [R? D C? O*? H* A* E? U edd. (Eug. AAnsp., oteretut 74 [oretur O, operaretur IN?]

198

CONTRA PHILOSOPHOS III

esse quod non erat, numquam 1680

ex uita pessima et stulta ad

sapientem atque optimam perueniret. Ac per hoc, cum rebus aeternis contemplantium ueritas perfruatur, rebus autem ortis fides credentium debeatur, purgatur homo per rerum temporalium fidem, ut aeternarum percipiat ueritatem. Nam et Plato in eo libro, quem Timaeum uocatis, sic ait : Quantum

1685

ad id quod ortum est aeternitas ualet, tantum ad fidem ueritas.' Duo illa sursum sunt, aeternitas et ueritas, duo ista deorsum, quod ortum est et fides. Vt ergo ab imis ad summa reuoc-| cemur atque ut id quod ortum est recipiat aeternitatem, per 164 fidem ueniendum est ad ueritatem. Et quia omnia quae in

contrarium pergunt per aliquid medium reducuntur et ab aeterna iustitia temporalis iniquitas nos alienabat, opus ergo 1690 erat media iustitia temporali, quae medietas temporalis esset de imis, iusta de summis, atque ita se nec abrumpens a summis et contemperans imis ima redderet summis. Ideo Christus mediator Dei et hominum dictus est inter Deum immortalem et hominem 1695

mortalem

Deus et homo, reconcilians hominem

Deo, manens id quod erat, factus quod non erat. Ipse est nobis fides in rebus ortis qui est ueritas in aeternis. 1682/1684 Plato, Tzz. 29 C ; Cic., Tzzz. 5 (8).

1692/1693 cf 1 Tim. 2, 5.

1680 ortis] O! (4) [/n ras. 4, mortis E! L] 44nsp., ceteris / — 1682 Plato] quidam eorum nobilissimus philosophus Plato 74 uocant 74 ait. Plato (rubr. Li.)

o?

1686 ut id] O! C4) [E? y], ad id V (A4) [Et], id 4 74255.

1688 redducun-

tur 44 [B M] et] V O1! (A) [y e Z zz], oz. A, [et] zAnsp. 1689 nos] non I7 O! 1695 factus] V7 O! A, factus est id (4) [7], factus id 74n:. non] oz. V, (non» "Ansp. 1696 est est V/, est et 74nsp. aeternis.] Explicit liber tertius agg. ZAnsp.

165

DISPVTATIO QVARTA Prologus

Contra philosophos Platonicos nunc disputandum est, qui manifestissimis documentis confutati atque conuicti conantur 5 asserere non propter uitae praesentis utilitatem, sed propter eam, quae post mortem futura est, colendos deos. Quae, nisi

fallor, quaestio multo erit operosior et subtiliori disputatione dignior, ut et contra phi|losophos in ea disseratur, non quos- 166 libet, sed qui apud multos excellentissima gloria clari sunt

10 et nobiscum multa sentiunt, et de animae immortalitate et

quod Deus uerus mundum condiderit et de prouidentia eius, qua uniuersum quod condidit regit. Sed quoniam ipsi in illis, quae contra nos sentiunt, refellendi sunt, deesse huic officio non debemus, ut refutatis impiis contradictionibus pro uiri15 bus, quas Deus impertiet, asseramus ciuitatem Dei ueramque pietatem et Dei cultum, in quo uno ueraciter sempiterna beatitudo promittitur. Philosophi Platonici uanitati errorique populorum cedentes et, sicut ait apostolus, euanescentes in cogitationibus suis

20 multos deos colendos ita putauerunt uel putari uoluerunt, ut

quidam eorum etiam daemonibus diuinos honores sacrorum et sacrificiorum deferendos esse censerent, quibus iam Domino adiuuante respondebimus : nunc ergo uidendum ac disserendum

est, quantum

Deus donat, immortales

ac beati

25 in caelestibus sedibus dominationibus, principatibus potestatibus constituti, quos isti deos et ex quibus quosdam uel bonos daemones uel nobiscum angelos nominant, quo modo credendi sint uelle a nobis religionem pietatemque seruari; hoc est, ut apertius dicam, utrum etiam sibi an tantum Deo 3o suo, qui etiam noster est, placeat eis ut sacra faciamus et 1/3 proprium (5 : philosophos Platonicos cf infra l. 18) CC 47 p. 34. 3/1V AV ci 1, 356, 13-27 CC. 47- p. 272. 18/33 AV ci 10, 1, 21-57

19 c£ Rom. 1, 21.

25/26 cf Col. 1, 16.

1/2 Disputatio quarta. Prologus] Prologus libri quarti V", Prologus O?, Incipit Li 3 Contra — est] Postremo aduersus eos dicetur 44 liber quartus z4nsp. 74 opetiosior l/ ^ subtiliori] V/ O* (A) [K? F r 5 q ed. ZArg.] 4Ansp., subtiliore 15 asseremus 12 quoniam] et ag. 44 9 multos] illos 44 [sublimiore 7] 17 promittitur] Incipit liber quartus add. V, Augustinus (rubr. Jit.) O? ZAnsp. 18/19 Philosophi — ait] Sed quia ipsi quoque siue cedentes uanitati ettorique popu23 22/23 Domino adiuuante] non parua ex parte 4 lorum siue, ut ait 74 27 uobiscum O! etgo] oz. 4A respondimus 24

200

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

sacrificemus, uel aliqua nostra seu nos ipsos religionis ritibus consecremus. Hic est enim diuinitati uel, si expressius dicendum 3

A

est, deitati

debitus

cultus,

quem

tantum

Deo

deberi

dicimus, qui uerus est Deus facitque suos cultores deos. Quicumque igitur sunt in caelestibus habitationibus immortales et beati, si nos non amant nec beatos esse nos uolunt, colendi

utique non sunt. Si autem amant et beatos uolunt, profecto inde uolunt, unde et ipsi sunt. Sed iam uos philosophi merito doctrinae insignis omnium iudicio ceteris philosophis praelati 40 estis

: uestrae

utrum uidelicet aliunde nos.

4

A

definitionis

sententiam

illi caelestes

in commune

spiritus

aliunde

edicite,

beati

sint,

Apuleius. Non est nobis Christianis ullus in hac quaestione conflictus. Vidimus enim nostrisque litteris multis modis copiosissime mandauimus hinc illos, unde et nos, fieri beatos, obiecto quo-

dam lumine intellegibili, quod Deus est illis et aliud est quam | illi; a quo illustrantur, ut clareant atque eius participatione 167 perfecti beatique subsistant. 5o

5

A

Augustinus. Huius tam excellentis ingenii definitionem me libenter complecti fateor, sed utrum propter felicitatem, quae post mortem futura est, uni Deo an pluribus sacra facere oporteat quaero. Apuleius. Certe Plato doctor noster multique alii philosophi magni et egregii diis plurimis esse sacrandum asseruerunt. 33/38 AV ci 1o, 1, 95-100 proprium brdd AV ci 8, 6, 1-2 (cf AV ci 8, 4, 50-51 ; 8, 12, 6-7 ; 8, 12, 13-14) 41/49 AV ci 10, 1, 100 - 10, 2, 6 51/52 proprium (l. s1 cf AV ci 8, 12, 15 ; l. 51/52 cf AV ci 9, 8 1-2) 52/53 AV ci 8, 12, 9-10 proprium (l. 5s cf AV ci 8, 1, 34-55 ; 55/56 l. 55/56 cf AV ci 8, 12, 23-24) AV ci 8, 12, 28-30

CC 47 p. 273-274.

CUu DI222: CC 47 p. 274. CC 47 p. 229. CC 47 p. 229.

84 cf Ps. 81, 6.

33 quem] hanc ei 4 38 philosophi (qui) ZAnsp. 41 beati sint] ipsi beati 24 43 Apuleus V (sic sezzper) ^ 44 Non — in] Sed non est nobis cum his excellentiotibus philosophis in 74 [Non est philosophis ... K! 5 g] 45 Viderunt 44 nostrisque] suisque 74 46 mandauerunt 74 4? lumine] homine V7 O: 53 quaero] satis, ut existimo, exposui 24 55/56 Certe — asseruetunt] Sed hi omnes et ceteri eius modi et ipse Plato plurimis esse sacra facienda putauerunt 74 56 sacrandum] I7 O* (L4) [B, sacrificandü e?] 74nsp., sacra facienda .4

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

20I

Augustinus. Quamquam a nobis et in aliis multis rebus magnisque dis-

sentiatis, in hoc tamen, quod modo dixisti, quia neque parua 6o est res et inde nunc quaestio est, primum a uobis quaero,

quibus diis istum. cultum. exhibendum bonis an malis an et bonis et malis.

arbitremini,

utrum

Apuleius. De hoc habemus sententiam Platonis dicentis omnes deos 6s bonos esse nec esse omnino ullum deorum malum. Consequens est igitur, ut bonis haec exhibenda intellegantur ; tunc enim diis exhibentur, quoniam nec dii erunt, si boni non erunt.

Augustinus. Hoc si ita est — nam de diis quid aliud decet credere ? — 7o illa profecto uacuatur opinio, qua nonnulli uestrum putant deos malos

sacris placandos esse, ne laedant, bonos autem,

ut adiuuent, inuocandos. Mali enim nulli sunt dii ; bonis uero

debitus, ut dicitis, honor sacrorum est deferendus. Qui sunt ergo illi, qui ludos scaenicos amant eosque diuinis rebus ad7; iungi et suis honoribus flagitant exhiberi ? quorum uis non

eos indicat nullos, sed iste affectus nimirum indicat malos ?

Apuleius. Quid de ludis scaenicis Plato senserit, notum est, cum poetas ipsos, quod tam indigna deorum maiestate atque bonitate 8o carmina. composuerint, censet ciuitate pellendos. Augustinus. Qui sunt igitur isti dii, qui de ludis scaenicis cum ipso Platone contendunt ? Ille non patitur deos falsis criminibus infamari ; isti eisdem criminibus honores suos celebrari iubent.

8; Denique isti cum eosdem ludos instaurari praeciperent, poscentes turpia etiam maligna gesserunt, Tito Latinio auferen58/92 AV ci 8, 15, 1-31

CC 47 p. 229-230.

Dis. n2 02 1 86/89 cf Cic., De diu. 1, 26, 55 ; Liu. 2, 36 ; Val. Max. 1, 7, 4; Lact.,

20 Sq. 59 dixisti] posui 24 8S/59 dissentiant 74 58 Quamquam] ergo «47. 44 61 atbitremihi] arbitrentur 74, arbitraa uobis] ab eis 74 60 res est — A 70 64 De hoc] V O! :4z55., Sed de hoc C4) [C? B e], Sed A mini z4zsp. inO! V ista 76 4 dicunt 73 74 potro uero] 72 uestrum] oz. À 79 inpoetas] pietas / O! 78 Quid] enim add. 74 dicat?] iudicat O! 83 Ille] 82 scaenicis ludis — 4 80 composuerunt Qt digna] de add. V gesserunt] ius86 etiam] et Ot 84 suos honotes — ;4 quippe add. A latino V O! serunt 44

202

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

tes filium et immittentes morbum, quod eorum abnuisset imperium, eumque|morbum retrahentes, cum iussa comples- 168 set ; iste autem eos nec tam malos timendos putat, sed suae 9o

95

IOO

scientiae robur constantissime retinens omnes poetarum sacrilegas nugas, quibus illi immunditiae societate oblectantur, a populo bene instituto remouere non dubitat. Apuleius. Labeo, certe philosophus et condiscipulus noster, numina mala uictimis cruentis atque huius modi supplicationibus placari existimat, bona uero ludis et talibus quasi ad laetitiam pertinentibus rebus. Augustinus. Quid est ergo quod Plato deis et hoc bonis, illa oblectamenta, quia iudicat turpia, tam constanter audet auferre ? Qui sane dii refellunt sententiam Labeonis ; nam se in Latinio non lasciuos tantum et ludibundos, sed etiam saeuos terribi-

105

lesque monstrarunt. Exponite ergo nobis ista Platonici, qui omnes deos secundum auctoris uestri sententiam bonos et honestos et uirtutibus sapientiae socios esse arbitramini aliterque de ullo deorum sentiri nefas habetis. Apuleius. Exponam.

IIO

Augustinus. Attente igitur audiamus.

Apuleius. Omnium, inquam, animalium, in quibus est anima rationalis, tripertita diuisio est, in deos, homines, daemones. Dii excellentissimum locum tenent, homines infimum, daemones IIj medium. Nam deorum sedes in caelo est, hominum in terra,

in aere

daemonum.

ita etiam

naturarum.

Sicut eis diuersa dignitas est locorum, Proinde

dii sunt

hominibus

daemo-

nibusque potiores ; homines uero infra deos et daemones constituti sunt, ut elementorum ordine, sic differentia meritorum. 94/132 AV ci 8, 15, 32 - 8, 14, 20

CC 47 p. 230-231.

88 iussa] rossa Ot 89 eos] illos 4 90 scientiae] sententiae 74 94 Labeo] Qui praem. A cette — nostet] ozz. À 99 quod - hoc] quod semideus Plato non semideis, sed deis, et hoc 74 101 latino I/ O! 102 et] atque 74 103 Exponunt 44A 104 uestri] sui 74 105 sapientium 74 z4nsp. atbitrantur 74 106 habent 44 108 Exponimus, inquiunt 44 110 attentite Ot 112 inquiunt 24 114 excelsissimum 24 74755. 117 etiam] et Ot 119 sic] sit V2oOl

CONTRA PHILOSOPHOS 120

203

Daemones igitur medii, quem ad modum diis, quibus inferius habitant, postponendi, ita hominibus, quibus superius, praeferendi sunt. Habent enim cum diis communem immortalitatem

125

IV

corporum,

animorum

autem

cum

hominibus

passiones.

Quapropter non est mirum, si etiam ludorum obscenitatibus et poetarum figmentis delectantur, quando quidem et humanis capiuntur affectibus, a quibus dii longe absunt et modis omnibus alieni sunt. Ex quo colligitur, Platonem poetica detestando et pró|hibendo figmenta non deos, qui omnes 169 boni et excelsi sunt, priuasse ludorum scaenicorum uoluptate,

130

sed daemones.

Augustinus. Haec si ita sunt, quonam inodo ausus est Plato, etiamsi non diis, quos ab omni humana contagione semouit, certe ipsis daemonibus poetas ab urbe pellendo auferre theatricas uoluptates, nisi quia hoc pacto admonuit humanum animum, quamuis adhuc in his moribundis membris positum, pro splendore honestatis impura daemonum iussa contemnere eorumque immunditiam detestari ? Nam si Plato haec honestissime arguit et prohibuit, profecto daemones turpissime 140 poposcerunt atque iusserunt. Quid autem tu quod in daemonibus laudares inuenisti praeter subtilitatem et firmitatem corporum et habitationis altiorem locum ? Nam de moribus eorum, cum de omnibus generaliter loquereris, non solum nihil boni dixisti, sed etiam plurimum mali. Quam ob rem absit, 145 ut ista considerans animus ueraciter religiosus et uero Deo subditus ideo arbitretur daemones se ipso meliores, quod habeant corpora meliora. Alioquin multas sibi et bestias praelaturus est, quae nos et acrimonia sensuum et motu facillimo atque celerrimo et ualentia uirium et annosissima firmitate 150 corporum uincunt. Sed sicut his ratiocinando et intellegendo meliores sumus, ita etiam daemonibus bene atque honeste uiuendo meliores esse debemus. Ob hoc enim prouidentia diuina «eis», quibus nos constat esse potiores, data sunt quaedam potiora.corporum munera, ut illud, quo eis praeponimur, 132/140 AV ci 8, 14, 51-39 140/144 AV ci 8, 14, 53-57 144/180 AV ci 8, 15, 1-6 150/181 AV ci 8, 15, 11-40

(C7 p»231: GOAT D22231: (547p. 232. QC/47 p- 252.

132 125 et?] om. .4 mirum] inquiunt edZ. 4A 124 Qua ptoter /Ansp. utbe] uite 1 134 ab] om. 4 sunt] est V/ z4nsp. Haec] Hoc Z4nsp. 138 haec]hoc V z4msp. ^ 140 animum humanum -— 44 i135 amonuit V 143 loqueretur 7A inuenit Z4 141 laudaret 24 tu] etiam ipse Apuleius 4 152 enim] 159 his] omnibus add. 74 146 ipso] esse aZ. 74 144 dixit JA et add. A

153 (eis»] zAnsp., omm. V. O!, eis A

CONTRA PHILOSOPHOS IV etiam isto modo nobis commendaretur multo maiore cura excolendum [animum] esse quam corpus, ipsam(que) excel-

204 155

lentiam corporalem, quam daemones habere nossemus, prae bonitate uitae, qua ilis anteponimur, contemnere discere-

mus, 160

habituri et nos immortalitatem

corporum,

non

quam

suppliciorum aeternitas torqueat, sed quam puritas praecedat animorum. Iam uero de loci altitudine, quod daemones

in aere, nos autem habitamus in terra, ita permoueri, ut hinc

eos esse nobis praeponendos existimemus, omnino ridiculum est. Hoc enim pacto nobis et omnia uolatilia praeponemus. |

170 Apuleius. alireficiendum uel fatigantur uolando cum At uolatilia mentis corpus habent, terram repetunt uel ad requiem uel ad pastum, quod daemones non faciunt. Augustinus. Numquid ergo placet tibi, ut uolatilia nobis, daemones autem etiam uolatilibus antecellant ? Quod si dementissimum est opinari, nihil est quod de habitatione superioris elementi dignos esse daemones existimemus, quibus nos religionis affectu subdere debeamus. Sicut enim fieri potuit, ut aeriae 175 uolucres terrestribus nobis non solum non praeferantur, uerum etiam subiciantur propter rationalis animae, quae in nobis est, dignitatem : ita fier potuit, ut daemones, quamuis

170

magis 180

aerii sint, terrestribus

nobis non

ideo meliores

sint,

quia est aer terra superior ; sed ideo eis homines praeferendi sunt, quoniam spei piorum hominum nequaquam illorum desperatio comparanda est. Apuleius. Breuiter in quodam libro meo daemones definiens dixi eos esse genere animalia, animo passiva, mente rationalia, cor-

185

pore aeria, tempore aeterna. Animalia etiam esse dixi et deos,

183/185 AV ci 8, 16, 7-9 185/189 AV ci 8, 16, 13-16

COD 235C47: D31235.

183/185 Apul., De deo Sorr. c. 15.

156 [animum] 24755., animum T O!, oz. A ipsamQque) z4nsp., ipsam T7 O!, ipsamque JA 163 nobis esse — 74 [praep. esse 7] 164 praeponemus] l7 Ot CA) [B 7* 5] ZAnsp., praeponimus 24 [-eremus 7?] 166 At] enim adZ. ;4 167 uel?] ued 2z4zsp. 168 daemones] inquiunt ag. 74 170 tibi] eis A 178 aetie O!, aerei (L4) [B] sint!| sunt l7 O! 179 aer] quam add. 74 180 sint A ZAnsp. 183/184 Breuiter — esse] Breuitet autem eos definiens ait daemones esse Z4 185 etiam] quippe 74 esse] oz. Ot dicit 44

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

205

quae sua cuique elemento distribuens in terrestribus animalibus homines posui cum ceteris, quae in terra uiuunt et sentiunt, in aquatilibus pisces et alia natatilia, in aeriis daemones, in aetheriis deos. 190 Augustinus. Horum quinque, quae commemorasti, tria priora daemonibus esse quae nobis, quartum proprium, quintum eos cum diis habere commune. Sed uideo trium superiorum, quae nobiscum habent, duo etiam cum diis habere. Ac per hoc 19; quod daemones sunt genere animalia, non solum eis cum hominibus, uerum etiam cum diis pecoribusque commune est ; quod mente rationalia, cum diis et hominibus ; quod tempore aeterna, cum diis solis ; quod animo passiua, cum hominibus solis ; quod corpore aeria, ipsi sunt soli. Proinde quod genere 200 sunt animalia, non est magnum, quia hoc sunt et pecora; quod mente rationalia, non est supra nos, quia sumus et | nos; quod tempore aeterna, quid boni est, si non beata? 171 Melior est enim temporalis felicitas quam misera aeternitas. Quod animo passiva, quo modo supra nos, quando et nos hoc 205 sumus, nec ita esset, nisi miseri essemus ? Quod corpore aeria,

quanti aestimandum est, cum omni corpori praeferatur animae qualiscumque natura, et ideo religionis cultus, qui debetur ex animo, nequaquam debeatur ei rei, quae inferior est animo ? Porro si inter illa, quae daemonum esse dicis, zio adnumerares uirtutem, sapientiam, felicitatem et haec eos

diceres habere cum diis aeterna atque communia, profecto aliquid diceres exoptandum magnique pendendum ; nec sic eos tamen propter haec tamquam Deum colere deberemus, sed potius ipsum, a quo haec illos accepisse nossemus. Quanto 21; minus nunc honore diuino aeria digna sunt animalia, ad hoc

rationalia ut misera esse possint, ad hoc passiua ut misera sint, ad hoc aeterna ut miseriam finire non possint! Qua191/194 AV ci 8, 16, 10-13 (l. 191 cf AV ci 9, 8, 4-5 ; cf Apul. c. 13) 194/246 AV ci 8, 16, 17 - 8, 17, 26

QG.47'DJ223: CC 47 p. 233-234.

191/193 Apul., De deo Socr. c. 15.

186 quae sua] V O* CA) [C 4*3 K r BP d e! 7 4] ZAnsp., suaque A [Hoffzz., quia elemento] I O* (4) [K B] -Ansp., elementa 74 sua F £?, qui sua 24? 7? p v] 189 posuit 44 187 homines] nos 74 distribuens] diis tribuens O! 191 Horum] ueto adZ. JA 190 Augcustin»us O? zarg. ethereis O! (szc saepius) 195 genere 191/192 daemonibus] illis Z4 quae commemorasti] oz. 44 hoc] .A ZAnsp., 200 quia] quod O 199 aerea / O! (sic saepius) sunt — 44 210 adnumetratet JA 209 dicit 44 204. nos!] est aZ. 74 hec.lZ,. ho. Ot 216 hoc] hec V, he Ot 213 debemus O! 212 diceret 74 211 diceret 24 217 hoc] hec V, h« Ot

206

CONTRA PHILOSOPHOS IV

propter, ut omittam cetera et hoc solum pertractem, quod nobiscum 220

sunt,

225

230

daemones

dixisti habere

commune,

id est animi

passiones, si omnia quattuor elementa suis animalibus plena immortalibus

ignis et aer,

mortalibus

aqua

et terra,

quaero cur animi daemonum passionum turbelis et tempestatibus agitentur ? Perturbatio (est? enim, quae Graece zá0os dicitur ; unde illa uoluisti uocare animo passiua, quia uerbum de uerbo cáÜos passio diceretur, motus animi contra rationem. Cur ergo sunt ista in animis daemonum, quae in pecoribus non sunt ? Quoniam si quid in pecore simile apparet, non est perturbatio, quia non est contra rationem, qua pecora carent. In hominibus autem ut sint istae perturbationes, facit hoc stultitia uel miseria ; nondum enim sumus in illa perfectione sapientiae beati, quae nobis ab hac mortalitate liberatis in fine promittitur.

Apuleius.

255

Deos autem dico istas perturbationes non perpeti, quia non solum aeterni, uerum etiam beati sunt. Easdem quippe animas rationales etiam ipsos habere perhibeo, sed ab omni labe ac peste purissimas.

Augustinus. Si propterea dii non perturbantur, quod animalia sunt 240 beata, non misera, et propterea pecora non perturbantur, | quod animalia sunt, quae nec beata esse possunt nec misera : 172 restat ut daemones sicut homines ideo perturbentur, quod animalia sunt non beata, sed misera. Qua igitur insipientia uel potius amentia per aliquam religionem daemonibus sub245 dimur, cum per ueram religionem ab ea uitiositate, in qua illis sumus

similes, liberemur ?

Apuleius. De moribus daemonum cum quodam in loco loquerer, dixi eos eisdem quibus homines animi perturbationibus agitari, 248/252 AV ci 8, 16, 1-5

CC 47p.1232*

223/225 Cic., Tusc. 4, 6 (11).

219 dixisti] 74zsp., dixit I7 Ot 4 221 immortalibus] minor talibus Ot 222 tutbeles V/ — 223 (est»] ZAnsp., est 4A, ozzz. V. O* — má2os] JA, pathos V/ Ot "Ansp., phatos (/4) [4 r s] 224 uoluit 44 225 mádos] 74, pathos V/ Ot ZAnsp. 229 hoc] 44 z4zsp., hec V, h Ot 234 Deos — istas] Deos ueto ideo dicunt istas A 236 pethibeo] prohibeo O!, perhibent 24 239 Si] Quam ob tem fraez. 4A 241 possunt esse — 44 248 moribus] ergo add. 74 248/249 cum — eos] cum idem Platonicus loqueretur, dixit eos 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV

207

250 irritari iniuriis, obsequiis donisque placari, gaudere honoribus,

diuersis sacrorum ritibus oblectari et in eis si quid neglectum

fuerit commoueri.

Augustinus. Cum daemones, 25; parcas

et diuinis

quod dicis et tu, quamuis eis plurimum honoribus

dignos

censeas,

tamen

cogeris

confiteri, ira instigentur, nobis uera religio praecipit, ne ira instigemur, sed ei'potius.resistamus. Cum daemones donis inuitentur, nobis uera religio praecipit, ne cuiquam donorum acceptione faueamus. Cum daemones honoribus mulceantur, 260 nobis uera religio praecipit, ut talibus nullo modo moueamur. Cum daemones, ut quodam in loco scribis, quorundam hominum osores, quorundam amatores sint, non prudenti tranquilloque iudicio, sed animo ut appellas ipse passiuo, nobis uera religio praecipit, ut nostros etiam diligamus inimicos. 265 Postremo

omnem

motum

cordis et salum mentis omnesque

turbelas et tempestates animi, quibus daemones aestuare atque fluctuare asseris, nos uera religio deponere iubet. Quae igitur causa est nisi stultitia errorque miserabilis, ut er te facias uenerando humilem, cui te cupias uiuendo dissimilem ; 27o et religione colas, quem imitari nolis, cum religionis summa sit imitari quem colis ? Apuleius.

Non frustra eis hunc defero honorem, sic eos in aere medios inter aetherium caelum terram(que) constituens, ut, quoniam 27; nullus deus miscetur homini, quod Platonem dixisse perhibeo,

isti ad deos perferant preces hominum et inde ad homines impetrata quae poscunt. Indignum enim puto misceri homines diis et deos hominibus ; dignum autem misceri daemones et diis et hominibus, hinc petita qui allegent, inde concessa qui 254/261 AV ci 8, 17, 27-34 261 proptium 261/280 AV ci 8, 17, 34- 8, 18, 9

250/251 C Is/D. Matth. 276/29?

CC 47 p. 234-235. CC 47 p. 235.

257/258 id. 256 id. c. 15 p. 21, 8. Apul, De deo Socr. c. 14 p. 22, 8. 264 cf 261/262 id. c. 12 p. 20, 3. 259 id. c. 13 p. 21, 10. 21.9; 10-11. 11, p. 4 c. Socr. deo De Apul., ; A 203 Cons. Plato, 275 5, 44. Apul., De deo Socr. c. 6 p. 13, 21 - 14 5.

255 patcat 24 dicis et tu] et iste Apuleius 44 254 Cum] enim aZ. 44 265 salum] 24 ZAnsp., saluum 263 appellat 44 cogitur 74 censeat /Á 273 Non — defero] Frustra igitur eis Apuleius, 267 asserit/A V, salüt- Ot 974 terram(que»] frutstra O! 44 detulit hunc sentiunt, et quicumque ita 277 putauerunt qui 275 perhibent 74 "Ansp., terramque 4, terram 17 (o

ista crediderunt misceri 44

279 allegunt 7 O!

208

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

28o apportent. Dico | etiam ad eos pertinere diuinationes augurum,

aruspicum,

uatum

atque

somniorum ; ab his quoque

esse miracula magorum. Augustinus. Haec ideo dicis ut uidelicet homo castus et ab artium 28 magicarum sceleribus alienus eos patronos adhibeat, per quos illum dii exaudiant, qui haec amant, quae ille non amando fit dignior, quem facilius et libentius exaudire debeant. Amant quippe illi scaenicas turpitudines, quas non amat pudicitia ; amant in maleficiis magorum *mille nocendi artes,' 290 quas non amat innocentia. Ergo et pudicitia et innocentia si quid ab diis impetrare uoluerit, non poterit suis meritis nisi suis intervenientibus inimicis. Non est quod ista poetica figmenta et theatrica ludibria iustificare coneris. Habemus contra ista magistrum uestrum et tantae apud uos auctoritaVA

29 VA tis Platonem,

si pudor humanus

ita de se male meretur,

ut

non solum diligat turpia, uerum etiam diuinitati existimet grata. Porro aduersus magicas artes, de quibus quosdam nimis infelices et nimis impios etiam gloriari libet, nonne ipsam publicam lucem testem citabo ? Cur enim tam grauiter 30 o ista plectuntur seueritate legum, si opera sunt numinum colendorum ? An forte istas leges Christiani instituerunt, quibus artes magicae puniuntur ? Nonne in duodecim tabulis, id est Romanorum antiquissimis legibus, Cicero commendat esse scriptum et ei, qui hoc fecerit, supplicium constitutum ? 3o; Postremo tu numquid apud Christianos iudices de magicis artibus accusatus es ? Quas utique tibi obiectas si diuinas et pias esse noueras et diuinarum potestatum operibus congruas, non solum eas confiteri debuisti, sed etiam profiteri,

leges culpans potius, quibus haec prohiberentur et damnanda

280/282 284 284/302 302/327

AV ci 8, proprium AV ci 8, AV ci 8,

16, 5-7 (cf supra l. 280) 18, 9- 8, 19, 6 19, 14-38

282 Apul., De deo Socr. c. 6 p. 14, 5.

C947 7D01232* CC 47 p. 255. CG/47' p.$236.

289 Verg., 7en. 7, 338.

280 dic O! etiam dicit 44 287 quem] q O! 292 ista] V O* (4) [B!] "Ansp., iste JA 293 ludibria] ludrica V, ludicria O! coneris] conaris L^ "Ansp. ,Conapis (rubr. /i1f.) O!, conetur 74A 294 uestrum] eorum 24 et tantae apud eos] O!, et tantae apud eos 44, apud uos et tantae V7 zArnsp. 295 ita] ite Ot 3803 commendat] commemorat 24 .4nsp. 304 scriptum] conscriptum .4 fe(ce»rit 7Ansp. supplicium] esse a4Z. V /Ansp. 305 tu] Apuleius ipse

A

306 est 74

307 nouerat 24

308 debuit 4

$09 prohibuntur Ot

173

CONTRA PHILOSOPHOS IV

209

310 putarentur, quae haberi miranda et ueneranda oporteret. Ita enim uel sententiam

tuam

persuaderes iudicibus,

uel, si illi

secundum iniquas leges saperent teque talia praedicantem atque laudantem morte multarent, digna animae tuae daemones dona rependerent, pro quorum diuinis operibus prae315 dicandis humanam

uitam tibi adimi non timeres ; sicut mar-

tyres nostri, cum eis pro crimine obiceretur Christiana religio, qua nouerant se fieri saluos et gloriosissimos in | aeternum, 174 non eam negando temporales poenas euadere delegerunt, sed potius confitendo et profitendo, praedicando et pro hac fide320 liter omnia fortiterque tolerando et cum pia securitate moriendo leges, quibus prohibebatur, erubescere compulerunt mutarique fecerunt.

Apuleius. Extat mea copiosissima et disertissima oratio, qua crimen 32; artium

magicarum

alienum

a me

esse defendi meque

aliter

nolui innocentem uideri nisi ea negando, quae non possunt ab innocente committi. Ergo omnes magos iuste sentio esse damnandos. Augustinus.

330.

Certe omnia miracula magorum, quos recte sentis esse damnandos, doctrinis fiunt et operibus daemonum; quos

culpasse uideris cur censeas nunc honorandos, eos necessarios asserens perferendis ad deos precibus nostris, quorum debemus opera deuitare, si ad Deum uerum preces nostras uolu33; mus

peruenire.

Deinde

bonis per daemones

quaero,

quales preces hominum

allegari putas, magicas

diis

an licitas ? Si

magicas, nolunt tales; si licitas, nolunt per tales. Si autem

peccator paenitens preces fundit, maxime si aliquid magicum admisit : itane tandem illis intercedentibus accipit ueniam, 34o quibus impellentibus aut fauentibus se cecidisse plangit in culpam ? An et ipsi daemones, ut possint paenitentibus 327/328 infra l. 330/331 330/368 AV ci 8, 19, 58-8, 20, 18

CC 47 p. 236-237

324/328 cf Apul, De zagia

persuaderes] petsuades V O' (sed 311 tuam] suam 24 310 quae] quam 7 O! 312 teque] te cf. I. 814 : tependerent), persuadetet 4, persuade(re»s z4nsp. 314 dona] oz. A 313 tuae] illius 74 V/ Ot, eumque .A, te(que? 74nsp. 319/320 omnia fideliter — 44 319 et!] oz. A timeret 44 315 tibi] sibi 44 321/322 mutarique]imitarique V/ — 324 Extat - oratio] Huius autem philosophi defendit 325 me] se 4 Platonici copiosissima et disertissima extat oratio 74 sentit 74 330 Certe] At 2A 326 nolui] non uult 24 seque 44 vd zzarg.) Ot, 332 culpasse uideris cur censeas] V, uideris cur scenseas (culpasse oz. 4 nunc] 24:5. censeas cur uideris [culpasse], ;4, uiderit cut censeat 336 alligari O* C4) [CA K F r 47 s] eos] eosque V, eos[que] 4rsp. 341 ipse V 340 cedisse O! 338 peccatorum Ot putat 44

210

CONTRA PHILOSOPHOS IV

mereri indulgentiam, priores agunt, quod eos deceperint, paenitentiam ? Hoc nemo umquam de daemonibus dixit, quia, si ita esset, nequaquam sibi auderent diuinos honores expe345 tere, quia paenitendo desiderarent ad gratiam ueniae peruenire. Ibi enim est detestanda superbia, hic humilitas miseranda.

Apuleius. At urgens causa et artissima cogit daemones medios inter deos et homines agere, ut ab hominibus adferant desiderata,

55o et a diis referant impect»rata.

Augustinus. Quaenam tandem ista causa est et quanta necessitas ? Apuleius. . Quia nullus deus miscetur homini. 35; Augustinus.

Praeclara igitur sanctitas Dei, qui non miscetur homini supplicanti, et miscetur daemoni arroganti ; non miscetur homini paenitenti, et miscetur daemoni decipienti ; non miscetur | homini confugienti ad diuinitatem, et miscetur daemoni 175 36o fingenti diuinitatem ; non miscetur homini petenti indulgentiam, et miscetur daemoni suadenti nequitiam ; non miscetur homini per philosophicos libros poetas de bene instituta ciuitate pellenti, et miscetur daemoni a principibus et pontificibus ciuitatis per scaenicos ludos poetarum ludibria requirenti ; 365 non miscetur homini deorum crimina fingere prohibenti, et miscetur

daemoni

se deorum

falsis criminibus

oblectanti ;

non miscetur (homini? magorum scelera iustis legibus punienti, et miscetur daemoni magicas artes docenti et implenti. 370

Apuleius. At huius rei tantae magna est necessitas, quod uidelicet deos aetherios humana curantes quid terrestres homines 370/392 AV ci 8, 21, 1-22

CC 47 p. 237-238.

854 Plato, Conu. 203 A ; Apul, De deo Socr. c. 4 p. 11, 10-11.

343 umquam] nucquam O! 845 quia] qui 4, qui a 74nsp. peruenire ueniae - 0t peruenire] V/O1(L4) [.A 5 s » Hoffz.] AAnsp. , pettinere .4 [C K F Bab delq] 846 detestanda est — Ot 348 At] enim a4. .4 850 impe(t»rata -Ansp., impetata I7 O!, impetrata JA 354 nullus] inquiunt aZ. 44 860 fingenti] fugienti 24ns. 362/363 ciuitate] re publica 24zsp. 866 falsis deotum ^ 44 367 (homini»] z4nsp., oz. V. O!, homini 74 370/371 At — deos] Sed nimirum tantae huius absurditatis et indignitatis est magna necessitas, quod scilicet deos 44 371 ethereos V O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV

22x

agerent utique lateret, nisi daemones aerii nuntiarent ; quoniam aether longe a terra est alteque suspensus, aer uero aetheri terraeque contiguus. 37; Augustinus.

O mirabilem sapientiam ! Quid aliud de diis istis sentitis, quos deos optimos uultis, nisi eos et humana curare, ne cultu uideantur indigni, et propter elementorum distantiam hu-

mana

nescire,

ut credantur

daemones

necessarii

et ob hoc

38o etiam ipsi putentur colendi, per quos dii possint et quid in rebus humanis agatur addiscere et ubi oportet hominibus subuenire ? Hoc si ita est, diis istis bonis magis notus est daemon per corpus uicinum quam homo per animum bonum. O multum dolenda necessitas, an potius ridenda et detes38 VA

tanda uanitas, ne sit uana diuinitas. Si enim animo ab obsta-

culo corporis libero animum nostrum uidere dii possunt, non ad hoc indigent daemonibus nuntiis; si autem animorum indicia corporalia, qualia sunt locutio uultus motus, per corpus suum aetherii dii sentiunt et inde colligunt quid etiam

39» daemones

nuntient, possunt et mendaciis daemonum

decipi.

Porro si deorum diuinitas a daemonibus non potest falli, ab eadem diuinitate quod agimus non potest ignorari. Restat ergo, ut nullo modo credatur, quod tu persuadere niteris, ita esse medios daemones inter deos et homines tamquam inter-

39; nuntios

et interpretes,

ferant

qui hinc

petitiones

nostras,

inde referant deorum suppetias; sed esse spiritus nocendi cupidissimos, a iustitia penitus alienos, superbia tumidos, inuidia

| liuidos,

fallacia callidos,

qui in hoc quidem

aere

habitant, quia de caeli superioris sublimitate deiecti merito 40o irregressibilis transgressionis in hoc sibi congruo uelut carcere praedamnati

sunt;

nec tamen,

quia super terras et aquas

aeri locus est, ideo et ipsi sunt meritis superiores hominibus, qui eos non terreno corpore, sed electo in auxilium Deo uero pia mente facillime superant. Sed multis plane participatione 4o; uerae religionis indignis tamquam captis subditisque dominantur.

392/406 AV ci 8, 22, 2-17

CC 47 p. 239.

884 376/377 diis — uultis] diis isti sentiunt, quos omnes optimos uolunt 24 24nsp. — uidere dii 386 ZAnsp. 4 uel V, est O!, et] 4 inridenda tidenda] 391/392 ab eadem] 389 colligunt] colligitur V/ Ot 388 indicia] iudicia O! 393 392 quod] 44 74n:p., quid V O! V O* CA) [F B q v] ZAnsp., eadem .A nitetis] nititur tu] Apuleius 44 ctedatur] credendum sit 74 ergo] oz. 4A 398 inuidia] V O! et quicumque alii sunt eiusdem sententiae philosophi 44 401 supet] supta 44 400 sibi] igitur Ot €A) [B 1 q] -Ansp., inuidentia 44

176

212

CONTRA PHILOSOPHOS IV

Hermes

philosophus.

Quoniam de cognatione et consortio hominum deorumque nobis indicitur sermo, potestatem hominis uimque cognosce. 41 o Dominus et Pater uel, quod est summum, Deus ut effector est deorum caelestium, ita homo fictor est deorum, qui in templis sunt humana proximitate contenti. Ita humanitas semper memor naturae et originis suae in illa diuinitatis imitatione perseuerat, ut, sicuti Pater ac Dominus, ut sui similes essent, 41

m]

42 o

deos fecit aeternos,

ita humanitas

deos suos ex sui uultus

similitudine figuraret. Sed quoniam praescire cuncta prudentem decet, istud te ignorare fas non est : futurum tempus est, cum appareat Aegyptios incassum pia mente diuinitatem sedula religione seruasse. Augustinus. . Videris hoc quanto

tempus

est ueracicr

praedicere,

atque

quo

sanctior,

Christiana

tanto

religio,

uehementius

et

liberius cuncta fallacia figmenta daemonum (subuertit», ut gratia uerissimi Saluatoris liberet hominem ab eis diis, quos

425 facit homo, et ei Deo subdat, a quo factus est homo. Sed tu cum ista praedicis, uelut amicus eisdem ludificationibus daemonum loqueris, nec Christianum nomen euidenter ex45 o

primis, sed tamquam ea tollerentur atque delerentur, quorum obseruatione caelestis similitudo custodiretur in Aegypto, ita haec futura deplorans luctuosa quodam modo praedicatione testaris. Es enim de his, de quibus dicit apostolus, quod

cognoscentes Deum mon sicut Deum glorificauerunt aut. gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum

est insipiens cov | eorum ; dicentes enim se sapientes stulti 17TT 408/416 AV ci 8, 25, 19-28 416/419 AV ci 8, 23, 39-42 421/439 AV ci 8, 23, 44-61

(00471 i240: CC 47 p. 240. CC 47 p. 240-241.

408/412 Ps. Apul. c. 23 p. 59, 10-15. 412/416 id. c. 23 p. 60, 10-13. id. c. 24 p. 61, 5-6. 432/436 Rom. 1, 21/25.

416/419

407 Hermes] oz. Ot

408 Quoniam] Et praez. 4A cognatione] inquit adZ. 44 409 indicitur] uidicitur O! hominis] o Asclepi agd. 24 uimque] indeque I7

cognoscere O!

— 410 Dominus] inquit aZ. 74

412 contenti. Et paulo

post A humanitas] inquit adZ. 7A 414 sicuti] O* .A, sicut V7 7Ansp. 416 Sed] Et tamen 74 417 te] uos 24 448 cum, ut praez;. Ot 421 uidetur 74 423 daemonum] oz. A (subuetrtit?] zAnsp., oz. V. O*, subuettit 4A 425

tu] Hermes'.4 ^ 426 praedicit 431 testatut]A

4

4237 loquitur 44

Es] zAnsp., Bras V' O1, Erat 44

427/428 exprimit 24

432/433 glotificauerunt —

suis] glo. aà. g. e., sed e. in. co. s. V', glo. aà. g. e., sed e. in. co. s. Ot se] esse add. 74

434.

CONTRA PHILOSOPHOS IV 455

213

facti sunt et mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis. Hermes. Ego certe multa de uno uero Deo fabricatore mundi, qualia ueritas habet, egregie in quodam libro meo disputaui.

440 Augustinus. Quo modo ergo ílla obscuratione cordis ad ista delaberis, ut diis, quos confiteris ab hominibus fieri, semper uelis homines subdi et haec futuro tempore plangas auferri quasi quicquam 445 cum

sit infelicius homine, sit facilius, ut tamquam

cui sua figmenta dominantur; deos colendo,

quos fecit, nec

ipse sit homo, quam ut per eius cultum dii possint esse, quos fecit homo. Citius enim fit, ut homo in honore ipsius positus pecoribus non intellegens comparetur, quam ut operi Dei ad eius imaginem facto, id est ipsi homini, opus hominis praeferatur. Quapropter merito homo deficit ab illo qui eum fecit, cum sibi praeficit ipse quod fecit. Haec uana deceptoria, perniciosa sacrilega tu, quia tempus, quo auferrentur venturum sciebas, dolebas;

455

sed tam impudenter

dolebas,

quam

impu-

denter sciebas. Non enim haec tibi reuelauerat sanctus Spiritus, sicut prophetis sanctis, qui haec praeuidentes cum

exultatione dicebant : Erit inm illo die exterminabo, dicit. Dománus, nomina simulacrorum a lerra, e mon iam erit eorum

memoria. Et beatus Esaias : Et mouebuntur manufacta Aegyp-

439 441/456 456/458 458/459

proprium AV ci 8, 25, 61-78 AV ci 8, 23, 79-80 AV ci 8, 25, 81-85

447/448 cf Ps. 48, 13. 459 Is. 19, 1.

CC 47 p. 241. CC 47 p. 241. CC 47 p. 241.

448/449 cf Gen. 1, 27.

456/458 Zach. 13, 2.

458/

incortuptibilis] I7 435 mutauerunt] V/ Ot! (4) LA r] 4nsp., immutauerunt 24 Dei] di.O! CA) [43 K? r B P? e] Z4nsp., incorruptibilem O!, incorrupti 74 438 Ego - uno] 436 hominis et cetera, quae commemorare longum est 44 441 Quo modo ergo] et nescio quo modo 74 Multa quippe talia dicit de uno 74 443 haec] 4, hoc V/ Ot uelit 44 442 confitetur 74 delabitur 24 446 possunt V/ — 447ipsius]om.;4 ^ 448 comparatur plangat 44 "Ansp. auferentut 452 tu] Hermes Aegyptius 24 451/452 peruiciosa O! PAROL 453/454. impudenter ... impudendolebat (57s) A 453 sciebat 44 D29t er ter] V/ Ot (L4) [B e], impudenter ... imprudenter A, imprudenter ... imp(r»udent

.Ansp.

— 484 sciebat 4 — tibi] ci 24 — 456/487 dicit Dominus, exterminabo

iam] O!.A,, ozz. V, (iam) 2Amsp. 457 simulacrum V/ Ot c 4 458 et beatus Esaias] ita sanctus Esaias prophetat 44 c ZAnsp.

(iam? non Ysaias / O!

:

214 46 o

46 3

47 o

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

ii a facie mea, et cetera huius modi. Tibi autem illi spiritus indicauerant futura tempora perditionis suae, qui etiam praesenti in carne Domino dixerunt trementes : Qwid uenisti ante tempus perdere mos ? siue quia subditum illis fuit, quod futurum quidem, sed tardius opinabantur, siue quia perditionem suam hanc ipsam dicebant, qua fiebat ut cogniti spernerentur, et hoc erat ante tempus, id est ante tempus iudicii, quo aeterna damnatione puniendi sunt cum omnibus etiam hominibus, qui eorum societate detinentur, sicut religio loquitur, doctrinae hinc atque inde perflatus et falsis uera per |miscens 178 quae nec fallit nec fallitur, non sicut (tu? qui omni uento doles quasi perituram religionem, quem postea confiteris errorem.

Hermes. . [am de talibus satis sint dicta ; ad hominem potius rationemque redeamus, ex quo diuino dono homo animal dictus 47 est rationale. Minus enim miranda etsi miranda sunt, quae VA

48 o

48 VA

de homine dicta sunt. Omnium enim mirabilium uincit admirationem, quod homo potuit diuinam inuenire naturam eamque efficere. Quoniam ergo proaui nostri multum errabant circa deorum culturam ratione incredibili et non animaduertentes ad cultum religionemque diuinam, inuenerunt artem,

qualiter efficerent deos. Cui inuentae adiunxerunt uirtutem de mundi natura conuenientem, eamque miscentes, quoniam animas facere non poterant, euocantes animas daemonum uel angelorum eas indiderunt imaginibus sanctis diuinisque coluerunt mysteriis, per quas idola et bene faciendi et male uires habere potuissent.

Augustinus. Nescio utrum sic confitentur ipsi daemones 459/471 AV ci8,23, 88-99 473/490 AV ci 8, 24, 2-18 461/462 Matth. 8, 29.

adiurati, quo

— CC 47 p. 242. (CC 47 p. 242.

468/469 cf Eph. 4, 14.

413/486 Ps. Apul. c. 37 p. 76,

14 - 77, T-

459 mea] eius, et cot eotum uincetur in eis 74 libi autem] Huic autem Aegyptio 24 461 trementes dixerunt — 44 462 illis subditum — Y 74nsp. 463 opin&bantur] -a- O? s. /. 468 (tu)? qui] zAzsp., qui V/ Ot, qui quasi (4) [z], iste quasi 4 470 dolet 44 confitetur 74 473 Iam] Sed praem. A sint satis —« 44 dicat — ad] dicta talia.Iterum, inquit, ad 4 potius] ozz. A 474 dictum 44 476 uincit] V/ O* (4) [B (ut 2Asc.)] 7Ansp., uicit 74 471 diuinam potuit — 44 479 culturam tatione incredibili] rationem increduli 74 Ansp. animaduertentes] 44, animum aduertentes V/ O' /4nsp. 480 qualiter] O*, qua iter V, qua 44, quacl»itet 245p.

unxerunt O! 484 sanctis] suis I7 Ot 488 confitentur] confiterentur 74 24nsp.

481 inuentae] uiuente Ot

coluerunt] ozz. 4A

ad-

485 et!] ad .4

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

215

modo tu confessus es. 'Quoniam', inquis, 'proaui nostri mul49o tum errabant' et cetera. Numquidnam saltem mediocriter eos dixisti errasse,

ut hanc

artem

inuenirent

faciendi

deos,

aut contentus fuisti dicere : Errabant, nisi adderes et diceres :

Multum errabant ? Iste ergo multus error et incredulitas non animaduertentium ad cultum religionemque diuinam inuenit 495 artem, qua efficeret deos. Et tamen quod multus error et in-

credulitas et a cultu ac religione diuina auersio animi inuenit, ut homo

arte faceret deos, hoc doles uir sapiens tamquam

religionem diuinam uenturo certo tempore auferri. Vide si non et ui diuina maiorum tuorum errorem praeteritum prodere, 5oo et ui diabolica poenam daemonum futuram dolere compelleris. Si enim proaui tui multum errando circa deorum rationem incredulitate et auersione animi a cultu ac religione diuina inuenerunt artem, qua efficerent deos : quid mirum, si haec ars detestanda quidquid fecit auersa a religione diuina, aufer5o5 tur religione diuina, cum ueritas emendat errorem, fides redarguit incredulita|tem, conuersio corrigit auersionem ? Ergo 179 quid nos oportet dicere, uel potius quid agere nisi quantas possumus gratias Domino Deo nostro, qui haec contrariis causis, quam instituta sunt, abstulit ? Nam quod instituit

51o multitudo erroris, abstulit uia ueritatis ;quod instituit incredulitas, abstulit fides ; quod instituit a cultu religionis diuinae auersio, abstulit ad unum uerum Deum sanctumque conuersio ;nec in sola Aegypto, quam solam in isto plangit daemonum

spiritus,

sed in omni

terra,

quae

cantat

Domino

$1; canticum nouum. Sic scriptum est : Caníate Domino canHcum nowwum, cantate Domino omnis lerra. Titulus quippe huius psalmi est :Quando domus aedificabatur post captiuitaiem. Aedificabatur enim domus Domino ciuitas Dei, quae est sancta ecclesia, in omni terra post eam captiuitatem, qua

520 illos homines,

de quibus

490/306 AV ci 8, 24, 20-37 506/525 AV ci 8, 24, 55-74

credentibus

in Deum

tamquam

CC 47 p. 242-243. CC 47 p. 243-244.

489/490 Ps. Apul. c. 57 p. 76, 20-21. Zitulus. 520/321 cf 1 Pett. 2, 5.

515/516 Ps. 95, r.

517/518 Ps. 95

490 et ceteta] oz. A, cf supra J. 479/481 inquit 74 491 dixit JA inuenirent] I/ 44 74z5p., inuenissent O! CA) LA r] 492 fuit 44 addetet 44 dicetet 44 494 animaduertentium] .4, animus aduertentium V7 O!, animum aduertentium 2475. 497 dolet A 499 ui] in O* tuorum] suorum 24 500 ui] in O! compellitur 24 Ergo] 502 m credulitate / — 506 incredulciatem O* 501 tui] eorum 24 515 Sic] sicut 511 diuinae religionis — 24 507 nos quid — om. A Sic AA est] sicut uere sacrae et uete propheticae litterae 4A, sicQut? zAnsp. 515/516 Domino— omnis] d. c. n. c. d. o. ptaenuntiarunt, ubi scriptum est 74 (OE 517 psalmi huius — 24 518 Aedificatur 74

est A 489 tu] iste 4 Numquid non O!

216

CONTRA PHILOSOPHOS IV

lapidibus uiuis domus aedificatur, captos daemonia posside-

bant. Neque enim, quia deos homo faciebat, ideo non ab eis

possidebatur ipse qui fecerat, quando in eorum societatem

colendo traducebatur ; societatem 52 VA

22 o

53 5

dico, non idolorum

stoli-

dorum sed uersutorum daemoniorum. Qui ergo doluisti uenturum fuisse tempus, quo auferretur cultus idolorum et in eos, qui colerent, dominatio daemoniorum, malo spiritu instigatus semper uolebas istam captiuitatem manere, qua transacta psalmus canit aedificari domum in omni terra. Praenuntiabas tu illa dolendo ; praenuntiabat haec propheta gaudendo. Et quia Spiritus uictor est, qui haec per sanctos prophetas canebat, etiam tu ipse ea, quae nolebas et dolebas auferrij non a prudentibus et fidelibus et religiosis, sed ab errantibus et incredulis et a cultu diuinae religionis auersis esse instituta miris modis coactus es confiteri. Qui quamuis eos appelles deos, tamen cum dicis a talibus hominibus factos, quales utique esse non debemus, uelis nolis, ostendis colendos non esse ab eis, qui tales non sunt, quales fuerunt a quibus facti sunt, hoc est a prudentibus, fidelibus, religiosis ;simul

54 o

etiam demonstrans ipsos homines, qui eos fecerunt, sibimet importasse, ut eos haberent deos, qui non erant dii.

Hermes. Ego certe deos arte factos, cum appellassem, id est idola daemones per artem quandam cupiditatum suarum uinculis 54 v^ illiga|tos, cum, inquam, appellarem factos ab hominibus deos, 180 non tamen eis dedi, quod Platonicus philosophus Apuleius, uidelicet ut ipsi sint interpretes et intercessores inter deos et homines,

hinc afferentes uota, inde munera

525/541 AV ci 8, 24, 92-108 543/548 AV ci 8, 24, 110-118

referentes.

CC 47 p. 244. CC 47 p. 244-245.

546/548 cf Apul., De deo Socr. c. 7 p. 13, 21 - 14, 5.

523 ipse] ipese / ^ 825 sed] seu 24zsp. doluit 74 526 auferetur V/ O! 528 uolebat 4A 530 Praenuntiabat illa Hermes dolendo 74 532 tu] Hermes A nolebat ;4 dolebat 24 535 est 4 536 appellet 24 dicit 44 537 esse utique — 74 — uelit A nolit 44 ostendit 74 542/844 Hermes — daemones] Deos ergo tales, talium deos, arte factos a talibus, (cum appellasset Hermes), id est idolis daemones 24 543 deos] deo 24nsp. arte] 44, ante V O* Ansp. 544 quandam] nescio quam 24 545 inquam] ozz. A appellatet 44 546 dedit .4 philosophus] o». 4A 547 uidelicet] (unde iam satis diximus et quam sit inconueniens absurdumque monstrauimus) 74 sint] essent 44 deos, quos fecit deus 74 548 homines, quos idem fecit Deus 74

CONTRA PHILOSOPHOS 299

555

56 o

IV

217

Augustinus. Si ita desipis, ut putes deos, quos fecerunt homines, plus ualere apud eos, quos fecit Deus, quam ualent ipsi homines, quos idem fecit Deus, nimis auersus es a ueritate et letali morbo impietatis insanis. Daemon quippe simulacro arte impia colligatus ab homine factus est deus, sed tali homini, non omni homini. Qualis est ergo iste deus, quem non faceret homo nisi errans et incredulus et auersus a Deo uero ? Porro si daemones, qui coluntur in templis, per artem nescio quam imaginibus inditi, hoc est uisibilibus simulacris, ab eis hominibus, qui hac arte fecerunt deos, cum aberrarent auersique essent a cultu et religione diuina, non sunt internuntii nec interpretes inter deos et homines, et propter suos pessimos ac turpissimos mores, et quod homines, quamuis errantes et increduli et auersi a cultu et religione diuina, tamen eis sine

dubio meliores sunt, quos deos ipsi arte fecerunt ; restat, ut, 565 quod possunt, tamquam daemones possint, uel quasi bene-

ado

575

ficia praestando magis nocentes, quia magis decipientes, uel aperte malefaciendo — nec tamen quodlibet horum, nisi quando et quantum permittuntur alta et secreta Dei prouidentia — non autem tamquam medii inter homines et deos per amicitiam deorum multa apud homines ualeant. Hi enim diis bonis, quos sanctos angelos nos uocamus rationalesque creaturas sanctae caelestis habitationis siue sedes s?we dominationes siue principatus siue poltesiates, amici esse omnino non possunt, a quibus tam longe absunt animi affectione, quam longe absunt a uirtutibus uitia, a bonitate malitia. Nullo igitur modo per daemonum quasi medietatem ambiendum est ad beneuolentiam siue beneficentiam deorum uel potius angelorum bonorum, sed per bonae uoluntatis similitudinem, qua cum illis sumus et cum illis uiuimus et cum illis 550 550/552 552/553 553/095

AV AV .AV AV

ci ci ci ci

11, 21, 9-10 8, 24, 118-120 11, 4, 20-21 8, 24, 120 - 8, 26, 6

CC CC CC CC

48 47 48 47

p. p. p. p.

339. 245. 323. 245-246.

532/513 Col. 1, 16.

550 Si — deos] Vbi et ipse non usque adeo desipiebat, ut putaret Deum 24 (cf AV" ci 8, 24, 118 : Nimis enim stultum est credere deos) 551 eos] V O!, deos .A,. (d»eos ZAnsp. 552 idem] V. Ot! CA) [/] zAnsp., ipse add. A auetsi sunt 24 553 insaniunt 44 556 ueto Deo — 24 560 et] et 245p. nec] et 74s. 561 homines et deos — 44 563 et] V O* CA) [C] Ansp., ac 4 568 quando: 569 et quantum] V O! (A4) [B 4 v] Z4nsp., quando 2A [zss. plerr., quantü e?] 571 enim] autem JA 570 multum 44 Z4nsp. deos et homines — O! 576 modo igitur — 74 575 uitia] et add. 74 572 sanctae] ozz. Ot dii V Ot 577 siue] seu 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV 58» Deum quem colunt colimus, etsi eos carnalibus oculis uidere non possumus ; in quantum autem dissimilitudine uolunta |tis 181 et fragilitate infirmitatis miseri sumus, in tantum ab eis longe sumus uitae merito, non corporis loco. Non enim quia 218

in terra condicione carnis habitamus, sed si immunditia cordis

58; terrena sapimus, non eis iungimur. Cum uero satagimus, ut quales ipsi sunt simus : fide illis interim propinquamus, si ab illo nos fieri beatos, a quo et ipsi facti sunt, etiam ipsis fauentibus credimus. Hermes. Aduertere debes, quo modo ego cum dolerem tempus esse uenturum, quo illa auferentur ex Aegypto, quae fateor a multum errantibus et incredulis et a cultu diuinae religionis auersis esse instituta, scripsi inter cetera : 'Tunc', inquam, "terra ista sanctissima sedes delubrorum atque templorum, 595 sepulcrorum erit mortuorumque plenissima.'

590

Augustinus. Hoc uideris dolere, quod memoriae martyrum nostrorum templis uestris delubrisque succedant. Nempe spiritus fallax, cuius instinctu tu ista dicebas, per te ipsum coactus est con6oo fiteri iam tunc illam terram sepulcrorum et mortuorum, quos pro diis colebatis, fuisse plenissimam. Sed dolor daemonum per te loquebatur, qui suas futuras poenas apud sanctorum martyrum memorias imminere maerebant. In multis enim talibus locis torquentur et confitentur et de possessis hominum 605 corporibus eiciuntur. Nec tamen nos eisdem martyribus templa, sacerdotia, sacra et sacrificia constituimus, quoniam non

ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus. Honoramus sane memorias eorum tamquam sanctorum hominum Dei, qui usque ad mortem corporum suorum pro ueritate certarunt, ut inno610 tesceret uera religio falsis fictis(que» conuictis ; quod etiam 597/598 AV ci 8, 26, 11-12 598/623 AV ci 8, 26, 78 - 8, 27, 18

585 cf Phil. 5, 19.

581 autem] a O!

CC 47 p. 246. CC 47 p. 247-248.

593/595 Ps. Apul. c. 24 p. 6r, 14-16.

585 iungiunit O!

satagimus] sanamur 74

586 simus]

sumus O! 589/590 Hermes — dolerem] Sane aduertendum est, quo modo iste Aegyptius, cum doletet 74 591 auferentur] V7 O* (L4) [e / s], auferrentur 24 "Ansp. fatetur 44 593 scripsi] ait 74 inquam] ozz. 44 597 Hoc] Sed praem. A uidetur 44 598 uestris] eorum 74 succederent 74 599 tu] Hetmes ;4 dicebat 24 te] eum 24 est] es V. O! 601 colebant 74 602 te] eum 4 603 maetebant] merebantur 77 O' 610 fictis(que» conuictis] 747sp., fictis coniunctis V/, fictis conuinctis O'!, fictisque conuictis 44 etiam] et O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV

615

620

219

si qui antea sentiebant, timendo reprimebant. Quis autem audiuit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare, etiam super sanctum corpus martyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere in precibus : Offero tibi sacrificium Petre uel Paule uel Cypriane, cum apud eorum memorias offeratur Deo, qui et eos homines martyres fecit et sanctis suis angelis caelesti honore sociauit, ut ea celebritate et Deo uero de illorum uictoriis gratias agamus et nos ad imitationem talium coronarum átque palmarum eodem inuocato in | auxi- 182 lium ex illorum memoriae renouatione adhortemur ? Quaecumque igitur adhibentur religiosorum obsequia in martyrum locis, ornamenta sunt memoriarum, non sacra uel sacrificia mortuorum tamquam deorum. Nos itaque martyres nostros nec diuinis honoribus nec humanis criminibus colimus, sicut

625

630

colitis uos deos uestros, nec sacrificia illis offerimus, nec eorum

probra in eorum sacra conuertimus. Ergo non constituimus sacerdotes nec offerimus sacrificia martyribus nostris, quia incongruum indebitum illicitum est atque uni Deo tantummodo debitum. Quid ergo plura? Non esse spiritus istos colendos propter uitam beatam, quae post mortem futura est, nullus uel mediocriter prudens ambigit.

Apuleius. At nos philosophi Platonici dicimus deos quidem esse omnes bonos, daemones

autem

alios bonos, alios malos, et eos, per

655 quos ad uitam in aeternum beatam perueniamus, colendos esse censemus, quos bonos opinamur.

Augustinus. Haec siue sit Platonicorum, siue quorumlibet sententia, nequaquam eius est neglegenda discussio, ne quisquam uelut 64o daemones bonos sequendos sibi esse arbitretur, per quos tamquam medios diis, quos omnes bonos credit, dum conciliari affectat et studet, ut quasi cum eis possit esse post mortem, inretitus malignorum spirituum deceptusque fallacia longe aberret a Deo uero, cum quo solo et in quo solo et de quo solo 623/626 626/629 629/636 638/650

AV AV AV AV

ci 8, 27, ci 8, 27, ci 8, 27, ci9,2,8

27-30 42-44 52-57 - 9, 3, 10

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

248. 249. 249. 250.

625 616 et — martyres] eos et homines et martyres 44 613 etiam] et O! 628/629 tanto modo 626 Ergo] Sic enim 24 colunt illi deos suos, nec 24 634 alios malos, alios 633 At — dicimus] Sed fortasse dicturi sunt 74 [07 638 Haec] quae 24 opinantur 44 636 censebunt 24 bonos — 4 644 neglegenta] nec ligenta O! 639 eius] oz. Ot sit] etiam add. 4 z4nsp. ozz. solo] quo de et 4 — ueto Deo

220

CONTRA PHILOSOPHOS IV

64; anima humana,

id est rationalis et intellectualis, beata est.

Quae igitur est differentia (daemonum? bonorum et malorum ? Quando quidem tu de his uniuersaliter disserens et tam multa loquens de aeriis eorum corporibus de uirtutibus tacuisti animorum, quibus essent praediti, si essent boni. Tacuisti ergo 65o beatitudinis causam, indicium uero miseriae tacere non potuisti, confitens eorum

mentem,

qua rationales esse perhibuisti,

non saltem imbutam munitamque uirtute passionibus animi irrationabilibus nequaquam cedere, sed ipsam quoque, sicut stultarum mentium mos est, procellosis quodam modo per655 turbationibus agitari. Apuleius. Fateor me ista dixisse memoriaeque litteris mandasse. Nam mea de hac re ista sunt uerba : 'Ex hoc ferme daemonum numero' inquam, 'poetae solent haudquaquam procul a 66o ueritate osores | et amatores quorundam hominum deos fin- 183 gere; hos prosperare (et? euehere, illos contra aduersari et afflipere; igitur et misereri et indignari, et angi et laetari omnemque humani animi faciem pati, simili motu cordis et salo mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare. Quae 665 omnes turbelae tempestatesque procul a deorum caelestium tranquillitate exulant'. Augustinus. Num est in his uerbis ulla dubitatio, quod non animorum aliquas inferiores partes, sed ipsas daemonum mentes, quibus 67o rationalia

sunt

animalia,

uelut

procellosum

salum

dixisti

passionum tempestate turbari? ut ne hominibus quidem sapientibus comparandi sint, qui huius modi perturbationibus animorum, a quibus humana non est immunis infirmitas,

etiam

cum

67; imperturbata

eas

huius

resistunt,

uitae non

condicione eis cedentes

patiuntur,

mente

ad aliquid appro-

bandum uel perpetrandum, quod exorbitet ab itinere sapientiae et lege iustitiae ; sed stultis mortalibus et iniustis non corporibus, sed moribus similes, ut non dicam deteriores, eo 657 proprium (cf AV ci 15, 27, 114) 657/682 AV ci 9, 3, 10-33

CC 47 p. 250-251.

658/666 Apul., De deo Socr. c. 12 p. 20, 1-9. 646 est igitur — O!

(daemonum)»] ZAnsp., oz.

V. O!, daemonum 24

647

tu] Platonicus Apuleius 44 his] Ot A4, iis V/ /Ansp. 648 tacuit 74 649 tacuit 74 650 iudicium O! 630/651 potuit 74 651 perhibuit 24 633 sicut] scilicet O! 657/658 Nam — uerba] Verba namque eius de hac re ista sunt

A . 659inquitz4d ^ haudquaquam]autquaquam O! omm. V o 668 his] istis O! 670 dixit 74

661 (et»] 74z5p., et A4,

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

221

quod uetustiores et debita poena insanabiles, ipsius quoque 68o mentis, ut tu appellasti, salo fluctuant, nec in ueritate atque uirtute, qua turbulentis et prauis affectionibus repugnatur, ex ulla animi parte consistunt. Quae cum ita sint, uideamus quem ad modum dicatis uos Platonici medios daemones inter deos et homines constitutos istis passionum aestibus fluc685; tuare. Si enim mente ab his libera eisque dominante motus

huiusce modi paterentur, non eos diceres simili motu cordis

et salo mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare. Ipsa igitur mens eorum, id est pars animi superior, qua rationales sunt, in qua uirtus et sapientia, si ulla eis esset, passionibus 69o turbulentis inferiorum animi partium regendis moderandisque dominaretur — ipsa, inquam, mens eorum, sicut tu confiteris,

salo perturbationum fluctuat. Subiecta est ergo mens daemonum passionibus libidinum formidinum irarum atque huiusmodi ceteris. Quae igitur pars in eis libera est composque 695 sapientiae, qua placeant diis et ad bonorum morum similitudinem hominibus consulant, cum eorum mens passionum uitiis subiugata et oppressa, quidquid rationis naturaliter habet,

ad fallendum

et decipiendum

tanto

acrius intendat,

quanto eam magis possidet nocendi cupiditas ?

710 Apuleius. At ego assero non numero esse, quos amatores deos non dixi salo mentis per

ex omnium, sed ex malorum dae[monum 184 poetae quorundam hominum osores et procul a ueritate confingunt ;hos enim omnes cogitationum aestus fluctuare.

79; Augustinus.

Quo modo ergo illud intellegere poterimus, quando, cum

hoc diceres, non

quorundam,

id est malorum,

sed omnium

daemonum medietatem propter aeria corpora inter deos et homines describebas ? Hoc enim dixisti fingere poetas, quod

710 ex istorum daemonum numero deos faciunt et eis deorum no-

mina imponunt et quibus uoluerunt hominibus ex his amicos inimicosque distribuunt ficti carminis impunita licentia, cum 682 proprium 682/220 AV ci 9, 6, 1 - 9, 7, 19

CC 47 p. 255*

681 qua] in aZ. O! appellauit 74 680 tu] iste 4 679 quod] quo 4 diceret Apuleius diceres] 686 74nsp. V7 eis his] 685 A Platonici 683 dicant 693/694 huiusmodi] O' 24 confitetur 74 691 tu] iste Platonicus 74 A 701 At ego assero] [C .A K1 r B 5], huiusce modi V (A4) [F rell. ?) v] -Ansp. 704 dixi] dixit Apuleius 74 ego] ergo z4nsp. Quod si quisquam dicit 74 707 diceret 44 illud] V O!, istud 4 [istuc C] 24zsp. 706 ergo] oz. 44 his] iis 7 711 uoluerint 74 74nsp. dixisti] ait 74 709 describebat 74

222

CONTRA PHILOSOPHOS IV

deos ab his daemonum moribus et caelesti loco et beatitudinis opulentia remotos esse perhibeant. Haec est ergo fictio poetaTE

io]

rum deos dicere, qui dii non sunt, eosque sub deorum

nomi-

nibus inter se decertare propter homines, quos pro studio partium diligunt uel oderunt. Non procul autem a ueritate dicis hanc esse fictionem, quoniam deorum appellati uocabulis, qui dii non sunt, tales tamen.a te describuntur daemo-

nes, quales sunt. Apuleius. Cum ego daemones describerem, nullum bonum eorum commemoraui, quo boni discernerentur a malis. Quamuis et eorum malitiae liberius exprimendae pepercerim, non tam apud quos loquebar, often72 vA ne ipsos, quam ne cultores eorum, derem : significaui tamen prudentibus, quid de illis sentire deberent, quando quidem deos, quos omnes bonos beatosque

750

credi uolui,

ab eorum

omni modo

separaui,

iungens, animo

autem

passionibus

atque,

sola illos corporum

ut dixi, turbelis

aeternitate

non diis, sed hominibus

con-

similes dae-

mones apertissime inculcans.: Augustinus. Quod daemones sola corporum aeternitate diis coniungis, animo autem non diis, sed hominibus similes eos apertissime

7535 fateris,

non sapientiae bono, cuius et homines

possunt esse

participes, sed perturbatione passionum, quae stultis malisque dominatur, a sapientibus uero et bonis ita regitur, ut malint eam non habere quam uincere. Nam si non corporum, sed animorum aeternitatem cum diis habere daemones uelles 740 intellegi, non utique homines ab huius rei consortio separares, quia et hominibus aeternos esse | animos procul dubio sicut 185 Platonicus sentis. Ideo cum hoc genus animantum quodam in loco describeres,

722 922/931 733/738 735/769

immortalibus

supta l. 719/720 AV ci 9, 8, 30-38 supra l. 729/731 AV ci 9, 8,39 - 9, 9, 25

animis, moribundis

mem-

CC 47 p. 257. CC 47 p. 257-258.

714 pethibeant] V (/4) [re//. V] 44nsp., perhibebant O!, pethibeat 44 [5 s Do.*] 718 dicit 4 ^ appellati] 74, appellatis V/ O!, appellati[s] ZAgsp. ^ *19 ate] oz. A discribuntur O! 722 ego] etgo z4nsp. 9223 commemorauit 74 discetnuntut 44 724 pepetcetrit 24 725 loquebatur JA 725/726 offenderet 44 726 significauit 74 de] oz. O! 728 uoluit 24 dixi] ait ipse 74 729

separauit /4 — 35 pos; fateris O* /ar. 739 uelles] uellis O!, uellet 24 740 separatet 74 742 sentes] -i- O? s. L., sentit A animantum] V/ 74, animatum O!, animantium (74) [B a p v] zAnsp. 742/743 quodam in loco] oz. 7A 743 desctiberet 4 743/444 membris moribundis — V z4nsp.

