Werke: Lieferung 3 Apologia de fuga sua (c.19-27) - Apologia secunda (c. 1-43) [Reprint 2010 ed.] 9783111433639, 9783110152081

Citation preview

ATHANASIUS WERKE HERAUSGEGEBEN IM AUFTRAGE DER KIRCHENVÄTER-KOMMISSION DER PREUSSISGHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

ZWEITER BAND ERSTER T E I L (Bogen 11—15)

DIE APOLOGIEN: 3. APOLOGIA DE FUGA SUA (c. i9-a7) 4. APOLOGIA SEGUNDA (c. i—43) VON

LIC. H A N S - G E O R G O P I T Z

IN DER REIHENFOLGE

DES

ERSCHEINENS

5. LIEFERUNG

WALTER DE GRUYTER & CO. VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE HE VERLAGSHANDLUNG - J. GUTTENTAG, VERLAGS. BUCHHANDLUNG - GEORG. REIMER - KARL J. J. TRÜBNER T - VEIT &. COMP.

BERLIN

1938

VORBEMERKUNG Im Jahre 1929 traten die Herren Prof. Kirsopp L a k e Harvard University in Cambridge USA und Prof. Robert Casey Brown-University, Providence (Rhode Island) an die Preußische Akademie der Wissenschaften heran mit dem Vorschlag, gemeinsam eine Ausgabe der Werke des hl. Athanasius in Angriff zu nehmen, für die bereits mannigfaches handschriftliches Material in der Bibliothek von Harvard gesammelt lag. Nachdem eine hochherzige Stiftung von Mrs. A n n a S . T a f t in Cincinnati und die Zusage weitgehender Förderung durch die Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft die finanzielle Grundlage für die Ausgabe gesichert hatten, beschloß die Kirchenväter-Kommission der Akademie, die Leitung des Unternehmens in ihre Hand zu nehmen und die Schriften des Athanasius nach den Grundsätzen herauszugeben, die sich bei den „Griechischen Christlichen Schriftstellern der ersten drei Jahrhunderte" bewährt haben. Die Ausgabe wird von Prof. C a s e y und Prof. L i e t z m a n n besorgt und in 3 Bänden erscheinen: die ersten beiden Bände werden die Schriften des Kirchenvaters in der Reihenfolge der maßgebenden handschriftlichen Überlieferung enthalten, der dritte wird Urkunden und andere Dokumente zur Geschichte des Athanasius vereinigen; Wir beginnen nunmehr damit, das Ergebnis unserer Arbeit der Öffentlichkeit vorzulegen und sprechen der verehrten Stifterin und der Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft herzlichen Dank für ihre Hilfe aus. Die Kirchenväterkommisson der Preußischen Akademie der Wissenschaften

VORBEMERKUNG ZUR 5. LIEFERUNG Die Überlieferung des Textes von apologia de fuga sua und apologia secunda ist in meinen Untersuchungen zur Überlieferung der Schriften des Athanasius Berlin 1935 S. 153! 104ff. besprochen. In demselben Buche findet man auch eine genaue Beschreibung der Handschriften. Die Kapiteleinteilung ist aus Montfaucons Ausgabe übernommen, während die Paragraphenzählung von dem Herausgeber neu eingesetzt wurde. Am äußeren Rand finden sich die Seitenzahlen von Montfaucons Ausgabe mit einem B bezeichnet. Die Kolumnenzahlen von Mignes Nachdruck sind durch ein M gekennzeichnet, auf seine Kolumnenunterteilung beziehen sich die Buchstaben A, B usw. Die Septuagintazitate sind nach der Ausgabe von Swete nachgewiesen. Die Schreibung der alttestamentlichen Namen beruht auf der handschriftlichen Überlieferung. Z. B. der Wechsel von $ und Moocrfjs begegnet in den Athanasiushandschriften ebenso wie in den großen Bibelunzialen. H.-G. Opitz

VERZEICHNIS DER SIGLEN B K P O R E

= = = = = =

Codex Codex Codex Codex Codex Codex

Basiliensis gr. AIII4 s.XIII. Athous Vatopedi 6 s. XIV. Parmensis gr. 10 s. XII/XIII. Scorialensis gr. X II n s. XIII. Parismus gr. 474 s. XI. Scorialensis gr. Gu III 15 s. XII.

F = Codex Laurentanus (S. Marco) gr. 695 s. XIV. V = Codex Vaticanus gr. 400 s. XIV. W = Codex Athous Vatopedi 7 s. XI. D = Codex Ambrosianus 235 (D 51 sup.) s.XVI. N = Codex Marcianus gr. 50 s. XV.

ZEICHEN UND ABKÜRZUNGEN > = Auslassung ~ = Umstellung

+ ·= Hinzufügung = Zusatz durch Emendation oder Konjektur ] = Tilgung B* = ursprüngliche Lesart in B Bc = Korrektor von B exp. = expungiert corr. = korrigiert = die mit einem Punkt versehenen Buchstaben stehen auf einer Rasur und stammen von späterer Hand

sp. Hd. = spätere Hand a. Rd. = am Rande

Hss. = Handschriften Ms. = Gr. = rel. = Schw. = Op. = Comm. = Montf. =

die Handschrift liest der griechische Text liest reliqui (übrige Zeugen) Schwartz Opitz editio Commeliniana Montfaucon

Apologia de fuga sua 18, 3—20, 3.

81

ττρότερον τον Σαούλ ουκ έφοβεΐτο ιτροκινδυνεύων εν τοις πολέμοις ύττέρ των λαών, αλλά καΐ περί θανάτου καΐ φυγής αίρεσιν άκουσας εξόν ούτω φεύγειν και 3ήν, μάλλον είλετο τον Θάνατον ό σοφός. ό δε μέγας Ηλίας κρυπτόμενος πάλαι την Ίε3άβελ ουκ έδει- 4 λίασεν άκουσας τταρά του πνεύματος άπαντήσαι τω Άχαάβ και τον Όχο^ίαν έλέγξαι. β Πέτρος δε ό δια τον φόβον των Ιουδαίων κρυπτόμενος και Παύλος ό απόστολος εν σαρ- δ γάνη χαλασθείς καΐ φυγών άκούσαντες »εις Τώμην δεϊ υμάς μαρτυρήσαι« ουκ άνεβά- C λοντο την αποδημίαν, χαίροντες δε μάλλον άπήλθον. καί ό μεν ως προς τους Ιδίους σπεύδων έγάννυτο σφα^όμενος, ό δε και παρόντα τον καιρόν ου κατέπτησσεν, αλλά καΐ έκαυχδτο λέγων »εγώ γαρ ήδη σπένδομαι, και ό καιρός της αναλύσεως μου έφέστηκε«. ίο Ταϋτα δε ούτε την προτέραν αυτών φυγήν κατά δειλίαν γεγενήσθαι δείκνυσιν ούτε 19,1 τα νυν την τυχοϋσαν αύτοϊς πραξιν μαρτυρεί, μεγάλην δε τίνα της ανδρείας αυτών την άρετήν ανακηρύττει. ουδέ γαρ αντί φαθυμίας εΐχον την άναχώρησιν, αλλά καΐ μεί3ονα 2 τότε τον τόνον της ασκήσεως έπέτεινον. ουδέ κατεγινώσκοντο φεύγοντες ουδέ κατηγοροϋντο δειλίας παρά τοιούτων οίοι νυν είσιν ούτοι οΐ φιλαίτιοι, αλλά και μάλλον έμαis καρί^οντο παρά του κυρίου λέγοντος · »μακάριοι οί δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης«. 8 D αλλ" ουδέ ανωφελής αύτοϊς ο τοιούτος έγίνετο κάματος · ως γαρ »χρυσόν εν χωνευτηρίω δοκιμασθέντας«, ως είπεν ή σοφία, »εύρισκεν αυτούς ό θεός άξιους εαυτού«, καΐ ούτοι τότε μάλλον »ως σπινθήρες άνέλαμπον« σφ^όμενοι μεν από των ' καταδιωκόντων αυτούς, Μ 669Α ρυσθέντες δε εκ των επίβουλων και δια τούτο φυλαχθέντες τοις λαοϊς είς διδασκαλίαν, Μ ώστε και την φυγήν αυτών και το διαδραναι των ^ητούντων τον θυμόν κατ' οίκονομίαν του κυρίου γεγενήσθαι. τότε γαρ ούτως καΐ θεοφιλείς Ιγίνοντο και καλλίστην εΐχον της άνδραγαθίας την μαρτυρίαν. Ό γούν πατριάρχης Ιακώβ φεύγων πλειόνων οπτασιών και τούτων θείων κατή- 20,1 ξιοϋτο, καί μάλλον ήρεμων αυτός εσχεν υπέρ εαυτού τον κύριον τον μεν Λαβαν έντρέ26 ποντα, τον δε Ήσαΰ έμποδΐ3οντα. και μετά ταύτα γέγονε του 'Ιούδα πατήρ, εξ ου κατά σάρκα άνέτειλεν ό κύριος, και τάς ευλογίας τοις πατριάρχαις διηκόνησε. Μωσής 2 τε ό θεοφιλής, δτε έφευγε, τότε και την μεγάλην δρασιν είδε και διασωθείς από των διωκόντων προφήτης εις Αΐγυπτον άπεστέλλετο διάκονος τε των τοσούτων σημείων και Β του νόμου γενόμενος καθηγήσατο του τοσούτου λαού εν τη έρήμφ. καί ό μεν Δαυίδ 3 so διωκόμενος έδίδασκεν »έξηρεύξατο ή καρδία μου λόγον αγαθόν« καί »ό θεός ημών ' εμφανώς ήξει· ό θεός ημών και ου παρασιωπήσεται«. καί μάλλον δε ίσχυε λέγων »εν Β 332 τοις έχθροϊς μου έπεϊδεν ό οφθαλμός μου«, καί πάλιν »επί τω θεώ ήλπισα, ου φοβηθήσομαι ι f. Vgl. II. Reg. 24, 13. 14 Job. 20, 19 und oben S. 75, 230. 15 Mt. 5, ίο 16 ff. Sap. 3, 5—7 Num. 24, 17 27 Vgl. Ex. 3, 3

3 Vgl. III. Reg. 18, ι 4 Vgl. IV. Reg. i, 15 5 Vgl. 5! Vgl. II. Cor. n, 32. 33 6 Act. 23, n 9 II. Tim. 4, 6 18/19 Vgl. Ps. 7, 2 23 Vgl. Gen. 31 ff. 25 Vgl. Gen. 49, 10; ff. 30f. Ps. 44, 2; Ps. 49, 3 31 f. Ps. 53, 9 32 Ps. 55, 12

BKPO REFV DNW ι προκινδυνεύειν DNW | των λαών] του λάου F 2 περί + του Ν | εξόν + ην W | είλατο W 3 Ία3άβελ Ρ 4 τω]τόν Ν | Όχο^ίαν] Ojlav DNW 5 απόστολο; + ό DW 6 φεύγων DNW | άκούσαντες + ότι DN | ύμδ; δεϊ ~ DNW 6/7 άνεβάλλοντο OFVW άπεβαλλοντο Ν* 7 ώ? προς] προ TOO Ν | Ιδίου;] Ιουδαίου; Ν 7/8 σπεύδων] φεύγων DNW 8 έγάννυτο σφαγμένο; > EV g σπένδομαι] σπεύδομαι Ν | άναλύσεώ; μου] Ιμή; άναλύσεω; Ν ίο ούτε1] ουδέ DNW | αυτών > Ν | ουτεζ] ουδέ DNW 11 αυτοί;] αυτή; W 12 αντί] ουδέ αντί DN τη; EV 14 οίοι + οΐ Ν | καί > Ν* ιό έγίνετο] έγινώσκετο Ν | έγίνετο ό τοιοϋτο; ~ WF | ώ;] ώσπερ DNW | χρυσίον Ν 17 καί αυτοί τότε] καΐτοιτε D | τότε] τε W δε Ν ι8 αυτού; > DNW ig των + εκείνων DNW | επιβουλών NW 2ο τον των 3ητοΰντων ~ Ν 2ΐ Ιγένοντο Κ 23/24 κατηξίωτο ΒΚΡΟ 24 εσχεν] είχεν DNW 25 εξ οο] εκ του W 26 άνατεϊλαι W | ό κύριο;] τον χριστού W | Μωυσή; DNW 27 έφυγε DNW | καί1 > Ν 29 του* > Ν 3° ή^ών > NW 31 δε > DNW 32 θεώ] κυρίω W Athanasius II.

11

82

Apologia de fuga sua 20,3—21,4.

τί ποιήσει μοι άνθρωπος«, φεύγων τε καΐ σποδιδράσκων από προσώπου Σαούλ είς το σπήλαιον ελεγεν »έξαπέστειλεν εξ ουρανού καΐ έσωσε με, εδωκεν είς όνειδος τους καταπατουντάς με · έξαπέστειλεν ό Θεός το έλεος αύτοϋ καΐ την άλήθειαν αύτοο, καΐ έρρύσατο C την ψυχήν μου εκ μέσου σκύμνων«, ούτω δε σωθείς κατ' οίκονομίαν καΐ αυτός γέγονε μετά ταϋτα βασιλεύς καΐ την έπαγγελίαν Ισχεν εκ σπέρματος αυτού τον κύριον ημών ε 4 άνατεΐλαι. ό δε μέγας Ηλίας άναχωρών είς το Καρμήλιον δρος έπεκαλεϊτο τον θεόν, καΐ τους μεν της Βάαλ προφήτας τετρακοσίους δντας καΐ πλείους αθρόως άπήλειψε, τους δε πεμφθέντας έπ' αυτόν δύο πεντηκοντάρχους μετά των εκατόν λέγων · »καταβήτω πυρ απ' ουρανού«, εν τούτω καΐ τούτοις έπετίμησε · τετήρηται δε καΐ αυτός, ώστε τον Έλισσαϊον άνθ' εαυτού χρϊσαι καΐ τύπος είς δσκησιν γενέσθαι τοΤς υΐοϊς των προφητών, ίο 6 Παύλος δε ό μακάριος γράφων »οίους διωγμούς ύπήνεγκα, καΐ εκ πάντων με έρρύσατο D ό κύριος καΐ £>ύσεται« μάλλον ίσχυε λέγων »αλλ' εν τούτοις πασιν ύπερνικώμεν, ουδέν γαρ ημάς χωρίσει από της αγάπης του Χρίστου«· τότε γαρ καΐ »έως τρίτου ουρανού ήρπάσθη και είς τον παράδεισον« άπηνέχθη, ένθα »καΐ ήκουσεν άρρητα βήματα ά μη εξόν άνθρώπω λαλησαι«. δια τούτο καΐ πεφύλακται, »ώστε από Ιερουσαλήμ μέχρι του i Ιλλυρικού πληρώσαι το εύαγγέλιον«. 21, 1 Ου μεμπτέα άρα ουδέ αργή των αγίων ή φυγή · ε{ γαρ μη έξέκλινον τους διώκοντας, Μ 672 Α πώς έγίνετο το εκ σπέρματος Δαυίδ άνατεΐλαι τον ' κύριον; ή τίνες Ιμελλον εύαγγελί3εσθαι τον λόγον της αληθείας; καΐ γαρ καΐ οί διώκοντες δια τοϋτο έ^ήτουν τους αγίους, ίνα μη ή ό διδάσκων, όποια Ιουδαίοι παρήγγειλαν τοις άποστόλοις· αλλά δια τοϋτο 20 2 πάντα ύπέμενον, ίνα το εύαγγέλιον κηρυχθη. Ιδού γουν καΐ ούτως αγωνιζόμενοι ουκ άργόν είχον τον της φυγής καιρόν ουδέ διωκόμενοι έπελανθάνοντο της ετέρων ωφελείας, αγαθού δε λόγου διάκονοι τυγχάνοντες ουκ έφθόνουν ουδέ ταύτης μεταδιδόναι τοις πασιν, αλλά καΐ φεύγοντες το εύαγγέλιον έκήρυττον, καΐ προύλεγον μεν των έπιβουλευ8 όντων τάς πανουργίας, ήσφαλί^οντο δε τους πιστούς ταΐς παραινέσεσιν. ό μεν ούν 25 μακάριος Παύλος πείρα μαθών προύλεγε μεν »δσοι θέλουσιν εύσεβώς $ήν εν Χριστορ, Β διωχθήσονται«, έπήλειφε δε ευθύς τους φεύγοντας εΙπών »δι* υπομονής τρέχομεν τον προκείμενον ήμίν αγώνα«, καν γαρ αϊ θλίψεις ώσι συνεχείς, αλλ' »ή θλίψις ύπομονήν 4 κατεργάζεται, ή δε υπομονή δοχιμήν, ή δε δοκιμή ελπίδα, ή δε έλπϊς ου καταισχύνει«. ό Β 333 δε προφήτης ' Ησαΐας προσδοκώμενης τοιαύτης περιστάσεως ύπεμίμνησκε καΐ ' έβόα· so ε, λαός μου, εϊσελθε ε!ς τα ταμιεϊά σου, άπόκλεισον την θύραν σου, άποκρύβηθι 8 2 PS. 56, 4 - 5 6 HI· Reg. 18, 36· 4° Ιγ· Reg· ι. ΙΟ 9 Vgl. III. Reg. 19, 19: IV. Reg. 2. Elisa als Typus der Askese: I. Clem. 17, i, danach Clemens Alex. Strom. IV 105, i fi. (II 294, i8ff.), Vita Pachomii prima c. 2 (Subsidia hagiographica 19 5.2, το Halkin) n II. Tim. 3, ii 12 Rm. 8, 37. 35 13 II. Cor. 12, 2. 4 15 Rm. 15, 19 20 Vgl. Act. 5, 28 26 II. Tim. 3, 12 27 Heb. 12, i 28 Rm. 5, 3. 4 31 Jes. 26, 20

BKPO REFV DNW 2 εξ oupocvo — 3 έξαπέστειλεν > im Texte W, a. Rd. nachgetr. 4 καΐ αυτός > N 6 το Καρμήλιον δρος] τον Κάρμηλον W 7 της > E V 8 έπ' αυτόν] υπ' αυτών Ν | λέγω W 9 κοί* + ίν W ιι δέ]τε REFVD | γράφων + φησιν W 13 χωρήσει R* (χωρίσει R c ) D | Χρίστου] ΟεοΟ Ν 14 ήρπάσθη] ήρπάγη E°FV | ήκουσεν ρήματα άρρητα Κ | μη] ουκ Ν 15 καΐ DN τε BPORF > KEVW τότε Comm. Monti. | Ιερουσαλήμ + καΐ Ν · ιό Ίλλυρίου Ec | πεπληρωκέναι D ιτεπληρώσθαι NW 17 έξέκλιναν DN 1 8 πώ$ + δν Ν | έγένετο NW | το > DN 19 Kat* > DNW 20 όποια + l DN | άπήγγειλον Ν | αλλά > EV | τοϋτο + καΐ Β*, aber exp. Bc, + ταΰτα W 21 γοΰν] o v ΒΝ γαρ W 22 ωφελείας] φυγή? F* corr. von i. Hd. in ωφελείας 2 2 τ< 23 Ιφθόνουν] £φοβοϋ\ηο DNW | ταύτης] τούτου Ν 4/ 5 ^5 των Ιπιβουλευόντων »~ DNW 26 προύλεγε] που λέγει Ν | jfjv εύσεβώς ~ BNW | ίν Χριστφ jfjv εΟσεβώς ~ Ν 27 έπείληφε BRED άπήλειφε Ν ύπήλειφε W | τρέχωμεν D 29 ου καταισχύνει] ουκ αίσχύνει Ν 3° της τοιαύτης Ν | ύπανεμίμνησκε Β 31 βάδισε + ό EV | ταμεία W | σου > W

Apologia de fuga sua 21, 5 — 23. 2.