CONTRA PHILOSOPHOS IV

223

bris dixisti esse homines. Ac per hoc si propterea communem 74; cum diis aeternitatem non habent homines, quia corpore sunt mortales : propterea ergo daemones habent, quia corpore sunt immortales. Quales igitur mediatores sunt inter homines et deos, per quos ad deorum amicitias homines ambiant, qui hoc cum hominibus habent deterius, quod est in 7j» animante

melius,

id est animum ; hoc autem

habent

cum

diis melius, quod est in animante deterius, id est corpus? Cum

enim animans,

id est' animal ex anima constet et cor-

pore, quorum duum anima est utique corpore melior, etsi uitiosa et infirma, melior certe (corpore) etiam sanissimo atque 755 firmissimo,

quoniam natura eius excellentior nec labe uitio-

rum postponitur corpori, sicut aurum etiam sordidum argento seu plumbo, licet purissimo, carius aestimatur : isti mediatores deorum et hominum, per quos interpositos diuinis humana iunguntur, cum diis habent corpus aeternum, uitiosum autem 760 cum hominibus animum ; quasi religio, qua uultis diis homines per daemones iungi, in corpore sit, non in animo constituta. Quaenam tandem istos mediatores falsos atque fallaces quasi capite deorsum nequitia uel poena suspendit, ut inferiorem animalis partem, id est corpus, cum superioribus, 165 superiorem uero, id est animum,

cum

inferioribus habeant,

et cum diis caelestibus in parte seruiente coniuncti, cum hominibus autem terrestribus in parte dominante sint miseri ? Corpus quippe seruum est, sicut etiam Sallustius ait : 'Animi imperio, corporis seruitio magis utimur. Ergo, sicut dixi, jy;jo daemones tamquam in peruersum ligati atque suspensi, seruum corpus cum diis beatis, dominum animum cum homiVnde nibus miseris, parte inferiore exaltati, superiore deiecti.

etiamsi tu propter hoc eos putaueris aeternitatem habere cum

diis, quia nulla morte, sicut animalium terrestrium, animi est corpus 17; eorum soluuntur a corpore, nec sic existimandum

tamquam honoratorum uinculum damnatorum.

aeternum

uehiculum,

sed aeternum

(Apuleius. Plotinus certe nostrae memoriae uicinus temporibus Pla469/795 AV ci 9, 9, 29 - 9, 10, 16 747/448 cf 1 Tim. 2, 5.

CC 47 p- 258.

«97/158 ibid.

268/769 Sall., Cz7. 1, 2.

754 (cotpore»] cotpote 44 z4nsp., omm. yo 753 duotum 44 744 dixit JA (sed cf 7. 750 et 760) — 69 Ergo] sed 4 Ot l7 animam 765 24 uolunt 760 772 inferiori O! —— 73 tu] quisquam J4 — O* ligari JÁ oz. s] 770 daemone est] eorum add. 4, e. (eorum? Ot dum estiman 7?5 putauetit 44 78 CApuleius)] oz. V Ot ZAnsp. 77? uinculum] uehiculum V O* "Ansp.

uicinis 44 74ns5. 779 Plotinus] (rubr. Jit.) V O* — uicinus] V O* (A) [B?],

224 j8o tonem

CONTRA PHILOSOPHOS ceteris excellentius

IV

intellexisse laudatur.

Is cum

de

humanis animis ageret : | 'Pater, inquit, misericors mortalia ilis uincula faciebat."

Augustinus.

Ergo hoc ipsum, quod mortales sunt homines corpore, ad

78; misericordiam

Dei patris pertinere arbitratus es, ne semper

huius uitae miseria tenerentur. Hac misericordia indigna iudicata est iniquitas daemonum, quae in animi passiui miseria non mortale sicut homines, sed aeternum corpus accepit. Essent quippe feliciores hominibus, si mortale cum eis corpus 79o haberent

et cum

diis animum

beatum.

Essent

autem

pares

hominibus, si animo misero corpus saltem mortale cum eis habere meruissent ; si tamen acquirerent aliquid pietatis, ut

ab aerumnis uel in morte requiescerent. Nunc uero non solum feliciores hominibus non sunt animo misero, sed etiam mise-

795 riores sunt perpetuo corporis uinculo.

Apuleius. Cum in quodam libello meo de differentia daemonum acute disseruissem, inter cetera dixi animas hominum daemones esse et ex hominibus fieri lares, si meriti boni sunt ; lemures, $oo si mali, seu larvas ;manes autem deos dici, si incertum est bonorum eos seu malorum esse meritorum. Larvas quippe dico esse noxios daemones et ex hominibus factos.

Augustinus. In hac opinione tua quantam uoraginem aperias sectandis 805 perditis moribus, quis non uideat, si uel paululum attendat ? Quando quidem quamlibet nequam homines fuerint, uel laruas se fieri dum 797/798 797 798/801 801/802 804/810

opinantur,

(proprium "AWicio, 256 AV ci 9, 11, 1-4 AV ci9, 11, 10-11 AV ci 9, 11, 4-10

981/782 Plot., Enn. 4, 5, 12.

CC CC CC CC

47 47 47 47

p. p. p. p.

uel dum

manes

deos, tanto

250. 259. 259. 259.

798/799 Apul., De deo Socr. c. 15 p. 25, 19-20.

799/802 id. c. 15 p. 24, 2-11.

780 Is] hiis O!

782 uincula] V O* (4) [reZJ. »] -Ansp., uincla 44 [C 24! K F B £]

784 Ergo] Ita 4 785 est 44 488 accepit] suscepit O* 789/790 haberent cotpus c 44 791 si] cum add. JA, (cum) ;4nsp. mortale] immortale Ot

792 adquirerentur O! 79? daemonum] ipsotum praez. 4 798 dixi] dicit quidem et 74 799 metiti boni] V7 (4) [re//.] 4Ansp., merito boni O!, boni meriti e 44 [C v] 800 incertum] in eternum O! 802 dicit 74 et] V O*, oz. A, [et] 4Ansp. 804 hac] qua 24 tua] oz. À aperiant 74

186

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

225

peiores fiunt, quanto sunt nocendi cupidiores, ut etiam quibusdam sacrificiis tamquam diuinis honoribus post mortem $10 se inuitari opinentur, ut noceant.

Apuleius. Huic sententiae meae etiam hoc adiunxi perhibens appellari Graece beatos ej8a(uovas, quod boni sint animi, hoc est boni daemones. Sed nunc de his agimus, quos in natura propria 815 descripsi inter deos'et homines genere animalia, mente rationalia, animo passiua, corpore aeria, tempore aeterna. Nempe cum prius deos in sublimi caelo, homines autem in terra infima disiunctos locis et naturae dignitate secernerem, ita conclusi : *Habetis', inquam, "interim bina animalia : deos ab hominibus

$20 plurimum

differentes

loci sublimitate,

naturae perfectione, commeatu,

uitae

perpetuitate,

| cum et habitacula summa

ab infimis tanta intercapedo fastigii dispescat, et uiuacitas illic aeterna et indefecta sit, hic caduca et subsiciua, et ingenia illa ad beatitudinem sublimata, haec ad miserias infimata.'

$2; Augustinus. Hic terna uideo a te commemorata

contraria de duabus

naturae partibus ultimis, id est summis. Tria a te posita sunt

deorum, id est locus sublimis, aeternitas, beatitudo ; et his contraria tria hominum, id est locus infimus, mortalitas, mise-

330 ria. Inter haec terna deorum et hominum quoniam daemones

medios posuisti, de loco nulla est controuersia; inter sublimem

quippe et infimum medius locus aptissime habetur et dicitur. Cetera

bina

restant,

quibus

cura

attentior

adhibenda

est,

quem ad modum uel aliena esse a daemonibus ostendantur,

835 uel sic eis distribuantur, ut medietas uidetur exposcere. Sed 812 812/814 814/827 827/986

proprium AV ci 9, 11, 12-14 AV ci 9, 12, 1-15 AV ci 9, 12, 24 - 9, 15, 64

CC 47 p. 259. CC 47 p. 259. CC 47 p- 260-265.

813/814 Apul., De deo Socr. c. 15 p. 25, 10-11.

819/824 id. c. 4 p. 11, 1-7.

$12 Huic — perhibens] Inde autem perhibet 24 $10 inuitari] imitari O* 24555. ato $13 beatos eUja/uovas] 44 [beatos oz. 4, beato feudaemones C1 B (-dem.),be O!, beatos feud. C? K! e b, && dem. /], beatos en demones V, bantos seu demones $818 secernerem] $815 descripsit 24 sint] sunt 7 O! eudaemones 24755. 821 com819 inquit 24 conclusit 74 se cernerem O!, secerneret 74 44 [C? 4! subsiciua] 823 44 atu communic propinquo se inter nullo meatu] r, succisiua z* (ras.), K? F Bi belp s,subsciua Ki, subsicaua C1, succidua 74?, $826 a te] oz. A ZÁAnsp. a sub(syiciu O', V/ subicina zzarg.], B subcisiua v, subitiua a te] ab eo 4 Tria] igitur add. 74 827 summis (atque infimis. Nam» 24nsp. 835 sic] si z4zsp. $831 posuit 74 $28 sublimis] sullimus O*

187.

226

CONTRA PHILOSOPHOS IV

ab eis aliena esse non possunt. Non enim sicut dicimus locum medium

nec summum

esse nec infimum, ita daemones,

cum

sint animalia rationalia, nec beatos esse nec miseros, sicuti sunt arbusta uel pecora, quae sunt sensus uel rationis exper840

tia, recte possumus dicere. Quorum ergo ratio mentibus inest, aut miseros esse aut beatos necesse est. Item non possumus

recte dicere nec mortales esse daemones nec aeternos. Omnia namque uiuentia aut in aeternum uiuunt, aut finiunt morte quod uiuunt. Iam uero tu tempore aeternos daemones dixisti. 845 Quid igitur restat, nisi ut hi medii de duobus summis unum habeant et de duobus infimis alterum ? Nam si utraque de imis habebunt aut utraque de summis, medii non erunt, sed

850

in alterutram partem uel resiliunt uel recumbunt. Quia ergo his binis, sicut demonstratum est, utrisque carere non possunt, acceptis ex utraque parte singulis mediabuntur. Ac per hoc quia de infimis habere non possunt aeternitatem, quae ibi non est, unum hoc de summis habent ; et ideo non est alte-

rum ad complendam medietatem suam, quod de infimis habeant, nisi miseriam. Est itaque secundum uos Platonicos 855 sublimium deorum uel beata aeternitas uel aeterna beatitudo ;

hominum uero infimorum uel miseria mortalis uel mortalitas

misera;

daemonum

autem

mediorum

uel misera aeternitas

uel aeterna mi|seria. Nam et quinque illis, quae in definitione 188 daemonum

860

865

posuisti, non

eos medios,

sicut promittebas,

os-

tendisti, quoniam tria dixisti eos habere nobiscum, quod genere animalia, quod mente rationalia, quod animo passiua sunt ; cum diis autem unum, quod tempore aeterna ; et unum proprium, quod corpore aeria. Quo modo ergo medii, quando unum habent cum summis, tria cum infimis ? Quis non uideat relicta medietate quantum inclinentur et deprimantur in infima ? Sed plane etiam ibi medii possunt ita inueniri, ut unum habeant proprium, quod est corpus aerium,

870

sicut et illi de summis atque infimis singula propria, dii corpus aetherium hominesque terrenum ; duo uero communia sint omnibus, quod genere sunt animalia et mente rationalia. Nam et tu cum de diis et hominibus loquereris : 'Habetis,' inquis, 'bina animalia', et non soletis uos deos nisi rationales

mente perhibere. Duo sunt residua, quod sunt animo passiua et tempore aeterna ; quorum habent unum cum infimis, cum 875 summis alterum, ut proportionali [a] ratione librata medietas 841 beatos] esse aZ. O! 844 tu] iste 24 dixit 24 845 Quis Ot 849 binis] bonis 7 Ot catere utrisque — 24 854 uos] oz. 44 855 sublimium] sullimum I7 O: 857 misera!] miseria Ot 859 posuit 24 promittebat 74 859/860 ostendit 44 860 dixit 44 862 cum diis] credis V Ot 866 in] V/ Ot (4) [B 7] ZAnsp., ad A 871 tu] ipse 44 loqueretur 24 habens O! — 872 inquit 44 solent 74 uos] isti 24 S?5proportionali [a] ZAnsp., proportionali a 7 O!, a ozz. 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV

Day

neque sustollatur in summa, neque in infima deprimatur. Ipsa est autem illa daemonum misera aeternitas uel aeterna miseria. Qui enim dixisti" 'animo passiua', etiam *misera' dixisses, nisi eorum cultoribus erubuisses. Porro quia prouidentia 88o

885

summi Dei, sicut etiam uos fatemini, non fortuita temeritate

regitur mundus, numquam esset istorum aeterna miseria, nisi esset magna malitia. Si igitur beati recte dicuntur eudaemones, non sunt eudaemones daemones, quos inter homines et deos uos in medio:locauistis. Quis ergo est locus bonorum daemonum, qui supra homines, infra deos istis praebeant adiutorium, illis ministerium ? Si enim boni aeternique sunt,

profecto et beati sunt. Aeterna autem beatitudo medios eos esse non sinit, quia multum diis comparas multumque ab hominibus separas. Vnde frustra conaris ostendere, quo modo 890

daemones

boni, si et immortales

sunt et beati, recte medii

constituantur inter deos immortales ac beatos et homines mortales ac miseros. Cum enim utrumque habeant cum diis, et beatitudinem scilicet et immortalitatem, nihil autem horum

cum hominibus et miseris et mortalibus : quo modo non potius con|iuncti, quam inter 189 895 remoti sunt ab hominibus diisque medii essent, si habeenim Tunc ? utrosque medii constituti sua, non cum binis alterutrorum,

rent et ipsi duo quaedam

sed cum singulis utrorumque communia ; sicut homo medium quiddam est, sed inter pecora et angelos, ut, quia pecus est 900 animal irrationale atque mortale, angelus autem animal rationale

et immortale,

medius

homo

est, inferior

angelis,

superior pecoribus, habens cum pecoribus mortalitatem, rationem uero cum

angelis, animal rationale mortale. Ita ergo

cum quaerimus medium inter beatos immortales miserosque

aut mortale sit beatum, 905 mortales, hoc inuenire debemus, quod

aut immortale sit miserum.

Apuleius. Vtrum et beatus et mortalis homo esse possit, inter nos philosophos magna est quaestio. Quidam enim condicionem em capa910 suam humilius inspexerunt negaueruntque homin 878 Qui] Quae V .Ansp. 877 autem est —- V. $876 in?] oz. V, (inp 2Ansp. us] 44, c. operam V, cultorib $879 74 dixisset 878/879 44 dixisti] ait fatentur ipsi 44 uos] 880 74 et etrubuiss c. opera O!, c. [operam] 24zsp. 884 dicuntur] 44 7Ansp., dicantur V/, dni Ot 882 igitur] ergo 74zsp. A 888 diis] V. O* CA) 885 infra] intra Zdzsp. locauetunt 44 uos] isti 44 comparas] V/, comparans O', comparat A [reZJ. v] 4Ansp., cum prae. A [C] conatis] isti conabuntur 74 Num Ot Vnde] zAnsp. 74 separat 889 "Ansp. 900 atmedium -— O! quiddam $98/899 849) 7. (cf O! V/ bonis 897 binis] e, esset (€, id: r [4" C4) O! V/ est] 901 — /4 o. animali] que] et V 24nsp. rationale] et a4. 903 uero] ozz. A Babln,esse s] ZAnsp., est sed A [F 5] 908/909 inter — quaestio] magna est 908 mortalis] et beatus add. O' o:

intet homines quaestio 24

228

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

cem esse posse beatitudinis, quamdiu mortaliter uiuit. Quidam uero extulerunt se et ausi sunt dicere sapientiae compotes

beatos esse posse mortales. 91

j

o

Augustinus. Hoc si ita est, cur ergo non ipsi potius medii constituuntur inter mortales miseros et immortales beatos, beatitudinem habentes cum immortalibus beatis, mortalitatem cum mor-

talibus miseris ? Profecto enim, si beati sunt, inuident nemini — nam quid miserius inuidentia ?— et ideo mortalibus miseris, quantum possunt, ad consequendam beatitudinem consulunt, ut etiam immortales ualeant esse post mortem et angelis immortalibus beatisque coniungi. Si autem, quod multo

credibilius et probabilius disputatur, omnes homines, quamdiu mortales sunt, etiam miseri sint necesse est, quaerendus 92 5 est medius, qui non solum homo, uerum etiam deus sit, ut

homines ex mortali miseria ad beatam immortalitatem huius medii beata mortalitas interveniendo perducat ; quem neque non fieri mortalem oportebat, neque permanere mortalem. Mortalis quippe factus est non infirmata Verbi diuinitate, 95 o sed carnis infirmitate suscepta ;non autem permansit in ipsa carne mortalis, quam resuscitauit a mortuis ; quoniam ipse est fructus mediationis eius, ut nec ipsi, propter quos liberandos mediator ef|fectus est, in perpetua uel carnis morte 190 remanerent. Proinde mediatorem inter nos et Deum et morta95 j talitatem habere oportuit transeuntem et beatitudinem permanentem,

94 o

ut per id, quod transit, congrueret morituris, et

ad id, quod permanet, transferret ex mortuis. Boni igitur angeli inter miseros mortales et beatos immortales medii esse non possunt, quia ipsi quoque et beati et immortales sunt ; possunt autem medii esse angeli mali, quia immortales sunt cum illis, miseri cum istis. His contrarius est mediator bonus,

qui aduersus eorum immortalitatem et miseriam et mortalis esse ad tempus uoluit, et beatus in aeternitate persistere potuit ; ac sic eos et immortales superbos et miseros noxios, ne 94 VA immortalitatis

iactantia

seducerent

ad miseriam,

et suae

mortalitatis humilitate et suae beatitudinis benignitate destruxit in eis, quorum corda per suam fidem mundans ab illorum immundissima dominatione liberauit. Homo itaque mortalis et miser longe seiunctus ab immortalibus beatis quid 95 o eligat medium, per quod immortalitati et beatitudini copuletur ? Quod posset delectare in daemonum immortalitate, miserum est; quod posset offendere in Christi mortalitate, 915 Hoc] Quod 4 ergo] oz. 44 920/921 consulant I7 O! 927 mottalitate / O!— 943 noluit O! — 946 mortalitatis] mortis 74 948 itaque] utique (03. 949 immottalibus] et aZ. 4A [et B 5. 7.], i. (et? zAnsp. 951 posset] V/ Ot CA) [.42 K F r a e s Emv] /Ansp., possit 4

CONTRA PHILOSOPHOS IV

229

iam non est. Ibi ergo cauenda est miseria sempiterna ; hic mors timenda non est, quae non esse potuit sempiterna, et beatitudo 95; amanda est sempiterna. Ad hoc se quippe interponit medius immortalis

et miser, ut ad immortalitatem

beatam

transire

non sinat, quoniam persistit quod impedit, id est ipsa miseria ; ad hoc se autem interposuit mortalis et beatus, ut mortalitate transacta et ex mortuis faceret immortales, quod in se resur96o gendo monstrauit, et ex miseris beatos, unde numquam

ipse

discessit. Alius est ergo medius malus, qui separat amicos; alius bonus, qui reconciliat inimicos. Et ideo multi sunt medii

separatores, quia multitudo, quae beata est, unius Dei participatione fit beata; cuius participationis priuatione misera 96; multitudo malorum angelorum, quae se opponit potius ad impedimentum, quam interponit ad beatitudinis adiutorium,

etiam ipsa multitudine obstrepit quodam modo, ne possit ad | illud bonum unum beatificum perueniri, ad quod ut per- 19L duceremur, non multis, sed uno mediatore opus erat, et hoc

97o eo ipso, cuius participatione sumus beati, hoc est Verbo Dei non facto, sed per quod facta omnia. Nec tamen ob hoc mediator est, quia Verbum ; maxime quippe immortale et maxime beatum Verbum longe est a mortalibus miseris ; sed mediator, per quod homo, eo ipso utique ostendens ad illud 975 non solum beatum, uerum etiam beatificum bonum non opor-

tere quaeri alios mediatores, per quos arbitremur nobis peruentionis gradus esse moliendos, quia beatus et beatificus Deus factus particeps humanitatis nostrae compendium praebuit participandae diuinitatis suae. Neque enim nos a morta98o litate et miseria liberans ad angelos immortales beatosque ita perducit, ut eorum participatione etiam nos immortales et beati simus ; sed ad illam Trinitatem, cuius et angeli participatione beati sunt. Ideo quando in forma serui, ut mediator esset, infra angelos esse uoluit, in forma Dei supra angelos 98; mansit;

idem

in inferioribus

uia uitae, qui in superioribus

uita. Apuleius. Memor esse debes me in superiore disputatione mea dixisse 988/990 989

(proprium AV ci 9, 16, 2

971 Io. 1, 5.

983 cf Phil. 2, 7.

CC 47 p. 265. 984 cf id. 2, 6.

9S5 cf Io. 14, 6.

967 obsttrepit] obstrinxit 7 74zsp. 964 ft]sit V/ — misera] est add. V 24nsp. (bonum) 24 [bonum PB? », oz. beatificum unum 968 245p. (se» quodam 982 981 perducat 44 970 simus 4 quid O! CAKFrB'ablsE] sumus O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV quod 'nullus deus miscetur homini. Cui sententiae meae 99» etiam nunc addo asserens hoc praecipaum deorum sublimitatis esse specimen, quod nulla attrectatione hominum contaminantur. 230

Augustinus. Ergo daemones contaminari fateris, et ideo eos, a quibus 99; contaminantur,

mundare

possunt

non

omnesque

immundi

pariter fiunt, et daemones contrectatione hominum et homines cultu daemonum. Aut si et contrectari miscerique hominibus, nec tamen contaminari daemones possunt, diis profecto meliores sunt, quia si illis miscerentur, contaminarentur. Nam rooo hoc deorum dicis esse praecipuum, ut eos sublimiter separatos humana contrectatio contaminare non possit. Apuleius. Deum summum omnium creatorem, quem et uos Christiani uerum Deum dicitis, sic a Platone doctore nostro praedi|cari 192 1005 asseuero, quod ipse sit solus qui non possit penuria sermonis humani quamuis oratione uel modice comprehendi ; uix saltem sapientibus uiris, cum se uigore animi quantum licuit a corpore remouerunt, intellectum huius Dei et id quoque interdum uelut in altissimis tenebris rapidissimo coruscamine roro umen candidum intermicare. Augustinus. Si ergo supra omnia uere summus Deus intellegibili et ineffabili quadam praesentia, etsi interdum, etsi tamquam rapidissimo coruscamine lumen candidum intermicans, adest 1015 tamen sapientium mentibus, cum se quantum licuit a corpore remouerunt, nec ab eis contaminari potest : quid est quod isti dii propterea constituuntur longe in sublimi loco, ne contrectatione contaminentur humana ? Quasi uero aliud corpora illa aetheria quam uidere sufficiat, quorum luce terra,

990/1221 AV ci 9, 16, 2 - 9, 22, 12

CC 47 p. 265-269.

989 Apul., De deo Socr. c. 4 p. 11, 10-11.

1005/1010 id. c. 5 p. 9, 16 - 10, 2.

deorum] eorum 990 hoc] ozz. zAnsp. miscetetut 74nsp. 989 quod] oz. 74 hominiA 991 esse] ait praezz. 4A 997 et] oz. ZAnsp. 994 fatetur 7Á 1000 dicitur 24 bus] ab praem. O! 999 si illis] illi, si 24, si illi[s] 24755. 1003 Deum] quidem a7. 44 et uos Christiani] nos 24 1004 dicimus 44 doctore nostro] ozz. 4A 1005 asseuetat 74 1006 quamuis] V O! CA) 1008 et id] 7 O* C4) [K P? q v] saltem] autem 24 [C « e*] 74z55., quauis 24 Ansp., etom. A[C AF r B bt el]

CONTRA PHILOSOPHOS IV

23I

1020 quantum sufficit, illustratur. Porro si non contaminantur sidera, cum uidentur, quos deos omnes uisibiles dicitis : nec daemones hominum contaminantur aspectu, quamuis de proximo uideantur. An forte uocibus humanis contaminarentur,

qui acie non contaminantur oculorum, et ideo daemones me1025 dios habent, per quos eis uoces hominum nuntientur, a quibus longe absunt, ut incontaminatissimi perseuerent ? Quid iam de ceteris sensibus dicam ? Non enim olfaciendo contaminari uel dii possent, si adessent, uel cum adsunt daemones possunt uiuorum corporum uaporibus humanorum, si tantis sacrifi103o ciorum cadauerum non contaminantur nidoribus. In gustandi autem sensu nulla necessitate reficiendae mortalitatis urgentur, ut fame adacti cibos ab hominibus quaerant. Tactus uero in potestate est. Nam licet ab eo potissimum sensu contrectatio dicta uideatur, hactenus tamen, si uellent, miscerentur 1055 hominibus, ut uiderent et uiderentur, audirent et audirentur.

Tangendi aütem quae necessitas ? Nam neque homines id concupiscere auderent, cum deorum uel daemonum bonorum conspectu uel colloquio fruerentur; et si tantum curiositas progrederetur, ut uellent : quonam pacto quispiam posset 1040 inuitum tangere deum uel daemonem, qui nisi captum non potest passerem ? Videndo igitur uisibusque se praebendo et loquendo et audiendo dii corporaliter | misceri hominibus 193 possunt. Hoc autem modo si miscentur daemones, ut dixi, et non contaminantur, dii autem contaminarentur, si misce104; rentur : incontaminabiles dicitis daemones et contaminabiles

deos. Si autem contaminantur et daemones, quid conferunt hominibus ad uitam post mortem beatam, quos contaminati mundare non possunt, ut eos mundos diis incontaminatis possint adiungere, inter quos et illos medii constituti sunt ? Aut rojo si hoc eis beneficii non conferunt, quid prodest hominibus daemonum amica mediatio ? An ut post mortem non ad deos homines per daemones transeant, sed simul uiuant utrique contaminati ac per hoc neutri beati ? à Apuleius. huiusce uel rum At ex nostris quidam putant more spongia 1055 modi rerum mundare daemones amicos suos, ut tanto ipsi

1021 Apul., De deo Socr. c. 2 p. 8, 1.

1023 Verg., Georg. 1, 5/6.

1029/1030 sacrificiorum cadauetrinis 4, s. odoribus (et? cadaue1021 dicit A 1038 tantum] V/ O!, in praem. A (in) t. ZAnsp. 1033 est] ozz. O! rum z4nsp. 1045 dicunt 74 si miscentut — J4 daemones /] [possint 74 possent 1043 quis dicat forte Nisi more] — At 1055 — V ut]in 1048 O* add. e/ 1046 autem] mote JA

CONTRA PHILOSOPHOS IV sordidiores fiant, quanto fiunt homines eis uelut tergentibus mundiores. 232

Augustinus. 1060

Hoc si ita est, contaminatioribus

dii miscentur

daemoni-

bus, qui, ne contaminarentur, hominum propinquitatem contrectationemque uitarunt. Apuleius. At dii possunt ab hominibus contaminatos mundare dae-

1065 mones,

nec ab eis contaminari.

Augustinus. Cur ergo et eo modo non possunt et homines ? Quis talia sentiat, nisi quem fallacissimi daemones deceperunt ? Quid quod, si uideri et non uidere contaminat,

uidentur ab homi-

1070

nibus dii, quos uisibiles dicitis 'clarissima mundi lumina' et

1080

necessarius in subueniendo contactus ? Nam radiis solis et lunae terra contingitur, nec istam contaminat lucem. Miror autem plurimum tam doctos homines, qui cuncta corporalia | et sensibilia prae incorporalibus et intelligibilibus postponen- 194 da iudicastis, cum agitur beata uita, corporalium contrecta-

cetera sidera, tutioresque sunt daemones ab ista hominum contaminatione, qui non possunt uideri, nisi uelint ? Aut si non uideri, sed uidere contaminat, negate ab istis clarissimis mundi luminibus, quos deos opinamini, uideri homines, cum 1075 radios suos terras usque pertendant. Qui tamen eorum radii per quaeque immunda diffusi non contaminantur, et dii contaminarentur, si hominibus miscerentur, etiamsi esset

tionum 1085

1090

facere

mentionem.

Vbi

est illud Plotini,

ubi ait

'Fugiendum est igitur ad clarissimam patriam, et ibi pater, et ibi omnia ? Quae igitur, inquit, classis aut fuga ? Similem Deo fieri. Si ergo deo quanto similior, tanto fit quisque propinquior : nulla est ab illo alia longinquitas quam eius dissimilitudo. Incorporali uero illi aeterno et incommutabili tanto est anima hominis dissimilior, quanto rerum temporalium mutabiliumque cupidior. Hoc ut sanetur, quoniam im1070 Verg., Georg. 1, 5/6 ; cf Apul., De deo Socr. c. 2 p. 8, 1.

6,8, 16.

1060 Hoc] sunt] V/ O! dicit 44 praetendant

1084/1085 id. 1, 6, 8, 21-22.

1084 Plot., En. 1,

1085/1086 cf id. r, 2, 5, 5-6.

Quod .A 1064 At] An forte JA 1067 Cur ergo] oz. (4) LA] -4rs5., possent 74 [possint 7] 1069 non] oz. 1073 negate] negate O!, negent 24 1074 opinantur O! 1082 iudicauerunt 44 agitur] de aZ. JA, a.

74 pos74 1070 44 1075 (de» 4Ansp.

1084/1085 pater, et ibi omnia] patere tibi omnia I7 O! ^ 1087 longinquitas alia —— O! 1088 In corporali O! — 1090 mutabiliumque] mirabiliumque O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV mortali puritati, quae in summo

1095

IIOO

1105

233

est, ea quae in imo sunt

mortalia et immunda conuenire non possunt, opus est quidem mediatore ; non tamen tali, qui corpus quidem habeat immortale propinquum summis, animum autem morbidum similem infimis — quo morbo nobis inuideat potius ne sanemur, quam adiuuet ut sanemur — sed tali, qui nobis infimis ex corporis mortalitate coaptatus immortali spiritus iustitia, per quam non locorum distantia, sed similitudinis excellentia mansit in summis, mundandis liberandisque nobis uere diuinum praebeat adiutorium. Qui profecto incontaminabilis Deus absit ut contaminationem timeret ex homine quo indutus est, aut ex hominibus, inter quos in homine conuersatus est. Non enim parua sunt haec interim duo, quae salubriter sua incarnatione monstrauit, nec carne posse contaminari ueram diuinitatem, nec ideo putandos daemones nobis esse meliores, quia non habent carnem. Hic est, sicut eum sancta scriptura praedicat, mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus, de cuius et diuinitate, qua patri est semper aequalis,

IIIO

et humanitate, qua nobis factus est similis, non hic locus est ut competenter pro nostra facultate dicamus. Falsi autem illi fallacesque mediatores daemones, qui, cum per spiritus immunditiam miseri ac maligni multis affectibus clareant, per corporalium tamen locorum interualla et per aeriorum corporum leuitatem a prouectu animorum nos auocare atque

IIIj auertere moliuntur,

non uiam praebent ad Deum, sed, ne uia

teneatur, impediunt. Quando quidem et in ipsa uia corporali — quae falsissima est et plenissima erroris, qua non iter agit iustitia ; | quoniam non per corporalem altitudinem, sed per 195 spiritualem, hoc est incorporalem, similitudinem ad Deum ascendere — in ipsa tamen uia corporali, quam 1120 debemus daemonum amici per elementorum gradus ordinatis inter aetherios deos et terrenos homines aeriis daemoniis mediis constitutis, hoc deos opinamini habere praecipuum, ut propter hoc interuallum locorum contrectatione non contaminen1125 tur humana.

Apuleius. Ego certe

daemones

1107/1108 1 Tim. 2, 5.

contaminari

potius

ab hominibus,

1109 cf Phil. 2, 6 et 7.

1101 contamina1099 uero O! in imo] nimio O! 1091 puritate zAnsp. 1112 affectibus] effectibus 1103 quae] qui V — 1105 ideo] ide O! tione O! 1115 moliuntur, non uiam praebent] 44, moliunt, ut non uiam ptaeA Ansp. 1116 et in ipsa et in ipsa beant 17 Ot, moliunt(ur», non uiam praebent 2475. 1121 ordinant 24 1119 in corporalem O! 1117 quae] qua V O! ot 1123 opinantur 44 1122 daemoniis] O!, daemomiis V7, daemonibus 24 7455. 1127 1124 contrectatione] 74, contraccione V/ O!, contt(ectpatione 24r. Ego cette] Ita 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV quam homines mundari a daemonibus credo, et deos ipsos contaminari potuisse, nisi loci altitudine munirentur.

234

1150 Augustinus. Quis tam infelix est, ut ista uia mundari se existimet, ubi homines contaminantes,

daemones contaminati, dii contami-

nabiles praedicantur ;et non potius eligat uiam, ubi contaminantes magis daemones euitentur et ab incontaminabili 1155 Deo ad ineundam societatem incontaminatorum angelorum homines a contaminatione mundentur? Sed ne de uerbis etiam nos certare uideamur, quoniam nonnulli uestrum, ut ita dixerim daemonicolarum, in quibus et Labeo est, eosdem perhibent ab aliis angelos dici, quos ipsi daemones nuncupant, 114o jam mihi de bonis angelis aliquid uideo disserendum. Porphyrius. Nos esse angelos non negamus, uocare quam angelos malumus.

sed eos bonos daemones

Augustinus. 1:45

Nos autem, sicut scriptura loquitur, secundum quam Christiani sumus, angelos quidem partim bonos, partim malos,

numquam uero bonos daemones legimus ; sed ubicumque illarum litterarum hoc nomen positum reperitur, siue daemones, siue daemonia dicantur, non nisi maligni significantur spiri115o tus. Et hanc loquendi consuetudinem in tantum populi usquequaque secuti sunt, ut eorum etiam, qui pagani appellantur et deos multos

ac daemones

colendos

esse contendunt,

nullus

fere sit tam litteratus et doctus, qui audeat in laude uel seruo suo dicere : /Daemonem habes' ; sed quilibet hoc dicere uolue-

1155 rit, non se aliter accipi, quam maledicere uoluisse, dubitare

non possit. Quae igitur nos causa compellit, ut post offensionem aurium tam multarum, ut iam | paene sint omnium, 196 quae hoc uerbum non nisi in malam partem audire consueuerunt, quod diximus cogamur exponere, cum possimus ange1160lorum nomine adhibito eandem offensionem, quae nomine daemonum fieri poterat, euitare ? 1138 cf Aug., Conf. 8, 2, 4.

incom1134 daemones magis — O! 1131 tam] tin O! 1128 credunt A 1135 ineundam] eandem V/ — 1137 uestrum] nostrum O!, mutabili 7 O* 1142 1141 Porphyrius] O? zzarg. del. 1140 uideo] uiddore O! istorum JA 1143 malunt negant 74 Nos esse angelos (cf supra /. 1140)] quos isti esse 4 11534 quilibet] V O* (4) [Ct 1153 uel] in a7. O! 11532 ac] et zAnsp. A 1156 nos] uos O!, Fr Ba b e? v] K? e! 1 p s Hoffz.] -Ansp., cuilibet 4 [C? .4 K 1158/1159 consueue1138 quae] qui O! 1157 auteum I7 non (44) [C1 a] runt] consuerunt 44

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

235

Porphyrius. Ipsa origo huius nominis si philosophorum nostrorum diligentius intuearis libros, aliquid affert cognitione dignissimum. 1165 Daemones

enim dicuntur, quoniam uocabulum

Graecum est,

ab scientia nominati,

Augustinus. Apostolus spiritu sancto locutus ait : Scienéia inflat, caritas uero aedificai ; quod recte.aliter non intellegitur, nisi sciencaritas inest ; sine hac autem inflare,

1170 tiam tunc prodesse, cum

id est in superbiam inanissimae quasi uentositatis extollere. Est ergo in daemonibus scientia sine caritate, et ideo tam

inflati, hoc est tam superbi sunt, ut honores diuinos et reli-

1175

gionis seruitutem, quam uero Deo deberi sciunt, sibi satis egerint exhiberi, et quantum possunt apud quos possunt adhuc agunt. Contra superbiam porro daemonum, qua pro meritis possidebatur genus humanum, Dei humilitas, quae in forma serui apparuit, quantam uirtutem habeat, animae hominum nesciunt immunditia elationis inflatae, daemonibus

1180

similes superbia, non scientia. Ipsi autem daemones

hoc ita sciunt,

1185

ut eidem

Domino

infirmitate

etiam

carnis induto

dixerint : Quid nobis ei tibi Iesu Nazarene ? Vensst? (ante lempus) perdere nos ? Clarum est in his uerbis, quod in eis et tanta scientia erat, et caritas non erat. Poenam suam quippe formidabant ab illo, non in illo iustitiam diligebant. Tantum uero

eis innotuit,

quantum

uoluit;

tantum

autem

uoluit,

quantum oportuit. Sed innotuit non sicut angelis sanctis, qui eius secundum id quod Dei Verbum est, participata aeternitate perfruuntur, sed sicut eis | terrendis innotescendum 197 1190 fuit, ex quorum tyrannica quodam modo potestate fuerat, liberaturus praedestinatos in suum regnum et gloriam semper ueracem et ueraciter sempiternam. Innotuit ergo daemonibus non per id, quod est uita aeterna et lumen incommutabile, quod illuminat pios, cui uidendo per fidem, quae in illo est,

1165 Mart. Cap., 1163/1166 cf Plato, Cra/. 398 B ; Lact., Dix. Ins?. 2, 14, 6. 1182/1183 1177/1178 cf Phil. 2, 7. 1168/1169 1 Cor. 8, 1. INupt. 2, 154.

Matc. 1, 24 ; Matth. 8, 29.

1193 cf 1 Io. 5, 20.

1194/1195 cf Act. 15, 9.

1163/1164 Ipsa — intueatis] Quamquam etiam ipsa origo huius nominis, si diuinos 1171 1168 Apostolus] autem aZ. A4 1165 grece O! intueamuf 44 1175 apud] V O' C4) [C 1172 tam] ti O! quasi inanissimae — V^ z4nsp. 1176 agunt] V O! (4) [K a 2 e v] KFrBael].Ansp., et praem. A [A p s v) 1178 forma serui] V Ot (A4) [K1 B a b v] ZAnsp., agant 4A [C 4 F B 7 p] ZAnsp. 1182/1183 ante tempus] 1182 dixerunt O' Christo 4 [C 4 K* F re p s] 1186 uero] in. 1183 his] istis O! V CA) [e? 1 v] 4Ansp., omm. O* .A (cf 7. 462) add. Ot

CONTRA PHILOSOPHOS IV corda mundantur, sed per quaedam temporalia suae uirtutis effecta et occultissimae signa praesentiae, quae angelicis sensibus malignorum spirituum potius quam infirmitati hominum possent esse conspicua. Denique quando ea paululum supprimenda iudicauit et aliquanto altius latuit, dubitauit de illo daemonum princeps eumque temptauit, an Christus esset explorans, quantum se temptari ipse permisit, ut hominem,

236 1195

I200

quem gerebat, ad nostrae imitationis temperaret exemplum.

Post illam uero temptationem, cum angeli, sicuti scriptum est,

1205

ministrarent ei boni utique et sancti ac per hoc spiritibus immundis metuendi et tremendi, magis magisque innotescebat daemonibus quantus esset, ut ei iubenti, quamuis in illo contemptibilis uideretur carnis infirmitas, resistere nullus auderet. His igitur angelis bonis omnis corporalium temporaliumque rerum

I210

scientia, qua inflantur daemones,

uilis est;

non quod earum ignari sint, sed quod illis Dei, qua sanctificantur, caritas cara est, prae cuius non tantum incorporali, uerum

etiam incommutabili et ineffabili pulchritudine, cuius sancto

amore inardescunt, omnia, quae infra sunt et, quod illud est,

non sunt, seque ipsos inter illa contemnunt, ut ex toto, quod I215 boni sunt, eo bono, ex quo boni sunt, perfruantur. Et ideo certius etiam temporalia et mutabilia ista nouerunt, quia eorum principales causas in Verbo Dei conspiciunt, per quod factus est mundus ; quibus causis quaedam probantur, quaedam reprobantur, cuncta ordinantur. 1220

1225

Porphyrius. At daemones quorundam signorum nobis occultorum maiore experientia multo plura quam nos homines futura prospiciunt ; dispositiones quoque suas hominibus aliquando praenuntiant. | 198 Augustinus. Aliud est temporalibus temporalia et mutabilibus mutabilia

1221/1224. AV ci 9, 22, 14-17 1226/1241 AV ci 9, 22, 18 - 9, 23, 3

CC 47 p. 269. CC 47 p. 269.

1203/1204 cf Matth. 4, 11. — 1217/1218 cf Io. r, ro. 1197 sensibus] etiam a4Z. 4 1198 possent] V 44 [.A F r B a b e r, possint Clps Hof.) -Ansp., possunt O' quando] quasi V. 1199 aliquando 7 temptatet O! 1203 sicut 24 ns. 1204 per hoc] oz. O! 1205 magis] ozz. O! 1209 uilis] nil O* 1210 qua] quae V, qui O! 1211 prae] pro V . 1221 At] oz. A 1222 nos] oz. .A 1223 hominibus] oz. A 1226 est] enim aZZ. 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV

£37

coniectare eisque temporalem et mutabilem motum suae uoluntatis et facultatis inserere, quod daemonibus certa ratione permissum est ; aliud autem in aeternis atque incommutabi1230 libus Dei legibus, quae in eius sapientia uiuunt, mutationes temporum praeuidere Deique uoluntatem, quae tam certissima quam potentissima est omnium, spiritus eius participatione cognoscere; quod sanctis angelis recta discretione donatum est. Itaque non solum aeterni, uerum etiam beati 125; sunt. Bonum autem; quo beati sunt, Deus illis est, a quo creati

sunt. Illius quippe indeclinabiliter participatione et contemplatione perfruuntur. Porphyrius. Hos nos Platonici malumus deos quam dáemones dicere 1240 eisque adnumerare, quos a summo Deo conditos deos scribit noster auctor et magister Plato. Hanc Platonicam esse sententiam in nostris litteris inueniri potest. Augustinus. Non est uobiscum de uerborum controuersia laborandum. 124; Si enim sic immortales, ut tamen a summo

Deo factos, et si

non per se ipsos, sed ei, a quo facti sunt, adhaerendo beatos esse dicitis : hoc dicitis quod dicimus, quolibet eos nomine appelletis. Nam et de ipso nomine, quod huius modi immortalem beatamque creaturam deos appellatis, ideo inter nos et 1250 uos paene nulla dissensio est, quia et in nostris sacris litteris legitur : Deus deorum dominus loculus est, et : Confitemini deo deorum, et : Rex magnus super omnes deos. Illud autem ubi scriptum est : Terribilis super omnes deos, cur dictum sit, deinceps ostenditur. Sequitur enim : Qwoniam ommes du 1255 gentium. daemonia,

Dominus

1241/1242 AV ci 9, 23, 7-9 1244/1248 AV ci 9, 23, 5-7 1248/1285 AV ci 9, 23, 9-47

autem caelos fecit. Swper omnes

CC 47 p. 269. CC 47 p. 269. CC 47 p. 269-270.

1240/1241 cf Plato, Tzz. 41 A. 1253 id. 95, 4. 1252 id. 94, 4.

1251/1252 id. 155, 2. 1251 Ps. 49, 1I. 1255/1256 id. 95, 4. 1284/1255 id. 95, 5.

1239 1230 mutatione ZAnsp. 1227 motum] 7 O! (A) [B 7], modum 24 24nsp. 1241 noster] 1240 scripsit O* Hos — malumus] Hos si Platonici malunt 74 1241/1242 Hanc - litteris] Hanc autem Platonicorum esse senteneorum 44 1244 Non est uobiscum] tiam, siue omnium siue meliorum, in eorum litteris 44 non enim cum eis 44

nobiscum

[I7

labotandum] est add. 44

1245 sic]

1249 1248 appellent 44 1247 dicunt: hoc dicunt 4 omm. V Ansp. 1251 dominus — confitemini] d. l. est et 1259 uos] ipsos 4 appellant 74 1253 12532 et] alibi adZ. 74 et] alibi add. 44 conf. T7, d. l. est, et con. O! 1255 gentium — fecit] g. d. d. a. c. fecit O* 'Terribilis] est «42. 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV ergo deos dixit, sed gentiwm, id est quos gentes pro diis habent, quae sunt daemonia ; ideo terribilis, sub quo terrore Domino dicebant : Venisti perdere nos ? Illud uero ubi dicitur : Deus 238

deorum, non potest intellegi deus daemoniorum ; et rex magnus 1260 swber omnes deos absit ut dicatur rex magnus Super omnia daemonia. Sed homines quoque in populo Dei eadem scriptura deos appellat. Ego, inquit, dixi, dài estis et filii Excelsi omnes. Potest itaque intellegi horum deorum deus, qui dictus est 199 Deus deorum, et super hos deos rex magnus, qui dictus est

1265 rex magnus swper omnes deos. Verum tamen a nobis quaeritur : Si homines dicti sunt dii, quod in populo Dei sunt, quos per angelos uel per homines alloquitur Deus, quanto magis immortales eo nomine digni sunt, qui ea fruuntur beatitudine, ad quam Deum colendo cupiunt homines peruenire: quid 1270 respondebimus nisi non frustra in scripturis sanctis expressius homines nuncupatos deos, quam illos immortales et beatos, quibus nos aequales futuros in resurrectione promittitur, ne scilicet propter illorum excellentiam aliquem eorum nobis constituere deum infidelis auderet infirmitas ? Quod in ho127; mine facile est euitare. Et euidentius dici debuerunt homines dii in populo Dei, ut certi ac fidentes fierent eum esse Deum suum, qui dictus est Deus deorum ; quia etsi appellentur dii immortales

illi et beati, qui in caelis sunt, non tamen

dicti

sunt dii deorum, id est dii hominum in populo Dei constitu-

1280 torum, quibus dictum est : Ego dixi, dii estis et filii Excelst om-

nes. Hinc est quod ait apostolus : Efsi sunt qui dicuntur dà,

siue in caelo siue in terra, sicuti sunt dii multi et domini multi :

nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia et nos n ipso, e unus Dominus lesus Christus, ber quem omma et nos per

1285 (psum.

Quae

cum

ita sint, sciamus

immortales

et beatos,

quodlibet uocentur, qui tamen facti et creati sunt, medios non esse ad immortalem beatitudinem perducendis mortalibus miseris, a quibus utraque differentia separantur. Qui autem medii sunt communem habendo immortalitatem cum supe1285 proprium 1285/1301 AV ci 9, 23, 60-76

CC 47 p. 270-271.

1262 1259/1260 id 94, 4. 1258/1259 Ps. 49, 1 et 135, 2. 1288 Matc. 1, 24. 1277 id. 49, 1 et 135, 2. 1265 id. 94, 4. 1264 id. 49, 1 et 155, 2. id. 81, 6.

1280/1281 id. 81, 6.

1281/1285 1 Cor. 8, 5/6.

1265 super — deos] s. o. 1262 dii —omnes] d. e. et fi. e. o. V. d. e. et f. e. o. O! 1266 Dei sunt, quos] 74z55., dii sunt, quos 7 O', tamen] cum add. A dyot eorum] illorum 7 2Ansp. 1973 illorum] eorum O! Dei sunt, quem 4

1280 estis — Excelsi] e. et. fi. e. Ot 1276 in] ut O! dicantur V/ (4) [ 7s] 1286 creati] causati O!

1281 ait] dicit V/ ZAnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS IV

239

1290 rioribus, miseriam cum inferioribus, quoniam malitiae merito miseri sunt, beatitudinem, quam non habent, inuidere nobis

potius quam praebere possunt. Vnde nihil habetis amici daemonum quod nobis dignum afferatis, cur eos tamquam adiutores colere debeamus, quos potius ut deceptores uitare 12955 debemus.

Quos autem bonos et ideo non solum immortales,

uerum etiam beatos deorum nomine sacris et sacrificiis propter uitam beatam post mortem | adipiscendam colendos puta- 200 tis, qualescumque illi sint et quolibet uocabulo digni sint, non eos uelle per tale religionis obsequium nisi unum Deum coli, 13o0 a quo creati et cuius participatione beati sunt, adiuuante ipso diligentius disseremus. Porphyrius. Ego certe unum deum esse credo eumque humani generis curam gerere non dubito, non tamen sufficere unius incom130; mutabilis Dei cultum ad uitam adipiscendam etiam post mortem beatam, sed multos ab illo sane uno conditos atque institutos ob eam causam colendos. Augustinus. Si uos Platonici cognoscentes Deum sicut Deum glorificare1310 tis et gratias ageretis nec euanesceretis in cogitationibus uestris nec populorum erroribus partim auctores fieretis, partim resistere non auderetis : profecto fateremini et illis immortalibus ac beatis et nobis mortalibus

ac miseris, ut immortales

esse et beati esse possemus, unum Deum deorum colendum,

131; qui et noster est et illorum. Huic nos seruitutem, quae Aarpeía

Graece dicitur, siue in quibusque sacramentis siue in nobis

1303/1307 AV ci 8, 1, 21-25 1309/1330 AV ci 10, 5, 1-25

CC 47 p. 217. CC 47 p. 274-275.

1309/1310 cf Rom. r1, 21.

1292 potius quam praebere possunt V O! C4) [.4* 1290 merito malitiae — 44 7 Wey, F r e] Ansp., (possunt? potius quam praebere 44 [possunt oz. C1 44* F r J4 putant 1297/1298 .4 adferant 1293 4 habent K!] potius oz. 1303/1304 Ego — tamen] qui cum et esse 1300 ipso] in sequenti libro add. 74 diuinitatem et humana cutare consentiunt, non tamen 4

1305 Dei] ei 74nsp.

1309 uos Platonici] Platonici uel quicumque alii 1307 colendos] putant aZ. 74 1310 agerent 1309/1310 glorificarent 74 uos] nos O! ista senserunt 74 1311 fieretis] siretis V/, 1310/1311 uestris] suis 74 euanescerent 74 A 1314 esse!] confiterentur 44 fateremini] 1312 auderent 24 fietent À posseA ac AAnsp., 5] (?) a [B CA) Ot V et] ZAnsp. [esse] V. O, om. A, Huic] Hinc V^ 1315 est] oz. O! mus] V O! (4) [B a], possimus 24 24n:p. latria V/ O* 7Ansp.

CONTRA PHILOSOPHOS IV ipsis debemus. Huius enim templum simul omnes et singuli templa sumus, quia et omnium corda et concordiam et singulos inhabitare dignatur ; non in omnibus quam in singulis maior, quoniam nec mole distenditur nec partitione minuitur. Cum

240

1320

ad illum sursum

1525

est, eius est altare cor nostrum ; eius Vni-

genito eum sacerdote placamus; ei cruentas uictimas caedimus, quando usque ad sanguinem pro eius ueritate certamus ; ei suauissimum adolemus incensum, cum in eius conspectu pio sanctoque amore flagramus ; ei dona eius in nobis nosque ipsos uouemus et reddimus; ei beneficiorum eius solemnibus festis et diebus statutis dicamus sacramusque memoriam, ne uolumine temporum ingrata subrepat obliuio ; ei sacrificamus hostiam humilitatis et laudis in ara cordis igni feruida

13530 caritatis. Hic est | Dei cultus, haec uera religio, haec recta pie-

201

tas, haec tantum Deo debita seruitus. Quaecumque igitur immortalis potestas quantalibet uirtute praedita si nos diligit

sicut se ipsam, ei uult esse subditos, ut beati simus, cui et ipsa subdita beata est. Si ergo non colit Deum, misera est, quia uult se coli pro Deo. 1335 priuatur Deo ; si autem colit Deum, non

Merito ergo illi in caelestibus sedibus constituti immortales et beati, qui creatoris sui participatione congaudent, cuius aeternitate

firmi, cuius ueritate

certi, cuius munere

sancti

sunt, quoniam nos mortales et miseros, ut immortales beatique

diligunt, nolunt nos sibi sacrificari, sed m sacrificium se esse nouerunt. Cum nobiscu ipsi ei, cuius et

1340 simus, misericorditer

1545

ipsis enim sumus una ciuitas Dei, cui dicitur in psalmo : Gloriosa dicta sunt de te, ciwitas Dei ; cuius pars in nobis peregrinatur, pars in illis opitulatur. De illa quippe superna ciuitate, ubi Dei uoluntas intellegibilis atque incommutabilis lex est, de 1330/1335 AV ci 10, 5, 47-53 1336/1354 AV ci 10, 7, 1 - 10, 8, 2

1317/1318 cf 1 Cot. 5, 16. 15, 15 ; Ps. 49, 14 et 50, 19.

CC 47 p. 276. CC 47 p. 279-280.

1324 cf Verg., 7den. 1, 704. 1342/1343 Ps. 86, 5.

1328/1329 cf Hebr.

1317 singula V/ — 1318 corda et O!,uel corda V, om. 4, [uel corda] 24n:sp. 1324 ei] (A) [v] zAnsp. (cf 7. 1322), et V O!, eum .A [zss. 1322 eum] cum O* suauissimum— incensum] / Ot (4) [C v] Z4nsp., suauissimo— plerr., om. C] ei] et V O! (cf 7. 1324) 1326 uouemus] nouemus O! incenso 44 [zzss. plerr.] 1329 igni] V/ O* CA) [r B e] 1326/1327 solemnibus] solemnitatibus 44 24nsp. feruida] V O! (4) [F B], Ansp., igne JA [C zzss. plerr., ignem K B, in ignem 24] feruidam 44 [C K a / p s, feruidum .A f (ras.)], fetuidae (44) [r » e » Do.*:], ferui1334 ergo] oz. 74 1333 cui] cur O! 1330 recta] reta O! dae» -4Ansp. 1340 cteatoris] causatoris l7 ZÁnsp. 1337 beaté O! 1336 ergo] oz. .A 1341 sactificai] V Ot .4A [C .A K r BBa b e1], sactificare (4) [F 5 s v] ZAnsp. 1342/1343 Gloriosa] V/ O* (,4) [B 7 v] Z4nsp., Gloriosissima 24 [C B se] oz;. Ot rell. praeter B I] 1344 uobis O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV

241

illa superna quodam modo curia — geritur namque ibi cura de nobis — ad nos administrata per angelos sancta illa scriptura descendit, ubi legitur : Sacr?ficans diis eradicabitur, misi

Deo soli. Huic scripturae, huic legi talibus praeceptis tanta 155o sunt attestata miracula, ut satis appareat, cui nos sacrificare

uelint immortales ac beati, qui hoc nobis uolunt esse quod sibi. Porphyrius. Si miracula, quae a maioribus nostris facta sunt, recolere et commemorare 155; men,

uelim, forsitan tibi onerosus uidebor ; atta-

ut cetera sileam, quae et quanta sunt, quae per magos

nostros in Aegypto mirabiliter gesta sunt ! Augustinus. Magi Pharaonis, regis Aegypti, qui populum illum dominatione deprimebat, ad hoc facere quaedam mira permissi 1360 sunt, ut mirabilius uincerentur.

Illi enim faciebant ueneficiis

et incantationibus magicis, quibus sunt mali angeli, hoc est daemones, dediti; Moyses autem tanto potentius, quanto iustius n nomine Dei, qui fecit caelum et terram, seruientibus

angelis eos facile superauit. | Denique in tertia plaga deficien- 202 1365 tibus magis decem plagae per Moysen magna mysteriorum dispositione completae sunt, quibus ad Dei populum dimittendum Pharaonis et Aegyptiorum dura corda cesserunt. Moxque paenituit, et cum abscedentes Hebraeos consequi conarentur, illis diuiso mari per siccum transeuntibus, unda hinc atque 137o hinc in sese redeunte cooperti et oppressi sunt. Quid de illis miraculis dicam, quae, cum in deserto idem populus duceretur, stupenda diuinitate crebruerunt : aquas, quae bibi non 1353/1355 proprium 1355/1401 AV ci 10, 8, 16 - 10,9, 7

1348/1349 Ex. 22, 20.

Ps. 125, 8. c£dds sous.

CC 47 p. 280-281.

1355/1356 cf id. 7, 22.

1364/1365 cf Ex. 8, 18.

1360/1361 cf id. 8, 7.

1368/1370 cf id. 14, 5/28.

1363

1372/1374

1347 ministrata 44, [ad]ministtata z4z:sp. 1349 Deo] V O (A) [r B P e] Z4Ansp., 1350 sacrificare] V/ Ot (L4) [B v] 24nsp., praeceptis talibus — 74 Domino 74 1353/1354 Si — uidebor] Nam nimis uetera si commemorem lonsactificati 4A 1355/1358 gius quam sat est reuoluere, uidebor, quae miracula facta sint JA

quae et — magi] Illa uero quae et quanta sunt, quae iam per Moysen pto populo Dei de iugo seruitutis eruendo in Aegypto mirabiliter gesta sunt, ubi magi 4 1363 1360 uincerentutr] in eis uincerent Ot 1358 Pharaonis] hoc est aZ. 7A in nomine Dei] in oz. 4 [C? K F z, nomine P! (eius add. P?) B, nomini Dei C1 4 r 1369 diuisio / — 1371/1272 duceretur] V/ O! Be/p,in nomine Domini 7] 1372 crebruerunt] V/ O* (4) [C 24? B B? 2 1x] CA) [C] ZAnsp., ductatetur 24 "Ansp., ctebuerunt 74 [4! K* F B! a P! e, crepuerunt p 5]

CONTRA PHILOSOPHOS IV

242

amaritupoterant, misso in eas, sicut Deus praeceperat, ligno

dine

caruisse,

sitientesque

manna

satiasse;

esurientibus

tuta men137; uenisse de caelo, et, cum esset colligentibus consti

bus sura, quidquid amplius quisque collegerat, exortis uermi quia tum, collec m duplu i sabbat uero putruisse, ante diem um ; sabbato colligere non licebat, nulla putredine uiolat nulla copia populo tanto desiderantibus carne uesci quae 1580 sufficere posse uidebatur, uolatilibus castra completa et cupiditatis ardorem fastidio satietatis extinctum; obuios hostes

transitumque prohibentes atque proeliantes orante Moyse manibusque eius in figura crucis extentis nullo Hebraeorum cadente prostratos ; seditiosos in populo Dei ac sese ab ordi-

138; nata

diuinitus

societate

diuidentes

ad

exemplum

uisibile

inuisibilis poenae uiuos terra adhiscente submersos ; uirga percussam petram tantae multitudini abundantia fluenta fudisse ; serpentum morsus mortiferos, poenam iustissimam te peccatorum, in ligno exaltato atque prospecto aeneo serpen

1390sanatos, ut et populo subueniretur afflüicto et mors morte destructa uelut crucifixae mortis similitudine signaretur? Quem sane serpentem propter facti memoriam reseruatum cum postea populus errans tamquam idolum colere coepisset, Ezechias rex religiosa potestate Deo seruiens cum magna pie1395 tatis laude contriuit. Haec et alia multa huiusce modi, quae omnia commemorare longum est, fiebant ad commendandum unius Dei ueri cultum et multorum falsorumque prohibendum. Fiebant autem simplici fide atque fiducia pietatis, non incantationibus et carminibus nefariae | curiositatis arte com- 203 1400 positis, quam quidam magiam, vos uero philosophi honorabili ore nomine theurgiam uocatis.

Porphyrius. De hac arte, id est theurgia, cum in quodam libro meo dili1403/1404 proprium (l. 1403 cf supra l. 1399 et I40I) 1377/1378 cf id. 16, 24. 1375/1377 cf id. 16, 19/20. 1374/1375 cf Ex. 16, 4. 1384/ 1381/1384 cf id. 17, 12. 1380 cf Ex. 16, 135. 1379 cf Num. 11, 13. 1388/1390 cf id. 21, 6/9. 1386/1388 cf id. 20, 11. 1386 cf Num. 16, 31/35. 1399/1429 cf Porph., De regr. animae 2 p. 27, 17 1394/1395 cf 4 Reg. 18, 4. 28, I5.

1374 satiasse] sanasse eas] 4, ea V' Ot, ea(s» ZAnsp. copia] ozz. À 1379 quae] quia 24n:p. 1376 uetmibus] ümibus O! WO: 1383 figura] V O! C4) [C-AK F BBa b e* p s] ZAnsp., 1380 posse] oz. O! 1388 fundisse 3186 adhiscente] dehiscente 24 24752. figuram JA [/ » Hoffz:.] 1400/1401 1396 longum] nimis praem. 44 1393 ydolorum O! zAnsp. quam — uocatis] quam uel magian uel detestabiliore nomine goetian uel honorabiliore theurgian uocant 74 1373 misso] nullo O!

243 CONTRA PHILOSOPHOS IV gentius tractassem eamque commendassem, quandam pur:4o; gationem animae per eam cunctanter tamen et pudibunda quodam modo disputatione promisi; reuersionem uero ad Deum hanc artem praestare cuiquam negaui. Augustinus. Videris inter uitium sacrilegae curiositatis et philosophiae enim 1410 professionem sententiis alternantibus fluctuare. Nunc ipsa in et fallacem tamquam libro.tuo illo hanc artem in ; actione periculosam et legibus prohibitam cauendam mones esse dicis utilem cedens nunc autem uelut eius laudatoribus rerum mundandae parti animae, non quidem intellectuali, qua simili141; intellegibilium percipitur ueritas, nullas habentium rerum corporalium qua tudines corporum ; sed spirituali, capiuntur imagines.

Porphyrius.

theurHanc artem etiam dico per quasdam consecrationes fieri idoneam uocamus, teletas philosophi nos quas gicas, 1420 uidenad et angelorum et atque aptam susceptionis spirituum intellecdos deos. Ex quibus tamen theurgicis teletis fateor faciat eam quod accedere, purgationis nihil animae tuali quae ea, perspicienda et suum idoneam ad uidendum Deum 142; uere

sunt.

Augustinus. m uisioEx hoc intellegi potest, qualium deorum uel quale non ea qua in s, nem fieri dicas theurgicis consecrationibu uidentur, quae uere sunt.

14350 Porphyrius. Conqueritur

uir in Chaldaea

1404/1429 AV ci 10, 9, 13-52 1431/1439 AV ci 10, 9, 50-58

bonus,

purgandae

animae

CC 47 p. 281-282. CC 47 p. 282-283.

16 - 30, 3. 1431/1438 cf Porph., De regr. animae 2 p. 29,

1405 eam] theurgian 74 — 1406 ptomittit 74 1404 quandam] quasi aZ. ^4 1411 in illo libro tuo] oz. 4 uideas eum 44 ut 1409 Videris] 1407 negat 2 1416 spirituali] 7 O' itur praecip 1415 1413 dicit 44 1412 monet JÁ / — 1419 Hanc artem (cf supra quam qua] 24:5. 44 i spirital v], a [B (A) O* 1420 nos dicit 44 artem] autem 24nsp. J. 1411) etiam] Hanc enim A 1422 fatetur 74 74nsp. 74 ioni suscept 1421 74 uocant 44 philosophi] oz. uerae CA) [B, 1423/1424 eum faciat ydoneum [0 1427 hoc] quo 4 ueta r a D? e]

add. A

1425 uere] V. O! A ZAnsp., 1431 Conquetitur] inquit 1428 dicat 44

244

CONTRA PHILOSOPHOS IV

magno in molimine frustratos sibi esse successus, cum uir ad eadem potens tactus inuidia adiuratas sacris precibus potentias alligasset, ne postulata concederent. Ergo et ligauit 1455 ille et iste non soluit. Quo indicio, inquam, apparet theurgiam esse tam boni conficiendi quam mali et apud deos et apud homines disciplinam ; pati etiam deos et ad illas perturbationes passionesque deduci, quas communiter daemonibus et hominibus Apuleius attribuit. 1440 Augustinus. Ecce nunc, tu Porphyri, per nescio quam theur|gicam 204 disciplinam etiam ipsos deos obstrictos passionibus et perturbationibus dicis, quoniam sacris precibus adiurari terrerique potuerunt, ne praestarent animae purgationem, et ita terreri 144; ab eo, qui imperabat malum, ut ab alio, qui poscebat bonum,

per eandem artem theurgicam solui illo timore non possent et ád dandum beneficium liberari. Quis non uideat haec omnia fallacium daemonum

esse commenta,

nisi eorum miserrimus

seruus et a gratia ueri liberatoris alienus ? Nam si haec apud 145o deos agerentur bonos, plus ibi utique ualeret beneficus purgator animae quam maliuolus impeditor. Aut si diis iustis homo, pro quo agebatur, purgatione uidebatur indignus, non utique ab inuido territi nec, sicut ipse dicis, per metum ualentioris numinis impediti, sed iudicio libero id negare debuerunt. Mirum 145; est autem, quod benignus ille Chaldaeus, qui theurgicis sacris animam purgare cupiebat, non inuenit aliquem superiorem deum, qui uel plus terreret atque ad bene faciendum cogeret territos deos, uel ab eis terrentem compesceret, ut libere bene facerent; si tamen theurgo bono sacra defuerunt, quibus 1460 ipsos deos, quos inuocabat animae purgatores, prius ab illa timoris peste purgaret. Quid enim causae est, cur deus potentior adhiberi possit a quo terreantur, nec possit a quo purgentur ? An inuenitur deus, qui exaudiat inuidum et timorem diis incutiat ne bene faciant ; nec inuenitur deus qui exaudiat 1441/1482 AV ci 1o, 10, 1-41

CC 47 p. 283-284.

1441/1443 cf Porph., De regr. animae 2 p. 30, 9-11.

1453/1454 cf id. 2 p. 30, 22-23.

1432 in molimine] immolimine I7, inmolumine O! 1435 ille] inquit a4. 44 indicio] iudicio V O! inquam, appatet] dixit apparere 24 1441 tu, Porphyti] alius Platonicus, quem doctiorem ferunt, Porphyrius 74 1443 dicit 4 tertetique] V. O! (C4) [reJ. » Hoffm., tertique C (-te- s. L., -i- ex -e- corr.), fretique B] 7Ansp., tenerique 24 [Dozzb.] 1444 teteri I7 1449 haec] hoc O! 1451 maliuolus] V O1 ([4) [C 4? r B Bab e7?], maleuolus 44 74nsp. 1453 dicit 44 1454 numinis] nominis L/ O: 14585 qui] que O' 1458 comprescere O: 1464 exaudiam O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV

245

1465 beniuolum et timorem diis auferat ut bene faciant. O theurgia praeclara, o animae praedicanda purgatio, ubi plus imperat immunda inuidentia, quam impetrat pura benificientia ! Immo uero malignorum spirituum cauenda et detestanda fallacia, et salutaris audienda doctrina.

1470 Porphyrius. Hi qui has purgationes consuetis ritibus operantur quasdam mirabiliter pulchras uel angelorum imagines uel deorum tam tamquam purgato spiritu uident. 145

Augustinus. Si tale aliquid uident, illud est, quod apostolus dicit : Quoniam satanas transfigurat se uelut angelum lucis. Eius enim sunt illa phantasmata, qui miseras animas multorum falsorumque deorum fallacibus sacris cupiens irretire et a uero ueri Dei cultu; quo solo mundantur et sanantur, auertere, sicut de

1480 Proteo dictum est :

formas se uertit in omnes,

hostiliter insequens, fallaciter subueniens utrobique nocens. Verum quia tanta et talia geruntur | hac arte, ut uniuersum 205 modum humanae facultatis excedant : quid restat, nisi ut 1485 ea, quae mirifice tamquam diuinitus praedici uel fieri uidentur nec tamen ad unius Dei cultum referuntur, cui simpliciter inhaerere fatentibus quoque uobis Platonicis et per multa testantibus solum beatificum bonum est, malignorum daemo-

num ludibria et seductoria impedimenta, quas uera pietate 1490 cauenda sunt, prudenter intellegantur ? Porro autem quaecumque miracula siue per angelos siue quocumque modo ita diuinitus fiunt, ut Dei unius, in quo solo beata uita est, cultum

religionemque commendent, ea uere ab eis uel per eos, qui nos secundum ueritatem pietatemque diligunt, fieri ipso Deo in 1495 illis operante credendum est. 1483/1500 AV ci 10, 12, 1-16

CC 47 p. 286.

1471/1473 cf Porph., De regr. animae 2 p. 51, 11-12. 1481 Verg., Georg. 4, 411.

1476 cf 2 Cor. 11, 14.

O! 24 ZAnsp. 1465 beniuolum] V (4) [C A r B B « b e] (f /. 1451), beneuolus 1471 Hi 1467 benificentia] V O! (4) [C B B a e -fit-)], beneficentia 4A ZAnsp. 1472 A ritibus sacrilegis nes purgatio sordidas has qui enim Quod — sitibus] 1476 A praem. uel tamen tale] 1475 A add. rat commemo iste pulchtas]sicut Protheo 24z:5., v] [C 4 Proteo] 1480 Ot V/ a fantasmat 1477 sathanas / O! 1486 referentur 245p. 1483 hac arte] his artibus 4 V O* CA) [re/I-] 1492 diuinctus O! 1487 uobis] oz. A simplicitor O

246

CONTRA PHILOSOPHOS IV

Porphyrius. At nós philosphi Deum inuisibilem uisibilia miracula operari negamus. 1500

Augustinus. Ipsum mundum, quem certe uisibilem negare non potestis, a Deo factum Plato doctor uester fatetur et uos in scriptis uestris absque ulla ambiguitate praeclaris disputationibus confirmatis. Quidquid autem mirabile fit in hoc mundo, profecto minus

1505

est quam

totus hic mundus,

id est caelum

et

terra et omnia quae in eis sunt, quae certe Deus fecit. Sicut autem ipse qui fecit, ita modus quo fecit occultus est et incomprehensibilis homini. Quamuis itaque miracula uisibilium naturarum uidendi assiduitate uiluerint, tamen, cum ea

I5IO

1515

1520

sapienter intuemur, inusitatissimis rarissimisque maiora sunt. Nam et omni miraculo, quod fit per hominem, maius miraculum est homo. Quapropter Deus, qui fecit uisibilia caelum et terram, non dedignatur facere uisibilia miracula in caelo uel in terra, quibus ad se inuisibilem colendum excitet animam adhuc uisibilibus deditam ; ubi uero et quando faciat, incommutabile consilium penes ipsum est, in cuius dispositione iam tempora facta sunt quaecumque futura sunt. Nam temporalia mouens temporaliter non mouetur, nec aliter nouit facienda quam facta, nec aliter inuocantes exaudit quam inuocaturos uidet. Nam et cum exaudiunt angeli eius, ipse in eis exaudit, tamquam in uero nec manu facto templo suo, sicut in humilibus sanctis suis, eiusque temporaliter fiunt iussa aeterna eius lege conspecta.

1301/1503 proprium (l. 1501 cf AV ci 8, 1, 34-35 cf supra l. 1487 l. 1502 cf AV ci 15, 23, 82 l. 1500/1505 cf AV ci 18, 41, 89-90) 1503/1610 AV ci 1o, 12, 16 - 10, 16, 7

1504/1508 Ex. 20, 11 ; Ps. 145, 6. CE Act, 17, 24.

CC 47 p. 286-289.

1511/1512 cf Gen. r, 1 ; Col. zr, 16.