83

μικρόν όσον όσον, έως αν παρέλθη ή οργή«. ό δε Εκκλησιαστή? είδώς τάς κατά 6 των θεοσεβών έπιβουλάς καί λέγων »εάν συκοφαντίαν πένητος και άρτταγήν κρίματος και δικαιοσύνης ΐδης εν τη χώρα, μη θαυμάσης εν τω πράγματι, ότι υψηλός έττάνω υψηλού φυλάξαι καί υψηλοί έττ* αυτής καί περισσεία γης« είχε τον ττατέρα εαυτού τον β Δαυίδ πείρα καί αυτόν μαθόντα τα εν τοις διωγμοΐς και άσφαλι^όμενον τους πάσχοντας C εν τφ λέγειν »άνδρί^εσθε, καί κραταιούσθω ή καρδία υμών πάντες οί έλπί^οντες επί κύριον«· τοις γαρ ούτως ύπομένουσιν ουκ άνθρωπος, αλλ' αυτός φησι· »κύριος βοηθήσει, καί £ύσεται αυτούς, ότι ήλπισαν έπ' αυτόν«· καΐ γαρ κάγώ »υπομένων ΰπέμεινα τον κύριον, καί προσέσχε μοι, καί είσήκουσε της δεήσεώς μου, καΐ ανήγαγε με εκ λάκκου ίο κατωτάτου καί από πηλοϋ Ιλύος«, ωφέλιμος άρα τοις λαοϊς καί ουκ άκαρπος ή φυγή των αγίων δείκνυται, καν τοις Άρειανοϊς μη δοκη. Ούτω μεν οον οΐ άγιοι, καθάπερ εΐρηται, φεύγοντες κατά περιττόν καί δι' οίκονομίαν 22, 1 έφυλάττοντο ώσπερ Ιατροί των δεομένων χάριν, τοις δ* άλλοις καί πδσιν απλώς ήμΐν D τοις άνθρώποις νόμος ούτος, φεύγειν διωκόμενους και κρύπτεσθαι ζητούμενους, καί μη is προπετεύεσθαι μεν εν τω πειρά^ειν τον κύριον, περιμένειν δε αυτούς, καθά προεϊπον, ?ως αν ό ώρισμένος του θανάτου χρόνος ελθη ή ό κριτής τι περί αυτών βουλεύσηται, όπερ αν ούτω δόξη καλώς ' Ιχειν είναι μέντοι τούτους έτοιμους, ώστε καιρού καλέσαντος Μ 673 A καί κρατηθέντας »άγωνί^εσθαι υπέρ της αληθείας μέχρι θανάτου«. ταϋτα και οί μα- 2 κάριοι μάρτυρες εν τοις κατά καιρούς διωγμοΐς έφύλαττον, καί διωκόμενοι μεν Ιφευγον, 20 καί λανθάνοντες έκαρτέρουν, ευρισκόμενοι δε έμαρτύρουν. εΐ δε καί τίνες εξ αυτών έαυτοϊς προσήρχοντο τοις διώκουσι, καί τοϋτο ούχ απλώς επραττον έμαρτύρουν γαρ ευθύς καί πδσιν έγίνετο φανερόν, ότι παρά του πνεύματος ην καί αυτών ή προθυμία καί ή τοσαύτη πρόσοδος. Ούκοϋν ότε τοιαύτα του σωτήρός εστί τα παραγγέλματα καί τοιαυται των αγίων 23, 1 25 αί πράξεις, είπάτωσαν ήμϊν ο! μηδ' ότιοϋν αν τις εΐποι κατ' άξίαν εαυτών άκούοντες, πόθεν εμαθον αυτοί το διώκειν; από μεν γαρ των αγίων, ουκ αν εϊποιεν, από δε του Β διαβόλου (τοϋτο γαρ αυτοϊς περιλείπεται) του λέγοντος· »διώξας καταλήψομαι«. καί το μεν φεύγειν ό κύριος προσέταξε, καί οΐ άγιοι εφυγον, το δε διώκειν διαβολικόν εστίν επιχείρημα, καί κατά πάντων αυτός αΐτεϊται τοϋτο. τίνι τοίνυν δει προσθέσθαι, πάλιν 2 so λεγέτωσαν, τοις του κυρίου ρήμασιν ή ταϊς αυτών ' μυθολογίαις; τίνων δε δει μιμεϊσθαι Β 334 τάς πράξεις; των αγίων ή ων αν έπινοήσωσιν αυτοί; επειδή δε ίσως ουδέ ταϋτα διακρίνειν αυτοί δύνανται (πεπήρωνται γαρ την διάνοιαν και την συνείδησιν, ως είπεν Ησαΐας, και νομί^ουσι »το πικρόν είναι γλυκύ καί το φως σκότος«), παρελθών τις εξ 2 Eccl. 5, 7· 8 ι8 Jes. Sir. 4, 28 BKPO REFV DNW

6 PS. 30, 25 27 Ex. 15, 9

7 PS· 36, 4° 8 PS. 39, 2· 3 15 Vgl. oben S. 79, 15 26 Vgl. oben S. 73, 21 33 Jes. 5, 20

18 ταϋτα — 2ο έμαρτύρουν = Sokrates hist. eccl. Ill 8, 43 (410, 14— :6)

ι όσον όσον > NW | όσον» > D | οργή + κυρίου D | είδώς] ίδών W 3 τη > 4 είχε + yap N 5 τα > DNW 7 ουκ] οϋχ D | φησι > im Text N, φησί nach κύριος a. Rd. N | φησι + 6 VN 8 οώτούξ + και σώσει αυτούς DNW ίο κατωτάτου] ταλαιπωρίας W | Ιλύος] ΰλεως RE* (?) D (ύλ.) Ιλύος E c | Ιλύος + καί DW ιι τοϊς άγίοις D 12 ούτω μεν ουν οΐ] οί μεν ουν DNW 13 ώσπερ + οί W | ήμϊν απλώς ~ Β ιό χρόνος του θανάτου ~ DN | ?λθτ|] έλεγχθτ) D | βουλεύσεται Β* (-σηται Bc) D 17 τούτους] ούτως DNW ι8 αληθείας] εκκλησίας Ν | μέχρι + καί V | ταϋτα] ούτω Sokr. 19 καί διωκόμενοι μεν ίφευγον > Ν | 2ο λανθάνοντες + μεν Ν 2 1 έαυτοϊς R*EDW αυτοϊς BKPO Rc FV εαυτούς Ν | προσήρχοντο] Ιξέδιδον Ν | καί > Ν | οΰχ απλώς τούτο -~ Ν 23 τοσαύτη] τοιαύτη DNW | πρόοδος FW 24 του σωτήρός εστί τα] τοϊς τισι Ν 25 αϊ > W | εαυτών] αυτών D αύτοϋ Ν 27 περιείληπται Β 28 εφευγον FDNW 29 τίνι] τίσι F | προσθέσθαι] ττροσέσθαι Ν 3° του κυρίου τοϊς ~ Ν | αυτών] εαυτών W 31 επειδή] έττεί D | δε > W | ουδέ > Ρ*, nachgetr. Pc 32 αυτοί διακρίνειν '-' DN | δύνανται αυτοί ~ F | ττεπώρωνται DNW | γαρ + αυτοί Ν | διάνοιαν + αυτών Ν 33 Ήσαίας BKPODN ό Ήσαίας REFVW

84

Apologia de fuga sua 23, 2—24, 6.

C ημών Χριστιανός έντρεψάτω τούτους μεγάλη τη φωνή λέγων '»αγαθόν πεττοιθέναι επί κύριον« ή ταϊς τούτων προσέχειν μωρολογίαις. τα μεν γαρ του κυρίου ρήματα ^ωήν αΐώνιον έχει, τα δε παρά τούτων ττροφερόμενα πανουργίας και αιμάτων εστί μεστά.' 24,1 Ικανά μεν ουν ταϋτα την μανίαν των ασεβών άνατρέψαι και δεϊξαι μηδέν έτερον αυτούς σπουδάζοντας ή ίνα μόνον είς λοιδορίας καΐ βλασφημίας φιλονεικώσιν. επειδή β δε άπαξ χριστομάχοι τολμήσαντες είναι, λοιπόν και φιλοπράγμονες γεγόνασιν, έξετα^έτωσαν δμως καΐ τον τρόπον της αναχωρήσεως και μανθανέτωσαν παρά των Ιδίων. 2 ήσαν γαρ Άρειανοί συνδραμόντες τοις στρατιώταις είς το παροξύνειν αυτούς καΐ άγνοοοσιν αυτοΐς δεικνύειν ήμδς. καΐ εΐ καΐ ούτως άσυμπαθεϊς τυγχάνουσιν, αλλά καν άκού3 οντες ήρεμείτωσαν αίσχυνόμενοι. νύξ μεν γαρ ήδη ην, και του λάου τίνες έπαννύχ^ον ίο D προσδοκώμενης συνάξεως· ό δε στρατηλάτης Συριανός εξαίφνης επέστη μετά στρατιωΜ 6y6 Α των πλεϊον πεντακισχιλίων εχόντων όπλα και ξίφη γυμνά και τόξα και βέλη ' καΐ ρόπαλα, καθά και πρότερον είρηται. και την μεν έκκλησίαν αυτός περιεκύκλωσε στήσας τους στρατιώτας σύνεγγυς, ως μη δύνασθαί τινας από της εκκλησίας Ιξελθόντας παρελθεϊν αυτούς. 4 εγώ δε άλογον ηγούμενος εν τοσαύτη συγχύσει καταλεϊψαι τους λαούς καΐ μη μάλλον is προκινδυνεύειν αυτών, καθεσθεΐς έπϊ του θρόνου προέτρεπον τον μεν διάκονον άναγινώσκειν ψαλμόν, τους δε λαούς ύπακούειν »δτι είς τον αιώνα το Ιλεος αύτοΰ« και 6 πάντας ούτως άναχωρεϊν και είς τους οίκους άπιέναι. αλλά του στρατηλάτου βία λοιπόν έπεισελθόντος καί των στρατιωτών περιλαβόντων το ίερατεϊον ένεκα του συλλαβεϊν ήμδς, οΐ μεν ευρεθέντες έκεϊ κληρικοί καί οί από των λαών έβόων, ήξίουν άναχωρεϊν so Β ήδη καί ήμδς· εγώ δε μδλλον άντέλεγον, μη πρότερον άναχωρήσειν εί μη πάντες καθ'εκαστον ύπεξέλθοιεν. αναστάς γοΰν και προστάξας εύχήν ούτως άντηξίουν άπιέναι πρότερον 6 τους πάντας, 'βέλτιον είναι' λέγων 'έμέ κινδυνεύειν ή βλαβήναί τινας εξ υμών'. εξελθόντων τοίνυν των πλείστων καί των λοιπών έπακολουθούντων οί συν ήμϊν όντες έκεϊ μοναχοί καί τίνες των κληρικών άνελθόντες εΐλκυσαν ήμδς. και ούτως, επί μάρτυρι τη 26 αλήθεια, των στρατιωτών των μεν περιεστηκότων το ίερατεϊον, των δε περιερχομένων ι PS. 117,8 2 Vgl. Job. 6,68 lofi. Vgl. die Schilderung in dem Protokoll der alexandrinischen Gemeinde Athan. hist. Arian. 81 (Migne 25, 792 D, ebenda c. 48; apol. ad Const. 25. Lucifer Cal., de s. Athanasio II 22, CSEL 14, 188, ioff.). Die Vorg nge spielten sich nach dem bereinstimmenden Zeugnis des Protokolls, der historia Athanasii c. 5 (Cod. Veron. LX f. ιοό1') und des Kephalaion zum Festbrief des Jahres 356 in der Nacht vom 13. zum 14. Mechir 356 (= 8.—g. Febr.) ab. Der Schauplatz ist die Theonaskirche, so auch Epistula Ammonis de Pachomio 31 (Subsidia hagiographica 19 S. 117, 35 f.). Der Dux Syrianus war schon seit dem 10. Tybi (= 6. Jan.) 356 mit dem Notar Hilarius und den Legionen in der Stadt. Der Monat vor der Besetzung der Theonaskirche war mit Verhandlungen verstrichen, von denen Athan., apol. ad Const. 22 ft. berichtet 17 Es wurde der PS. 136 respondiert, ein f r den Augenblick besonders passender Psalm BKPO REFV DNW (123, 19—124, 22)

6 έξετο^έτωσαν — 85, 4 ήδυνήβημεν = Theodoret hist. eccl. II 13, 4—8

ι ημών] υμών W | αγαθόν + το DW 2 προσέχειν ταϊ; τούτων ~ FDNW | προσέχειν] πειτονθέναι F | γαρ > DN 3 τούτω D | έκφερόμενα W | εστί] είσΐ Κ 4 ουν + εστί DN 6 είναι — γεγόνασιν > W von sp. Hd. a. Rd. 6/7 έξετασάτωσαν DNW Thdt. 9 αυτοί; > Thdt. | δεικνύναι DNW Thdt. | καί1 > Thdt. (r B») | καί* > R* (nachgetr. Rc) K Thdt. (v T) | συμπαθεί; B ίο ήρεμήτωσαν REW | ην ήδη ~ DW | ην > N | καί + τι; εκ N l λάου — ιι στρατηλάτη; > Ν 11 Συριανό; > DN Thdt. | Ιξαίφνη; > W 12 πλεϊον] πλέον FDNW πλέον ή Thdt. 13 περιεκύκλωσε] περιετείχισε Ε im Text, περιεκΟκλωσε a. Rd. E 14 ώ;] ώστε Ν | εξελθόντα; από τη; εκκλησία; ~ DW Thdt. | αυτού; > W 16 τον μεν διάκονον προέτρεπον ~ Ν | μεν τον υσαμένης, τίς αν δικαίως μέμψιν έπα- 25,1 γάγοι, δτι μη τοις ^ητοϋσιν εαυτούς έκδοτους δεδώκαμεν ή ύποστρέψαντες ένεφανίσαμεν c εαυτούς; τοϋτο γαρ εστίν άντικρυς άχαριστήσαι τφ κυρίω παρ' έντολήν τε αύτοϋ πραξαι και ταϊς των αγίων μάχεσθαι πράξεσιν. ή ό τούτο μεμφόμενος τολμησάτω καΐ τον 2 μέγαν άπόστολον Πέτρον αίτιάσασθαι, δτι καίτοι συγκλεισθείς καί τηρούμενος υπό ίο στρατιωτών ήκολούθησε τω καλοϋντι άγγέλω και έξελθών από της φυλακής καΐ διασωθείς ούχ ύπέστρεψε και παραδέδωκεν εαυτόν, καίπερ άκουσας ά πεποίηκεν Ηρώδης, μεμφέσθω δε μανείς ό Άρειανός, δτι μήτε ΤΤαΟλος ό απόστολος χαλασθείς από του τείχους 3 και διασωθείς μετέγνω και ύποστρέψας ϋκδοτον εαυτόν δέδωκε, μήτε δτι Μωσής ύπέ- D στρεψεν από Μαδιάμ είς Αϊγυπτον, ίνα κρατηθη παρά των ^ητούντων, μήτε ό Δαυίδ εν is τφ σπηλαίφ εδειξεν εαυτόν τω Σαούλ. αλλά καΐ οί υίοΐ των προφητών Ιμειναν εν τοϊς ' Μ 677 A σπηλαίοις και ου παρέδωκαν εαυτούς τω Άχαάβ. τοϋτο γαρ ην πάλιν παρ' έντολήν ποιεϊν λεγούσης της γραφής· »ουκ έκπειράσεις κύριον τον θεόν σου«. Τοϋτο γοϋν εύλαβούμενος κάγώ και ταϋτα μαθών ούτως έμαυτόν ήγαγον και ουκ 26,1 αθετώ την είς έμέ γενομένην παρά του κυρίου χάριν και βοήθειαν, καν ούτοι μαινόμενοι 20 τρί^ωσι τους οδόντας καθ' ημών. και γαρ τοιούτος ό τρόπος της αναχωρήσεως ημών γέγονε, και ήγοϋμαι μηδεμίαν αυτήν εχειν μέμψιν παρ' οϊς εστίν ό λογισμός υγιής, δπουγε και κατά την θείαν γραφήν ούτος ήμΐν παρά των αγίων είς διδασκαλίαν ό τύπος παρεδόθη. αλλ' ούτοι, ως εοικεν, ούτε τι των ατολμήτων παρορώσιν ούτε παραλιμ- 2 πάνειν τι βούλονται, δ μη την πονηρίαν αυτών και την ωμότητα δείκνυσι. και γαρ 26 καΐ ό βίος αυτών τοιούτος εστίν, οΐοί είσι και τω φρονήματι καΐ ταϊς φλυαρίαις. καί ουκ Β αν είποι τις τοιαϋτα και τοσαϋτα κατ' αυτών, οία καί δσα πράττοντες αυτοί ουκ αίσχύνονται. ό μεν γαρ Λεόντιος διαβαλλόμενος μετά γυναικός τίνος νεωτέρας λεγο- g μένης Εύστολίου καί κωλυόμενος συνοικεϊν αύτη δι' αυτήν εαυτόν άπέκοψεν, ΐν' έπ' αδείας ι ff. Athanasius blieb in der Stadt in einem Versteck, das seine Gegner niemals auffanden 9 Vgl. Act. 12, 6 ff. is Vgl. II. Cor. ii, 33 13 Vgl. Ex. 2, 15 ff. 14 Vgl. I. Reg. 24, 4 ff. 15 Vgl. III. Reg. 18, 4 17 Mt. 4, 7 (Dtn. 6, 16) 20 Zu TpijEtv: MC. 9, 18; ein bei Athanasius sehr beliebter Ausdruck: de sent. Dion. 16 (oben S. 58, 2); hist. Arian. 68 (Migne 25, 776 A); 72 (Migne 25, 781 A) 27 Athanasius wiederholt diese b se Nachrede, hist. Arian. 28 (Migne 25, 725 A). L. galt sonst als ein rechtschaffener Mann vgl. Chron. Pasch, p. 535, 14 ed. Bonn (= Philostorgius ed. Bidez S. 215, iff.) BKPO REFV D (bis Z. 24: ό μη) NW (i53. 1—5)

27 ό μεν — 85, 2 καθι^ρέθη = Theodoret hist. eccl. II 24, 2

ι φυλάττοντο; + καί Thdt. 2 αυτόν > W Thdt. (r Cass.) | προεδώκαμεν D προυδώκαμεν Ν | προδεδώκαμεν + αυτόν Β*, exp. Bc 3 διαφυγεϊν] διεκφνγεΐν DW Thdt. (r ζ Τ) έκφυγεΐν Ν [ τα; χείρα; > F 5 καί > VCN 5/6 έττάγοι NW έπαινοι D 6 ή > D | ένεφανήσαμεν D 7 άχαριστήσαι — g καίτοι] το του μεγάλου αποστόλου Πέτρου ώ$ προδοθεί; δια το κήρυ/μα του Χρίστου καί την διδασκαλίαν την άποστολικήν του κυρίου μήπο(!) βουλομένου διαπλήρωσε πδσαν αΰτοϋ την διδασκαλίαν καί τοϊ; D | κυρίφ] θεώ Ρ κυρίφ καί Ν 8 τούτο] τούτφ Ρ°Ν ίο καί έξελθών] διεξελθών D 11 παραδέδωκεν ΚΡΟ REFV παρέδωκεν BDNW | εαυτόν] αυτόν W 12 μανή; W | Άρειανό;] "Αρειο; DN [ Παϋλο; > EV 13 εαυτόν εκδοτον ~ D | δτι > DNW 14 ίνα + μη R* (getilgt Rc) EFV | παρά] υπό Β 15 ot > Ν ι6 πάλιν > W 17 έκπειράση; DN ι8 μανθάνων DNW | καί ουκ — 2ΐ γέγονε] προ; το πληρώσαι μαι (= με) την διδασκαλικήν των πατέρων πρόσταξιν καί ούτε έμαυτόν έκδοτον (εκδοτών D) τφ θανάτω πεποίηκα μήπω; (μήπο; D) εΐ; (η; D) ύπεριφανίαν λογισθώ, μήτε πάλιν κρατηθεί; ήρνησάμην D 19 παρά > Ν | καν] εάν Ν | ούτοι] ούτω W 20 τρί^ουσι NW 2ΐ αυτήν] αυτών Ν | μέμψιν ίχειν ~ Ρ 23 τι > Β 25 ουκ] δσα NW 26 οία > Ν | αυτοί] ούτοι Ν 27/28 λεγομένη; + παρά Ν 28 Εύστολίου] Εντολμίου W Εΰστολία; Thdt. (r z Nie.) | καί κωλυόμενο;] κεκωλυμένο; NW Thdt.

g

Apologia de fuga sua 26, 3—27, 2.

εχη διατρίβειν μετ' αυτής, καΐ την μεν ύποψίαν ουκ άπενίψατο, δια τούτο δε μάλλον καΐ πρεσβύτερο? ων καθηρέθη, εΐ καΐ Κωνστάντιος ό αίρετικός έβιάσατο λέγεσθαι αυτόν Β 33° έπίσκοπον ό δε Νάρκισσος άλλα τε πολλά κακά έχων καΐ τρίτον εν διαφόροις ' συνό4 δοις καθτιρέθη · καΐ νον αυτός εστίν εν αύτοΐς ό πονηρότατος. ό δε γε Γεώργιος καΐ πρεσβύτερος μεν ων δια την κακίαν αύτοΟ καθηρέθη, καΐ όνομάσας δε εαυτόν έπίσκο- $ C πον ουδέν ήττον πάλιν καθηρέθη εν τη κατά Σαρδικήν μεγάλη συνόδω. έχει δε τι καΐ πλέον, ότι καΐ ίων άσώτως ουκ Ιλαθεν · αλλά καΐ παρά των οίκείων καταγινώσκεται το τέλος του 3ήν καΐ την εύθυμίαν εν τοϊς αίσχίστοις μέτρων. 27,1 "Εκαστος μεν ούν τον έτερον εν τοϊς Ιδίοις πλεονεκτεί κακοϊς, κοινός δε σπΐλός εστίν αύτοΐς, δτι την αΐρεσίν είσι χριστομάχοι καΐ ούκέτι Χριστιανοί, αλλά μάλλον Άρειανοί ίο καλούνται. Ιδού ταϋτα διαβάλλειν αυτούς ?δει· αλλότρια γαρ της εν Χριστώ πίστεως εστίν, αλλά ταϋτα μεν δι' εαυτούς κρύπτουσιν, ουδέν δε θαυμαστόν, εΐ τοιούτοι όντες τφ φρονήματι καΐ τοιούτοις συμπλεκόμενοι κακοϊς τους μη συντρέχοντας αυτών τη ασεβέστατη αίρέσει διώκοντες 3ητοΟσι. καΐ άναιροοντες μεν χαίρουσι, μη τυγχάνοντες Μ 68οΑ δε ων εύχονται, λυπούνται ' καΐ νομί^ουσιν άδικεΐσθαι, δταν, καθά προεΐπον, βλέπωσι « 2 3ώντας ους άποθνήσκειν βούλονται. είη δε τούτους ούτως άδικεΐσθαι, ώστε αυτούς μεν άσθενεΐν εν ταϊς άδικίαις αυτών, τους δε διωκόμενους παρ' αυτών εύχαριστεϊν τφ κυρίω καΐ λέγειν τα εν τφ κς" ψαλμφ. · »κύριος φωτισμός μου καΐ σωτήρ μου, τίνα φοβηθήσομαι; κύριος υπερασπιστής της ^ωής μου, από τίνος δειλιάσω; εν τφ έγγί3ειν έπ' έμέ κακουντας του φαγεΐν τάς σάρκας μου, οί θλίβοντές με καΐ οί εχθροί μου αυτοί ήσθένησαν καΐ επεσον«· so καΐ πάλιν εν τφ λ' ψαλμφ · »Ισωσας εκ των αναγκών την ψυχήν μου, καΐ ου συνέκλεισάς με είς χείρας έχθρων Ιστησας εν εύρυχώρω τους πόδας μου«, εν Χριστφ Ιησού τφ κυρίω ημών, δι' ου τφ πατρί εν άγίω πνεύματι ή δόξα καΐ το κράτος είς τους αιώνας των αΙώνων. αμήν. 2 L. wurde als Nachfolger des Stephan Bischof v. Antiochien, vgl. hist. Arianorum 20 (Migne 25, 717 B) 3 Narciss wurde in Antiochien 325 (Urk. 18; III 40, 6), in Serdica (vgl. z. B. Athan. apolog. secunda 47, 3; unten S. 123, 8) exkommuniziert. Wo er zum dritten Male verurteilt wurde, ist unbekannt. Athanasius hegt stets besonderen Ha gegen N. 4 Georg wurde als alexandrinischer Presbyter (vgl. Philostorgius VIII 17) von Alexander schon vor Nicaea exkommuniziert (Urk. 12; III 19, i. Urk. 16; III 31, 5; Athan. apol. sec. 8, 3; unten S. 94, 9). Von einer Selbsternennung ist nichts bekannt. F r die Verurteilung in Serdica vgl. was zu Narciss gesagt ist. Die ασωτία des G. ist ein Produkt der Polemik des Athanasius 13 I. Ptr. 4, 4 18 PS. 26, 1 . 2 21 PS. 30, 8. 9 BKPO REFV NW ι έχει N Thdt. (BG) | μεν > N Thdt. (B) 2 εΐ καΐ — 3 έπίσκοπον > NW 3 Νάρκισο; Ρ 4 YE BKPOR > EFVNW 5 αύτοϋ] έαυτοϋ Ν 6 Σερδικήν R 7 καΐ1 > Κ | καΐ» > EVN 7 το τέλο; — 8 μέτρων > Ν 8 -rois > W ίο είσι > Ν ιι ΙδοΟ] εΐ δ' ου W | ΙδοΟ — 12 εΐ > Ν ΐ2 εστίν] είσιν KOEV | τοιούτοι + δη o v N 13 τοιούτος — 14 αίρέσει] TTJ ττροαίρέσει καΐ τοιούτος αμέτρητοι; συμπλεκόμενοι αίσχίστοΐξ κακοί? ουδέν θαυμαστόν fj παράδοξου, εΐ του; μη συντρέχοντα; καΐ συγκροτοϋντα; αυτών TTJ άρειανη αίρέσει Ν 15 εύχονται + άσχαλώσι καΐ διακαίονται καΐ Ν | νομί^ουσι + δε W 15 όταν — ι6 άδικεΐσθαι > EVN 16 ώστε] ovhxos ώστε Ν | αυτού?] εαυτού; W 17 κυρίω] θεώ Ν 18 λέγειν + ίν πεποιθήσει πολλχί Ν ig μου] σου Ρ 2ο Ιπεσον + εάν παρατάξηται έπ' έμέ παρεμβολή, ου φοβηθήσεται ή καρδία μου, εάν έπαναστη έπ' έμέ πόλεμο;, εν τη άμάχω του Οεοϋ δεξιφ έλπιώ = PS. 26, 3 Ν | Ζπεσαν Ν 21 καΐ ου — 22 εχθρών > Ν 23 εν] άμα τφ F | εν άγ(ω πνεύματι > W | κράτο; + συν τω παναγίω πνεύματι W

Του αύτοϋ απολογητικός δ ε ύ τ ε ρ ο ς Εγώ μεν φμην μετά τάς τοσαύτας υπέρ ημών γενόμενος αποδείξεις καταδύεσθαι 1,1 λοιπόν τους εχθρούς και μάλλον εκ τούτων καταγινώσκειν έοχττών, εφ' οΐς καΐ τους άλλους έσυκοφάντησαν · επειδή δε οΰδ' ούτω καταγνωσθέντες έρυθριώσιν, αλλ' υπ' αναισθησίας s Ιρπουσι ταϊς καταλαλιαΐς νομΐ3οντες άνάδικα πάντα γίνεσθαι, ούχ ίνα κριθώσι (φεύγουσι γαρ), αλλ' ίν' ήμδς και τάς ψυχάς των ακεραίων σκύλλωσιν, άναγκαϊον ήγησάμην ύμϊν άπολογήσασθαι, ίνα μηκέτι μεν αυτών άνάσχησθε γογγυ^όντων, καταγνώτε δε της πονηρίας και της συκοφαντίας αυτών, ϋμϊν μεν γαρ τοις γνησίοις απολογούμαι, προς δε τους φιλονεικοϋντας παρρησιά3ομαι τοις κατ' αυτών έλέγχοις. ούκέτι γαρ κρί- 2 ίο σεως δεΐται τα καθ' ήμδς, κέκριται γαρ ούχ άπαξ, ου δεύτερον αλλά και πολλάκις, πρώ- Β τον μεν (εν τη συνάδω τη) εν τη ημετέρα χώρα συναγόμενη υπό επισκόπων εγγύς εκατόν, δεύτερον δε εν τη 'Ρώμη γράψαντος Εΰσεβίου και κληθέντων αυτών τε καΐ ημών καΐ συναχθέντων επισκόπων κάκεϊ πλέον πεντήκοντα, και τρίτον εν τη μεγάλη συνάδω τη εν Σαρδικη συναχθείση κατά πρόσταξιν των Θεοφιλέστατων βασιλέων Κωνσταντίου ' ίο καΐ Κώνσταντος· εν ή" καΐ οί καθ' ημών γενόμενοι καθηρέθησαν ως συκοφάνται τοις τε Μ 249Α κριθεΐσιν υπέρ ημών συνεψηφίσαντο μεν επίσκοποι πλείους τριακοσίων εξ επαρχιών Αιγύπτου Λιβύης καΐ Πενταπόλεως Παλαιστίνης Αραβίας Ίσαυρίας Κύπρου Παμφυλίας Λυκίας Γαλατίας Δακίας Μυσίας Θράκης Δαρδανίας Μακεδονίας Ηπείρων Θεσσαλίας Αχαίας Κρήτης Δαλματίας Σισκίας Παννονίων Νωρικοϋ Ιταλίας Πικηνοϋ 20 Τουσκίας Καμπανιάς Καλαβρίας Απουλίας Βριττίας Σικελίας Αφρικής πάσης ΣερEs besteht kein Grund daf r, die Schrift nach einem anderen Datum als dem durch c. 89 gegebenen, also 357 anzusetzen. Die Apologie ist einheitlich, vgl. die Anmerkungen zu den einschl gigen Stellen ff. Dies kann dem Inhalt nach fr hestens nach 352/3 geschrieben sein; vorher war Konstantins mit anderen Dingen besch ftigt. Etwa im Jahre 352 widerriefen Ursacius und Valens ihre zu Mailand 345 abgegebene Erkl rung, vgl. Schwartz, Zeitschr. f. neut. Wiss. 34 (1935) 151. Das war der Auftakt zu dem Kesseltreiben gegen Athanasius; gegen diesen Widerruf nimmt Athanasius Stellung, vgl. apol. ad Const, i; hist. Arian. 29, und Ossius bei Athan. hist. Arian. 44 (Migne 25, 745 B) 8 Die Apologie ist also eine Schrift an Freunde, doch wohl an die gyptischen Anh nger des Athanasius, vgl. Z. 6. Dies ist hier die einzige, allerdings sehr allgemeine Angabe ber die Adressaten n Die Synode von Alexandrien 338 vgl. c. 3; zur Zahl s. unten S. 116, i 12 Die Synode von Rom 341; zur Zahl 50 s. S. 102, 8 13 Die Synode von Serdika 342, vgl. c. 36ff. l ff. Zur Zahl »mehr als 300« vgl. S. 132, 7 = 344, Athan. hist. Arian. 28 (Migne 25, 725 A) = 400, d. i. die Zahl der Bisch fe, die insgesamt auf der abendl ndischen Synode von Serdica und nachher den Beschl ssen beitraten. Die hier folgende Liste der Provinzen, wenige Abweichungen ausgenommen, und die in hist. Arian. 28 berlieferte, die mit der obenstehenden gleichlautet, umfassen diejenigen Gegenden, aus denen Bisch fe der Synode zustimmten. Die Listen unten c. 37 und Urk. 95 geben nur die Herkunft der in Serdica anwesenden Bisch fe wieder. Vgl. Feder, Sitzungsber. d. Akad. d. Wiss. zu Wien phil.-hist. Kl. Bd. 166, 5 S. 640. BKPO REFV i a. Rd. V T J B j J i e K X R T j E * ίη E C V 3 iovrous B* εαυτών Bc 5 πάντα άνάδικα ~ V 6 σκΟλωσιν V 7 άνέχηςτθε BK 8 TTJS > B ίο ου] ουδέ B n Op. vgl. Ζ. 13 f. Ι επίσκοποι; V 20 Bpiyyloes F