1520

1498 negant zd 1497 At nos philosophi] Neque enim audiendi sunt, qui 74 1500/1501 Ipsum — factum] cum ipse etiam secundum ipsos fecerit mundum, 1503 1502 disputacioibus O! quem certe uisibilem negare non possunt 24 1510 et] in O! 1508 uiluerunt O! 1507 miracla O! autem] igitur 4 uisibilia] inuisibilia O! 1512 terta V/, terta(m» nsp. fit] sit O 1513 uel in terra] V/ Ot (A) [r B b e? v] ZAnsp., in ozz. A miracula] ozz. O! 1519 et] oz. Ot 1516 iam] tam O! [C .A K B a e! /, et tetra s, et in terra 5] 1520 nec] in 227. exaudiunt] 44, exaudiuntur V/ O!, exaudiunt[ur] 24755. 1521 humilibus] V/ O* (,4) [B a ?!] 74zs$., hominibus 44 V, n. [in] z4nsp.

CONTRA PHILOSOPHOS IV

247

Porphyrius. Mouet me, quod Deus cum sit inuisibilis saepe vi|sibiliter 206 1525 multis hominibus apparuisse in libris nostris memoratur. Augustinus. Sicut sonus, quo auditur sententia in silentio intellegentiae constituta, non est hoc quod ipsa : ita et species, qua uisus est Deus in natura inuisibili constitutus, non erat quod ipse. 1530 Verum tamen ipse in eadem specie corporali uidebatur, sicut illa sententia ipsa in sono uocis auditur ; nec illi ignorabant inuisibilem Deum Cin) specie corporali, quod ipse non erat, se uidere. Nam et loquebatur cum loquente Moyses, sed ei tamen dicebat : SZ inueni gratiam ante te, ostende mihi temet ipsum, 1535 scienter ul uideam te. Cum igitur oporteret Dei legem in edictis angelorum terribiliter dari, non uni homini paucisve sapientibus, sed uniuersae genti et populo ingenti : coram eodem populo magna facta sunt in monte, ubi lex per unum dabatur, conspiciente multitudine metuenda et tremenda quae fiebant.

1540 Porphyrius. At ille populus sic Moysi suo credidit, quem ad modum suo Lycurgo Lacedaemonii, quod a Ioue seu Apolline leges, quas condidit, accepisset. Augustinus. Non. Sed cum lex dabatur populo, qua coli unus iubebatur Deus, in conspectu ipsius populi, quantum sufficere diuina prouidentia iudicabat, mirabilibus rerum signis et motibus apparebat ad eandem legem dandam creatori seruire creaturam. Sic(ut» autem unius hominis, ita humani generis, quod ad 155» Dei populum pertinet, recta eruditio per quosdam articulos

144;

temporum tamquam aetatum profecit accessibus, ut a tempo-

ralibus ad aeterna capienda et a uisibilibus ad inuisibilia surgeretur ; ita sane ut etiam illo tempore, quo uisibilia promittebantur diuinitus praemia, unus tamen colendus commenda-

155; retur Deus, ne mens humana uel pro ipsis terrenis uitae transi1534/1535 Ex. 35, 15.

1546/1548 c£ ibid.

1535/18536 cf Act. 7, 53.

1537/1539 cf Ex. 20, 18.

uisibiliter] usibiliter44 1524 Mouet — cum] Nec mouere debet, quod, cum 74 1527 Sicut] in libris nostris] oz. JA 1525 multis hominibus] patribus 44 1533 sed] V O* (4) 1532 (in»] zAnsp., omm. V. O!, in A enim add. Á 1534 ante] 44 ZAnsp., a. O!, a V — 1541 [Moyse sed r B a 5 e] ZAnsp., et A 1542 ligurgo V^ At — credidit] Non enim populus Israel sic Moysi credidit A

Q1 (A4) [B, lygurgo a e]

Cum enim 74

yo

lacedemoii O*

iubebatut] uidebatur I/ O'

1551 perfecit / O!

appolline O!

1545 Non. Sed cum]

1549 Si(cut»] zAnsp., sicut 74, si

1554 diuitus O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV toriae beneficiis cuiquam nisi uero animae creatori et domino subderetur. Omnia quippe, quae praestare hominibus uel angeli uel homines possunt, in unius esse Omnipotentis prouidentia ac potestate quisquis diffitetur, insanit. 248

1560

1565

Plotinus. De prouidentia Dei certe disputans, eam a summo | Deo, 207 cuius est intellegibilis atque ineffábilis pulchritudo, usque ad haec terrena et ima pertingere flosculorum atque foliorum pulchritudine comprobaui ; quae omnia quasi abiecta et uelocissime pereuntia decentissimos formarum suarum numeros habere non posse confirmo,

intellegibilis

nisi inde formentur,

et incummutabilis

simul

habens

ubi forma

omnia

per-

seuerat. 1570

Augustinus. Hanc sententiam tuam ipse Dominus Iesus confirmat, ubi ait : Considerate lilia agri, non laborant neque ment. Dico autem uobis, quia mec Salomon in omni gloria sua sic amacius est, sicul unum ex istis. Quod si [aenmum agri, quod hodie est et cras in clibanum máttitur, Deus sic uestit : quanto magis «os,

1575

1580

modicae fidei ? Optime igitur anima humana adhuc terrenis desideriis infirma ea ipsa, quae temporaliter exoptat bona infima atque terrena uitae huic transitoriae necessaria et prae iliius uitae sempiternis beneficiis contemnenda, non tamen nisi ab uno Deo expectare consuescit, ut ab illius cultu etiam in istorum desiderio non recedat, ad quem contemptu eorum et ab eis auersione perueniat. Sic itaque diuinae prouidentiae placuit ordinare temporum cursum, ut, quem ad modum dixi, lex in edictis angelorum

1585

daretur de unius ueri Dei cultu, in

quibus et persona ipsius Dei, non quidem per suam substantiam, quae semper corruptibilibus oculis inuisibilis permanet, sed certis indiciis per subiectam creatori creaturam uisibiliter appareret et syllabatim per transitorias temporum morulas. humanae linguae uocibus loqueretur, qui in sua natura non

1561/1568 Plot., Enn. 3, 2, 13, 18-29. JACt75453:

1571/1575 Matth. 6, 28/30.

1583 cf

1558/1559 prouiet] V 24 LAnsp., om. Ot, ac (4) [s v] dentia ac] oz. 4A (cf. infra 1. 1561) — 1560/1561 Plotinus. De — a] De prouidentia 1566 1564 comprobat24 certe Plotinus Platonicus disputat eamque a 24 1570 Hanc-ubi]Hoc Dominuslesusibiostendit,ubi 4 ^ tuam] confitmat.A 1571 nent] 7 O! (4) LA? re/J. v] 4Ansp., neunt 74 [4!, nent C, neent et add. Ot! 1572 uobis — sua] u. q. nec s. in. o. g. s. /, uobis q. nec s. in. o. g. s. O* F1] omni] (A) [a] 74nsp., o. V O!, tota 4 [F r e p s br, tanta C .A K B B bv] 1582 dixi et in acti1593 istis] V. Ot (A) [a] zAnsp., eis 24 [ipsis r, his B e 7] busapostolorumlegitur ^4 ^ 1585 corruptilibus O! — 1586 indiciis] iudiciis V^ 1587 apparet 7

1556 creatoris O!

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

249

corporaliter, sed spiritualiter, non sensibiliter, sed intellegibi1590 liter, non temporaliter, sed, ut ita dicam, aeternaliter nec

incipit loqui nec desinit ; quod apud illum sincerius audiunt, non corporis aure, sed mentis, ministri eius et nuntii, qui eius

ueritate incommutabili perfruuntur quod faciendum modis ineffabilibus 1595 uisibilia ac sensibilia, perducendum, difficulter efficiunt. Haec autem lex

immortaliter beati; et audiunt et usque in ista. incunctanter atque indistributione temporum

data est, quae prius haberet, ut dictum est, promissa terrena,

quibus tamen significarentur aeterna, quae uisibi|libus sacra- 208 mentis celebrarent multi, intellegerent pauci. Vnius tamen 1600 Dei cultus apertissima illic et uocum et rerum omnium contestatione praecipitur, non unius de turba, sed qui fecit caelum et terram et omnem animam et omnem spiritum, qui non est quod ipse. Ille enim fecit, haec facta sunt, atque ut sint

et bene se habeant, eius auxilio indigent, a quo facta sunt. 160; Quibus igitur angelis de beata et sempiterna uita credendum esse censemus ? Vtrum eis, qui se religionis ritibus coli uolunt sibi sacra et sacrificia flagitantes a mortalibus exhiberi, an eis,

qui hunc omnem cultum uni Deo creatori omnium deberi dicunt eique reddendum uera pietate praecipiunt, cuius et ipsi 1610 uisione beati sunt et nos futuros esse promittunt ?

Plotinus. Cum de hac mira ac praeclara uisione Dei in quodam libello meo magno ingenii desudassem acumine et inuisibilia eius ex parte intellexissem, quamuis nulla ratione aciem figere ualuis1615 sem, sic inter cetera scripsi : 'Illa', inquam 'uisio Dei tantae pulchritudinis uisio est et tanto amore dignissima, ut sine hac quibuslibet alis bonis praeditum atque abundantem non dubitem infelicissimum dicere'. 1620

Augustinus. et Certe nihil uerius de hac re sentire, nihil fortius potuisti 1612/1615 proprium 1615/1618 AV ci 10, 16, 7-10 1620/1621 proprium

CC 47 p. 289.

1601/1602 cf Gen. 1, 1; 2 Par. 2, 12. Plot., Enn. 1, 6, 7.

1602 cf Iob 12, 1o.

1615/1618 cf

1590 nec] non O! 1592 aures / O! 1595 ac] V. O* (A) [C B P B] ZAnsp.,. atque 44 1600 omnium] ozz. zAnsp. 1603 sunt] sint O! 1604 auxilio] I O* Znsp., oz. /A, adiutorio (44) [r] 1607 sibi] si O! 1608 hunc] habet Ot

1610 uisione (cf 7. 1612)] contemplatione 74 dubitem] dubitet Platonicus 74

1615 inquam] namque 74

1618

CONTRA PHILOSOPHOS IV us, depromere. Ergo illis egregiis philosophis es adnumerand stum manife Dei est de quibus ait apostolus : Qwia quod notum

250

sua intelesl in illis ; Deus enim sllàs manifestaunt ; inuisibilia

lechu conspicienda. Cum ergo ad hunc unum Deum quidam 16: boni angeli, quidam uero mali ad se ipsos latria colendos signis mirabilibus excitent, et hoc ita, ut illi istos coli prohibeant, isti autem illum prohibere non audeant : quibus potius sit credendum, respondeat prudentia tua, respondeant et Platonici, postremo respondeant homines, si ullus naturae

uiuit 163o suae sensus, quo rationales creati sunt, ex aliqua parte

in eis ; respondeant, inquam, eisne sacrificandum sit diis uel

hi angelis, qui sibi sacrificari iubent, an illi uni, cui iubent

qui et sibi et istis prohibent ?

Plotinus.

1655 . Certe si nec boni angeli nec mali ulla miracula facerent, sed

tantum praeciperent, alii quidem ut sibi sacrificaretur | alii 209

uero id uetarent, sed uni tantum iuberent Deo : satis deberet

ipsa ratio discernere, quid horum de fastu superbiae, quid de uera religione descenderet. Plus etiam dicam : si tantum 164» hi mirabilibus factis humanas animas permouerent, qui sacrificia sibi expetunt, illi autem, qui hoc prohibent et uni tantum Deo sacrificari iubent, nequaquam ista uisibilia miracula facere dignarentur : profecto non sensu corporis, sed ratione mentis praeponenda esset eorum auctoritas. Tanto minus ergo mali 164; angeli sacrificiis colendi sunt, quanto magis haec expetunt.

Augustinus. Ergo secundum 1622/1624 1624/1628 1628 1628/1629 1629/1644 1644/1645 1647

rectissimam

AV ci 8, 10, 12-15 AV ci 10, 16, 10-15 proprium AV ci 10, 16, 14 AV ci 1o, 16, 16-30 AV ci 1o, 16, 65-67 proprium

definitionis

tuae

normam

CC 47 p. 226. CC 47 p. 289.

CC 47 p. 289. CC 47 p. 289-290. CC 47 p. 290-291.

1622/1624 Rom. 1, 19/20.

1622 de quibus ait apostolus] audit ab eodem apostolo dici de quibusdam 4

1623/1624 inuisibilia — conspicienda] Inuisibilia enim eius a constitutione mundi 1624/1625 unum — ad se] pet ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur 74 1626 excitant I/ O! (sed cf /. 1627 : unum quidam angeli, quidam uero ad se 44 quo] 7 O! 1630 suae] siue O!, ozz. (A) [p s] 1629 et] oz. A audeant)

CA) [B a v] ZAnsp., quod A ipsa ratio] pietas ipsa 44 Tanto — sactificiis] Illis enim 1647/1648 Ergo V .Ansp.

1638 1635 Certe — ulla] Si nec isti nec illi ulla 74 1644/1645 1644 corum esset — J4 fasti O' 1645 haec] hoc multi tanto minus sacrificiis 74 — sibi] Si ergo angeli sibi 24

CONTRA PHILOSOPHOS IV

251

angeli, qui sibi expetunt sacrificium, postponendi eis sunt, qui non sibi, sed Deo creatori omnium,

cui seruiunt. Hinc enim

165o ostendunt, quam sincero amore nos diligant, quando per sacrificium non sibi, sed ei nos subdere uolunt, cuius et ipsi con-

templatione beati sunt, et ad eum nos peruenire, a quo ipsi non recesserunt. Si autem angeli, qui non uni sed plurimis sacrificia fieri uolunt, non sibi, sed eis diis uolunt, quorum deorum

1655 angeli sunt : etiam sic eis praeponendi sunt illi, qui unius Dei . deorum angeli sunt, cui sacrificari sic iubent, ut alicui alteri uetent, cum

eorum

nullus huic uetet, cui uni isti sacrificari

iubent. Porro si, quod magis indicat eorum superba fallacia, nec boni nec bonorum deorum angeli sunt, sed daemones 1660 mali, qui non unum

solum ac summum

Deum,

sed se ipsos

sacrificiis coli uolunt : quod maius quam unius Dei contra eos eligendum est praesidium, cui seruiunt angeli boni, qui non

sibi, sed illi iubent ut sacrificio seruiamus, cuius nos ipsi sacri-

ficium esse debemus ? Proinde lex Dei, quae in edictis data est 1665 angelorum, in qua unus Deus deorum religione sacrorum iussus est coli, alii uero quilibet prohibiti, in arca erat posita, quae arca testimonii nuncupata est. Quo nomine satis significatur non Deum, qui per illa omnia colebatur, circumcludi solere uel contineri loco, cum responsa eius et quaedam humanis 167» sensibus darentur signa | ex illius arcae loco, sed uoluntatis 210 eius hinc testimonia perhiberi. Porphyrius. Nunc iam his omissis et in tuto repositis ad illa potius miracula redeamus, quae ui ac potestate deorum nostrorum fieri 1675 satis euidenter apparet, ut est quod effigies deorum Penatium, quos de Troia Aeneas fugiens aduexerat, de loco in locum migrasse referuntur ; quod cotem Tarquinius nouacula secuit ; quod Epidaurius serpens Aesculapio nauiganti Romam comes 1648/1671 AV ci 10, 16, 69 - 10, 17, 8 1673/1674 proprium 1674/1696 AV ci 1o, 16, 45-65 (1686 cf AV ci ro, 16, 58-39)

1664/1665 cf Act. 7, 55.

1666/1667 cf Ex. 25, 16.

CC 47 p. 291. : CC 47 p. 290.

167? cf Cic., De diu. 1,17

(32).

qui] que Ww 1648 postponendi] V/, poponendi O!, praeponendi 24 24zsp. 1655/1656 etiam — angeli 1633 angeli] singuli V/ O! ^ 1654 uolunt fieri — Ot 1661 quod maius] O! .4, quod magis Ww 1658 superbia O! sunt] ozz. O! archa I7 1666 quolibet O! 1664 qui O! AAnsp., quo magis C4) [P* B] 1672 Porütius O? ra., Plotinus V/ — 1674 deorum nostrorum] O* (sic sezaper) 1676 quos] V Ot 1675 Penatium] penarum O!, Penatum 24zsp. eorum 44 7 esulapio a 1678 /Á aduexit 7Ansp. 44 CA) [B e], quas

252

CONTRA PHILOSOPHOS IV

adhaesit ; quod nauim, qua simulacrum matris Phrygiae uehe1680 batur, tantis hominum boumque conatibus immobilem redditam una muliercula zona alligatam ad suae pudicitiae testimonium mouit et traxit ; quod uirgo Vestalis, de cuius corruptione quaestio uertebatur, aqua impleto cribro de Tiberino alueo profluente abstulit controuersiam. 168; Augustinus. Haec, quae commemorasti, nequaquam illis miraculis, quae in populo Dei facta legimus, uirtute ac magnitudine conferenda sunt ; quanto minus ea, quae illorum quoque populorum, qui tales deos coluerunt, legibus iudicata sunt prohibenda 169o atque plectenda, magica scilicet uel theurgica ! quorum pleraque specie tenus mortalium sensus imaginaria lucificatione decipiunt, quale est lunam deponere 'donec suppositas', ut ait Lucanus, (propior despumet in herbas'; quaedam uero etsi nonnullis piorum factis uideantur opere coaequari, finis ipse, 1695 quo discernuntur, incomparabiliter haec nostra ostendit excel-

lere. Nam tempore peregrinationis, cum populus Dei in heremo iter ageret et sacerdotes Dei arcam testimonii simul cum tabernaculo debita cum ueneratione portarent, per diem nubes eundem populum praecedebat, quae sicut ignis nocte

17oo fulgebat ; quae nubes cum moueretur, castra mouebantur,

et

ubi staret, castra ponebantur. Item cum terram promissionis intrantibus arca Dei transiret, Iordanis fluuius ex parte superiore subsistens et ex inferiore decurrens et ipsi et populo siccum praebuit transeundi locum. Deinde ciuitatis, quae 170; prima hostilis occurrit more gentium deos plurimos colens, 1699/1701 AV ci 10, 17, 9-15

CC.A7 po2912:

(1696 : populus Dei cf supra l. 1687 ; 1697 : atca testimonii cf AV ci 10, 17, 3-4) 1701/1722 AV ci 10, 17, 17-39

CC 47 p. 291-292.

1692/1693 Lucan., Pars. 6, 506. 1697 cf Ex. 25, 16. 1698/1701 cf Num. 9, 16/175 Hx Toa: 1701/1704 cf Ios. 4, 17/18. 1704/1707 cf id. 6, 20.

1679 adhaesit] adesit Ot nauim] V/ O! (LA) [4? B e »] zAnsp., nauem A 1683/ 1684 de - profluente] de Tiberi neque perfluente 74 1683 tyberino T7, tybernie [07 1684 perfluente 44 [fluente 74, defl. a?] 1686 Haec — quae] haec ergo atque huius modi nequaquam illis, quae 74 (cf AV. ci 10, 16, 38-39 : Illa quippe miracula deorum gentilium, quae commendat historia) 1696/1699 Nam — quae] quam tempore peregrinationis in heremo cum tabernaculo, quod similiter appellatum est tabernaculum testimonii, cum debita sacerdotes ueneratione portabant ; signumque erat, quod per diem nubes apparebat, quae 74 1696/1697 heremo] V Ot A [mss.], etemo zAnsp. 1697 iter] ita z4nsp. 1701 Item] Nam .4 1702 arca Dei] eadem arca 74 Iordanis] V O* (4) [r B Ba b e p s], iordanes A [C / 4, iordannes 74, Iordanem, fluuius ed. z4rg. v] ZAnsp. fluius zAnsp. 1703 inferiori O!

CONTRA PHILOSOPHOS IV

253

septies eadem arca circumacta muri repente ceciderunt, nulla manu oppugnati, nullo | ariete percussi. Post haec etiam cum 211 iam in terra promissionis essent et eadem arca propter peccata eorum fuisset ab hostibus capta, ii, qui ceperant, in templo 1710 eam dei sui, quem prae ceteris colebant, honorifice collocarunt abeuntesque clauserunt,.apertoque postridie simulacrum, cui supplicabant, inuenerunt collapsum deformiterque conífractum. Deinde ipsi prodigiis acti deformiusque puniti arcam diuini testimonii, populo, unde ceperant, reddiderunt. Ipsa 171; autem redditio qualis fuit! Imposuerant eam plaustro eique iuuencas, a quibus uitulos sugentes abstraxerant subiunxerunt et eas quo uellent ire siuerunt, etiam hic uim diuinam explorare cupientes. At illae sine duce homine atque rectore ad Hebraeos uiam pertinaciter gradientes nec reuocatae mugi1720 tibus esurientium filiorum magnum sacramentum suis cultoribus reportarunt. Haec atque huius modi Deo parua sunt, sed magna terrendis salubriter erudiendisque mortalibus. Haec, inquam, euidenter attestantur diuinitati, quae ad horam praedicationis eius fiunt, ubi ea religio commendatur, quae omni172; bus

caelestibus,

terrestribus,

infernis

sacrificari

uetat,

uni

Deo tantum iubens, qui solus diligens et dilectus beatos facit, eorum sacrificiorum tempora imperata praefiniens eaque per meliorem sacerdotem in melius mutanda praedicens, non ista se appetere, sed per haec alia potiora significare testatur, non 1730 ut ipse his honoribus sublimetur, sed ut nos ad eum colendum eique cohaerendum igne amoris eius accensi, quod nobis, non illi, bonum est, excitemur. Cum ergo Deus id egerit ad commendanda eloquia ueritatis suae, ut per sanctos angelos,

immortales nuntios suos, non sui fastum, sed maiestatem illius 175; praedicantes faceret maiora, certiora, clariora miracula, ne

infirmis piis illi, qui sacrificia sibi expetunt, falsam religionem facilius persuaderent, eo quod sensibus eorum quaedam stupenda monstrarent : quem tandem ita desipere libeat, ut non 1722/1732 AV ci 10, 17, 44-54 1732/1740 AV ci 10, 16, 30-57

1708/1714 cf 1 Reg. 5, 1/11.

CC 47 p. 292. CC 47 p. 290.

1715/1721 cf id. 6, 10/12.

1724/1726 cf Ex.

20, 4. etiam] et 1707 hoc V ;Ansp. 1706 septies] V/ O! A) [C] Z4ns5., septiens 44 1711 postridie] 1709 ii] hi 44 ZAnsp. 1708/1709 corum peccata — 44 Q1 1716/ 1715 imposuetunt 74 z4nsp. A, post pridie V/74nsp. ,post pridiom O* 1722/1723 1719 reuocare O! 1717 sinerunt O! 1717 subiuxerunt O!

1726 dilectos O! Haec — attestantur] quanto euidentius haec attestantur 44 istos 4 angelos] sanctos 1733 74 uero ergo] 1732 Jd 1727 eorumque illius maiestatem 24nsp. 1734 suos] ozz. .À

254 uera

CONTRA PHILOSOPHOS IV eligat quae

sectetur,

ubi et ampliora

inuenit

quae

174o miretur ?

Porphyrius. At nos philosophi dicimus ista falsa esse miracula nec fuisse facta, sed mendaciter scripta. | 212

Augustinus. 1:24;

Qui hoc dicis, si de his rebus negas omnino ullis litteris esse

credendum, potes etiam dicere nec deos ullos curare mortalia. Non enim se aliter colendos esse persuaserunt nisi mirabilium operum effectibus, quorum et historia gentium testis est, quarum dii se ostentare mirabiles potius quam utiles osten175» dere potuerunt. Vnde hac disputatione mea non eos suscepi refellendos, qui uel ullam esse uim diuinam negant uel humana non curare contendunt, sed eos, qui nostro Deo conditori sanc-

tae et gloriosissimae ciuitatis deos suos praeferunt, nescientes eum ipsum esse etiam mundi huius uisibilis et mutabilis inuisi-

1755 bilem et incommutabilem conditorem et uitae beatae non de his, quae condidit, sed de se ipso uerissimum largitorem.

Eius enim propheta ueracissimus ait : M?/ui autem adhaerere Deo bonum est. Nec dixit iste : mihi autem diuitiis abundare bonum est, aut insigniri purpura et sceptro uel diademate 176o excellere, aut, quod nonnulli etiam philosophorum dicere non erubuerunt : Mihi uoluptas corporis bonum est ; aut quod melius uelut meliores dicere uisi sunt : Mihi uirtus animi mei bonum est ; sed : Mi,

inquit, adhaerere Deo bonum est. Hoc

eum docuerat, cui uni tantummodo sacrificandum sancti quo176; que angeli eius miraculorum etiam contestatione monuerunt. Vnde et ipse sacrificium eius factus erat, cuius igni intellegibili correptus ardebat, et in eius ineffabilem incorporeumque complexum sancto desiderio ferebatur. Porro si multorum deo-

1742/1758 AV ci 10, 18, 1-16 1758/1779 AV ci 10, 18, 18 - I0, 19, 4

CC 47 p. 292-293. CG'47 p2*293-

1757/1758 Ps. 72, 28. — 1763 ibid.

1740 meretur 7 Ot 1742 At — ista] An dicet [dicit C s] aliquis ista 74 1743 scripta] ficta Ans. 1745 Qui] Quisquis 74 dicit 44 negat 4Á 1776 potest 44 1749 quatum] quare O! 1750 Vnde — eos] Vnde hoc opere nostro, cuius hunc iam decimum librum habemus in manibus, non eos 74 suscepimus 4 1751 negant] esse adZ. Ot 1754 etiam] et O! 1757 uerissimus ot 1758 Deo bonum] d. b. V, do. b. Ot 1760 philosophorum] uestrorum add. O* 1763 Deo bonum] d. b. V O! 1765 etiam] et O! 1766 eius] eis ZAnsp. igni] I7 Ot! CA) [B ed. ZArg.] 4Ansp., igne JA 1768 Porro] autem add. JA

CONTRA PHILOSOPHOS IV

255

rum cultores, qualescumque deos suos esse arbitrentur, ab 1770 eis facta esse miracula uel ciuilium rerum historiae uel libris magicis siue, quod honestius putant, theurgicis credunt : quid causae est, cur illis litteris nolint credere ista facta esse, quibus

tanto maior debetur fides, quanto super omnes est magnus, cui uni soli sacrificandum esse praecipiunt ? 177; Porphyrius. Ego certe uisibilia sacrificia diis aliis congruere assero, illi uero tamquam inuisibili inuisibilia et maiora maiori meliorique meliora, qualia sunt purae mentis et bonae uoluntatis officia. 1789 Augustinus. Quisquis hoc dicit, profecto nescit haec ita signa | esse 213 illorum, sicut uerba sonantia signa sunt rerum. Quocirca sicut orantes atque laudantes ad eum dirigimus significantes uoces, cui res ipsas in corde quas significamus offerimus : ita 178; sacrificantes

non

alteri uisibile

sacrificium

offerendum

esse

nouerimus quam illi, cuius in cordibus nostris inuisibile sacrificium nos ipsi esse debemus. Tunc nobis fauent nobisque congaudent atque ad hoc ipsum nos pro suis uiribus adiuuant angeli quique uirtutesque superiores et ipsa bonitate ac pie1790 tate potentiores. Si autem haec illis exhibere uoluerimus, non libenter accipiunt, et cum ad homines ita mittuntur, ut eorum

praesentia sentiatur, apertissime uetant. Sunt exempla in litteris nostris. Putauerunt quidam deferendum angelis honorem uel adorando uel sacrificando, qui debetur Deo, et eorum 175; sunt admonitione prohibiti iussique hoc ei deferre, cui uni fas esse nouerunt. Ergo non ob aliud daemones superbe sibi hoc exigunt, nisi quia uero Deo deberi sciunt.

Porphyrius. Re uera daemones

non cadauerinis nidoribus,

1781 AV ci 10, 18, 2 (cf supra l. 1745) 1781/1796 AV ci 10, 19, 4-19 1796/1831 AV ci 10, 19, 24 - I0, 21, 1o (1803 cf AV ci 15, 16, 95)

sed diuinis

CC 47 p. 292. CC 47 p. 293-294. CC 47 p. 294-295.

1769/1771 cf Porph. De regr. anizzae 15 p. 44, 11-14. 1796 cf Iudic. 13, 16 ; Apoc. 19, 10 et 22, 8/9.

1774 cf Ex. 22, 20.

1793/

1776 Ego cette uisibilia ... assero] Qui 1773 est] oz. O! 1772 nolunt O! 1790 illis haec 1781 nesciunt 74 autem putant haec uisibilia (ozz. assero) 74 1796 Ergo — supetbe] 1793 nostris] sanctis 74, nostris (sanctis? 745:5. e 1798/1799 Porphyrius. — cadauetinis] Non Nec ob aliud fallaces illi superbe 24 enim re uera, ut ait Porphyrius et nonnulli putant, cadauerinis 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV 1800 honoribus gaudent. Copiam uero nidorum magnam habent undique, et si amplius uellent, ipsi sibi poterant exhibere. 256

Augustinus. Ergo daemones qui diuinitatem sibi arrogant, non cuiuslibet corporis fumo, sed supplicantis animo delectantur, cui 1805 decepto subiectoque dominentur, intercludentes iter ad Deum uerum, ne sit homo illius sacrificium, dum sacrificatur cuipiam

praeter illum. Vnde uerus ille mediator, in quantum formam serui accipiens sed?ator effectus est De? et hominum, homo

Christus Iesus, cum in forma Dei sacrificium cum Patre sumat,

1810 cum quo et unus est Deus, tamen in forma serui sacrificium maluit esse quam sumere, ne uel hac occasione quisquam existimaret cuilibet sacrificandum esse creaturae. Per hoc et sacerdos est, ipse offerens, ipse et oblatio. Cuius rei sacramentum cotidianum esse uoluit ecclesiae sacrificium, quae cum 1$: ipsius capitis corpus sit, se ipsam per ipsum discit offerre. Huius ueri sacrificii multiplicia uariaque signa erant sacrificia prisca sanctorum, cum unum per multa figuraretur, tamquam uerbis multis res una diceretur, ut sine fas|tidio multum 214 commendaretur. Huic summo ueroque sacrificio cuncta sacri1820 ficia falsa cesserunt.

Porphyrius. At daemones hominibus quos possident excitatis inimicitias aduersus uos Christianos exercent sibique sacrificia non solum ab offerentibus sumunt et a uolentibus expetunt, uerum etiam 1825 à uobis inuitis persequendo uiolenter extorquent. Augustinus. Talis persecutio non solum perniciosa non est, sed etiam utilis inuenitur ecclesiae, ut martyrum numerus impleatur ; quos ciuitas Dei tanto clariores et honoratiores ciues habet, 1830 quanto fortius aduersus impietatis peccatum et usque ad

1807/1808 c£ Phil.2, 7. ci pbhilis2557.

1808/1809 : Tim. 2,5.

1828 cf Apoc. 6, 11.

1809 cfPhil2,6.

1810

1830/1831 cf Hebr. 12, 4.

poterant] 1801 sibi] 44, soli V7 O!, soli (sibi? 24755. 1800 uero] neto 247p. 1803 Ergo — non] Qui ergo diuinitatem sibi arrogant spiritus, aut add. V. 1810 est Deus] I7 1808 effectus] factus O! daemones] cf 7. 1799 non 4 OXCA)[Be] Ansp., Deusest — 74 — 1814uoluit esse — ZAnsb. | 1817 unum] hoc 1822 At daemones hominibus] Moderatis autem praem. A, (hoc? unum Z4nsp. praefinitis temporibus etiam potestas permissa daemonibus, ut hominibus 24

1824 1823 uos Christianos exercent] Dei ciuitatem tyrannice exerceant 74 1825 ab inuitis 44 (oz. uobis) ^ extorqueant 24 expetant JA sumant 44 1827 Talis persecutio] oz. 4A (sed cf supra 4. 1825 : persequendo)

CONTRA PHILOSOPHOS IV

257

sanguinem certant. Vera pietate martyres Dei ceterique fideles Christiani aeriam potestatem inimicam contrariamque pietati exorcizando eiciunt, non placando, omnesque temptationes aduersitatesque eius uincunt orando non ipsam, sed 1855 Deum suum aduersus ipsam. Non enim aliquem uincit aut subiugat nisi societate peccati. In eius ergo nomine uincitur, qui hominem adsumpsit egitque sine peccato, ut in ipso sacer-

dote ac sacrificio fieret remissio peccatorum, id est per mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Iesum, per quem 1840 facta peccatorum purgatione reconciliamur Deo. Non enim nisi peccatis homines separantur a Deo, quorum in hac uita non fit nostra uirtute, sed diuina miseratione purgatio, per indulgentiam illius, non per nostram potentiam; quia et ipsa quantulacumque uirtus, quae dicitur nostra, illius est nobis 1845 bonitate concessa. Multum autem nobis in hac carne tribueremus, nisi usque ad eius dispositionem sub uenia uiueremus. Propterea ergo nobis per Mediatorem praestita est gratia, ut polluti carne peccati carnis peccati similitudine mundaremur. Hac Dei gratia, qua in nos ostendit magnam misericordiam 185o suam, et in hac uita per fidem regimur, et post hanc uitam per ipsam speciem incommutabilis ueritatis ad perfectionem plenissimam perducemur. Porphyrius. Diuinis oraculis fuisse responsum 1855 lunae teletis atque solis.

fateor nos non

purgari

Augustinus. Cuius ergo teletae purgant, si lunae solisque non purgant, quos inter caelestes deos praecipuos habetis ? |

1860

Porphyrius. Eodem dico oraculo expressum principia posse purgare.

1831/1855 AV ci 10, 22, I - I0, 23,2 1857/1860 AV ci 10, 23, 3-6

1834 cf Hebr. 4, 15. 1848 cf Rom. 8, 5.

animae 8 p. 36, 5-7.

CC 47 p. 296.

CC 47 p. 296.

1839/1840 cf Hebr. 1, 5 1838/1839 1 Tim. 2, 5. 1854/1855 cf Porph., De regr. 1850/1851 cf 2 Cor. 5, 7.

1860 cf id. 8 p. 36, 10-11.

1834 aduersitatesque] ad1831/1832 martyres — Christiani] homines Dei 44 1846 1845/1846 tribuerimus l^ CA) [C1] 1835 aut] ad O! uersitatis 74 1833/1854 Porphyrius. — nos] Dicit etiam Porphyrius depositionem 24 74zsp. 1858 habent 74 1857 ergo] enim 24 diuinis oraculis fuisse responsum nos 74

1860 Eodem] Denique Praez. /4A ^ dicit .4

215

258 Augustinus. Quae autem nouimus.

13565

187»

1875

1880

1885

CONTRA PHILOSOPHOS IV dicas esse

principia

tamquam

Platonicus,

Porphyrius. Dico Deum Patrem et Deum Filium, quem Graece appello paternum intellectum uel paternam mentem et horum medium. ' Augustinus. De Spiritu sancto aut nihil aut non aperte aliquid dicis ; quamuis quem alium dicas horum medium, non intellego. Si enim tertiam, sicut Plotinus, ubi de tribus principalibus substantiis disputat, animae naturam etiam tu uelles intellegi, non utique diceres horum medium, id est Patris et Filii medium. Postponit quippe Plotinus animae naturam paterno intellectui ; tu autem cum dicis medium, non postponis, sed interponis. Et nimirum hoc dixisti, ut potuisti siue ut uoluisti, quod nos sanctum Spiritum, nec Patris tantum nec Filii tantum, sed utriusque Spiritum dicimus. Liberis enim uerbis loqueris, nec in rebus ad intellegendum difficillimis offensionem religiosarum aurium pertimescis. Nobis autem ad certam regulam loqui fas est, ne uerborum licentia etiam de rebus, quae his significantur, impiam gignat opinionem. Nos itaque ita non dicimus duo uel tria principia, cum de Deo loquimur, sicut nec duos deos uel tres nobis licitum est dicere, quamuis de unoquoque loquentes, uel de Patre uel de Filio uel de Spiritu sancto, etiam singulum quemque Deum esse fateamur, nec dicimus tamen, quod haeretici Sabelliani, eundem esse Patrem, qui est et Filius, et eundem Spiritum sanctum, qui est et Pater et Filius, sed Patrem esse Filii Patrem, et Filium

189o Patris Filium, et Patris et Filii Spiritum sanctum nec Patrem 1862/1866 AV ci 10, 25, 8-11 1866/1867 infra l. 1870 et 1873 1869/1913 AV ci 10, 23, II - 10, 24, 21

CC 47 p. 296. CC 47 p. 296-297.

1870 cf id. 8 p. 36, 18-19. 1862/1867 cf Porph., De regr. animae 8 p. 56, 14-17. 1873/1874 cf Porph., De regr. animae 8 p. 57, 51871/1872 cf Plot., Ez. 5, 1. 1874/1825 cf Plot., Ern. 5, 1, 6 (cf 6, 2, 22).

1865 Dicit enim Deum 24 1862 dicat 44 1861 Augcustin»us de/. O? marg. dicit 44 1869 Spiritu] autem add. 74 1866 et] oz. .À appellat 44 1873 uellet 24 tu] iste 74 1802 disputauit Y/ 7Ansp. 1870 dicat 4 postponit 24 dicit 44 1875 tu] iste 74 1874 paterne O! dicetet JA 1879 loquetis] uoluit ;4 potuit 44 dixit 44 1876 interponit J4 1881 de rebus] oz. zAnsp. 1880 pertimescunt 74 loquuntur philosophi 24 1887 1886 singularem 24z:sp. his] iis V 2Ansp. 1882 quae] qui O! dicamus 24

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

259

esse nec Filium. Verum itaque dictum est non purgari hominem nisi principio, quamuis pluraliter apud uos sint dicta principia. Sed subditus tu, Porphyri, immundis potestatibus, de quibus et erubescebas, et eas libere redarguere formidabas, 189; noluisti intellegere Dominum Christum esse principium, cuius incarnatione purgamur. Eum quippe in ipsa carne contempsisti, quam propter sacrificium | nostrae purgationis ad- 216 sumpsit, magnum scilicet sacramentum ea superbia non intellegens, quam sua ille humilitate deiecit uerus benignusque 1900 Mediator,

in ea Se ostendens

mortalitate

mortalibus,

quam

maligni fallacesque mediatores non habendo se superbius extulerunt miserisque hominibus adiutorium deceptorium uelut immortales mortalibus promiserunt. Bonus itaque uerusque Mediator ostendit peccatum esse malum, non carnis sub1905 stantiam

uel naturam,

quae cum

anima

hominis

et suscipi

sine peccato potuit et haberi, et morte deponi et in melius resurrectione mutari ; nec ipsam mortem, quamuis esset poena peccati, quam tamen pro nobis sine peccato ipse persoluit, peccando esse uitandam, sed potius, si facultas datur pro ius1910 titia perferendam. Ideo enim soluere potuit moriendo peccata, quia et mortuus est, et (non? pro peccato.

Porphyrius. Hunc ego non cognosco esse principium. Non enim caro aut anima humana, quibus homo constat, ueraciter princi1915 pium dici possunt.

Augustinus. Si Christum cognosceres esse principium, cognosceres purgatorium. Neque enim caro principium est aut anima humana, sed Verbum per quod facta sunt omnia. Non ergo caro per se 1920 ipsam mundat, sed per Verbum, a quo suscepta est, cum

1913/1915 1913/1915 1917 1917/1946

( infra l. 1918 |proprium (1913/1914 cf AV ci 14, 5, 5-6) supta l. 1913 AV ci 10, 24, 31 - 10, 25, 10 CC 47 p. 297-298.

1918/1919 cf Io. r, r.

1919 cf id. r1, 5.

immundis] inuidis 74 1893 tu, Porphyti] Porphyrius 74 1892 uos] eos .A i894 erubescebat 44 ^ formidabat;4 ^ 1895 noluit;4 ^ 1896/1897 contemp1910 perferendam] 1903 Bonus] Bt praez;. Ot 1897 quapropter O! sit JA 1913 ego] ille 1911 (non»] z4nsp., oz. V' O!, non .A proferrenda O! 1917/1918 nam cognosceret purgatorium 44 cognouit 74 Platonicus 24 1920 ipsam] V/ O* (/4) [Fra e / p » Hoffm.] AAnsp., ipsa A [C 4 K B B s]

CONTRA PHILOSOPHOS IV Verbum caro factum est et habitauit in nobis. Nam de carne sua manducanda mystice loquens, cum hi qui non intellexerunt offensi recederent dicentes : Durus est hic sermo, quis potest eum. audire ? respondit manentibus ceteris : Spiritus est qua uiuifical, caro aulem non prodest quicquam. Principium ergo suscepta anima et carne et animam credentium mundat et carnem. Ideo quaerentibus Iudaeis quis esset respondit se esse principium. Quod utique carnales, infirmi, peccatis obnoxii et ignorantiae tenebris inuoluti nequaquam percipere possemus, nisi ab eo mundaremur atque sanaremur per hoc

260

1925

1930

quod eramus et non eramus. Eramus enim homines, sed iusti

non eramus; in illius autem erat, sed iusta, non peccatrix 1955

1940

1945

incarnatione natura humana erat. Haec est mediatio, qua

manus lapsis | iacentibusque porrecta est; hoc est semen 21T dispositum per angelos, in quorum edictis et lex dabatur, qua et unus Deus coli iubebatur et hic Mediator uenturus promittebatur. Huius sacramenti fide etiam iusti antiqui mundari pie uiuendo potuerunt, non solum antequam lex populo Hebraeo daretur, neque enim eis praedicator Deus uel angeli defuerunt, sed ipsius quoque legis temporibus, quamuis in figuris rerum spiritualium habere uideretur promissa carnalia, propter quod dicitur uetus testamentum. Nam et prophetae tunc erant, per quos, sicut per angelos, eadem promissio praedicata est, et ex illorum numero erat, cuius tam magnam diuinamque sententiam de boni humani fine paulo ante commemoraui : Mihi autem adhaerere Deo bonum est, non longe ire, non per plurima fornicari. Adhaerere Deo tunc perfectum erit, cum totum, quod liberandum est, fuerit liberatum. Nunc

uero fit illud, quod sequitur : Ponere in Deo spem meam. Spes 1950 enim quae uidetur, non est spes ; quod. enim widet quis, quid sperai ? Si autem quod mon uidemus speramus, ber patientiam 1946/1968 AV ci 1o, 25, 59-82

1921 Io. 1, i4. Io. 8, 25. 1949 ibid.

CC 47 p. 299-300.

1923/1924 id. 6, 6o. — 1924/1923 id. 6, 65. — 1927/1928 cf

1934/1935 cf Gal. 5, 19. 1949/1952 Rom. 8, 24/25.

1935 cf Act. 7, 53.

1946 Ps. 72, 28.

1921 habitauit in] 44 2455p., habitabit in V, h. i. Ot 1922 hi] ii 7 1923 recerederent O! Durus] dictus O 1923/1924 eum potest — 4 1925 uiuificat - quicquam] u. ca. an. non pro. q. V7, n. ca. à. n. pro. q. Ot quicquam] 4A Ansp., q. V Ot, quidquam (74) [C1] 1929 inuoluti] obuoluti 44, obruti 74555. 1933 Hoc V . 1939 Hebraeorum 24zsp. 1942 uetus dicitur — 44 1946 Deo bonum] d. b. V7 O* est] e. O! 1947 Adhaerere] autem ad4. 7A 1948 liberatum est V', liberatum [est] 74s. 1949 Deo] V A 4Ansp., do O*, domino deo (4) [B a] spem meam] s. m. / Ot 1950 enim quae uidetur] n. (exp. O*) quae u. / O! 1951 sperat] V/ O* (A) [C? 4 K? r B a P? B* p s », cf Vulg.] -Ansp. praem. .A [C? K3 F P! e Z br] sperat ? ait apostolus 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV

261

expectamus. In hac autem spe nunc constituti agamus quod sequitur, et simus nos quoque pro modulo nostro angeli eius, id est nuntii eius, adnuntiantes eius uoluntatem et gloriam 195; gratiamque laudantes. Vnde cum dixisset : Pomere in Deo spem meam,

ui adnuntiem, inquit, laudes tuas in portis filiae

Sion. Haec est gloriosissima ciuitas Dei : haec unum Deum nouit et colit ; hanc angeli sancti adnuntiauerunt, qui nos ad eius societatem inuitauerunt ciuesque suos in illa esse volue1960 runt; quibus non placet, ut eos colamus tamquam nostros deos, sed cum eis ét illorum et nostrum Deum ; nec eis sacri-

ficemus, sed cum ipsis sacrificium simus Deo. Nullo itaque dubitante, qui haec deposita maligna obstinatione considerat, omnes immortales beati, qui nobis non inuident — neque enim 1965 si inuiderent, essent beati — sed potius nos diligunt, ut et nos

cum ipsis beati simus, plus nobis fauent, plus adiuuant, quando unum Deum cum illis colimus, Patrem et Filium et Spiritum sanctum, quam si eos ipsos per sacrificia coleremus. 1970

Porphyrius. Ego certe ista utcumque sapiebam, sed amicis | meis theur- 218 gis erubescebam et contra multorum deorum cultum Deum verum non libere defendebam. Et angelos quippe alios esse dixi, qui deorsum descendentes hominibus theurgicis diuina praenuntient ; alios autem, qui in terris ea, quae Patris sunt et

1975 altitudinem eius profunditatemque declarent.

Augustinus. Num igitur hos angelos, quorum ministerium est declarare uoluntatem Patris, credendum est uelle nos cuius nobis adnuntiant uoluntatem ?

1970 AY ci 10, 26, 2-3 1970/1971 AV ci 1o, 26, 1-2 1971/2000 AV ci 1o, 26, 5-28

subdi nisi ei,

CC 47 p. 300. CC 47 p. 300. CC 47 p. 300-301.

1972/1975 cf Porph., De regr. anizae 6 p. 33, 9-15 (cf id., 1955/195* Ps. 72, 28. De phil. 2 p. 146, ed. Wolf).

inquit] omnes ad. 4, i. (omnes? 1956 spem] s. / Ot 1953 eius] Dei 74 1963 1956/1937 tuas in portis filiae Sion] t. in p. f£. syon (s. O*) V O' ZAnsp.

1970 1965 ut et nos] O! A, et ut nos V, ut (et? nos Z4nsp. 1970/1971 meis] suis 74 sapiebat 44, sciebam 74sp. Ego certe] Nam 24 theurgis] V/44 Az. theurgicis O! (4) [4 P e, theorgicis 5, theoricis 5, theurcis B] 1971/1972 Deum uerum non] V/ Ot (CA) [B] 1971 erubescebat Porphyrius 44 1972 Ansp., Deum uerum oz. 4A [zuss. plerr., non deum uerum 4A? r ed. ZÁrg.] et] oz. Ansp. 1974 quae] cum O! 1973 dixit 4 defendebat 4

haec] ozz. O!

262

CONTRA PHILOSOPHOS IV

19389 Porphyrius. Admoneo imitandos eos potius quam inuocandos. Augustinus. Non ergo debemus metuere, ne immortales et beatos uni Deo subditos non eis sacrificando offendamus. Quod enim

198; non nisi uni uero Deo deberi sciunt, cui et ipsi adhaerendo

beati sunt, procul dubio neque per ullam significantem figuram, neque per ipsam rem, quae sacramentis significatur, sibi exhiberi uolunt. Daemonum est haec arrogantia superborum atque miserorum, a quibus longe diuersa est pietas subdito-

199o rum Deo nec aliunde quam illi cohaerendo beatorum. Ad quod

bonum percipiendum etiam nobis sincera benignitate oportet ut faueant, neque sibi arrogent quo eis subiciamur, sed eum adnuntient, sub quo eis in pace sociemur. Quid adhuc trepidas, o philosophe, aduersus potestates et ueris uirtutibus et ueri 195;.Dei muneribus inuidas habere liberam uocem? Iam distinxisti angelos, qui Patris adnuntiant uoluntatem, ab eis angelis, qui ad theurgicos homines nescio qua deducti arte descendunt. Quid adhuc eos honoras, ut dicas praenuntiare diuina ? Quae tandem diuina praenuntiant, qui non uoluntatem Patris 2000 nuntiant ?

Porphyrius. Hoc mihi certe adnuntiauerunt, quod in anima spirituali theurgica arte purgati ad Patrem quidem non redeunt, sed super aerias plagas inter deos aetherios habitabunt. 200 Augustinus. Non audit ista hominum multitudo, propter quos a daemonum dominatu liberandos Christus aduenit. In illo enim habent misericordissimam purgationem et mentis et spiritus et corANICIREOS 277, 25 (adnuntiauerunt cf supta l. 1996 et 1998 et 1999) 2002/2024 AV ci 10, 27, 27-47 2002

CC 47 p. 502. CC 47 p. 302.

1981 cf Porph., De Jil. 2 p. 146 (ed. Wolff) ; Deregr. animae 6b. 35,16-17. — 1996/ 2000 cf Porph., De regr. animae 6 p. 33, 20-24. 2002/2004 cf id. 4 p. 32, 23-25.

1980/1981 Porphyrius. — imitandos] Vnde optime admonet etiam ipse Platonicus imitandos 74 1981 imitandos] mutandos O! 1983 ergo] itaque 74 1991 nobis etiam — V/ ZAnsp. 1992 subiciantur O! 1993 5057 quid O! ar. 1997 theurgicos] V/ Ot (4) [B r e s ed. ZArg.] ZAnsp., theurgos 44 1998 pronuntiare 74 "Ansp. 1999 pronuntiant 74 ZAnrp. 2000 nuntiant] 7 O* (/4) [C B B re/I. v] "Ansp., adnuntiant 44 [4 5, //nuntiant a] 2002 mihi cette] enim tibi 44 2007 Christo O! 2008 miscetderissimam Ot

CONTRA PHILOSOPHOS IV

263

poris sui. Propterea quippe totum hominem sine peccato ille | 2010 Suscepit, ut totum,

quo constat homo,

a peccatorum

peste 219

sanaret. Quem tu quoque utinam cognouisses eique te potius quam uel tuae uirtuti, quae humana, fragilis et infirma est, uel perniciosissimae curiositati sanandum tutius commisisses. Non enim te decepisset ille, quem uestra, ut tu ipse scribis, 201; oracula sanctum immortalemque confessa sunt; de quo etiam poeta nobilissimus poetice quidem, quia in alterius adumbrata persona, ueraciter si ad ipsum referas, dixit :

Te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri, Irrita perpetua soluent formidine terras. 2020 Ea quippe dixit, quae etiam multum proficientium in uirtute iustitiae proficere possunt propter huius uitae infirmitatem, etsi non scelera, scelerum tamen manere uestigia, quae non nisi ab illo saluatore sanantur, de quo iste uersus expressus est. Theurgi uero illi uel potius daemones deorum species 2025 figurasque fingentes inquinant potius quam purgant humanum spiritum falsitate phantasmatum et deceptoria uanarum ludificatione formarum. Quo modo enim purgent hominis spiritum, qui immundum habent proprium ? Alioquin nullo modo carminibus inuidi hominis ligarentur ipsumque inane 2030 beneficium, quod praestituri uidebantur, aut metu premerent aut simili inuidentia denegarent.

Porphyrius. Sufficit quod purgatione animam,

hoc est mentem

theurgica neque nostram,

intellectualem

dico posse

purgari,

et

2055 ipsam spiritualem, id est animae nostrae partem mente inferiorem, quam tali arte purgari posse assero, immortalem tamen aeternamque non posse hac arte fieri confiteor. Augustinus. Christus certe uitam promittit aeternam ; unde ad eum 2024/2102 AV ci 10, 27, 52 - 10, 28, 45

CC 47 p. 302-304.

2024/2026 cf Porph., 2018/2019 Verg., E. 4, 13/14. 2009 cf Hebr. 4, 15. 2033/2037 cf id. 2029 cf id. 5 p. 31, 21-22. De regr. animae 3 p. 31, 16-18.

3 p. 31, 24 - 32, 4-

2017 2014 ille] ozz. A 2011 eique] ei qui O! —2013 peruiciosissime O! 2024/ 2021 proficere] oz. 44 ueraciter] tamen add. JA, u. (tamen) 24nsp. 2025 species figurasque] V Ot CA) [B r e p s» Hoffm.] 4Ansp., speciem figurasque 74 2030 praestituri] V/ (^4) [B] z4nsp., [C K F a b B, speciem figuramque 4]

2035 animae nostrae] / O' 2034 dicis 74 praestitur et O!, praestaturi 74 2037 confiteris 74 2036 asseris 74 (A) [B a] 4Ansp., nostrae animae — 4 2039 certe] autem 74

CONTRA PHILOSOPHOS IV mundus uobis quidem stomachantibus, mirantibus tamen stupentibusque concurrit. Quid prodest quia negare non potuisti errare homines theurgica disciplina et quam plurimos

264 2040

fallere per caecam insipientemque sententiam atque esse certissimum errorem agendo et supplicando ad principes angelosuidearis 2045 que decurrere, et rursum, quasi ne operam perdidisse ista discendo, mittis homines ad theurgos, ut per eos anima

2050

2055

2060

2065

spiritualis purgetur illorum, qui non secundum intellectualem animam uiuunt ? Mittis ergo ho|[mines in errorem certissimum, 220 neque hoc tantum malum te pudet, cum uirtutis et sapientiae te profitearis amatorem ; quam si uere ac fideliter amasses, Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam cognouisses nec ab eius saluberrima humilitate tumore inflatus uanae scientiae resiluisses. Porphyrius. - Confiteor etiam spiritualem animam sine theurgicis artibus et sine teletis posse continentiae uirtute purgari. Augustinus. Aliquando dicis, quod teletae non post mortem eleuant animam, ut iam nec eidem ipsi, quam spiritualem uocas, aliquid post huius uitae finem prodesse uideantur ; et tamen uersas haec multis modis et repetis, ad nihil aliud, quantum existimo, nisi ut talium quoque rerum quasi peritus appareas et placeas illicitarum artium curiosis, uel ad eas facias ipse curiosos. Porphyrius. Ego metuendam ipsius actionis.

dico hanc artem uel legum periculis uel

Augustinus.

Vtinam hoc saltem abs te miseri audiant et inde, ne illic

2070

absorbeantur, abscedant aut eo penitus non accedant.

Porphyrius. Ignorantiam certe et propter eam multa uitia per nullas 2054 1 Cor. r, 24. 2041/2045 cf Porph., De regr. animae 7 p. 34, 28-55, 1. 2060/2061 cf id. 7 p. 55, 2055/2059 cf Porph., De regr. animae 7 p. 35, 13-16. 2072/2075 cf id. 7, p. 35, 26-29. 2066/2067 cf id. 7, p. 35- 22-25. 18-19.

2052timore l/ ^ 2055 Confiteris 2050 te] V/ Ot (A) [B r 7?] ZAnsp., om. A LA] 2056 teletis, quibus frustra discendis elaborasti, etiam] et O! tamen etiam 74 2066 Sed 2063 pos! et Ot /ac. 2058 Aliquando] etiam ad. 44 posse JA

2069 Vtinam] Atque praez. 4A bene, quod metuendum dicis hanc 74 in inde Ot 2072 propter] praeter 7 O!

inde]

CONTRA PHILOSOPHOS IV teletas

purgari

dico, sed per solum

arpucóv

265 vobv, id est

paternam mentem siue intellectum, qui paternae est conscius 2075 uoluntatis.

Augustinus. Hunc

208o

208;

2090

2095

tu Christum

esse non credis ; contemnis

enim eum

propter corpus ex femina acceptum et propter crucis opprobium, excelsam uidelicet sapientiam spretis atque abiectis infimis idoneus de superioribus carpere. At ille implet, quod prophetae sancti de illo' ueraciter praedixerunt : Perdam sapientiam. sapientium. el. prudentiam brudentium. reprobabo. Non enim in eis suam perdit et reprobat, quam ipse donauit, sed quam sibi arrogant, qui non habent ipsius. Vnde commemorato isto prophetico testimonio sequitur et dicit apostolus : Vbi sapiens ? ubi scriba ? ubi conquisitor huius saeculi ? Nonne stultam. fecit Deus sapientiam huius mundi ? Nam. quoniam in Dei sapientia non cognouit mundus ber | sapientiam Deum, 221 $lacuit Deo per stultitiam praedicationis saluos facere credentes. Quoniam quidem ludaei signa petunt et Graeci sapientiam quaerunt ; nos autem, inquit, fraedicamus Christum. Iesum el hunc crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis uero uocatis Iudaeis et Graecis Christum. Dei uirtutem et Dei sapientiam ; quoniam stultum Det sapientius est hominibus, et infirmum Dei fortius est hominibus.

Porphyrius. Hoc quasi stultum et infirmum nos philosophi tamquam nostra uirtute sapientes fortesque contemnimus. Augustinus. 2100

Attamen haec est gratia, quae sanat infirmos, non superbe

iactantes ueram

falsam beatitudinem

miseriam

Porphyrius. Meminisse debes paulo me 2104

suam,

sed humiliter potius

confitentes.

superius praedicasse Patrem

proprium

2104/2164. AV ci 10, 29, 1-55

CC 47 p. 304-395.

2081/2082 Is. 29, 14 ; 1 Cot. 1, 19. 2086/2098 1 Cot. 1, 20/25. cf Potph., De regr. anizmae 9 p. 37, 7-10.

2104/2107

2073 dicis 74 carpwóv] 4 [IIATPIKON C zzarg.] -Ansp., patticum V^ O! (L4) [reZ7-] vobv] 4 [NOTN C arg. B, nun C? ( 2) 41 ( 2), nyn Z4? r, nonc ( 2) C1, non K!, nunc K? F, num s!, numen C? a! b e 7 p 5?, nomen B z] Znsp., noum I7 nonn O! 2077 tu] autem 44 2082 prudentiam prudentium reprobabo] p.p. A EAT. 2083 suam in eis — 4 reprobrat / — 2091/2092 Christum Iesum et hunc crucifixum] I7 O! (LA) [r e, Iesum ozz. F] 74ns5., Christum crucifixum 24 2094 Dei?] ozz. O* 2097 nos philosophi] ozz. 74 2098 nostra] sua 74 contemnunt 74 2100 Attamen] Sed A4 2104. Praedicas 74

266

CONTRA PHILOSOPHOS IV

, 2105 et eius Filium, quem uoco paternum intellectum seu mentem

et horum medium, quos nos philosophi more nostro tres appel-

lamus deos.

2110

Augustinus. Etsi uerbis indisciplinatis uos philosophi utimini, uidetis tamen qualitercumque et quasi per quaedam tenuis imaginationis umbracula, quo nitendum sit : sed incarnationem incommutabilis Filii Dei, qua saluamur, ut ad illa, quae credi-

2115

mus uel ex quantulacumque parte intellegimus, uenire possitis, non uultis agnoscere. Itaque uidetis utcumque, etsi de longinquo etsi acie caligante, patriam in qua manendum est, sed uiam qua eundum est, non tenetis.

Porphyrius. Ego quidem ad Deum per uirtutem intellegentiae peruenire paucis dico esse concessum. 2120

2125

Augustinus. Non dicis : Paucis placuit, uel : Pauci uoluerunt ; sed cum dicis esse concessum, procul dubio Dei gratiam, non hominis sufficientiam confiteris.

Porphyrius. Ego certe Platonis sententiam doctoris mei sequens assero in hac uita hominem nullo modo ad perfectionem sapientiae peruenire, secundum intellectum tamen uiuentibus omne quod deest prouidentia Dei et gratia post hanc uitam posse compleri. | 222

2130 Augustinus.

2155

O si cognouisses Dei gratiam per Iesum Christum dominum nostrum ipsamque eius incarnationem, qua hominis animam corpusque suscepit, summum esse exemplum gratiae uidere potuisses. Sed quid faciam ? Scio me frustra loqui mortuo, sed quantum ad te attinet ; quantum autem ad eos, qui te magnipendunt et te uel qualicumque amore sapientiae uel 2118/2119 cf Porph., De regr. atizgiae 10 p. 37, 12-13.

2125/2129 cf id. 10 p. 37,

17-21.

2106/2107 quos — deos] quem putamus te dicere Spiritum sanc2105 uocas 44 uos 2109 Etsi] Vbi prae. 24 tum, et mote uestro appellas tres deos 24 2111/2112 inconnuctabilem O! 2111 uitendum O! philosophi] oz. .4 2118 Ego quidem] Confiteris 2115 acie] acte 17 2113 possimus 44 ZÁnsp. 2121 Non] enim add. 74 2119 dicis 74 tamen gtatiam, quando quidem 74 2125/2126 Ego - in hac] Vteris etiam hoc uerbo apertius, noluerunt I/ Ot ubi Platonis sententiam sequens nec ipse dubitas in hac J4

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

267

curiositate artium, quas non dubitasti discere, diligunt, quos potius in tua compellatione alloquor, fortasse non frustra. Gratia Dei non tibi potuit gratius commendari, quam ut ipse 214o unicus Dei Filius in se incommutabiliter

manens

indueretur

hominem et spem dilectionis suae daret hominibus homine medio, qua ad illum ab hominibus ueniretur, qui tam longe erat immortalis a mortalibus, incommutabilis

a commutabi-

libus, iustus ab impiis, beatus a miseris. Et quia naturaliter 2145 indidit nobis, ut beati immortalesque esse cupiamus, manens beatus suscipiensque carnem mortalem, ut nobis tribueret quod amamus, perpetiendo docuit contemnere quod timemus. Sed huic ueritati ut possetis acquiescere, humilitate opus erat, quae ceruici uestrae difficillime persuaderi potest. Quid enim 215o incredibile dicitur, praesertim uobis qui talia sapitis, quibus ad hoc credendum uos ipsos admonere debeatis ; quid, inquam, uobis incredibile dicitur, cum dicitur Deus adsumpsisse humanam animam et corpus ? Vos certe tantum tribuitis animae intellectuali, quae anima utique humana est, ut eam consub215; stantialem paternae illi menti, quem Dei Filium confitemini,

fieri posse dicatis. Quid ergo incredibile est, si aliqua una intellectualis anima quodam modo ineffabili et singulari pro multorum salute suscepta est ? Corpus uero animae cohaerere, ut homo totus et plenus sit, natura nostra ipsa teste cognoscimus. 216o Quod nisi usitatissimum esset, hoc profecto esset incredibilius ; facilius quippe in fidem recipiendum est, etsi humanum diuino, etsi mutabilem incommutabili, tamen spiritum spiritui, aut ut uerbis utar, quae in usu habetis, incorporeum incorporeo, quam corpus incorporeo cohaerere.

2165 Porphyrius. At nos philosophos offendit inusitatus corporis partus ex uirgine. | 223. Augustinus. Non hoc debet offendere, immo potius ad pietatem susci2166

infra l. 2171

2166/2171 AV ci 10, 29, 55-58

CC AT

S07.

2153/2156 cf Porph., De regr. anizae 1o p. 57, 21-24.

2137 dubitasti] I7 O* (L4) [B] ZAnsp., debuisti 24

2139 tibi] V7 O', oz. .A, [tibi]

ZAnsp. 2141 spem] V' O* (L4) [C zzss.] zAnsp., spititum 24 [Wey, spüs ed. z4rg., speciem ( ?) Dozzb.] 2146 carnem] ozz. 4À 2147 perpetiendo] propeciendo: Ot 2149 ceruice O! | 2152 Deus dicitur — (44) [v] Ans. 2157 modo quodam - 74 2159 nostra ipsa] V O! (4) [B ed. zArg.] ZAnsp., ipsa nostra — 24 2160 incredibilius esset — T/ 7Ansp. 2162 mutabilem] V O! (4) [C B p rell. v Hoffm.] AAnsp., mutabile 44 [A4 F r 5 e 5] 2169 Non] Neque 24

CONTRA PHILOSOPHOS IV

268 2170 plendam

debet

adducere,

quod mirabilis

mirabiliter

natus

tum est. An forte uos offendit, quod ipsum corpus morte deposi atque le uptibi incorr iam um mutat e ection resurr melius in et immortale in superna subuexit ?

2155

Porphyrius. Hoc ego credere recuso, quia in libris meis, quos de (r»egressu animae scripsi, ueraciter asserui omne corpus esse fugiendum, ut anima possit beata permanere cum Deo.

Augustinus. Certe Platone auctore animal esse dicitis mundum et animal modo 218o beatissimum, quod uultis esse etiam sempiternum. Quo carebit umquam nec corpore, a soluetur ergo nec umquam beatitudine, si, ut anima beata sit, corpus omne

est fugien-

in dum ? Solem quoque istum et cetera sidera non solum omnes uobiscum quod fatemini, esse corpora libris uestris etiam 218; homines et conspicere non cunctantur et dicere ; uerum perbeatissima animalia esse haec altiore, ut putatis, peritia quod, est, ergo Quid sempiterna. corporibus his cum hibetis et aut cum uobis fides Christiana suadetur, tunc obliuiscimini,

ignorare uos fingitis, quid disputare aut docere soleatis ? Quid 2190 causae est, cur propter opiniones uestras, quas uos ipsi oppuguenit natis, Christiani esse nolitis, nisi quia Christus humiliter

et uos superbi estis ? Qualia sanctorum corpora in resurrectione futura sint, potest aliquanto scrupulosius inter Christianarum scripturarum doctissimos disputari; futura tamen

resur219; sempiterna minime dubitamus, et talia futura, quale sua

rtectione Christus demonstrauit exemplum. Sed qualiacumque sint, cum incorruptibilia prorsus et immortalia nihiloque animae contemplationem, qua in Deum figitur, impedientia praedicentur uosque etiam dicatis esse in caelestibus immorAV ci 10, 29, 55 2171 2171/2177 AV ci 1o, 29, 58-64 2179/2212 AV ci ro, 29, 66-96

CC 47 p. 395. CC 47 p. 305. CC 47 p. 206.

2176/2177 cf Porph., De regr. anizzae 10 p. 58, 4-5.

2179/2180 cf Plato, Tz. 30 B.

2173/2176 Hoc — omne] hoc 2172/2173 atque immortale] neque mottale 74 multa fortasse credere tecusatis intuentes Porphyrium in his ipsis libris, ex quibus 2175 posui, quos de regressu animae sctipsit, tam crebro praecipere omne 44 2179 Certe Platone] Platone (r»egressu] z4nmsp., egressu. l7 Ol, regressu 2Á 2182 anima beata sit] V/ O* CA) 2181 umquam] uncquam (7/5) Ot quippe Z4 2183 non] oz. ^4nsp. est omne c 24 [B v] ZAnsp., beata sit anima — 44 2197 sunt 24nsp. 2191 christianam I/ 2190/2191 oppugnantis L/ O! 2199 nosimpedienciam O! eant V O* CA) [B e!], Deo JA Ansp. pO

que

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

269

2200 talia corpora immortaliter beatorum : quid est quod, ut beati simus, omne corpus fugiendum esse opinamini, ut fidem Christianam quasi rationabiliter fugere uideamini, nisi quia illud est, quod iterum dico : Christus est humilis, uos superbi ?

An forte corrigi pudet ? Et hoc uitium non nisi superborum 2205 est.

Porphyrius. Pudet nos certe doctos homines ex discipulis Platonis fieri discipulos nescio cuius Christi. | 224 Augustinus. Certe Christus piscatorem suo spiritu docuit sapere ac dicere : In frincipio erat Verbum, ei Verbum erat apud Deum, ei Deus erat Verbum et cetera. Quod initium sancti euangelii, cui nomen est secundum lohannem, quidam Platonicus aureis litteris conscribendum et per omnes ecclesias in locis 2215 eminentissimis proponendum esse dicebat. Sed ideo uiluit superbis Deus ille magister, quia Verbum caro factum est et habilawit in nobis ; ut parum sit uobis miseris quod aegrotatis, nisi vos in ipsa etiam aegritudine extollatis et de medicina, qua sanari poteratis, erubescatis. Non enim hoc facitis ut 2220 erigamini, sed ut cadendo grauius affligamini. Si post Platonem aliquid emendare existimatur indignum, cur tu, Porphyri, nonnulla et non parua emendasti ? Nam Platonem animas hominum post mortem reuolui usque ad corpora bestiarum scripsisse certissimum est. Quae sententia tibi, Prophyri, iure 2225 displicuit. In hominum sane non sua quae dimiserant, sed alia noua corpora redire humanas animas arbitratus es.

2219

2212/2213 AV ci 10, 29, 99-101

CC 47 p. 306.

2214/2346 AV ci 10, 29, 103 - 10, 32, II

CC 47 p. 306-310.

2211/2212 To. r, 1. 2216/2217 id. 1, 14. 2222/2224 cf Plot., Enn. 3, 4, 2 2225/2228 cf Porph., De regr. atimae 11, 1 p. 58, 15-17.

2202 uideamur V/ O! (sed cf /. 2201 :opinamini) ^ 2204 non nisi superborum] O! A, nisi superborum V (non punczis de] V?), nisi superborum non -— 24nsp. 2207 nos certe] uidelicet 44 2208/2210 discipulos — piscatotem] discipulos Christi, qui piscatorem /4 2211/2212 erat!— Verbum] e. u. e. u. e. a. d. e. d. e. u. OQ: 2212etceteta] oz. A cfAV ci 10, 29, 96-99— Io. 1, 2/5 — 2216/2219 est — in e. et ha. in O! 2217 uobis] oz. A aegtotatis] egrotatatis O!, aegrotant A 2218 uos] se A in ipsa etiam] V CA) [F r B B rell. v] ZAnsp., etiam in ipsa O! .A [A 5 5, in oz. C] extollant 24 2219 poterant 74 erubescant .4 faciunt 74 2220 erigantut 44 affligantur 74 2221/2222 tu, Porphyti] ipse Porphyrius 44 2222 emendauit 4 2224 Quae - iure] Hanc sententiam Porphyrii doctor tenuit et Plotinus ;Porphyrio tamen iure 24 2226 est JÁ

CONTRA PHILOSOPHOS IV

270

muPuduit scilicet illud credere, ne mater fortasse filium in

lam reuoluta uectaret ; et non puduit hoc credere, ubi reuoluta mater in puellam filio forsitan nuberet. Quanto creditur pro2230 honestius, quod sancti et ueraces angeli docuerunt, quod um uentur quem ipse quod phetae Dei spiritu acti locuti sunt, aposmissi quod erunt, praedix nuntii Saluatorem praemissi toli qui orbem terrarum euangelio repleuerunt — quanto, inquam, honestius creditur reuerti animas semel ad propria 2255 corpora quam reuerti totiens ad diuersa ! Porphyrius. Verum est hanc Platonicam magna ex parte me correxisse sententiam. Nam in solos homines humanas animas praecipitari posse sensi, beluinos autem carceres euertere minime 2240 dubitaui. Dixi autem

ad hoc Deum

animam

mundo

dedisse,

ut materiae cognoscens [molem uel] mala ad Patrem recurreret, nec aliquando iam talium polluta contagione teneretur. à

Augustinus.

Etsi aliquid inconuenienter sapis — magis enim anima data

| non 225 2245 est corpori, ut bona faceret, non enim mala disceret si em et opinion faceret — in eo tamen aliorum Platonicorum

2250

2255

non in re parua emendasti, quod mundatam ab omnibus malis animam et cum Patre constitutam numquam iam mala mundi huius passuram esse confessus es. Qua sententia profecto abstulisti, quod esse Platonicum maxime perhibetur, ut mortuos ex uiuis, ita uiuos ex mortuis semper fieri ;falsumque esse ostendisti, quod Platonice uidetur dixisse Vergilius, in campos Elysios purgatas animas missas — quo nomine tamquam per fabulam uidentur significari gaudia beatorum — ad fluuium Letheum euocari, hoc est ad obliuionem praeteritorum

:

Scilicet immemores supera ut conuexa reuisant Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti.

2238/2242 cf Porph., 2232/2233 cf Act. 5, 28. 2230/2231 cf 2 Petr. 1, 21. 2250/ 2247/2249 cf id. 11, 1 p. 39, 11-13. De regr. aniziae 11, X p. 39, 2-T2254/2256 cf Porph., De tegr. animae II, I 2251 Plato, Pjaed. 7o C et 72 D. 2257/2288 Verg., «dem. 6, 750/751. p. 39, 19-20.