88

Apologia secunda i,3—3. ι·

3 Soviets Σπανίων Γαλλίων Βρεττανίων. έπεμαρτύρησαν δε τούτοις Ούρσάκιος και Β ΐ24 Ούάλης οί πρότερον μεν διαβάλλοντες, ύστερον δε μεταγνόντες. ' ου γαρ μόνον άπεΒ δέξαντο τα κριθέντα υπέρ ημών, αλλά καΐ συκοφάντας εαυτούς τε καί τους άλλους τους καθ' ημών γενομένους ώμολόγησαν. οί γαρ ούτως μεταγνόντες καΐ ούτως γράφοντες δήλοί είσι και τους ττερί Εΰσέβιον ελέγχοντες· μετά γαρ αυτών κοινή την καθ' ημών 4 έμηχανήσαντο συσκευήν. τα τοίνυν υπό τοσούτων και τηλικούτων επισκόπων δοκιμασθέντα και κριθέντα άποδειχθέντα τε λευκώς περιττόν είναι πάλιν άνακρίνεσθαι πας όστισοϋν όμολογήσειεν, ίνα μη, καν νυν έξετασθή, πάλιν ανακριβή καί αύθις έξετασθή και ούτως είς άπέραντον τα των περιεργα3ομένων γένηται. 2,1 "Ηρκει μεν γαρ και ή των τοσούτων επισκόπων ψήφος δυσωπήσαι τους έτι καν ί C προσποιεϊσθαι καθ' ημών βουλομένους· δτε δε καί εχθροί μαρτυροϋσιν υπέρ ημών τε καί καθ' εαυτών φάσκοντες τα καθ' ημών είναι συσκευήν, τίς έτι λοιπόν αμφιβάλλων 2 ουκ αίσχύνεται; του γαρ νόμου κελεύοντας »επί στόματος δύο και τριών μαρτύρων« ΐστασθαι τάς κρίσεις ιδού τοσούτον πλήθος υπέρ ημών εστί μαρτύρων έχον προσθήκην και την παρά των εχθρών άπόδειξιν, ώστε και τους υπολειπόμενους μηκέτι προσέχειν i οΐς, ως ηθέλησαν, έδίκασαν, άλλα βιά^εσθαι λοιπόν καί αντί των ευλόγων άδικεϊν τους ελέγχοντας αυτούς. τούτο γαρ αυτούς μάλιστα λυπεί, έπειδήπερ όπερ έκρυψαν αυτοί πράξαντες καΐ καθ' εαυτούς εν γωνία συνέθεντο, ταύτα Ούάλης και Ούρσάκιος D έξήγαγον καί απεκάλυψαν, καί ϊσασιν ακριβώς, ως ή τούτων μετάνοια κατακρίνει μεν 3 εκείνους, δίκαιοι δε τους άδικηθέντας παρ' αυτών. δια τούτο γοϋν και εν τη κατά Σαρδικήν συνόδω καθηρέθησαν, ώσπερ έμπροσθεν εΐπον, καί είκότως γε· ούτω γαρ καί οι τότε Φαρισαΐοι άπολογούμενοι υπέρ του Παύλου διήλεγχον την εαυτών καί των Μ 252 Α Ιουδαίων κατ' αυτού γενομένην συνωμοσίαν ούτως ό μακάριος Δαυίδ ' έδείχθη μάτην διωκόμενος, όπηνίκα ό διώκων ώμολόγησε λέγων »ήμαρτον, τέκνον Δαυίδ«· ούτως καί ούτοι νικηθέντες υπό της αληθείας ήξίωσαν καί γράψαντες έπιδεδώκασιν Ίουλίω 4 τφ επισκοπώ 'Ρώμης. έγραψαν δε καί ήμϊν άξιοΰντες εχειν την προς ημάς είρήνην οί τοσαϋτα θρυλήσαντες καί τάχα καί νυν Ιρυθριώντες, διότι ους έ^ήτησαν άνελεΐν, τούτους τη χάριτι του κυρίου ζώντας όρώσι. καί "Αρειον δε καί την αΐρεσιν άνεθεμάτισαν ακολούθως τούτο ποιοϋντες. είδότες γαρ, ως δι' ουδέν έτερον οί περί Εύσέβιον ήμΐν έπεβούλευον ή δια την ίδίαν εαυτών άσέβειαν, άπαξ κρίνοντες όμολογήσαι την καθ' ημών συκοφαντίαν ευθύς ήρνήσαντο καί την χριστομάχον αΐρεσιν, δι' ην καί τα καθ' ημών ύπεκρίναντο. 3,1 Τα μεν ούν γραφέντα παρά των επισκόπων ' υπέρ ημών κατά διαφόρους συνόδους Β ΐ25 Β καί πρώτα τα των Αίγυπτίων εστί τάδε' ι ff. S. unten c. 58. Wie bei Liberius in seiner Unterredung mit Constantius in Mailand (Theodoret h. e. II 16, ii; 133, 5ff.), Hilarius (Coll. antiar. Paris. B II 5, 6; CSEL 65, 143, if.), Ep. synodi Ariminensis (Athanasius de synodis 10; Migne 26, 697 A) ruht auch hier die Argumentation vornehmlich auf dem Widerruf des Ursacius und Valens, Athanasius baut auf die Eingabe der beiden (unten c. 58) den Beweis f r die Gerechtigkeit seiner Sache auf 13 Vgl. Dtn. 17, 6; Mt. 18, 16 22 Vgl. Acta 23, 9 24 I. Reg. 26, 2i 25 Vgl. c. 58 26 Vgl. c. 58 S. 138, 27 28 Vgl. c. 58 S. 138, 140. BKPO REFV 3 καί1 > B 6 τοίνυν] v v B 7 καί κριθέντα > EV 8 πδ$ — 9 γένηται > V 8 οδν OOTIS Ε g O TCOS] ouOis Β | ττερί των εργαζομένων Ε ίο ψήφο? έπιοκόττων ~ Κ ιι προσττοιησαι F 14 ημών + υπέρ ημών Ε*, aber exp. Ec | μαρτυρούν F 17 όπερ] δ Ρ ι8 βολή? RPOF άάληξ Ε | ούρσόΛιο$ Κ 32 άττεκρ(ναντο F 34 τα > EV

Apologia secunda 3, 1-5. (Schreiben der Synode von Alexandrien 338)

89

Ή αγία σύνοδος ή εν Αλεξάνδρεια: συναχθεΐσα από τε της Aiyurrrou καΐ της Θηβαίδος και Λιβύης και Πενταπόλεως τοις απανταχού της καθολικής εκκλησίας έπισκόποις άγαπητοϊς καΐ ποθεινοτάτοις άδελφοϊς εν κυρίορ χαίρειν. Ήδυνάμεθα μεν, αγαπητοί αδελφοί, και κατά την αρχήν άμα τω συσκευασθήναι 2 s τον συλλειτουργόν ημών Άθανάσιον ή και μετά το είσελθεΐν αυτόν είς την Άλεξάνδρειαν άπολογήσασθαι περί ων σννεσκευάσαντο ούτω οί περί Εύσέβιον καΐ αίτιάσασθαι περί ων πέπονθε παρ' αυτών και δεΐξαι πάσας τάς γεγενημένας κατ' αύτοϋ συκοφαντίας' επειδή δε τότε μεν ουκ επέτρεπε τα πράγματα, ως ίστε καΐ ύμεϊς, νον δ'ένομί^ομεν μετά C την έπάνοδον Αθανασίου του επισκόπου δυσωπεϊσθαι και έρυθριαν αυτούς επί ούτω χο φανεροΐς αυτών άδικήμασι, τούτου ένεκεν σιγαν εαυτούς έπείσαμεν. έπεί δε μετά το 8 παθεϊν τοσαΟτα τον άνδρα, μετά την είς Γαλλίας άποδημίαν, μετά την επί ξένης αντί της οίκείας καΐ πορρωτάτω διατριβήν, μετά το ολίγου δεΐν αυτόν άποθανεϊν εκ των διαβολών αυτών, ε! μη βασιλέως έτυχε φιλάνθρωπου, εφ' οΤς αν καΐ πας εχθρός έκορέσθη καν τον θυμόν ωμότατος, ουκ έρυθριώσιν, άλλα πάλιν έπινεανιεύονται κατά της εκκλησίας καΐ ΐ6 του ανδρός καΐ προς την άφεσιν άγανακτοΰντες αύτοϋ χείροσιν επιτολμώσι δευτέροις. καΐ κατηγοροϋσι μεν ευχερώς, ου φοβούνται δε το εν ταΐς άγίαις γραφαϊς γεγραμμένον 4 D »μάρτυς ψευδής ουκ ατιμώρητος εσται« καΐ »στόμα καταψευδόμενον αναιρεί ψυχήν«. δια τοι τοϋτο ουκέτι μεν δυνάμεθα σιγαν, Θαυμά3ομεν δε την πονηρίαν αυτών καΐ την άκόρεστον επί συσκευαϊς φιλονεικίαν. Ιδού γαρ ου ' παύονται πάλιν βασιλικάς άκοάς κι- & Μ 253 A 2ο νουντες καθ' ημών, ου παύονται γράφοντες ολέθρου γράμματα προς άναίρεσιν έττισκόπου του της ασεβείας αυτών εχθρού, πάλιν γαρ έγραψαν τοις βασιλεϋσι κατ' αύτοϋ, πάλιν αυτόν συσκευάσασθαι βούλονται, σφαγάς αΐτιώμενοι μη γενομένας, πάλιν αυτόν φονεοσαι ifi. = Urkunde 8ο, nur hier berliefert; Sokr. II 17,6 erw hnt sie. Vgl. Athan. ep. enc. 6. (Migne 25, 236 A) Synodalschreiben von Serdica c. 44 S. 121, 19; Hilarius Coll. antiar. Paris. B III 2 (CSEL 65 S. 156, 7); Brief des Julius v. Rom c. 27 S. 107, 4; c. 28 S. 108, 5 und vgl. unten S. 115, 19. Das Schreiben ist dem Stil nach von Athanasius verfa t; es wurde von der in Alexandria tagenden Synode im Jahre 338 beschlossen und erlassen. Dem Schreiben waren folgende Urkunden beigegeben: 1. Auszug aus den Ephemeriden des Pr fekten s. c. 5, 4 S. 91, 22. 2. Brief Konstantins an Athanasius (= c. 68) s. c. 9, 5 S. 95, 25, vgl. S. 99, 26. 3. Brief des Alexander von Thessalonich an den Comes Dionysius (= c. 80) s. c. 17, i S. 99, 25; vgl. S. 107, 32. 4. Brief des Ischyras an Athanasius (= c. 64) s. c. 17, i S. 99, 26, vgl. S. 107, 34. 5. Die Proteste des alexandrinischen und mareotischen Klerus an die Synode von Tyrus und die von ihr eingesetzte Untersuchungskommission, sowie an den Pr fekten Philagrius (= c. 73—76) s. c. 17, i S. 99, 22 ff. 6. Zeugnisse der gyptischen und libyschen Bisch fe gegen die von Konstantius gegen Athanasius erhobenen Anschuldigen (Annonenunterschleif) s. c. ig, i S. ιοί, 4. 7. Schreiben der Synode von Jerusalem 335 (= c. 84) s. c. 19, 2 S. ιοί, 10. In dem Schreiben wird noch auf eine Reihe weiterer Urkunden Bezug genommen, s. d. Anmerkungen; jedoch ist nicht sicher, da diese Briefe dem Schreiben beilagen. Der Tomos ist auch (vgl. S. ιοί, 34) an Julius v. Rom gegangen; er soll die Briefe des Euseb v. Nikomedien und der antiochenischen Synode an die drei Kaiser und Julius v. Rom widerlegen 9 Athanasius zog am 27. Athyr (= 23. Nov.) 337 in Alexandrien ein 13 Die Darstellung der Verbannung als Gnadenakt beruht auf dem Brief Konstantins II. unten c. 87—88 17 Prov. 19, 2; Sap. i, n 18 Euseb und die οτϊνοδοϊ ενδημούσα von Antiochien hatte bei den drei Kaisern Klage gegen Athanasius erhoben, Athanasius, Hist. Arian. 9 (Migne 25, 704 C) s. unten S. 90, n, als Athanasius zur ckgekehrt war BKORE i a. Rd. v6 B v K μ R s E* μ Ec (in E stehen die folgenden Urkunden erst am Ende der AthanasiusSchriften, vgl. meine Untersuchungen S. 65) 2 πενταπόλΕΐ E* -πόλεως Ec 7 KCCT' αύτοϋ yeyEνημένα? ~ RE 8 δ ' ένομί^ομεν B* δε νομί^ομεν BCKORE ίο έπεί BCK τότε B*ORE 13 έκρέσβη B* Ικορέσθη Bc 14 ωμότατος K ωμότατος ή (Akzent!) BORE, aber exp. B | καΐ > E Athanasius Π.

τ2

90

Apologia secunda 3, 5—5, i. (Schreiben der Synode von Alezandrien 338)

βούλονται φόνους αίτιώμενοι μη γενομένου?, και τότε γαρ αν έφόνευσαν διαβάλλοντες, Β ΐ26 εΐ Ι μη φιλάνθρωπου βασιλέως έτύχομεν. πάλιν αυτόν, ίνα το ελαττον εϊπωμεν, έπ' έξοριστίαν άπελθεΐν επείγονται συμφοράς εξόριστων ως παρ' αύτοϋ γενομένων προσποιού6 μενοι Θρηνεϊν. και θρηνοϋσι μεν παρ' ήμϊν τα μη γενόμενα, ουκ αρκούνται δε τοις γενόμενοι; κατ' αύτοϋ, αλλά και δευτέρα χείρονα προσάψαι βούλονται. ούτως είσϊ πραοι 6 Β καί φιλάνθρωποι και τον τρόπον επιεικείς, μάλλον δε (είρήσεται γαρ τάληθές) πονηροί καΐ πικροί και εκ φόβων Kai απειλών ή εξ ευσέβειας και επιεικείας, δ τοις έπισκόποις πρέπει, τιμώμενοι, οία γαρ μηδέ των έξω τις φιλοπραγμόνων φθέγξαιτο, τοιαύτα όήματα 7 καταχέαι τετολμήκασιν ων προς τους βασιλέας έγραψαν. και τοσούτων φόνων καΐ σφαγών κατηγόρησαν ουκ επί ηγεμόνας, ουκ έπ' άλλου τινός μείζονος, αλλ' επί των ίο Αυγούστων των τριών, ουδέ προς τα διαστήματα των οδών άποκνήσαντες, μόνον ίνα πάντα μείζονα δικαστήρια της κατηγορίας αυτών έμπλησθή. κατηγορία γαρ αληθώς, αγαπητοί, τα παρ' αυτών γενόμενα και πασών άνωτάτω κατηγορία, όπου γε καΐ C πάντων των ανθρωπίνων άνωτάτω τα δικαστήρια, τί γαρ άλλο τέλος της επί τούτοις εξετάσεως ή θάνατος εκ βασιλικής κινήσεως επαγόμενος; is 4,1 Ούκοϋν ου τα παρά Αθανασίου, αλλά τα παρ' αυτών γινόμενα θρήνου καΐ οιμωγής άξια · ούκοϋν αυτούς μάλλον αν τις δικαίως θρηνήσειεν · επί τούτοις γαρ όδύρεσθαι χρή, έπεΐ και γέγραπται »μη κλαίετε τον τεθνηκότα, μήτε θρηνείτε αυτόν, κλαύσατε κλαυθμώ τον έκπορευόμενον, ότι ουκ επιστρέψει έτι«, πασά γαρ αυτών ή επιστολή ουδέν άλλο ή προς θάνατον opqc, και φονεύειν έπιχειροΰσιν, εάν συγχωρώνται, καί ποιεϊν ζο 2 έξορίστους. συνεχωρήθησαν γαρ του θεοφιλέστατου πατρός των βασιλέων αντί θανάτου TTJ μεταθέσει του τόπου τον θυμόν αυτών έκπλήσαντος. ταϋτα ούν ότι μηδέ D ψιλών Χριστιανών έργα, σπανίως δε και εθνικών, μήτι γε επισκόπων δοκούντων καί τους άλλους τα δίκαια διδάσκειν, συνοραν υμών την εν Χριστώ συνείδησιν ηγούμεθα. 8 πώς γαρ οί τους άλλους κωλύοντες κατηγορεΐν αυτοί κατήγοροι και μέχρι βασιλέων 25 γίνονται; πώς οί συμφοράς έλεεΐν διδάσκοντες ουδέ μετά την έξοριστίαν ημών ήσυχά^ουσι; κοινός γαρ γέγονεν ημών των επισκόπων ομολογουμένως έξορισμός, και πάντες εαυτούς Μ 256 Α έξορίστους εΐχομεν καί νυν ως συν Άθανασίω ταΐς πατρίσιν άποδοθέντας πάλιν ' άντϊ των προτέρων όδυρμών έπ' ούτω καί θρήνων μεγίστην εύθυμίαν άπολαβόντας καΐ 4 χάριν, ην ό κύριος διαφυλάξειε και άνατρέψαι τοις περί Εύσέβιον μη έπιτρέψη. ταϋτα so μεν, εί καί αληθή ην α κατηγορούν αυτόν, ην τίνα κατηγορήματα ότι παρά το πρόσταγμα Β ΐ27 του χριστιανισμού ' και μετά τον του πειρασμού έξορισμόν έπεμβαίνοντες πάλιν φόνων καί σφαγών και άλλων εγκλημάτων κατηγορουσι καί βασίλικαϊς άκοαΐς ταϋτα κατά των επισκόπων έπηχοΰσιν δτε δε πάντα ψεύδονται καί πάντα συκοφαντοϋσι καί μη πρόσεστιν αυτών αλήθεια τοις στόμασι μηδέ τοις γράμμασι, ποσαπλοϋν το κακόν ss 5 παρ' αύτοϊς ή ποταπούς είναι τους ανθρώπους ύπολαμβάνετε; ήδη τοίνυν έπ' αυτά Β χωρήσωμεν καί προς τάς κατηγορίας αυτών τάς νυν γινομένας άπαντήσωμεν. καί γαρ από τούτων ουδέ τα πρότερα παρ' αυτών επί συνόδω καί κρίσει θρυλούμενα καλώς πεπραγμένα, μάλλον δε ουδέ αληθή λεγόμενα έλεγχθήσεται και πάλιν επί τούτοις καταγνωσθήσονται. «ο 6,1 Δυσωπούμεθα μεν ούν περί τοιούτων άπολογούμενοι · πλην έπειδήπερ προς πάνι8 Jer. 22, ίο

21 S. unten c. 87

37 D· h· der Proze in Tyrus 335

BKORE ι βουλεύονται RE 2/3 έξορίαν Β°Κ έξοριστίαν Β* 5 δεύτερα + καί Β vgl. Z. 5/6. 7 ή + καΐ Ε ι6 παρά] περί R* παρά Rc 22 ούν] γαρ Β 26 διδάσκοντε?] διανοηθείτε; Ε, aber a. Rd.: διδάσκοντες 28 άποδοθέντες Β* άποδοθέντας Bc 29 καί θρήνων έπ' οώτφ ~ Β*, wie im Text Bc 30 έπιστρέψαι Κ 34 ότε] δτι ΚΟ 37 ύπαντήσωμεν Β* άπαντήσωμεν Bc

Apologia secunda 5, ι — 6, i. (Schreiben der Synode von AJexandrien 338)