2237/2238. 2234/22380 corpora proptia — 24 2333 euangelio] enugelio O* Verum - solos] Verum tamen, ut dixi, ex magna parte correctus est in hac opinione 2240 dubitaret 74 2239 sentiret 44 Porphyrius, ut saltem in solos 44 2241 [uel molem] 24z55., uel molem V^ O!, autem] etiam 24 Dicit 4A 2246 anima] om. 44 sapit 44 2244 Etsi] Vbi praem. .À om. 4À non!] nec V 4nsp.

2247 emendauit 74

2249 es] O!, oz. V, est 44, (es?

2253 campos] 4A ZAnsp., campo 2252 ostendit 74 2250 abstulit 74 "Ansp. 225* connexa 2255 Letheum] lecheum V, Lethaeum 24:55. . n"CA) [C?]

1

27I CONTRA PHILOSOPHOS IV Merito hoc tibi displicuit, quoniam re uera credere stultum 2260 est ex illa uita, quae beatissima esse non poterit nisi de sua fuerit aeternitate certissima, desiderare animas corporum corruptibilium labem et inde ad ista remeare, tamquam hoc agat summa purgatio, ut inquinatio requiratur. Si enim quod perfecte mundantur hoc efficit, ut omnium obliuiscantur ma226; lorum, malorum autem obliuio facit corporum desiderium, ubi rursus implicentur malis ; profecto erit infelicitatis causa summa felicitas et stultitiae causa perfectio sapientiae et immunditiae causa summa mundatio. Nec ueritate ibi beata erit anima, quamdiucumque erit, ubi oportet fallatur, ut beata 227o sit. Non enim beata erit nisi secura ; ut autem secura sit, falso

putabit semper se beatam fore, quoniam aliquando erit et misera. Cui ergo gaudendi causa falsitas erit, quo modo de ueritate gaudebit ?

Porphyrius. 227;

Vidi hoc purgatamque

animam

ob hoc reuerti dixi ad Pa-

trem, ne aliquando iam malorum polluta contagione teneatur.

Augustinus. Falso ergo a quibusdam Platonicis est creditus quasi necessarius orbis ille ab eisdem abeundi et ad eadem reuertendi. 2280 Quod etiamsi uerum esset, quid hoc scire prodesset, nisi forte inde se nobis auderent praeferre Platonici, quia id nos in hac uita iam nesciremus, quod ipsi in alia meliore uita purgatissimi

| fuerant

nescituri

et falsum

credendo

beati futuri?

Quod si absurdissimum et stultissimum est dicere, tua pro-

2285; fecto est praeferenda

sententia his, qui animarum

circulos

si alternante semper beatitate et miseria suspicati sunt. Quod

; ecce ita est, ecce Platonicus in melius a Platone dissentis

uidisti hic, quod ille non uidit, nec post talem ac tantum magistrum refugisti correctionem, sed homini praeposuisti de his 2290 ueritatem. Cur ergo non potius diuinitati credimus quae possumus, non peruestigare ingenio rebus, quas humano dicit creatam sed coaeternam, Deo non ipsam quoque animam esse, quae non erat ? 2259 cf Porph., De regr. atiziae 11, X p. 39, 2514-16.

2275/2246 cf id. 11, 1 p. 40,

2261/2262 corporum 2259 hoc tibi displicuit] displicuit hoc Porphyrio A 2263 inquinato 4A —cotp. cott. "Ansp., Ben.] ed. [B corruptibilium] V/ O* (4) 2269 ubi] Ot etiam et?] z4rnsp. perfecto 2267 2266 infelicitas O* QE 2278 ergo] dixit 44 2275 Vidi hoc] Vidit hoc Porphyrius 44 nisi V 2282 — 24 Platonicis est] V. O! CA) [B v] 44nsp., est Platonicis igitur 44 et sapientissimi add. 24 simi] purgatis 83 2282/22 O! meliori z4nsp. ipsis hic] 2288 uidisti] uidit 44 2287 dissentit 44 2284 tua] Potphytii 44 44 uit praepos 44 2289 refugit om. 4A

226

CONTRA PHILOSOPHOS IV

272 Porphyrius. 2255

Vt hoc nos Platonici nollemus credere, haec utique causa

fuit, quia, nisi quod semper antea fuisset, sempiternum deinceps esse non posset.

Augustinus. Certe de mundo et de his, quos in mundo deos a Deo factos 23oo scribit doctor uester Plato, apertissime dicit eos esse coepisse et habere initium, finem tamen non habituros, sed per condi-

toris potentissimam uoluntatem in aeternum mansuros esse perhibet.

2355

Porphyrius. Verum id quo modo intellegamus, diligenter aduerte ; non esse hoc uidelicet temporis, sed substitutionis initium. 'Sicut enim', inquam, 'si pes ex aeternitate semper fuisset in puluere, semper ei subesset uestigium, quod tamen uestigium a calcante factum nemo dubitaret, nec alterum altero prius esset,

25310 quamuis alterum ab altero factum esset: sic, inquam, mundus atque in illo dii creati et semper fuerunt semper existente qui fecit, et tamen facti sunt." Augustinus. Numquid ergo, si anima semper fuit, etiam miseria eius 2531; semper fuisse dicenda est ? Porro si aliquid in illa, quod ex aeterno non fuit, esse coepit ex tempore, cur non fieri potuerit,

ut ipsa esset ex tempore, quae antea non fuisset ? Deinde beatitudo quoque eius post experimentum malorum firmior et sine fine mansura, sicut tu confiteris, procul dubio coepit

2320 ex tempore, et tamen semper erit, cum antea non fuerit. Illa

igitur omnis argumentatio | dissoluta est, qua putatur nihil 221 esse posse sine fine temporis, nisi quod initium non habet temporis. Inuenta est enim animae beatitudo, quae cum initium

temporis habuerit, finem temporis non habebit. Quapropter

232; diuinae

auctoritati

humana

cedat

infirmitas,

eisque beatis

et immortalibus de uera religione credamus, qui sibi honorem

non

expetunt,

quem

Deo

suo, qui etiam noster est, deberi

2299/2303 cf Plato, Tzzz. 41 B ; Cic., Tzzz. 11, 40.

2295/2296 Vt — quia] Vt enim hoc Platonici nollent credere, hanc utique causam idoneam sibi uidebantur adferre, quia 74 2296 antea] V/ Ot! (A) [re/]. » Do.?-3] "Ansp., ante 44 [C] 2299 Certe] quamquam et 74 2300 doctot uester] oz. 4 dicat 44 2303 pethibeat 24 2305 intellegant 44 diligenter aduerte]

inuenerunt 74 2307 inquiunt 74 2310 inquiunt 74 2310/2311 mundus] et praem. A 2311 atque] et 24 diiinillo — JA 2318 firmior] firmorum Ot 2319 fine] ozz. Ot tu] iste A confitetur 7 2320 antea] V/ O'! (4) [re]. » Do.*3] /Ansp., ante 7A [C] 2323 enim est — Z4msp.

CONTRA PHILOSOPHOS IV

273

sciunt, nec iubent, ut sacrificium faciamus, nisi ei tantum, cuius et nos cum illis, ut dixi et saepe dicendum est, sacrifi2330 cium

esse

debemus,

per eum

sacerdotem

offerendi,

qui in

homine, quem suscepit, secundum quem et sacerdos esse uoluit, etiam usque ad mortem sacrificium pro nobis dignatus est fieri. Haec est religio; quae uniuersalem continet uiam animae liberandae, quoniam nulla nisi hac liberari potest. Haec

233; est enim quodam modo regalis uia, quae una ducit ad regnum,

non temporali fastigio nutabundum, sed aeternitatis firmitate securum.

Porphyrius. Fateor me nondum receptum in unam quandam sectam, 2340 quae

uniuersalem

contineat

uiam

animae

liberandae,

uel a

philosophia uerissima aliqua uel ab Indorum moribus ac disci-

plina, aut inductione Chaldaeorum aut alia qualibet uia, non-

dumque in meam notitiam eandem uiam historiali cognitione perlatam.

234; Augustinus.

Procul dubio confiteris esse aliquam uniuersalem liberan-

dae animae uiam, sed nondum in tuam uenisse notitiam. Ita

tibi non sufficiebat quidquid de anima liberanda studiosissime didiceras, tibique uel potius aliis nosse ac tenere uidebaris.

2350 Sentiebas enim adhuc tibi deesse aliquam praestantissimam

auctoritatem, quam de re tanta sequi oporteret. Cum autem dicis uel a philosophia uerissima aliqua nondum in tuam notitiam peruenisse sectam, quae uniuersalem contineat uiam animae liberandae : satis, quantum arbitror, ostendis uel eam 2355 philosophiam, in qua ipse philosophatus es, non esse uerissimam, uel ea non contineri talem uiam. Et quo modo iam potest esse uerissima, qua non continetur haec uia ? Nam quae 2346/2347 supra l. 2340 ; infra l. 2353/2354 ; 2365/2564 ;2366/

2367 5 2374/2575 3 2385 5 2391/2392 ;2397

2347/2364 AV ci 10, 32, 12-29

2339/2344 cf Porph., De regr. animae 12 p. 42, T-15-

CC 47 p. 510.

2352/2354 cf id. 12 p. 42,

15-17.

2329 Cum dum 2342 2346 eid

2339 Fateor me nondum] 2336 mutabundum O! dixi] saepe praez. 4A libro nonautem dicit Porphyrius in primo iuxta finem de tegressu animae plerr.] vss. [C JA quod Ansp., Hoffm.] » s [p CA) O! V quae] 2340 44 pd suam meam] 2343 V/ que nondum 2342/2343 O? caldeorum 1/ 2348 tibi] noticiam uenisse O? 2347 tuam] suam JA confitetur 74 2350 Sentiebat 24 uidebatur 44 sibique 44 2349 didicerat 44

tibi] sibi 4 est 44

2352 dicitz4

^ tuam]suam.,4

23540stendit.4

2388

274

CONTRA PHILOSOPHOS IV

alia uia est uniuersalis animae liberandae, nisi qua uniuersae animae liberantur ac per hoc sine illa nulla anima liberatur ? 2360 Cum autem addis et dicis : 'Vel (ab» Indorum | moribus et 228 uel alia qualibet uia,

disciplina uel inductione Chaldaeorum

manifestissima uoce testaris neque illis quae ab Indis neque illis quae a Chaldaeis didiceras hanc uniuersalem uiam liberandae animae contineri. 2365 Porphyrius. Quam ergo uis intellegi animae uiam ?

liberandae

uniuersalem

Augustinus. Illa est uniuersalis uia, quae non suae cuique genti propria, 257 sed uniuersis gentibus quae communis esset diuinitus impertita est. Quam certe tu non mediocri ingenio praeditus esse non dubitas. Porphyrius. Prouidentiam diuinam sine ista uniuersali uia liberandae 237; animae genus humanum relinquere potuisse non credo. Neque enim dixi non esse, sed hoc tantum bonum tantumque adiutorium nondum receptum, nondum in meam notitiam esse perlatum. Neque enim propterea uerum non esse iudicaui, quia nondum in fidem meam receptum fuerat uel in notitiam non2380 dum peruenerat.

Augustinus. Non mirum. Tunc enim eras, Porphyri, in rebus humanis, quando ista liberandae animae uniuersalis uia, quae non est alia quam religio Christiana, oppugnari permittebatur ab 238; idolorum daemonumque cultoribus regibusque terrenis, prop2366/2367 2369/2318 2378/2380 2382/2402

AV AV AV AV

ci ci ci ci

10, 10, 10, 10,

32, 32, 32, 32,

31-32 37-45 65-67 45-65

CC 47 CC 47 (47 CC 47

p. 310. p. 310. p3511. p. 310-311.

2360/2361 cf Porph., De regr. animae 12 p. 42, 18-20. 4-5. 2311/2348 cf id. 12 p. 43, 9-10.

2366/2367 cf id. 12 p. 43,

2358 qua] quia O? 2360 addit 24 dicit 24 «ab»] zAnsp., omm. V O? (sed ef I. 2841), ab .A et?] 7 O? (A) [B v] ZAnsp., ac A 2361 inductione] ab praem. A 2362 testatur 74 2363 didicerat 44 2366 ergo uis] uult ergo 44 2369 Illa — quae] Quaenam ista est uniuetsalis uia nisi quae 74 2341 tu] iste homo 4A 2372 dubitat JA 2374 Prouidentiam] quippe a4. 44 2375 credit 44 2376 dixi] ait 24 237? meam] suam 4 2378 iudicauit 44 2379 meam] suam 24 2382 Non] nec A etas, Porphyri] Porphyrius erat 74

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

275

ter asserendum et consecrandum martyrum numerum,

hoc est

testium ueritatis, per quos ostenderetur omnia corporalia mala pro fide pietatis et commendatione ueritatis esse toleranda.

Porphyrius. 2390

Videbam

ista et per huius modi

persecutiones

cito istam

uiam perituram et propterea non esse ipsam liberandae mae uniuersalem putabam, non intellegens hoc, quod mouebat et quod in eius electione perpeti metuebam, ad confirmationem robustioremque commendationem potius

anime eius per-

2395 tinere.

Augustinus. Ergo haec est animae liberandae uniuersalis uia, id est uniuersis gentibus diuina miseratione concessa, cuius profecto notitia ad quoscumque (iam uenit et ad quoscumque? 24-0 uentura est, nec debuit nec debebit ei dici : Quare modo ? et : Quare sero ? quoniam mittentis consilium non est humano ingenio penetrabile. | Haec est, inquam, liberandorum creden- 229 tium uniuersalis uia, de qua fidelis Abraham diuinum accepit oraculum : Zzt semine tuo benedicentur omnes gentes. Haec est 2405 uniuersalis uia, de qua dicitur : Deus misereatur nostri el benedi-

cat nos, illuminet wulium suum super nos et misereatur nostri, ul cognoscamus in terra uiam tuam, in omnibus gentibus salutare tuum. Vnde tanto post ex Abrahae semine carne suscepta de se ipso ait ipse Saluator : Ego sum wia, ueritas et wita. Haec est uni2410 uersalis uia, de qua prophetatum est : Erit in nouissimis diebus manifestus mons domus Domini et cetera. Et : Ex Sion prodiet lex el Verbum Domini de Hierusalem. Via ergo ista non est 2402/2404 AV ci 10, 32, 67-69 2404/2411 AY ci 10, 32, 77-84 2411/2461 AV ci 10, 32, 88-139 2403/2404 Gen. 22, 18.

9411 Is.2,2.

CC ATIDA 2L. CETT DESTITIT CC 47 p. 311-315.

2405/2408 Ps. 66, 2/5.

2411/2412 id. 2, 5.

2409 Io. 14, 6.

2410/

2389/2390 Porphyrius — per] Videbat ergo 2387 testium] testimonium T7 O? 2393 metuebat JA me] eum JA 74 putabat 2392 JA per et us ista Porphyri quoscumque)] ad et uenit (iam 2399 Ud igitur est Haec 2397 Ergo haec est] 2403/2404 tuo — gentes] "Ansp., omm. V. O*, iam uenit et ad quoscumque 74 24 2404/2405 qua dicitur] qua in sancta prophetia dictum est t. be. 6s g. O? n. 2405/2406 benedicat — nostri] benedi. n. i. u. s. s. n. et mi. 2405 nos] nobis 7 Hoffm., nobis C? 2406 et misereatur nostri] I/ O? (4) [C? zarg., K a b p sv Oo? 2407 gentibus salutare K b] Ansp., om. A [C! -A F r B(ras-) e I(progr. 11) br] domus Domini] V O? 2411 4 a44. ante tanto qua] 2410 O? t. tuum] g. s. cfAV ei 10, 32, 84-88 4A oz. cetera] et JA domus AAnsp. CA) [r B a p r Hoffm.] Domini] 44, d. V/ O?, 2412 7À add. enim Sion] EBt?] oz. A — Ir. 2, 2/3 Dei ZAnsp. de] ab 4

276

241;

2420

24:;

240

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

unius gentis, sed uniuersarum gentium ; et lex uerbumque Domini non in Sion et Hierusalem remansit, sed inde procesSit, ut se per uniuersa diffunderet. Vnde ipse Mediator post resurrectionem suam discipulis suis trepidantibus ait : Oorlebat impleri quae scripla sunt. in. lege et prophetis et psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas, et dixit eis, quia oportebat. Christum ati et resurgere a mortuis lerlio die et praedicari im nomine eius paenitentiam et vemissionem beccatorum per omnes gentes incipientibus ab. Hierusalem. Haec est igitur uniuersalis animae liberandae uia, quam sancti angeli sanctique prophetae prius in paucis hominibus ubi potuerunt Dei gratiam reperientibus et maxime in Hebraea gente, cuius erat ipsa quodam modo sacrata res publica in prophetationem et praenuntiationem ciuitatis Dei ex omnibus gentibus congregandae, et tabernaculo et templo et sacerdotio et sacrificiis significauerunt et eloquiis quibusdam manifestis, plerisque mysticis praedixerunt; praesens autem in carne ipse Mediator et beati eius apostoli iam testamenti noui gratiam reuelantes apertius indicarunt, quae aliquanto occultius superioribus sunt significata temporibus, pro aetatum generis humani distributione, sicut ea Deo sapienti placuit ordinare, mirabilium operum diuinorum, contestanti-

2435 bus signis. Non enim apparuerunt tantummodo uisio [nes ange- 230 licae et caelestium ministrorum sola uerba sonuerunt, uerum

etiam hominibus Dei uerbo simplicis pietatis agentibus spiritus immundi de hominum corporibus ac sensibus pulsi sunt, uitia corporis languoresque sanati, fera animalia terrarum et 244» aquarum,

uolatilia caeli, ligna, elementa, sidera diuina iussa

fecerunt, inferna cesserunt, mortui reuixerunt ; exceptis ipsius Saluatoris propriis singularibusque miraculis, maxime natiuitatis et resurrectionis, quorum in uno maternae uirginitatis tantummodo sacramentum, in altero autem etiam eorum, qui

2445 in fine resurrecturi sunt, demonstrauit exemplum. Haec uia totum hominem mundat et immortalitati mortalem ex omnibus quibus constat partibus praeparat. Vt enim non alia purgatio ei parti quaereretur, quam tu, Porphyri, uocas

2416/2422 Luc. 24, 44/47. 2434/2435 cf Hebt. 2, 4. De regr. animae 12 p. 43, 14.

2448/2449 cf Porph.,

2413 lex] O? zzarg. 2415 per se — O? (se s. 7.) 2416 suis] oz. A 2417 scripta — lege] s. s. in l. 7 O? 2418 sensum — et] sensum, ut in. s. et 7 O? 2419 pati] p. V/ — 2419/2421 mortuis — omnes] m. ter. d. et praedicari in n. eius p. et t. (et r/n O?) p. per V7 O? 2426 praenunciacione O? 2431 aliquando O? 2433 ea] V O? (A) [B ed. Arg.], eam A zAnsp. 2434 diuinorum, quorum superius pauca iam posui 74 2437 uerbo] dei «44. O? 2441 inferua V/ — 2248/ 2449 tu — alia] uocat intellectualem Porphyrius, alia 24

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

277

intellectualem, alia ei, quam uocas spiritualem, aliaque ipsi 2450 corpori : propterea totum suscepit ueracissimus potentissimusque mundator atque saluator. Praeter hanc uiam, quae, partim cum haec futura praenuntiantur, partim cum facta, nuntiantur, numquam generi humano defuit, nemo liberatus est, nemo

liberatur, nemo

Quod autem tu, Por-

liberabitur.

245; phyri, uniuersalem uiam animae liberandae nondum in tuam notitiam historiali cognitione dicis esse perlatam : quid hac historia uel illustrius inueniri potest, quae uniuersum orbem tanto apice auctoritatis obtinuit, uel fidelius, in qua ita narrantur praeterita, ut futura etiam praedicantur, quorum 2460 multa uidemus impleta, ex quibus ea quae restant sine dubio speremus implenda ? Christus quippe in carne uenturus et quae in illo tam clare perfecta sunt atque in eius nomine impleta, paenitentia hominum et ad Deum conuersio uoluntatum, remissio peccatorum, gratia iustitiae, fides piorum 2465 et per

uniuersum

orbem

in ueram

diuinitatem

multitudo

credentium, culturae simulacrorum daemonumque subuersio et temptationis exercitatio, proficientium purgatio et liberatio ab omni malo, iudicii dies, resurrectio mortuorum,

impiorum aeterna damnatio regnumque

societatis

aeternum gloriosis-

2470 simae ciuitatis Dei in conspectu eius immortaliter perfruentis

in huius uitae scripturis praedicta atque promissa sunt ; quorum tam multa impleta conspicimus, ut recta pietate futura esse cetera confidamus. Huius uiae rectitudinem usque | ad 281 Deum uidendum eique in aeternum cohaerendum in sancta247; rum scripturarum qua praedicatur atque asseritur ueritate quicumque non credunt et ob hoc nec intellegunt, oppugnare possunt, sed expugnare non possunt.

Porphyrius. Quoniam mutua altercatione diu multumque pro sua sin-

2480 guli secta fortiter contendentes suamque sententiam congruo

effectui mancipari cupientes haud paruum temporis spatium 2461/2473 AV ci 10, 52, 158-174 2479/2486 proprium

CC 47 p. 313.

2455/2456 cf Porph., De regr. aniziae 12 p. 45, 20-22.

2454/2485 2452/2453 partim cum facta nuntiantur O? marg. 2449 uocat 44 2462 clare] 2456 dicit JA 2455 tuam] suam 44 autem Porphyrius 74 2467 et] V. O? (A) [B P? e ed. Arg.] ZAnsp-, V. O? CA) [r B e] ZAnsp., clara A petonum O?, temptationibus 74 temptati 4nsp., l7 nis] temptatio a add. AÀ 2470 zAnsp. bs societacti O?, 17 societas 44, ] 2468 societatis ficencium I7 2471 uitae] V O? (A) [C? P!], uiae 44 ZAnsp. perfruens O? in] ozzzz. 4A ZAnsp. 2479/2480 singula 24r:p.

278

2485

2490

2495

2500

CONTRA PHILOSOPHOS IV

consumpsimus, iustum uidetur, ut his, in quibus paulo diutius immorati sumus, sepositis ad alia fortassis utiliora ueniamus ac primum de ipso Christo uestro, quem tantis laudum praeconiis extollere consuesti, pauca loquamur. Ergo dum quodam in loco cum discipulis conuenissem et de rebus ad philosophiam pertinentibus magno ingenii acumine desudassem, repente cuidam interroganti, quem deum placando reuocare possit uxorem suam a Christianismo, haec ait uersibus Apollo : *Forte, inquit, magis poteris in aqua impressis litteris scribere aut adinflans pennas leues per aera ut auis uolare, quam pollutae reuoces impiae uxoris sensum. Pergat quo modo uult inanibus fallaciis perseuerans et lamentari fallaciis mortuum Deum cantans, quem a iudicibus recta sentientibus perditum pessima speciosis ferro uincta mors interfecit. Deinde post hos uersus Apollinis occasione reperta de Iudaeis atque Christianis loquens irrefragabilem sententiam manifestavi dicens : 'Quoniam Iudaei, inquam, suscipiunt Deum magis quam Christiani, ingressusque philosophicam disputationem in ipsius Dei laudibus plura prosecutus sum, asserens eum singulariter magnum generatorem regemque ante omnia, quem', inquam,

'tremit caelum

et terra atque

mare et inferorum abdita et ipsa numina perhorrescunt; quorum lex est Pater, quem ualde sancti honorant Hebraei.'

2487 2487/2488 2488/2496 2496/2497 2497/2499 2499/2501 2501/2504

AV ci 19, 23, 2-3 proprium AV ci 19, 23, 5-14 proptium (2497 cf infra l. 2498/2499) AV ci 19, 22, 15-17 proprium AV ci 19, 23, 34-37

CC 48 p. 690. CC 48 p. 690.

CC 48 p. 690. CC 48 p. 691.

2488/2496 cf Porph., De phil. 5 p. 185-184 (cf adn. 2). 2497/2499 id. 5 p. 184 (cf adn. 3). 2501/2504 id. 1 p. 142-145 ; Lact., De ira Dei 23, 12.

2484 laudis ZAnsp. 2485 Augc(ustin»us (rubr. Ji.) bos? loquamur O? zzarg. eras. 2486 in] O? ;. 7. 2487 rerum ... pertinentium 24 2488 interroganti] inquit add. A 2489 christianissimo O? 2490 Apollo. Deinde uerba uelut Apollinis ista sunt 74 inquit] oz. A 2491 pennas leues] V/ O? (A) [B v] ZAnsp., leues pinnas 44 [pennas B D? H a p 1] ut auis] V/ O? (A) [G B D? ?? v] ZAnsp., ut om. A [R 4A r D* H a b g p', aut auis e] 2493 (in» inanibus 745p. 2494 a iudicibus] V/ O? (L4) [B &? e p? »] /Ansp., a om. A [R 4 Gr D H a* P g pi] 2495 speciosis] V/ O? (LA) [B e] zAnsp., in praez. 4A uincta] iuncta I7 O? 2497 irrefragabilem sententiam] inremediabile sententiae 74 [inremediabile sententia r B D? $] sententiam] I7 O? (L4) [B] ZAnsp., sententiae eorum 24 2498 manifestauit 74 inquam oz. 44 2499 Christiani] isti 44 2501 regemque] et in regem JA 2502 inquam] oz. A caelum] V7 O? (.4) [R* G r B d g] zAnsp., et praem. À 2503 inferorum] V^ O?, infernorum 24, infer(nporum J4nsp. numina] minima O?

CONTRA PHILOSOPHOS 2505

IV

279

Augustinus. Ecce, ubi decolorans Christum Iudaeos praeposuisti Christianis, confitens

quod

Iudaei

suscipiant

Deum.

Sic

enim

exposuisti uersus Apollinis, ubi a iudicibus recta sentientibus Christum dicis occisum, tamquam illis iuste iudicantibus 2510 merito | sit ille punitus. Videris quid de Christo uates mendax Apollicus dixeris atque confinxeris. Dicis etiam tam magnum 232 Deum esse Hebraeorum, ut eum et ipsa numina perhorrescant. Deus certe Iudaeorum, cui perhibes testimonium, audiendus fuit dicens : Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino tantum. 2515 Cum ergo Deus iste dixerit : Sacrificans diis eradicabitur, miror quod tu, Porphyri, non perhorrueris et sacrificans diis eradicari non timueris. i

2520

2525

Porphyrius. Praeter opinionem profecto quibusdam uidetur esse quod dicturi sumus. Christum enim dii piissimum pronuntiauerunt et immortalem factum et cum bona praedicatione eius meminerunt ; Christianos uero pollutos et contaminatos et errore implicatos esse dicunt. De Christo autem interrogantibus ait dea Hecate : Quoniam quidem immortalis anima post corpus ut incedit, nosti; a sapientia autem abscisa semper errat. Viri pietate praestantissimi est illa anima ; hanc colunt aliena a se ueritate. Piissimum igitur uirum eum dixit et eius ani2506/2511 2511 2511/2512 2513/2514 2515/251* 2519/2523 2523/252* 2527/2538

AV ci 19, AIGEI9 AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19,

23, 17-22 3,22 23, 58-39 23, 27-29 23, 40-42 23, 48-52 22, 55-59 23, 60-72

CC CC CC CC CC CC CC CC

48 48 48 48 48 48 48 48

p. p. p. p. p. p. p. p.

690. 691. 691. 691. 691. 691. 691. 691-692.

2519/ 2515 ibid. 2514 Ex. 22,20. 2506/2511 cf Potph., De phil. 3 p. 184. 2519/2523 cf Potph., De p/il. 3 2532 Euseb., Demonst. euatg. 5, 7, X p. 200, 9-24. 2527/2529 2526/2527 id. 3 p. 181. 2524/2526 id. 3 p. 180-181. p. 180. c£ id. 5 p. 182 (cf adn. 1).

Gr B a iudicibus] V O? (4) [R? .4 2508 exposuit 44 2506 praeposuit 74 2510 Viderint 74 2509 dicit JA DHbegpv].Ansp.,aom. 4A [R* a, cf7. 2494] 2511 Apollicus] [.4 5 Waey, uiderim R G D H a 5 g, uiderim' r, uidetitB e v] 2511/2512 Dicis confinxerit 44 dixerit 74 V O?, Apollinis Z4 24nsp. 2512 numina] —- ut] Porphyrius tam magnum Deum dixit Hebracorum, ut 44 2516 tu, Porphyri] ipse perhibet 44 2513 cette] itaque 24 minima O? timuetis] formida2517 eradicare O? pethorruerit 74 Porphyrius 74 2522 pollutus, uideatur J4 2519 opinionem] inquit zgZ. 74 uertit 74 interrogantibus 2523 autem] V O? CA) [E] 24n:p., inquit ad. A inquit 44 2525 [ut] 44 [/nc/us. Dozzb. sec. Graec., om. 2524 dea] oz. A si est Deus A 2527 se ueritate] alieni V O? 2526 Viri] iuri V nosci / Wy] uirum] inquit a4Z. 74 seueritate / O?

CONTRA PHILOSOPHOS IV mam, sicut et aliorum piorum, post obitum immortalitate dignatam, et hanc colere Christianos ignorantes. Interrogantibus autem : Cur damnatus est? oraculo respondit dea : 'Corpus quidem debilitantibus tormentis semper oppositum est ; anima autem piorum caelesti sedi insidet." Illa uero anima aliis animabus fataliter dedit, quibus fata non adnuerunt deorum dona obtineri neque habere Iouis immortalis agnitionem, errore implicari. Propterea ergo diis exosi, quia, quibus fato non fuit nosse Deum nec dona ab diis accipere, iis fataliter dedit iste errore implicari. Ipse uero pius et in caelum, sicut pii, concessit. Itaque hunc quidem non blasphemabis'. 280

2530

2555

2540

2545

Augustinus. Dicis, Porphyri, bona de Christo, quasi oblitus illius prioris contumeliae tuae, aut quasi in somnis dii tui maledixerint Christo et euigilantes eum bonum esse cognouerint digneque Jaudauerint. Quis ita stultus est, ut non intellegat a te homine callido atque Christianis inimicissimo haec oracula fuisse conficta aut consilio simili ab impuris daemonibus ita fuisse responsa, ut scilicet, quoniam laudant Christum, propterea credantur | ueraciter uituperare Christianos atque ita, si 233 possint, intercludant uiam salutis aeternae, in qua fit quisque Christianus ? Suae quippe nocendi astutiae milleformi sentiunt

2550 non

esse contrarium,

si credatur eis laudantibus

Christum,

dum tamen credatur etiam uituperantibus Christianos ; ut eum, qui utrumque crediderit, talem Christi faciant laudato-

rem, ne uelit esse Christianus, ac sic quamuis ab illo laudatus

ab istorum

2555

tamen

daemonum

dominatu

eum

non

liberet

Christus ; praesertim quia ita laudant Christum, ut, quisquis in eum talem crediderit, qualis ab ipsis praedicatur, Chris-

tianus uerus non sit, sed Photinianus haereticus, qui tantum-

2540/2543 AV ci 19, 23, 43-46 2543/2583 AV ci 19, 25, 74-113

CC 48 p. 691. CC 48 p. 692-693.

2532/ 2531/2532 id. 5 p. 182. 2529/2530 Porph., Dephil. 5 p. 182 (cf adn. 4). 2537/2538 Euseb., Dezzonst. euang. 5, 7, 2 p. 2002538 cf id. 5 p. 182 (cf adn. 7). 2549 cf Verg., /Aen. 7, 338. 25-27 ; Porph., Dephil. 3 p. 182 (adn. 8).

2533 2532 celestis O? Cur] ergo agg. .A 2530 autem] inquit adZ. 4 2540 Dicis — de] 2536 iis] his 24 ZAnsp. 2535 (quia? ZAnsp. anuerunt O? ptioris] de qua paulo ante locuti Dicit etiam bona philosophus iste de 74 2544 2543 a te] aut ab 74 tui] eius ZA 25441 tuae] suae 74 sumus Z4 2545 ita] V/ O? LA) [R 4] ZAnsp., ista 44 atque] V O? (4) [B], eoque A, et 44nsp. 2536 ipsis] eis 24 2555 quisque O? 2553 sic] 44, si V" O?, siQc» ZAnsp. 2557 sed] O? ». 7.

CONTRA PHILOSOPHOS modo hominem,

non etiam Deum

IV

281

nouerit Christum, et ideo

per eum saluus esse non possit nec istorum mendaciloquorum 2560 daemonum laqueos uitare possit uel soluere. Nos autem neque Apollinem uituperantem Christum neque Hecaten possumus approbare laudantem. Ille quippe tamquam iniquum Christum uult credi, quem a iudicibus recta sentientibus dicit esse occisum ; ista hominem piissimum, sed hominem tantum. 2565 Vna est tamen et illius et huius intentio, ut nolint homines esse Christianos, quia, nisi Christiani erunt, ab eorum erui

potestate non poterunt. Tu uero, Porphyri, qui talibus aduersus Christianos quasi oraculis credis, prius facito, si potes, ut inter se de ipso Christo Hecate atque Apollo concordent, 257» eumque aut ambo condemnent aut ambo collaudent. Quod si facere potuisses, nihilo minus nos et uituperatores et laudatores Christi fallaces daemones uitaremus. Cum ergo deus tuus Apollo et dea Hecate inter se de Christo, ille uituperando, ista laudando dissentiant : profecto eis blasphemantibus 2575 Christianos non credunt homines, si recte ipsi sentiant. Sane Christum

eum

laudans

ipsum

uel tu, Porphyri,

fataliter

errore, causas tamen

dedisse

uel Hecate,

Christianis,

cum

dicas

ut implicarentur

eiusdem, sicut putas, pandis erroris. Si

ergo fataliter dedit Christus Christianis erroris implicationem, 258o utrum uolens an nolens dederit quaero. Si uolens, quo modo iustus ? Si nolens, quo modo beatus ?

Porphyrius. Iam causas huius erroris pandam ; diligenter ergo aduerte ! Sunt, inquam, spiritus terreni minimi loco quodam malorum 258 daemonum potestati subiecti. Ab his sapientes Hebraeorum, | 2583 proprium 2584/2586 AV ci 19, 23, 113-116

CC 48 p. 695.

2384/2602 cf Porph., De phil. 5 p. 185-186.

2561 appollinem V/ O? (si; saepius) ^ 2562/2563 x* (— 2560 possit] ozz. 4À Ar DH 2563 a iudicibus] V O?* (4) [Gr* Bab gl, aom. .A[R Christus) O? 2567 dicit esse] V/ O? (L4) [B] Z4nsp., esse oz. 7A e p] «Ansp. (cf J. 2494 e? 2508) faciant 2568 credunt 44 Tu - qui] Iste uero philosophus, uel potius qui 44 2572/2573 Cum — 2571 potuissent 24 possunt 44, pt (— potest) O? A 2576 ucl tu, Porphyti] uel Porphyinter] Cum ueto eorum deus et dea intet 44 2578 putat 74 dicat JA ZÁnsp. cum] tamen V/ O? hecace O? rius Z4 errotis. Si] erroris. Quam antequam ex uerbis eius pandit 24 74nsp. ZAnsp. Christiani / ^ 2580 25:9 etgo] oz. .A exponam, prius quaero si 24 2583 Iam — pandam (cf adn. J. 2578)] Sed iam quaero] oz. A (sed cf adn. 1. 2578) causas ipsius audiamus erroris 74 potestate T7 (L4) [B! e]

2584 inquit 74

2585 potestati] O? 44 74nsp.,

282

CONTRA PHILOSOPHOS IV

quorum unus iste etiam Iesus fuit, ab his, inquam, Hebraei

234

daemonibus pessimis et minoribus spiritibus uetabant religiosos et ipsis uacare prohibebant ; uenerari autem magis caelestes deos, amplius autem uenerari Deum Patrem. Hoc

259o autem et dii praecipiunt et nos in scriptis nostris ostendimus,

quem ad modum animum aduertere ad Deum monent et illum colere ubique imperant. Verum indocti et impiae naturae, quibus uere fatum non concessit ab diis dona obtinere neque

habere Iouis immortalis notionem, non audientes et deos et tos 2595 diuinos uiros deos quidem omnes recusauerunt, prohibi autem Deum . reuereri sed autem daemones et hos non odisse,

simulantes colere, ea sola, per quae Deus adoratur, non agunt. Nam Deus quidem, utpote omnium Pater, nullius indiget; sed nobis est bene, cum eum per iustitiam et castitatem alias26oo que uirtutes adoramus, ipsam uitam precem ad ipsum facientes per imitationem et inquisitionem de ipso. Inquisitio enim purgat; imitatio deificat affectionem ad ipsum operando.

Augustinus. Bene quidem praedicasti Deum Patrem, et quibus sit colen260; dus moribus dixisti ; quibus praeceptis prophetici libri pleni sunt Hebraeorum, quando sanctorum uita siue uituperatur siue laudatur. Sed (in) Christianis tantum erras aut tantum calumniaris, quantum uolunt daemones, quos deos opinaris ; quasi cuiquam sit difficile recolere, quae turpia, quae dedecora 2610 erga deorum obsequium in theatris agebantur et templis et attendere quae legantur dicantur audiantur in ecclesiis, uel Deo uero quid offeratur, et hinc intellegere ubi aedificium, et ubi ruina sit morum. Quis autem tibi dixit uel inspirauit, nisi diabolicus spiritus, tam uanum apertumque mendacium, 26:5 quod daemones ab Hebraeis coli prohibitos reuereantur potius, quam oderint Christiani ? Sed Deus ille, quem coluerunt sapientes Hebraeorum, etiam caelestibus sanctis angelis et uir-

tutibus Dei, quos beatissimos tamquam ciues in hac nostra

peregrinatione mortali ueneramur et amamus, sacrificari uetat

2620 intonans in lege sua, quam dedit Hebraeo populo suo, et ualde 2586/26028 AV ci 19, 25, 117-160 2586 inquam] ergo 74

CC 48 p. 695-694.

2590 autem] inquit ad. A

nos in scriptis nostris]

et] O? zarg., ad O? eras. 2591 monent] mouent l7 O? in superioribus 74 2602 2601 imitationem] mutacionem O? 2599 et] uel O? 2594 et?] O? 5. 7.

purgat] inquit «ZZ. 74 ^ imitatio] mutacio O? — 2604 praedicauit 44 ^ 26035

2606 vituperatur] V/ O? (4) [B D a e v] zAnsp., imperatur 24 [R.4A G dixit 44 2608 calumniatut errat 7A 2607 in» ZAnsp., omm. V. O?, in 4 rHbgp] 2609 cuiquam] antequam (im cuiquam corr. ?) O? opinatur deos ;4 A 2610/2611 et attendere] 2610 et?] ozz. V', (et? ZAnsp. difficile sit — 4 2620 dixerit / —— 2619 uenerantur O? 2613 tibi] huic 74 O? marg. ualde] O? zzarg.

CONTRA PHILOSOPHOS

IV

283

minaciter dicens : Sacrificans diis eradicabitur. Et ne quisquam putaret | daemonibus pessimis terrenisque spiritibus, 235 quos tu dicis minimos uel minores, ne sacrificetur esse praeceptum, quia et ipsi in scripturis sanctis dicti sunt dii, non 2625 Hebraeorum, sed gentium ; ut ibi : quoniam omnes di? gentium daemonia, — ne quis ergo putaret istis quidem daemoniis prohibitum, caelestibus autem uel omnibus uel aliquibus sacrificari esse permissum, mox addidit : Nzsv? Domno tantum.

Quid opus est in hac eius lege eiusque prophetis de hac re 2650 multa perquirere (immo non perquirere ?» Non enim abstrusa uel rara sunt, sed aperta et crebra colligere et in hac disputatione mea ponere, quibus luce clarius apparet, nulli omnino nisi tantum sibi Deum uerum et summum uoluisse sacrificari ? Ecce hoc unum breuiter, immo granditer, minaciter, sed ueraciter

2635 dictum ab illo Deo, quem tam excellentem uestri doctissimi praedicant, audiatur timeatur impleatur, ne inoboedientes era-

dicatio consequatur. Sacrificans, inquit, diis eradicabitur masi

Domino tantum ; non quo rei indigeat alicuius, sed quia nobis expedit, ut res eius simus. Huic enim canitur in sacris litteris

2640 Hebraeorum

: Dixi Domino

: Deus meus es tu, quoniam, bono-

vum meorum non eges. Huius autem praeclarissimum atque op-

timum sacrificium nos ipsi sumus, hoc est ciuitas eius, cuius rei

mysterium celebramus oblationibus nostris, quae fidelibus notae sunt. Cessaturas enim uictimas, quas in umbra futuri offe-

264; rebant Iudaei, et unum sacrificium gentes a solis ortu usque ad

occasum, sicut iam fieri cernimus, oblaturas per prophetas Hebraeos oracula increpuere diuina.

2628/2647 AV ci 19, 25, 169-188

2621 Ex. 22, 20.

2639/2640 Ps. 15, 2.

CC 48 p. 694-695

2625/2626 Ps. 95, 5.

2628 Ex. 22, 20.

2637/2638 ibid.

2645 Mal. t, 1r.

sactificaretur 17 dicit 44 2623 tu] iste 4 2621 minaciter] intuaciter O? , 2623 ut ibi] quod euidenter in psalmo septuaginta interpretes posuerunt (GE omnes] V O? (A) [G r B D » Wey] ZAnsp., «omnes» 2A [ozzx. R. A dicentes 74 2630 (immo non 2628 tantum] soli, id est nisi Domino tantum A H e g f] sunt uel rata — 2631 74 e perquitet non immo O*, V. perquirere)] 4Ansp., oz. 2635 excellenter 74 2633 summus O? 2632/2633 uero] uereo O? ZAnsp. 2639 2638 indigeat] V. O? CA) [B] Z4nsp., egeat A uestti] eorum 4 2640 quoniam bonorum meorum] q. Huic] V O? A [zss.], Hinc G4) [v] 44n:p. 2643 sunt, sicut in libris praecedentibus dispu2641 nos] non 4 b. m. O? liber quartus add. ZAnsp. Explicit diuina.] 2647 44 tauimus

236

DISPVTATIO OVINTA (Prologus?

Nunc de theologia, quam naturalem uocant, cum philosophis est habenda collatio ;quorum, ipsum nomen si Latine ; interpretemur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, per quem facta sunt omnia, sicut diuina aucto-

ritas ueritasque monstrauit,

uerus philosophus

est amator

Dei. Sed quia res ipsa, cuius hoc nomen est, non est in omni-

bus, qui hoc nomine gloriantur, neque enim continuo uerae 1o sapientiae sunt amatores, quicumque appellantur philosophi : profecto ex omnibus, quorum sententias litteris nosse potuimus, eligendi sunt, cum quibus non indigne quaestio ista tractetur. Neque enim hoc opere omnes omnium philosophorum uanas opiniones refutare suscepi, sed eas tantum, quae 1; ad theologiam pertinent, quo uerbo Graeco significari intellegimus de diuinitate rationem siue sermonem. Commodum autem arbitror sub eorum nomine uerba eorum ponere et sub meo responsiones meas. Quod et in omnibus superioribus disputationibus facere uolui, ut quis quid dicat 20 manifestius appareat. Plato. Quoniam ad hanc disputationis religionem nos philosophos admittere

placuit, animo

diligenti ea, quae

dicturi sumus,

debes aduertere et sententias nostras aequitatis lance pensare az; et honestis rectisque definitionibus annuere, sinistris uero quibusque obiectionibus conscientiae testimonio condemnationem opponere. Augustinus. Placere mihi, quae a te dicta sunt, fateor.

1/2 3 38/16 17/18 18/29

proprium [A ECISM TS AV ci 8, 1, 7-20 AV Fau 1, 1 proprium (22/23 cf AV ci 11, 5, 19)

3/9 cf Cic., De off. 2, 2 (5).

CGU D. 2T6CC 47 p. 216-217. GSEL25, t pJ2yr, 19-21

5/6 cf Ps. 103, 24.

1/2 Disputatio quinta. (Prologus)] Liber quintus 74n:p. 3 theologia] quippe 18 responsio17 eorum (bis)] eius (bis) 4 12 indigne] digne O? add. A nem meam J4 26 testimonium O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

285

so Plato.

Ergo quantum attinet ad litteras Graecas, quae lingua inter ceteras gentium clarior habetur, duo philosophorum genera | traduntur : unum Italicum, alterum Ionicum. Italicum genus 231 auctorem habuit Pythagoram Samium, a quo etiam ferunt 3; ipsum philosophiae nomen exortum. Nam cum antea sapientes appellarentur, qui modo quodam laudabilis uitae aliis praestare uidebantur, iste interrogatus, quid profiteretur, philosophum se esse respondit, id est studiosum uel amatorem sapientiae ; quoniam sapientem profiteri arrogantissimum 4o uidebatur. Ionici uero generis (princeps) fuit Thales Milesius, unus illorum septem, qui sunt appellati sapientes. Sed illi (s»ex uitae genere distinguebantur et quibusdam praeceptis ad bene uiuendum accommodatis.

4;

Augustinus. Quamuis homo Christianus litteris tantum ecclesiasticis eruditus Platonicorum forte nomen ignoret, nec utrum duo genera philosophorum extiterint in Graeca lingua, Ionicorum et Italicorum, sciat : non tamen ita surdus est in rebus huma-

nis, ut nesciat philosophos uel studium sapientiae uel ipsam so sapientiam profiteri. Cauet eos tamen, qui secundum elementa huius mundi philosophantur, non secundum Deum, a quo ipse factus est mundus. Admonetur enim praecepto apostolico fideliterque audit quod dictum est : Cawete me quis uos decipiat per philosophiam et inanem. seductionem secundum. elementa ss mundi. Deinde ne omnes tales arbitretur esse, audit ab eodem

apostolo dici de quibusdam : Quia quod motum est Dei, manifestum est in illis ; Deus enim illis manifestauit. Inuisibilia enim eius a constitutione mundi ber ea, quae facta sunt, ntellecta conspiciuntur, sempiterna quoque wirtus eius et diuimnitas. 6» Vbi autem dictum est, quod per ea, quae facta sunt, Deus

31/43 AV ci 8, 2, 1-15 485/59 AV ci 8, 10, 1-16 60/70 AV ci 8, 10, 20-51

TIDAZIET (CGU CC 47 p. 226. CC 47 p. 226-227.

33/40 cf Cic., Tusc. 5, 5-4 (8-10).

53/55 Col. 2, 8.

56/59 Rom. r, 19/20.

33 Italicum ex ea patte Italiae, quae 31 Ergo quantum] Quantum enim 4 ubi et nunc quondam magna Graecia nuncupata est. ; alterum Ionicum in eis terris, 37 proficeretur O? 34 phytagotam O? Graecia nominatur. Italicum 74 41 (s»ex] ex V O? Ansp., sex A 40 (princeps) zAnsp., om. V' O?, princeps A 55 esse 53 fideliter O? O? I/ Admouetur 52 A aZZ. enim 45 Quamuis] 60 autem] enim 24 arbitretur — JA

286

CONTRA PHILOSOPHOS V

ilis manifestauit intellectu conspicienda inuisibilia sua : ibi et dictum est non illos ipsum Deum recte coluisse, quia et aliis rebus, quibus non oportebat, diuinos honores illi uni tantum debitos detulerunt : Quoniam cognoscentes Dewm, non sicul 65 Dewm. glorificauerunt aut. gratias egerunt, sed. euanuerunt. àn cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor eorum. Dicenles enim se esse sapientes stulti [acti sunt et mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium ; | ubi eos, 238 70 qui de sapientiae nomine gloriati sunt, fecit intellegi.

75

Plato. Socrates, doctor meus, primus uniuersam philosophiam ad corrigendos componendosque mores flexisse memoratur, cum ante illum omnes magis physicis, id est naturalibus, rebus perscrutandis operam maximam impenderint. Nolebat enim immundos terrenis cupiditatibus animos se extendere in diuina conari. Quando quidem ab eis causas rerum uidebat inquiri, quas primas atque summas non nisi in unius ueri ac summi Dei uoluntate esse credebat.

8o

Augustinus. Hoc

Socrates,

ut sentio, ideo facere

uoluit,

quia causas

rerum non putabat nisi mundata mente posse comprehendi ; et ideo purgandae bonis moribus uitae censebat instandum, ut deprimentibus libidinibus exoneratus animus naturali 85 uigore in aeterna se attolleret naturamque incorporei et incommutabilis luminis, ubi causae omnium factarum natura-

rum stabiliter uiuunt, intellegentiae puritate conspiceret.

Plato. Non ignorantia Socrates inter philosophos non immerito 72/45 AV ci 8, 5, 1-4 75/79 AV ci 8, 5, 10-14

CC 47 p. 218. CC 47 p. 218.

81 AVI CIL8, 35.5 81/82 |proprium (causas rerum cf supra l. 77) 82/83 AV ci 8, 5, 14-20 89/90 infra 112/114 (89 : ignorantia cf infra l. 93)

CC 47 p. 218.

64/69 Rom. 1, 21/25.

CC 47 p. 218-219.

«2/45 cf Cic., "Acad. x, 4 (15).

62 et!] etiam A 67 immutauerunt 24 Aegyptios 74 72 doctor meus] ergo 4 ZAnsp. ,impendetent 74 76 enim] oz. 4A Soctates, ut hoc faceret 74 81/82 causas 86 luminis] hominis 7 O? facturarum T7

69 eos] et Romanos et Graecos et 95 impenderint] V/ O? (L4) [C? B e 71] 78 ueti] oz. A 81 Hoc - facete] — putabat] unde non eas putabat 74 O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

287

oo excellentissima gloria claruit, quem tamen constat imperitorum stultitiam scire se aliquid opinantium etiam in ipsis moralibus quaestionibus, quo totum animum intendisse uidebatur,

uel confessa

ignorantia

sua

uel dissimulata

scientia

lepore mirabili disserendi et acutissima urbanitate agitasse 9; atque

uersasse.

Vnde

et

concitatis

inimicitiis

calumniosa

criminatione damnatus morte multatus est. Sed eum postea illa ipsa, quae publice damnauerat, Atheniensium ciuitas publice luxit. Tám praeclara igitur uitae mortisque fama Socrates reliquit plurimos suae philosophiae sectatores, quo100 rum certatim studium fuit in quaestionum moralium disceptatione uersari, ubi agitur de summo bono, sine quo fieri homo beatus non potest. Quod in Socratis disputationibus, dum omnia mouet asserit destruit, quoniam non euidenter apparuit : quod cuique placuit inde sumpserunt et ubi cuique 105 uisum est constituerunt finem boni. Sic autem diuersas inter se Socratici de isto fine sententias habuerunt,

ut, quod uix

credibile est unius | magistri potuisse facere sectatores, qui- 239 dam summum bonum esse dicerent uoluptatem, sicut Aristippus, quidam uirtutem, sicut Antisthenes.

i10 Augustinus. At certe, ut ego sentio, finis boni appellatur, quo quisque cum peruenerit beatus est. Tu uero, qui inter discipulos Socratis magistri tui non quidem immerito excellentissima gloria claruisti, quid super hac re senseris quidue scripseris, 115 ubi finem summi boni posueris, ad utilitatem tam praesentium quam futurorum in communi edicito.

Plato. Hanc quaestionem in quodam libro meo subtilissime uen90/98 —AV ci 8, 5, 20-27 98/105 AV ci 8, 3, 51-58 105/109 AV ci 8, 5, 39-45 proprium 111 111/112 AV ci 8, 5, 58-39 112/114 ( AV ci 8, 4, 1-2 AV ci 8, 4, 135 8, 4, 38 (cf supra l. 106/107) 113 114/119 (proprium (115 cf supra l. 111; infra l. 119 ; 115/116 cf AV ci 1, 36, 15-16; 5, 26, 71-72)

114/113 ( AV ci 8, 4, 33-35

CC 47 p. 219. CC 47 p. 219. CC 47 p. 219.

CC 47D. 219. CC 47 p. 219. —CC 47 p. 219-220.

CC/47 p.229.

quem tamen constat] constat eum tamen 99 claruisse V/ O?, cCl»aruisse ZAnsp. 102 non] 101 sine] oz. A / O? s concitatu 95 O? I7 91 stulticia A Ac OC? At] 111 O? / s antistene 109 O? us 108/109 arisstipp om. 4À 114/ 114 claruit JA 112 Tu uero, qui] Sed 74 finis] autem aZZ. A [partibus oz. C, 115 quid — boni] Quid autem in his uel de his singulis partibus 44 part. sing. ^ /] Plato sensetit, id est ubi finem omnium actionum

CONTRA PHILOSOPHOS V

288 120

125

tilans determinaui finem boni esse secundum uirtutem uiuere et ei soli euenire posse, qui notitiam Dei habeat et imitationem nec esse aliam ob causam beatum ; ideoque non dubito hoc esse philosophari, amare Deum, cuius natura sit incorporalis: Vnde utique colligitur tunc fore beatum studiosum sapientiae, id enim est philosophus, cum frui Deo coeperit. Augustinus. Quamuis non continuo beatus sit, qui fruitur eo quod amat

— multi enim amando ea, quae amanda non sunt, miseri sunt

et miseriores cum fruuntur — nemo tamen beatus est, qui eo quod amat non fruitur. Nam et ipsi, qui res non amandas 150 amant, non se beatos putant amando, sed fruendo. Quisquis ergo fruitur eo, quod amat, uerumque et summum bonum amat, quis eum beatum nisi miserrimus negat ? BEràto Ipsum autem uerum ac summum bonum dico Deum, unde uolo esse philosophum amatorem Dei, ut, quoniam philosophia ad beatam uitam tendit, fruens Deo sit beatus qui Deum amauerit.

155

Augustinus. Quicumque philosophi de Deo summo et uero ista sense140 runt, quia et rerum creatarum sit effector et lumen cognoscendarum et bonum agendarum, quod ab illo nobis sit et principium naturae et ueritas doctrinae et felicitas uitae, eos omnes ceteris philosophis anteponimus eosque nobis propinquiores fatemur. In quo autem nobis consentiunt de uno Deo 14 uniuersitatis | auctore, qui non solum super omnia corpora 240 est incorporeus, uerum etiam super omnes animas incorrupVA

tibilis, principium nostrum, lumen nostrum, bonum nostrum,

in hos eos ceteris anteponimus. Nec, si litteras eorum Christianus ignorans uerbis, quae non didicit, in disputatione non 150 utitur, ut uel naturalem Latine uel physicam Graece appellet eam

partem,

in qua

de naturae

inquisitione

tractatur,

et

rationalem siue logicam, in qua quaeritur quonam modo ueritas percipi possit, et moralem uel ethicam, in qua de moribus

119/142 AV ci 8, 8,35 - 8, 9, 4 142/144 AV ci 8, 9, 15-14 144/17? AV ci 8, 10, 52 - 8, 11, 6

GG 47 p.225. CC 47 p. 226. (C47: D227

119 determinasse 74 120/121 imitationem] mutacionem O? 121 dubitat 74 126 Quamuis] enim adZ. /À eo fruitur — 44 134 dico] Plato dicit 44 135 uult 44 139 Quicumque] igitur a4Z. 74 140 quia] quod 24 creatutarum Oo? 143 philosophis] ozz. 44 149 uniuetsitatis] huius praezz. 4À

CONTRA PHILOSOPHOS V

289

agitur bonorumque finibus appetendis malorumque uitandis, 155 ideo nescit ab uno uero Deo atque optimo naturam nobis esse, qua facti ad eius imaginem sumus, et doctrinam, qua eum

nosque nouerimus, et gratiam, qua illi cohaerendo beati simus. Haec ergo causa est, cur eos ceteris praeferamus. 160

Plato. Cum alii philosophi ingenia sua studiaque contriuerint in requirendis rerum 'causis, et quinam esset modus discendi atque uiuendi, nos Deo cognito repperimus, ubi essent et causae constitutae uniuersitatis et lux percipiendae ueritatis et fons bibendae felicitatis.

16s: Augustinus. Vos ergo, qui de Deo ista sentitis, nobiscum sentitis. Et idcirco uobiscum magis hanc causam agere placuit, quia uestrae sunt litterae notiores. Nam et Graeci, quorum lingua in gentibus praeminet, eas magna praedicatione celebrarunt, :; et Latini permoti earum uel excellentia uel gloria, ipsas libentius didicerunt atque in nostrum eloquium transferendo nobiliores clarioresque fecerunt. Mirantur autem quidam nobis in Christi gratia sociati, cum audiunt uel legunt te de Deo ista sensisse, quae multum congruere ueritati nostrae religio175 nis agnoscunt. Vnde nonnulli putauerunt te quando perrexisti in Aegyptum, Ieremiam audisse prophetam uel scripturas propheticas in eadem peregrinatione legisse. 1g E

In illa peregrinatione mea nec Ieremiam uidere nec suas 1$o scripturas legere potui, quae nondum fuerant in Graecam

179/183 AV ci 8, 11, 15-20

156 cf Gen. r1, 27.

CC 47 p. 228.

125/177 c£ Aug., De doctr. christ. 2, 28 (43), 27-32 p. 65 ; id.

Rerzract. 2, 30, 4.

160 Cum] eos] istos 4Á 158 ergo] itaque 24 155 naturam] et praez. 44 tfeppetetunt 162 nos isti 4 161 modus esset — V z4nsp. quia praezz. À 166 Vos - Deo] Siue ergo isti Platonici siue qui162/163 esset et causa 4 A 166/ sentiunt(/5) A cumque alii quatumlibet gentium philosophi deDeo.4 167 Et — quia] Sed ideo cum Platonicis magis agere placuit hanc causam, quia 24 175 174 quae] qui O? 173 te] Platonem 74 167/168 uestrae] corum 24 176 Ieremiam] V O? A) [B q »] Z4nsp., Hieremiam 4 perrexit /4 te] eum A 179/180 mea] sua Plato 74 (sic semper) ^ 179 In illa] Quapropter praez. A uidere — quae] uidere potuit tanto ante defunctum, nec easdem scripturas legere, 180 quae] qui V O? quae 4

CONTRA PHILOSOPHOS V linguam translatae, qua ego pollebam. Sed quia fui acerrimi studii, sicut Aegyptias, ita et istas per interpretem didici, non ut scribendo | transferrem, sed ut colloquendo quid contine- 241 rent, quantum capere possem, addiscerem. Nam cum essem longe 18 A Atheniensis honesto apud meos loco natus et ingenio nperficie putans tamen parum m, anteire meos condiscipulos discipli cam Socrati ac ipsum me e sufficer phiae philoso dae erquaquau sum, natus nam, quam longe lateque potui peregri sum me) alicuius nobilitate scientiae percipiendae fama 190 rapiebat. Itaque et in Aegypto didici, quaecumque illic magna habebantur atque docebantur, et inde in eas Italiae partes ueniens, ubi Pythagoreorum fama celebrabatur, quidquid Italicae philosophiae tunc florebat, auditis eminentioribus in ea doctoribus facillime comprehendi. Et quia magistrum eum loquentem faciens 195 meum Socratem singulariter diligebam, fere in omnibus sermonibus meis etiam illa, quae ab aliis didiceram, uel quanta potueram intellegentia uideram, cum iliius lepore et moralibus disputationibus temperaui. Itaque cum studium sapientiae in actione et contemplatione uerse290

200

205

tur, unde

una

pars

eius actiua,

altera

contemplatiua

dici

potest, quarum actiua ad agendam uitam, id est ad mores instituendos pertinet, contemplatiua autem ad conspiciendas naturae causas et sincerissimam ueritatem : Socrates in actiua excelluisse memoratur ; Pythagoras uero magis contemplatiuae, quibus potuit intellegentiae uiribus, institisse. Proinde ego utramque iunxi philosophiam, quas in tres partes distri-

183/184 AV ci 8, 11, 22-25 184/219 AV ci 8, 4, 3-57

CC 47 p. 228. CC 47 p. 219-220.

205/209 cf Cic., 74rad. 1, 5 (19).

182 didicit 74 esset 186 lateque] 188 lonlonge O? 18? me] se A anteitet 74 meos] suos 4 sum] est 44 potuit 44 V O? CA) LA K F r B rell. v] ZAnsp., ac late 4 [C] nobilitate] V/ O? (4) [reZ/. v], nobilitatae 189 (me)] ZAnsp., omm. V. O*?, eum JA illic magna] V O? CA) [p v] 190 didicit 74 .A [Dorzb., -tatem C] ZAnsp. 193 emenciotioribus [7 192 pythogotcorum O? ZAnsp., magna illic — 44 196 meis] suis 74 diligebat 44 195 meum] oz. A 194 comptehendit 74 potuerat 24 uel] ipse aZ. 74 197 didicerat 24 quae] uel add. 44 205/206 Proinde — tres] Proinde Plato 198 temperauit 74 uiderat 74 206 utrumque iungendo philosophiam perfecisse laudatur, quam in tres A ego] ergo z4nsp. 206/207 distribuit 24

181 ego] ille 44

pollebat 74

Sed] nisi forte 74

fuit 4

Nam] Qui 4 addiscetet A 184 posset 44 183 transferret 74 ingenio] mirabili adZ. 44 meos] suos Z4 185 atteniensis l7 O? A

CONTRA PHILOSOPHOS V

20I

bui ; unam moralem, quae maxime in actione uersatur ; alte-

ram naturalem, quae contemplationi deputata est; tertiam rationalem, qua uerum disterminatur a falso. Quae licet utri-

210 que, id est actioni et contemplationi, sit necessaria, maxime

tamen contemplatio perspectionem sibi uindicat ueritatis. Ideo haec tripertitio nom est contraria illi distinctioni, qua intellegitur omne studium sapientiae in actione et contemplatione consistere.

21; Augustinus.

Quid autem in his uel de his singulis partibus senseris, id est, ubi finem omnium actionum, ubi causam omnium natura-

rum, ubi lumen omnium rationum esse cognoueris uel credideris, explicare non pigeat. Ergo quae apud te leguntur siue 220 quae | dixisti, siue quae ab aliis dicta narrasti, edissere, quantum ad istam de uno Deo et pluribus pertinet quaestionem, propter uitam, quae post mortem futura est, beatam.

242

Plato. Certe ego sic de Deo sentio, ut in illo inueniatur et causa 22; subsistendi et ratio intellegendi et ordo uiuendi; quorum trium unum

ad

25 o

moralem

ad naturalem,

partem

alterum

intellegitur

ad rationalem,

tertium

pertinere.

Augustinus. Si homo ita creatus est, ut per id quod in eo praecellit, attingat ad illud, quod cuncta praecellit, id est unum uerum optimum Deum, sine quo nulla natura subsistit, nulla doctrina instruit, nullus usus expedit : ipse quaeratur, ubi nobis secura sunt omnia ; ipse cernatur, ubi nobis certa sunt omnia ; ipse diligatur, ubi nobis recta sunt omnia.

219/220 AV ci 8, 4, 43-44 220/222 AV ci 8, 4, 48-50 224/241 AV ci 8, 4,(50)53 - 8$ 5, 5

CC 47 p. 220. CC 47 p. 220. CC 47 p. 220-221.

218 216 sensetis] Plato senserit 74 909 disterminatur] distinguitur O? 219 explicare non pigeat] disserendo 218/219 crediderit 44 cognouetit 74 non arbitror 44 explicare et longum esse arbitror et temere adfitmandum esse 220 dixit 74 74 leguntur eum apud quae tamen, his Ex leguntur] Ergo praem. 4À ueraciter beatam] 222 44 oz. edissere] JA dicta] esse add. intellexisse ... lau224 Certe — sentio] Fortassis enim qui Platonem ... praelatum ... 230 ad] oz. A 229 Si] enim adZ. A dantut, aliquid tale de Deo sentiunt 44 s, certa C1 at ]* p; 233 secura] V' O? (A) [K* B a* P? et q v] "Ansp., serta JA [41 7! Mon. 28185, seruata 442 sita 5 Wel/d., diserta C? Do.?, disserta K? F e?, discreta cod.

r d, seria Hoffz. Do.?]

292

CONTRA PHILOSOPHOS V

25; Plato.

Huius Dei imitatorem cognitorem amatorem sapientem, cuius participatione fit beatus.

dico

esse

Augustinus. Nulli philosophorum propius nobis quam tu accesserunt. 24 o Cedat igitur tibi theologia illa fabulosa deorum criminibus oblectans animas impiorum, qui uerum Deum et rerum auctorem et ueritatis illustratorem et beatudinis largitorem esse dixisti; sed alii quoque philosophi, qui corporalia naturae principia corpori deditis mentibus opinati sunt, cedant tibi tanto et tanti Dei cognitori uiro. 24 A

25 o

Plato. Fateor me super philosophorum istorum sententias haud mediocriter indignari, si quidem nonnulli eorum in cogitationibus suis euanescentes ac unius ueri dei notitiam minime habentes ignem, id est corpus unum ex his quattuor elementis, quibus uisibilis mundus hic constat, et uiuentem et sapientem et ipsius mundi fabricatorem atque omnium, quae in eo sunt, eumque omnino ignem deum esse asseruerunt.

Augustinus. Hi philosophi id solum cogitare potuerunt, quod cum eis corda eorum obstricta carnis sensibus fabulata sunt. In se quippe habebant quod non uidebant, et apud se imaginabantur quod foris uiderant, etiam quando non uidebant, sed tantummodo cogitabant. Hoc autem in conspectu talis cogi260 o tationis iam non | est corpus, sed similitudo corporis; illud 243

25;

241/245 AV ci 8, 5, 38-42 247/250 proprium (248/249 cf AV ci 10, 1, 22-25 ; I0, 5, 5 ; 249/250 cf AV ci 8, 8, 35) 250/271 AV ci 8, 5, 51-72

CC 47 p. 221-222.

C47: p«:222:

248/249 cf Rom. 1, 21.

235/236 Plato. — imitatorem] Si ergo Plato Dei huius imitatorem 24 236 imitatorem] mutatotem O? dixit 44 234 fit] sit 4A ZAnsp. beatus] quid opus est excutere cetetos add. /À 239 Nulli — accesserunt] Nulli nobis quam isti propius accesserunt 244 240 Cedat — theologia] Cedat eis igitur non solum theologia 74 9241 animos 4 rerum] uerum 24rnsp. 243 dixerunt 24 244 dedistis O? 244/245 tibi tanto] his tantis 74 245 cognitori uiro] 7 O?, cognitoribus uitis 74, cognitori un(i»co 24rsp. 247 sententias haud] 24z:s5., haut sententias V/ O? 253 eumque] cumque O? assetuerunt] putauerunt 74 255 philosophi] et ceteri similes eorum 44 2856 obstructa I7 257/288 maginabantur O?

CONTRA PHILOSOPHOS V autem,

293

unde uidetur in animo haec similitudo corporis, nec

corpus est nec similitudo corporis; et unde uidetur atque utrum pulchra an deformis sit iudicatur, profecto est melius quam ipsa quae iudicatur. Haec mens hominis et rationalis 265 animae natura est, quae utique corpus non est, si iam illa corporis similitudo, cum in animo cogitantis aspicitur atque iudicatur, nec ipsa corpus est. Non est ergo nec terra nec aqua, nec aer nec ignis, quibus quattuor corporibus, quae dicuntur quattuor elementa, mundum corporeum uidemus esse com270 pactum. Porro si noster animus corpus non est, quo modo Deus creator animi corpus est ?

Plato. Fuerunt etiam quidam philosophi, quos puduit dicere Deum corpus esse, uerum tamen eiusdem naturae, cuius ille 275

est, animos nostros esse putauerunt.

Augustinus.

Si anima eiusdem naturae esset, omni modo incommutabilis

atque incorruptibilis esset. Quod si esset, nec deficeret in deterius nec proficeret in melius nec aliquid in semet ipsa uel inciperet

285

habere,

quod non

habebat,

uel desineret

habere,

quod habebat, quantum ad eius ipsius affectiones pertinet. Non est ergo animae natura incommutabilis, quae aliquo modo, aliqua causa, aliqua parte mutabilis est. Natura autem Dei atque substantia omnino est incommutabilis. Porro animae naturam siue in melius siue in deterius posse commutari quis ambigit ? Ac per hoc sacrilega opinio est eam et Deum credere unius esse substantiae. Quid enim hoc modo aliud quam et ille commutabilis creditur ? Credendum itaque est animam sic esse a Deo tamquam rem, quam fecerit, non tam-

273 273/295 277/281 279 282/283 283/291

proprium AV ci 8, 5, 73-75 (AV ep 166, 5 (ID) supta l. 274 AV ep 166, 5 (II) AV Gn li 7, 2

(8()4:175::222CSEL 44 p. 549, 4-9.

CSEL 44 p. 550, 5-7CSEL 28, 1 p. 202, 2-12.

quos] quidem 270 uester V/ — 273 Fuerunt — philosophi] cedant et illi 4A 281 277 Si — esset] non est pats dei anima. Si enim hoc esset 44 add. A 283/284 Natura — animae] oz. 44 282 ergo] itaque 74 affectionis O? am, quae in incommutabilis] Nos enim credimus dei naturam atque substanti abilem 24 incommut trinitate creditur a multis, intellegitur a paucis, omnino esse 285 siue — commutati] uel in deterius uel in melius 284 Porto] autem adZ. A est — animam] est et intellegendum neque ullo 288/289 24 commutari posse habet,"animam A fides recta modo dubitandum, quod

CONTRA PHILOSOPHOS V 290 quam de natura, cuius ipse est, siue genuerit siue quoquo modo protulerit. Quae cum ita sint, animam non esse incommutabilem ex his, quae disputata sunt, satis elucet. Nam mutabilitas eius satis indicat eam interim uitiis atque fallaciis deformem reddi, formari autem uirtutibus ueritatis atque 294

29

A

doctrina, sed in sua iam natura, qua est anima, sicut etiam caro in sua natura, qua iam caro est, et salute decoratur et

morbis uulneribusque foedatur.

|

244 Plato. supraueraci tamque Huic sententiae tuae tam praeclarae 3o» dicti philosophi repugnantes eamque disputatione temeraria labefactare conantes inquiunt : Corpore mutatur animae natura, nam per se ipsam incommutabilis est. Augustinus. ' Poterant isti dicere : Corpore aliquo uulneratur caro, nam 305 per se ipsam inuulnerabilis est. Prorsus quod mutari non potest, nulla re potest, ac per hoc quod corpore mutari potest, aliqua re potest et ideo incommutabile recte dici non potest.

51 o

Plato. Certe intellexi nullum corpus esse Deum, et ideo cuncta corpora transcendi quaerens Deum. Vidi, quidquid mutabile est, non esse summum

Deum, et animam omnem

mutabiles-

que omnes spiritus transcendi quaerens summum Deum. Deinde uidi omnem speciem in re quacumque mutabili, qua est, quidquid illud est, quoquo modo et qualiscumque natura

291/292 ( proprium AV Gn li 7, 6 292/29? AV Gn li 7, 6 299/301 proprium 301/307 AV ci 8, 5, 76-82 proprium (cf AV ci 8, 6, 1) 809 809/316 AV ci 8, 6, 2-9

CSEI/28;11:2053 20. CSEL 28, 1 p. 205, 21-26. GG

T pr 222:

CC 47 p. 222-223.

290 de natura] V. O? (A) [5 b 4] ZAnsp., naturae 74 [(-e exp. m.!) P, natura R] 292 Nam] Nunc autem 291/292 si enim quiddam incommutabile esset anima 21 294 ueritatis atque] uetitatisque 4 293 iudicat I/ satis] oz. O? vel 299 298 Plato] zAnsp., O. (e£ Jac.) V', d. (et lac.) O? 297 motbus] -r- O? s. 7. 302 ipsam] V O? C4) L4? Bab ep q sv], ipsa 4 [C 24! tamque] tamquam O? 305 ipsam] V O? C4) L4? ( 2) Be s v], ipsa 74, ipsa[m] KFrd4l]ipsa[m] z4zsp. 309 Certe intellexi] Viderunt 308 Plato] z4zsp., O. (e£ Jac.) V, d. O? ZAnsp.

ergo isti philosophi 24

310 transcenderunt

311 et] ideo aZ. .A, et (ideo) Z4nsp.

cenderunt quaerentes 74

quaerentes 24

312 spiritus omnes

313 uiderunt 74

uiderunt 24

— T ZAnsp.

trans-

CONTRA PHILOSOPHOS V

295

31; est, non esse posse nisi ab illo, qui uere ac simpliciter est,

quia incommutabiliter est. Augustinus. Deo non est aliud esse, aliud uiuere, quasi possit esse non uiuens ; nec aliud illi est uiuere, aliud intellegere, quasi possit 320 uiuere non intellegens, nec aliud illi est intellegere, aliud bea-

tum esse, quasi possit intellegere non beatus ; sed quod est illi uiuere, intellegere; beatum esse, hoc est illi esse.

Plato. Propter hanc incommutabilitatem et simplicitatem intellexi 325; eum et omnia ista fecisse, et ipsum a nullo fieri potuisse. Consideraui enim, quidquid est, uel corpus esse uel uitam, melius-

que aliquid uitam esse quam corpus, speciemque corporis esse sensibilem, intellegibilem uitae. 330.

Augustinus. Proinde intellegibilem speciem sensibili praetuli. Plato. Quae sunt sensibilia, quae intellegibilia, si molestum non est, tua quaeso exponat liberalitas, ut sciamus.

35;

Augustinus. Sensibilia dicimus, quae uisu tactuque corporis sentiri queunt ; intellegibilia, quae conspectu mentis intellegi possunt. Nulla est enim pulchritudo corporalis siue in statu corporis, sicut est figura, siue in motu, sicut est cantilena, de qua

non animus

| iudicet. Quod profecto non posset, nisi melior 245

340 in illo esset haec species, sine tumore molis, sine strepitu uocis,

sine spatio uel loci uel temporis. Sed ibi quoque nisi mutabilis

318/330 AV ci 8, 6, 18-28 332/333 proptium (332 cf infra l. 335/336) 335/360 AV ci 8, 6, 29-52

(C5

7)p2225.

CC 47 p. 223-224.

318 Deo — esse] quia non aliud 315 ac simpliciter] oz. 4A (sed cf AV ci 11, 23, 6) 329/ 325/326 Considerauerunt 74 324 intellexerunt 24 illi est esse 44 333 Augustinus. — sciamus] Quae sicut sensibilia et quae intelligibilia, si molestum non est, tua, quaeso, exponat liberalitas, ut sciamus. Proinde intelligibilem speciem 331 330 praetuli] praetulerunt 74, praetuli(sti? Z4nsp. sensibili praetuli O?

336/337 334 Augustinus] V 24nsp., d. O? Plato] 44nsp., O. (et Jac.) V, om. O? 340 illo] oz. V, «illo» z4usp. possunt] / O? (4) [K? F e q v] ZAnsp., om. A sine?] siue O? 344 sine] siue O?

CONTRA PHILOSOPHOS V esset, non alius alio melius (de specie sensibili iudicaret ; melius ingeniosior quam tardior, melius) peritior quam imperitior, melius exercitatior quam minus exercitatus, et idem ipse unus, cum proficit, melius utique postea quam prius. Quod autem recipit minus aut maius, sine dubitatione mutabile est. 296

545

350

Plato. Ego in his exercitatus facile collegi non esse in eis rebus primam speciem, ubi mutabilis esse conuincitur. Cum ergo in meo conspectu et corpus et animus maius minusque speciosa

355

essent : uidi esse aliquid ubi prima esset et incommutabilis species et ideo nec comparabilis ; atque ibi esse rerum principium rectissime credidi, quod factum non esset et ex quo facta cuncta essent.

essent,

si autem

omni

specie carere

possent,

omnino

nulla

Augustinus.

Quod notum est Dei, manifestauit tibi ipse, cum a te inuisi-

bilia eius per ea, quae facta sunt, intellecta conspecta sunt ; sempiterna quoque uirtus eius et diuinitas ; a quo etiam uisi360 bilia et temporalia cuncta creata sunt. Absit ergo, ut tibi comparandi uideantur, qui posuerunt iudicium ueritatis in sensibus corporis eorumque infidis et fallacibus regulis omnia, quae discuntur, metienda esse censuerunt. 365

Plato. At ego discerno ea, quae mente conspiciuntur, ab his, quae sensibus attinguntur, nec sensibus adimens quod possunt, nec

eis dans ultra quam possunt. Lumen autem mentium esse dico

360/363 AV ci 8, 7, 2-5 365/369 AV ci 8, 7, 15-20

CC 47 p. 224. CC 47 p. 224.

357/359 Rom. r, 19/20.

342 esset] et add. O? 342/343 (de specie — melius)] zAzsp., ozzz. V O?, de specie — melius 24 346 minus aut maius] I/ O?, maius [e / » 4 ;], aut minus (74) [B] magis et minus 44, magis aut minus 247. 347 Plato] V/ AAnsp., Var(to» O?

348 Ego —- collegi] Vnde ingeniosi et docti et in his exercitati homines facile collegerunt Z4 esse in eis] eis in praez. O? 349 ergo] igitur 44 350 meo] eorum JA maius] V/ O? (A4) [/ e] (cf 7. 346), magis 24 zAnsp. 352 uiderunt 74 353 species] oz. 44 354 crediderunt 24 357? Quod] Ita praem. JA tibi] eis 74 a te] ab eis 24 360 ergo] oz. A tibi] his 44 363 censerunt O? 865 At ego] V zAnsp., Et ego O? Hi ueto, quos merito ceteris anteponimus 74 discerno] 747sp., discerne T7 O?, discreuerunt 74 dantes 7A autem] oz;. O? dixerunt 74

366 adimentes 74

367

CONTRA PHILOSOPHOS V

297

ad discenda omnia eundem ipsum Deum, a quo facta sunt omnia. 5370 Augustinus.

Ad hunc ergo Deum omnia, quae agimus, referenda sunt et quem non propter aliud, sed propter se ipsum appetentes eumque adipiscentes nihil, quo beati simus, ulterius, requiramus. Ideo quippe et finis est dictus, quia propter hunc cetera 57; uolumus, ipsum aütem non nisi propter ipsum. Hoc ergo beatificum bonum alii a corpore, alii ab animo, alii ab utroque homini esse dixerunt. Tu | uero non dixisti beatum esse homi-

nem fruentem corpore uel fruentem animo, sed fruentem Deo.

350

Plato. Ego et esse Deum et humana curare consentio. Deum etiam supra omnem animae naturam confiteor, qui mundum istum uisibilem et omnem omnino animam creauit.

Augustinus. Tu iam etiam Varronis opinionem ueritatis propinquitate 335 transcendis ; si quidem ille totam theologiam naturalem usque ad mundum istum uel animam eius extendere potuit, tu uero supra omnem animae naturam confiteris. Deum, qui non solum mundum

istum. uisibilem,

sed etiam omnem

omnino

animam fecerit, et qui rationalem et intellectualem, cuius 39o generis anima humana est, participatione sui luminis incommutabilis et incorporei beatam facit.

371 871/317 317/378 380

supra l. 368 AV ci 8, 8, 2-8 AV ci 8, 8, 27-29 AV ci 8, 1, 21-22

380/382 infra l. 387-3589 384/391 AV ci 8, 1, 25-34

CG 47D 224.

GOOD 225. CAI DIZY7.

GODDESS 172

385/386 Varro, Zn. diu. 1 ft. 12 a.

385/388 id. 16 fr. 5.

et 371/372 Ad hunc — non] de summo bono, quo teferentes omnia quae agimus, 3:5 uolimus V — etgo] 313 eumque] cumque O?, idque 4 quod non 24 380 Ego] qui cum 24 dixerunt 44 377 Tu uero] qui 4 igitur z4nsp. 395 trans384 Tu] Hi .A consentiant 24 Deum] diuinitatem 24 388 uisibilem, qui saepe 387 confitentur J4 386 tu] isti 4 cendunt 74 caeli et terrae nomine nuncupatur 74

246

298

395

CONTRA PHILOSOPHOS V:

Plato. Elegisti me discipulosque meos, propterea quia sapere potuimus licet immortalem ac rationalem uel intellectualem hominis animam nisi participato lumine illius Dei, a quo et ipsa et mundus factus est, beatam esse non posse ; ita illud,

quod omnes homines appetunt, id est uitam beatam, quemquam assecuturum negamus, qui non illi uni optimo, qui est incommutabilis Deus, puritate casti amoris adhaeserit. Assero 40 o etiam ne illam quidem, quam credo esse uniuersitatis animam, aliunde beatam esse quam nostram, idque esse lumen quod ipsa non est, sed a quo creata est et quo intellegibiliter illuminante intellegibiliter lucet. Dico ergo animam rationalem, siue potius intellectualis dicenda sit, ex quo genere etiam in 495 immortalium beatorumque animas intellego esse, quos supra habere non caelestibus sedibus habitare non dubito, se naturam nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a quo et ipsa facta est ; nec aliunde illis supernis praeberi uitam aeternam atque beatam et lumen intellegentiae ueritatis, quam unde praebetur et nobis.

Augustinus. Consonas euangelio, ubi legitur : Fwit homo missus a Deo,

cui nomen erat Iohannes ; hic uenit in testimonium, ut testimo-

nium perhiberet de lumine, ut omnes crederent per eum. Non 415 erat ille lumen, sed. ut testimonium perhiberet de lumine. Erat 241 lux uera | quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc 393/399 AV ci 10, I, 13-21 399/403 AV ci 10, 2, 7-1I 403/421 AV ci 10, 2, 14-51

CC 47 p. 271-272. CC 47 p. 274CC 4T p.274:

412/417 Io. 1, 6/9.

392/393 Plato. — propterea] Elegimus enim Platonicos omnium philosophorum 395 participacione I^ 394 potuerunt 44 metito nobilissimos, propterea 74 398 negant 397/398 quemquam] isti ad. 74 397 (appetunt? 24zsp. (s

qui?] V/ O? CA) [K! B B a v] Ansp., quod .4 [C 4 K* F A Assero etiam] Saepe multumque Plotinus asserit sensum 403 Dico ergo] Dicit ergo ille magnus 400 credunt 74 potius] quod add. V, ad add. O?, [quod] aZ. :4nsp. 408 supernis / O? 407 die nisi O? 406 dubitat 4

399/400 r belps] Platonis explanans E 404 Platonicus 44 405 esse intellegit 74 408/409 aeternam

atque] oz. JA (sed cf AV ci ? praef. 13 ; 7, 1, 13 ; 7, 18, 30 ; 8, 27, 56 ; 10, 16, 1) 413/414 uenit — crederent] uenit in tes. ut tes. per. de. lu. ut. 412 consonans 74 ille - lumine] 415 erat!] erit O? o. c. V, u. in t. ut t. pet. de lu. ut o. c. O? 416 lux uera, ille l. sed ut tes. per. de. lu. V, il. lu. sed ut t. peri. de lu. O? illuminat — uenientem] quae] lu. uera. quae O?, lumen uerum, quod 74 ZAnsp. illu. omnem ho. ue. V, il. omnem ho. u. O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

299

mundwm. In qua differentia satis ostenditur animam rationalem uel intellectualem, qualis erat in Iohanne, sibi lumen esse

non posse, sed alterius ueri luminis participatione lucere. Hoc 420 et ipse Iohannes fatetur, ubi ei perhibens testimonium dicit : Nos omnes de plenitudine eius accebimus. Bonum ergo nostrum, de cuius fine inter uos philosophos magna contentio est, nullum

est aliud quam

illi cohaerere,

cuius

unius

anima intellectualis incorporeo, si dici potest, amplexu 425 ueris impletur fecundaturque uirtutibus. Hoc bonum diligere in toto corde, in tota anima et in tota uirtute praecipimur ;

ad hoc bonum debemus et a quibus diligimur duci, et quos diligimus ducere, si complentur duo illa praecepta, in quibus lota lex pendet et prophetae : Diliges Dominum. Deum twwum 430 in. toto corde tuo et qn tota anima iua. ei àn tota mente tua, et:

Diliges broximum tuum sicut te ipsum. Vt enim homo se diligere nosset, constitutus est ei finis, quo referret omnia quae ageret, ut beatus esset ; non enim qui se diligit aliud uult esse quam beatus. Hic autem finis est adhaerere Deo. Iam igitur scienti 435 diligere se ipsum, cum mandatur de proximo diligendo sicut se ipsum, quid aliud mandatur,

nisi ut ei, quantum

potest,

commendet diligendum Deum ? Ad quem uidendum, sicut uideri poterit, eique cohaerendum ab omni peccatorum et cupiditatum malarum labe mundamur et eius nomine conse44o cramur. Ipse enim fons nostrae beatitudinis, ipse omnis appetitionis est finis. Hunc eligentes uel potius religentes — amiseramus enim neglegentes — hunc ergo religentes, unde et religio: dicta perhibetur, ad eum dilectione tendimus, ut perueniendo

quiescamus, ideo beati, quia illo fine perfecti.

421/43? AV ci 10, 3, 31-47 437/444. AV ci 10, 3, 23-31

CC 47 p. 275-276. (C(50£3/0.12715&

425/426 cf Deut. 6, 5 ; Matth. 22, 57. 421/423 cf Ps. 72, 28. 421 Io. 1, 16. 428/429 Matth. 22, 40. 434 cf Ps. 72, 429/430 id. 22, 57. 431 id. 22, 39. 28. 441/443 cf Cic., De nat. deorum 2, 28 (72).

422 uos] etgo] enim 24 421 Nos] Vos O? 420 pethibens] prohibens O? 429/430 Deum — mente] 498 si] V O? (LA) [B s e], Sic 4, siQc» 24nsp. 431 sicut] tamquam 24 d. tu. in to. cot. tu. et in t. anima t. et in to. m. O? 445 Plato] 442 enim] autem O? 438 omnium O* 437 quem] hunc 4 ZAnsp., O Plato V, d. O?

072. 4À

300

CONTRA PHILOSOPHOS V

445 Plato. hoc solum Hunc Deum bonum solum simplex bonum et ob sunt creata bono hoc Ab incommutabilem firmissime credo. a Creat lia. mutabi hoc ob et cia simpli omnia bona, sed non sane, inquam, id est facta, non genita.

455

Augustinus. genitum Bene quidem sentis. Nam quod.de simplici bono est ; | um genit quo de illud est est, pariter simplex est et hoc cum 248 hoc que utrum et ; s dicimu Filium et quae duo Patrem SpiFilii et sancto Spiritu unus est Deus ; qui spiritus Patris sacris in s nomini huius e notion ritus sanctus propria quadam quia litteris nuncupatur. Alius est autem quam Pater et Filius, , quia et hoc nec Pater est nec Filius ; sed 'alius' dixi, non 'aliud' et

pariter simplex pariterque coaeternum.

incommutabile

bonum

est

non Et haec trinitas unus Deus est ; non ideo

am istam simplex, quia trinitas. Neque enim propter hoc natur Filius solus aut solus ea in Pater boni simplicem dicimus, quia trinis nomini ista est sola uero aut s, sanctu us aut solus Spirit ici haeret iani Sabell tas sine subsistentia personarum, sicut habet quod am quoni , dicitur x putauerunt ; sed ideo simple ue persona ad alteram 465 hoc est, excepto quod relatiue quaeq ipse est dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen

460

Pater. In Filius, et Filius habet Patrem, nec tamen ipse est

est quod quo ergo ad semet ipsum dicitur, non ad alterum, hoc uitam, utique do haben habet ; sicut ad se ipsum dicitur uiuus r simdicitu natura utique hoc r Propte 470 et eadem uita ipse est. ; uel re amitte possit uel quod , habere aliquid sit non lex, cui liquom alique uas sicut ; aliud sit habens, aliud quod habet anima rem aut corpus colorem aut aer lucem siue feruorem aut habet. quod id est horum enim Nihil tiam. sapien

446/44? AV ci 11, 10, 1-2 447 proprium 444/449 AV ci 11, IO, 2-4

451 proprium 451/474 AV ci 11, 10, 4-29

CC 48 p. 3530. CC 48 p. 330.

CC 48 p. 330.

et ob hoc 446/44? Hunc — incommutabilem] Est itaque bonum solum simplex 482 JA enim Quod quod] Nam 451 24 Deus est incommutabile, quod 454 sancto spiritu] V/ O? 74nsp., spiritu sancto c (CA) illud] quod ?raez. 4 4585 est Deus] V. O? CA) [B v] ZAnsp., Deus est — A [B &?], spiritu suo 4 459 est Deus — JA zÁnsp. 457 hoc] hic O? sacris] certis O? quodam V 469 uiuus] non!| nec 4. 467 (et Filius — Pater? 4A [ omm. Vai: utique] V/ O? CA) [B G p Hoffm.] 4Ansp., 470 hoc] haec V, h' O? unius O? itaque 44

CONTRA PHILOSOPHOS

V

301

47; Plato. Hanc tuae eruditionis sententiam et nostrae partis confirmat assertio. Siquidem neque uas est liquor nec corpus color nec aer lux siue feruor neque anima sapientia est. Hinc est quod etiam possunt priuari rebus, quas habent, et in alios ha48o bitus uel qualitates uerti atque mutari, ut et uas uacuetur umore quo plenum est, et corpus decoloretur et aer tenebres-

cat siue frigescat et anima desipiat. " Augustinus. Anima ipsa, etiamsi semper sit sapiens, sicut erit cum libe48s rabitur in aeternum, participatione tamen incommutabilis sapientiae sapiens erit, quae non est quod ipsa. Neque enim si aer infusa luce numquam deseratur, ideo non aliud est ipse, aliud lux qua illuminatur. 49»

Plato. Hoc ita dicis, quasi aer sit anima, quod putauerunt qui |dam 249 ex nostris, qui non potuerunt incorpoream cogitare naturam.

Augustinus. Nequaquam. Sed habent haec ad illa in magna disparilitate similitudinem quandam, ut non inconuenienter dicatur sic 49; illuminari animam incorpoream luce incorporea simplicis sapientiae Dei, sicut illuminatur aeris corpus luce corporea, et sicut aer tenebrescit ista luce desertus, nam nihil sunt aliud

quae dicuntur locorum quorumque corporalium tenebrae quam aer carens luce, ita tenebrescere animam sapientiae soo luce priuatam. Secundum hoc ergo dicuntur illa simplicia, quae principaliter uereque diuina sunt, quod non est in eis aliud qualitas, aliud substantia nec aliorum participatione uel diuina uel sapientia uel beata sunt.

476/47? proprium 477/482 AV ci 11, 10, 29-54 484/503 AV ci 11, IO, 53-71

CC 48 p. 330-331. CC 48 p. 331.

liquot est — 24 neque] oz. O? 4*9 Siquidem] nam 4 475 Plato O. V 479/480 habitus] habetur O? ^ 480 et ut — O*? 479 priuati possunt — 24 481 humore V/ O? /Ansp. uacuetur] I7 O?, euacuetur A, (e»uacuetur z4zsp. 490 484 Anima] quoque adZ. A decolereretur O? corpus] O? zzarg. 493 Nequa491 ex nostris] oz. 74 dixerim 24 Hoc] Neque praem. 44 494 quandam illa] etiam a4Z. 7A quam] oz. /A (sed cf adn. I. 490 : neque hoc) 498 quorumque] quocumque O? 497 tenebrescit O? similitudinem — 4 501 aliud est in eis — 74 [aliud in eis est V]

302 ;5

CONTRA PHILOSOPHOS V

(Plato. Quare Spiritus sapientiae multiplex dicatur, quaero. (Augustinus.» Ceterum dictus est in scripturis sanctis Spiritus sapientiae multiplex, eo quod multa in se habeat ; sed quae habet, hoc et est, et ea omnia

unus

est. Neque enim multae,

sed una

510 sapientia est, in qua sunt infinita quaedam eique infiniti thesauri rerum intellegibilium, in quibus sunt omnes inuisibiles atque incommutabiles rationes rerum etiam uisibilium et mutabilium, quae per ipsam factae sunt. Plato. 5315

Alta nimis ac profunda est ista sapientia nec ab homine

terrenarum cupiditatum pondere praegrauato altitudo eius pertingi nec profunditas eius penetrari ullo modo potest. Inwisibilia enim eius per ea, quae facta sunt, non intellegit, quia animalis homo mon percipit ilam puram simplicem 520 sapientiam, quae af/ingit a fine usque ad finem fortiter et disfonit omnia suawiter. Hac ergo paululum semota ad naturalem potius philosophiam mihi cognitam usitatam professionique meae congruam ueniamus. 52; Augustinus. Vt postulas, ita fiat.

Plato. Nobiscum agis, qui etiam unum uobiscum credimus omnium rerum esse principium, nullamque naturam, quae non est 53o quod Deus est, nisi ab illo conditore esse non posse. 505

proprium infra l. 507/508 507/513 AV ci 11, 10, 71-78 515/528 proprium 528/530 AV ci 11, 25, 2-4

CC 48 p. 331-332. CC 48 p. 341.

516/519 cf Dan. 4, 515 cf Ps. 91, 6. 507/508 cf ibid. 505 cf Sap. 7, 22. 520/521 Sap. 8, r. 519 1 Cor. 2, 14. 5618 Rom. r, 20. 273 506 (Augustinus»] zAnsp., oz. 504 «Plato»] z4nsp., oz. V, Augustinus O? hoc] V O* 508 se] V. O? (A4) [F G b t v] Ansp., sese A [V Baep] T2 510/511 infinita — thesauri] V/ O? CA) [V F G B rell. mss.] AAnsp., haec JA [v] CA) [F G B a, finiti 7] Z4nsp., infiniti quidam eique finiti thensauri A [immensi qui-

dam atque infiniti thes. T/, infiniti eidemque indefiniti thens. I/e//Z., thens V I] 528 qui — credimus] qui unum nobiscum credunt 74 515 ac] atque 24zsp. ullamque 74 529 rerum] uetum 24zsp.

CONTRA PHILOSOPHOS V

535

303

Augustinus. Magnum et admodum rarum esse scias uniuersam | crea- 250 turam corpoream et incorpoream consideratam compertamque mutabilem intentione mentis excedere atque ad incommutabilem Dei substantiam peruenire et illic discere ex ipso, quod cunctam naturam, quae non est quod ipse, non fecit nisi ipse. Sed quia ipsa mens, cui ratio et intellegentia naturaliter inest, uitiis quibusdam

tenebrosis et ueteribus inualida est,

non solum ad inhaerendum fruendo, uerum etiam ad perferen-

540 dum incommutabile lumen, donec de die in diem renouata

atque sanata fiat tantae felicitatis capax, fide primum fuerat imbuenda atque purganda. In qua ut fidentius ambularet ad

ueritatem, ipsa ueritas, Deus Dei filius, homine adsumpto, non Deo consumpto, eandem constituit et fundauit fidem, ut

545

ad hominis Deum iter esset homini per hominem Deum. Hic

est enim eediator Dei et hominum,

homo Christus Iesus. Per

hoc enim mediator, per quod et homo, per hoc et uia. Quoniam si inter eum qui tendit et illud quo tendit uia media est, et spes est perueniendi ; si autem desit aut ignoretur qua eundum sit, quid prodest nosse quo eundum sit ? Sola est autem aduersus omnes errores uia munitissima, ut idem ipse sit Deus et homo ; quo itur Deus, qua itur homo.

555

Plato. Memor esse debes me superius dixisse omnium originem rerum ab uno coepisse principio. Nunc uero plus audeo dicere elatum scilicet Deum gaudio mundi uniuersitate perfecta. Augustinus. Tu non usque adeo erras, ut putes Deum sui operis noui-

suo tate factum beatiorem ; sed sic ostendere uoluisti artifici

560

; non placuisse iam factum, quod placuerat in arte faciendum

532/5379 AV ci 11, 2, 1-5 537/552 AV ci 11, 2, 20-56 554/558 (proprium cf supta l. 528/529. 555/888 AV ci 11, 21, 7-357

546 1 Tim. 2, 5.

CC 48 p. 322. CC 48 p. 322.

CC 48 p. 339-340.

553/556 cf Plato, Tiz.. 57 C.

556 Cic., Tz. 8 (28).

539/ rarum uniuersam 74 532 Magnum - uniuersam] Magnum est et admodum hominem ] hominis 545 O? ta tenonta a] renouat 540 540 perfruendum TV/ O? 555 principium O? 550 (quo)? ZÁnsp. 547 eti-?] oz. A (bis) V, homine O? 856 elatum] esse ad. 44 Nunc — audeo] Et Plato quidem plus ausus est E at, ut 558 Tu — putes] Vbi et ipse non usque adeo desipieb gaudeo O? 44 uoluit 589 44 putatet

CONTRA PHILOSOPHOS V

304

quod ullo modo Dei scientia uarietur, ut aliud in ea fiant quae nondum

sunt, aliud quae iam sunt, aliud quae fuerunt ; non

enim more nostro ille quod futurum est prospicit, uel quod praesens est aspicit, uel quod praeteritum est respicit ; sed 565 alio quodam modo a nostrarum cogitationum consuetudine longe alteque diuerso. Ille quippe non ex hoc in illud cogitatione mutata,

sed omnino

incommutabiliter

uidet;

ita ut

illa quidem, quae temporaliter fiunt, etiam futura nondum sint et praesentia iam sint et praeterita iam non | sint, ipse 251 57» uero haec omnia stabili ac sempiterna praescientia comprehendat ; nec aliter oculis, aliter mente ; non enim ex animo con-

stat et corpore; nec aliter nunc aliter antea aliter postea; quoniam non sicut nostra, ita eius quoque scientia trium temporum, praesentis uidelicet et praeteriti uel futuri, uarie575 tate mutatur, apud quem mom est transmutatio nec momenti obumbratio. Neque enim eius intentio de cogitatione in cogitationem transit, in cuius incorporeo intuitu simul adsunt cuncta quae nouit ; quoniam tempora ita nouit nullis suis temporalibus notionibus, quem ad modum temporalia mouet nullis suis 58o temporalibus motibus. Ibi ergo uidit bonum esse quod fecit, ubi bonum uidit esse ut faceret ; nec quia factum uidit scientiam duplicauit uel ex aliqua parte auxit, tamquam minoris scientiae fuerit priusquam faceret quod uideret, qui tam perfecte non operaretur, nisi tam perfecta esset scientia, cui nihil 585 ex eius operibus adderetur. Tria uero quaedam maxime de creatura scienda sunt, quis eam fecerit, per quid fecerit, quare fecerit. Si ergo quaerimus, quis fecerit : Deus; si per quid fecerit : Dixit : Fiat et facta est ; si quare fecerit : Quia bona est. Nec auctor est excellentior Deo, nec ars efficacior Dei uerbo,

59» nec causa melior quam ut bonum crearetur a bono Deo. Per

585/084 AV ci 11, 21, 42-44 587/590 AV ci 11, 21, 45-49 590/591 AV ci 11, 23, 56-57

575/546 Tac. 1, 17.

CC 48 p. 340. CC 48 p. 340. CC 48 p. 342-2343.

588 Gen. I, 5 et 4.

561 scientia] sapientia 24zsp. ea] eo V O? fiant] faciant 74 563 ille] uel add. 74 565 modo quodam — 74 568 quidam O? etiam] et A 569 non] O? zar. 570 praescientia] praesentia 24 247p. 572 nunc] V O? (4) [B 7 v] ZAnsp., et add. .A antea] et praez. /A, a uera O? 575 inmutatio 74 577 intuitu] VO? CA) LAF r Ga p 1] -Ansp., contuitu 44 [V Bb e1v] 579 suis] O? zarg. 581 esse uidit — 44 583/884 perfecto ZAnsp. 584 operatur O? esset] esse V, oz. A 585 Tria uero] Quia ueto tria 74 585/586 maxime scienda de creatura nobis oportuit intimari, quis eam 24 587 Deus] est adZ. A 590 bono Deo] V7 O? (A) [a e] Azsp., Deo bono — 4A (CA F r v, deo ozz. V G B b n] Per] oz. A

CONTRA PHILOSOPHOS V

305

haec ergo tria, quae superius commendaui, altitudine mystica nobis ipsa trinitas intimatur, hoc est Pater et Filius et Spiritus sanctus. Credimus enim et tenemus et fideliter praedicamus, quod Pater genuerit Verbum, hoc est sapientiam, per quam 59 5 facta sunt

omnia, unigenitum

Filium, unus unum,

aeternus

coaeternum, summe bonus aequaliter bonum ; et quod Spiritus sanctus simul et Patris et Filii sit Spiritus et ipse consubstantialis et coaeternus ambobus ; atque hoc totum et trinitas sit propter proprietatem personarum et unus Deus propter inseparabilem diuinitatem, sicut unus Omnipotens propter inseparabilem omnipotentiam ; ita tamen, ut etiam cum de singulis quaeritur unusquisque eorum et Deus et omnipotens

6o o

esse respondeatur ; cum uero de omnibus simul, non tres dii uel tres omnipotentes, sed unus Deus omnipotens ; tanta ibi

6o A

est in tribus inseparabilis |unitas, quae sic se uoluit praedicari. Vtrum autem boni Patris et boni Filii Spiritus sanctus, quia communis ambobus est, et recte bonitas dici possit amborum,

non audeo temerariam praecipitare sententiam ; uerum tamen amborum 61 o

61 5

eum

quendi modo, o

dicere sanctitatem

facilius ausus

fuero, non

amborum quasi qualitatem, sed ipsam quoque substantiam et tertiam in trinitate personam. Ad hoc enim me probabilius ducit, quod, cum sit et Pater spiritus et Filius spiritus, et Pater sanctus et Filius sanctus, proprie tamen ipse uocatur Spiritus sanctus tamquam sanctitas substantialis et consubstantialis amborum. Sed si nihil est aliud bonitas diuina quam sanctitas, profecto et illa diligentia rationis est, non praesumptionis audacia, ut in operibus Dei secreto quodam loquo nostra

exerceatur

intentio, eadem

nobis

insinuata intellegatur trinitas, unamquamque creaturam quis fecerit, per quid fecerit, propter quid fecerit. Pater quippe intellegitur Verbi, qui dixit ut fiat ; quod autem illo dicente factum est, procul dubio per Verbum factum est ; in eo uero quod dicitur : Vidit Deus, quia bonum est, satis significatur

591/593 AV ci 11, 23, 60-61 593/636 AV ci 11, 24, 1-45

594 cf Io. 1, 1. 623 Gen. 1, 4.

CC 48 p. 243. CC 48 p. 343-344.

594/595 cf id. 1, 5 ; Ps. 105, 24.

620/622 cf Io. rz, 1 et 5.

intimetur 592 ipsa] ista O? 591 commendam O? 595 facta] oz. O? ^ unigetum O? 593 enim] ozz. A insepatalem O? 599/600 propter? — propter] O? zzarg. 610 ipsam] V/ O? (4) 607 et] ozz. 4A, [et] 44nsp. Oo? 619 insinuata] insumata O? 612 spiritus] O? znfra 7.

eti] oz. JAnsp. 24 599 propter!] O? s. 7. 604 omnipontentes [B e], ipsum 44 "Ansp. 621 dicante O?

252

CONTRA PHILOSOPHOS V Deum nulla necessitate, nulla suae cuiusquam utilitatis indi-

306 62

gentia, sed sola bonitate fecisse quod factum est, id est, quia

bonum est; quod ideo postea quam factum est dicitur, ut res, quae facta est, congruere bonitati, propter quam facta est, indicetur. Quae bonitas si Spiritus sanctus recte intellegitur, uniuersa nobis trinitas in suis operibus intimatur. Inde 630 est ciuitatis sanctae, quae in angelis sanctis sursum est, et origo et informatio et beatitudo. Nam si quaeratur unde sit : Deus eam condidit ; si unde sit sapiens : a Deo illuminatur ; A

si unde sit felix : Deo fruitur; subsistens modificatur, contemplans illustratur, inhaerens iucundatur ; est, uidet, amat ; Dei 65 vA in aeternitate Dei uiget, in ueritate Dei lucet, in bonitate

gaudet.

640

Plato. Nos philosophi sapientiae disciplinam tripertitam esse uoluci»mus, immo uero tripertitam esse animaduertere potuimus ; neque enim ipsi instituimus ut ita esset, sed ita esse potius inuenimus ; cuius una pars appellatur physica, altera logica, tertia ethica, quarum

nomina

Latina iam multorum

litteris frequentata sunt, | ut naturalis, rationalis moralisque 259 uocarentur. Hanc distributionem ego primus repperi et com645 mendaui, cui neque naturarum omnium auctor nisi Deus uisus est neque intellegentiae dator neque amoris, quo bene beateque uiuatur, inspirator. Certe cum de natura rerum et de ratione inueniendae ueritatis et de boni fine, ad quem cuncta quae agimus referre debemus, diuersi diuersa sentiant : in his 650 tamen tribus magnis et generalibus quaestionibus omnis nostra uersatur intentio. Ita (cum) in unaquaque earum quid quisque sectetur multiplex discrepantia sit opinionum, esse tamen aliquam naturae causam,

scientiae formam,

uitae summam

nemo cunctatur. Tria etiam sunt, quae in unoquoque homine

655 artifice spectantur, ut aliquid efficiat : natura, doctrina, usus ; natura ingenio, doctrina scientia, usus fructu diiudicandus est.

638/644 AV ci 11, 25, 1-7 644/662 AV ci 11, 25, 10-28

CC 48 p. 344. CC 48 p. 344-345.

629 intimatur] nobis praez. V O? (sed cf in eadem linea : nobis) ^ 630 quae] qui O* 638 634 iocundatur V O? 632 si] sed O? sanctis angelis — 24 Nos] hinc 4

639 uoluci»mus] zAnsp., uolimus V/, uolumus O?, uoluerunt 44

641 inuene640 instituerunt 74 639/640 potuerunt 74 ueto] oz. 4A 644/645 Hanc — cui] quamuis Plato primus istam runtz;4 ^ appellaretur 24 commendam O? distributionem repperisse et commendasse dicatur, cui 24 cum] Certe] Sed praem. A 647 uiuatur] V/ O? (4) [B 7!] ZAnsp., uiuitur 24 648 inueniendae] V O? (A4) LA F r G e? / p 7] ZAnsp., et] oz. O? et add. A 650/651 nostra] eorum 24 fine boni — ZAnsp. indagandae 24 [V/ B a b e! »] 651 (cum)] zAnsp. ,oz. V. O?, cum 24 655 efciciat O?

307

CONTRA PHILOSOPHOS V

Augustinus. Non ignoro, quod fructus proprie fruentis, usus utentis sit, atque hoc interesse uideatur, quod ea re frui dicimur, quae 66o nos non ad aliud referenda per se ipsam delectat ; uti uero ea re, quam propter aliud quaerimus ; unde temporalibus magis utendum

est, quam

fruendum,

ut frui mereamur

aeternis;

uerum tamen eo loquendi modo, quem plus obtinuit consuetudo, et fructibus utimur et usibus fruimur ; nam et fructus 665 iam proprie dicuntur agrorum, quibus utique omnes temporaliter utimur. Hoc itaque more usum dixerim in his tribus, quae in homine spectanda commonuisti, quae sunt natura, doctrina, usus.

6;0

675;

Plato. Ex his propter obtinendam beatam uitam tripertita, ut dixi, a nobis philosophis inuenta est disciplina, naturalis propter naturam, rationalis propter doctrinam, moralis propter usum. Augustinus. Si ergo natura nostra esset a nobis, profecto et nostram genuissemus sapientiam nec eam doctrina[m], id est aliunde discendo, percipere curaremus ; et noster amor à nobis profectus et ad nos relatus ad beate uiuendum sufficeret nec bono alio quo frueremur ullo indigeret ; nunc uero quia natura nos-

68o tra, ut esset, Deum

habet

auctorem,

procul dubio ut uera

sapiamus ipsum debemus habere doctorem, ipsum etiam ut beati simus suauitatis intimum largitorem. Et nos quidem in nobis, tametsi non aequalem, | immo valde longeque distan- 254 tem, neque coaeternam et, quo breuius totum dicitur, non

685 eiusdem substantiae, cuius Deus est, tamen qua Deo nihil sit

in rebus ab eo factis natura propinquius, imaginem Dei, hoc est illius summae trinitatis, agnoscimus, adhuc reformatione

663/688 AV ci 11, 25, 31 - 11, 26, 7

CC 48 p. 345.

686 cf Gen. 1, 27.

usus]uero add. V /Ansp. —660 proptiefructus — .A 658 Non]Nec.A 669 667 commonui 4 V O? CA) [r B b 1 p v] AAnsp., ipsa A [V .A] 671 nobis]om..4 ^ 695 nostram] nos add..A AAnsp., O.(e? Jac.) V, d. O! 678 relatus (e£ Jac.) V. O? CA) [re/]. v] ZAnsp., et add. doctrina 44 z4nsp. 685 qua] V JA 683 tametsi] tauri si O? 682 intimae 44 ZAnsp. 7] quia O? C4) [ V! Ar Ger]

ipsam] Plato] — 696 A [V ZAnsp.,

CONTRA PHILOSOPHOS V perficiendam, ut sit etiam similitudine proxima. Quoniam igitur homines sumus ad nostri creatoris imaginem creati,

308

690 cuius est uera aeternitas, aeterna ueritas, aeterna (et? uera caritas, estque ipse aeterna et uera et cara trinitas neque confusa neque separata : in his quidem rebus, quae infra nos sunt,

quoniam et ipsa nec aliquo modo essent nec aliqua specie continerentur nec aliquem ordinem uel appeterent uel tenerent,

695 nisi ab illo facta essent, qui summe

est, qui summe

sapiens

est, qui summe bonus est, tamquam per omnia, quae fecit mirabili stabilitate, currentis quasi quae(dam) eius alibi magis, alibi minus impressa uestigia colligamus ; in nobis autem ipsis eius imaginem contuentes tamquam minor ille euangeli7oo cus filius ad nosmet ipsos reuersi surgamus et ad ipsum redeamus, a quo peccando recesseramus. Ibi esse nostrum non

habebit mortem, ibi nosse nostrum non habebit errorem, ibi

amare nostrum non habebit offensionem. Varro. 75

Cum Platone doctore nostro hactenus eruditionem tuam de

theologia disputasse gaudeo ; fateor certe paruitatem meam utrorumque eloquentiae ac sententiarum dulcedine ita delectatam atque refectam, ut ipsam philosophiae artem subito me reputem comprehendisse. Quia uero Deum amare Deoque frui

710 ueram esse beatitudinem uestra definiuit oratio, utrum secun-

dum quorundam philosophorum argumenta (an secundum uestras) sententias illam in hac uita a nobis ipsis habere possimus, si tuae placet prudentiae, inter nos diligentius disseratur.

7515 Augustinus. Nunc, ut postulas, disserendum est contra argumenta ues-

tra, quibus uobis beatitudinem facere in huius uitae infelici688/703 AV ci 11, 28, 29-43 705/716 proprium (709/710 cf l. 136/157 ; 710 : beatitudinem cf infra l. 717 ; 711 : atgumenta cf infra l. 716 ; 713/714 : disseratur cf l. 716) 216/722 AV ci 19, 1, 4-9

689 cf Gen. r1, 27.

CC 48 p. 348.

CC 48 p. 657.

699/701 cf Luc. 15, 17/18.

690 (et»] zAnsp., omm. V. O*, et .A 695 summe est] ozz. O? 697 currentis] V O? CA) [V &* 7] ZAnsp., currentes 74 quasi quae(dam)] 24zsp., quasi que V, quasique O?, quasi quaedam 4 700 reuersi] tamquam aZ. O? ipsum] illum Zi 707 utrorumque] -rum- O? ».7. — eloquentia z4gsp. ^ v08 artem] O?, arcem V Ansp. 711/712 (an secundum uesttas)] zAnsp., oz. V. O? 116/117 uestra] mottalium 24 717 uobis] sibi ipsi 24

CONTRA PHILOSOPHOS V

309

tate moliti estis, ut a uestris rebus uanis spes nostra quid differat, quam nobis Deus dedit, et res ipsa, hoc est uera beaquam dabit, non tantum auctoritate diuina, sed ad-

720 titudo,

hibita

etiam

ratione,

adhibere, clarescat.

Varro. Nos philosophi 725 nostrorum

qualem

propter

infideles

possumus

|

255 labore

reliquimus,

litterario

in: quibus

monumenta multum

dogmatum

laborauimus,

ut

inueniremus quo modo uiuendum esset accommodate ad beatitudinem capessendam.

229

Augustinus. Cur ergo dissensistis et a magistris discipuli, et inter uos condiscipuli, nisi quia ut homines humanis sensibus et humanis ratiocinationibus ista quaesistis. Nempe palam in locis publicis atque priuatis cateruatim pro sua quisque opinione certabatis, alii in corpore, alii in animo, alii in utroque fines bono-

735

rum et malorum constituentes. Vbi etsi aliqua uera dicebatis, eadem licentia dicebatis et falsa. Nec interest diaboli regis impiae ciuitatis, id est Babylonis, quae interpretatur confusio,

724/425 725/431 2731/2733 733/934

AV ci 18, 41, 24-26 AV ci 18, 41, 2-7 AV ci 18, 41, 46-49 (AV ci 18, 41, 56-57 (AV ci 19, 1, 25-26

infra l. 740 934/935 AV ci 18, 41, 67-68 235/736 AV ci 18, 41, 71 736 AV ci 18, 41, 70

CC CC CC CC CC

48 48 48 48 48

p. p. p. p. p.

636. 655. 636. 657. 657).

(2748.2: 627CC 48 p. 6357. CC 48 p. 657.

436 cf Gen. 11, 9.

719 Deus nobis a uestris] V/, a nostris O?, ab eorum 24 718 estis] sunt 4 724/725 Nos — teliquimus] Neque enim in multitudine philosophorum, e qui labore etiam litterario monumenta suorum dogmatum reliquerunt AA — "28 726 in — inueniremus] qui non uidentur laborasse in studiis suis, nisi ut inuenirent uos] dissenserunt 24 729 ergo] oz. JA 726 accomodate Z4nsp. A palam in conspicua et notissima porticu, 731 quaesierunt 74 nos O5, se 44 732/433 certabant 74 732 atque] ac 74 in gymnasiis, in hortulis, in locis 44 733/734 alii — constituentes] alii in corpore constituentes finem boni, alii in animo, alii in utroque 24 (— 4AV ci 18, 41, 56-57), ut non alii in animo, alii in cotpore, alii in utroque fines bonorum ponerent et malorum 44 (— 24V ci 19, 1, 25-26) 735/193? Nec — quam] Babylon inter735 dicebantur 44 734 dicebantur 74 ptetatur quippe confusio, quod nos iam dixisse meminimus. Nec interest diaboli regis eius, quam 24

CONTRA PHILOSOPHOS V quam contrariis inter uos rixemini erroribus, quos merito multae uariaeque impietatis sententia pariter possidet.

310

zo

74;

Varro. De finibus enim bonorum et malorum multa multipliciter inter nos philosophi disputauimus ; quam quaestionem maxima intentione uersantes inuenire conati sumus, quid efficiat | hominem beatum.

Augustinus. Illud est finis boni nostri, propter quod appetenda sunt cetera, ipsum autem propter se ipsum ; et illud finis mali, propter quod uitanda sunt cetera, ipsum autem

propter se

ipsum. Finem ergo boni nunc dicimus, non quo consumatur, ut non sit, sed quo perficiatur, ut plene sit; et finem mali, 75o.non quo esse desinat, sed quo usque nocendo perducat. Fines itaque isti sunt summum bonum et summum malum.

Varro. Nos philosophi non aestimauimus ullam philosophiae sectam esse dicendam, quae non eo distet a ceteris, quod diuersos

755 habeat fines bonorum et malorum.

Quando quidem nulla est

homini causa philosophandi, nisi ut beatus sit ; quod autem beatum facit, ipse est finis boni ; nulla est igitur causa philosophandi, nisi finis boni : quam ob rem quae nullum finem boni sectatur, nulla philosophiae secta dicenda est. Sed iam

76o quod sit bonum hominis, quo adsecuto fit beatus, inter nos

diligentius perscrutemur.

AV ci 18, AV ci 19, proprium AV ci 19, AV ci 19, 760/761 proprium

737/938 240/751 753 253/459 760

41, 71-75 1, 9-19

CC 48 p. 637. CC 48 p. 657.

1, 118-125 2, 25-26 (761 cf AV ci 19, 1, 28-29)

CC 48 p. 659. CC 48 p. 661.

253/159 cf Varro, De phil. ft. 5, 12-17.

738 impietatis sententia] O?, sententia fixentur 44 737? uos] nos O?, se 74 740 enim] 4, et insania V, ozz. O?, impietatis e V/ Z4nsp. ,sententia oz. A 742 disputarunt 44 741 nos] se 4 multa] et add. 44 sane add. /Ansp. 748 ergo boni] / O*? (4) [D a »] 4Ausp., boni 745 Illud] enim a4. 44 sunt 44 749 perficiatur] 44, perficitur V/ O? (sed cf 7. 748 : consumatut, e etgo c 4 453 Nos — plene] plenum 24 74555. 1. 750 : perducat), petfici(aptut z4nsp.

ullam] Neque enim existimat ullam 44 —— *38/739 boni finem — 74 —— 739 Sed 260 quod] quid (4) [H v] ZAnsp. iam] O? zarg. iam] ozz. A

CONTRA PHILOSOPHOS V

3II

Augustinus. Sentio quippe in hominis natura duo esse quaedam, |corpus 256 et animam, et horum duum melius esse animam longeque prae765 stabilius omnino non dubito hominemque nec animam

solam

nec solum corpus, sed animam simul et corpus esse assero. Proinde summum bonum hominis, quo fit beatus, ex utriusque rei bonis constare dico, et animae scilicet et corporis. Omnium autem bonorum uel animi uel corporis nihil sibi uirtus omnino 77» praeponit. Haec enim bene utitur et se ipsa et ceteris, quae hominem faciunt beatum, bonis. Vbi uero ipsa non est, quamlibet multa sint bona, non bono eius (sunt), cuius sunt, ac per hoc iam nec eius bona dicenda sunt, cui male utenti utilia

esse non possunt. Haec ergo uita hominis, quae uirtute et aliis 77; animi et corporis bonis, sine quibus uirtus esse non potest, fruitur, beata esse dicitur ; si uero et aliis, sine quibus uirtus

esse potest, uel ullis uel pluribus, beatior ; si autem prorsus omnibus,

ut nullum

omnino

bonum

desit uel animi uel cor-

poris, beatissima. Ergo non hoc est uita, quod uirtus, quoniam 73o non omnis uita, sed sapiens uita uirtus est ; et tamen qualiscumque uita sine ulla uirtute potest esse ; uirtus uero sine ulla uita non potest esse. Hoc et de memoria dixerim atque ratione, et si quid tale aliud est in homine. Sunt enim haec et ante doctrinam, sine his autem non potest esse ulla doctrina, 785 ac per hoc nec uirtus, quae utique discitur. Bene autem currere, pulchrum esse corpore, uiribus ingentibus praeualere et cetera huius modi talia sunt, ut et uirtus sine his esse possit et ipsa sine uirtute ; bona sunt tamen, et secundum uos etiam ipsa propter se ipsa diligit uirtus, utiturque illis et fruitur, 19o sicut uirtutem decet.

463/1265 AV ci 19, 3, 4-7 9635/1468 AV ci 19, 5, 21-24 768/790 AV ci 19, 3, 35-57

CC 48 p. 662.

CC 48 p. 662. CC 48 p. 662-665.

263/263 cf Varro, De pil. ft. 4, 3-5. id. fr. 4, 31-51.

965/448 cf id. fr. 4, 18-21.

938/490 cf

762 Aug«ustin»us O? zara. 463 Sentit JA hominis] eius 44 9764 horum] 765 dubitat 44 duum] V O? (LA) [B] -Ansp., duorum 7A quidem a4. 4

969 sibi] igitur O? ^ 70 praeponit] 768 dicit 4A 966. assero] arbitratur 74 eius (sunt), cuius] eius cuius etceterisque V/ — 7?2sint] sunt O? sponit O? 933 iam] O? CA) LA GB D abe p » Hoffm.] AAnsp., V O?, eius sunt cuius ZA 7Ansp.

$15 sine] siue 774 hominis, quae] hominisque O? (A 776/11 uirtus esse] V O? (L4) [H 5] zAnsp., esse uirtus — 4A 9739 Ergo *80 os? tamen O? ras. hoc] A4, i V, h? O?, haec Z4zsp. non] Non enimZ4 $85 discitur] dicitur V/, di(s»citut 783 est aliud — ZAnsp. 482 dememotia O? 789 se ipsa] V/ O? .A [R B (ipsa 788 uos] V Ansp., nos O?, istos 44 "Ansp. mJ in marg.) H a b], se ipsam (A) LA G r D eg p v Hoffm.] AAnsp. tam V ; om. A [R r H g]

CONTRA PHILOSOPHOS V

312

Varro. Quid nunc interrogem, tua diligenter aduertat dignatio. Quaero ergo de Academicis nouis, quibus incerta sunt omnia, utrum sint ita res habendae, in quibus philosophandum est, 795

an certas eas habere debeamus,

an etiam, sicut Academicis

placuit, de omnibus sit dubitandum. Augustinus. At certe talem dubitationem omnino ciuitas Dei tamquam dementiam

800

detestatur,

habens

de rebus, quas mente

atque

ratione comprehendit, etiamsi paruam propter corpus corruptibile, quod aggrauat animam, quoniam, sicut dicit apostolus, |

ex parte scimus, tamen certissimam scientiam, creditque sensi- 257

805

810

815

bus in rei cuiusque euidentia, quibus per corpus animus utitur, quoniam miserabilius fallitur, qui numquam putat eis esse credendum ; credit etiam scripturis sanctis et ueteribus et nouis, quas canonicas appellamus, unde fides ipsa concepta est, ex qua iustus uiuit ; per quam sine dubitatione ambulamus, quamdiu peregrinamur a Domino; qua salua atque certa de quibusdam rebus, quas neque sensu neque ratione percepimus neque nobis per scripturam canonicam claruerunt nec per testes, quibus non credere absurdum est, in nostram notitiam peruenerunt, sine iusta reprehensione dubitamus.

Varro. Quaero etiam, utrum in habitu et consuetudine Cynicorum philosophorum sit uiuendum ei, qui uerum sectatur bonum. 792

proprium

793/795 795 795/796 796 798/812 814/818

AV ci 19, JANE CILTO AV ci 19, ptoprium AV ci 19, AV ci 19,

1, 132-134 15:125 1, 134-135 (cf AV ci 19, r, 138 ; infra l. 798) 18, 5-17 1, 142-145

CC 48 p. 660. CC 48 p. 660. CC 48 p. 660. CC 48 p. 685-686. CC 48 p. 660.

802 1 Cor. 15, 9. 800/801 Sap. 9, 15. 292/495 cf Varro, De plil. ft. 3, 24-26. 814/ 807/808 cf 2 Cor. 5, 6/7. 806/807 cf Rom. 1, 17 ; Gal. 5, 11 ; Hebr. 2, 4. 815 cf Varro, De phil. ft. 3, 35-55. 793 Quaero ergo] Item cum 792 aduertat] V, aduertent O?, aduertas 74nsp. ita sint achademicis V/ O? (sie saepius) ^—"94 utrum] uirum O? quaetitut 44 795/796 an certas — placuit] an, sicut aliis philosophis placuit, certas eas - 44 talem — tamquam] At cette] oz. A 798 At] Ac O? habere debeamus 74 802 799 atque] et O? omnino ciuitas Dei talem dubitationem tamquam 24 814/815 Quaero — 807 ex qua] et qui O? ras. (ex ex qua ?) creditoque T7 O? sit] ex habitu et consuetudine Cynicorum, non quaetitur, quisnam sit finis boni, 814 Cynicorum] scinicorum V, sed utrum in illo habitu et consuetudine sit 44 sanicorum O? 815 ei] oz;. O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

313

Augustinus. Nihil sane ad Dei pertinet ciuitatem quo habitu uel more uiuendi, si non est contra diuina praecepta, rectam fidem, qua peruenitur, ad Deum quisque sectetur ; unde ipsos quo820 que philosophos, quando Christiani fiunt, non habitum uel consuetudinem uictus, quae nihil impedit religionem, sed falsa dogmata mutare compellit. Varro.

.

In tribus illis uitae generibus,

uno

scilicet non

segniter,

825 sed in contemplatione uel inquisitione ueritatis otioso, altero in gerendis rebus humanis negotioso, tertio ex utroque genere temperato, quaero quid horum potius sit eligendum. Augustinus. Ex tribus illis uitae generibus, otioso, actuoso et ex utroque 83o composito, quamuis salua fide quisque possit in quolibet eorum uitam ducere et ad sempiterna praemia peruenire, interest tamen quid amore teneat ueritatis, quid officio caritatis impendat. Nec sic esse debet quisque otiosus, ut in eodem otio utilitatem non cogitet proximi, nec sic actuosus, ut contem835 plationem non requirat Dei. In otio non iners uacatio delectare

debet, sed aut inquisitio aut inuentio ueritatis, ut in ea quisque proficiat et quod inuenerit teneat et alteri non inuideat. Ín actione uero non amandus est honor in hac uita siue potentia, quoniam omnia sunt uana sub sole, |sed opus ipsum, quod 258 840 per eundem honorem uel potentiam fit, (si recte atque utiliter fit,» id est, ut ualeat ad eam salutem subditorum, quae secun-

dum Deum est corda conuertere et immutare. Propter quod ait

817/822 824/829 829/842 842 842/859

AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19, proprium AV ci 19,

19, 1-6 2, 1-5 19, 8-21

CC 48 p. 686. CC 48 p. 660. CC 48 p. 686.

19, 22-40

CC 48 p. 686-687.

824/824 cf Varro, De pil. ft. 5, 45-46. 842 cf Luc. 1, 17.

889 Prou-U1712/5. 5 135$4/ 8:2: 1105 012^ 30

824 tribus] 818 rectam] O?, et praem. V. AAnsp., istam 44 817 Dei] istam 4 827 quaero] cum quaetitut 826 gerendis] generendis 74755. quoque a4. ;À 833 esse actuose O? $829 tribus] ueto 44. A sit potius — 44 A 835 debet quisque] V/ O? CA) [D] 24us5., esse quisque debet — "A [q. d. esse 7] 837 teneat et alteri non] V/ O? (L4) [D? (s. 7.) B v], ZAnsp., ne iners] in eis 7 O? 839 sunt] ozz. A alteri 4 [R 4 G r (D' ?) H a P g, nec alteri 5, teneat inuideat e] 840/841 &it (si recte atque utiliter fit»] 74n55., fit V/ O?, fit, si recte atque utiliter fit 74

CONTRA PHILOSOPHOS V apostolus : Qui episcopatum. desiderat, bonum opus desiderat. Exponere uoluit quid sit episcopatus, quia nomen est operis,

314

uocabulum, 845 non honoris. Graecum est enim atque inde ductum

quod ille qui praeficitur eis quibus praeficitur superintendit, curam scilicet eorum gerens, oxozós quippe intentio est ; ergo émokomeitv, si uelimus. Latine superintendere possumus dicere, ut intellegat non se esse episcopum, qui praeesse dilexerit, non ueritatis nemo prohi85 o prodesse. Itaque ab studio cognoscendae ; locus uero superior, otium pertinet le laudabi ad betur, quod sine quo regi populus non potest, etsi ita teneatur atque administretur ut decet, tamen indecenter appetitur. Quam ob (remp otium sanctum quaerit caritas ueritatis ; negotium iustum si nullus imponit, 85 suscipit necessitas caritatis. Quam sarcinam ; si autem ueritati est um uacand ae percipiendae atque intuend tatem ; necessi s caritati propter est enda suscipi ur, imponit VA

sed nec sic omnimodis ueritatis delectatio deserenda est, ne

subtrahatur illa suauitas et opprimat ista necessitas.

860

Varro.

865

ex utroque compositum est, hoc tertium mihi placere adseuero. De bonorum autem et malorum finibus Platonici negant ullo modo esse dubitandum et hanc inter se et nouos Academicos affirmant esse distantiam, nec eorum interest quicquam, siue Cynico siue alio quolibet habitu et uictu in his finibus, quos ueros putant, quisque philosophetur. Quid uero de his singulis interrogatus respondeas ac primum de finibus bonorum malorumque quid sentias, abs te audire desidero.

Ex tribus istis uitae

generibus,

otioso, actuoso

861/862 AV ci 19, 5, 71-73

CC 48 p. 665.

867/869 AV ci 19, 4, 1-5

CC 48 p. 664.

863/867 AV ci 19, 3, 66-71

869

et quod

CC 48 p. 665.

proptium (cf AV ci 19, 4, 1)

843 1 Tim. 5, 1. 712.

861/862 cf Varro, De phil. fr. 5, 12-14.

863/867 cf id. fr. 5,

cxorós] 4, scopos V O? (/4) [zzss. pleer., scopus D', eps $47 scilicet] solum O? 848 émokoretv] 44, episcopin V/ O? C4) [B D H a e g, episc. ergo B], b] AAnsp. 853 (rem»] zAnsp., omm. V. O?, rem A 852 populi O? episcopein z4nsp. 862 mihi placere] sibi placere 74, 861 istis] potro illis 44 858 omni modo 74 Platoni863 et] e contrario a4. A adseuerant 74 placere mihi — 245p. $67 quisque] cum quiscumque V/, [cum] quis[cum]que 24n:p. ci] oz. A bonorum] hono868 interrogata respondeat 74 uero] ciuitas Dei 24 abs te audire desidero] si ergo quaeratur a nobis 869 sentiat 74 rum zAnsp. 24 abs] ab O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

315

870 Augustinus. Respondeo aeternam uitam esse summum bonum, aeternam uero mortem summum malum ; propter illam proinde adipiscendam istamque uitandam recte nobis esse uiuendum. Propter quod scriptum est : «stus ex fide uiuit ; quoniam nec bo87; num nostrum iam uidemus, unde oportet ut credendo quaeramus, neque |ipsum recte uiuere nobis ex nobis est, nisi creden-

tes adiuuet et orantes qui et ipsam fidem dedit, qua nos adiuuandos ab illo essé credamus.

880

Varro. At philosophi Epicurei et Stoici in ista uita fines bonorum et malorum esse putauerunt, siue in corpore siue in animo siue in utroque ponentes summum bonum, atque, ut id explicatius eloquar, siue in uoluptate siue in uirtute siue in utraque, hic beati esse et a se ipsis beatificari uoluerunt.

88; Augustinus. Irrisit hos Veritas per prophetam dicentem : Domnus nouit (cogitationes hominum. uel sicut hoc testimonium posuit apostolus Paulus : Dominus nowit» cogitationes sapientium, quoniam uanae sunt. Quis enim sufficit quantouis eloquentiae 89o flumine uitae huius miserias explicare ? Quando tam bene res humanae se habere in hac uita possunt, ut non sub incertis casibus fluctuent ? Quis enim dolor contrarius uoluptati, quae inquietudo contraria quieti in corpus cadere sapientis non potest ? Membrorum certe amputatio uel debilitas hominis ex-

89; pugnat incolumitatem, deformitas pulchritudinem, imbecillitas sanitatem, uires lassitudo, mobilitatem torpor aut tardi-

871/873 AV ci 19, 4, 3-14 874/890 AV ci 19, 4, 17-23 890/898 AV ci 19, 4, 25-33

CC 48 p. 664. CC 48 p. 664. CC 48 p. 664.

886/88? Ps. 95, 11. 874 Rom. rz, 17 ;Gal. 5, 11 ; Hab. 2, 4. 3, 20. 890/898 cf Varro, De pil. fr. 6, 1-8.

888/889 1 Cot.

875 iam uidemus] tàm uide874 nec] neque 24 ZAnsp. 871 respondebit 74 $80 At — ista] Illi autem, qui 817/878 ab illo adiuuandos — 24 mus iam O? 887/ 884 beatificati] mira uanitate add. 74 881 putant z4zsp. in ista 24 $889 nouit (cogitationes — nouit», quoniam] 7445p., no. c. S. q. V. O?, nouit cogitationes hominum uel sicut hoc testimonium posuit apostolus Paulus : Dominus 890 quando] ubi quo modo adZ. 74, Quando nouit cogitationes, quoniam 24 891 sub] oz. O? 890/891 res humanae] oz. JA (ubi quomodo» J4nsp. 893 sapientes O?

259

CONTRA PHILOSOPHOS V tas ; et quid horum est, quod nequeat in carnem sapientis irruere ? Quid dicam de his, qui daemonum patiuntur incursus ? Vbi habent absconditam uel obrutam intellegentiam suam, quando secundum suam uoluptatem et anima eorum et corpore malignus utitur spiritus ? Et quis confidit hoc malum in hac uita euenire non posse sapienti ? Porro ipsa uirtus, cum sibi culmen uindicet bonorum humanorum, quid hic agit nisi per-

316

9o o

petua bella cum uitiis, nec exterioribus, sed interioribus, nec

90 A

alienis, sed plane nostris et propriis, maxime illa, quae Graece acpocsyr, Latine temperantia nominatur, qua carnales frenantur libidines, ne in quaeque flagitia mentem consentientem trahant

91 o

91

VA

? Neque

enim

nullum

est uitium,

cum,

sicut dicit

apostolus, caro concupiscit aduersus spiritum ; cui uitio contraria uirtus est, cum, sicut idem dicit, spiritus concupiscit aduer-

sus carnem. Haec enim, inquit, émuicem sibi aduersantur, ut non

ea quae uultis faciatis. Quid autem facere uolu [mus, cum perfici 260 uolumus fine summi boni, nisi ut caro aduersus spiritum non concupiscat, nec sit in nobis hoc uitium, contra quod spiritus concupiscat ? Quod in hac uita, quamuis uelimus, quoniam facere non ualemus, id saltem in adiutorio Dei faciamus, ne

carni concupiscenti aduersus spiritum spiritu succumbente cedamus et ad perpetrandum peccatum nostra consensione pertrahamur. Absit ergo ut, quamdiu in hoc bello intestino

92 o

92

A

sumus,

jam nos beatitudinem,

ad quam

sentire libidini. Illud tamen malum,

95 o

uincendo

uolumus

peruenire, adeptos [nos] esse credamus. Et quis est usque adeo sapiens, ut contra libidines nullum habeat omnino conflictum ? Quid illa uirtus, quae prudentia dicitur, nonne tota uigilantia sua bona discernit a malis, ut in illis appetendis istisque uitandis nullus error obrepat, ac per hoc et ipsa nos in malis uel mala in nobis esse testatur ? Ipsa enim docet ad peccandum esse malum consentire bonumque esse ad peccandum non concui nos non consentire

docet prudentia, facit temperantia, nec prudentia nec temperantia tollit huic uitae. Quid iustitia, cuius munus est sua

898/902 AV ci 19, 4, 49-53 902 AV ci 19, 4, 62

902/948 AV ci 19, 4, 63-109

CC 48 p. 665 CC 48 p. 665. CC 48 p. 665-666.

898/902 cf Varro, De phil. ft. 6, 23-27.

909/912 Gal. 5, 17.

901 quis] 900 uoluptatem] uoluntatem 24 2475. O? arg. 902 hac] hec O* 903 bonorum culmen uindicet — .4 hic] om. O? 906 ocwópooov]] 4, [CWOPOCYNH A], 904 nec?] oz. O? 911 sibi] oz. A 908 trahantur O? sophrosine I7 O?, sophrosyne Z4zsp. 920 916 faciamus] V/ O* LA) [G B D? a b gv] Ansp., facimus 44 [R 4 r D' H e p] $99 obrutam] ob uitam O?

nolumus O? 921 [nos] z4zsp., nos V^ O?, om. 4A peccandum - .4 [ad pecc. malum esse D]

926/92? malum esse ad

CONTRA PHILOSOPHOS V

517

cuique tribuere — unde fit in ipso homine quidam ordo iustus naturae, ut anima subdatur Deo et animae caro, ac per hoc

Deo et anima et caro — nonne demonstrat in eo sese adhuc opere laborare potius quam in huius operis iam fine requies93; cere ? Tanto quippe minus anima subditur Deo, quanto minus Deum in ipsis suis cogitationibus concipit ; et tanto minus animae subditur caro, quanto magis aduersus spiritum concupiscit. Quamdiu ergo nobis inest haec infirmitas, haec pestis, hic languor, quo modo nos iam saluos, et si nondum saluos, 94» quo modo iam beatos illa finali beatitudine dicere audebimus ? Iam uero illa uirtus, cuius nomen est fortitudo, in quantacum-

que sapientia euidentissima testis est humanorum malorum, quae compellitur patientia tolerare. 94;

Varro. At haec mala Stoici philosophi mala non esse contendunt, quibus fatentur, si tanta fuerint, ut ea sapiens uel non possit uel non debeat tolerare, cogi eum mortem sibimet inferre atque ex hac uita emigrare. Sapiens, inquiunt, etiamsi caecetur ob-

sur|descat obmutescat, membris debilitetur doloribus crucie- 261 95o tur, et, si quid aliud talium malorum dici aut cogitari po-

test, incidat in eum, quo sibi mortem cogatur inferre, hanc in his malis uitam constitutam eum non pudeat beatam

uocare. Augustinus. 95;

O quantus superbiae stupor est in his hominibus sic se ha-

bere finem boni et a se ipsis fieri beatos putantibus ! O uitam beatam, quae ut finiatur mortis quaerit auxilium ! Si beata est, maneatur in ea. Quo modo ista non sunt mala, quae uincunt fortitudinis bonum eandemque fortitudinem non solum

96o sibi cedere,

uerum

etiam

948/953 AV ci 19, 4, 111-116 955/956 AV ci 19, 4, 109-111 956/966 AV ci 19, 4, 116-126

937/938 cf Gal. 5, 17.

delirare

compellunt,

ut eandem

CC 48 p. 666. CC 48 p. 666. CC 48 p. 666-667.

945/948 cf Varro, De pbil. fr. 7, 1-4.

933 sese] 4) [D s. 7.], esse V O?, se 2A [om. e] 4Ansp. 931 iustus ordo — 4 949 illa finali 933 qiuppe minus] V O? (4) [p v] 44n:p., minus quippe — 4 945 At — non] Quae mala Stoici philosophi mirot qua beatitudine] O? zzarg. 947 tolerate (cf supra /. 943)] sustinere 74 contendant 74 fronte mala non 74 948 Sapiens, inquiunt, etiamsi] ut sapiens eorum, hoc est, qualem mirabili uanitate 951 caecetur] excaecetur 24, (ex)caecetur 24nsp. describunt, etiamsi 24 sic] V O? CA) [g] 44nsp., 955 O quantus] Tantus autem 74 quo] qui 77 O? 960 delirare] V 24 7Ansp., delectare O?, deliberare (24) [D zarg.] hic 24

CONTRA PHILOSOPHOS V uitam et dicat beatam et persuadeat esse fugiendam ? Quis 318

usque adeo caecus est, ut non uideat, quod, si beata esset,

fugienda non esset ? Sed aperta infirmitatis uoce fugiendam fatentur. Quid igitur causae est, cur non etiam miseram fracta

965 superbiae ceruice fateantur ? Vtrum, obsecro, Cato ille patien-

tia an potius impatientia se peremit ?

Varro. Vt ego sentio, Cato non se peremisset, nisi uictoriam Caesaris impatienter tulisset. 97» Augustinus.

Vbi ergo fuit fortitudo ? nempe usque adeo superata ret desereret ac fugeret. An erat. Quo modo igitur mala 975 fugiendamque faciebant ?

Nempe cessit, nempe succubuit, est, ut uitam beatam derelinquenon erat iam beata ? Misera ergo non erant, quae uitam miseram

Varro. Illi certe philosophi, qui mala ista esse confessi sunt, sicut ueteres Academici, tolerabilius quidem loquuntur, sed eorum

quoque mirus est error, quod in his malis, etsi tam grauia sint, 98o ut morte fugienda sint ab ipso sibimet illata, qui haec patitur, uitam beatam tamen esse contendunt. 'Mala sunt', inquiunt, 'tormenta atque cruciatus corporis, et tanto sunt peiora, quanto potuerunt esse maiora; quibus ut careas, ex hac uita fugiendum est.' 98 VA

Augustinus. Qua uita, obsecro ?

Varro. *Hac,' inquiunt, quae tantis aggrauatur malis.' 968

proprium supta l. 966 968/994 AV ci 19, 4, 126-145

CC 48 p. 667.

977/998 cf Vatto, De pil. fr. 8, 1-2.

981/984 cf id. fr. 9, 1-4.

961 fugiendam] -i- O? s. 7. 964 etiam] et 17 /Ansp. 968 Cato — peremisset] Non enim hoc fecisset 74 971 ergo fuit] V/74nsp., fuitergo — O?, est A 972 adeo] a deo O? 973 ac] V/ O? CA) [B e] ZAnsp., om. A 977 Illi — qui] Quaptoptet etiam ipsi, qui 74 ista] 24, istam O?, illa V/ 74nsp. 977/978 sicut — tolerabilius] sicut Peripatetici, sicut ueteres Academici, quorum sectam Varro defendit, tolerabilius 24 981 inquit 24 983 potuerint 24 986 uito O* 988 inquit 44

CONTRA PHILOSOPHOS V 9299

995

IOOO

319

Augustinus. Certe ergo beata est in eisdem ipsis malis, propter quae dicunt esse fugiendam ? An ideo beatam dicunt, quia licet eis ab his malis morte discedere ? Quid si ergo in eis aliquo diuino | iudicio tenerentur nec permitterentur mori nec umquam sine 262 iliis esse sinerentur ?

Varro. Certe, ut sentio, tunc saltem miseram dicerent talem uitam. Augustinus. Non ergo propterea misera non est, quia cito relinquitur. Quando quidem si sempiterna sit, etiam abs te misera iudicatur ; non itaque propterea, quia breuis est, nulla miseria debet uideri aut, quod est absurdius, quia breuis miseria est, ideo etiam beatitudo appellari.

Varro. His ac huiusmodi ratiocinationibus quid supradicti soleant 1005 respondere philosophi, licet tua plane nouerit prudentia, propter ignaros tamen breuiter commemorabo. Magna uis est, inquiunt, in eis malis, quae cogunt hominem etiam sapientem sibimet auferre' quod homo est ;cum dicant, et uerum dicant, hanc esse naturae primam quodam modo et maximam IOIO uocem, ut homo concilietur sibi et propterea mortem naturaliter fugiat, ita sibi esse amicus ut esse animal et in hac coniunctione corporis atque animae uiuere uelit uehementer atque appetat. Magna uis est in eis malis, quibus iste naturae uincitur sensus, quo mors omni modo omnibus uiribus conatiIOIj busque uitatur, et ita uincitur, ut, quae uitabatur, optetur appetatur et, si non potuerit aliunde contingere, ab homine 996 996/1002 1004/1006 1006/1062

proprium AV ci 19, 4, 145-150 proprium

AV ci 19, 4, 150-202

CC 48 p. 667.

CC 48 p. 667-669.

1007/1013 cf Varro, De pil. ft. 1o, 1-6.

992 ;Anfe e? post eis] tibi 44 dicunt beatam c z4nsp. 991 dicis (575) 4A pet993 tenetetis JA morte singulae liti. eras. O? —— post si littera eras. O? talem dice996 Certe, ut sentio] Nempe 24 994 sinetetis 74 mitteris 74 999 te] ipso ad4. 74 998 ergo] itaque V, igitur 44 tes /Á [dic. mis. tal. B] homi1007 inquiunt] ozz. 4A nulla] O? zzarg. 1000 quia] quoniam 24 ut esse] V. 1011 esse!] oz. A, [esse] 4Ansp. nem] secundum ipsos aZZ. 74 1012 uiuere] hac] hanc O? O* (A) [B e], ut esse se 74, ut esse (se Zdnsp. interest O?

CONTRA PHILOSOPHOS V ipso sibimet inferatur. Magna uis est in eis malis, quae fortitudinem faciunt homicidam.