91

τα εαυτούς oi προπετεϊς έπάγουσι κατήγοροι καΐ μετά την εΐσοδον Αθανασίου φόνους και σφαγάς αίτιώνται γεγενήσθαι, τταρακαλοϋμεν άνασχέσθαι τη; απολογίας, καν δια πλειόνων ή" · τα γαρ -πράγματα αναγκάσει. φόνος μεν ούτε παρά Αθανασίου γέγονεν 2 ούτε δι' αυτόν, επειδή και είς ταύτην ήμας την άδοξον άπολογίαν, ως προείπομεν, έμβιε βά^ουσιν οί κατήγοροι· σφαγαϊ δε και δεσμοί της εκκλησίας ημών αλλότρια· δημίω παραδέδωκεν Αθανάσιος ούδένα· και το δεσμωτήριον όσον έπ' ούτω ούδεπώποτε ένοχληθέν C παρ' αύτοϋ. τα παρ' ήμϊν ιερατεία ώσπερ αεί και νυν καθαρά, μόνω σεμνυνόμενα 3 τφ αΐματι του Χρίστου και τη είς αυτόν ευσέβεια, ου πρεσβύτερος, ου διάκονος άνηρέθη παρά Αθανασίου · ου φόνον, ουκ έξοριστίαν εδρασεν ό άνθρωπος, αλλ* είθε μηδέ εκείνοι ίο κατ' αύτοϋ τοϋτ' έδρασαν αλήθεια την πεΐραν έπαγαγόντες. ουδείς γαρ εξόριστος ένταϋθα γέγονε δι' αυτόν πλην αύτοϋ τοο επισκόπου Αθανασίου της 'Αλεξανδρείας παρ' αυτών, δν άφεθέντα και πάλιν τοις αύτοΐς ή και χείροσι περιβάλλειν έπι^ητοϋσι πάντα προς ψευδή καϊ θανατηφόρα ρήματα την γλώτταν εαυτών ότρύνοντες. Ιδού 4 γαρ λοιπόν καΐ τάς των δικαστών πράξεις έπ' αυτόν μεταφέρουσι. και τον μεν επαρχον D is της ΑΙγύπτου φανερώς όμολογοοσιν εν τη επιστολή κατά τίνων άποφάναι, πάλιν δε ου δυσωποϋνται καϊ ταύτας τάς αποφάσεις Άθανασίω προσάπτοντες και ταΟτα μηδέπω της 'Αλεξανδρείας έπιβάντι, αλλ' έτι της όδοϋ της από της έξοριστίας έχομένω και κατά την Συρίαν όντι, εί γε δει και μακράν άποδημίαν είς άπολογίαν φέρειν υπέρ του μηδέ ΰπεύθυνον είναί τίνα οϊς εάν ήγεμών ή έπαρχος Αίγύπτου πράξη, ε! γαρ καΐ 20 επί της Αλεξανδρείας ην, τί προς Άθανάσιον αϊ του έπαρχου ' πράξεις; αλλ' δμως ουδέ Μ 257 A έπεδήμει τοις τόποις· καϊ τα πραχθέντα ου δια προφάσεις εκκλησιαστικός πέπρακται παρά του έπαρχου της ΑΙγύπτου, άλλα δια τινας ας εκ των υπομνημάτων εΐσεσθε, ' άπερ Β ia8 μετά το γνώναι τα παρά τούτων γραφέντα πολυπραγμονήσαντες άπεστείλαμεν ΰμϊν. ούκοϋν δτε καϊ νυν τα μη γενόμενα μήτε παρ' αύτοΰ μήτε δι' αυτόν βοώσιν ως γενόμενα 5 ss καϊ τοσούτοις μαρτυροϋσιν ως πληροφορηθέντες κακοϊς, είπάτωσαν εκ ποίας συνόδου και ταϋτα έγνωσαν; εκ ποίων αποδείξεων; εκ ποίας κρίσεως; εί δε μηδέν έχοντες τοιούτον απλώς διαβεβαιοϋνται, καϊ τα πρότερα πώς γέγονεν ή πώς λέγουσιν, ύμϊν κατελίπομεν σκοπεΐν. ουδέν γαρ άλλο εστίν ή συκοφαντία και εχθρών επιβουλή καϊ θυμός άσχετα φρονών και κατά της ευσέβειας ή υπέρ των Άρειομανιτών ασέβεια λυττώσα, ϊν' εκποδών Β so μεν οΐ ορθόδοξοι γένωνται, μετ' αδείας δε λοιπόν α βούλονται κηρύττωσιν οΐ προστάται της ασεβείας, καϊ γαρ ούτως έχει. 'Αρείου του άσεβήσαντος, αφ' ου καϊ ή Άρειομανιτών δι' αυτόν αΐρεσις κέκληται, 6,1 της εκκλησίας έκβληθέντος υπό του μακαρίτου επισκόπου 'Αλεξάνδρου οί περί Εύσέβιον ι Vgl. c. 3, 7 S. 9°. ίο; c. 7. 4 S. 93· 2 7ί c· J7· 5 S. 100, 15 14 Der Pr fekt, es ist Flavius Antinous Theodorus aus Heliopolis f r 337 und 338, war bei Unruhen, die von Gegnern des Athanasius inszeniert wurden, gegen diese vorgegangen. Theodorus wird kaum Athanasius' Partei unterst tzt haben, wie es vor 335 die Pr fekten getan hatten 18 Da Athanasius von Trier ber Syrien, Pal stina und Ph nikien zur ckkehrte, wei Theodoret II 3, 8 (97, 18), wohl aus einer Quelle, die mit dem Schreiben der oriental. Synode von Serdica bereinstimmt, wo es hei t (Hilarius: Collect, antiar. Paris. A IV i, 8 CSEL 65 S. 54, 28fi.) : etenim per omnem viam reditus sui ecclesias subuertebat, damnatos episcopos aliquos restaurabat, aliquibus spem ad episcopatus reditum promittebat, aliquos ex infidelibus constituebat episcopos saluis et permanentibus integris sacerdotibus per pugnas et caedes gentilium, nihil respiciens leges, desperation! tribuens totum. unde per vim per caedem per bellum Alexandrinorum basilicas depraedatur 23 Das sind Ausz ge aus den Ephemeriden des Pr fekten 320. Vgl. Urk. 4b, 4. 5 (III 7, 4fi.)

BKORE 5 αλλότριοι B* αλλότρια Bc 8 καϊ > O*, aber eingef gt Oc ίο τοϋθ' R*E* τοοτ' 1 ii TTJS > B 12 καϊ > RE | jiyrovKTi K RE 15 αποφαναι Op. vgl. Bus. c. Marc. I 4, 15 (20, 16) απέφανται Hss. Comm. Montf. 18 6ei] δη Β* (δεί BC)ORE 20 έπαρχου + τη? ΑΙγύπτου RE 23 γραφέντα] πραχθέντα Κ | ύμϊν] ήμϊν Ο* ύμΐν Oc 29 v ORE 32 ΆρΕίομανιτών + ή R* C (ausradiert R )E 12*

92

Apologia secunda 6, 1-6. (Schreiben der Synode von Alexandtien 338)

μαθηταΐ της ασεβείας αύτοϋ και κοινωνοί τυγχάνοντες εαυτούς έκβεβλήσθαι νομί^οντες, έγραφον πολλά παρακαλοϋντες Άλέξανδρον τον έττίσκοττον μη άφεϊναι τον αίρετικόν 2 "Αρειον έξω της εκκλησίας. Αλεξάνδρου δε δια την ε!ς Χριστόν εύσέβειαν μη δεχόμενου τον άσεβη είς Άθανάσιον τότε διάκονον οντά έλυποΟντο, επειδή τα πλείστα συνόντα Άλεξάνδρω τω επισκοπώ πολυπρογμονοΰντες αυτόν ήκουον καΐ τιμώμενον παρ' αύτοϋ. s C πεϊραν δε αύτοΰ και της εύσεβείας της είς Χριστόν λαβόντες εκ της συνόδου της κατά Νίκαιαν συχκροτηθείσης εν οίς έπαρρησιά^ετο κατά της ασεβείας των Άρειομανιτών, 8 με^όνως το μίσος ηϋξανον. ως δε επί την έπισκοπήν αυτόν ό θεός ήγαγε, την εκ παλαιού τρεφομένην αύτοϊς κακίαν άνα3ωπυρήσαντες και φοβούμενοι την όρθοδοξίαν αϋτοϋ και την κατά της ασεβείας παράστασιν (Εύσέβιος δε και πλεϊον Οπό της συνειδήσεως ίο ων οΐδε πληττόμενος) πάντα τρόπον έπεβούλευον καΐ συνεσκευά^οντο τφ άνδρί, έκίνουν 4 βασιλέα κατ' αύτοϋ, συνόδους ήπείλουν πολλάκις και τέλος εν Τύρω συνήλθον. καί μέχρι νυν ουκ αφίστανται κατ' αύτοϋ γράφοντες καΐ ούτως είσϊν απαραίτητοι, ως καΐ D την κατάστασιν της επισκοπής αύτοΰ μέμφεσθαι, πανταχού δεικνύοντες εαυτούς εχθρούς καί μισοϋντας τον άνδρα και ψευδή λέγοντες, μόνον ίνα έκφαυλίσωσιν αυτόν εν ταϊς is ψευδολογίαις. αλλά και εξ αυτών τούτων ων ψεύδονται, τα πρότερα διελέγχουσι ψευδή καί συσκευής μεστά, 'μετά γαρ την τελευτήν', φασίν, "Αλεξάνδρου του επισκόπου Μ 26ο Α ολίγων τινών Αθανασίου μνήμην ποιούμενων εξ ή επτά επισκόπων λάθρα ' καί Ιν παραβύστω χειροτονοϋσιν αυτόν', ταϋτα έγραψαν και βασιλεΰσιν οί μηδέν ψευδές Β ΐ29 5 γράφειν παραιτούμενοι. ότι δε παν ' το πλήθος καί πας ό λαός της καθολικής έκκλη- «> σίας ώσπερ εκ μιας ψυχής και στόματος συνεληλυθότες άνεβόων, ?Kpajov αΐτοϋντες Άθανάσιον έπίσκοπον τη εκκλησία, τοϋτο ηύχοντο δημοσία τφ Χριστφ καί τούτο ημάς GopKijov ποιεϊν επί πλείστας ημέρας καί νύκτας μήτε αυτοί της εκκλησίας άφιστάμενοι μήτε ήμας επιτρέποντες άφίστασθαι τούτου, καί ήμεϊς μάρτυρες τούτου καί ή πόλις πδσα καί ή επαρχία, ουδέν μεν εναντίον, ως έγραψαν εκείνοι, κατ' αύτοΰ λέγοντες, πάντα δε τα 25 βέλτιστα, σπουδαϊον, ευλαβή, Χριστιανόν, ένα των ασκητών, αληθώς έπίσκοπον όνο6 μά^οντες. δτι δε οι πλείονες ημών αυτόν έχειροτόνησαν υπό ταϊς των πάντων δψεσι Β καί βοαϊς, μάρτυρες πάλιν ήμεϊς άξιοπιστότεροι των απόντων καί ψευδόμενων οί χειροτονήσαντες, αλλ' δμως Εύσέβιος την κατάστασιν 'Αθανασίου μέμφεται άνθρωπος τάχα ι Vgl. Urk. 7 (III 14): Urk. 8,8 (III 17,8); Urk. 9; u; 12 4ff. Hier das einzige Zeugnis f r Athanasius' T tigkeit als Diakon (vgl. de decr. 35, 21 nr. 21; S. 34, 24), alle anderen Nachrichten sind von dieser Stelle abh ngig. Selbst ndig mag Hilarius Nachricht sein: Coll. antiarian. Paris. B II n, 6 (CSEL 65 S. 154, igff.), Gregor. Naz. or. 21, 14 (I 394 A ed. Maur.). Sozomenus II 17, 10 nennt A. όμοδίαιτος καί ύπογραφεύς des Alexander, vgl. dazu Rufin h. e. X 15 (981, 18 Mommsen) 10 Vgl. unten c. sgff. 12 Z. B. Caesarea 334 14 Die Vorg nge bei der Wahl des Athanasius bildeten schon einen der Anklagepunkte bei den Verhandlungen in Psamathia vor Konstantin im Jahre 332, vgl. Kephalaion zum 3. Festbrief: εν τούτφ (d.h. Ende 331) γαρ απεδήμησεν els το κομιτάτον προ; Κωνσταντϊνον βασιλέα, os μετεπέμψατο αυτόν, έττεί οΐ εχθροί κατηγόρησαν αϋτοΟ ώ$ νέον δντα χειροτονηοήναι, und schlie lich in Tyrus s. Sozomenus h. e. II 17, 4; 25, 6. Da die Wahl des Athanasius keineswegs so glatt verlaufen ist, wie der Synodalbrief es darstellt, geht aus den zahlreichen Berichten bei Epiphanius haer. 68, 7, 2—4 (III 147, 5ff.); Apollinaris bei Sozomenus II 17,2—3; Philostorgius II II hervor 17 ff. So lautete schon ein Punkt der Anklage in Tyrus, Sozomenus II 17, 4 27 Athanasius hat von Anfang an dem alexandrinischen Klerus angeh rt, die Titulatur άσκητήξ bezieht sich auf seine Verbindung mit den Asketen und M nchen, vielleicht auch auf seine Lebenshaltung, mit Tillemont VIII 653 gegen Montfaucon Collectio nova II p. IX sq. 29 Zur Polemik gegen Eusebs mehrmaligen Wechsel des Bistums vgl. Urk. 4b, 4 (III 7, 4ff.), Euseb v. Caes. c. Marc. I 4, 9 (19, 9) BKO RE

5 καί > K 6 ασεβείας Ο* εύσεβεΐα? Oc | εύσεβε!α$ TTJS sls Χριστόν] ε!$ Χριστόν εύσεβείας Κ C ίο καί πλεϊον B KO καί κατά πλεϊον RE καί Β* | ίτττό Bc από Β* 15 ίνα μόνον ~ Κ 2Ο το πλήθος παν ~ Κ 21 στόματος ΚΟ (στο- corr. ? Ο) RE σώματος Β | συνεληλυθότες Bc συνελθόντες Β* 27 των > ΒΚΟ

Apologia secunda 6,6—8, i. (Schreiben der Synode von Alexandrien 338)

93

μηδέ κατάστασιν όλως έσχηκώς, ει δε ιτου και εσχεν αυτός άκυρώσας αυτήν, εν Βηρυτφ μεν ην &π' αρχής, Βηρυτόν δε άφείς εις Νικομήδειαν ήλθε, την μεν τταρά νόμον άφείς, είς την δε τταρά νόμον επιβαίνων, και την μεν οίκείαν άστόργως καταλελοιπώς, την δε άλλοτρίαν άλόγως κατέχων, και της μεν πρώτη? την στοργήν ύττό της αλλότριας έπιθυ6 μία? τταριδών, τη δε δευτέρα μηδέ ην υπό της επιθυμίας εσχε τηρήσας. Ιδού γαρ 7 κάκεΐθεν άποστάς άλλοτρίαν πάλιν κατέχει πανταχού ταϊς άλλοτρίαις εποφθαλμιούν πόλεσι και εν πλουτω καί εν μεγέθει πόλεων νομΐ3ων είναι την εύσέβειαν, και τον κλήρον του C θεοϋ, καθ* δν έτάχθη τις, μηδέν ηγούμενος, ουκ είδώς, δτι και »όπου δύο ή τρεις συνηγμένοι είσΐν επί τω ονόματι του κυρίου, έκεϊ εστίν εν μέσω αυτών ό κύριος«, ουκ ενθυμούμενος ίο το παρά του αποστόλου λεχθέν ότι »ουκ εν άλλοτρίοις καμάτοις καυχήσομαι«, ου συνόρων το παρ' αύτοϋ παράγγελμα »δέδεσαι γυναικί, μη 3ήτει λύσιν«. εί δε επί γυναικός το ρητόν, πόσω μάλλον επί εκκλησίας καί της αυτής επισκοπής, ή ό συνδεθείς αλλην ουκ οφείλει 3Τ|τεϊν, ίνα μη καί μοιχός παρά ταΐς θείαις εύρίσκηται γραφαΐς. Άλλα καί τοιαύτα εαυτφ συνειδώς τετόλμηκε την κατάστασιν Αθανασίου την 7,1 is υπό πάντων επί καλοϊς μαρτυρουμένην διαβάλλειν, καί καθαίρεσιν όνειδΐ3ειν ούτω τολμφ: D καθαιρεθείς αυτός καί μάρτυρα της καθαιρέσεως έχων την άντ' αύτοΰ κατάστασιν. πώς οΰν ή αυτός ή Θεόγνιος ήδύναντο καθαιρεϊν άλλον αυτοί καθαιρεθέντες καί ταϊς άντ' ' Μ 261 A αυτών καταστάσεσιν ελεγχόμενοι; οίδατε γαρ ακριβώς, ότι Αμφίων μεν εν ' Νίκο- 2 Β 130 μηδεία, Χρηστός δε εν Νίκαια κατεστάθησαν άντ' αυτών δια την οίκείαν άσέβειαν καί 20 την προς τους Άρειομανίτας κοινωνίαν τους από της συνόδου της οικουμενικής άποδοκιμασθέντας. κάκείνην την τω όντι συνοδον άναιρεϊν θέλοντες την εαυτών άδικον σύστασιν όνομά3ειν συνοδον έπιχειροϋσι, καί τα παρ' εκείνων κρατεϊν μη θέλοντες τα παρ' αύτοΐς κρατεϊν βούλονται, καί συνοδον όνομά3ουσιν οί συνόδω τηλικαύτη μη πειθόμενοι. ούτως 3 ου συνόδου πεφροντίκασιν, αλλά σχηματΐ3ονται φροντί3ειν, ίνα άνελόντες τους όρθο25 δόξους τα δόξαντα τη άληθεϊ καί μεγάλη συνόδω κατά των Άρειανών λύσωσιν, ων προϊστάμενοι καί αεί καί νυν ψεύδεσθαι τολμώσι κατά Αθανασίου του επισκόπου, όμοια γαρ κάκεΐνα τοϊς νυν, ά ψεύδονται, ότι προς την εΐσοδον αύτοΰ στάσεις καί θρήνοι 4 Β καί όδυρμοί γεγόνασι των λαών προς την ΰποδοχήν αΰτοϋ δυσανασχετουντων. ουδέν γαρ τοιούτον γέγονεν, αλλά παν τουναντίον, χαρά καί ευθυμία καί δρόμος των λαών so προς την εύκταίαν αύτοϋ θέαν έπειγομένων · ευφροσύνης δε αί έκκλησίαι μεσταί καί εύχαριστίαι προς τον κύριον αναφερόμενοι πανταχού. λειτουργοί δε καί κληρικοί 5 πάντες ούτως αυτόν έωράκασιν, ως εύφρανθήναι τάς ψυχάς κάκείνην την ήμέραν πασών εύθυμοτέραν έσχηκέναι πιστεύειν. την γαρ ημών των επισκόπων άνεκλάλητον χαράν τί χρή γράφειν; προλαβόντες γαρ είρήκαμεν ως συν ούτω πάσχειν ένομΐ3ομεν. as Τούτων τοίνυν ούτως όμολογουμένων καί παρ' αυτών έναντίως προφερομένων 8, l C 5 Damit ist die bersiedlung Eusebs nach Konstantinopel gemeint 8 Mt. 18, 20 10 II. Cor. ίο, 15 II I. Cor. 7, 27 16 Vgl. Urk. 27 (III 58); Urk. 31 (III 65) 21 Dieser Satz ist die Grundlage der Argumentation des Athanasius: alles was Euseb tut ist nichtig, weil er auf Grund von Nicaea Ketzer ist; um die Rehabilitationen unter Konstantin k mmert er sich nicht 27 Vgl. die oben S. 91, 18 ausgeschriebene Stelle 29 Das Kephalaion zum Festbrief von 338 sagt: . . . κατήλθβν (sc. Athanasius) από Γαλλίας θαυμαστώ^ τη KJ ΆΘυρ (23. Nov. 33?) 34 vgl· S. 90, 27ff. BKO RE