320

1020

1025

Augustinus. Non est dicenda fortitudo, quae ita his malis uincitur, ut hominem, quem sicut uirtus regendum tuendumque suscepit, non modo non possit per patientiam custodire, sed ipsa insuper cogatur occidere. Debet quidem mortem sapiens ferre patienter, sed quae accidit aliunde. Secundum illos autem si eam ipse sibi inferre compellitur, profecto fatendum est eis non solum mala, sed intolerabilia etiam mala esse, quae hoc

eum perpetrare compellunt. Vita igitur, quae istorum tam magnorum tamque grauium malorum aut premitur oneribus aut subiacet casibus, nullo modo beata diceretur, si homines,

1030

1055

qui hoc dicunt, sicut uicti malis ingrauescentibus, cum sibi

ingerunt mortem, cedunt infelicitati, ita uicti certis rationibus,

cum quaerunt beatam uitam, dignarentur cedere | ueritati 263 et non sibi putarent in ista mortalitate fine summi boni esse gaudendum, ubi uirtutes ipsae, quibus certe nihil melius atque utilius in homine reperitur, quanto maiora sunt adiutoria contra uim periculorum laborum dolorum, tanto fideliora testimonia miseriarum. Si enim uere uirtutes sunt, quae nisi in eis,

1040

1045

quibus uera inest pietas, esse non possunt : non se profitentur hoc posse, ut nullas miserias patiantur homines, in quibus sunt — neque enim mendaces sunt uerae uirtutes, ut hoc profiteantur — sed ut uita humana, quae tot et tantis huius saeculi malis esse cogitur misera, spe futuri saeculi sit beata sicut salua.

Varro. Quo modo beata est, quae nondum salua est ? Augustinus. Apostolus Paulus de his, qui secundum

ueram pietatem

uiuebant et ideo uirtutes, quas habebant, ueras habebant, ait :

Spe salui facti sumus. Spes autem quae uidetur, non est spes.

1023/1027 cf Varro, De phil. ft. 9 (cf adn. 3).

1049/1051 Rom. 8, 24/25.

1023 quidem] etiam add. 74 1020 si tamen adhuc dicenda est fortitudo 24 1033 sibi] igitur 1028 tamquam O? 1025 sibi ipse — JA 1024 istos JA 1037? uere] V/ O? (A) [B H D (ras.)], uerae 74 1034 quibus] hic aZ. 74 o? "Ansp.

1042 sicut] et add. 44, s. (et? -4nsp.

1045 modo]

enim a4Z. :4

1047 Apostolus — de his] Vnde et apostolus Paulus non de hominibus imprudenti1048 uiuerent 74 bus, inpatientibus, intemperantibus et iniquiis, sed de his 44 haberent (575) A 1049 Spe] enim adZ. 4

321 CONTRA PHILOSOPHOS V 105o Quod enim widet quis, quid sperat ? Si autem quod non uidemus speramus, per patientiam expectamus. Sicut ergo spe salui, ita spe beati facti sumus, et sicut salutem, ita beatitudinem non iam tenemus praesentem, sed expectamus futuram, et hoc per patientiam ; quia in malis sumus, quae patienter tolerare 1055 debemus,

donec

ad illa ueniamus

bona, ubi omnia,

quibus

ineffabiliter delectemur, nihil erit autem, quod iam tolerare debeamus. Talis salus, quae in futuro erit saeculo, ipsa erit

etiam finalis beatitudo. '

Varro. ro6o Cum de beatitudine, quam quidam philosophi quoniam non uidentes nolunt credere, hic sibi conantur falsissimam fabricare,» subtilissimis ratiocinationum argutiis disseruissem cuidam sciscitanti de sociali uita, utrum sit tenenda sapienti, ut sum-

mum bonum, quo fit homo beatus, ita me respondisse memini: 106; uitam, inquam, socialem beatam esse perhibeo, quae amicorum bona propter se ipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hoc uelit quod sibi ; siue in domo sint, sicut coniunx et liberi

et quicumque domestici, siue in loco, ubi domus est eius, sicuti est urbs, ut sunt hi qui ciues uocantur, siue in orbe toto, ut gen-

ro7o tes sunt quas ei[s] societas | humana coniungit, siue in ipso 264 mundo, qui censetur nomine caeli et terrae, sicut esse dico deos, quos uolo amicos esse homini sapienti, quos uos Chris-

tiani familiarius angelos nuncupatis.

1062/1063 proprium 1063/1064 AV ci 19, 1, 125-126 1064 proprium 1065/1073 AV ci 19, 3, 58-66

1054 Rom. 8, 25 fr. 5, 1-8.

CC 48 p. 659.

CC 48 p. 6635.

1063/1064 c£ Varro, De phil. ft. 5, 17-19.

1065/1072 cf id.

1055 [R r! g br] 1050 sperat] V O* CA) L.4 Gr? BD Ha b pv] -Ansp., et praem. A omnia erunt oz. D, omnia] V/ O? CA) [R r B H Wey] Z4Ansp., omnia cerunt» 44 [ubi 1056 nihil erit autem] O? A4, nihil dei erit aut V, nihil erit ubi sunt omnia g ] 1060 debeamus] aderit add. V, d. [aderit] 44susp. 1037 aut(em» 2Ánsp. (hic credere 1061 24 i philosoph isti inem beatitud Cum - philosophi] Quam credere hic sibi conansibi conantur falsissimam fabricare] 74s. ,credere V O*, 1065 uitam — 1062 sciscitanti] scrutanti 74/155. tur falsissimam fabricare 74

1067? coniux 44 quae] Hanc uitam beatam etiam socialem perhibent esse, quae coniungit] ei[s] z4nsp., eis V O?, ei A 1069/1070 sunt gentes — 44 A 3 uos Christiani] 1072/107 74 uolunt 1072 JA dicunt 1071 O? contingit 1073 nuncupatis] dicimus 24 nos 4A

CONTRA PHILOSOPHOS V

322

1075

1080

1085

Augustinus. Socialem uitam nos Christiani multum approbamus. Nam unde Dei ciuitas, uel inchoaretur exortu uel progrederetur excursu uel apprehenderet debitos fines, si non esset socialis uita sanctorum ? Sed in huius mortalitatis aerumna quot et quantis malis abundet humana societas, quis enumerare ualeat ? quis aestimare sufficiat ? Nonne iniuriis suspicionibus, inimicitiis bellis usque quaque plenae sunt res humane ? Nonne haec et in amicorum honestis amoribus plerumque contingunt ? Nonne haec mala certa sentimus ; pacem uero incertum bonum, quoniam corda eorum, cum quibus eam tenere uolumus, ignoramus, et si hodie nosse possemus, qualia cras futura essent utique nesciremus ? Qui porro amiciores esse solent uel debent, quam qui in una eademque continentur domo ? Et tamen quis inde securus est, cum tanta saepe mala ex eorum occultis insidiis extiterint, tanto amariora, quanto

1090

1095

IIOO

pax dulcior fuit, quae uera putata est, cum astutissime fingeretur ? Propter quod omnium pectora sic attingit, ut cogat in gemitum, ut ait Tullius : '"Nullae sunt occultiores insidiae quam hae, quae latent in simulatione officii aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum, qui palam est aduersarius, facile cauendo uitare possis; hoc uero occultum intestinum ac domesticum malum non solum existit, uerum etiam opprimit, antequam prospicere atque explorare potueris. Propter quod etiam diuina uox illa : E£ inimici hominis domestici eius cum magno cordis dolore auditur, quia, etsi quisque tam fortis sit, ut aequo animo perferat, uel tam uigilans, ut prouido consilio 1075/1076 1076/1080 1080/1081 1081 1082/1083 1083/1111

AV AV AV AV AV AV

ci ci ci ci ci ci

19, 19, 19, 19, 19, 19,

5, 5, 5, 5, 5, 5,

1-2 4-8 16-17

16 14-15 17-45

CC CC CC CC CC CC

48 48 48 48 48 48

p. p. p. p. p. p.

1075 cf Vatto, De phil. ft. 5 (cf adn. 1). 1092/1097 Cic., Verr. acf. 2, lib. x, 15 (39).

669. 669 669. 669. 669. 669-670.

1080/1081 cf Ter., Es. 1, 1, 14-16. 1098 Matth. 1o, 36.

1075 Socialem — approbamus] Quod autem socialem uitam uolunt esse sapientis, nos multo amplius adprobamus 44 ^ pos; multum sex ////. extinctae O* 1076 unde] ista ad. A 1078 quot] quod O? (4) [D* ( ?) g] 1079 abundet malis 1080/1083 Nonne — mala] nonne et in amicorum honestis amoribus plerumque contingunt ? nonne his usquequaque plenae sunt res humanae, ubi iniurias suspiciones, inimicitias bellum mala 74 (— 24V ci 19, 5, 14-17) 1081 inimiciis O? 1082 haec et VO? (L4) [B] ZAnsp., haec om. JA 1083 uerum "Ansp. 1086 porro] inter se ad. JA amiciciores O? (L4) [H e] 1086/1087 solent esse — 44 1087 in una eademque] una etiam 74 1092 ut] quod 74 1095 canendo O? ac]jad P O* 1099 dolore cordis — .4

CONTRA PHILOSOPHOS V

323

caueat, quae aduersus eum molitur simulata amicitia, eorum tamen hominum perfidorum malo, cum eos esse pessimos experitur, si ipse bonus est, grauiter excrucietur necesse est, siue semper mali fuerint et se bonos finxerint, siue in istam mali110; tiam ex bonitate mutati fuerint. Si ergo domus, commune perfugium in his malis humani generis, tuta non est, quid ciuitas, quae quanto maior est, tanto | forum eius litibus et 265 ciuilibus et criminalibus plenius, etiamsi quiescant non solum turbulentae, uerum saepius et cruentae seditiones ac bella 111o ciuilia, a quorum euentibus sunt aliquando liberae ciuitates, a periculis numquam ? Varro. Post ciuitatem uel urbem sequitur orbis terrae, in quo tertium gradum pono societatis humanae, incipiens a domo atque i1; inde ad urbem, deinde ad orbem terrae progrediendo perueniens. Augustinus. Orbis terrae utique, sicut aquarum congeries, quanto maior est, tanto periculis plenior. In quo primum linguarum diuer1120 sitas hominem alienat ab homine. Nam si duo sibimet inuicem fiant obuiam neque praeterire, sed simul esse aliqua necessitate cogantur, quorum neuter linguam nouit alterius : facilius

sibi muta animalia, etiam diuersi generis, quam illi, cum sint

homines ambo, sociantur. Quando enim quae sentiunt inter 113 Se communicare non possunt, propter solam diuersitatem linguarum, nihil prodest ad consociandos homines tanta similitudo naturae.

Varro. At opera data est, ut imperiosa ciuitas non solum iugum, 1130 uerum etiam linguam suam domitis gentibus per pacem socie1113/1127 AV ci 19, 7, 1-13 1129/1160 AV ci 19, 7, 14-41

CC 48 p. 671. CC 48 p. 671-672.

1113/1116 c£ Varro, De pbil. ft. 5 (cf adn. 5).

1105 fuerint] sint 74 1103 est necesse —— O? 1101 amicitia simulata — 4 1114 pono] ponunt 4, 1110 euentibus] euentis 74 [euenti D* H, euentu D*] 1115/ 1115 terrae] oz. 4A (sed cf supra J. 1113) incipientes 74 pone ZAzsp. qui 4 1115) e£ 1113 ]. supra (cf terrae Orbis 1118 /4 uenientes 1116 perueniens] 1126 lingua1124 quae] qui O? facilius] fa O? 1122 neuter] uenter O? 1130/1131 1129 At] enim a4Z. 44 rum] V O? (A) [B] 24zsp., linguae A societatis Z4nsp.

CONTRA PHILOSOPHOS V tatis imponeret, per quam non deesset, immo et abundaret etiam interpretum copia.

324

Augustinus. Verum est; sed quam multis et quam grandibus bellis, 115; quanta strage hominum, quanta effusione humani sanguinis hoc procuratum est ? Quibus transactis, non est tamen eorundem malorum finita miseria. Quamuis enim non defuerint neque desint hostes exterae nationes, contra quas semper bella. gesta sunt et geruntur : tamen etiam imperii latitudo peperit 1140 peioris generis bella, socialia scilicet et ciuilia, quibus miserabilius quatitur genus humanum, siue cum belligeratur, ut aliquando conquiescant, siue cum timetur, ne rursus exsurgant. Quorum malorum multas et multiplices clades, duras et diras necessitates si ut dignum est eloqui uelim, quamquam nequa114; quam sicut res postulat possim : quis erit prolixae disputatio-

nis modus ?

Matro: At sapiens, inquam, iusta bella gesturus est. | Augustinus.

150

Sapiens si se hominem meminit, multo magis dolebit iusto-

rum necessitatem sibi extitisse bellorum, quia nisi iusta essent,

ei gerenda non essent, ac per hoc sapienti nulla bella essent. Iniquitas enim partis aduersae iusta bella ingerit gerenda sapienti; quae iniquitas utique homini est dolenda, quia

1155 hominum

est, etsi nulla ex ea bellandi necessitas nasceretur.

Haec itaque tam magna mala, tam horrenda, tam saeua quisquis cum dolore considerat, miseriam necesse est fateatur; quisquis autem uel patitur ea sine animi dolore uel cogitat, multo utique miserius ideo se beatum putat, quia et humanum 1160 perdidit sensum.

1148 Varro, De phil. fr. 11, 1.

1135 sanguini O? 1134 sed] hoc agZ. .A 1131 habundatret V/ O? (,4) [B H g] 1139] est?] O? arg. procuratum] comparatum J4 1136 hoc] oz. .A etiam] ipsa add. A4, e. (ipsa? 24nsp. ^ latitudo imperii — O? ^ 1141 genus 1142 exurgant I/ O? humanum] V/ O? CA) [B »] 44zs5., humanum genus — 44 1150 gesturus] ducturus 74rnsp. inquiunt 74 1148 At] Sed .A ZAnsp. 1156 mala tam magna -— ;4 [multa Sapiens (cf supra J. 1148)] Quasi non 4 1158 sine] siue zAnsp. 1157 necesse est] oz. 7 magna g, tàmquam seua g] 1159 putat beatum — 44

266

CONTRA PHILOSOPHOS V

325

Varro. At sapiens ad gloriosam pacem cupit bellando peruenire. Nam quid est aliud uictoria nisi subiectio repugnantium? quod cum factum fuerit, pax erit. Pacis igitur intentione 116; geruntur et bella, ab his etiam, qui uirtutem bellicam student exercere imperando atque pugnando. Vnde pacem constat belli esse optabilem finem. Omnis enim homo etiam belligerando pacem requirit ; nemo autem bellum pacificando. Augustinus. iij

ciuitas

hic habet

bonum

superbius

extollitur,

etiam

Terrena

suum,

cuius

societate

laetatur, qualis esse de talibus rebus laetitia potest. Et quoniam non est tale bonum, ut nullas angustias faciat amatoribus suis, ideo ciuitas ista aduersus se ipsam plerumque diuiditur litigando, bellando atque pugnando et aut mortiferas aut certe 117; mortales uictorias requirendo. Nam ex quacumque sui parte aduersus alteram sui partem bellando surrexerit, quaerit esse uictrix gentium, cum sit captiua uitiorum ; et si quidem, cum uicerit,

sic mortifera ; si uero

condicionem cogitans casusque communes magisque de his 1180 quae accidere possunt aduersis angitur, quam eis quae prouenerunt

secundis

rebus inflatur,

tantummodo

mortalis

est

uictoria. Neque enim semper dominari poterit permanendo eis, quos potuerit subiugare uincendo. Non autem recte dicitur ea bona non esse, quae concupiscit haec ciuitas, quando est et 118; ipsa in suo humano genere melior. Concupiscit enim terrenam quandam pro rebus infimis pacem ; ad eam namque deside |rat 261 peruenire bellando ; quoniam si uicerit et qui resistat non fuerit, pax erit, quam non habebant partes in uicem sibi aduersantes et pro his rebus, quas simul habere non poteijo rant, infelici egestate certantes. Hanc pacem requirunt laboriosa bella, hanc adipiscitur quae putatur gloriosa uictoria.

Varro. At quando

uincunt

1162/1168 AV ci 19, 12, 5-11 INNVIGIUTS 451 1170 1170/1196 AV ci 15, 4, 3-26

qui causa iustiore pugnabant,

nulli

CC 48 p. 675. CC 48 p. 456. CC 48 p. 456-457.

bellangloriosam] ergo adZ. A 1162 At sapiens] oz. 7A (sed cf supra J. 1148) 1168 requiuit 1165 qui] q O? 1163 subiecto O* do cupiunt — J4 1171 rebus laetitia] V/ O? (4) [B v] Z4nsp., 1170 Terrena] porto add. A (2 1179 magisque de his] magis J4 1178 sic] om. 4 laetitia rebus — 4 O?, prouenetint (CA) [G H a P* v] ?) ( t prouenerin 1180/1181 O? 1180 aduersus 1194 At] 1188 sibi] ozz. 7A 1182 uictoria] ista praez. /4, (ista) u. z4nsp. 1194/1195 nulli dubium] quis dubitet 4 quando] autem adZ. 4 0m. 4A

CONTRA PHILOSOPHOS V 1195 dubium gratulandam esse uictoriam et prouenisse optabilem pacem. 326

Augustinus. Super tali uictoria gratulandum esse fateor. Nam haec bona sunt et sine dubio Dei dona sunt. Sed si neglectis meliori1200 bus, quae ad supernam pertinent ciuitatem, ubi erit uictoria in aeterna et summa pace secura, bona ista sic concupiscuntur, ut uel sola esse credantur

uel his, quae meliora creduntur,

amplius diligantur : necesse est miseria consequatur et quae inerat augeatur.

1205 Varro. Nunc utrum boni et boni qualibet ex causa inter se pugnare debeant, quaero. Augustinus. Boni et boni, si perfecti sunt, inter se pugnare non possunt. 1210 Proficientes autem nondumque perfecti ita possunt, ut bonus quisque ex ea parte pugnet contra alterum, qua etiam contra semet ipsum ; et in uno quippe homine caro concupiscit aduersus spiritum. el. spiritus aduersus carnem. Concupiscentia ergo spiritualis contra alterius potest pugnare carnalem uel 1215 concupiscentia carnalis contra alterius spiritualem, sicut inter se pugnant boni et mali ; uel certe ipsae concupiscentiae carnales inter se duorum bonorum, non utique perfectorum, sicut inter se pugnant mali et mali, donec eorum, qui curantur, ad ultimam uictoriam sanitas perducatur. Languor est quippe 1220 iste, id est libido ulciscendi, primae inoboedientiae supplicium, et ideo non natura, sed uitium ; propter quod dicitur

proficientibus bonis : /» wicem onera uestra portate et sic adim1198

(supra l. 1195 1198 |proprium 1198/1204 AV ci 15, 4, 26-32 1206/1207 |proprium 1206 infra l. 1209 1209/1223 AV ci 15, 5,37 - 15, 6, 6 (1220 : libido ulciscendi c£ AV ci 14, 15, 68 ; 72-75 ;

CC 48 p. 457.

CC 48 p. 458.

74-75) 1212/1213 Gal. 5, 17.

1220 Cic., Tusc. 3, 5 (11).

1222/1223 Gal. 6, 2.

1195 peruenisse / —— 1198 Nam] oz. 4 1201 concupiscantur 7 O? 1202 creduntur] credentur 74gsp. 1209 et] ueto praem. JA 1215 carnalis] -r- O? TUE 1217 non] V O?, nondum 4, non (dum? Z4zsp. 1220 libido ulciscendi] illa oboedientia, de qua in libro quarto decimo disseruimus 74 1221 non] O? 5A 1222 bonis et ex fide in hac peregrinatione uiuentibus : In uicem 4 1222/1223 oneta — legem] ho. u. p. et. s. a. 1l. V, ho. u. pto. et s. a. a. O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

327

plebitis legem Christi. Et : Videte ne quis malum pro malo alicui reddat. Et de uenia in uicem danda multa praecipiuntur et 1225 magna

cura propter tenendam facem, sine qua memo poterit

uidere Deum ; ubi ille terror, quando iubetur seruus decem milium talentorum reddere debita, quae illi fuerant relaxata, quon|iam debitum denariorum centum conseruo $uo non 268 relaxauit ; qua similitudine proposita Dominus Iesus adiecit 1230 atque ait : Sic et uobis faciet Pater uester caelestis, si non dimaseritis unusquisque fratri suo de cordibus uestris. Hoc modo curantur ciues ciuitatis Dei in hac terra peregrinantes et paci supernae patriae suspirantes.

Varro. Nos philosophi cupiditatibus et diuitiis saeculi renuntiantes, sapientiae ac scientiae studiis insistentes, paci ac quieti operam dantes, iniurias nemini facientes iurgia, seditiones et bella omnino detestamur, pacem cum omnibus hominibus habere cupientes. Tantum est enim pacis bonum, ut etiam audiri, 1240 in rebus terrenis atque mortalibus nihil gratius soleat melius possit mo postre nihil sci, concupi abilius nihil desider inueniri. Quod autem mecum tua bene nouit prudentia, sicut nemo est qui gaudere nolit, ita nemo est qui pacem habere quam nolit. Quando quidem et ipsi, qui bella uolunt, nihil aliud uolunt. uincere 1245

1255

1223/1224 1224/1233 1235/1239 1239/1242 1242/1245 1242

AV ci 15, 6, 8-9 AV ci 15, 6, 16-25 proprium AV ci 19, 11, 26-29 (AV ci 19, 12, 1-5 proprium

CC 48 p. 458. CC 48 p. 459. CC 48 p. 675. CC 48 p. 675

1226/1229 cf Matth. 18, 1225/1226 Hebr. 12, 14. 1223/1224 1 Thess. 5, 15. 1236/1237 cf 1 Thess. 4. 22, Ios. cf 1236 55. 18, id. 31 1230/12 23/34. 1238/1239 Rom. 12, 6, 8. Cot. 1 ; 27 7, Act. ; 13 20, Matth. cf 1237 A LI. 18.

m. a. O?, ne — alicui] ne quis ma. pro ma. a. V, n. q. ma. pro. 1223 Et] oz. A faciat O? 1230 O? o conferu 1238 ZAnsp. ne quis malum pro malo? aclicui» 6. OT £524, uius. di. V doesan £C s 1230/1231 dimiseritis — uestris] disunu 1242/1243 Quod » 245p. 1231 unusquisque] 44, unus. l/ O?*, unus(quisque enim mecum ... sicut nemo CA) autem mecum ... sicut nemo] V O? 24n:p., quod ... sicut enim nemo JA [R] mecum Quod Wy], Hoffm. " begp [AGrBDHa mque communem utnatura s humana res s quisqui ia] prudent 1942 tua bene nouit 44 cumque intuetur agnoscit

CONTRA PHILOSOPHOS V

328

1250

1255

Augustinus. Terrena ciuitas, cuius etiam uos philosophi ciues estis, diligit quandam pacem temporalem non improbandam, quam quidem non habebit in fine, quia non ea bene utitur ante finem. Quae pax temporalis malis bonisque communis est. Pax autem nostra propria et hic est cum Deo per fidem et in aeternum erit cum illo per speciem. Sed hic siue illa communis siue nostra propria talis est pax, ut solacium miseriae sit potius quam beatitudinis gaudium. Ipsa quoque iustitia nostra, quamuis uera sit propter uerum boni finem, ad quem refertur, tamen tanta est in hac uita, ut potius remissione peccatorum constet quam perfectione uirtutum. Testis est oratio totius ciuitatis Dei, quae peregrinatur in terris. Per omnia quippe membra.

1260

1265

sua clamat

necesse inflatus largitur resistit,

: Dmitte

nobis debita nostra,

non habeat nisi homo elatus ? nec uere magnus, sed ac tumidus, cui per iustitiam resistit, qui gratiam

humilibus. Propter quod scriptum est : Deus superbis humilibus autem dat gratiam. Hic itaque in unoquoque

iustitia est, ut

1270

ad Deum

sicut el nos dimittimus debitoribus nostris. Quis autem ita uiuere se praesumat, ut dicere Deo : Dimitte nobis debita nostra

| oboedienti

Deus

homini,

animus

corpori,

ratio autem uitiis etiam repugnantibus imperet, uel subigendo uel resistendo, atque ut ab ipso Deo meritorum gratia petatur et uenia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persoluatur. In illa uero pace finali, quo referenda et cuius adipiscendae causa habenda est ista iustitia, quoniam sanata immortalitate atque incorruptione natura uitia non habebit nec

1247 1248/1250 1250/1260 1260/1279

ptoptrium AV ci 19, AV ci 19, AV ci 19,

1251 cf Rom. 1261 ibid.

5, r1.

(cf AV ci 19, 9, 16-17) 26, 4-6 26, 17 - 19, 27, 10 27, 26-46

CC 48 p. 696. CC 48 p. 697. CC 48 p. 697-698.

1251/1252 cf 2 Cot. 5, 7.

1259/1260 Matth. 6, 12.

1264/1265 Iac. 4, 6 ; 1 Petr. 5, 5.

1247/1248 Terrena — quandam] Diligit tamen etiam ipse quandam 4 1248 temporalem (cf mfra . 1250)] suam A 1249 non? oz;. O? 1250 pax uestra, utique interim temporalis, quae bonis malisque 74 1251 autem] oz. O? 1254 nostra iustitia — 44 1257 constat O? 1259/1260 nobis — debitoribus] n. d.

nossetinodddaOs 1260 autem] oz. A 1260/1261 ita uiuere se] uiuere ita se O?, ita se uiuere zAnsp. 1261 nobis debita nostra] n. d. n. O? 1262 uero A Ansp. 1263 qui] ozz. O? 1265 resistit —gratiam] re. h. a. d. g. O? Hic] Haec V Ansp. 1266 oboedienti] obediat I7 O? 1268/1269 Deo petatur et meritorum gftatia et uenia 74

269

CONTRA PHILOSOPHOS V

329

unicuique nostrum uel ab alio uel a se ipso quicquam repugna-

bit, non opus erit ut ratio uitiis, quae nulla erunt, imperet ;

127; sed imperabit Deus homini, animus corpori, tantaque oboediendi ibi erit suauitas et facilitas, quanta uiuendi regnandique felicitas. Et hoc illic in omnibus atque in singulis aeternum erit aeternumque esse certum erit, et ideo pax beatitudinis huius uel beatitudo pacis huius summum bonum erit.

1280 Varro. Quantum ex tuae eruditionis uerbis datur intellegi, duas ciuitates, quarum una bonis temporalibus gaudet, altera caelestibus et indeficientibus bonis laetatur, tua astruere conatur assertio. De quibus, ut tua oratio diligentius ac distinctius pro128; sequatur, exopto.

Augustinus.

Petitioni tuae nequaquam

diligenter aduerte.

Fecerunt

deero, sed ea, quae dicuntur, ciuitates duas amores

duo, ter-

renam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, caelestem 1:90 uero amor Dei usque ad contemptum sui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatur. Illa quaerit ab hominibus gloriam ; huic autem Deus conscientiae testis maxima gloria est. Illa in gloria sua exaltat caput suum ; haec dicit Domino suo : Gloria mea et exallans caput meum. Ylli in principibus similis 1295 in eis quas subiugat nationibus dominandi libido dominatur ; in hac seruiunt inuicem in caritate et praepositi consulendo et subditi obtemperando. Illa in suis potentibus diligit uirtutem

suam ; haec dicit Domino

suo : Digam

te, Domine,

uirtus mea. ldeoque in illa sapientes eius secundum homi1500 nem uiuentes aut corporis aut animi sui bona aut utriusque sectati sunt, aut qui potuerunt cognoscere Deum, non ul Deum | honorauerunt uel gratias egerunt, sed. euanueruni Wn 270 cogitationibus suis, eb obscuratum est insipiens cor eorum ; di1281/1288 ( proprium 1281/1282 | infra l. 1288 1288/1305 AV ci 14, 28, 1-18

CC 48 p. 451-452.

1294 Ps. 5, 4. 1992:cf 2 Coto, 12. 1291/1292 cf Io. 5, 41 et 44. 1301/1305 Rom. r, 21/22. 1298/1299 Ps. 17, 2. cf Gal. 5, 13.

1296

quicquam] V O? (A) [B v] ZAnsp., quippiam 24 1273 uniquique 24755. V/ O? C4) [B v] AAnsp., ibi erit oboediendi — .4 erit] ibi i oboediend 1275/1276 1291 Illa] 1288 Fecerunt] itaque add. 7A [B'] (4) 1276 falicitas O?, felicitas 1294/1295 1293 Domino] Deo 24 1292 est gloria — 24 enim add. A 1295 subiugat] 24.4nsp., similis] V/ O?, eius uel 4, simili(terque» "Ansp. 1298/1299 Do1298 Domino] Deo 4 subiugant I/ O?, subiungat C4) [e] 1302 uel] V O? CA) [G H a b e v] ZAnsp., aut A mine, uirtus] dae u. /, d. u. O?

WDTHFENBOSPI

CONTRA PHILOSOPHOS V centes enim se esse sapientes — id est dominante sibi superbia 1305 in sua sapientia se extollentes — s/wifi facti sunt simulacra adorando et colendo et seruiendo creaturae potius quam. Creatori, qui est benedictus in saecula. ; in hac autem nulla est homini sapientia nisi pietas, qua recte colitur uerus Deus, id expectans praemium in societate sanctorum non solum hominum, 1310 uerum etiam angelorum, wf sit Deus omnia in omnibus. Haec superna sanctorum ciuitas hic parit ciues, in quibus peregrinatur, donec regni eius tempus adueniat, cum congregatura est omnes in suis corporibus resurgentes, quando eis promissum dabitur regnum, ubi cum suo principe rege saeculorum us in terrena ciui1515 sine ullo temporis fine regnabunt. Inuenim 330

tate duas formas,

unam

suam

praesentiam

demonstrantem,

alteram caelesti ciuitati significandae sua praesentia seruientem. Parit autem ciues terrenae ciuitatis peccato uitiata natura, caelestis uero ciuitatis ciues parit a peccato liberans 1320 gratia ; unde illa uocantur uasa irae, ista uasa misericordiae. Significatum est hoc etiam in duobus filiis Abrahae, quod unus

de ancilla, quae dicebatur Agar, secundum carnem natus est

Ismael, alter autem est de Sarra libera secundum promissionem natus Isaac. Significat Isaac, per repromissionem na-

pacis aeternae, 1325 tus, filios gratiae, ciues ciuitatis liberae, socios

ubi sit non amor propriae ac priuatae quodam modo uoluntatis, sed communi eodemque incommutabili bono gaudens atque ex multis unum cor faciens, id est perficax concors

oboedientia

caritatis.

1305/1310 AV ci 14, 28, 21-27

CC 48 p. 452.

1324/1329 AV ci 15, 5, 21-25

CC 48 p. 456.

1310/1315 AV ci 15, 1, 56-61 1315/1324 AV ci 15, 2, 58-47

CC 48 p. 454. CC 48 p. 455.

1310 1: Cor. 15, 28. 1306/1307 Rom. r, 25. 1328 cf Act. 4, 32. 1321/1324 cf Gen. 21, 1/15.

1320 cf Rom.

9, 22 et 25.

1305/1306 simulacra 1305 se] sese 74 1304 enim] V/O? A) [B] Ansp. ,om. A — cteaturae] simulacra adoranda uel duces populorum uel sectatores fuerunt, et 1307 ho1306/1307 creatorum O? coluerunt atque setuietunt creaturae 74 minis 4, homini(s» zAgsp. — 1310/1311 Haec — parit] Superna est enim sanctorum Inuenimus] 1315 ulla O? 1311 hic] h? O? ciuitas, quamuis hic pariat 74 1321/1322 1319 peccato] naturam add. JA, p. (naturam) ;Ansp. ergo add. JA 1323 alter autem est] V/ O? (L4) [B] Z4z5., alter est autem de ancilla unus — O? Sarra] sata V7, sata O? — A[V R A F G? b e p ed. Arg., est omm. G. H av) 1323/1324 promissionem] L/ O? CA) [H ed. Arg], repromissionem 4 "Ansp. 1328 1327 inmutabili 74 1325 ciuitates O? 1324/1325 natus] oz. O*

perficax] perfecte 44

CONTRA PHILOSOPHOS V

331

1530 Yarro.

Meminisse tua debet prudentia me superius societatem deo-

rum immortalium, quos nobis amicos esse uolo, quarto constituisse loco, uelut ad mundum ueniens ab orbe terrarum, ut

sic quandoque complecterer et caelum 135; Augustinus. Sancti angeli, quos uos deos nominatis, nobis non ea, qua homines, familiaritate miscentur, quod etiam ipsum ad aerumnas huius pertinet uitae, et aliquando Safanas, sicut legimus, |

itransfigurat se uelut angelum lucis ad temptandos eos, quos 271 1340 ita uel erudiri opus est uel decipi iustum est : magna Dei misericordia necessaria est, ne quisquam, cum bonos angelos amicos se habere putat, habeat malos daemones fictos amicos,

eosque tanto nocentiores, quanto astutiores ac fallaciores, patiatur inimicos. Et cui magna ista Dei misericordia neces1345 saria est nisi magnae humanae miseriae, quae ignorantia tanta premitur, ut facile istorum simulatione fallatur. Et uos quidem philosophos in impia ciuitate, qui (d5eos uobis amicos esse dixistis, in daemones malignos incidisse certissimum est, quibus tota ipsa ciuitas subditur, aeternum cum eis habitura 1550 supplicium. Sed neque sancti et fideles unius ueri Dei summique cultores ab eorum fallaciis et multiformi temptatione securi sunt. In hoc enim loco infirmitatis et diebus malignis etiam ista sollicitudo non est inutilis, ut illa securitas, ubi pax

plenissima atque certissima est, desiderio feruentiore quaera-

135; tur. Ibi enim erunt naturae munera, hoc est, quae naturae nostrae ab omnium naturarum creatore donantur, non solum

1331 proprium 1331/1334 AV ci 19, 9, 1-4

CC 48 p. 675.

proprium (cf AV ci 19, 9, 1-2 ; 8, 24, 138 ; 10, 1,

1336

29-30 ;19, 3, 65-66)

1336/1350 AV ci 19, 9, 6-19 1350/1374 AV ci 19, 10, 1-25

1331/1334 cf Varro, De pil. fr. 5 (cf adn. 6). 29 GOof;

CC 48 p. 673-674. CC 48 p. 674.

1336 cf id. fr. 5, 7.

1338/1339

11,914.

1331/1332 societatem — amicos] In societate uero sanctorum angelorum, quam 1332 nobis]uobis L/44nsp. ^ uoluephilosophi illi, qui nobis deos amicos 44 1333 ueniens] uenientes 24 24s. 1332/1333 constituerunt J4 runt 4 ] complecteret l/ O?, comcomplecterer .4 modo quodam quandoque] 1334 1336 Sancti — nobis] Sed quia nobis 74 plecterentur 44, complecterent 74nsp. 1339 angelum] in praem. O? (A) [r b Fragm. Frising. Tertull. 1337 familiarite O? 1345 miseria O? Amiat. Sinait. Vat., sicut ang. R. a Clarom., ut ang. A Fuld.]

1346 fallitur O? ^ uos] illos uobis] sibi 74

4 — 1347 (d»eos] eos V O?, ZAnsp., deos 44

1348 dixerunt 74

1355 hoc] haec V, h* O?

332

CONTRA PHILOSOPHOS V

bona, sed etiam sempiterna, non solum in animo, qui sanatur

1360

per sapientiam, uerum etiam in corpore, quod resurrectione renouabitur ; ibi uirtutes contra nulla uitia uel (mala? quaecumque certantes, sed habentes uictoriae praemium aeternam pacem, quam nullus aduersarius inquietabit. Ipsa est enim beatitudo finalis, ipse perfectionis finis, qui consumentem non habet finem. Hic autem dicimur quidem beati, quando pacem habemus, quantulacumque haberi potest in uita

dicimus, beatitu1565 bona ; sed haec beatitudo illi, quam finalem

1570

dini comparata prorsus miseria reperitur. Hanc ergo pacem, qualis hic potest esse, mortales homines in rebus mortalibus quando habemus, si recte uiuimus, bonis eius recte utitur uirtus ; quando uero eam non habemus, etiam malis quae hic homo patitur, bene utitur uirtus. Sed est uera uirtus, quando et omnia bona, quibus bene utitur, et quidquid in bono usu bonorum

et malorum

facit, et se ipsam ad eum finem refert,

ubi nobis talis ac tanta pax erit, qua maior et melior esse non possit. Quam ob rem summum bonum ciuitatis Dei cum per quam mortales trans1575 sit pax aeterna atque perfecta, non in qua immortales mased o, moriend eant nascendo atque quis est qui illam uitam : o patiend omnino aduersi nihil neant uel beatissimam neget, | uel in eius comparatione istam, quae 272 hic agitur, quantislibet animi et corporis externarumque 1580 rerum bonis plena sit, non miserrimam iudicet ? Quam tamen quicumque sic habet, ut eius usum referat ad illus finem, quam diligit ardentissime ac fidelissime sperat, non absurde dici etiam nunc beatus potest, spe illa potius quam re ista. Res ista uero sine spe illa beatitudo falsa et magna est misem non est uera 1385 ria ; non enim ueris animi bonis utitur, quonia sapientia, quae intentionem suam in his, quae prudenter discernit, gerit fortiter, cohibet temperanter iusteque distri-

1374/1389 AV ci 19, 20, 1-16.

CC 48 p. 687.

etiam] e praem. V. — 1359 contra nulla] non contra ulla 1357 sed] uerum 24 1359/1360 «mala» quaecumque] quaecumque 17 A, «non» contra ulla 74:5. O?, mala quaecumque 44, quaecumque (mala) 74nsp. — 1361 inquietet A — 1364 1369/1370 quando — utitur uirtus] O? haberi] hic praem. 4A, hic» h. 24nsp. 1373 ac] V. O? CA) [e] 1370 Sed] tunc ad. 4 1369 hic] oz. A zarg. 1374 possit. Quando uero eam melior et maiot — 74 ZAnsp., et AA [D s. 7.] non habemus, etiam malis, quae hic patitur bene utitur uirtus. Quam O* (cf I. 1369] 1380 1378 quae] qui V 1375 sit] fit O? 1370) ^ bonum] est add. O? 1384 ista] itaque 7 O? 1381 quocumque O? Quam tamen] Quantum V. 1384/1385 miseria est — 24 ueta O?

CONTRA PHILOSOPHOS V

333

buit, non ad illum dirigit finem, ubi erit Deus omnia in omni-

bus, aeternitate certa et pace perfecta. 1390 Varro.

Placet ualde, quod dicis. Sed quaeso reuerentiam tuam, ut ad ea, quae me mouent, diligentius respondere non cuncteris. Hoc enim non solum tuae sectae hominibus, uerum etiam

et nostris philosophis spero ualde profuturum. Ergo de pace 1395 corporis et animae, ut sententialiter definias, tuam rogo dignationem. Augustinus. Pax corporis est ordinata temperatura partium, pax animae irrationalis ordinata requies appetitionum, pax animae 1400 rationalis ordinata cognitionis actionisque consensio, pax corporis et animae ordinata uita et salus animantis, pax hominis mortalis et Dei ordinata in fide sub aeterna lege oboedientia, pax hominum ordinata concordia, pax domus ordinata imperandi oboediendique concordia cohabitantium, pax ciui1405 tatis ordinata imperandi

atque oboediendi concordia ciuium,

pax caelestis ciuitatis ordinatissima et concordissima societas fruendi Deo et inuicem in Deo, pax omnium rerum tranquillitas ordinis. Ordo est parium dispariumque rerum sua cuique loca tribuens dispositio. Proinde miseri, quia, in quantum 1410 miseri sunt, utique in pace non sunt, tranquillitate quidem ordinis carent, ubi perturbatio nulla est. Varro. Nunc de his singulis, quae a te mire definita sunt, ut aliquid subtilius loquaris, expecto, quatenus disputatio nostra dudum 1415 inter nos coepta congruo possit manicipari effectui. Quia uero nostrorum est ad nil aliud uocare nisi audire aut dicere aliquid noui, | de uestra nouella philosophia, quam uos Christiani 273 profitemini, cupio latius et uberius mihi explicari. 14?!

Augustinus. auidis inquisitoribus, sed Non nouellarum fabellarum diuinorum praeceptorum studiosis executoribus haec nostra 1391/1396 proprium 1394/1395 infra l. 1400/1401 1398/1411 AV ci 19, 15, 1-14 1413/1423 proprium

CC 48 p. 678-679.

1388/1389 1 Cor. 15, 28.

1404 oboediendique] V O? CA) 1402 et] oz. O? 1398 Pax] itaque add. A 1405 [.A G D H eg p Hoffm.] AAnsp., atque oboediendi 4 [R B v, operandique r] 1415 1408 parium]parcium l/ — 1414 disputatio] dispucio O? ordinati O? aut] autem uocate] in carne O? nihil Z4zsp. 1416 ad] et O? uera O? 1420 fabularum 245p. quam] qua O? 1417 uestra] nostra O? Oo?

CONTRA PHILOSOPHOS V debetur responsio. Ergo hi, quorum philosophia amor et desiderium Christus est, audiant et intellegant. Deus siquidem naturarum omnium sapientissimus conditor dedit hominibus alem 1425 quaedam bona huic uitae congrua, id est pacem tempor soac itate incolum et salute ipsa pro modulo mortalis uitae in recuuel tuendae uel paci huic e quaequ et cietate sui generis, perandae necessaria sunt, sicut ea, quae apte et conuenienter adiacent sensibus, ut, qui mortalis talibus bonis paci morta1430 lium accommodatis recte usus fuerit, accipiat ampliora atque meliora, ipsam scilicet immortalitatis pacem eique conuenientem gloriam et honorem in uitam aeternam ad fruendum Deo et proximo in Deo. Qui autem egerit perperam, nec illa accipiat et haec amittat. Omnis igitur usus rerum temporalium refertur ciuitate ; in caelesti au1455 ad fructum pacis terrenae in terrena aeternae. Quapropter pacis fructum ad refertur tem ciuitate si irrationalia essemus animantia, nihil appeteremus praeter ordinatam temperaturam partium corporis et requiem appetitionum ; nihil ergo praeter quietem carnis et copiam uolupo ut pax corporis prodesset paci animae. S1 enim desit tatum, 144 pax corporis, impeditur etiam irrationalis animae pax, quia requiem appetitionum consequi non potest. Utrumque autem simul ei paci prodest, quam inter se habent anima et corpus, id est ordinatae uitae ac salutis. Sicut enim pacem corporis dolorem, et pa1445 amare se ostendunt animantia, cum fugiunt cem animae, cum propter explendas indigentias appetitionum 334

uoluptatem sequuntur : ita mortem fugiendo satis indicant, quantum diligant pacem, qua sibi conciliantur anima et corpus. Sed quia homini rationalis anima inest, totum hoc, quod

1450 habet

1455

commune

cum

bestiis, subdit paci animae

rationalis,

ut mente aliquid contempletur et secundum hoc aliquid agat, ut ei sit ordinata cognitionis actionisque consensio, quam pacem rationalis animae dixe|ramus. Ad hoc enim uelle debet 274 nec dolore molestari nec desiderio perturbari nec morte dissolui, ut aliquid utile cognoscat et secundum eam cognitionem 1423/1424 AV ci 19, 15, 61-62 1424/1429 AV ci 19, 13, 63-68 1429/1470 AV ci 19, 13, 7O - 19, 14, 57

CC 48 p. 680. CC 48 p. 680. CC 48 p. 680-681.

1423 cf Matth. 15, 1o.

1427 quaeque] — quaecumque, 1423 siquidem] ergo 74 1422 quarum O? 1432 uita aeterna 74, uita[m] 1430 accomodatis 747p. cf AV. ci 19, 13, 66 1434 haec] egetit] ozz. A 1433 perperam egerit — O? aetetna[m] z4nsp. 1453 1452 sitei — Jd 1448 diligunt O? 1442appecionum O? hoc V pacis V/ O? 1455 eum ZÁnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS V

335

uitam moresque componat. Sed ne ipso studio cognitionis propter humanae mentis infirmitatem in pestem alicuius erroris incurrat, opus habet magisterio diuino, cui certus obtem-

peret, et adiutorio, ut liber obtemperet. Et quoniam, quam1460 diu est in isto mortali corpore, peregrinatur a Domino : per fidem ambulat, non per speciem ; ac per hoc omnem uel corporis uel animae pacem uel simul corporis et animae refert ad illam pacem, quae homini mortali est cum immortali Deo,

ut ei sit ordinata in fide sub aeterna lege oboedientia. Iam 146; uero quia duo praecipua praecepta, hoc est dilectionem Dei et dilectionem proximi, docet magister Deus, in quibus tria inuenit homo quae diligat, Deum, se ipsum et proximum, atque ille in se diligendo non errat, qui Deum diligit : consequens est, ut etiam proximo ad diligendum Deum consulat, 147» quem iubetur sicut se ipsum diligere. Ac per hoc erit pacatus, quantum in ipso est, omni homini pace hominum, id est ordinata concordia, cuius hic ordo est, primum ut nulli noceat,

deinde ut etiam prosit cui potuerit. Primitus ergo inest ei suorum cura ; ad eos quippe habet oportuniorem facilioremque

147; aditum

consulendi,

uel naturae

ordine

uel ipsius societatis

humanae. Vnde apostolus dicit : Quisquis autem suis et maxime domesticis mon. rouidet, fidem. denegat et est infideli deterior. Hinc itaque etiam pax domestica oritur, id est ordinata imperandi oboediendique concordia cohabitantium. Imperant enim 1480 qui consulunt ; oboediunt quibus consulitur. Sed in domo iusti uiuentis ex fide et adhuc ab illa caelesti ciuitate peregrinantis etiam qui imperant seruiunt eis, quibus uidentur imperare. Neque enim dominandi cupiditate imperant, sed officio consulendi, nec principandi superbia, sed prouidendi miseriin familia 1485 cordia. Qui ergo ueri patres familias sunt, omnibus

sua tamquam filis ad colendum et promerendum Deum consulunt, desiderantes atque optantes uenire ad caelestem

1470/1485 AV ci 19, 14, 39-55 1485/1490 AV ci 19, 16, 8-13

CC 48 p. 681-682. CC 48 p. 685.

1471 cf 1465/1466 cf Matth. 22, 37 et 39/40. 1460/1461 cf 2 Cor. 5, 6/8. 1, 17 ; Hab. 2, 4. Rom. c£ 1481 8. 5, Tim. 1 77 1476/14 18. Rom. r2,

1461/1462 omnem 1460/1461 ambulat pet fidem — A 1460 corpoti 745p. 1467/1408 atque] utque V O* pacem uel corporis uel animae uel simul 44 1473 etiam 1469 proximum Tl/ O? 1468 erret V/ O? (in ras.) (in ras.) 1480 consulunt, sicut uit O? V deter. in ] deterior infideli 1477 O? ut — consulitur, oboediunt] autem add. 4 uxori, parentes filiis, domini seruis /4 seruient 17 1482 4 dominis setui bus, parenti filii sicut mulieres maritis, 1485 ergo] autem 4 —— ueri] oz. O*

CONTRA PHILOSOPHOS V domum, ubi necessarium non sit officium imperandi mortalibus, quia necessarium non erit officium consulendi iam 1n illa

336

1490 immortalitate felicibus.

|

1495

Varro. Quia, ut ego sentio, hominis domus initium siue particula debet esse ciuitatis, omne autem initium ad aliquem sui generis finem et omnis pars ad uniuersi, cuius est pars, integritatem refertur, satis apparet esse consequens, ut ad pacem ciui-

1500

oboediendique concordia cohabitantium referatur ad ordinatam imperandi oboediendique concordiam ciuium. Ita fit, ut ex lege praecepta sumere patrem familias oporteat, quibus domum suam sic regat, ut sit (paci» accommoda ciuitatis.

cam pax domestica referatur, id est, ut ordinata

imperandi

Augustinus. Huic prosecutioni tuae tuam dignae tamque ueraci me libenter fauere fateor, sed scire debes duas esse domos unam hominum ex fide non uiuentium, alteram ex fide uiuentium. Domus

itaque hominum, qui non uiuunt ex fide, pacem terrenam ex huius temporalis uitae rebus commodisque sectatur ; domus autem hominum ex fide uiuentium expectat ea, quae in futurum aeterna promissa sunt, terrenisque rebus ac temporalibus tamquam peregrina utitur, non quibus capiatur et auertatur 1510 quo tendit in Deum, sed quibus sustentetur ad facilius toleranda minimeque a(upgenda onera corporis corruptibilis, quod aggrauat animam. Idcirco rerum huic uitae mortali necessariarum utrisque hominibus et utrique domui communis est usus ; sed finis utendi suus cuique proprius multumque 1515 diuersus. Ita etiam terrena ciuitas, quae non uiuit ex fide,

1505

1492/1500 1492 1502/1503 1503/1504 1504/1529

( AV ci 19, 16, 25-34 proprium

proprium infra l. 1504/1507 AV ci 19, 17, 1-25

1504 cf Rom. r1, 17.

CC 48 p. 6835.

CC 48 p. 683-684.

1511/1512 cf Sap. 9, 15.

1515 cf Rom. r1, 17.

1490 immortalitate] in motalitate O? 1492 ut ego sentio] igitur 74 initium] om. O* 1494 pars] est add. JA zAnsp. 1498 concordia O? 1499 lege] ciuitatis add. 74, l. (ciuitatis? 24nsp. 1500 (paci»] zAnsp., omm. V. O?, paci A 1502 prosecutioni] petscrutationi 74zsp. 1504/1505 Domus itaque] Sed domus A 1511 a(u»genda] zAzsp., agenda V7 O*, augenda A 1512 Idcirco] Iccitco ZAnsp., incirco (L4) [g] uitae huic — ;4 1514 suus cuique] V O? (A) [B]

ZAnsp., cuique suus — 24

CONTRA PHILOSOPHOS V

1520

1525

337 terrenam pacem appetit in eoque defigit imperandi oboediendique concordiam ciuium, ut sit ei de rebus ad mortalem uitam pertinentibus humanarum quaedam compositio, uoluntatum. Ciuitas autem caelestis uel potius pars eius, quae in hac mortalitate peregrinatur et iam uiuit ex fide, etiam ista pace necesse est utatur, donec ipsa, cui talis pax necessaria est, misera mortalitas transeat ; ac per hoc, dum apud terrenam ciuitatem uelut captiuam uitam suae peregrinationis agit, iam promissione redemptionis et dono spirituali tamquam pignore accepto legibus terrenae ciuitatis, quibus haec administrantur,

quae

sustendandae

mortali

uitae

accommodatae

sunt,

obtemperare non dubitat, ut, quoniam communis est ipsa morta|litas, seruetur in rebus ad eam pertinentibus inter 276 ciuitatem utramque concordia. Caelestis ergo ciuitas dum 1530 peregrinatur in terra, ex omnibus gentibus ciues euocat atque in omnibus linguis peregrinam colligit societatem, non curans quidquid in moribus legibus institutisque diuersum est, quibus pax terrena uel conquiritur uel tenetur, nihil eorum rescindens nec destruens, immo etiam seruans ac sequens, quod in diuersis nationibus,

ad unum

tamen

eun-

1535

licet diuersum

1545

eamque terrenam pacem refert ad caelestem pacem, quae uere ita pax est, ut rationalis dumtaxat creaturae sola pax habenda atque dicenda sit, ordinatissima scilicet et concordissima societas fruendi Deo et inuicem in Deo ; quo cum uentum fuerit, non erit uita mortalis, sed plane certeque uitalis, nec corpus animale, quod, dum corrumpitur, aggrauat animam, sed spirituale sine ulla indigentia ex omni parte subditum uoluntati.

demque finem terrenae pacis intenditur, si religionem, qua unus summus et uerus Deus colendus docetur, non impedit. Vtitur ergo etiam caelestis ciuitas in hac sua peregrinatione pace terrena et de rebus ad mortalem hominum naturam 1540 pertinentibus humanarum uoluntatum compositionem, quantum salua pietate ac religione conceditur, tuetur atque appetit

1529/1549 AV ci 19, 17, 47-66

r, 17. 1547/1548 cf Sap. 9, 15.

1520 cf Rom.

CC 48 p. 685.

1524 cf Eph. rz, 13/14.

1546 cf Cic, Lael. 6 (22).

1517 ei] / O? (A) [B], eis .4 [eis 1516 eoque] equoque O?, ideoque CA) [e] 1521 1520 iam] ozz. 4A ZAnsp. O? I7 eius autem] 1519 om. p], eiCs» Ansp. A data accommo [B], (4) O? V7 datae] accommo 1526 misera] miseri O?, ozz. 4 1329 Haec ergo caelestis ciuitas 44 [commodata D], accomodata ZAnsp.

1539 r g eZ. ZArg.] 1534 nec] V O? (A) LA B D H a b e p v] ZAnsp., uel 4 [R. G 1546 fuerit] V. O? (4) LA G B D g»] 1540 uoluntatem O? terrenam O? Ansp., exit A [R r H b e p]

CONTRA PHILOSOPHOS V

338 1550

1555

1560

Iamblichus [philosophus] De duabus ciuitatibus, quarum una est hominum secundum carnem, altera secundum spiritum uiuere in sui cuiusque generis pace uolentium et, cum id quod expetunt adsequuntur, in sui cuiusque generis pace uiuentium hactenus a te habitus sermo mire subtiliterque perorauit. Verum quod non in hac terrena ac mortali, sed potius in illa immortali ac caelesti ciuitate uera beatitudo dignis tribuatur ac sine ullo termino possideatur, a te sermone luculento est dissertum sufficienterque expositum. Nunc ergo his, quae satis disputata sunt, omissis et ob legentium utilitatem scripto traditis, ut ad alia transeamus, rationis ordo deposcit. Ergo Varrone philosopho paululum amoto, cum quo tibi laboriosum disputationis certamen sors indixit ultima, mecum,

si tuae placet dignationi,

est disserendum mihique a te, quid sit se|cundum carnem, quid 271 1565 secundum spiritum uiuere demonstrandum. (Augustinus. Cum igitur multis modis, quos perscrutari et colligere longum est, diuina scriptura nuncupet carnem : quid sit secundum carnem uiuere, quod profecto malum est), cum ipsa 1570 carnis natura

non sit malum, ut indagare possimus, inspicia-

mus diligenter illum locum epistulae Pauli apostoli, quam scripsit ad Galatas, ubi ait : Manifesta autem sunt opera carnis,

quae suni formicationes, immunditiae, luxuriae, idolorum serwitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animo1575 sitates, dissensiones, haereses, imuidiae, ebrietates, commessa-

Hones el his similia ; quae praedico uobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt regnum Dei non possidebunt. Iste totus 1551 1551/1554 1554/1564 1564/1565 1567/1594

IA VICHTEA, AV ci 14, proprium AV ci 14, AV ci 14,

10357 1, 18-21

CC 48 p. 414. CC 48 p. 414.

2, 1-2 2, 34-61

CC 48 p. 414. CC 48 p. 415-416.

1572/15? Gal. 5, 19/21.

1550 Iamblicus V/ O? (sic sezzper) — philosophus] oz. O? 1551 De — est] quas ciuitates duas ... appellare possemus. Vna quippe est 74 15583 quod] oz. O? 1559 Nunc] Tunc z4zsp. 1564 carnem] creatorem O? 1565 demonstrandum] cf AV ci 14, 2, 1 : uidendum 1566/1569 Augustinus. — malum est] ozzz;. V O? 1567 igitur] ergo 24nsp. 1568 scriptura] nostra add. 7Ansp. 1572 sctipsit] om. O? galathas V/ O? sunt autem — O? 1573 forniconnes O? immundici O? luxuriae V/ O? (LA) [re//. v] zAnsp., luxutia 24 [V/ e 5 ed. JArg.] 1575/1576 commessationes] V/ O? C4) L4 F G H conm.)], comisationes 74 [T p, comissat. e/], comessationes (L4) [B a P v] ZAnsp.

CONTRA PHILOSOPHOS V

339

epistolae apostolicae locus, quantum ad rem praesentem satis esse uidebitur, consideratus poterit hanc dissoluere quaes1580 tionem, quid sit secundum carnem uiuere. In operibus namque carnis, quae manifesta esse dixit eaque commemorata damnauit, non illa tantum inuenimus, quae ad uoluptatem pertinent carnis, sicuti sunt fornicationes, immunditiae, luxuriae, ebrietates, commessationes ;uerum etiam illa, quibus animi

158; uitia demonstrantur

Quis enim

a uoluptate carnis aliena.

seruitutem, quae' idolis exhibetur, ueneficia, inimicitias, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses,

inuidias non potius intellegat animi esse uitia quam carnis ? Quando quidem fieri potest, ut propter idolatriam uel haeresis errorem a uoluptatibus corporis temperetur ; et tamen alicuius 1590 tunc etiam homo, quamuis carnis libidines continere atque cohibere uideatur, secundum carnem uiuere hac apostolica auctoritate conuincitur, et in eo, quod abstinet a uoluptatibus carnis, damnabilia opera carnis agere demonstratur. Apertis159; sime quippe ad Corinthios dicit : Cum. enim sint inier «os aemulatio et contentio, nonne carnales estis e secundum homà-

nem ambulatis ? Quod ergo est ambulare secundum hominem, hoc est esse carnalem, quod a carne, id est a parte hominis, intellegitur homo.

1600 Iamblichus. At nos Platonici dicimus carnem causam esse in | malis 278 moribus quorumque uitiorum, eo quod anima carne affecta sic uiuit. "

Augustinus. 1605

Profecto,

qui hoc dicis, non

uniuersam

hominis

naturam

diligenter aduertis. Nam corpus quidem corruptibile aggrauat 1594/1599 AV ci 14, 4, 31-55 1601/1610 ( AV ci 14, 5, 1-9

1605

CC 48 p. 418-419. CC 48 p. 416.

proprium (cf supra l. 1601)

1593/1597 1 Cor. 3, 5.

1606/1607 Sap. 9, 15.

1584 commessa24 1383 luxuriae] V O? (4) [B H B / ed. Arg.] ZAnsp. ,luxuria ones 74 [T7], comestiones] V7 O? (,4) [comess., comess., conmess. rell. »], comisati 1587 aemulationes] oz. Z4nsp. 1585 demonstratur 74755. sationes (4) zAnsp. tunc

1591 etiam 1590 a] 4, aut V, an O?, a[ut] 24n:5. 1588 uitia esse — 44 Wy] 4Ansp., q. «Paulus» re/I. [V CA) O? V quippe] 1395 O? tota tunc] 4 (sint» A [sint .4 F G B H B a P p, oz. V 1 Wey br sec. .A [PaulusP v, apts G] 1601 10 ; 428, 6), sit e inter uos sint eZ. 71rg. »] 115, 31, EL Graec. (cf Cypr. CS quorum(— O? V ue] quorumq 1602 44 dicit m At — dicimus] Quod si quisqua quorum(cum)que Z4msp. cumque, cf AV «ci 19, 18, 66), quorumcumque 4, 1606 aduertit 74

340

CONTRA PHILOSOPHOS V

animam. Vnde apostolus ait : Efsi exterior homo moster corrumpitur : scimus quia, si terrena mostra domus huius habitaHonis resoluatur, aedificationem habemus ex Deo, domum mon

1610

1615

1620

1625

1630

manu [actam aeternam n. caelis. Et quamdiu sumus in hac habitatione, ingemiscimus grauati, in quo nolumus exspoliari, sed superuestiri, ut absorbeatur mortale a uita. Et aggrauamur ergo corruptibili corpore et ipsius aggrauationis causa(m» non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem scientes nolumus corpore spoliari, sed eius immortalitate superuestiri. Et tunc enim erit, sed quia corruptibile non erit, non grauabit. Iamblichus. At nos omnia animae mala ex corpore affirmamus accidisse. Vnde Vergilius Platonicam luculentis uersibus explicauit sententiam dicens : Igneus est illis uigor et caelestis origo Seminibus, quantum non noxia corpora tardant Terrenique hebetant artus moribundaque membra, omnesque illas notissimas quattuor animi perturbationes, cupiditatem timorem, laetitiam tristitiam, quasi origines omnium peccatorum atque uitiorum uolens intellegi ex corpore accidere. Augustinus. Certe aliter se habet fides nostra. Nam corruptio corporis, quae aggrauat animam, non peccati primi est causa, sed 1610/1617 AV ci 14, 5, 11-18 1619/1628 AV ci 14, 3, 20-30 1630/1656 AV ci 14, 3, 34-60

CC 48 p. 416-417. CC 48 p. 417. CC 48 p. 417-418.

1607/1608 cf 2 Cor. 4, 16. — 1608/1610 id. 5, 1. — 1610/1612 id. 5, 4. 1622/1624 Vetg., /den. 6, 730/732.

1607 apostolus] etiam idem praem. 44 ait] agens de hoc corruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat 74 1607/1608 corrumpitur] -t- (sec.) O? s. 7. 1608 scimus] inquit adZ. A huius] V O? (4) A? F G B B e] ZAnsp., om. A [V 413 H ablpwu] 1610 Et quamdiu] Etenim qui 4 sumus in in O? 1611 ingemiscimus] V/ O? (4) [B a p 7], ingemescimus 24 2455. 1613 causa (m)»] ZAnsp., causa I/ O?, causam A 1615 immortalitate] in motalitate O? 1616 superuestiri] 7 O?, uestiti 44, [super]uestiti 74755. cotruptibli O? 1619 At nos] V JAnsp., Bt nos O?, Verum tamen quia 74 animae mala] V/ O? (A) [B v] Ansp., mala animae — ;4 affirmamus] putant 74 1619/1620 accidisse. Vnde Vergilius] accidisse, in ettore sunt. Quamuis enim Vergilius 74 1620 Platonicam] uideatut add. JA explicare 74 1622 illis] V O? CA)[V GBB bel ped. -Arg. Hoffm. Wey] AAnsp., olis 44 [.4 F a v, illi H] 1624 Terrenique] -ni- O? s. 7 1630 Certe] tamen 24

CONTRA PHILOSOPHOS V

1655

poena ; nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse corruptibilem carnem. Ex qua corruptione carnis licet existant quaedam incitamenta uitiorum et ipsa desideria uitiosa, non tamen omnia uitae iniquae uitia trisunt carni, ne ab his omnibus

buenda

1640

341

diabolum,

purgemus

qui non habet carnem. Etsi enim diabolus fornicator uel ebriosus uel si quid huius modi mali | est, quod ad carnis per- 279 tinet uoluptates, non potest dici, cum sit etiam talium peccatorum suasor et instigator occultus : est tamen maxime superbus atque inuidus. Quae illum uitiositas sic obtinuit, ut propter hanc esset in carceribus caliginosi huius aeris aeterno supplicio destinatus. Haec autem uitia, quae tenent in diabolo principatum, carni tribuit apostolus, quam certum est diabo-

1645 lum non habere. Dicit enim inimicitias, contentiones, aemulationes, animositates, inuidias opera esse carnis ; quorum om-

nium malorum caput atque origo superbia est, quae sine carne regnat in diabolo. Quis autem illo est inimicior sanctis ? Quis aduersus eos contentiosior, animosior et magis aemulus atque

1650 inuidus

inuenitur ? Et haec omnia cum

sine carne,

habeat

quo modo sunt ista opera carnis, nisi quia sunt opera hominis, quem, sicut dixi, nomine carnis appellat ? Non enim habendo

carnem, quam non habet diabolus, sed uiuendo secundum se ipsum, hoc est secundum hominem, factus est homo similis

1655

diabolo ; quia et ille secundum se ipsum uiuere uoluit, quando in ueritate non stetit. Cum ergo uiuit homo secundum hominem,

non

Deum,

secundum

similis est diabolo;

quia nec

sed

secundum

angelo secundum angelum, sed secundum Deum uiuendum fuit, ut staret in ueritate. Cum ergo uiuit homo secundum non

uiuit

secundum

se

ipsum,

1660

ueritatem,

1665

bona est ; sed deserto Creatore bono uiuere secundum creatum bonum non est bonum, siue quisque secundum carnem siue

Deum. Deus est enim qui dixit : Ego sum ueritas. Non igitur opus est in peccatis uitiisque nostris ad Creatoris iniuriam carnis accusare naturam, quae in genere atque ordine suo secundum

animam

siue secundum totum hominem,

1656/1659 AV ci 14, 4, 1-5 1659/1661 AV ci 14, 4, 7-9 1661/1735 AV ci 14, 5, 1- 14, 7, 9

1642/1643 cf Iud. 6 ; 2 Petr. 2, 4.

qui ex

CC 48 p. 418. CC 48 p. 418. CC 48 p. 419-421.

1645/1646 cf Gal. 5, 20.

1659 cf Io. 8, 44.

1661 id. 14, 6.

GB HBepv] AAnsp., At A Ot CA) LAF 1650 Et] 1637 enim] ozzzz. V zAnsp. 1659 1658 sed] et O? 1651 quia opera sunt — 44 [V 72, ad /!, omm. a 0| 1662 uiciisque] -que O? ;. 7. 1661 igitur] ergo O? ergo] uero O*, itaque J4

342

CONTRA PHILOSOPHOS V

anima constat et carne, unde et nomine solius animae et no-

mine solius carnis significari potest, eligat uiuere. Nam qui uelut summum bonum laudat animae naturam et tamquam

1670 malum naturam carnis accusat, profecto et animam carnaliter

appetit et carnem carnaliter fugit, quoniam id uanitate sentit

humana, non ueritate diuina.

Iamblichus. Nos Platonici non sic desipimus, ut tamquam mali naturam 1675 terrena corpora

detestemur,

cum

omnia

elementa,

quibus

|

iste mundus uisibilis contrectabilisque compactus est, quali- 280 tatesque eorum Deo artifici tribuamus ; uerum tamen ex terrenis artubus moribundisque membris sic affici animas adfirmamus, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et timorum et 1680 laetitiae siue tristitiae ;quibus quattuor uel turbationibus uel passionibus omnis humanorum morum uitiositas continetur. Augustinus. Hoc si ita est, quid est quod Aeneas apud Vergilium, cum 168s audisset a. patre apud inferos animas rursus ad corpora redituras, hanc opinionem miratur exclamans : O pater, anne (aliquas) ad caelum hinc ire putandum est Sublimes animas iterumque ad tarda reuerti Corpora ? Quae lucis miseris tam dira cupido ? 1690 Numquidnam haec tam dira cupido ex terrenis artubus moribundisque membris adhuc inest animarum illi praedicandissimae puritati? Nonne ab huius modi corporeis, ut dicit, pestibus omnibus eas asserit esse purgatas, cum rursus (ncipiunt) in corpora uelle reuerti ? Vnde colligitur, etiamsi ita se 1695]haberet, quod (est? omnino uanissimum, uicissim alternans incessabiliter euntium atque redeuntium animarum mundatio et inquinatio, non potuisse ueraciter dici omnes culpabiles atque uitiosos motus animarum eis ex terrenis corporibus inolescere, si quidem secundum ipsos illa, ut locutor nobilis

1679/1682 cf Cic., Tusc. 4, 6 (11). 1694 id. 6, 751.

1687/1689 Verg., 7er. 6, 719/721.

1693/

1674 Nos — desipimus] Non quidem Platonici sicut Manichaei desipiunt 44 1675 detestentur 74 1677 tribuant 44 1678 artubus] actibus 7 O? 1679 adfitmamus] opinanut 24 1680 turbationibus] perturbationibus 24, (pet»turbationibus 24z:p. perturbationibus, ut Cicero appellat 24 1681 passionibus, ut plerique uerbum e uerbo Graeco exprimunt 74 1684 Hoc] Quod A 1686 miratus O? 1687 «aliquas»] oz. V' O?, aliquas 44 z4nsp. 1690 artibus] ex attubus O? eras. 1691/1692 praedicatissimae 74 1693/1694 cincipiunt)] ZAnsp., omm. V. O?, incipiunt 74 1695 (est»] 4Ansp., omm. V. O?, est .A

343

CONTRA PHILOSOPHOS V 1700

ait, dira cupido usque adeo ex corpore non est, ut ab omni

corporea peste purgatam et extra omne corpus animam consti-

tutam ipsam esse compellat in corpore. Vnde etiam illis fatentibus non ex carne tantum afficitur anima, ut cupiat metuat,

r705

1710

1715

laetetur aegrescat, uerum etiam ex se ipsa his potest motibus agitari. Interest autem qualis sit uoluntas hominis ; quia si peruersa est, peruersos habebit hos motus ; si autem recta est, non solum inculpabiles, uerum etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in. omnibus; immo omnes nihil aliud quam uoluntates sunt. Nam quid est cupiditas et laetitia nisi uoluntas in eorum consensione quae uolumus ? Et quid est metus aut tristitia nisi uoluntas in dissensione ab his quae nolumus? Sed cum consentimus appetendo ea quae uolumus, cupiditas ; cum autem consentimus fruendo his quae uolumus, laetitia uocatur. Itemque | cum dissentimus ab eo quod accidere 281 nolumus,

autem

talis uoluntas metus est; cum

dissentimus

ab eo quod nolentibus accidit, talis uoluntas tristitia est. Et omnino pro uarietate rerum, quae appetuntur atque fugiun-

tur, sicut allicitur uel offenditur uoluntas hominis, ita in hos

uel illos affectus mutatur et uertitur. Quapropter qui secun-

1720 dum Deum, non secundum hominem uiuit, oportet ut sit ama-

tor boni ; unde fit consequens ut malum oderit. Et quoniam nemo natura, sed quisquis malus est, uitio malus est : perfectum

odium

debet malis, qui secundum

Deum

uiuit, ut nec

propter uitium oderit hominem nec amet uitium propter homi-

1725 nem, sed oderit uitium, amet hominem.

Sanato enim uitio to-

tum quod amare, nihil autem quod debeat odisse remanebit. Nam

cuius propositum

est amare

Deum

et non

secundum

hominem, sed secundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum : procul dubio propter hunc amorem dicitur uolunappel1730 tatis bonae, quae usitatius in scripturis sanctis caritas litteras sacras easdem secundum quoque amor sed latur; dicitur. Nam et amatorem boni dicit apostolus esse debere, quem regendo populo praecipit eligendum, et ipse Dominus me plus Petrum apostolum interrogans cum dixisset : D2ligis intelleVnde te. amo quia scis tw 1735 his ? ille respondit : Domine 1735/1737 AV ci 14, 7, 16-18

CC 48 p. 421-422.

1727/1729 cf Matth. 22, 57 €t 39. 1722/1923 cf Ps. 158, 22. 1736 ibid. 1734/17385 Io. 21, 15. T'iturso7/0.

1732/1733 cf

1702 ipsam] V O? (4) [V? .4 B (rell. 2?) v Hoffm. 1700 non est ex cotpote — /Á 1710 aut] atque 74 1707 laudabilis O? Ansp., ipsa. A[V1 F GH / Arg.] 1719 Quapropter] homo ad4. 4, q. (homo] 1717/1718 50s? fugiuntur O?* /ac. dicit apostolus] 1732 amatorem] -at- O? s. 7. 1723 odium] V s. 7. zAnsp. JA — dicit s apostolu AAnsp., v] V O0? (A) [B

344

CONTRA PHILOSOPHOS V

gimus, quod etiam Dominus cum dicebat : D2ligis me ? nihil aliud dicebat quam : Amas me ? Iamblichus. At nos dicimus aliud esse dilectionem siue caritatem, aliud 1740

amorem. Dicimus enim dilectionem accipiendam esse in bono, amorem in malo.

1745

Augustinus. Vos uideritis philosophi qua ratione ista discernatis ;amorem tamen uos in bonis rebus et erga ipsum Deum magni pendere, libri uestri satis loquuntur. Sed scripturas religionis

nostrae, quarum auctoritatem ceteris omnibus litteris anteponimus, non aliud dicere amorem, aliud dilectionem uel caritatem, insinuandum fuit. Nam et amorem in bono dici

1750

1755

iam ostendimus. Sed ne quis existimet amorem quidem et in bono et in malo, dilectionem | autem non nisi in bono esse 282 dicendam, illud attendat quod in psalmo scriptum est : Qui autem diligit iniquitatem, odit anómam suam, et illud apostoli Iohannis : S? qwis dilexerit mundum, mon. est dilectio Patris in €0. Ecce uno loco dilectio et in bono et in malo. Amorem autem in malo, quia in bono iam ostendimus, ne quisquam flagitet, legat quod scriptum est : Erwnt homines se ipsos amantes, amatores becunzae. Recta itaque uoluntas est bonus amor et uoluntas peruersa malus amor. Amor ergo inhians habere quod amatur, cupiditas est, id autem habens eoque laetitia est ; fugiens quod ei aduersatur, timor est,

1760 fruens

idque si acciderit sentiens tristitia est. Proinde mala sunt ista, si malus amor est ; bona, si bonus.

1739/1741 AV ci 14, 7, 21-24 1743/1762 AV ci 14, 7, 25-45

CC 48 p. 422. CC 48 p. 422.

1736 Io. 21, 16. 1737 id. 21, 17. 5n 1756/1757 2 Tim. 5, 2.

1736 cum dicebat Dominus — 4

1751/1752 Ps. 10, 6.

1753/1954 1 Io. 2,

1739 At nos dicimus] nonnulli arbitrantur 74

1740 Dicunt Z4 1741 amotem] -tem O? x. /.. — 1943 Vos — qua] Sed uidetint philosophi utrum uel qua ;4 philosophi uidetritis — O? discernant 24 1744. uos] eos 4 1745 uestri] eotum 24 loquuntur] locuntur V O? (4) [W F G H e ed. Arg.] 1750 bono et in malo] V O? (j4) [B ed. zArg. v] 4Ansp., malo et in bono A 1751 scriptum est in spsalmo (zc /) O? 1752 odit animam] o. a. O? 1754 eo] V' O? C4) [a ed. ZArzg. v], illo 44 2Ansp. 1756 Erunt] enim add. A

1760 est!] oz. A

CONTRA PHILOSOPHOS V

345

Iamblichus. Haec, quae asseris, mihi abs te uestrarum litterarum testi-

1765 moniis apertius probari cupio.

Augustinus. Adhibe ergo diligentiam ! Concupiscit apostolus d?ssolw; et esse cum Christo ; et : Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum. Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut, si

1770 cupiditas uel concupiscentia dicatur nec addatur cuius rel sit,

non nisi in malo possit intellegi. Laetitia in bono est : Laeta-

mini in Domino el exultate iusti ; et : Dedisti laetitiam $n corde Timor in bono meo ; et : Adimplebis me laetitia cum wultu tuo. ' uestram tremore el timore Cum : ait ubi est apud apostolum,

1775 ipsorum. salutem. (operamini) et : Noli in altum. sapere, sed time ;. et : Timeo aulem, ne, sicut serbens Euam seduxit astutia

sua, sic uestrae mentes corrumpantur a. castitate, quae est in Christo.

Iamblichus. De tristitia uero scrupulosior quaestio est, utrum inueniri possit in bono. Quod cupiditas uel concupiscentia siue laetitia siue tristitia siue timor in bono accipi possunt, breuiter tua exposui(t) diligentia, de quo inter philosophos nostros. diuersae extant sententiae. Nunc quaeso ad cetera explanan1785 da. pro nobis !

1;0

1164/1767 1767/1768 1768/1780 1780/1781 1781/1785

proprium AV ci 14, 7, 46 AV ci 14, 7, 49-58 AV ci 14, 7, 62-65 proprium

1767/1768 Phil. 1,25.

CC 48 p. 422. CC 48 p. 422-425. CC 48 p. 423.

1768/1769 Sap. 6,21. — 17971/17;2 Ps. 31, Yr. — 1982/

1793 id. 15, 11. 1773 id. 4, 7. 1746/1778 2 Cor. 11, 3. LIT.

1774/17*5 Phil. 2, 12.

1775/1776 Rom.

1771 Laeti74 1764/1765 Haec — cupio] Quod dicimus, de scripturis probemus 1772/1773 cot laetitiam] le. O? tiain]leticiam V/ —— 1772 exultate] ex. o? 1774/ laetitia cum uultu tuo] le. cum u. t. O? 1773 Implebis O? meum JA oz. V O?, ni)] (operami 1775 O? l/ i. u. tre. ipsorum] uestram 1775 tremore 1775/1776 Noli in altum sapete, sed time; in] oz. A operamini 44 74nsp. aja 1777 sic] et add. A, sic (et? ZAnsp. 1776 et] ozz. O? et] ozzz. V ;Ansp. 1781 bono.] Iam1779 Iamblicus O? zzarg., omm. V. JAnsp. (2 autem) O? 1781/1785 Quod - nobis] oz. O* blichus add. V ^Ansp., T. om. O? (cf I. 1779) 1985 pro] V, quo] 44s:sp., qua V 1783 exposui(t? JAmsp., exposui l7 petge 44nsp.

346

CONTRA PHILOSOPHOS V

283 Augustinus. Tristitiam Cicero magis aegritudinem appellat, dolorem autem Vergilius, ubi ait : "Dolent gaudentque,' sed ideo maluit tristitiam dicere, quia aegritudo uel dolor usitatius in corpori1790 bus dicitur. Quas enim Graeci appellant e/madeías, Latine autem Cicero constantias nominauit, Stoici tres esse uoluerunt

1795

1800

1805

1810

pro tribus perturbationibus in animo sapientis, pro cupiditate uoluntatem, pro laetititia gaudium, pro metu cautionem ; pro aegritudine uero uel dolore, quam ego uitandae ambiguitatis gratia tristitiam malui dicere, Stoici uero negauerunt esse posse aliquid in animo sapientis. Voluntas quippe, inquiunt, appetit bonum, quod facit sapiens ; (gaudium de bono adepto est, quod ubique adipiscitur sapiens ;» cautio deuitat malum, quod debet sapiens deuitare ; tristitiagm] porro quia de malo est, quod iam accidit, nullum autem malum

existi-

rant posse accidere sapienti, nihil in eius animo pro illa esse posse dixerunt.

Iamblichus. Sic ergo illi loquuntur, ut uelle gaudere cauere negent nisi sapientem ; stultum autem non nisi cupere laetari, metuere contristari ; et illas esse tres constantias, has autem quattuor perturbationes secundum Ciceronem, secundum plurimos autem passiones. Graece autem illae tres, sicut dixisti, appellantur e?wáóewa, istae autem quattuor má. Augustinus. Vtrum haec locutio scripturis nostrae religionis congruat, cum quaererem diligenter, illud inueni quod ait propheta : Non est gaudere impiis, dicii Dominus ; tamquam impii laetari

1787/1190 AV ci 14, 7, 59-62 1790/1818 AV ci 14, 8, 1-26

CC 48 p. 423. CC 48 p. 423.

1787/1790 cf Cic., Tusc. 3, 1o (22). 1788 Verg., 7den. 6, 733. Cic., Tusc. 4, 6 (11) - 7 (14). 1813 Is. 57, 21.

1790/1802 cf

1787 'Iristitiam (cf supra J. 1780)] quam 24 1788 gaudent dolentque — 7 O? malui A ZAnsp. 1790 c)zaSeías] 4, euphacias V/ O? (4) [V B e1], eupathias

-Ansb.

| i794ego]nosz4

1795 maluimus 4

Stoici uero] oz. 4

[uero]

ZAnsp. 1797/1798 (gaudium — sapiens?] zAnsp., oz. V' O?, gaudium — sapiens A 1799 tristitia 44 74nsp. 1806 tres esse — 4 1807/1808 plurimos autem] V7 O? (A) [B »] 44nsp., autem plurimos — 24 1808 dixi 44 1809 ebráDeu] 44, euphacie T7 O?, eupathiae 74z:sp. má] A, phate V'(L4) [H e1], phate O?, pathe 745p. 1811 Haec locutio utrum -— 24 nostrae religionis]

£f AV ci 14, 7, 28, sanctis

4

1812 quaererem] quantum potui add. 44

CONTRA PHILOSOPHOS V

347

possint potius quam gaudere de malis, quia gaudium proprie 1815 bonorum et piorum est. Item illud in euangelio : Quaecumque uultis ut faciant uobis homines, haec et uos facite illis, ita. dictum uidetur, tamquam nemo possit aliquid male uel turpiter uelle, sed cupere. In eo quod dixit 'uultis', iam uoluit intellegi *bona'. Non enim 'cupitis'. Non tamen semper his proprie1820 tatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum

est. Quis enim nescit impios exultare laetitia ?*Et tamen : Non est gaudere impiis, dicit Dominus. Vnde, nisi quia gaudere aliud est, quando proprie signateque hoc | uerbum ponitur ? 284 Quid autem magnum in caritatis laudibus dixisset apostolus, 182; quod non gaudeat super iniquitate, nisi quia ita malignitas gaudet ? Et apud auctores saecularium litterarum talis istorum uerborum indifferentia reperitur. Ait enim Cicero orator amplissimus : 'Cupio, patres conscripti, me esse clementem." Quiaid uerbum in bono posuit, quis tam peruerse doctus 183o existat, qui non eum 'Cupio' sed 'volo' potius dicere debuisse contendat ? Porro apud Terentium flagitiosus adolescens insana flagrans cupidine : Nihil uolo aliud, inquit, nisi Philumenam.

Quam uoluntatem fuisse libidinem responsio, quae ibi serui

suo : 1835 eius sanioris inducitur, satis indicat. Ait namque domino

Quanto satius est,

tuo, Te id dare operam, qui istum amorem ex animo amoueas

Quam id loqui, quo magis libido frustra accendatur tua ? Gaudium uero eos et in malum posuisse ille ipse Vergilianus 184o testis est uersus, ubi has quattuor perturbationes summa breuitate complexus est : Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque. Dixit etiam idem auctor : Mala mentis gaudia. 184; Proinde

uolunt

cauent

gaudent

et boni et mali;

atque ut

et eadem aliis uerbis enuntiemus, cupiunt timent laetantur

seu recta boni et mali ; sed illi bene, isti male, sicut hominibus 1819/1821 AV ci 14, 8, 35-38 1821/1823 AV ci 14, 8, 42-45 1824/1873 AV ci 14, 8, 58-108

CC 48 p. 424. CC 48 p. 424. CC 48 p. 424-425.

1822 Is. 57, 21. 1815/1816 Matth. 7, 12. 1833 Ter., /Andr. 2, 1, 6. 2101): Car 1844. id. 6, 278/279. Verg., Aen. 6, 733.

1828 Cic., 1825 1 Cor. 15, 6. 1842 1836/1838 id. 2, 1, 7-8.

1819 bono O? 1818 In] quia in 4 — uoluit iam — O? 181? mali V/ O* 1832 fragrans O? —— 1833 74 ens adulesc 1831 7n. a ferenti 1827 (in»dif filiumenam e!] Philumenam] 4A 74z5p., flomenam V^ O? CA) [B, nisi] O? zar. cupiunt gaudent1842 O? 7 ueritate e] breuitat 1841 1839 malo 44 ZAnsp. que dolentque V O?

348

CONTRA PHILOSOPHOS V

siue peruersa uoluntas est. Ipsa uero tristitia, pro qua Stoici nihil in animo sapientis inueniri posse putauerunt, reperitur 18; bona et maxime apud nostros. Nam laudat apostolus Corinthios, quod contristati fuerint secundum Deum. Sed fortasse quis dixerit apostolum illis fuisse congratulatum, quod contristati fuerint paenitendo, qualis tristitia, nisi eorum qui peccauerint, esse non potest. Ita enim dicit : Video, quod epistula 1855 illa, etsi ad horam, conirisiauit uos,: munc gaudeo, non quia contristati estis, sed quia contristati estis n paenitentiam. Conirislali enim. estis secundum

Deum,

ut in nullo detrimentum

jatiamini ex nobis. Quae enim secundum Deum tristitia. est, paenitentiam in salutem impaenitendam operatur ; mundi au1860 Lem tristitia morlem operatur. Ecce enim id. ipsum | secundum 285 Deum contristari, quantam per[ecit in uobis industriam.

Iamblichus. - Ad haec possunt Stoici pro suis partibus respondere, ad hoc uideri utilem esse tristitiam, ut peccasse paeniteat ; in 1865 animo autem sapientis ideo esse non posse, quia nec peccatum in eum cadit, cuius paenitentia contristetur, nec ullum aliud malum, quod perpetiendo et sentiendo sit tristis. Nam et Alcibiadem ferunt, si me de nomine hominis memoria non fallit,

cum sibi beatus uideretur, Socrate disputante et ei quam miser 1870 esset, qu(oni»am stultus esset, demonstrante fleuisse. Huic ergo stultitia fuit causa etiam huius utilis optandaeque tristitiae, qua homo esse se dolet, quod esse non debet. Stoici autem non stultum, sed sapientem aiunt tristem esse non posse.

1875;

Augustinus. Certe apud nos iuxta scripturas sanctas sanamque doctrinam ciues sanctae ciuitatis Dei in huius uitae peregrinatione secundum Deum uiuentes *metuunt cupiuntque, dolent gaudentque', et quia rectus est amor eorum, istas omnes affectio1875/1891 AV ci 14, 9, 4-21

1854/1861 2 Cor. 7, 8/11. Verg., 4den. 6, 733.

CC 48 p. 426.

1867/1870 cf Cic., Tusc. 3, 32 (77).

1877/1878

1848 siue] seu A ZAnsp. ueto] quoque 24 18380 bona] in bono 24 24zsp. 18532 illis apostolum — JA 1853/1854 peccauerunt O? (74) [H ed. zArg.] 1856 in] 0297) 1858 tristitia est] / O? (C4) [B] z4nsp., est tristitia — 24 1861 nobis I7 O? 1863 Ad haec] Ac pet hoc 4A 1867 sit] it 7 O? 1870 quoni»am] z4zsp., quam V/ O?, quoniam ;4 1872 se esse — O? dolat O? pes Cette] oz. A nos] autem a4. ;4 1877/1878 gaudent dolentque — Q?

CONTRA PHILOSOPHOS V

349

nes rectas habent. Metuunt poenam aeternam, cupiunt uitam 188o aeternam, dolent in spe, quia ipsi in semet ipsis adhuc ingemiscunt adoptionem, expectantes redemptionem corporis sui ; gaudent in re, quia fiet sermo, qui scriptus est : Absorta est mors in uictoria. Item metuunt peccare, cupiunt perseuerare ; dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. Vt enim metuant 1885 peccare, audiunt : Quoniam abundabit iniquitas, refrigescet caritas multorum ; ut cupiant perseuerare, audiunt quod scriptum est : Qué perseuerauerit usque in finem, hic saluus eril ; ut doleant in peccatis, audiunt : Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et ueritas (n nobis non 189o es! ; ut gaudeant in bonis operibus, audiunt : H?larem datorem diligit Deus. Non solum autem propter semet ipsos his mouentur affectibus, uerum etiam propter eos, quos liberari cupiunt et ne pereant metuunt, et dolent si pereunt et gaudent si liberantur. Illum ergo optimum et fortissimum uirum, Paulum 1895 dico cum tem nos,

apostolum, consideremus ga |dere cum gaudentibus, flere 286 flentibus, foris habentem pugnas, intus timores, cupiendissolui et esse cum Christo, desiderantem uidere Romaut aliquem fructum habeat et in illis, sicut et in ceteris

gentibus, aemulantem Corinthios, et ipsa aemulatione metuen-

19oo tem,

ne

seducantur

eorum

mentes

a castitate,

quae

est in

Christo, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis de Israelitis habentem, quod Z2gnorantes Dei iustitiam. et suam uolentes constituere iustitiae Dei mon essent subiechi ; nec solum

dolorem,

uerum

etiam

luctum

suum

denuntiantem

1905 eius quibus(dam), qwi ante peccauerunt el non egerunt aeni1891/1894 AV ci 14, 9, 33-36 1894/1895 proprium (cf AV ci 14, 9, 56-47) 1893/1911 AV ci 14, 9, 47-65

CC 48 p. 426.

CC 48 p. 427.

1885/1886 Matth. 24, 1882/1883 1 Cor. 15, 54. 1880/1882 cf Rom. 8, 235. 1890/1891 2 Cor. 9, 7. 1888/1890 1 Io. 1, 8. 1887/1888 id. 1o, 22. 122 1897/ 1896/1897 Phil. 1, 25. 1896 2 Cot. 7, 5. 1895/1896 Rom. 12, 15. 1899/1901 cf 2 Cor. 11, 2/5. 1898/1899 cf id. 1, 15. 1898 cf Rom. r1, 11. 1904/1906 2 Cor. 12, 21. 1902/1903 Rom. 10, 5. 1901/1902 cf Rom. 9, 2.

1880 spe] V/ O? CA) [B] Z4n55., te 4 [se AGHabce] Absotpta z4nsp. Ansp., spe 4A (cf Rom. 12, 12)

1882 re] V O? CA) [B] 1883 uictoria] V/ O? (.4)

1885 refrigescet] V 44 ZAnsp., tefri[V B H Es? Oros.] AAnsp., uictoriam 44 1886 cupiunt / — 1890 opetigescit O? (4) [V / H E ed. Arg. zefrigescat B] 1894 ergo] O?, igitur V Z4Ansp., quippe 44 1891 semet] se A bus bonis — 74 1895 consideremus] 1894/1895 Paulum dico apostolum] cf 44V ci 14, 9, 36-47 /, expectantem 2], expectans , Arg. ed. spectant 44 [V F H p v, spectantem A G b e E 1900/1901 est in Christo] 1899/1900 metuerentem ( ?) O? spectamus (4) [B] 1905 eis quibus(dam)] eis quibus 17 V. O? CA) [J] Ansp., in. Christo est —- 44 24nsp. am) quibus(d eis (ex) .4, m O*, quibusda

350

CONTRA PHILOSOPHOS V

tentiam super immunditia et. formicationibus suis. Hi motus, hi affectus de amore boni et sancta caritate uenientes, si uitia sunt, sinamus, ut ea, quae uere uitia sunt, uirtutes uocentur. I9IO

Sed cum rectam rationem sequantur istae affectiones, quando ubi oportet adhibentur, quis eas tunc morbidas seu uitiosas passiones audeat dicere? Iamblichus. Vtrum lesus magister uester, quem uos Christiani colitis, hos habuerit affectus, mihi aperiri desidero.

Augustinus. Ipse Dominus Iesus in forma serui agere uitam dignatus humanam, sed nullum habens omnino peccatum adhibuit eos, ubi adhibendos esse iudicauit. Neque enim, in quo uerum erat hominis corpus et uerus hominis animus, falsus erat humanus 1920 affectus. Cum ergo eius in euangelio ista referuntur, quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit, quod dixerit : Gaudeo $ropter uos, ut credatis, quod Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod concupierit cum discipulis suis manducare pascha, quod propinquante passione 1925 tristis fuerit anima eius usque ad mortem : non falso utique referuntur. Verum ille hos motus certae dispensationis gratia ita cum uoluit suscepit animo humano, ut cum uoluit factus

1915

est homo. Proinde, quod fatendum est, etiam cum | rectas et 281 secundum Deum habemus has affectiones, huius uitae sunt,

1930

non illius, quam futuram speramus, et saepe illis etiam inuiti cedimus. Itaque aliquando, quamuis non culpabili cupiditate, sed laudabili caritate moueamur, etiam dum nolumus flemus.

Habemus ergo eas ex humanae condicionis infirmitate ; non autem ita Dominus Iesus Christus, cuius et infirmitas fuit ex

1913/1914 (|proprium AV ci 14, 10, 1-2 1916/1967 AV ci 14, 9, 64-114

CC 48 p. 430. CC 48 p. 427-428.

1913 cf Matth. 25, 10. 1916 cf Phil. 2, 7. 1920/1921 cf Marc. 5, 5. 1922 To. 11,15. 1922/1923 cf id. 11, 55. 1923/1924 cf Luc. 22, 15. 1924/1925 cf Matth. 26, 38.

1907 sancta] de praez. A katitate O? uitia] uocanda aZ. 74, u. (uocanda» ZAnsp. 1910 morbidas] V O? (L4) [B e? E] ZAnsp., morbos 24 [moribus V1] 1913/1914 Vtrum — affectus] Sed utrum primus homo uel primi homines (duorum erat quippe coniugium) habebant istos affectus 74 (cf 44V ci 14, 10, 1-2) — 1916 Ipse] Quam ob rem etiam praem. 44 lesus] om. .4 191v eas JA .Ansp. 1918 adhibendas 44 7475. 1923 concupiuetit 74 1924 passionis O? — 1925 usque ad mortem] ozz. 74 1926 certe V O? (L4) [H Ev]

1955

1940

351 CONTRA PHILOSOPHOS V potestate. Sed dum uitae huius infirmitatem gerimus, si eas omnino nullas habeamus, tunc potius non recte uiuimus. Vituperabat enim et detestabatur apostolus quosdam, quos etiam esse dixit sine affectione. Culpauit etiam illos sacer psalmus, de quibus ait : Sustinui, qui simul coníristaretur, el non fui.

Iamblichus.

Omnino non dolere, dum sumus, in hoc loco miseriae, sicut

1945

quidam ex nostris sensit et dixit non 'sine magna mercede contingit immanitatis in animo, stuporis in corpore.' Quocirca illa, quae ázádeu. Graece dicitur, quae si Latine posset impassibilitas diceretur, si ita intellegenda est, in animo quippe, non in corpore accipitur, ut sine his affectionibus uiuatur, quae contra rationem accidunt mentemque perturbant, bona plane et maxime optanda est.

Augustinus. At certe ipsa dzádeu non est huius uitae. Non enim qualiumcumque hominum uox est, sed maxime piorum multum(que? iustorum atque sanctorum : S? dixerimus, quoniam peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis mon. est. peccatum in homine 1955 Tunc itaque ázáÓew. ista erit, quando si sine crimine; uiuitur, bene nullum erit. Nunc ergo satis ut peccatum agit, id non t, existima uiuere se qui sine peccato non habeat, sed ut ueniam non accipiat. Porro si dá eu. 1lla dicenda est, cum animum contingere omnino non potest ullus esse 1960 affectus, quis hunc stuporem omnibus uitiis non iudicet peiorem ? Potest ergo non absurde dici perfectam beatitudi-

1950

; non nem sine stimulo timoris et sine ulla tristitia futuram

ibi autem

futurum

amorem

gaudiumque

quis dixerit, nisi

| est, ubi 288 omni modo aueritate seclusus ?Si autem dzábeua. illa in hac est nda aduersa dolor, angit 1965 nec metus ullus exterret nec in illa ; uolumus uiuere Deum, um secund est hoc uita, si recte, 1938 Rom. 1, 31.

1953/1954 1 Io. 1, 8.

1939/1940 Ps. 68, 21.

1943/1944 Cic., Tusc. 5, 6 (12).

1942 Christus] V O? CA) [H], oz. 4, [Christus] 44555. 1934 autem] aut O? nosttis] etiam ex 1943 44 add. o profect ] miseriae /À omnino] Nam praez. 1945 àzádea] 4A, apathia V O* /Ansp., aphatia apud saeculi huius litteratos ve. àmádea] apathia 1951 At — uitae] sed nec ipsa huius est uitae pi CA) [V H]

1964) — 1952 multum(que? V/ O? :Ansp. (cf supra 1. 1945, infra 1. 1955 et 1958 et ] V O? (4) [V (a^ inl.) quoniam 1953 A que multum O?, 17 multum Ansp., 1958 àráPea] 44, E"] P .A4 (corr.) [V 4 quia Z4nsp., Eàevt] v (rell.2) F B H .A [si B (e 2)v, si» 24:5. 7] [autem 4 uero ergo] 1936 apathia V/ O? ZAnsp. dvdá9«oc] 44, 19508 A add. autem peccato] 1957 omm. V rell. ed. Arg. 1964 4À praez. non uitiis] omnibus 1960 apathia V J4nsp., aphatia O* 1965 aduersanda] V/ O? (4) [/], auersanda .4, àmáB«o] 44, apathia V/ O? ZAnsp. a[d]uersanda 24:5.

352

1970

1975

CONTRA PHILOSOPHOS V

uero beata, quae sempiterna promittitur, plene speranda est. In qua uita nec mors nec ulla corporis mala ualetudo metuetur, nec aberit quicquam, quod bona uoluntas adipiscatur, nec inerit quod carnem animumue hominis feliciter uiuentis offendat. Amor erit inperturbatus in Deum atque inter se fida et sincera societas uiuentium, et ex hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabitur ad fruendum. O quam felices erunt sancti in illa beata uita, ubi nullis agitabuntur perturbationibus animorum, ubi nullis corporum laedentur incommodis, ubi non erit timor exterrens a malo quod accidere potest (sed tenens in bono quod amitti non potest». Vbi enim boni adepti amor immutabilis est, profecto, si dici potest, mali

1980

cauendi timor securus est. Quae cum ita sint, quoniam recta uita ducenda est, qua perueniendum sit ad beatam, omnes affectus istos uita recta rectos habet, peruersa peruersos. Beata uero eademque aeterna amorem habebit et gaudium non solum rectum, uerum etiam certum ; timorem autem et dolo-

rem nullum. Vnde iam apparet utcumque, quales esse debeant 1985 in hac peregrinatione ciues ciuitatis Dei uiuentes secundum spiritum, non secundum

carnem,

hoc est secundum

Deum,

non secundum hominem, et quales in illa, quo tendunt, immortalitate futuri sint. 1968/1973 1973/1976 1976/1979 1979/1988

AV AV AV AY

ci ci ci ci

14, 14, 14, 14,

10, 9-15 10, 27-29 9, 126-129 9, 141-150

CC CC CC CC

48 48 48 48

p. p. p. p.

430. 430. 429. 429.

1967 plene] plane 24 24nsp. 1968 In qua uita (cf supra /. 1965/1966)] ubi 74 1968/1969 mors metuebatur nec ulla corporis mala ualetudo, nec aberat 74 1969 adipisceretur 44 1970 inerat 74 1970/1971 offenderet 74 1971 erat JÀ intet se] coniugum aZ. A 1972 societate 74 19/3 amatur 74 1973/ 1974 O quam - nullis] Quam igitur felices erant et nullis 4 [V 24 F B e! 7 5 ed. ZÁrg., erant primi homines G H f a b e? v] 1974 in illa beata uita] cf supra 7. 1966] 1967 ubi] et 24 [qui e?] agitabantur 74 1975 ubi] oz. A laedebantur zi 1976 ubi] oz. .4 erit] est 74 1977 (sed tenens — potest] 24nsp., 07277. V O?*, sed tenens — potest 7A 1978/1979 si dici — est. Quae] V in ras. 1979secutus — 1983 et] V O? (LA) [B zzarg.] AAnsp., ac A 1984 utcumque] utrumque V/ ZAnsp. 1988 sint.] Explicit quintus liber altercationum a4. 74nsp.

INDICES I. Locrz S. ScRIPTVRAE II. Locri AVCTORVM

III. OPERA AVGVSTINIANA ET PSEVDO-AVGVSTINIANA QVIBVS COMPILATOR VSVS EST

IV. ALTERCATIONES

V. PHILOSOPHI PAGANI QVIBVSCVM S. AVGVSTINVS DISPVTAT

AE

v

e

,

"4

I]

(

T

D

WS

"nao ,

n

U

s

tn

'og1

fH

í

í

.

s

x"qq 1

E

,

Au m

-

$5

RETE

y*

Gh

4

]

armor: (vd

o

R,

heec "d

jon J« ct

T

Lh.

TELA

pA

Vet

ibat

T

fW ADA'"T IH 99 ^^

sg, BELLO "

We " c

2

f

»,.

mul

ru

Ms

z

M

-

diocuwvmasto errem ! wevarvg.

vs

fA.

:

hé;

A!

$0,

50159 TAPA.

Mtí6

i

à

A

W ImAP

^5.

:

(t,

ub

:" 45 95 £^ (CU utv e.

:

E LN

uu

BLUT

-

j

ij Rc

m

P

nlsipde

t

d

"n " M. "t.

perte. qevatem un uuo c HE a 94 Qm vous apo eU£M wERe Vier 4 eatSog jeep. un mem iu E m. m EL

d

-

u

P

Bu

JE

qt

QE

an rin e M ,

E

Hera sd.

E TL pe

!

2RC

"

n

-

-"

x

^

"n

"

M

"

^w

! 2

-

i

b]

-

s

1^

"up

à i2

TU

Las

esie MEevade

sn H MB. irM

um. e QÉ-

2

uae 1 deinen e PES 419

e /

LE

-—J

(P

v mni

ben ra

P*A

A

u

gu

de darn

V

dn

i4

LE

pex

»

:

ineuieti D I4 4-

"RS

E

ME

siii os. d LT

we

—

]

(^

en — runt

j »

r

;

——ÀÀ

EM.

py

m.

MEHR WALAats

Ms dta Man

VOfetenrraoI ETÀ VI

uhr

n

-

EVO

"E » "

-

eX

(ait

t n

v

d

—

^ H

"ed

RUEMPC

|

ERE

!

nucn

Hiuuutater dv 1797. »

d

ES

Am

z cie.

Ga

^

i

2

desc ARAIRETS Io dowiar:a

jwegpasg e.

senriel

CONUM f

s

VA qul

»

|

à

S ROS

t "Inc 22 CEN] (Xl hop?" 4 etam iP din

à;

3S4

Me

Last

& ]209€,Pu 4t

?AT

A

E

-

fr:T4, NL

6ó

*,

;^ M]t

jÁ

er

p.m SERI

te.

ro

a NA

spé

|

b

.

T Ke

1 ^

|

d

i-

;

wt

feum

u-— "

ETT Lo.

cla

bé BD

vise

-

-

ac

"7559

E

fk -

di:

Aw

qx

&

j

:

13

^2.

ME v».

]

TIR

J

id C$.yo H

a9 Nu tfdeca

-

:

ili ww. rn

Á

yo

"ha

i

) ^T

"

how

,

7

Ho

/

x

y

br.

I. LOCI S. SCRIPTVRAE Biblia sacta iuxta Vulgatam versionem, tec, R. Weber, I-IL/Stuttgart 1969 Exodus :

Genesis :

1$

4, 1511/1512 4, 1601/1602

22,20

4, 2628

1,5et4 1,4 I, 27

5, 588

25,24 25, 16

4, 1666/1667

5, 686

33, 15 53, 19

$, 623 4, 448/449 5, 156

1150

5, 689 5, 736

4» 2657/2658 5, 1554/1556 4» 4» 2, 2,

1697 1534/1535 951/932 938/939

18, 25

I, 320

Numeti :

2ENTITS 22, 2/10

5, 1321/1324

9, 16/17

1, 848/850

T3539

22, 18

2, 3, 3, $5

1959 1578 1535 157:

16, 31/35 —

4,

21, 6/9

4, 1388/1390

5, 1652

Deuteronomium

4, 2, 2, 2,

2403/2404. 644/646 653/654 655/656

5,8 6, 4 6,5

25, 24/25 25, 28

25,34 26, 4 28, 14 29, 15.20.50

3, 1578 3, 1378

2, 653/654.

4, 1793/1796 1, 845/846

22,4

4, 1568/1570 4» 1372/1374 4» 1574/1575

Regum I:

15,25

16, 4

16, 13 16, 19/20 16, 24 17352 20,4

20, 1I

20, 15

4, 1380

4» 4, 4» 5, 4, 3, 3, 3, 4, I,

1575/1377 1377/1378 1381/1384 1552/1554 1724/1726 1175/1176 1356/1557 1531/1532 1504/1505 750

1, 764

1, 776

20, 16 20, 18

22» 20

1, 4, 4. 2, 4,

752/155 1537/1539 1546/1548 1948/1949 1348/1349

4, 1774 4, 2514 4» 2515 ; 4, 2621

25

4, 1701/1704 4, 1704/1707

Iudicum : I5, 16 16, 28/50

14, 5/28

5, 1552/1554 3.1542 5. 425/426

6, 20

4» 17/18

4, 1364/1365 4, 1698/1701

:

Iosue :

8, 18

pam

1384/13586

4, 1386/1588

I9, 15

4, 1355/1356 4, 1360/1261

4, 1379

20, II

Exodus: 7,22

8, 7

4, 1698/1701

5, 1/11

6, 10/12

Regum IV :

18,4

5, 1236

4, 1708/1714 4, 1715/1721 4, 1394/1395

Paralipomenon II : 2; 12

"Tobias :

12912 Iob : 3, 21

12, IO 27,4 34, 50 Psalmi : 5,4

4. 7

2, 497

4» 1601/1602

1, 541/542

L, 574/371

4, 1602

222

2, 29/30

2, 1707/17108

5, 1294 5, 1772/1715

356 Psalmi :

9, 24

IO, 5 10, 6 T2207 15512 i519 Ub: I17.32 0:12

18,6

18, 6/7 351, lI

39,5 41, 4 45» 5 Zi. e .48, 13 49, I

LOCI

S. SCRIPTVRAE Psalmi :

1, 1625/1626 1, 1625/1626

5, 1751/1752

2, 1077/1078 2 T22T/1222

4, 2639/2640 5, 1775

5, 3, 3, 3, 3,

1298/1299 1598/1600 1602/1605 1604/1605 1606/1608

5, 1771/1772 5, 43/44

TOUR 2, 1718 2, 1718

4, 447/448

4, 1258/1559

gis ts 71, 17 72, 8

22:128

123, 8

135,2

2, 1599/1600

1, 505/506 5, 555/556 4, 1363

4, 1251/1252.

4, 1258/1259

4, 1264 4, I277

145, 6

5, 1722/1725

2, 2019/2020

5, 1175/1176 5, 1356/1357 5, 1531/1532 4, 1504/1505

148, 11

I, I155/1156

Prouerbia :

2, X153

5, 1768/1769.

$. 434

Sapientia : 6, 21 7,22

2, 29/50

SLT

22122)

922

1, 487/488

1, 500/502

1, 2/5

I, I4 GTI 2,4E

9, 15

4, 54

2, 2026/2027

Isaias : 252

1, 256/258

93, 1I

2, 22/23

94, 4

4, 1252

95 titulus

4, 1265 4, 517/518 4, 515/516

$. yt

5, 886/887

4, 1259/1260

4, 1255

4, 1255/1256

5» 595

5, 507/508 5» 520/521

5, 800/801 5, 1511/1512.

5. 1606/1607

4» 1342/1343

88, 33/54

839 839 839 839 17053

5, 1547/1548

4, 1262 4, 1280/1281

95, 1 95»4

2, 916/917

24, 12

29/30 1757/1758 1765 1946

74. 6

91, 6

2, 870/871

8, 15

2, 4, 4, 4,

5, 421/423

86, 5

1664 5/6 594/595 990/991

5, 5, 5, 5, 2,

22102

4, 1955/1957

81, 6

L15; 12 1:5; T5 LL7, 22

2, 1156

4, 1949

78, 2/5

3, 5, 5» 2,

2, 920/921

145, 15

5, 1939/1940 3, 1568/1569 3, 1378

4, 2625/2626

2, 1042

4, 1277

2, 1153/1155 4» 2405/2408

I, 20/21

4» 1254/1255

2, 1002

TI2AII

138, 22

61, 12/13 68, 21

110, 2

4» 1264

4, 1328/1329 4, 1328/1329

66, 2/5

103, 24

4, 1251

49, 14 50, I9 61, 12

95; Al5 95, 5

2, 5 2317/20 I9, I 29, 14 42, I 52, 15 52, 15 55; 1 55, 12 54,2

4, 2410/2411 4, 2411/2412

3, 1457/1439 4. 458/459

4, 2081/2082.

1, 982/985 3, 3, 5, 5, 3, 3,

1608/1609. 1609/1610 1611/1612 1612/1614. 1614/1615. 1620/1621.

LOCI S. SCRIPTVRAE Isaias:

54. 5

3, 1618/1620

545

3, 1375/1376 3, 1637 3, 1658/1659

$4. 4

3, 1621/1626

3, 1628/1629

54. 7 57, ?1

5, 1815

leremias : IO,II

16, 19 25, 24

Daniel: 1,5 4, 17

2, 1438/1439 5, 1098

35 36 IO 23

5, 5, 1, 5,

18, 55

22, 571.39

22, 40

3, 1216/1218

235450

5, 1924/1925 1, 543/545

Marcus :

5, 874

its EE

1203/1204

5. 44

1585/1586 1682 264 263/265

1455/1457 1459/1460

5, 16

6,2 6, 10 6, 12

epo uiu Mppie1459/1460

1496/1497 2, 1450/1452 2, 1457/1458 2, 1478/1479

Mon. md v

2, I49I 2, 870

Lucas : INIT

12, 4

15, 17/18 16, 9

16, 19/21 16, 22 21, I8

22, 15

24, 44/47 Iohannes :

ENS

up un 1,3

1, 395/596

4; 1571/1575

8, 29

4» 461/462

5, 1815/1816

4, 1182/1185

4, 1182/1183 5, 1920/1921 5, 1552

5, 1, I, 5, I, 1, I,

842 490/491 495 699/701 419 470/472 509/514

1, 480

5, 1923/1924

4, 2416/2422

4, 1918/1919

4, 2211/2212

5, 1259/1260 5, 1261

6, 19/21 6, 28/30 75 ig:

5, 1885/1886

4, 1258 55 12,29

4, 11

$, 1913

27, 59/60

2, 50I

4, 2645

5, 428/429

2, 911/913

24, 12 26, 38

4» 456/458

5, 431

25, 57

1, 573/574

Matthaeus :

6, 1

3, 1218/1220

I, 570 t.571 5, 516/517

Malachias :

5; 45

5, 1257

2, 1972/1975 5, 425/426 5, 429/430

5, 1727/1729 5, 1465/1466 1, 756/757

Zacharias :

ITI

$, 1425

2, 1023/1024 2230 5, 1226/1229 551220/1251

22, 57.39/40 22, 39

5, 1481

[52

1, 793/794

5, 1402/1405

Habacuc : 2,4

IO, 10, I5, 16,

18, 23/33

Ionas :

2X

1, 481/482

ZONIS 22, 57

|

1:6

IO, 28

18, 16

Ezechiel :

14, 6

5, 1887/1888

5, 1822

1437/1439 1536/1539 497/498 1204

357

Matthaeus: IO, 22 IO, 23

1, 6/9

I, IO XOCTA

5, 594

5, 620/622

3, 5, 5, 4, 4, 5, 5,

1304 1322/1325 1644/1645 971 1919

594/595 412/417

4, 1217/1218

4, 1921

LOCI S. SCRIPTVRAE

358 Iohannes: TE

4, 2216/2217

1, 16 5. 41 €t 44 5.44 6, 60

2, 1428/1430

6, 65 8, 25

8, 44 10, 9 11515 11, 55 12, 38

12, 12, I4, 14,

42 43 2 6

5, 421

5, 1291/1292

21, 16

21 017

4» 24 4, 52 4, 55 55 28

7, 21 75.55

5, 1922/1925

1.31

5, 1306/1307 5, 1958

2, 4/6

I, 267/270

2, 1451

2, 6

2, 14252

3, 19 5,1

2, 989 $, 1251 3, 1245/1244

3, 1475 3, 1487 4, 1924/1925 4» 1927/1928 5, 1659 3, 636/637 $5 1024

3, 1612/1614

1, 3, 4, 4»

797/798 636 985 2409

5» 5, 5, 5,

1734/1755 1755 1736 1737

2, 1628/1631

3, 3, 3, 3,

1578 1555 1356/1357 1531/1532

5, 1328

17, 24 17, 28

21, IO/12 Ad Romanos :

I, 21/22 I, 21/25

5575

5,20

4, 5, 4, 4,

2252/2235 1257 1535/1536 1585

4, 1935 3, 1356/1357 4, 1520

3, 1666/1667

5, 1627

8, 24/25

4, 1949/1952 5, 1049/1051 $, 1054

8, 18 8, 25

8, 25 9,2 9, 14 9, 15 9, 16

2, 1646/1647 5, 1880/1882

5, 1901/1902

2, 2, 2, 2, 2,

956 931/932 958/939 955/936 944

9, 18

2, 926 2, 1040/1041

9, 20 9, 20/21 0522/60125 10, 5 1I, 2f I1, 35

2, 976/977

12315 E25 10

3, 1233

2, 966/970 $5 1320

5, 1902/1905

5, 1775/1716 I, I441

2, 874/875 2, 964/966 5, 1895/1896 5, 1238/1239 $ 1471

2, 1024/1029 Ad Corinthios I :

I,II 15015

5, 1897/1898 5, 1898/1899

1,17

2, 30I 25 1971

1, I9 1, 20/25 I, 24 I, 31

5, 806/807

5. 974 5, 1481

5, 1504 5, 1515 $; 1520

I, 19/20

VI ads

4, 1848

1, 122

4, 1194/1195

3, 1662/1665

8,5

2, 1630/1631

4, 1664/1665

14, 15 15,9

5, 518

2525

4, 1923/1924

Actus Apostolorum :

2, 44/45 3, 25

1, 20 T,2t

$, 557/359

4» 1622/1624

4, 19 4, 1309/1310 $, 248/249 5, 1301/1305 4» 432/436 $, 64/69 2, 458/459

5, 1661

PETS

Ad Romanos : 1, 19/20

5, 56/59

2, II 2, 14. 3, 5 5, 16

2.20 6,8

4, 2081/2082 4, 2086/2095 3, 1665/1664

4, 2051 2, 947/948 2, 989/990

1, 861/862

5, 519 5, 1595/1597 4» 1317/1318 5, 888/889 5, 1237

359

LOCI S. SCRIPTVRAE Ad Cotinthios I : 75531

Ad Philippenses :

1, 572/375

8, 5/6

4, 1168/1169 4, 1281/1285

15, 28

5, 1310

15, 52 15, 54

1, 524/525

8,1

IÉ12

247

5, 1825 5, 802

13, 6 13, 9

Ad Corinthios II :

2,6 246'et7

5, 1388/1389 5, 1882/1885

*

1, 738/739 2, 1369/1570 5,1292

3, 1475 3, $, 5, $5,

1487 1607/1608 1608/1610 1610/1612

5, 807/808 5, 1460/1461 4, 1850/1851

5, 1251/1252

5, 1896

Ad Galatas :

SS UTI

3, 19

5,6

5515 $» 17

5, 1916 2212 3, 19

Ad Colossenses : I, 16

55 20

6, 2

6, 4

2,5 4» 14

Ad Philippenses : 1, 25 2,6

4, 25/26 4» 512/575

4, 1511/1512

2,8

Ad Thessalonicenses I :

4, 11 $; 1j

$» 53/55 5, 1236/1257

5, 1223/1224

Ad Timotheum 1I :

1;17

2, 188

2,4

2, 899/900

2, 5

2, 1047 4; 741/148 4; 751/758

2, 1043/1044

4, 1107/1108

4, 1476 5, 1338/1339 $, 1904/1906

4, 1838/1839 5, 546

QST

3, 1692/1695

4, 1808/1809

5,1 5 8

6, 6/10 6, 19

2, 501

5, 806/807

$, 874 4» 1934/1955 2, 1971/1972 5, 1296 5, 909/912 5, 937/958

5, 1572/1571 5, 1645/1646 5, 1222/1225

2, 1370/1372

Ad Timotheum Il :

2212 Ad Titum :

1, 7/9 Ad Hebraeos :

1, 5 2,4

2, 956 4, 468/469 5, 1767/1768 $, 1896/1897

4» 984

5. 843

5, 1476/1471 1, 563/570 1, 587/588 5, 1756/1751 5, 1732/1735

4, 1859/1840 4; 2434/2455 5, 806/807

4; 15

4, 1857

10, 58 12, 14

2,20 4, 1830/1831 5, 1225/1226

T2, 17 15, 15

4» 1328/1329

Iacobi : n d6y 2, 15

$. 575/576

12, 4

Ad Ephesios :

1, 13/14

$, 1TTAIYTTS

4, 585

$, 1899/1901 5, 1776/1778

5, 1212/1213

5, 19/21

4, 985 4» 1177/1178 4, 1810

I, 1346

2521 *45.1

4, 1109 4, 1807/1808

5, 1854/1861

5, 1890/1891 3, 1561/1562

4, 1809

4, 6

4» 14

4, 2009

1, 820

3, 1381/1582 5, 1264/1265

5, 14/15

360

LOCI S. SCRIPTVRAE

Petri I :

2, $ 55

Iohannis I:

4, 520/521

5, 1264/1265

Petri II :

I,2I 2,4 2, I9 Iohannis I : I8

2, 15

5, 20

5, 1753/1554 4, 1195

Iudae :

4» 2230/2231

6

5, 1642/1645 2, 97/98

Apocalypsis : 6, 11

19,10

5, 1888/1890

19, 16

5, 1953/1954

22, 8/9

5, 1642/1645 4, 1828

4, 1795/1796 2, 180

4, 1793/1796

II. LOCI AVCTORVM Apuleius

Liber de deo Socratis (rec. P. 'Thomas, Stutgardiae 1970 — Lipsiae 1908) : 4, 102I

D. QT

2

9, 16-10, 2 LII II, IO/I1I

3 4

4, 1070 4, 1005/1010 4, 819/824 4, 275 5 4» 554;

6

I3, 21-14, 3

4, 989 4» 276/277

7

I5, 21-14, 5

4» 546/548

21,9

4» 257/258

21, 12/13

4» 183/185

14, j

20, 1/9 20, 3 21, 8

12 13

2I. T0

4, 282

4, 658/666 4, 261/262 4, 256

4» 259

21, 14-22, I 22, 8 25, IO/11

I4 15

25, 19/20 24, 2/11 Pro se de magia liber (Apologia) (ed. Helm, Lipsiae 1969) :

zh) Liber de munde (sec. P. Thomas, Stutgardiae 1970) :

p. 170, 2/14

34

4, 191/193 4» 250/251 4, 813/814

4» 798/199 4, 799/802 4» 324/528

1, 2054/2065

JAsclepius (Pseudo-Apuleius) (rec. P. Thomas, Stutgatdiae 1970) :

p. 59, 1o/15

23

60, 10/15

61, 61, 16, 16,

24 37

5/4 14/16 14-77, 7 20/21

Arnobius Aduersus nationes (ec. A. Reifferscheidt, Vindobonae 1875) : p. I31, 20/25

2, 29

4» 408/412

4, 412/416

4; 4» 4; 4,

416/419 593/595 415/486 489/490

3, 1496/1499

Augustinus — Lipsiae 1928/ De ciuitate Dei (edd. B. Dombart/A. Kalb, Turnholti 1955

1929) 6, 7, 24/26

5, 1471/1478

Confessiones (ed. M.. Skutella, Lipsiae 1934) :

1, 16(26)

8, 2(4)

p. 20, 5/14 156, 7

1900) : De cura pro mortuis geranda (ed. J. Zycha, Vindobonae

2(4)-35)

p. 625,5-629, 14

De doctrina christiana (ed. J. Martin, Turnholti 1962) :

2,22(33), 13/19.

2, 28(43), 27/52

P. 57

65

1, 955/965

4, 1138

1, 475/565 2, 644/649

5, 175/177

362

LOCI AVCTORVM Rerfractationes (ed. P. Knoell, Vindobonae 1902) : p. 136, 14/16

ZO

5, 175/177

Pseudo-Boethius Comm. in Ciceronis topica (ed. J.C. Orelli, Turini 1833) :

p. 392, 15/21

5, 187/189

16/26

3, 191/205

Cicero 'Testard — M. Testatd, Saint "Augustin et Cicéron, YY : Répertoire des textes, Paris 1958. "Academica (ed. O. Plasberg, Lipsiae 1922) :

1, 3(9)

1, 4(15) 1, 5(19)

p. 4, 4, 7? 8,

18/21 21/26 1s 24/29

Testard p. 52-53 $53. 54 $4 —

In Catilinam (ed. P. Reis, Lipsiae 1956 — Lipsiae 1927) : 1, 2(4) DONE 'Testatd p. 62

3, 1(2) 3, 10(24)

38, 22/24 38, 22/24 50, 16/18

5, 142/144 5,145/148 *»TMT5 5,205/209 5, 1828

44 . I, 1694/1695 33 — 3,1478/1479 44 1,1912/1914

1, 1929/1931

De diuinatione (edd. O. Plasberg/W. Ax, Stutgatdiae 1965 — Lipsiae 1938) : p: 1655 21/22 'Testatd p. 57 4, 1677

1553: (32)

1, 26(55)

27^, 14/24

—

2, 7(18) 2, T(18)-10(25)

715, 14/15 235, 5-740 m

48 49

2, $4(110)-58(120)

ro

111P, 22-1165, 24

48

"Ad familiares (ed. H. Sjógren, Lipsiae 1925) : bpuo1297 'Testard

|—

De fato (edd. O. Plasberg/W. Ax, Stutgatdiae 1965 — Lipsiae P. i 4/14 'Testatd p. 5o 140P, 5 48 144, 14/20 3o

9(19) 1o(21) 14(31)

15(34)

17(40)

1455, 17/24

1485, 14/24

(ed. Müller, Lipsiae 1881) fragm. p. 270, 16/25

2,1087/1088

2, 1067/1069

1, 1296 1938) : 2, I171/1172 2, 1073 2, 1128/1134

$0 — z, I17I/1175

49

2,1096/1098

49

2, IIO2/111I

49-50

2, 1115/1126

46-47 2, 569/571

De haruspicum responsis (ed. A. Klotz, Lipsiae 1919) : 13(27) 137, 22/23 'Testatd p. 37 82

2,417/428 4, 86/89 2,1064/1067

Hortensius (ed. A. Grilli, Varese-Milano 1962) : DAZ 'Testatd p. 44

i, 62 1, 1702/1704

De finibus bonorum et malorum (ed. J. Reid, Hildesheim 1968 — Cambridge 1925) : 2, 20(65) pc 37/19 'Testard p. 36 1, 578/591

2, 21(69)

2, 32(106)

6(22)

180, 5/13

211, 14-213, 2

Laelius (ed. K. Simbeck, Lipsiae 1917) : p. 54, 11

51-52. 2, 1733/1747

—

'Testard p. 64

1, 55/58

5, 1546

363

LOCI AVCTORVM

De natura deorum (edd. O. Plasberg/W. Ax, Stutgardiae 1961 — Lipsiae 1933) : 3, 617/618 'Testatd p. — p. 67, 25/26 2, 18(49)

2, 25(64) 2, 28(70) 2, 28(72)

74. 6 Th 5/11 78, 5/10

— . 5,1499/1500 2,467[481 45 5441/4435 $7.

—

—

51

3, 40(95)

160, 21/29

In Pisonem (ed. A. Klotz, Lipsiae 1919) :

p. 431, 16

19(43)

De officiis (ed. C. Atzert, Lipsiae 1965) :

p. 57, 12/13

2, 2(5)

2, 1079/1085

48

25 1212/1222

Testard p. 36 — 1, 578/591

Testardp. 53 — 5.3/5

De re publica (sec. K. Ziegler, Lipsiae 1969) : 'estard p. 42 p. 24, 30-25, I I, 25(39)

2, 1870/1871

64

2,1875/1877

66 43

2, 1979/1980 2, 2021/2026

55, 14/18 57, 28/29 79, 5/16 80, 9/10 (81, 9/10)

43-44 — 39 — 40 40 41

1, 1682/1685 US. 1465 2,1844/1854 2,1856 2,1857/1858

2, 1860/1871

92, 19/21 98, 8/28

45 65

2,106/112 2,1900/1915

65-66 2, 1917/1957

2, 2, 2, 2, 3

10(17) 14(27) 42(69) 44(70)

(81, 13/21)

3

5, 14(24) 3, 24(36)

3, 31(43)

102, 17/18

3

3

4, 1o(10)

5, 12) 5. 1(9)

1I2, 28-113, 2

II2, 30-113, 2 116, 18-117, 8 119, 24/28 119, 27/28

41

2, 1868

64 — 2,1877/1879 64-65

2, 1885/1892

38

I, 997/999

38 42

I, 1049/1051 I, 1165/1175

51 51

2, 1404/1408 2, 1522/1524

Timaeus (edd. O. Plasberg/W. Ax, Stutgardiae 1965 — Lipsiae 1938) : 3, 1682/1684 'Testatd p. 54 223585, 1/2 $, 556 57 8(28) 1725, 4

5(8)

11(40)

4, 2299/2303

1795, 4/10

Tusculanae disputationes (ed. M.. Pohlenz, Stutgardiae 1967 — Lipsiae 1918) :

1, 2(4) 1, 13(29)

1, 26(65) 2, 11(27)

3, $(11) 3, 6(12) 3, 10(22) 3, 32(77) 4, 6(11) 4, 6(11)-7(14) 4, 6(11) 5, 3(8)-4(10) 5, 35(101)

p. 218, 29-219, 2

219, 1/2 230, 1/2

252, 2/3 250, 2/5 294, I 321, I9

325, 6/7

328, 19/22

356, 25-357, 5 366, 21/25

366, 28-368, 18 366, 28-367, 2 407, 17-20.22.25-408, 5

449, 25/26

'Jestatd p. 51

51 35 35

2, I417/1419

2, 1435

5, 1478/1479

5, 1481/1482

45

2, 404/406

62 62 59-60 62

5, 1220

5, 1943/1944 4, 1787/1790

55

4, 223/225

59 3254 57

5, 33/40

60-61

1, 1086

5, 1867/1870

5, 1790/1802 5, 1679/1682 1, 61/64

3064

LOCI AVCTORVM

In Verrem (ed. A. Klotz, Lipsiae 1923) : Act. 2 lib. 1, 15 (39) p. 81, 25-82, 2

'Testard p. 63-64 5, 1092/1097

Corpus Iuris Civilis (ed. P. Krueger, Berolini 1900) :

VI23 L. 17

p. 254 B

3; 477

Dionysius Halicarnasensis "Antiquitates Romanorem (ed. K. Jakoby, Vol. 1, Lipsiae 1885) :

1, 34 I, 38

P. 53, 14/15 59, 8/10

|

3, 1498/1500 3, 1498/1500

Eusebius Caesariensis Demonstratio euangelica (ed. W. Dindorf, Lipsiae 1867) :

3,7, I 3.752

p. 200, 9/24 200, 25/27

4, 2519/2532 4» 2537/2538

Eutropius Breuiarium (ed. F. Ruehl, Lipsiae 1887) : 1, 3/6 p. 4, 12/34

I, 1707/1712

I, 7

1, 1714/1716

5, 6/8 5, 9/13

T, 8, 1

1, 1718/17235

1,31) 4

6, 34/57

2, 1605/1607

5, I1, 2

20, 33/36

1, 1772/1777

1217 2 IOS

8, 7/11 12, 31/55

2, 1607/1611 2, 1611/1614

Flotus Epitome (ed. H. Malcovati, Romae 1958) : TOSE TE p. ro, 1/8 T0115 11, 6/16

1, 1676/1679 1, 1586/1594

1, 31, 4/5

86, 14/18

1, 74/78

2, 29, 23/25

158, 17-159, 6

1, 1968/1969

2, 9, 20/21

158, 6/12

Gellius INocfes ZAtticae (ed. P.K. Marshall, tom. 1, Oxonii 1968) :

I, 21, 4

D. 75,23

I, 1940/1950

1, 1396

Homerus

Ilias (edd. D.B. Monro et Th.W. Allen, Oxonii 1956 — Oxonii 1920) :

20, 67/74

2, 477/418

Horatius Carmina (ed. F. Klingner, Lipsiae 1959) :

2, 2, 9/12

P. 42

2, 1395/1398

Epistulae 22:12:26

p. 241

2; 1623

19815556/537

241

2, 1391/1392

Lactantius

Institutiones diuinae (ed. S. Brandt, Vindobonae 1890) :

1, 12,9 I, 13, 9 I,15, 16

2)75120/2X 2, 14, 6

p.

49,22-50,2 51, 22/24 56, 5/6

128, 1/12

165, 13/14

De ira Dei (ed. S. Brandt, Vindobonae 1893) :

23, 12

p. 129, 13/15

5, 1496/1500 3, 1491/1494 3, 1478/1479 2, 417/428

4, 86/89

4, 1165/1166

4, 2501/2504

LOCI AVCTORVM

365

Livius Ab urbe condita (edd. R.S. Conway et C.F. Walters, vol. I [libri 1-5] Oxonii 1955 ; vol. III [libri 21-25] Oxonii 1954 — Oxonii 1950; R.S. Conway et S.K. Johnson, vol. IV [libri 26-30] Oxonii 1953) : 1, 1465/1466

1221. 5

2, 1557/1564 2, 417/428 4, 86/89

2; 12, 1-2, 15, 5 2, 56, 2/8 2, 36

I1 1255/1256

$142

1, 1257/1259

5,47

-

255 24, 11

25,25, 7

I3 210/2T4

I, 214/215

2, 1354/1556

27,25, 7

I, 224/230 1, 62

27, 16, 8 29, 14, 8

Periochae (ed. O. Rossbach, Stutgardiae 1973 — Lipsiae 1910) :

p.

2 49

5,21/28 57, 18/23

2, 1557/1564 1, 74/75

Lucanus

Pharsalia (ed. K. Hosius, Lipsiae 1905) :

1, 95

2, 142/144 2, 592/593 6, 506 7, 819

poc

5

36 53 177 225

Martianus Capella De nuptiis Philologiae et Mercurii (ed. A. Dick, Lipsiae 1925) :

p. 65, 19

2, 154

1, 1520

1, 1934/1936 5, 1591/1592 4» 1692/1695 I, $20

4, 1165

Orosius Historiae aduersus Paganos (ed. K. Zangemeister, Lipsiae 1889) : I, 2025/2037 p. 103, 11/18 T Bea

Plato

Conuiuium (ed. L. Robin, Paris 1920) :

205 À

P. 54

Cratylos (ed. L. Métidier, Partis 1961) : pa 398 B Phaidon (ed. L. Robin, Paris 1926) : p. 22-25

7o C-D 72D

26

De re publica (ed. E. Chambry, Patris 1932 ; 1934) : p. 110 III 598 A. X

607B

29 C 3o B

102

Timaeus (ed. A. Rivaud, Paris 1925) : p. 142

4, 1165/1166

4, 2250/2251 4, 2250/2251

1, 1084/1085 1, 1084/1085

143

3, 1682/1684 4, 2179/2180

154

4, 1240/1241

37€

150

4i B

156

41 A

4» 275 4» 554

5» 555/556

4» 2299/2303

366

LOCI AVCTORVM

Plotin Enneadae (edd. P. Henry/H.R. Schwyzer, Paris-Brüssel 1951.1959) :

1, 2:535:5/6

I, 6, 7, 32/354

p.

66

4, 1085/1086

114

4, 1615/1618

1, 6, 8, 16 1:16, 8521/22.

I15 115-116

4, 1084 4, 1084/1085

35 2:113, 18/29 85.4, 25 477/21

286-287 311-312

4, 1561/1568 4, 2222/2224

4» 5, 12 (IT) Sat

$, 1, 6 585

6, 2, 22, 5/4

29, 8-9

260/288

:

388-590 123

4, 781/782

4, 1871/1872

4, 1874/1875 3, 1519/1521

4, 1874/1875

Porphytius De philosophia (ed. G. Wolff, Berolini 1856) :

I, 141/145 2, 161/163

p. 142-143 146

4, 2501/2504 4, 1972/1975

.5, 310/311:

180

4, 2519/2523

4, 1981

316/319 319

180-181 181 182 (cf adn. 1) 182 (cf adn. 4)

4, 4, 4, 4»

2524/2526 2526/2527 2527/2529 2529/2530

320/321

182 182 (cf adn. 7) 182 (cf adn. 8) 185-184 (cf ada. 2)

4» 4, 4» 4,

2531/2532 2532/2558 2537/2558 2488/2496

184 (cf adn. 5)

184 185-186

4» 2497/2499

4, 2506/2511 4, 2584 2602

De regressu atiizmae (ed. J. Bidez, Hildesheim 1964 — Gent 1913) :

2

3

4

6

7

p. 27, 29, 30, 30, 31,

17-28, 13 16-30, 5 9/11 22/23 11/12

9

IO

1399/1429 1431/1458 1441/1443 1453/1454 1471/1475

2106/28

4, 2024/2026

21, 21/22

4, 2029

31, 24-52, 4

4, 2033/2037

33, 9/13

4, 1972/1975

52, 23/25 35, 33, 34, 35,

16/17 20/24 28-55, 1 13/16

35, 18/19

8

4, 4» 4, 4, 4,

4, 2002/2004

4, 4, 4, 4,

1981 1996/2000 2041/2045 2055/2059

4, 2060/2061

35, 22/23

4, 2066/2067

35, 26/29 56, 5/7

4, 2072/2075 4, 1854/1855

36, 10/11

4, 1860

36, 14/17

4, 1862/1867

36, 18/19

4, 1870

57, 3

4, 1875/1874

57, 7/10

4, 2104/2107

37, 12/15 3,3

4, 2118/2119 4, 2125/2129

37, 21/24

4, 2153/2156

38, 4/5

4, 2176/2177

367

LOCI AVCTORVM Porphyrius De regressu animae (ed J. Bidez, Hildesheim 1964 — Gent 1912) : p. 38, 13/17

IY. Tp

39, 2/7 39, 11/13 39, 19/20

4, 2238/2242 4» 2247/2249 4» 2254/2256

40, 14/16 42, 7/15 42, 15/17

4, 2275/2276 4» 2339/2344 4, 2352/2354

39, 23

12

* 42, 18/22

43, 45, 45, 45, 44,

I3

4, 2225/2228

A5 9/10 14 20/22 11/14

4, 2259

4, 2360/2361

4, 4» 4» 4» 4,

2366/23567 2577/23578 2448/2449 2455/2456 1769/1771

Sallustius

Catilina (ed. A. Kurfess. Lipsiae 1957) :

|

1,2

252 59

P. 2, 5/6

3, 5/10 6, 19/21

4, 168/7169

I, 1615/1619 I, 1129/1131 1, 1161/1162 I, I226

6, 3/5

T. nt

1, 1631/1641

2, 1314/1316 I, 1125/1126 I, 1127/1158

»6 9, I

8, 16/18 9, 13/14

9, 5

9, 9, 25/26

I1, 1/2 11,2

IO, 20-11, 2 II.

11, 52, 19/23

11, 5/4 45, 16/30

5, 160/161 I, 1194/1207

45, 24/25

1, 1222/1223

1, 209/210

2, 1344/1248 2, 1666/1667 2, 1671

2, 1671/1672

52, 21

$2, 22

53,2

$3; 4/5 54, 6

43, 21

45, 16

45, 25-46, 4 46, 27/28

Historiae (ed. B. Maurenbrecher, Lipsiae 1891) : p. 6

EIE

8

1, 16

Seneca Epistulae morales (ed. O. Hense, Lipsiae 1914) : p. 513, 11/15 IO7. bI

515, I4/15

De superstitione (rec. F. Haase, Lipsiae 1872) :

fr. 12 (31/34) (58.39)

p. 424-425 426-427

Servius In AAeneidem (xec. G. 'Thilo, Lipsiae 1881):

I, 47

3, 104

p. 32, 12/16 360, 5/6

I, I220

121214

1, 1214/1219 2, 1364 I, I2II/I215

1, I, 1, 1,

1962/1964 1131/1135 1155/1136 1264/1265

2, 858/862

2, 868

5, 418/439 3, 448/454

3, 923/927

3, 1496/1499

LOCI AVCTORVM

368 Terentius

Andria (ed. S. Prete, Heidelberg 1954) : p. 71, 306

23156

2, 1; 7/8

71, 507/308

Eunuchus : I, I, 14/16

3, 5. 56/57 3, 5. 42/43

5, 1855 5, 1836/1838 5, 1080/1081

p. 181, 59/60

1, 957/959

207, 584/585 208, 590/591

1, 962.

964/965

"Tertullianus

Ad nationes (ed. J.G.Ph. Borleffs, Turnholti 1954) :

2,9, 5

p. 55, 17/18

3, 549/550

Valerius Maximus

Facta et dicta mirabilia (iterum tec. K. Kempf, Lipsiae 1888) :

1:07214.

2, 417/428 4, 86/89

p. 36, 5/25

Vatto

"Antiquitates rerum diuinarum (ed. R. Agahd, Lipsiae 1898) :

Liber I fragm. 3a

143, 15 145, 19/21

5

144, 13/14

6 vi 8

144, 145, 145, 145, 145,

9

145; 26-146,

10a

146, 5/6

12a I4 15a

147, 7/8 149, 9/14 149, 15/19

36 57

45a

47 53

I

146, 7/17

146, 24/25 146, 24

15C 17 21

3, 18 3, 164/166 3, 180/182

15/24. 2/15 14/24. 19/20 23/24

1ob

15b

3, 163/164

p. 142, 9/10

3b 4

149, 20/22

149, 149, 150, 152, 152, 157, 157, 159,

23/25 26/51 9/11 4/7 7/11 5/6 18/20 20/21

3, I007/1010 5, 1016/1018

3, 914/919

3, 1025/1027

3, 922/927 3, 933/958 1, 1494/1496

I, 1500/1502 1, 1502/1503

160, 15/16 162, 8/10

2, 201/202

162, 10

3, 282/284

54a

162, 12/21

54b

162, 24-165, 5

57

165, 25/24

56

5, 66 3, 91/92 5, 187/199 3, 470/486 3, 199/211 3, 231/232 5, 416/417 3, 492/497 3, 498/499 3, 213/225 3, 488/489 3, 978 5, 385/386 5, 778/185 3, 991/995

165, 20

3, 255/257 3, 5, 3, 5,

330/339 45/50 272 1485/1487

LOCI AVCTORVM Liber I fragm. 58a

p. 165, 25/27 165, 25/26 165, 27/28

58b

163, 32-164, 5

6o

164, 26/30

59

164, 15/20

164, 23

Liber XIV : De diis certis

fragm. 46 47

p. 174, 5/6 174, 7/8

90

181, 14 181, 14

91

182, 182, 182, 182, 182,

92

2/8 10/16 17/18 19/21 21/22

182, 22/24 182, 24/29

182, 29/30 185, 2/6 185, 6

95

185, 7/11

94

185, 12

96

185, 19/20

97

183, 12/22

Liber XVI : De diis praecipuis atque selectis fragm. I p. 198, 1/5 3 198, 16/20 4

8b

3, 3, 3, 3, 5,

767/168 1467/1473 712/116 47 971/974

3, 1006/1007 5, 1007 2, 168 2, 183/184

2, 366/572 2, 572/378 2, 193/195 2, 197

2, 233/240 2, 243/244. 2, 249/250 2, 252/258

2, 345/548 2, 551

2, 270[274 2, 284

2, 291/292 2, 320/321

3, 561/562 3, 688/692

5, 385/588

200, 26/30

5, 1047/1051

200, 21

202, 34/37 202, 37/39

202, 39-205, 3 205, 7/9

9

205,9 203, 9 203, 10/16 2035 T7 205, 18/19

10

203, 20/24

12

204, 4/6

14

204, 13/15

I5 16

2, 123/125 2, 125/126

199, 12/15 200, 31/32

1

369

204, 204, 204, 204, 204,

16/18 18/20 21/22 22/23 26/29

204, 30-205, 2

3, 1122/1125 5, 1181/1182 5, 1081/1083

3, 804/805

3, 1040/1041

3, 374/571 3, 696 3, 715

5, 579/588 3, 660/661

5, 1178/1179 3, 612/618

3, 630/632

3, 640/641 3, 665/665 3, 671/674 3, 1180

3, 1190/1191

5, 647/650 5, 715/721

17

205, 7/8

3, 1089/1090

205512

3» 754

19

205, 205, 205, 206, 206,

3, 738/759 3, 755/136 3, 845/846

18

20a 2I

18/19 20/21 24/25 11/14 15/16

3, 1063/1066

5, 1052/1055

LOCI AVCTORVM

379

Liber XVI: De diis praecipuis atque selectis fragm. 25 26

Pp.

207, 10/12

207, 13/15 208, 1/2

28

208, 6/9 208, 9/10 208, 11/19

30 31 32 35 36 57

209, 5/7

209, 10/12 210, 10/11 210, 12/13 QUIM

38

44 50 52 61

212512

62

65

219, 3/4 219, 5/6

65

219, 12/14 220, 4/6

806/809 1182/1185 821/829 1182/1185

3, 834/856

3, 1185/1186 3, 1108/1110 3, 1186/1188

3, 1189

218, 14-219, 2

5, 951/953

De cultu deorum (ed. B. Catdauns, Würzburg 1960) :

2, 2/5 2, 6/9

Liber de philosophia (ed. G. Langenbetg, Kóln, 1959) : P. 15 13-14 17/19 24/26 14

fragm. 3, 12/17

33/55 3; 43/46 4» 3/5

14 14 17

31/51 5, 1/8 j

20

18/21

3, 3, 3, 3,

3, 1189/1190 3, 1180

219, 7/8

p.

3, 1091/10953 3, 1093/1094

215, 8/9

215, 28/29

64a 64b

3, 1083/1085

5, 848

3, 1191/1193 3, 884/886 3, 886/889

5, 892/894 3, To6/707 3, 791/712

5, 753/159

5, 1065/1064

5, 5, 5, 5, 5. 5,

792/195 814/815 824/827 763/765 765/178 T18/790

5, 1065/1072

$, 1356 5, 865/867

712

5, 861/862

12/14. (adn. x) (adn. 5) (adn. 6) 6, 1/8

5, 1075

5, 1113/1116

23/27 7, 1/4 B2

9, 1/4

(adn. 3) 10, 1/6 PIS

24 24 25

5, 5, 5, 5. 5. 5,

1331/1334 890/898 898/902 945/948 971/978 981/984

26

5, 1148

5, 1023/1027 5, 1007/1013

Vergilius

(rec. R. Sabbadini. I : Bucolica et Georgica, II :Aeneis, Romae 1950)

I, 47

"Aeneis :

I, 278/279 1, 416/417 1, 704

p.

; 1 2I

34

3» 925

I, 1398/1399

I, 2019/2020 4. 1324

LOCI AVCTORVM

371

Vergilius "Aeneis :

2, 351/352

52

p.

I, 1247/1248 1, 1268

1, 1281/1282 1, 1716/1717

6, 278/279 6, 434 6, 719/721

6, 730/732 6, 735

185

5, 1844

204; -205

5, 1687/1689 5, 1622/1624

205 205

1, 833/834 5, 1788 5, 1842

6, 750/751

206

6, 751 6, 814/815 6, 820/821

206 209 209

6, 823

6, 847/853 6,853 7, 266

—

5, 1877/1878 4, 2257/2258 5, 1693/1694 1, 1608/1609

2, 1528/1529

209

2, 15230

210

2, 1329/1335

210 224

2, 1706

7, 338

227

8, 320/324

261

I, 208

1, 975/976

4, 289

4» 2549

II, 24/25

I, 1587

43

5, 1/72 3, 699

Eclogae : 3,9

p.