ι otirros + μεν E 3 την1 Op. f|v Hss. | έτπμβαΐνων Β* επιβαίνων Bc 5 τή$ δε δευτέραξ Ε* τί) δε δευτέρα Ε° | ίσχε: erg nze στοργήν 14 κατάστασιν + την Ε ι6 αύτοΰ RE αυτών BKO ig Χριστός ΚΟ 22 εκείνων ΒΚΟ εκείνη RE 26 κατά > Β 29 λαών + των λαών Β a. Ende d. Seite 35 καί — προφερομένων > Ε

94

Apologia secunda 8, 1-5. (Schreiben der Synode von Alexandrien 338)

ττοίαν έχει πίστιν ή παρ' αυτών θρυλουμένη σύνοδος ή κρίσις; of γαρ ούτως έπιβαίνειν τολμώντες, οΐς ουκ είδον, οϊς ουκ έδίκασαν, εφ' οίς ου συνήλθον, και γράφειν ως πληροφορηθέντες, πώς εφ' οΐς συνεληλυθέναι λέγουσι πιστευθήναι δύνανται, αλλ' ου κατ' Ιχθραν 2 κάκεϊνα πεποιηκέναι καΐ ταοτα πιστευθήσονται; ποία γαρ και σύνοδος επισκόπων ην τότε; ποίον συνέδριον αληθείας έχόμενον; τίς των πλειόνων εν αύτοΐς ουκ εχθρός s ημέτερος ην; ου δια την Αρείου μανίαν οί περί Εΰσέβιον καθ' ημών ώρμησαν; ου τους άλλους συμφρονοϋντας αύτοϊς έττήγοντο; ουκ αεί κατ' αυτών έγράφομεν ως τα Αρείου 3 φρονούντων; ουκ Εύσέβιος ό εν Καισαρεία της Παλαιστίνης επί θυσία κατηγορεϊτο υπό D των συν ήμϊν όμολογητών; ου Γεώργιος ως καθαιρεθείς υπό Αλεξάνδρου του μακαρίου ήλέγχετο; ουκ έπ' άλλοις άλλοι και διαφόροις ηύθύνοντο; πώς ούν ούτοι συνιέναικαθ'ημών ίο Β 131 ήθελον; πώς δε σύνοδον όνομά^ειν τολμώσιν, ης κόμης προυκάθητο και ' παρήν σπεκουλάτωρ και ' κομενταρι{ήσι)ος ήμδς είσήγεν αντί διακόνων της εκκλησίας; εκείνος έφθέγγετο καΐ οί παρόντες έσιώπων, μάλλον δε ύπήκουον τω κόμητι, και το κινοϋν τους δοκοΟντας επισκόπους υπό της εκείνου βουλής ένεποδί^ετο. εκείνος έκέλευεν, ήμεϊς υπό στρατιωτών ήγόμεθα, μάλλον δε των περί Εΰσέβιον κελευόντων εκείνος ταϊς τούτων έξυπηρετεΐτογνώ- is 4 μαις. το δε όλον, αγαπητοί, ποία σύνοδος t-νθα το τέλος έξοριστία καί φόνος είς δόξαν ή"ν βασιλεϊ; ποία δε καί τα εγκλήματα; μεΐ£ον γαρ επί τούτοις το κατ' αυτών θαϋμα. Αρσένιος τις ην, δν πεφονεϋσθαι έμέμφοντο, καί ποτήριον διέβαλλον κεκλάσθαι μυστικόν, αλλ' Αρσένιος μεν jrj, καί μεθ' ημών εύχεται συνάγεσθαι καί ουκ αλλάς αναμένει μαρτυρίας, ίνα ;§ών φαντ), αλλ' αυτός ομολογεί 3ήν οίκείοις γράμμασι προς τον συνεπίσκοπον ημών 20 Β Άθανάσιον γράφων, δν αύτοϋ φονέα διεβεβαιοϋντο. καί ουκ ήδοϋντο οΐ ασεβείς άνδρα προ τοσούτου διαστήματος καί πλω καί πε3Τ) πάμπολυ μήκος απέχοντα παρ' αυτού πεφονεϋσθαι κατηγοροΰντες, ου κατ' εκείνους τους χρόνους μηδέ την χωράν εΐδεν άνθρω5 πος. αλλά καΐ κρύψαι τετολμήκασι καΐ αφανή καταστήσαι μηδέν παθόντα. καί εΐ οίον τε ην, είς άλλην οίκουμένην αν μετετίθεσαν, μάλλον δε καί του $ήν αληθώς αν εξήγα- 25 γον, ίνα είτε έπαληθεύοντες είτε πλασάμενοι φόνον αληθώς Άθανάσιον άποκτείνωσιν. άλλα τη θεία προνοία καί εν τούτω χάρις τη μηδέν άδικον Ισχύειν έπιτρεπούστ), αλλ' Οπό τάς πάντων όψεις Άρσένιον ΰπαγούστ) 3ώντα καΐ φανερώς την τότε συσκευήν καΐ συκοφαντίαν ελέγχοντα, ου γαρ ως φονέας αποστρέφεται ουδέ ως ήδικηκότας μισεί· πέπονθε C γαρ δλως ουδέν, άλλα κοινωνείν ήμϊν άξιοι και συναριθμεΐσθαι βούλεται, δι' ων έγραψε, so ι Gemeint ist die Synode von Tyrus (335), deren Rechtm igkeit geleugnet wird, obwohl die Synode durchaus kanonisch im Sinne der konstantinischen Reichskirche, d. h. der Praxis von Nicaea berufen und abgehalten worden war. Die Alexandriner, d. h. Athanasius, polemisieren nicht von den Kanones, sondern vom Dogma aus gegen Tyrus, s. Z. 4ff. 8 Epiphanius haer. 68, 8, 3—4 (III 148, 22ff.) berichtet, da der Bischof Potamon von Herakleopolis Euseb in Tyrus beschuldigte, er habe sich durch das Opfer die Freiheit aus dem Gef ngnis verschafft 9 Georg von Laodicea wurde von Alexander bereits vor Nicaea exkommuniziert s. unten S. 123,10 und die zu Athan. de fuga 26, 5 (S. 86, 4) angegebenen Stellen n Der kaiserliche Kommissar in Tyrus war der Comes Dionysius, s. unten c. 71 (S. 149, 2) 16 sts δόξαν βασιλεϊ: sarkastische Anspielung auf die Doxologie: δόξα θεφ 18 Zur Sache des Arsenius vgl. die Darstellung unten c. 63 S. 143, 8; c. 65. 67 und in dem Regest aus den Akten der Synode von Tyrus bei Sozomenus 1125,12; ττοτήριον μυστικόν bezieht sich auf den Fall des Ischyras s. c. n S. 96, 23 ff. 20 S. den Brief unten c. 69 21 f. Der Fall des Arsenius, der schon vor Tyrus erledigt war (vgl. c. 65. 68) und f r Euseb und seine Partei eine Niederlage bedeutete, wird hier wegen der Anklage in Tyrus '(vgl. Note zu Z. 18) mit der Verbannung des Athanasius in Zusammenhang gebracht. Die Alexandriner benutzen die in diesem Fall erwiesene Unschuld des Athanasius, um ihn von der Verantwortung f r die in c. 5 behandelten F lle zu befreien, Ju us v. Rom (c. 27, 3) und die Synode von Serdica (c. 38, i) machen es ebenso 24 Vgl. c. 67 27 Vgl. c. 65 30 Vgl. c. 69 BKO RE ι ποία E | ου ούτως O am Ende d. Seite 2 εφ' > BKO ίο άλλα Ο* άλλοι Oc | διάφοροι E i2 κομενταρι(ήσι)ο$ Op. 14 έκέλενκτεν E 19 εϋχεραι R* εύχεται Rc 28 οκευήν B, am Zeilenanfang

Apologia secunda 9,1 —10,3. (Schreiben der Synode von Alexandrien 338)

95

Kai όμως Αθανάσιος μεν συνεσκευά^ετο παρ' αυτών ως τον jcovra πεφονευκώς, 9,1 έξωρί;§ετο δε παρά των αυτών, ουδέ γαρ ό πατήρ των βασιλέων τοΟτον έξώρισεν, αλλ' αί τούτων διαβολαί. σκοπείτε γαρ, εΐ μη ούτως έχει. ως ουδέν μεν ηύρίσκετο 2 κατά του συλλείτουργου ημών Αθανασίου, ό δε κόμης I iajCTO καΐ πολύς ην σπουδά3ων 6 κατ' αύτοϋ, ό μεν επίσκοπος Αθανάσιος φυγών την γενομένην βίαν ανήλθε προς τον εύσεβέστατον βασιλέα παραιτούμενος άμα καί τον κόμητα και τάς εκείνων συσκευάς, D αξιών δε νόμιμον επισκόπων συνοδον συγκροτηθήναι ή και αυτόν δέξασθαι την άπολογίαν ' ων έπήγαγον ούτω. καί γράφει μεν βασιλεύς άγανακτών καί προσκαλε- 8 Β 132 σάμενος αυτούς έπαγγελλόμενός τε αυτός άκροάσασθαι ό καΐ την συνοδον κελεύσας γειο νέσθαι. οί δε περί Εύσέβιον άνελθόντες διαβάλλουσιν Άθανάσιον ούκέτι μεν τα εν Τύρω θρυλούμενα παρ' αυτών, περί σίτου δε καί πλοίων εποχής, ως Αθανασίου έπαγγειλαμένου δύνασθαι ' κωλύειν την από Αλεξανδρείας εις Κωνσταντινούπολη; του σίτου Μ 265 A μετακομιδήν ταϋτά τίνες των εξ ημών ένδον όντες μετά Αθανασίου άκηκόασι του βασιλέως άπειλοϋντος. είτα του Αθανασίου όδυρομένου επί τη διαβολή καί διαβεβαιου- 4 is μενού μη είναι ταύτην αληθή (πώς γαρ αν Ιδιώτης άνθρωπος καί πένης τηλικαϋτα δύναιτο); Εύσέβιος ουδέ δημοσία παραιτησάμενος την διαβολήν ώμνυε τον Άθανάσιον είναι πλούσιον και δυνατόν και ίκανόν προς πάντα, ίνα εκ τούτων κάκεϊνα είρηκώς Αθανάσιος νομισθή. ταϋτα μεν οΐ σεμνοί κατηγορούν επίσκοποι, ή δε του θεού χάρις κρείττων της πονηρίας αυτών γεγένηται, την γαρ εύσέβειαν του βασιλέως είς φιλανθρωπίαν 20 κεκίνηκε καί άντϊ θανάτου την έξοριστίαν παρέσχεν. ΟύκοΟν αί διαβολαί καί ουδέν άλλο τούτων αΐτιαι. ό μεν γαρ βασιλεύς προ 5 Β τούτου γράφων την συσκευήν έμέμψατο, την έπιβουλήν ήτιάσατο των Μελιτιανών κατεψηφίσατο, άθεμίτους, άρδς άξιους, τα δεινότατα αυτούς εγγράφως εΙπών. κεκίνηται γαρ νεκρόν άκηκοώς άνθρωπον, δς εν τοις 3ώσιν ην κεκίνηται φόνον άκού2& σας Ιπΐ 3ώντι και του βίου μη στερηθέντι, (ου) και την έπιστολήν άπεστείλαμεν. οί δε περί Εύσέβιον οί Θαυμαστοί, ίνα καί την άλήθειαν και τα γραφέντα λύειν 10,1 δόξωσιν, όνομα συνόδου σχηματίζονται καί το έργον αυτής παρά βασιλέως λαμβάνουσι. καί κόμης επί τούτω καί στρατιώται δορυφόροι των επισκόπων καί βασιλικά γράμ- C ματα συνελθεϊν ους ήτησαν έπαναγκά3οντα. ένταϋθα το παράδοξον της επιβουλής 2 so αυτών ένθυμήθητε καί την άνωμαλίαν των τολμωμένων αύτοϊς, ίνα όθεν δήποτε παντί τρόπω τον άνθρωπον εξ ημών άρπάσωσιν. εί μεν γαρ επέτρεπαν έαυτοΐς την κρίσιν μόνοις ως επίσκοποι, τίς κόμητος καί στρατιωτών χρεία; ή πώς υπό βασιλικοϊς συνήγοντο γράμμασιν; εί δε βασιλέως έδέοντο καί παρ' αύτοϋ το κϋρος εχειν ήθελον, δια τί την κρίσιν αύτοϋ παρέλυον; ή πώς εκείνου τους μεν Μελιτιανούς συκοφάντας, άθε- Ά 35 μίτους, Άθανάσιον δε καθαρώτατον δι' ων έγραψε κρίνοντος καί τον φόνον έκτραγωδοϋντος τον επί τω ^ώντι πεπλασμένον, ούτοι καί Μελιτιανούς άληθεύειν κάκεϊνον ι Athanasius wurde in Tyrus nicht wegen der angeblichen Ermordung des Arsenius abgesetzt, sondern wegen seiner Weigerung, vor der Synode in Caesarea zu erscheinen, wegen seines Verhaltens auf der Synode und vor allem wegen der Sache des Ischyras 2 ff. Zu der Auffassung, Konstantin habe Athanasius nur verbannt, um ihn zu sch tzen, vgl. die Anm. zu c. 86, 87 8 Der Brief steht c. 86 ίο Vgl. c. 87 S. 165, 36 ff. 13 Vgl. S. 166, 5 16 Euseb hatte angedeutet, Athanasius sei in der Lage, die Getreidelieferungen nach Konstantinopel zu unterbinden, s. S. 166, 3 21 Der Brief steht c. 68 23 c. 68 S. 146, 10 29 Vgl. das Einberufungsschreiben bei Euseb Vita Const. IV 42, und hier c. 71 S. 149, 4 34 Vgl. oben Z. 2off.

BKO RE ι Οπ' B* ιταρ' Bc τον ΒΚΟ αυτόν RE 2ΐ γαρ ORE o v BK

2 παρά των αυτών RE Trap' αυτών BKO | ουδέ BKO ου RE | τοϋ3 εύρίσχετο RE 6 εκείνου Ε 12 els BKO els την RE 16 ουδέν Κ 25 E* 13 διαιροϋνπ E 19 ύμα$ Rc ήμδξ BKOR*E | c 2i κοινοί Β* κοινή B 22 όμολογίαν] ό-ττολογίαν Ε έτπσκόπφ Ε 33 έπιδιδόντων BKO αποδιδόντων RE 34 ό>πό τη$ RE OTTT' BKO

άνεκδίκητα] άνεκδίκη Ε 29 ένχαράττωσιν RE

102

Apologia secunda 20, ι—21,3. (Schieiben des Julius v. Rom)

της 'Ρώμης, καί οί περί Εύσέβιον δε προς Ίούλιον έγραψαν, Kai νομί3οντες ήμδς έκφοβεΐν D ήξίωσαν οτύνοδον καλέσαι και αυτόν Ίούλιον, ει βούλοιτο, κριτήν γενέσθαι, ημών τοίνυν άνελθόντων είς την 'Ρώμην Ιγραψεν είκότως Ιούλιο? καΐ επί τους περί Εύσέβιον άπο2 στείλας καΐ δύο -πρεσβυτέρους εαυτού Έλιτίδιον καΐ Φιλόξενον. εκείνοι δε άκούσαντες Μ 281 Α περί ημών έταράχθησαν ου προσδοκήσαντες ήμδς άνέρχεσθαι, ' καΐ παρητήσαντο προ- s φάσεις απίθανους πορισάμενοι, μάλλον δε φοβηθέντες, μη άπερ οί περί Ούάλεντα και 3 Ούρσάκιον ώμολόγησον, ταϋτα κατ'αυτών έλεγχθη. λοιπόν ούν συνελθόντες επίσκοποι πλέον πεντήκοντα, Ινθα Βίτων ό πρεσβύτερος συνήγεν, ήμδς μεν άπολογουμένους άπεδέξαντο και έκύρωσαν είς ήμδς την τε κοινωνίαν και την άγάπην. ήγανάκτησαν δε κατ' εκείνων καΐ ήξίωσαν Ίούλιον γράψαι τοις περί Εύσέβιον ταοτα τοις καΐ γράψασιν ίο ούτω. καΐ εγραψεν αυτός καί απέστειλε δια ΓαβιανοΟ του κόμητος. Β ΐ4ΐ