3, 60 4, 13/14 Georgica :

1, 5/6

2, 490

46 51

p. 95

138

4, 221/222

175

4» 411

185

Xenophanes Carmina (ed. F.W.A. Mullachius, Parisiis 1860) : 14 p. 103

Xenophon Memorabilia (tec. K. Hude. Editio maior, Lipsiae 1934) :

4, 5, 16

3, 1490/1495

359

p. 165, 5/7

5, 920 5, 1474 4, 2018/2019

4, 1070

3, 643

3, 1000/1001

4, 1481

3, 1040/1041

3, 1414/1416

III. OPERA AVGVSTINIANA ET PSEVDO-AVGVSTINIANA QVIBVS COMPILATOR VSVS EST 1. De ciuitate Dei (AU ci) edd. B. Dombart/A. Kalb, in : CC 47-48 (1955) 2. Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et caritate (AU ench) ed. E. Evans, in : CC 46 (1969), 21-114 3. Epistulae (AU ep) ed. A. Goldbacher, in : CSEL 44 (1904) 4. De consensu Euangelistarum (AU Eu) ed. F. Weihtich, in : CSEL 43 (1904) s. Contra Faustum Manichaeum (AU Fau) ed. J. Zycha, in : CSEL z5, 1 (1891), 249-797 6. De Genesi ad Litteram libri XII (AU Gn li) ed. J. Zycha, in : CSEL 28, 1 (1894), 1-455 3. Tractatus in. Euangelium. loannis (AU Yo) ed. R. Willems, in : CC 36 (1954) oo. Refractationes (AU te) edd. B. Dombart/A. Kalb, in : CC 47 p. 1 9. Quoduultdeus : Serzo 1o : ZAduersus quinque baereses (QU hae) in : PL 42, 11011116 (1886) XX 1. De ciuitate Dei (.AU ci) pag. ed. laud. 1 1:3, X95 2 151, 20/21*

*

ck

CP disp., lin. I, 785 1, 166/168 1, 168/191

pas. 2T T 1

I, 1, 21/42

2

1251922.

2

1, 250/251

9

I, 4, 14/26

5

I, 191/204

T9

8

1, 309/511

1265 3/7 I, 6, 14-1, 7, 12 I275275 1, 7, 12-1, 8, 19 1, 8, 20/46

5 6 6 6-7 7-8

5 23/42 23* de 50/51* 67/68* 67/75 69

8 8-9 8 8 9 9 9-10 9

1, 9, 1/5 1,9, I, 9, 1, 9, CS 1, 9, 1, 9, 1, 9, 1, 9,

I, 9, 86-1, 10, 5 T210:55/22

IO IO-II

I, I, 1, 1, 1,

206/210 210/248 638 253/279 281/309

8 8-9. 22 9-IO1O-II

I, I, I, I, I, I, I, I,

314/315 322/344 313/314 315 313/314 315 344/351 319/320

II 12. II II II II 12-13. II-12

1, 351/356 I, 359/586

II

15 13-14.

32m

IO

1, 558

I, 10, 40/57

II

1, 587/402

14

12

I, 402/410

I4-15

I2

I, 417/429

(1, 1o, 42)* 1; 10265/71 1, 16, 71/85

1, Io, 76/77*

II

12

I, 386/387

I, 1407

(1) * 7 Locus alius est appositus, vide CP r, 785 ; 1, 166/168 etc.

13

I4. 15

49

OPERA

AVGVSTINIANA

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud. pag. 10, 84/85 I2

10, 85/96 *"9 10, 96/99 -

LI. E/2

[4

II, 2/25 I2, [16 12, 11/12 12, 12/13

"9 -

212. I3-I. 15,15

EE NE LIMEN MMI E

(1, 12, 21-22)* I, 12, 18/28 I, I5, 32-1, 14, 8 I,

I5,

1/58

I315.2/3* (1, 15, 28/29)* 1, 16, 2/5* I,

16,

3/4*

I;X6. 4-1; 17, IO I, 17, 19-1, 18, 22

I, 19, 1/5 (5;

19,

pre

I, I9, 8/22

I, I9, 41/42* I, 19, 67/70

T3309; 7I-I, 20, 21

I, 20, 39/40 I, 21, 1/9

I, 21, 18/21 422. 20/27* eg 24, 28/29)*

12 12 12 12-I3 13 13 15 15715 I4 15

15-16 16-17 16 16 17 17

17-18 18-19

19 20 20 20 20-21 21 21-22 25 25 25 24

CP disp., lin. I, 410/411

I, I, I, I,

431/441 441/445 412/415 447/475

1, 475/486 I, 490/491 I, 489

1, 493/543 1, 487/488 1, 543/553

1, 553/574

1, 576/654

2, 1589 I, 1407

I, 641

1, 1, 1, 1, 1,

659/640 645/667 667/694 695/697 699/702

2, 1839

I, 1, 1, 1,

1, 1, 1, 1,

705/720 833/834 720/725 725/165

765/766 770/ TT9 779/782 784/786

1, 788/800

2, 504/505

373 pas. 15 I5 16 15 16-17 r7 ry

18-19

r7 19-20 20 20-22 125 49 22 22 22-25 23-24 24 24 I3I 24-25 29 25 25-26

26 2T 27 2T

27-28

I, 25, 1/28

1, 802/831

28-29

1, 26, 1-1, 27, 5 I, 29, 1/18

I, 833/834 1, 834/875 I, 5/21

29 29-30 I

I, 93/107

ETe

I, 50, 1/29 I, 30, 31/52

1, 61-88 1, 88/90

I,

I, 107/124 1, 126/127

51,

I/15

I, 51, 16/32

1, 32, 5/5 I,

32,

5

I,

32,

9

3:122, 13/21

I, 33, 6-1, 34, 4 I, 55, 1/5 1, 56, 2/5* 1, 36, 15/27 (1, 356, 15/16)* 2XI Ir

21 4" 242, 3/05 (2; 2, 58)* (2, 2, 38.40)* 2, 5, 2/5 253, 3f

I, 128

1, 127/128 I, 130/156

1, 136/137 I, 139/158

A

Li

£.122/25

1, 161/162

QN MA ROAR QN. QA AAA

4» 5/17

5, 115/116

2, 5/25 2, 1839

1, 166/168 1, 161/162

1, 657.638/639

1, 166/168 1, 885/886 1, 160/161

MoH ooo NO M

- EN

131

374

OPERA

AVGVSTINIANA

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud. pag.

CP disp., lin.

2, 5, 79

1, 888/914

2, 5, 11-2, 4, 14

246, 1/4.

2, 6, 6/7

2, 6, 10/16

2; 6, 25-2, 7,2

2,7,2

2, 7, 4/5 2, 7, 5/9 2, 7, 10/14

2, 7, 15/25

2, 7, 25/26

2, 7, 27/40

QNSMTI 2, 8, 5/8 2, 8, 10/15

2, 8, 13/16 . 2,9, 57-2, 10, 8

2, 10, 8/18 2, 12, 1/18 2, 12, 20/21 NDS T2

2, 15, 12/16

2, I5, 18/45 2, 14, 6/18

2, 14, 27/44 2, 14, 55/61

2, 16, 11-2, 17, 5

2; 17, 41/42

00

2, 18, 3/4

2, 18, 17/19

36

36-57 38-39 39 39 39 39 359

39 39/40

40 40 40 40 40 40-41 41 42 42

43-44

1, 884/885

2, 19, 22/24 2, 19, 27/29 2, 20, 1/8

2, 20, 21/23 2,20, 25/31 2, 20, 33/46

1, 921/926

1, 927/935

| 1, 959 1, 1, 1, 1,

939/940 933/957 940/944 944/951

1, 955

1, 953/965 1, 985/986 1, 990/995

1, 966/968

1, 988/990

I, 1015/1024

1, 970/980 1, 997/1014

1, 980/982 I, 1026/1057

1, 1045/1049

I, I049/1082 1, 1084/1097 1, 1099/1118

1, 1057/1045

I, 1118/1126 1, 1961/1962

I, 1135/1137

I, 1157/1138 1, 1962/1964

1129 1129/1131

1195/1194

1131/1135

1135/1137 1139/1154 1135/1137

LEN

Jw (w ow Ww 4wM

1154/1156

1156/1158

35/41 41/42 » 42/47

v

[4 9

»

48/61

(2, 20, 33)*

. 1405 MHHHHnmdBmnuÁÓ M , 1160/1163

2, 21, 15/24.

2, 1845-1854 2, 1845

2, 21, 4/7

(2, 21, 27/28)*

2, 21, 44/46

2, 1856 2, 1857/1858 2, 1860

2, 21, 49/52

2, 1860/1865 2, 1865/1867

2, 21, 34/35

Q2, 21, 48/49)* 2, 21, 53/58 2, 21, 60/65

2, 21, 83/96 2, 21, 98/107 (2, 21, 101/102)*

51-32

1, 916/918 I, 918/921

2, 18, 45* 2, 18, 45/47 (2, 18, 48/49)* 2, 18, 51/55

2, 18, 51/53* 2, 18, 58/75 (2, 19, 6/7)*

pat.

2, 1867/1871 1, 1163/1177 1, 1177/1186

1, 1335/1336

I3I I32

132 132 132 132 132 41 41 46

OPERA

AVGVSTINIANA

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud. pag.

55 55 55 55-56 57 57 57 57 5T 57

25 27, 113/116 2, 21, 116/118 2, 21, 116/123 2: 22,1-2, 22, 2 2, 23; YO 2323: 10/TI 2, 25, 11/20

(2, 25, 15)* 2, 25, 23/35

2, 25, 36/42

(2, 25, 356/358)* 2-235. 51/62

I, 1409 1, 1405/1406 I, I410/1418

I, 2093

I, 1418/1430 I, 1274/1280

1, 1335/1336 1, 1430/1441 1, 1745/1746 I, 1302 1, 1302/1305

1, 1305/1333

2, 25, 21/50

1, 1280/1288 1, 1280

226. x 2, 26, 11/50

1, 1336/1556 1, 1556/1362

2, 26, 51/57

1, 1365/1575 1, 1375/1576

2, 28, 1/11

2, 28, 15-2, 20, I

I, 1, I, 1, I, 1, 1,

2,29,I

2, 29, 5/28 2, 29, 28

2, 29, 51/32 2, 29, 54/55 3, 1, 14/17

2096 1576/1402

1405 1402/1405 2096/2117

1965/1966 1964/1968

2, 504/505 1, 1446/1457

(3, 7, 27)*

3, 9, 1/10 3, 9, 12/20

1, 1457/1464 1, 1464/1482 1, 1628/1641 1, 1482/1492

10, 9

5, 10, 18/32

3, IO, 52/41

3, 12, 19/22

3, 11, 23/26 3, II, 28-5, 12, 4

(3512, 15/16)* 2» 02,20

3, 12, 20/35 3, 15, 8/11 5; I5,

1190/1192 1186/1188 2021/2027 1222/1275

1, 1290/1302

2, 25, 50/58

22-5,

1, 1, 2, I,

I, 1407 I, 1405

(2, 23, 53.56)* (2, 25, 56)* 2, 25, 5/14 (2,25, 6)* (ag, tr/x2)* 2, 25, 14/16

5,9;

CP disp., lin.

56-5,

1494/1496 1496/1499 1499/1505 1505/1504 1503/1504 1507/1519

1, 1599/1601

I4,

3, 14, 15/18 3, 14, 39/59 (3, 14, 48/49)* 3, 14, 60/78 5; 14, 9072,

1, 1, 1, 1, 1, 1,

13

15, 4

3, 15, 18.19/29 9; 15, 5:5 25 15.35/57* (5,115,.95)* 3, 15, 57/48 3, 15, 48/52 3, 15, 55/60

1, 1580/1594 1, 1594/1597

1, 1605/1626

1, 1, 1, 1, 1,

1714 1645/1660 1662/1679 1680/1691 1692/1695

1, 1695/1695 1, 1, 1, 1,

1697 1697/1712 1714/1718 1718/1725

OPERA

376

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud.

3, 17, 20/25 3, 17, 34/46 2171467 3, 17, 46/49 (917, 49)* 3, 17, 49/55 (3, 17, 56/57)* 3, 17, 68/70 3, 17, 71/15 5, 17, 79/82 3, 17, 82/97 3, 17, 119/125 3, 17, 128/131 5, 18, 1/11

3, 18, 51/55 5, 18, 34/55 .3, 19, 5/21 (5, 19, 28/29)* 5, 20, 1/4 3, 20, 13/14 3, 20, 15/19 3, 20, 19/25

AVGVSTINIANA CP disp., lin.

I, 1724/1730 1, 1732/1744 15 1923

1, 1577/1580 15527

I, 1521/1525

, I, 2045/2047 I, 1525/1527 1527/1529

M

9ov v

-v

3;

22,

2/14

1529/1544 2035/2039 2039/2042

1755/1765 1784/1796

oH oMoH Mom

1780/1782

» 1544/1564 , 1765/1780 1819

1796/1800 1800/1801 1802/1806 1809/1815 1806/1809 1815/1817 1820/1840 1842/1859

RS LONE E]

5, 20, 25/28 5, 20, 28/30

3, 20, 30/48 3, 20, 48/65 (3, 22, 1/2)*

2042/2045

[4

35235. 1/2 3, 24, 1/2 3, 24, 5/17 32.255.1/5 2512551511 5; 26, 1-3, 27, 5

3, 27, 5/15 3527, 14/27 5, 28, 1/14

3, 28, 14-3, 29, 6

3, 29, 6/17 3, 29, 21/25 3, 30, 1/6 2, 30,

20

3, 30, 21/25 5, 31, 1/2 5, 31, 2/7 3, 51, 14/17 5, 51, 17/18 3, 31, 22/25 3, 31, 25/55 3, 31, 35/41 2912156421517 41, 1$/17* 4, 2, 16/17 4, 2, 20/31 4, 2, 57/41

1564/1565 1565/1576

ww ev"paSa Tiu ue ^a NR wa

1859/1861 1861/1862 1862/1874 1876/1878 1880/1885 1887/1914

1929/1936 1914/1927 1937/1950

0Ng ig Np No Odi C AB, ore Rok Fon om oM oH MOM or HM Eo »

1, 1968/2001 1, 2005/2016 I, 2016/2018

1, 1952/1958

T2371 I, 1712/1714 1, 2026/2027 1, 2018/2024

I, 2027/2030 I, 2031/2032 I, 2030/2031

1, 2065/2077

I, 2047/2053

1, 2077/2090 1, 2091/2095

I, 2053/2054 I, 2054/2065

9521/12

2, 51/55 2, 55/65

4» 5, 14/15

2;

pag.

AVGVSTINIANA

OPERA

1. De ciuitate Dei (. AU ci) pag. 100-102 103 104 105

ed. laud. 4» 5, 17-4, 4 14

4» 6, 25/28 4, 8, 1/5 (4, 8, 23)* 4, 9, 1/6 4» 9, 1* (4. 9, 5/4)* (4, 9, 4/5)* 4» 9, 7/9 4» 9, 10/17 4, 10, 1/36 (4, 16, 55/36)* 4, 10, 52/16 Ay XX, E

105-106 105 105 105 106

106

106-107 107

107-108 108 108 108

45:115 2/16

4, 11, 17/20 4» 11, 39/40

4, I1, 51/55. 4, 11, 54/81 45: 125:5.

4, I2, 3-4, 15, 13 45 I5,

13-4,

(4, 15, 8/9)* (4, 15, 9)* 4» 15, 30/33 4, 17, 1/8 4

4, 4, 4, 4, 4» 4,

30

18, 1/2

18, 18, 18, 18, 18, I9,

4, 20,

4/5 5/6 6/8* 8* 9/32 1/12 I-4,

(4, 20, 15)* 4, 4» 4, 4» 4» 4» 4, 4, 4» 4,

15,

21, 25, 23, 23, 25, 23, 24, 24, 25, 26,

2I,

IO

54/59 1/9 22/36 37/40 71/79 90/99 1/8 10-4, 25, 18 22-4, 26, 6 8/15

4, 26, 18/41

4, 27, 1/24 4, 27, 27-4, 28, 2 25828,/1

4, 28, 5/4

4, 28, 16/20

4» 29, 4» 30, 4» 30, 4» 30, 4» 31, 4» 31, 4»32,

45/55 5/25 55/41 41/48 53/60 53 1/4

109 109 109-IIO 1IO IIO IIO-III IIX III IIT I12 II2 1I2 1I2 112 112 II2-II3 1I3 113-114 1I4

116 116 X1g T3 118 118

118-119 119 119-120 120 120 120-I21I I21-I22 122 122 122 123 123-124 124 124 126 126

126

CP disp., lin. 2, 66/112 2, 112/115 2, 116/118

3, 450

2, 120/125

3, 913 1, 1504/1505 3, 913/914 5, 919/920 5, 761/116 5, 921/971 3, 913/914 3, 886/911

3, 991/992 3, 995/1005

3, 1003/1006 3, 1006/1007 3, 1007/1010 3, 1012/1058

3. TI6LTT1 5, 718/802

2, 125/176 2, 40

2, 48/49

2, 178/181 2, 183/191

277 pag. 76-1 7I 27 152

Tr-18

168

52 168-169 169 165-164 169-170 168-169 168 171 171-172 172 172 172 172-173 164 164-165 18-79 75 75 79

19-80

2, 2, 2, 2, 2,

193/195 235/236 259/242. 242/245 242/245

80 81 81-82 82 82 82

2, 5, 2, 2,

284/531 450 332/536 197/205

85-85

2, 243/268 2, 270/282

2, 205/219 2, 220/223 2, 223/251

85

152

85

80 80-81

» 336/345 2, 566/572 2, 572/400

M

2, 400/410

2, 412/419 2, 419/443 3, 469/497 5, 498/519 2, 443/444 2, 444/445 2, 445/449 2, 451/462 2, 464/484 2, 484/489 2, 496/502

2, 489/496 2, 496

3, 971/976

153-154 154 88 88 88 88-89 89-90 9o 9o 9o 9o 170-171

OPERA

378

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud. pag. 126 4» 32, 4/15

4» 35, 1/17

126-127

$51, t/21 (gj rp4)*

128 128 128

5 ptaef. 5 ptaef. (s praef. (s praef.

1/4 7/8* 7/8)* 9)*

5; I1, 24-5,

2, 45

(5, 2, 531/32)* 5; 5, 2-5,

5

19

$» 4, 1/2 5, 5, 19/52 $5 5» 52/54 55»

5575;

5, 6, 14/22 5, 6, 31/359

6, 14

295 T7, 1-2

5» T; 2-5

8, IO

5, 8, 10/12 5;

5, $, 5, 5, 5,

8,

8, 9, 9, 9, 9,

12/25

29* 1/7 9/102 106/153 154-5, 10, 64

5, 12, 1/3 OPE YI

5, 12, 11/13 55512, 15/22

5, 12, 55/35 (5, 12, 45/48)* 5, 12, 54/56 5, 12, 69/122 5, 12, 122/124 5, 12, 124/140

5, 12, 153/154 5, 12, 154/157 (5, 12, 158/159)* 5, 12, 163/168

5, 12, 169/175 5; I5, I-5,

16, 16

SRIZA TO

(5233, 27)* 5, 17, 31/44. 5, 18, 1/12 5, 18, 12/16 5, 18, 19/21

(5, 18, 20)*

5, 18, 21/28

5, 18, 47/56 5, 18, 68/71

5, 18, 71/76

5, 18, 86/96

5, 18, 97/100

5, 18, 100/107 5, 18, 109/119

5, 18, 119-5, 19, 33

128 128 128

128-130

130 130-122 131 132 132-135 135 135 134. 134 134-155 135 135-136 136 136 136-138 139-140 140-141 142 142 142 142-145 145 143 145 144-145 145 145 146 146 146 146 146

146-149 147 147 150 151 151 151 151 151 152 152 152 153 153 153 153 153-155

AVGVSTINIANA CP disp., lin.

3, 2, 2, 2, 2, 3, , 2,

976/987 345/361 361/564 508/509 39 450 510/532

pag. 171

85-86

2, 34

2, 532/615 2, 722/725

2, 617/685 2, 1604 2, 687/721

2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,

TT TT9 721/751 753/165 765/775 TIG TT7 779/849 854/856

2, 856/868 2, 1062

1062/1069 1069/1168 1171/1219 1219/1297 1301/1304 1306/1307

"o9 9

wvv ww

1313/1314

1514/1321 1321/1325 1521/1524 1324/1326 1326/1380

M MN NN MNwNNM

1192/1193 1194/1210

I211 1211/1214

40

98-100 10O-IOI IOI 108 108 I108-1II

III-II2 II2-II4 II$ IIS IIS IIS 115 I21 IIS 115-117 42 42 42 42 75

1214/1219 42-45 "GIC OE Rot en D Od MCHRIEI e; p 1219/1223 eT 45 IIT-I2I -MdHNHHAHHHAHNMNMNNKNXMN 9 1380/1506 I25 2, 1624 I2I 1522/1524 "vw »

1506/1519

1533/1545 1527/1529 1530/1533 1836

vww

1545/1552 1557/1569 1572/1575

Hh» HNM 99MM M M

1581/1587 1591/1602 1624/1627 9 1605/1611 » 1611/1621 NMNMNNNNMNAMN » 1628/1692 ME M. AEQWOR I

I2I 122 Y2 I21-I22 131 122 122-123 123 123 124 125 124 124-125 T2512

OPERA

AVGVSTINIANA

1. De ciuitate Dei (.AU ci) pas. ed. laud. 154 (5, 18, 131-132)* 155-157 5» 19, 33-5, 21, 4

5vaz, q^ 522,

9/1o

158 158

$, 22, 13/15

158 158

5, 22, 20/21

158 158 * 158 158

5, 22, 16/20 332221/22

5, 22, 24/26

5, 22, 29-30.32*

5, 22, 36/38 5, 22, 40/41 5; 24,

1-5, 25, yi

5, 25, 14/23

5, 26, 60/66

(5, 26, 71/72)* 6 6 6 6 6

praef. praef. praef. praef. praef.

6,

1/2 2/4 — 5* 6/7 7

»

6, 1, 4/84

6, 1, 102-6, 2, 8 6, 2, 20/28

6, 2, 33/57 6, 2, 44-6, 5; 2

(6, 4, 1/2)* 6, 4, 2/19

6, 5; 1-6, 6, 7

6, 6, 11/50

6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 8, 6, 9,

52/55* 53/54* 54-6, 7, 4 31/59 92/107

9, 116/128 IO, 1/5 IO, 5 vww w 10, 6/16 10, 26/41 v 106, 66/75

ON

, 16, 79/94

OS ON QN

6312, 10* G312, 12/55 7 ptaef. 1-7, 1, 2 T

I,

4/10

ROLE

7, 1, 12/25 35 1, 24/25 (7,

I,

7, 1, $525 7. 2, 7, 2,

28)*

28/29 1/2 6/9 9/12*

T» VE I-7, 8, I

159 159 160-161 161

162-165 165 163 165 164 164 164 164 164 164 164-166 166-167 167 167 168 169 169 170-172 r72-175 175 175 173-174

177-3178 180 180-181 181 181 181 181-182 182 183 184 184 184-185 185

185 185 185 185 185 185-186

186 186 191-192

CP disp., lin.

2, 1575/1576 2, 1692/1779 I, 1582/1585

1, 1, Zn , I,

1744/1745 1746/1747 1751/1755 1750/1751

, 1750 1747/1749 I 2033/2035 I ow. X 1958/1959

I

I

1, 2, 2, 2,

1960/1961 1781/1817 1818/1827 1827/1835

5, 115/116

3, 28/50 3, 56/59 3, 51/52 3, 40/41 3, 53/54. 3, 56 3, 31/35 3, 39/40 3, 41/124 3, 124/141 5, 141/150 3, 150/155 3, 155/164 3, 168 3, 168/185

3, 187/277 5, 278/516 3, 319/320 3, 318/519 3, 520/355 3, 555/3584 3, 384/398 3, 398/410 3, 412/414 3, 414 3, 414/424. 3, 424/439 3, 441/450 3, 451/467 3, 921 3, 524/543 3, 2/18 3, 18/25 3, 545 3, 545/557 3, 557/558 3, 559 3, 558/559

3, 3, 3, 3,

561/562 565/567 569/575 574/612

379 pas. 123 127-129 54 6o 60 60 60 6o 6o 79

67 67

129-130 130-I31 I3I

287 158-139

139 159 159 159 139 139 159 139-142 142 142 142-145 143 143 143-144 144-147

147-148 148 148

148-149

149-150 150 150-I5I I5I 151 151 151-I52 152 152-155 154 155

138 138

155 155-156 156 156 156 156 156

156-157 157-158

380

OPERA

1. De ciuitate Dei (AU ci) pag. ed. laud.

7, 8, 1/5

7, 8, 6/21

192

192-193

AVGVSTINIANA CP disp., lin.

3, 614/618

3, 620/634

paz.

158

158-159

3, 634/656 3, 636 3, 657/645 5, 647/732 ,3» 755 3, 734/755 3, 735/156 5. 736/747

159 159 159 159-162 162 162 162 162

196

5; 758/165

165

32:0491-74155 26 756521/22* 6 JIESPOEES T, 17, 18/19

197-199 199 200 200

3, 3, 3, 3,

7, 17, 20/25

200

7, 18, 10/18

200-201

7, 8, 31/32 7, 8, 32/35 7, 9, 1/6 75 9, T-7, 10, 15 7,16, 1$ 7; 11, 3/4* 7, 11, 38/39 7,12, 1

195 193 193 193-195 195 195 196 196

7, 12, 2-7, 15, I

7,35, 1/7

196-197

5, 914/919

806/882 884/886 1081/1085 804/805

5, 1040/1044

169

165-167 167-168 175 165

173

200

3, 1046/1060

173-174

7, 19, 26/52

201

3, 1073/1079

174

721213492-1::22,26

203

3, 1096/1132

175-3176

117,:25-7, 18, 7

7» 19, 32/44

201-202

3, 1063/1075

5, 1083/1095

174

175

7. 26, 39/42 7. 26, 42/46 agas 7, 27, 21/51 7, 27, 22 7, 27, 34/43

208 208 209 209 209 209-210

3, 3, 5, 5, 3, 3,

1132/1137 1137/1143 1197/1199 1144/11553 1143/1144 1153/1163

176-177 177 179 177 177 177

7, 29, 2/3*

21I

5, 1172/1173

178

7. 29, 5

211

3, 1175

178

(7, 50, 4)*

211

5, 1175

178

7, 30, 21/24

212

3, 1189/1191

178-179

7, 30, 28/29 7. 30, 31/34 7. 30, 34/44

212 212 212

3, 1191/1193 3, 1195/1197 3, 1201/1211

179 179 179

75312 02/18

212-213

3, 1232/1247

7:1285:3/5 7, 28, 42/46 25020502/5:5

7, 29, 8/11 7532 05 40/0X 7, 50, 16/19

7. 30, 44-7, 51, I

210 2E 211

211 211I 211

212

3, 1165/1165 5, 1165/1168 3515252.

3, 1175/1178 3, 1178/1185 3, 1185/1189

3, 1231/1232

177-3178 178 181

178 178 178

180

180

9721322 327,092 0X0

213

3, 1256/1282

8, 1, 1.3

216

5.3

284

8,1; 21/22

217

5, 580

297

8,13, 21/25 8, 1, 25/34 (8, 1, 34/55)*

217 217 217

4, 1303/1307 5, 384/391 4, 1501

239 297 246

E295

218

5, 81

286

8, 1, 7/20 (BA 14s

(8, 1, 54/55)* 8, 2, 1/15 8, 3, 1/4

216-217 216

217 217 218

5; 3/16 2, 1836

4 55 5, 31/43 5, 72/15

181-182 284 131

200 285 286

8, 5, 10/14 8, 5, 14/20

218 218-219

5, 75/19 5, 82/87

286 286

8, 5, 20/27

219

$, 90/98

287

OPERA

AVGVSTINIANA

1. De ciuitate Dei (AU ci) pag. 219 8, 5, 31/58 219 8, 5, 58/59 219 8, 5, 39/43 219 8,44, 1/2* 219-220 8, 4, 35/57 219 8, 4, 15* 220 8, 4, 533/35* 220 8, 4, 58* 220 8, 4, 45/44 220 8, 4, 48/50 220 (8, 4, 50/51)* 220-221 8, 4, (50)53-8, 5, 5 221-222 8, 5, 58/42 222 8535/72

ed. laud.

8, 5, 52/55* 8203 1/2. *

8, 6, 18/28

8, 6, 29/52 8, 7, 2/5 8, 7, 15/20 (8, 4, 50/51)* 8, 4,(50)53-8, 5. 5 8, 5, 58/42 8, 5, 51/72 8, 5, 52/55* 8, 5, 73/75 8, 5, 76/82* 86

x/z*

(8, 6, 1)* 8, 5, 2/9 8, 5, 18/28

8, 5, 29/52 8, 7, 2/5 8,

T;

15/20

8, 8, 2/8 8, 8, 27/29 8, 8, 53-8, 9, 4 (8, 8, 55)* 8, 9, 13/14 8, , , ,

10, IO, 10, IO,

1/16 12/15 20/31 32-8, 11, 6

COTii5/20 OO cO oo

oo112:22/25

(8, 12, 6/7)* 8, 12, 9/10

(8, 12, 13/14)* (8/12; 15)* (8, 12, 23/24)* 8, 12, 28/30*

8, 15, 1/51 8715; 22-8, 14, 20

8, 14, 531/39

5, 98/105 SORTIS

5, 105/109

5, 112/114

5, 5, 5, $,

184/219 113 114/115 213

4, 5, 5, 5,

58/40 224/241 241/245 250/271

5, 219/220 5, 220/222

35; IIT7I

8, 5, 73/75 8, 5, 76/82

(8, 6, 1)* 8, 6, 2/9

CP disp., lin.

222-223 2235 223-224 224 224 220 220-221 221-222 222 222 222 222 222 222 222-225 225 223-224 224 224 224 225 225 225 226 226 226

226-227 227 228 228

229 229 229

229 229 229 229-230 2230-231 231

5 $, 4, 5, 5,

273/215 501/307 58/40 309 309/316

5, 318/530 5, 335/560 5, 360/565

5, 365/569 4, 5, 5, 5,

58/40 224/241 241/245 250/271

5, IITI

5, 273/215 5, 501/307 4, 58/40 $309. 5, 309/516 5, 318/530 5, 335/560 5, 360/565

5, 365/569 5, 571/571 5, 571/518 5, 5, 5, 5,

119/142 249/250 142/144 45/59

4, 1622/1624

5, 6o/70 5, 144/177 5, 179/185 5, 185/184 4, 58/40 4. 52/55 4; 38/40 4, 51 4, 55/56 4, 55/56 4, 58/92 4» 94/152 4, 132/140

381 pag. 287 287 287 287

290-291 287 287 287

291 291 200 291-292 292 292-295 178 293 294 200 294 294-295 295 295-296

296

296-297

200 291-292 292 2925295

178

295 294 200 294 294-295 295

295-296 296

296-297 297 297 288

292 288 285

250 285-286 288-289 289-290

290 200 200 200 200 200 200 201-202 202-205 203

OPERA

382

1. De ciuitate Dei (AU ci) pag.

ed. laud.

14, 53/57 31$; 1/6

w

» 15, 11/40

OO oo oo

16, 1/5

16, 5/7 ww -" v 16, 7/9 v

vw v

16, 10/15* 16, 13/16 16, 17-8, 17, 26

17, 27/34

2531 232 232 235 235 235 235 235 233-254

234-255

8, 19, 14/58

255 255 236

8, 21, 1/22

257-258

8722; 2417

2539 240 240 240-241 241 241 241 242 242

cO 9o eo NO OO CO oow

17, 54-8, 18, 9

8, 18, 9-8, 19, 6

8, 19, 58-8, 20, 18

8, 25, 19/28

. 8, 25, 39/42 8, 23, 44/61 8, 25, 61/78

8, 25, 79/80 8, 25, 81/85

8, 23, 88/99 8, 24, 2/18

8, 24, 20/57 8, 24, 55/74 8, 8, 8, 8,

24, 24, 24, 24,

92/108 110/118 118/120 120-8, 26, 6

(8, 24, 158)*

8, 26, 11/12 8, 26, 78-8, 27, 18

8, 27, 27/30 8, 27, 42/44 8, 27, 52/57 9,2,

6*

9; 2; 8-9, 5, IO

9, 5, 10/35

9; 6, 1-9, 7, 19

(9, 8, 1/2)* (9, 8, 4/5)* 9, 8, 50/38

9; 8, 359-9, 9, 25

9, 9, 29-9, IO, 16 9;

II,

1/4

9;

II,

4/10

9, II, IO/11

9, 12, 1/13 9, 12, 24-9, 15, 64

9, 16, 2

051167122022, 12

9, 22, 14/17

9, 22, 18-9, 25, 5

9, 25, 3/7 9, 23, 7/9 9, 25, 9/47

236-257

242-245 243-244. 244

244-245 245 245-246 245 246 247-248 248

AVGVSTINIANA CP disp., lin. 4, 140/144 4, 144/150 4, 150/181

4, 248/252

4, 280/282

4, , 4, 4, 4, 4,

183/185 191/194 185/189 194/246 254/261

4, 261/280

4, 284/302 4» 302/327 4, 550/368 4» 570/392 4» 592/406 4, 408/416 4, 416/419 4» 421/439 4; 441/456 4» 456/458 4» 458/459 4» 459/471 4. 473/490 4, 490/506 4» 506/525 4, 525/541 4» 543/548 4, 550/552 4, 553/595 5, 1336 4, 597/598 4, 598/625

4, 623/626

249 249 250 250 250-251 255 256 256 257

4, 626/629

259 259 259 259 259 260-263 265 265-269 269 269 269 269 269-270

4, 798/801

257-258 258

4» 629/656 4» 797 4» 658/655

4, 657/682

4, 682/720

4, 51/52

4, 4» 4» 4»

191 722/731 755/169 169/195

4, 804/810 4, 801/802 4, 812/814

4, 4» 4, 4»

814/827 827/986 989 990/1221

4, 1221/1224 4, 1226/1241

4» 1244/1248

4, 1241/1242

4, 1248/1285

pas. 205 203 202-204 206-207 208

204 205 204-205 205-206 207 207-208 208 208-209

209-210 210-211 2II 212 212 212-213 213 213 213-214 214 214-215 215 215-216 216 216 217 217-218

331

218 218-219

219 219 219 224 219-220 220-221 221-222 200 205 222 222-223 223-224 224 224-225 224 225 225 225-229 230

230-236 236

236-237 22 257

257-238

1. De ciuitate Dei (AU ci)

paz.

ed. laud.

270-271 271-272 272 272 272 273-274 274 274 214 , 274-275 274 275 275-276 276

9, 25, 60/76

10,1, 13/21 X0. 1, 21/27

(16515 22/23)"

(1o, 1, 29/350)* IO, I, IO, I, 10,2, IO, 2,

95/100 100-10, 2, 6 7/1X 14/31

10, 5, 1/25 (1o, 5, 3)* I0, 5, 23/31 I6, 5, 31/47 16, 5, 47/53

10, 7, 1-10, 8, 2

10, 8, 16-10, 9, 7

10, 9, 13/52 IO, IO, Io, 16, I0, 10,

10, I2, 12, 16, 16, 16,

1/41 1/16 16-10, 16, 7 7/10 10/15 14

1o, 16, 16/50

10, 16, 30/57 (1o, 16, 58/59)* 10, 16, 45/65

10, 16, 65/67 16, 16, 69-10, 17, 8

(1o, 17, 5/4)* Io, 17, 9/15 10, 17, 17/39 1o, 17, 44/54 10, 18, 1/16 "OSEE. 27 IO, 18, 18-10, I9, 4

10, I9, 4/19

IO, I9, 24-10, 21, IO IO, 22, 1-10, 25, 2

1o, 25, 3/6

IO, 25, 8/11

IO, 25, II-IO, 24, 3I IO, 24, 31-10, 25, IO

1o, 25, 59/82 1o, 26, 305202 1o, 26, E027,

1/2 2/5 3/28 25

10, 27, 27/47 10, 27,

52-10,

28, 45

IO, 29, 1/55

10, 29, 55

10, 29, 55/58 10, 29, 58/64 10, 29, 66/96

1o, 29, 99/101 103-10, IO, 29,

32, 1I

383

AVGVSTINIANA

OPERA

219-280 280-281 281-282 282-285 283-284

286 286-289 289 289 289 289-290

290 290 290 290-291 291 291 291 291-292 292 292-295 292 295 295-294 294-295 296 296 296 296-297 297-298

299-500 300 300 300-301 302 302 302-5304 304-505 305 209 595 306

306 306-310

CP disp., lin. 4, 1285/1301

5, 393/399 4, 18/355 5, 248/249 5, 1356 45 53/58 4» 41/49 $. 599/403 5, 403/421 4, 1309/1330 5, 248/249 5, 457/444 5, 421/457 4, 1330/1335

- 45 1336/1354 4, 1355/1401 4, 1404/1429 4» 1431/1439 4, 1441/1482 4, 1485/1500 4, 4, 4, 4,

1503/1610 1615/1618 1624/1628 1628/1629

4, 1629/1644 4, 1732/1740 4, 1686

4, 1674/1696 4, 1644/1645 4, 1648/1671

4, 1697

4, 1696/1701 4, 1701/1722

4, 1722/1732 4, 1742/1758 4, 1781

4, 4, 4, 4,

1758/1779 1781/1796 1796/1851 1851/1855

4, 4, 4, 4,

1869/1915 1917/1946 1946/1968 1970/1971

4, 4, 4, 4, 4,

1971/2000 2002 2002/2024. 2024/2102 2104/2164

4, 1857/1860 4, 1862/1866

4, 1970

4, 2171

4, 2166/2171

4, 2171/2177 4, 2179/2212 4, 2212/2215

4» 2214/2346

pag. 238-239

298

199-200 292

351

200 200 298

298-299

239-240 292 299 299 240 240-241 241-242 245 245-244

244-245

245-246

246-249

249

250 250 250

253-254

252 251-252 250 251 252 252

252-255

255 254 255 254-255 255 255-257 257 257

258 258-259

259-260 260-261 261 261 261-262 262 262-265 263-265 265-267 268 261-268 268 268-269 269

269-275

384

OPERA

1. De ciuitate Dei (AU ci) ed. laud. pas.

IO, IO, 10, 10, 10,

32, 32, 32, 32, 32,

12/29 51/32 37/45 45/65 65/67

AVGVSTINIANA CP disp., lin.

paz.

310 310 510 310-311 311

4» 4, 4» 4, 4»

2547/2364. 2366/2367 2369/2578 2382/2402 2378/2380

273-274 274 274 274-275 274

10, 32, 77/84

311

4» 2404/2411

275

IO, 32, 88/139

311-313

4, 2411/2461

275-277

IO, 32, 67/69

IO, 32, 82

10, 32, 158/174

31I

311

4, 2402/2404

3, 636

275

159

LI.1, 15/25

221

313

4» 2461/2477

277

I2 51/5 1I, 2, 20/36 II, 4, 20/21

322 322 325

5; 532/537 5. 537/552 4. 552/553

303 303 217

(RE, 5, 11, IO, 11, IO, 11, IO, 11, IO, 11, IO, 11, IO, I1, 21,

19) 1/2 2/4 4/29 29/34 53/71 71/78 7/57

II, 21, 9/10

11, 2I, 42/44

II, II, 11, II, 11,

21, 25, 25, 25, 24,

Z2

45/49 2/4 56/57 60/61 1/45 1/7

11, 25, 10/28 11, 25, 31-11, 26, 7

11, 28, 29/45 I4, I, 17

14, 14, 14, 14,

1, 2, 2, 3,

18/21 1/2 34/61 1/9

14, 3, 11/18 14, 3, 20/50

14, 3, 34/60 14, 4, 1/3 14, 4, 7/9 I4, 4, 31/35 14, 5, 1-14, 7, 9 (14, 5, 5/6)*

14, 14, 14, 14, 14, 14, 14, 14, 14, 14, 14, 14,

7, 7, 7, 7, 7, 7, 7,

16/18 21/24 25/45 46 49/58 59/62 62/65 8, 1/26 8, 35/358 8, 42/45 8, 58/108 9, 4/21

325 330 330 330 330-3531 331 331-332 339-340

2, 2027/2057

5, 5» 5; 5» 5; 5, 5, 5»

22/25 446/447 447/449 451/474 AT1/482 484/5053 507/515 555/585

137

284 300 300 300 301 301 302 303-304

339

4, 550

340 341 542-345 343 343-344

5, 5, 5, 5, 5.

587/590 528/530 590/591 591/593 593/6356

304 302 304-305 305 305-306

344-345 345

5. 644/662 5, 663/688

306-507 307-308

340

244.

548 414

414 414 415/416 416

5, 585/587

5, 638/644

5, 5, 5, 5, 5, 5,

688/705 1551 1551/1554 1564/1565 1567/1594 1601/1610

416-417 417

5, 1610/1617 5, 1619/1628

417-418 418 418 418-419 419-421 420 421-422 422 422 422 422-425 425 425

5, 5, 5, 5, 5, 4, 5, 5, 5, 5, 5, 5, 5,

1735/1757 1739/1741 1743/1762 1767/1768 1768/1780 1787/1790 1780/1781

424 424 424-425 426

5, 5, 5, 5,

1818/1821 1821/1825 1824/1875 1875/1891

425

1650/1656 1656/1659 1659/1661 1594/1599 1661/1755 1913/1914

5, 1790/1818

217

304

306

308 35538

338 338 338-339 339-340 240 340

340-341 341 341 339 341-345 259 343-3544 344 344 345 345 346 345

346-347

347 347 347-348 348-349

AVGVSTINIANA

OPERA

385

1. De ciuitate Dei (AU ci) pag. ed. laud.

CP disp., lin.

14, 9, 33/36 (14, 9, 36/47)* 14, 9, 47/63 14, 9, 64/114 14, 9, 126/129 14, 9, 141/150

5, 1913/1914

350

5, 1220

326

T4 ror /2*

14, 10, 9/15 14, I0, 27/29

(14, 15, 68)*

426 426-427 427 427-428 429 429 430

450 * aye

458

tr

pag.

1891/1894 1894/1895 1895/1911 1916/1967 1976/1979 1979/1988

349 349 349-350 350-552 352 352

$, 1968/1975 5, 1973/1976

352 352

5, 5, 5, 5, 5, 5,

438 4538 451-452 452 454 455 456 456 456-451 457

5, 1220 5, 1220 5, 1288/1305 5, 1305/1310 $, 1310/1315 5, 1315/1324 $, 1324/1329 $, 1170 5, 1170/1196 5, 1198/1204

326 526 329-330 330 530 3530 330 325 325-526 526

15, 5 37-15, 6,6 15, 6, 8/9 15, 6, 16/25 (15, 16, 95)*

458 458 459 479

5, 5, 5, 4,

1209/1225 1223/1224 1224/1235 1805

326-327 327 327 256

(15, 27, 114)* (18, 8, 52/53)* 18, 41, 2/7 18, 41, 24/26 18, 41, 46/49 18, 41, 56/57* 18, 41, 67/68 18, 41, 70 18, 41, 71

497 599 655 656 636 637 637 657 657

4, 657 5, 1170/1171 5, 725/751 5, 724/125 $ 131/735 5. 735/734 5, 734/155 5. 736 5. 735/136

220 178 309 309 309 309 309 309 309

(18, 41, 89/90)* 19, 1, 4/9 19, 1, 9/19 (16, 1, 25/26)* 19, 1, 28/29* 19, 1, 118/125

657 657 657 657 657 659

(14, 15, 72/13)* (14, 15, 74/75)* 14, 28, 1/18 14, 28, 21/27 15, 1, 56/61 15, 2, 38/47 15, 3, 21/25 15,4, I 15, 4, 3/26 15, 4, 26/32 15, 5, 8/10

451

(15,23, 82)*

490

I, 1519/1520

4, 1502

5, 751/138

52.

246

20

29341, 71/75

657

19, 1, 125/126

5, 1065/1064

19, I, 122/134

659 660

5, 193/195

ore

(19, 1, 158)*

660

5, 796

512

19, 5, 4/7 19, 5, 21/24

662 662

5, 163/165 5, 765/168

1I 311

19, 5, 58/66 (19, 3, 65/66)* 19, 5, 66/71

665 665 665

5, 1065/1075 5, 1336 5, 865/867

321 351 514

(19, 4, 1)*

664

5, 869

314

4, 1500/1505 5, 116/722 5. 740/751 5. 733/154 5, 760/761 $. 753/159

246 308-309 310 309 310 310 221

19, 1, 134/135 19, 1, 135

660 660

5, 795/196 5. 795

312 312

19, 1, 142/145 3092, 1/5 19, 2, 25/26

660 660 661

5, 814/815 5, 824/827 5, 760

512 313

19, 5, 35/57

662-665

s, 768/790

511

19, 5, 71/75

665

5, 861/862

314.

510

OPERA AVGVSTINIANA

386

r. De ciuttate Dei (.AU

I9, I9, I9, I9, I9, I9, I9,

4, 4, 4, 4, 4, 4, 4,

ci)

pag.

ed. laud.

664 664 664 664 665 665

1/5 3/14 17/25 25/33 49/53 62 65/109

CP disp., lin. 5, 867/869 5, 871/875 5, 884/890 5, 890/898 5, 898/902 $, 902

314 315 315 315-316

316 316

316-317 317 317 317-318

665-666 666 666 666-667 667 667 667-669 669 669 669 669 669 669-670 671 671-672

5» 5» 5, 5, 5, 5,

675 675 6735-674. 675 674 675 675 675

5, 5, 5, 5, 5, 5, 5,

1331/1334 1336 1336/1350 1247 1350/1374 1239/1242 1242/1245

678-679 680 680 680-681 681-682 685 685 685-684 685 685-686 686 686 686-687 687 687 687 687-690

5, 5, 5» 5,

1398/1411 1423/1424 1424/1429 1429/1470

(19, 21, 8/10)*

687-688

2, 1860/1865

132

19, 25, 2/5 I9, 25, 5/14 I9, 25, 15/17

690 690 690 690 691 691 691 691 691 691 691

4» 2487

278

I9, 4, 109/111 I9, 4, 111/116

19, 4, 116/126

I9, 4, 126/145 I9, 4, 145/150 I9, 4, 150/202

10455212 19, 5, 4/8 I9, 5, 14/15 19, 5, 16 I9, 5, 16/17 19, 5, 17/45 I9, 7, 1/13 I9, 7, 14/41 I9, 9, 1/4 (19:973/2)* 19, 9, 6/19 (19, 9, 16/17)* I9, IO, 1/25 19, 11, 26/29

I9, I2, 1/5

105812555

1

19, 15, 1/14

I9, 12, 61/62 19, 15, 63/68 I9,

15, 70O-I9,

19, 14, 59/55 19, 16, 8/15 19, 16, 25/34

I4, 37

I9, 17, 1/25 19, 17, 47/66 19, 18, 5/17 19, 19, 1/6

19, 19, 8/21 19, I9, 22/40 I9, 20, 1/16 I9,

21,

r/4*

19, 21, 5/6

I9, 21, 6-19, 22, 12

I9, 25, 17/22

I9, I9, I9, 19, 19, 19, 19,

25, 25, 23, 25, 25, 23, 25,

25 27/29 54/57 58/59 40/42 45/46 48/52

902/948 955/956 948/953 956/966 968/994 996/1002

pag.

5, 1006/1062

5, 1075/1076 5, 1076/1080 5, 1082/1085 5, 1081 5, 1080/1081

5 1083/1111 52 1102 ET2 5, 1129/1160

5, 1162/1168

5, 5, 5, 5, 5, 5,

1470/1485 1485/1490 1492/1500 1504/1529 1529/1549 798/812

5, 817/822

5, 829/842 5, 842/859 5, 1374/1389 2, 1841/1845 2, 1860

2, 1873/1964 4; 2488/2496 4. 2497/2499 4, 2506/2511 45, 25 TT

4, 2513/2514 4, 2501/2504 4, 2511/2512

4, 2515/2517 4, 2540/2543 4, 2519/2525

318-519

319 319-521 322 222 322 322 222

322-323 323 323-524 331 331 331

228

331-332 327 327 325 335 334 334 334-355 335 335-336 336 336-357 337 312

313 313 313-314 332-335 131 132 I32-I55

278 278

279 279 279

278

279 279 280

279

AVGVSTINIANA

OPERA 1. De ciuitate Dei (.AU ci) ed. laud. pas.

CP disp., lin.

19, 23, 55/59

691

19, 23, 60/72

691-692

19, 25, 74/113 19, 25, 113/116

692-693 695

4, 4» 4» 4,

19, 25, 169/188

694-695

4, 2628/2647

693-694

19, 25, 117/160

695-696

19, 23, 190-19; 24, 20 I9, 24, 25-19, 26, 4

19, 26, 4/6 19, 26, 17-19, 27, 10 19, 27, 26/46 22, 2, 1/4

(20,03 2)*

*

696

696 697 697-698

2523/2527 2527/2538 2543/2585 2584/2586

4, 2586/2628

2, 1965/1997 2, 5, 5, 5,

1997/2020 1248/1250 1250/1260 1260/1279

807

2, 849/852

807

I, 1445

2. Enchiridion (.AU enc)

24(95), 8/9 24(95), 11/12 (24(95), 21/22)* (24(95), 24/25)* (24(95), 25)*

99 99 99 99 99

2, 952/955

24(97), 43-2598), 5

IOO-IOI

2, 899/926 2, 950/951

1OI

2, 956

(24(95), 25/26)* 24(95), 28-24(96), 42

IOI

25(98), 24/28

101

(25(98), 28)*

25(98), 28/41

(25(99), 50/5 1)* 25(99), 51/56 25(99), 60-27(103), 9

27105), 1/2*

2, 870

2, 870/871 2, 900

99 99-100

25(98), 16/17

(25(98), 23)*

2, 953/954

IOI

IOI

102 102 102-104

104

2, 9OI 2, 881/896

2, 2, 2, 2, 2,

951/934 935 955/948 951/952 926/951

2, 966/1051

2, 898/899

3. Epistulae (AU ep) 121902/5 257, 16 I21, 8-122, 9 1227. 16/17

25 1213/1212 5, 1212/1230

166, 3(1D 166, 5(1I)

5, 282/285

549. 4/9 $50, 5/7

4. De Consensu Euangelistarum CAU Ex) 11, 18/23 1,711)

1, r, 1, 1,

7(12) T(12) 8(13) 8(13)

1, 9(14)

13, 15, 13, 14,

3 5/7 12/14, 8 13/19

14, 20/22

1, 9(14)

1522/7

1, 12(18)* 1, 13(20)

17, 7/8 19, 3/11

1, 11(17)-1, 12(18)

16, 17-17, I1

rz, 14(21) 1, 14(21) 1, 16(24)

I9, 21-20, 5 20, 7-21, 2 22, 14/17

1, 18(26) 1, 18(26)*

24, 6/9 24, 14-15

1, 16(24/25)

22, 22-25, 7

1, 18(26)*

24, 16

387 pag.

279

279-280 280-281 281-282 282-285 283

135-136

136-137

328 328 2328-329

100 5o

104 104 IOI OI 102 102 IOI-IO2 102-105 IO4 104 105 105 103-104 104 103 105-107 102 mo 179-180

5, 271/281

295 295

3, 1300/1304. 3, 1305/1306

182 182 182

3, 1308

3; 1308/1311

3, 1311/1327 3, 1332/1337 3, 1327/1330 3, 1358/1343 3, 1343/1560 3, 1531/1532 3, 1362/1371 3, 1371/1377 3, 1377/1394 3, 1396/1399

3, 1401/1410

5, 1412/1414 3, 1414/1415 5, 1414/1415

182-185 185 183-184 185 184. 184 I9I 185 185

185-186 186 186 186 186 186

OPERA AUGVSTINIANA

388

4. De Consensu Euangelistarum (/ AU Eu) ed. laud. 1, 18(26)-1, 19(27)

1, 19(27) 1, 21(29) 2522(30)

1, 1, I, 1, I, 1, 1, 1, 1, 1, I,

23(31) 23(31) 23(32) 23(32) 23(33) 23(33) 25(35) 23(34) 23(34) 23(34/35) 23(35)

1, 25(38)

[1, 25(59)*] [1, 25(39)*] 1, 25(39) 1, 26(40/41) 1, 26(41) 1, 26(41) 1, 26(41)

I, 27(42) [1, 29(45)]* 1, 20(45) 1, 29(45) 1, 29(45) 1, 29(45) 1, 29(45) 1, 20(45)-1, 50(46) 1, 30(46) 1, 30(46) 1, 30(46) 1, 30(46)-1, 31(47) 1, 31(48) 1, 31(48) 1, 51(48) I, 32(49) 1, 52(49) 1, 32(49) 1, 32(49) 1, 54(52)-1, 55(53)

pag. 24, 16-25, 16 26, 5/10 27, 14-28, 15

28, 29, 29, 30, 31,

16-29, 1 9/11 II 8/10 2/6

31, 24-52,

32, 5

I

32, 4/6

32, 10/12

52, 33, 354, 57, 38,

14/19 1/17 9/18 19/24 7/8

38, 10

38, 13/16 59, 14-40, IO 40, 12/15

41, 2/4 41, 6/8

42, 4/14 44, 18

44, 19/20 44,

20-45,

I

45, I

45, 5[1

45, 11/15

46, 1/6 46, 19/21

46, 21-47,

47, 4/11

Y

47, 13-48, 3

52, 9/14

52, 19/20 52, 22-55, 5

53, 7/8

55, 10/11

53, 14/17

53. 17-54 5

57, (20) 22-60, 9

CP disp., lin.

pag.

3, 1415/1455 3, 1435/1440 5, 1440/1461

186-187

5, 3, 3, 5, 5,

1466/1473 1473/1475 1475 1477/1478 1478/1481

5, 5, 3, 3, 5, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 5, 5, 3, 3, 3, 5, 3, 3, 5,

1483/1485 1485/1487 1487/1493 1495/1514 1516/1525 1525/1531 1531/1532 1532 1532/1535 1536/1554 1554/1556 1557/1558 1558/1560 1560/1569 1571/1572 1572/1575 1569/1571 1575 1575/1576 1578/1582 1582/1598

5, 1481/1482 3, 1482

3, 3, 5, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 5,

1600/1602 1598/1600 1602/1608 1630/1640 1608/1612 1612/1614 1614/1617 1620 1620/1621 1617/1620 1621/1629 1642/1696

5. Contra Faustum Manichaeum (AU Fau) jt ds 251, 19/21 5, 17/18 T2313 2, 1524/1526 3545, 11/14

7,2

187 187-188 188-189 189 189 189 189 189 189 189 189 189-190

190-I9I I9I I9I 19I I9I 19I-I92 192 192 192 192 192-195 195 295 193 195 195 195-194 E94 194 194 194-195

196

295 E95 E95 195 195 195

195-196 196-198

248

I2I

6. De Genesi ad Litteram libri XII (CAU Gn li) 202, 2/12

7, 6*

205, 20 205, 21/26

06

5, 291/292

5, 292/297

293-294 294 294

3, 636/657 2, 956/966

159 104-105

5, 283/291

7. Tractatus in Euangelium Ioannis (AU Io)

(45, 14, 21/22)* 53, 6, 18/29

3596 454-455

OPERA 8. Refractationes (AU re) ed. laud. bag. I 2. 69, 2*

Tum Lx Tb»

AVGVSTINIANA CP /ib., lin. 1, 166

9. Quoduultdeus : /duersus quinque baereses (QU bae) 1, 27/29 IIOI, I2-13 1, 39/37 IIOI, 15-16 I, 531/34. 1102, 22-25

389 pag.

N

IV. ALTERCATIONES DISPVTATIO PRIMA 1 (Altercatio prima Romanus (19) 2

3 4 5 6 1 8 9 IO

secunda

tertia

Romanus (29)

quarta quinta sexta septima

Scipio (29) Sallustius (19) Ciceto (19) Romanus (39)

Octava nona decima)

Sallustius (29) Cicero (29) Romanus (49)

DISPVTATIO SECVNDA 1I (Altetcatio prima Romanus (59) 12 secunda Ciceto (59) I3 tettia Mathematicus (19) 14 quarta Stoicus (19) 15 quinta Cicero (49) 16 sexta Romanus (69) 17 septima) Cicero (59) DISPVTATIO

—

Scipio (19)

Augustinus

2-5 3-6

»

6-35

d ^ 5

25:29 359-40 40-45 45-55

sS d *

-—

p.

4i

55-58 58-59 60-73

Augustinus x d d * d z

75-86 86-90 90-100 100-107 107-114 II4-131

Augustinus d

I31-I37

TERTIA

18 (Altetcatio prima 9 secunda

Vatto (19) Seneca (19)

20 21

tertia quatta

Scaeuola (19) Vatto (29)

vd ii

138-151 151-153 1523-155 155-182

22

quinta)

Porphyrius (19)

3

182-198

-—-

Augustinus iv eu i ii 2

200-211 212-219 219-234 234-248 248-251 251-285

—

Augustinus

284-308

x »

308-337 338-352

DISPVTATIO QVARTA 25 (Altetcatio prima Apuleius (19) 24 secunda Hetmes (19) 25 tettia Apuleius (29) 26 quatta Porphyrius (29) 27 quinta Plotinus (19) 28 sexta) Porphytius (39) DISPVTATIO

QVINTA

29 (Altetcatio prima

30 31

—

secunda tertia)

Plato (19) Varro (39) Tamblichus (19)

V. PHILOSOPHI PAGANI OVIBVSCVM S. AVGVSTINVS DISPVTAT APVLEIVS Altetcatio 23 (IV 1 — disputationis quartae altercatio prima) 4» 43-49 ; 54-56 ;63-67; 77-80 ; 95-97 ; 107-108 ; 111-130 ; 165-168 ; 182-189 ; 233-257 ;247-252 ;272-282 ;323-328 ;347-330 3353-354 5369-574Altercatio 25 (IV 3) 4, 632-636 ; 656-666 ;. 700-704 ;721-731 ; (778-782) ; 796-802 ; 811-824 ; 907913 ; 987-992 ; 1002-101IO; 1054-1058 ; 1065-1065 ; 1126-1129.

1.

. CICERO Altetcatio 6 (I 6) I, 1159-1175 ; 1189-1207.

Altercatio 9 (I 9) 1, 1680-1685 ; 1692-1695 ; 1700-1704. Altercatio 12 (II 2)

2, 365-378 3390-392 ; 403-404 ;411-428 ; 450-455 ; 463-481.

Altercatio 15 (II 5)

2, 1052-IO7I ; 1099-1113 ; 1127-1140 ; 1169-1172 ; 1233-1259. Altercatio 17 (II 7)

2, 1834-1854 ;1859-1871 ; 1899-1915 ; 1938-1940 ; 1951-1954.

. HERMES Altercatio 24 (IV 2)

4» 407-419 ; 437-439 ; 472-486 ; 542-548 ; 589-595. . IAMBLICHVS Altercatio 31 (V 2) s, 1550-1565 ; 1600-1605; 1618-1628 ; 1673-1682 ; 1738-1741;

1763-1765;

1779-1785 ; 1805-1809 ; 1862-1873 ; 1912-1914 ; 1941-1949.

x

. MATHEMATICVS Altercatio 13 (II 5) ; 683-685 ; 719-730 ; 7522, 503-515 ; 543-546 ; 550-553 5 568-577 ; 616-627

7545 751-158 5 Tj4-185 ; 806-814.

[27.

PLATO Altercatio 29 (V 1)

5, 21-27 ;30-43 ; 71-79 ;88-109 ;117-124 ;133-137 ;159-164 ;178-214 ;225351-335; 227; 235-237; 246-253; 272-275; 298-502; 308-316; 323-328;; (504-505) ; 347-355 5 364-369 ; 379-382 ; 392-410 ; 445-449 ; 475-482 ; 489-491 514-524 ; 527-530 ; 553-556 ; 637-656 ; 669-675.

E» PLOTINVS Altercatio 27 (IV 5) 4, 1560-1568 ; 1611-1618 ; 1654-1645. . PORPHYRIVS Altercatio 22 (III 5) 3, 1283-1292; 1299-1306 ; 1326-1330;

1361-1364;

1395-1399 ; 1411-1424;

1462-1475 ;1494-1500 ;1508-1514 ;1574-1576 ;1586-1592 ;1641-1647.

Altercatio 26 (IV 4) 4, 1141-1143 ; 1162-1166 ; 1220-1224;

1238-1242 ; 1302-1307;

1352-1556;

1402-1407 ;1418-1425 ; 1430-1439 ;1470-1475 ; 1496-1498 ; 1523-1525 ; 15401543.

392

PHILOSOPHI PAGANI

8. PORPHYRIVS Altercatio 28 (IV 6)

4, 1672-1684; 1741-1743 ; 1775-1779; 1798-1801 ; 1821-1825 ; 1855-1855 ;

1859-1860 ; 1864-1867 ; 1912-1915 ; 1969-1975 ; 1980-1981 ; 2001-2004 ; 20322057 ; 2054-2056 ; 2065-2067 ; 2071-2075 ; 2096-2098 ; 2103-2107 ; 2117-2119 ; 2124-2129 ; 2165-2167 ; 2174-2177 ; 2206-2208 ; 2236-2242 ; 2274-2276 ;2294-

2297 ;2304-2312 ; 2338-2344 ;2365-2367 ; 2373-2380 ; 2389-2395 ; 2478-2504 ; 2518-2538 ; 2582-2602. 9. ROMANVS Altercatio r (I 1) I, 26-52. Altercatio 3 (I 3) I, 159-170 ; 205-215 ; 223-230 ; 249-251 ; 259-261 ; 280-282 ; 312-320 ; 330-335 ;

357-359 ; 408-415 ; 460-462 ; 474-476 ;484-491 ; 526-527 ; 564-566 ;575-591 ; 635-641 ; 671-672 ; 698-703 ; 724-732 ;743-741 ;161-168 ; 785-186 ;801-806 ; 832-838 ; 872-886 ;904-906 ; 915-919 ; 951-957 ;952-968 ; 984-986. Altercatio 7 (I 7)

I, 1244-1248 ; 1289-1299 ; 1334-1338;

1404-1407;

I, 1726-1730 ; 1783-1790 ; 1818-1824;

1841-1846 ; 1875-1878 ; 1886-1889;

1493-1505 ; 1598-1601. Altetcatio 10 (I 10)

1442-1449;

1472-1475 ;

1928-1950 ; 2004-2024.

Altetcatio 11 (II x) 2, 28-49 ; 119-131 ; 160-165 ; 175-176 ; 182-185 ; 192-195 ; 211-215 ; 232-234 ; 257-240 ; 254-258 ; 269-274 ; 283-284 ; 289-291 ; 514-515 ; 319-221.

Altercatio 16 (II 6) 2, 1298-1304 ; 1311-1335 ; 1362-1364;

1403-1408 ; 1480-1488 ; 1520-1530;

1553-1564 ; 1570-1579 ; 1588-1596 ; 1603-1621 ; 1691-1698 ; 1732-1756 ; 17801784.

1o. SALLVSTIVS Altercatio 5 (I 5) I, 1125-1126. Altercatio 8 (I 8) 1, 1610-1620; 1627-1641 ; 1661-1665.

ii. SCAEVOLA Altercatio 20 (III 2)

3, 468-474 ;479-482 ; 494-499 ; 520-522. 12. SCIPIO

Altercatio 2 (I 2) I, 72-90 ; 105-115 ; 125-128 ; 138-144. Altercatio 4 (I 4) I, 996-999 ; 1025-1029 ; 1044-1051 ; 1062-1065 ; 1070-1075 ; 1083-1088 ; 1098-

IIOS.

13. SENECA Altetcatio 19 (III 2)

3, 411-439 ; 445-456. 14. STOICVS Altercatio 14 (II 4) 2, 857-841 ; 853-862 ; 869-878 ; 897-903 ; 949-954 ;971-974. 15. VARRO Altercatio 18 (III 1) 3, 26-34; 84-89; 103-107 ; 133-148 ; 162-166 ; 186-189 ; 197-205 ; 212-219; 255-2539 ; 250-257 ; 317-322 5 329-339 ; 354-374-

PHILOSOPHI PAGANI

393

15. VARRO Altercatio 21 (III 4)

3; 544-546 ; 560-563 ; 568-570 ; 576-577 ; 582-588 ; 615-618 ; 639-645 ; 646-650 ; 677-679 ;687-694 ;702-713 ; 719-721; 733-739 ; 766-768 ; 772-784 ; 803-809 ; 820-829 ;857-859 ;867-868 ;883-889 ;912-920 ;924-927 ;936-938 ; 958-959 ; 964-965 ; 969-974 ;988-1010 ; 1039-1044 ;1061-1066 ; 1080-1085 ; 1106-1110; II26-1127 ; 1136-1138 ; 1169-1173 ; 1194-1199; 1248-1254. Altercatio 3o (V 2)

$, 704-714 ; 723-127 3 139-743 ; 752-161 ; 791-796 ; 813-815 ; 825-827 ; 860-869 ; 879-884 ; 944-953 ; 967-969 ; 976-984 ; 987-988 ; 995-996 ;1003-1018 ; 1044-; 1045 ; 1059-1073 ; 1112-1116 ;:1128-1132 ; 1147-1148 ; 1161-1168 ; 1193-1196

1205-1207 ; 1234-1245 ; 1280-1285 ; 1330-1334 ; 1390-1396 ; 1412-1418 ; 1491-

1500.

É

oE "

"

-

!

-

m

"u.

, ^

9 gs: f r

"-

|caxsécmonodde » Ht. fa ct : 4

,

íi

-— ?

XP

Wr

; ;

t

Ki

(rg

Mn

Ves

"ut

oe

»

qb

$959

é

cort

t ao t9 am

AN)

Chev

5$

vie

|XX

'

vom t

artt

íD0ttreram, ;19

[?

Nu

s tote (Pit

».

i

v

A

*

»

LI

a

»

"91

M

]

/

^

*

i

*.

5a

queo.

dnd

P1.

iw

dt b

á

;Á

h b n

&

Ted

-

l

i

-

54

E t;

dó-—yz

ó

á

FII

A

gt MARICA

Miseesne.

(y

-

| yerba

i X

.

;

]

[

18

Í

—

90; cáp L4. ia

ed

-

]

PUTAS

Aot ios M o & jn Pat ; f) el í LIS zm " had )7 " 1 4uVYTASKO jeg

r$ 03

n

be agio. ud BILIID *35-54

itc. rt

c3

red pe E

D

P

Qtnaieoc

An (£x apt og tAa- 24 2 "v.!

1

*

*

be

»

946,

à

»

XETML,

A

LEPSEI

E

A

peoiOHet ,TMIT

i1

: bam

i.

ht

V) 7

she ae

1

EI

"guam

cetur : na st: qti iter uris j rào (iN quecie 14309944 uan

N

:

chine

;pR4995.95 Loin

^

pes

(10311 Fraq t?

TT

CL

sopore

i|gt*

zer

E

"Pea

SGEUPR

porÜ

"T

! eMooM sp Eph L3:* 4 pidi SP ek eit Lp»

2

peret

Lye.

á

g

E

41994 1$ "* Ad) Ne

CONSPECTVS MATERIAE EINLELLUNGS

eg ts

dps

Ya CX € Xr»

ee

V-XLI

Edition der Streitschrift Contra Philosophos (CP) auf V-VII Grund des Codex Valentianus durch A.E. Anspach — Hinweis auf den Codex Oxoniensis mit einer zweiten Streitschrift Contra Iudaeos (C]) durch B. Blumenkranz S. V. - Datierung S. V-VI. - Dank S. VI-VII. I. Conira Philosophos und Contra Iudaeos ........ EVILISOST Unterschiede zwischen CP und C/ S. VII-VIII — Verfasseridentitàt S. VIII. — Gleichzeitige Planung von CP und CJ ? S. VIII-IX - Reihenfolge der Entstehung S. IX-X. — C7 unvollendet ? S. X-XI.

II. Nachwirkung und Überlieferung .............

XI-XXII

Nachwirkung S. XI r. Der Codex Valentianus (V) AuBeres. Entstehungszeit. Palàographisches. Incipit. Initialen. Tinte. Nachtráge. Streichungen S. XI-XIII. — Marginalien. Quaternionen. Reklamanten. Kustoden S. XIII-XV. — Handschriftengeschichte S. XV — Entstehungsgeschichte S. XV-XVI. 2. Der Codex Oxoniensis (O) AuBeres. Paláographisches. Inhalt. Initialen. Explicit. Tinte. S. XVI-XIX. — Marginalien. Quaternionen. Kustoden. Reklamanten S. XIX-XX. — Der Einschub O 25-33 S. XXI. - Entstehungsgeschichte S. XXI. — Handschriftengeschichte S. XXI-X XII DIIS cmygmam.

eee

eee tetele eios ee laReiepel elenet ere XXII-XXXI

I. Zur Verfasserschaft der Stellenangaben in O S. XXII-XXIII. 2. Das Verháàltnis von V und O Keine gegenseitige Abhàángigkeit S. XXIII-XXIV. — Vorlagen von V und O kaum vor 1150 S. XXIV. —Gemeinsamer Ahnherr von V und O S. XXIV-XXV. 3. Der Rahmen von CP und CJ Der überlieferte Rahmen S. XXV-XXVI. — Disputationen statt Bücher S. XXVI. — Die Titel von CP und CJ S. XXVI-XXVII. — Prologe S. XXVII-XXVIII. Die Kapiteleinteilung von V S. XXVIII-X XIX. - Epi-

loge S. XXIX-XXX. - Zusammenfassung S. XXX. 4. Das Stemma S. XXXI. IV. Text- und Apparatgestaltung

........

eee

Tite xt: Dialogeinheiten S. XXXI. — Orthographie S. XXXII.

XXXI-XXXIX

CONSPECTVS

396

MATERIAE — Kriterien

— Wortumstellungen S. XXXII-XXXIII. der Textaufnahme S. XXXIII.

2. Apparat. Drei Stockwerke : Fontes, Loci, Apparatus criticus S. XXXIII-XXXVI. - Nicht berücksichtigte Abweichungen vom Text S. XXXVI-XXXIX. —- Ausnahmen davon S. XXXIX.

V. Abkürzungsverzeichnis

22 T

DICIS INDICRSSS

,...... leen

ea ce squ V5

S TUE PIRE

rta YR

XXXIX-XLI

nnn

1-352

EET

353-393

V TAE Lur Sus Er DRdOLET CT RM TRTE

aec EAS ax 355-360 I. Loci S. Scripturae ........ EE

II. Loci Auctorum"

,.:.. AMENS

eg lru tede eene, 361-371

III. Opera Augustiniana et Pseudo-Augustiniana, quibus compilator usus est... sss nnn 372-389

IV. Altercationes ..... eese ehh tnn 390 V. Philosophi pagani, quibuscum S. Augustinus disputat ......... eee 391-393

—————

————————————————————

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique). Printed in Belgium D[1975/0095/6

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF. PAETOS m

D

cde -

"

CON

ow—wow -—

i

Ls

T"

—

:

E

VPECTYR

8 xr 1r im

-—

MUN REGAT

Bb

MEM -

910

b

osrcelur qu a xoc inel "enebuesoas fodere Ne dire. ^ !dabi XXXV ETOTUCUÓO E o inuab OCESD TR 34 * " dos : E - BÀ ens be EZ

-

A

E

.

1

-

E

n

2

me

ace

eue

y"

à

-

1

LI

*-

»

:

)

I

-

:

E- FN iP

-—

d '

T

"

9 E

-

:

H

:

— E

-

E

M

;

A

E

e

*

"

TEN

u

-

»

HE

us.

Ded

ps ^

lg -

"

B

cimiid

P. udin

(c

z

-

a

n

v

"A NPhz LE

E

E

oet

B

e

J

2

ME

-

E

EN

)

-

a

u

M

m

-

9v

*

"

"mE

(P

— qudd 4o E E ^

—

a

i

Au Ep Tc

un -

tenete diti —

n DOES (pm

eurn

'

TS

Bn ]

E

—

E

,

pev

d

Pd

"

dus bis. —

si

pt

SA^

*

AT. V»

, BR | I

Liber altercationum contra errones et

versutias.

philosophorum

Ch9 v.50a

Anonymi hard

contra

Aschoff.--

xli,

Christianae philosophiae seductiles p&ganorum

philosophos

396p.

pus Christianorum.

Series

(Cor-

26cm.

plates.

facsims.,

1915.

: Brepols,

Turnholti

Diet-

/ edidit

latina,

58a)

Introduction 1n Germana references and indexege Inoludes bibliographical

le Apologetios--Esarly ohurch, and religione

III. Series,

AIPZAS

e

Ie

P CON

€a43

e

2e mo

Aschoff,. Diothard,

i

)

/,c45.

IIl. Tíilee

CCSC/mib