Επιστολή Ιουλίου

21,1

Ιούλιος Δ(ι)ανίω και Φλακίλλω Ναρκίσσω Εύσεβίω Μάρι Μακεδονίω Θεοδώρω και τοις συν αύτοΐς τοις από Αντιοχείας γράψασιν ήμϊν, άγαπητοϊς άδελφοϊς, εν κυρίω χαίρειν. is Β 2 Άνέγνων τα γράμματα τα δια των πρεσβυτέρων μου Έλπιδίου και Φιλόξενου άποκομισθέντα καΐ έθαύμασα, πώς ημείς μεν αγάπη και συνειδήσει αληθείας έγράψαμεν, ΰμεϊς δε μετά φιλονεικίας, και ούχ ως επρεπεν, έπεστείλατε. υπεροψία γαρ καΐ άλα3ονεία των γραφόντων δια της επιστολής έδείκνυτο. ταϋτα δε αλλότρια της εν Χριστώ πίστεως 3 εστίν. έδει γαρ τα μετά αγάπης γραφέντα αμοιβής της ίσης μετά αγάπης τυχεΐν ζο Μ 284 Α καί μη μετά φιλονεικίας. ή ουχί αγάπης εστί γνώρισμα πρεσβυτέρους ' άποστεϊλαι, συμπαθεϊν τοις πάσχουσι, προτρέψασθαι τους γράφοντας Ιλθεϊν, ίνα πάντα θδττον λύσιν λαβόντα διορθωθήναι δυνηθή", και μηκέτι μήτε οί αδελφοί ημών πάσχωσι μήτε ύμδς τίνες ι Der Brief Eusebs und der antiochenischen Synode an Julius, der vor der Synode in Alexandrien abgeschickt war, wird bereits c. 19 S. ιοί, 18/19 erw hnt. Dieser Schritt war gleichzeitig mit dem bei Konstantius (c. 18) erfolgt. Athanasius hatte das erfahren und lie durch seine Synode das Rechtfertigungsschreiben c. 3 ff. beschlie en 2 Die Behauptung, Euseb habe bereits im ersten Stadium der F hlungnahme mit Julius eine Synode verlangt, stellt sich nach S. 103, 31 ff. als unbegr ndet heraus (s. oben S. 87,12). Athanasius sagt hist. Arian. g (Migne 25, 704 C) und ep. enc. 7 (Migne 25, 237 A), da Julius die von den antiochenischen Legaten im Laufe der Verhandlungen in Rom wohl beil uug erhobene Forderung (S. 104, 4), eine Synode einzuberufen, aufgenommen habe; so auch Julius selbst c. 22 S. 103, 20; c. 30 S. 109, 7 3 Athanasius kam gegen Ende 339 nach Rom, vgl. S. 108,31 Komm. ber die brigen Einzelheiten vgl. das c. 21 ff. Angemerkte 3 Die Mission der r mischen Legaten nach Antiochien f llt vor die r mische Synode, also Fr hjahr 340 vgl. S. 108, 31 7 f. Die r mische Synode fand im Fr hjahr 341 statt, vgl. hist, arian. 15 (Migne 25, 709 A), sie war eine Versammlung der italienischen Bisch fe vgl. S. 106, 33 8 Ein r mischer Presbyter Vito nahm als Legat des r mischen Bischofs an der Synode von Nic a 325 teil 11 Der Comes Gabianus ist sonst nicht bezeugt 13 Julius' Brief (= Urk. 89) ist 341 nach der r mischen Synode der 50 geschrieben und nur hier berliefert; Sokr. II 17, 9 kennt den Brief nur nach dieser Stelle. — Dianius von Caesarea Cappadociae (so mit Sozom. III 5, 10; oriental. Synode von Serdika: Coll. antiar. Paris. A IV 3 nr. 17 [CSEL 65, 75, 5] und Basilius ep. 51; III 143 D Garnier), Flacill von Antiochien, Narciss von Neronias, Euseb von Konstantinopel, Maris von Chalcedon, Macedonius von Mopsuestia, Theodor von Heraclea waren die F hrer der Synode, die als ein Ausschu der meisten orientalischen Bisch fe dauernd in Antiochien tagte, D. f hrte den Vorsitz ig Die Fragmente des Briefes Eusebs hat Schwartz NGG 1911, 494 f. gesammelt (= Urk. 86)

BKO RE 2 σύνοδον] σύνολον Ο 3 'Ρώμην + άνελθόντων Ε | Ιούλιο; εΐκότως ~ Κ 5 άνέρχεοτθαι ήμδ$ ~ Κ 12 a. Rd. ξ Β να Κ μα R λδ Ε* λη Ec 13 Δανίφ Ορ. s. Komm. 17 άποκομισθέντα BKO κομισθέντα RE | άγάττη μεν ~ Ε 23 ύμδ$] ήμδζ Ε

Apologia secunda 21,3—22,3. (Schreiben des Julius v. Rom)

103

διαβάλλωσιν; αλλ* ουκ οίδα, τί το δόξαν ούτω? ύμδς διατεθήναι, ώστε καί ήμδς ποιήσαι λογΐ3εσθαι δτι καί εν οίς έδόξατε ρ'ήμασιν ήμδς τιμαν, ταϋτα μετασχηματισμένοι μετά είρωνείας τινός είρήκατε. και γαρ και οί πρεσβύτεροι οί άποσταλέντες, ους έδει μετά 4 χαρδς επανελθεΐν, τουναντίον λυττούμενοι επανήλθαν, εφ' οΐς έωράκασιν εκεί γινομένοις. s καί εγωγε τοις γράμμασιν έντυχών πολλά λογισάμενος κατέσχον τταρ' έμαυτώ την έπιστολήν, νομίμων δμως ήξειν τινάς καί μη χρείαν είναι της επιστολής, ίνα μη καί ες φανερόν έλθοΰσα πολλούς των ενταύθα λύπηση, επειδή δε μηδενός έλθόντος ανάγκη γέγονεν Β αυτήν προκομισθήναι, ομολογώ ύμΐν, πάντες έθαύμασαν καί εγγύς απιστίας γεγόνασιν, εί ολως παρ' υμών τοιαύτα έγράφη · φιλονεικίας γαρ μδλλον καί ουκ αγάπης ην ή έπιιο στολή. εΐ μεν οΟν φιλοτιμίας λόγων ένεκεν ό ϋπαγορεύσας εγραψεν, άλλων το τοιούτον 6 επιτήδευμα, εν γαρ τοις έκκλησιαστικοϊς ου λόγων έπίδειξίς εστίν, ' αλλά κανόνες Β 142 αποστολικοί καί σπουδή του μη σκανδαλΪ3ειν ένα των μικρών των εν τη εκκλησία, συμφέρει γαρ κατά τον έκκλησιαστικόν λόγον »μύλον όνικόν κρεμασθήναι εις τον τράχηλον καί καταποντισθήναι ή σκανδαλίσαι καν ένα των μικρών«, εί δε ως τίνων λελυπημένων is δια την προς αλλήλους μικροψυχίαν (ου γαρ αν εΐποιμι πάντων είναι ταυτην γνώμην) τοιαύτη γέγονεν ή επιστολή, έπρεπε μεν μηδέ όλως λυπηθήναι μηδέ »έπιδυναι τον ήλιον Β επί τη λύπη«, έδει δε δμως μη ε!ς τοσούτον προαχθήναι, ώστε καί εγγραφον αυτήν έπιδείξασθαι. Τί γαρ καί γέγονεν άξιον λύπης ή εν τίνι ην άξιον λυπηθήναι ΰμδς οΐς καί έγράψαμεν; 22,1 so ή δτι προετρεψάμεθα εις συνοδον άπαντήσαι; αλλά τοΰτο μδλλον έδει μετά χάρος δέξασθαι. οί γαρ παρρησίαν έχοντες, εφ' οΐς πεποιήκασι καί, ως αυτοί λέγουσι, 'κεκρίκασιν', ουκ άγανακτοϋσιν, εί παρ' ετέρων έξετά^οιτο ή κρίσις, αλλά θαρροϋσιν, δτι α δικαίως έκριναν, ταϋτα άδικα ουκ αν ποτέ γένοιτο. δια τοΰτο καί ot εν τη κατά Νίκαιαν μεγάλη συνάδω 2 συνελθόντες επίσκοποι ουκ άνευ θεοϋ βουλήσεως συνεχώρησαν εν ετέρα συνόδω τα της D 25 προτέρας έξετά3εσθαι, ίνα καί οί κρίνοντες προ οφθαλμών έχοντες την έσομένην δεύτερον κρίσιν μετά πάσης ασφαλείας έξετά^ωσι καί οί κρινόμενοι πιστεύωσι, μη κατ' εχθραν των προτέρων, αλλά κατά το δίκαιον εαυτούς κρίνεσθαι. εί δε το τοιούτον εθος παλαιόν τυγχάνον, μνημονευθέν δε καί γραφέν εν τη μεγάλη συνάδω, ΰμεϊς τοΰτο παρ' ύμϊν ίσχύειν ου θέλετε, απρεπής μεν ή τοιαύτη παραίτησις· το γαρ άπαξ συνήθειαν έσχηκός εν τη so εκκλησία καί υπό συνόδων βεβαιωθέν ' ουκ εΟλογον υπό ολίγων παραλύεσθαι. άλλως Μ 285 A τε ουδέ εν τούτω δικαίως αν φανεΐεν λυπηθέντες. οί γαρ παρ' υμών των περί Εύσέβιον 3 13 Mt. 18, 6 ιό Eph. 4. 26 24 Julius bezieht sich auf Can. 5 von Nicaea; seine Interpretation kann sich aber nicht auf den Wortlaut st tzen. Denn der Kanon sieht nur f r einen Exkommunizierten aus dem Klerus oder dem Laienstande die M glichkeit der Wiederaufnahme des Prozesses vor der Provinzialsynode vor. F r den Proze gegen einen Bischof enthalt der Kanon keinerlei Regelung. Julius' Worte sind mit denen unten S. 113, iff. zu interpretieren 31 ff. Die berbringer des alexandrinischen Synodalschreibens c. 3 ff. hatten in Rom bereits 338, also vor der Vertreibung des Athanasius, den Legaten Eusebs die Einsetzung des Pistus, eines Exkommunizierten, vorgehalten (c. 19 S. ιοί, 18). Auch Julius war ein amtlicher Verkehr mit diesem unm glich (0.24 S. 105, uff.). In die Enge gedr ngt, hat Macarius vielleicht eine Bemerkung gemacht, man solle das Ergebnis der Untersuchungskommission der tyrischen Synode nochmals einer Synode vorlegen. Das war f r Julius der Anla , den Gedanken an eine Synode in den Vordergrund zu r cken. Nach Julius' Meinung stehen nunmehr die Orientalen im Widerspruch zu ihren Vertrauensm nnern, die selbst die Synode gefordert hatten, wenn sie sich jetzt der Einladung versagen (S. 104, 13. 19). Athanasius griff den Vorschlag des Julius geschickt auf (vgl. die Stellen oben zu S. 102, 2). Seine Reise nach Rom 339 stellte er so hin, als ob er der Einladung des Julius Folge geleistet habe

BKO RE ι ήμαξ BKO ύμδ5 RE 2 μετασχημοττ^όμενοι BKO σχηματισμένοι RE 19 ΰμδ$ λυττηθηνοα ~ Ε 24 ση: ότι ουκ ατταντεϊ την εκκλητον ώ$ πάττα? καί δκρο; άρχιερεύ$, αλλ' άπλα>5 άξιοι εν έτερο: συνόδφ τα τή5 ττοοτέροξ έξετά^εσΟαι κατά τον κανόνα τη? εν Νικαία συνόδου a. Rd. Rc 25 ίνα doppelt a. Ende d. Seite O 3° ύπ° ολίγων > Κ

104

Apologia secunda 22, 3—23, 4. (Schreiben des Julius v. Rom)

άποσταλέντε; μετά γραμμάτων, λέγω δη Μακάριο; ό πρεσβύτερο; καί Μαρτύριο; καΐ Ησύχιο; οΐ διάκονοι, άπαντήσαντε; ενταύθα, ώ; ουκ ήδυνήθησαν προ; τους έλθόντα; Αθανασίου πρεσβυτέρου; άντιστήναι, αλλ' εν ττδσι διετρέποντο καί διηλέγχοντο, το τηνικαΰτα ήξίωσαν ήμδ; ώστε σύνοδον συγκροτησαι καί γράψαι καί ΆΘανασίω τφ έπισκόπορ εί; Άλεξάνδρειαν, γράψαι δε καί τοΐ; περί Εύσέβιον, ίνα επί παρουσία πάντων 5 ή δικαία κρίσι; έξενεχθήναι δυνηθή · τότε γαρ καί άποδεικνύναι πάντα τα κατά Άθανάσιον 4 έπηγγείλαντο. κοινή γαρ ύφ' ημών διηλέγχθησαν οί περί Μαρτύριον καΐ Ήσύχιον Β και οΐ Αθανασίου του επισκόπου πρεσβύτεροι μετά πεποιθήσεω; άνθίσταντο, οΐ δε περί Μαρτύριον, εί δει τάληθέ; είπεϊν, εν πασι διετρέποντο, όθεν καί ήξίωσαν σύνοδον γενέδ σθαι. εΐ τοίνυν μηδέ των περί Μαρτύριον και Ήσυχιον άξιωσάντων γενέσθαι σύνοδον 10 προτρεψάμενο; ήμην εγώ σκϋλαι του; γράφοντα; ένεκεν των αδελφών ημών των αΐτιωΒ us μένων άδικίαν πεπονθέναι, καί ούτω; ' εύλογο; ην καί δικαία ή προτροπή, Ιστι γαρ εκκλησιαστική και θεώ άρέσκουσα· δτε δε ου; ύμεϊ; αυτοί οι περί Εύσέβιον αξιόπιστου; ήγήσασθε, και ούτοι ήξίωσαν ήμδ; συγκαλέσαι, άκόλουθον ην του; κληθέντα; μη λυπηβ θήναι, αλλά μάλλον προθύμω; άπαντήσαι. ούκοΰν ή μεν δόξασα άγανάκτησι; των *·> λυπηθέντων προπετή;, ή δε παραίτησι; των μη θελησάντων άπαντήσαι άπρεπη; καί C ύποπτο; εκ τούτων δείκνυται. αίτιδταί τι; δ πράττων αυτό; αποδέχεται, εί παρ' ετέρου γινόμενα βλέποι; εί γαρ, ω; γράφετε, 'άσάλευτον έχει την Ισχύν εκάστη σύνοδο;, καί άτιμά3εται ό κρίνα; εάν παρ' ετέρων ή κρίσι; έξετά^ηται', σκοπείτε, αγαπητοί, τίνε; είσΐν οΐ σύνοδον άτιμά^οντε; και τίνε; τα των φθασάντων κρϊναι διαλύουσι. καί ϊνα μη τα 20 καθ' εκαστον νυν εξετάζων έπιβαρεΐν τίνα; δοκώ, αλλά το γε τελευταϊον γενόμενον, εφ' φ και φρίξειεν αν τι; άκούων, αρκεί προ; άπόδειξιν πάντων των παραλειφθέντων. 23,1 ΟΙ Άρειανοί οί από του τη; μακαριά; μνήμη; Αλεξάνδρου του γενομένου επισκόπου τη; Αλεξάνδρεια; επί ασεβεί? έκβληθέντε; ου μόνον υπό των καθ'εκάστη ν πόλιν άπεκηρύχD Θησαν, αλλά και υπό πάντων των κοινή συνελθόντων εν τη κατά Νίκαιαν μεγάλη συνόδω 25 άνεθεματίσθησαν. ου γαρ ην αυτών το τυχόν πλημμέλημα, ουδέ εΐ; άνθρωπον ήσαν άμαρτήσαντε;, αλλ' εί; αυτόν τον κύριον ημών Ίησοϋν Χριστόν τον υίόν του θεοϋ του ^ώντο;. 2 καί δμω; οί υπό πάση; τη; οικουμένη; άποκηρυχθέντε; καΐ κατά πδσαν έκκλησίαν στηλιτευθέντε; νυν λέγονται δεδέχθαι, εφ' φ καί ύμδ; άκούσαντα; χαλεπαίνειν δίκαιον ηγούμαι, τίνε; ούν είσιν οί 'σύνοδον άτιμά3οντε;'; ούχ οί των τριακοσίων τα; ψήφου; παρ' ουδέν so Μ 288 Α 8 θέμενοι καί άσέβειαν ευσέβεια; προκρίναντε;; ' ή μεν γαρ των Άρειομανιτών αΐρεσι; υπό πάντων των απανταχού επισκόπων κατεγνώσθη καΐ άπεκηρύχθη, Αθανάσιο; δε καί Μάρκελλο; οί επίσκοποι πλείονα; εχουσι του; υπέρ εαυτών λέγοντα; και γράφοντα;. Μάρκελλο; μεν γαρ έμαρτυρήθη ήμϊν καί εν τη κατά Νίκαιαν συνόδω τοΐ; τα Αρείου φρονοϋσιν άντειρηκώ;, Αθανάσιο; δε έμαρτυρήθη μηδέ εν Τυρω καταγνωσθεί;, εν δε τω ss Μαρεώτη μη παρεϊναι, Ινθα τα υπομνήματα κατ' αύτοϋ γεγενήσθαι λέγεται, οίδατε 4 δε, αγαπητοί, δτι τα κατά μονομέρειαν ίσχύν ουκ Ιχει, αλλ' ύποπτα τυγχάνει. καί ομω; τούτων όντων ήμεϊ; υπέρ άκριβεία; ούτε ύμΐν ούτε τοϊ; υπέρ αυτών γράψασι πρόΒ ΐ44 κρίμα ποιοϋντε; προετρεψάμεθα του; γράφοντα; έλθεϊν, ίν' επειδή πλείου; ' είσίν οί Β υπέρ αυτών γράψαντε;, επί συνόδου πάντα έξετασθή προ; το μηδέ τον άναίτιον κατά- *ο κριθήναι μήτε τον ύπεύθυνον ώ; καθαρόν λογισθήναι. ούκοΰν ου παρ' ημών 'άτιμά3εται 29 N mlich durch die Synode von Jerusalem 335 vgl. c. 84 36 Vgl. die Darlegungen der gypter oben c. 13. 14

34 Zu Marcell vgl. unten S. no, 19 fi.

BKO RE 8 επισκόπου + τη$ 'Αλεξοτνδρείσ; RE ίο μηδέ] μηδέν Κ 11 εγώ ήμην ~ Κ 19 Ιξετά2ηται] ίργά^ηται Β 2ΐ τελευταΐον + είπεϊν Ε*, getilgt von Ec 37 τα > Ε

ι8 βλέπει Κ 24 τη? > Κ

Apologia secunda 23, 4—25, i. (Schreiben des Julius v. Rom)

JQ5

σύνοδο?', αλλά παρ' εκείνων των απλώς και ως έτυχε τους παρά πάντων κατακριθέντας Άρειανοΰς κάΙ παρά γνώμην των κρινόντων δεξαμενών, oi yap πλείονες ήδη άναλύσαντές είσι συν Χριστώ, οί δε έτι και νυν εν τω βίω τούτα) έξετά3ονται άγανακτοϋντες ότι την αυτών κρίσιν έλυσαν τίνες. β Τοϋτο δε καΐ από των γενομένων μεν εν τη Αλεξάνδρεια εγνωμεν (καΐ γαρ και 24,1 Καρπώνης τις έκβληθεις υπό Αλεξάνδρου δια την Αρείου αΐρεσιν μετά τίνων καΐ αυτών έκβληθέντων δια την αυτήν αΐρεσιν έληλύθασιν ενταύθα άποσταλέντες παρά Γρηγορίου τινός), όμως δε έμάθομεν καΐ παρά Μακαρίου του πρεσβυτέρου και Μαρτυρίου καί' Ησυχίου C των διακόνων, προ του γαρ άπαντήσαι τους Αθανασίου πρεσβυτέρους προετρέποντο ίο ήμδς γράφειν εν 'Αλεξάνδρεια Πιστώ τινι, ήνίκα καΐ Αθανάσιος ό επίσκοπος εν 'Αλεξανδρεία ην. τούτον δε τον Πιστόν οί Αθανασίου του επισκόπου πρεσβύτεροι παρά- 2 γενόμενοι απέδειξαν είναι Άρειανόν έκβληθέντα μεν υπό Αλεξάνδρου του επισκόπου καΐ της κατά Νίκαιαν συνόδου, κατασταθέντα δε υπό Σεκούνδου τινός, δν ή μεγάλη σύνοδος Άρειανόν όντα έξέβαλε. τοϋτο δε ουδέ αυτοί οί περί Μαρτύριον άντέλεγον ουδέ ήρνοϋντο is τον Πιστόν υπό Σεκούνδου έσχηκέναι την κατάστασιν. σκοπείτε τοίνυν και Ικ τούτων, τίνες αν υπό μέμψιν δικαίως γένοιντο, οί μη ' πεισθέντες ημείς, ώστε Πιστώ τφ Άρειανώ Μ 289 A γράψαι, ή οί συμβουλεύοντες 'άτιμάσαι' την μεγάλην σύνοδον καΐ τοις άσεβέσιν ως εύσεβέσι γράψαι; και γαρ και Μακάριος ο πρεσβύτερος ό παρά Εύσεβίου μετά των 8 περί Μαρτύριον αποσταλείς ως ήκουσεν έπιστάντας τους πρεσβυτέρους 'Αθανασίου, 20 έκδεχομένων ημών την παρουσίαν αΰτοϋ μετά των περί Μαρτύριον και Ήσύχιον, άπεδήμησε νυκτός καίτοι νόσων τω σώματι, ως εκ τούτου λοιπόν ήμας ακολούθως στοχά;§εσθαι ότι αΐσχυνόμενος τον κατά Πιστού ελεγχον άνεχώρησεν. αδύνατον γαρ την 4 κατάστασιν Σεκούνδου του Άρειανοϋ εν τη καθολική εκκλησία ίσχύσαι. 'ατιμία' γαρ αληθώς αύτη κατά της συνόδου και των εν αυτή συνελθόντων επισκόπων, εάν τα μετά Β Μ τοσαύτης σπουδής και ευλάβειας ως θεοϋ παρόντος γενόμενα αντί μηδενός λυθή. Είπερ ούν, ως γράφετε, ιέκ του κατά Νοβάτον και τον Σαμοσατέα Παϋλον παρά- 26,1 δείγματος τα των συνόδων Ισχύειν δόγματα χρή', έδει μάλλον μη λυθήναι των τριακοσίων την ψήφον, έδει την καθολικήν σύνοδον υπό των ολίγων μη άτιμασθήναι. αίρετικοί γαρ οί Άρειανοί ώσπερ κάκεϊνοι και δμοιαι αί κατά τούτων ψήφοι ταϊς κατ' εκείνων. so τούτων δε τολμηθέντων τίνες είσίν οί 'φλόγα διχόνοιας άνάψαντες'; ήμας γαρ τοϋτο πεποιηκέναι γράψαντες έμέμψασθε. άρ' ούν ημείς διχόνοιας είργασάμεθα οί συναλγοϋντες τοις πάσχουσιν ' άδελφοϊς και κατά κανόνα πάντα πεποιηκότες; ή οί φιλονείκως καΐ Β 145 2 f. Vgl. Phil, ι, 23 6 Karpones: Urk. 4b, 6 (III 7, 14) 7 Gregor ist am 21. M rz 339 in Alexandrien eingezogen (Kephalaion zum n. Festbrief 339). Euseb hatte ihn zum Bischof von Alexandrien gemacht vgl.ep. enc. 6. Gregor versuchte sofort nach berallhin die Verbindungen herzustellen vgl. ep. enc. 7 (Migne 25, 237 B). Seine Legaten sind aber kaum vor Sommer 339 in Rom angelangt; wenn zu dieser Zeit die Legaten Eusebs noch in Rom waren, dann m ssen diese so etwas wie st ndige Gesandte der antiochenischen Synode gewesen sein. Julius springt Z. 8—22 auf Ereignisse des Jahres 338 ber 10 Zu Pistus vgl. c. 19 S. ιοί, 12. Er wurde von Alexander exkommuniziert Urk. 4", 2 (III 6, 9); Urk. 6, 6 (III 13, 23) 13 Secundus vgl. Urk. 23 (III 48, 9). Er hat durch seine Umtriebe Athanasius immer zugesetzt, vgl. de syn. 12 (Migne 26, 701 C), hist. Arian. 65. 71 (Migne 25, 769 D, 777 D). Er protegierte Aetius und Eunomius (Philostorgius III ig. 20; S. 48, 15. 19) 18 ff. Vgl. S. 103, 31 ff. Danach war M. 338 bei der Gegen berstellung mit den Legaten des Athanasius zugegen. Macarius verschwindet von dem Zeitpunkt an aus den Verhandlungen. Z. 20 αύτοϋ d. i. M., der mit seinen Begleitern zur Audienz beim Papst geladen wurde 27 Wie Euseb auch die orientalische Synode von Serdika, Coll. antiar. Paris. A IV i, 26, 2 (CSEL 65, 65, 15 ff.)

BKO RE 9 yap TOO ~ KO Athanasiiu II.

14 τούτφ Bc

16 Άρείω B

17 ypaipcu O

26 Nccuorrov KO 14

106

Apologia secunda 25, ι—26, 3. (Schreiben des Julius v. Rom)

C τταρά κανόνα των τριακοσίων την ψήφον λύσαντες και κατά πάντα 'την σύνοδον άτιμά2 σαντες'; ου γαρ μόνον οί Άρειανοί έδέχθησαν, αλλά καΐ άττό τόπου είς τόπον μεμελετήκασιν επίσκοποι διαβαίνειν. εί ουν αληθώς 'ίσην καΐ την αυτήν ήγεϊσθε τιμήν των επισκόπων καΐ μη εκ του μεγέθους των πόλεων', ως γράφετε, 'κρίνετε τους επισκόπους', έδει τον πεπιστευμένον μικράν μένειν εν τη πιστευθείση καΐ μη έξουθενεϊν μεν το πεπιστευμέ- & νον, μεταβαίνειν δε εϊς την μη έγχειρισθεΐσαν, ίνα της μεν παρά θεοϋ δοθείσης κατα3 φρονή, την δε των ανθρώπων κενοδοξίαν άγαπήση. οΰκοϋν, αγαπητοί, Ιδεί άπαντήσαι καΐ μη παραιτήσασθαι, ίνα καΐ τέλος λαβή το πράγμα· τούτο γαρ ό λόγος απαιτεί, αλλ' ίσως ή προθεσμία ένεπόδισε · γράφοντες γαρ έμέμψασθε, ότι 'στενήν την προD θεσμίαν της συνόδου' ώρίσαμεν, αλλά και τοϋτο, αγαπητοί, πρόφασίς εστίν, εΐ μεν γαρ ίο ερχόμενους τινάς συνέκλεισεν ή ήμερα, στενόν αν το διάστημα της προθεσμίας ήλέγχθη, εί δε οί έλθεΐν μη βουλόμενοι κατεσχήκασι καΐ τους πρεσβυτέρους έως αυτού του Ίαννου4 αρίου μηνός, μη θαρρούντων εστίν ή πρόφασίς. ήλθον γαρ αν, ως προεϊπον, εί έθάρρουν, ου προς το διάστημα της όδοΰ σκοποϋντες ουδέ προς την προθεσμίαν όρώντες, αλλ' επί Μ 292 Α τοις δικαίοις καΐ ' τοις εύλόγοις παρρησια^όμενοι. αλλ' ίσως δια τον καιρόν ουκ άπήν- is τησαν. τοοτο γαρ γράφοντες πάλιν έδηλώσατε, ως άρα έδει ή μας 'σκοπήσαντας τον επί τής'Εώας καιρόν' μη προτρέψασθαι ύμδς άπαντήσαι. εΐ μεν ούν δια το τοιούτον είναι τον καιρόν ουκ άπηντήσατε, ως φάτε, §δει προτέρους ύμδς τον καιρόν τούτον σκοπήσαντας μη αίτίους σχίσματος μηδέ όλολυγής καΐ θρήνων εν ταΐς έκκλησίαις γενέσθαι, νυν δε οί ταϋτα πεποιηκότες έδειξαν μη τον καιρόν αίτιον, αλλά την προαίρεσιν των μη θελη- ζο Β σάντων άπαντήσαι. 26,1 Θαυμά3ω δε κάκεϊνο το μέρος της επιστολής, πως όλως καν έγράφη παρ' υμών ότι δη 'τοις περί Εύσέβιον μόνοις καΐ ου πασιν ύμϊν' μόνος έγραψα· εύχέρειαν γαρ των μεμψαμένων μάλλον αν τις εύροι ήπερ άλήθειαν. εγώ γαρ ουκ άλλοθεν λαβών κατά Αθανασίου γράμματα ή δια των περί Μαρτύριον καΐ ' Ησύχιον έκείνοις ανάγκη έγραψα 25 τοις καΐ γράψασι κατ' αύτοϋ. Ιδεί τοίνυν ή τους περί Εύσέβιον μη μόνους χωρίς πάντων υμών γράψαι ή ϋμας, οϊς μη έγραψα, μη λυπεϊσθαι, εί έκείνοις έγράφη τοις καΐ γράψασιν. ' Β 146 2 εΐ γαρ έχρήν καΐ πασιν ύμϊν έπιστεϊλαι, έδει καΐ ύμδς συν έκείνοις γράψαι. νυν δε το άκόλουθον σκοποϋντες έκείνοις έγράψαμεν τοις καΐ δηλώσασιν ήμΐν και τοις άποστείλασι προς ήμδς. εΐ δε καΐ το μόνον έμέ γεγραφέναι έκείνοις έκίνησεν ύμδς, άκόλουθον εστίν so C ύμδς άγανακτεΐν, ότι και μόνω έμοί έγραψαν, άλλα και εν τούτω πιθανή μεν καΐ ουκ άλογος ή πρόφασίς, αγαπητοί, όμως δε γνωρίσαι ύμϊν άναγκαΐον ότι, εί καΐ μόνος έγραψα, αλλ' ουκ έμοΟ μόνου εστίν αύτη ή γνώμη αλλά Kai πάντων των κατά την Ίταλίαν καΐ των εν τούτοις τοις μέρεσιν επισκόπων, και Ιγωγε τους πάντας ουκ ηθέλησα 3 ποιήσαι γράψαι, ίνα μη παρά πολλών το βάρος εχωσιν. αμελεί και νυν τη όρισθείση ss προθεσμία συνήλθον επίσκοποι και ταύτης της γνώμης γεγόνασιν, ην πάλιν γράφων ύμϊν σημαίνω, ώστε, αγαπητοί, εί καΐ μόνος έπιστέλλω, αλλά πάντων γνώμην είναι ταύτην γινώσκετε. ταϋτα μεν ούν περί του μη ευλόγως τινάς εξ υμών προφάσεις, αλλά D αδίκους καΐ υπόπτους πορίσασθαι. 5 Gemeint ist Euseb von Konstantinopel vgl. oben c. 6, 6 S. 93, i ff. 12 Elpidius und Philoxenus wurden bis Januar 341 in Antiochien zur ckgehalten 16 Vgl. hist. Arian. u (Migne 25, 7050): ... ττλάσασθαι δε πρόφασιν άπρεπη · ότι μη δυνάμεθα νυν ίλθεΐν δια του? παρά Περσών γιγνομένονς πολέμουχ; vgl. Kommentar zur Stelle 23 Julius hat sein Schreiben nur an Euseb als den eigentlichen Urheber der Verhandlungen gerichtet, dagegen hatte sich Euseb verwahrt, da eine Synode die Auftraggeberin der Legaten war BKO RE

ι την ψηφον των τριακοσίων ~ Κ 3 διαβσίνειν επίσκοποι ~ Κ 5 το] τον Β ήμ05 Β* 27 λυπεϊσοε Β 32 aXoyos Monti, εύλογο? Hss. Comm. 37/38 γνώμην είναι ταύτην ΚΟΕ είναι γνώμην ταύτην Β γνώμην ταύτην είναι R

18 ύμα$ Bc 33 ή > RE

Apologia secunda 27, ι—28, 2. (Schreiben des Julius v. Rom)

JQ7

Περί δε του μη ευχερώς μηδέ αδίκως ήμας ύποδεδέχθαι eis κοινωνίαν τους συν- 27,1 επισκόπους ημών ΆΘανάσιον καΐ Μάρκελλον, εΐ καί τα προλεχθέντα Ικανά, δμως δια βραχέων εύλογον ύμΐν δεΐξαι. έγραψαν οί περί Εύσέβιον πρότερον κατά των περί ΆΘανάσιον, έγράψατε δε καΐ νυν ύμεϊς, έγραψαν ' δε και πλείστοι επίσκοποι από της ΑΙγύπ- Μ 293 A Β του καΐ εξ άλλων επαρχιών υπέρ Αθανασίου. πρώτον μεν ούν τα κατ' αύτοϋ γράμ- 2 ματα παρ' υμών μάχεται προς έαυτά και ούδεμίαν συμφωνίαν έχει τα δεύτερα προς τα πρώτα, αλλ* εν πολλοίς τα πρώτα υπό των δευτέρων λύεται καΐ τα δεύτερα υπό των πρώτων διαβάλλεται· άσυμφώνων δε όντων των γραμμάτων ουδεμία πίστις περί των λεγομένων εστίν, έπειτα, εΐ τοις παρ' υμών γραφεϊσιν άξιοϋτε πιστεύειν, άκόλουθόν ίο εστί καΐ τοις υπέρ αύτοΟ γράψασι μη άπιστήσαι, καΐ μάλιστα ότι ύμεϊς μεν πόρρωθεν, εκείνοι δε εν τοις τόποις όντες και είδότες τον άνδρα καΐ τα εκεί γινόμενα πράγματα γράφουσι μαρτυρουντες αύτοϋ τω βίω καΐ διαβεβαιούμενοι εν πασιν αυτόν συσκευήν πεπον- Β Θέναι. και πάλιν Αρσένιος τις επίσκοπος ελέχθη ποτέ ως αναιρεθείς παρά Αθανασίου, 8 αλλά τούτον έμάθομεν ^ήν, αλλά και φιλίαν εχειν προς αυτόν. τα υπομνήματα τα 4 IB εν Μαρεώτη γενόμενα διεβεβαιώσατο κατά μονομέρειαν γεγενήσθαι · μήτε γαρ εκεί παρεϊναι Μακάριον τον πρεσβύτερον τον κατηγορούμενον μήτε αυτόν τον έπίσκοπον αύτοϋ ΆΘανάσιον. καΐ τοϋτο ου μόνον εκ των αύτοϋ λόγων, αλλά καί εκ των υπομνημάτων, Ι ων έκόμισαν ήμϊν οί περί Μαρτύριον καί Ήσύχιον, εγνωμεν. άναγνόντες Β 147 γαρ εΰρομεν ότι ό μεν κατήγορος Ίσχύρας εκεί παρήν, ούτε δε Μακάριος ούτε ό έπί20 σκοπός Αθανάσιος* αλλά καί τους πρεσβυτέρους Αθανασίου άξιοΰντας παρεϊναι καί μη συγχωρηθέντας. έδει δε, αγαπητοί, είπερ μετά αληθείας έγίνετο το κριτήριον 6 μη μόνον τον κατήγορον, αλλά και τον κατηγορούμενον παρεϊναι. ώσπερ γαρ εν τη c Τύρω Μακάριος παρήν ό κατηγορούμενος καί Ίσχύρας ό κατήγορος, και ουδέν έδείχθη, ούτως έδει καί εν τφ Μαρεώτη μη μόνον άπελθεϊν τον κατήγορον, αλλά και τον κατη26 γορούμενον, ίνα παρών ή έλεγχθη ή μη ελεγχθείς δείξη την συκοφαντίαν. νυν δε τούτου μη γενομένου, αλλά μόνου απελθόντος του κατηγόρου, μεθ' ων παρητήσατο Αθανάσιος, ύποπτα τα πράγματα φαίνεται. Ήιτιατο δε και τους άπελθόντας ε!ς τον Μαρεώτη ν παρά γνώμη ν αύτοϋ άπεληλυ- 28,1 Θέναι. έλεγε γαρ δτι Θεόγνιον καί Μάριν και Θεόδωρον, Ούρσάκιον καί Ούάλεντα καΐ so Μακεδόνιον υπόπτους όντας απέστειλαν, και τοϋτο ουκ εκ των λόγων αύτοϋ μόνον, r> αλλά καί εκ της επιστολής Αλεξάνδρου του γενομένου επισκόπου της Θεσσαλονίκης έδείκνυε. προήνεγκε γαρ έπιστολήν αύτοϋ γραφεϊσαν προς Διονύσιον τον εν τη συνόδω κόμητα, εν fj δήλοι φανεράν συσκευήν γενέσθαι κατά Αθανασίου. καί ' αύτοϋ δε ζ Μ 296 A του κατηγόρου Ισχυρά προεκόμισε χείρα όλόγραφον αύθεντικήν, εν ή μάρτυρα τον 35 θεόν τον παντοκράτορα επικαλούμενος μήτε ποτηρίου κλάσιν μήτε τραπέ3ης ανατροπή ν γεγενήσθαι ελεγεν, αλλ' ύποβεβλήσθαι εαυτόν υπό τίνων πλάσασθαι ταύτην την κατηγορίαν. άπαντήσαντες δε καί πρεσβύτεροι του Μαρεώτου διεβεβαιώσαντο μήτε τον 3 D. i. der Brief von 338 s. oben S. ιοί, 18 4 D. i. der Brief der antiochenischen Synode von 339 nach der Absetzung des Athanasius | D. i. der Brief c. 30. 13 ff. = c. 8, 4 S. 94, 18. Julius' Argumentation beruht ganz auf dem Brief der gypt. Synode und den ihm beiliegenden Urkunden. Daneben haben J. noch die Akten der Kommission vorgelegen, Z. 14 15 ff. = c. 13. 14 20 = S. 98, 9, vgl. S. no, 7 24 = S. 98, 2. 8 29 = S. 97, 25 ff. 31 = S. 99, 25; c. 80 34 = S. 99, 26, Brief c. 64 37 Vgl. den Brief c. 74 S. 154, 6 fi. BKO RE

ι ήμδ$] ύμδξ RE [ ύττοδέχεσθαι Κ 3 iypou/αν Comm. Montf. έγράψατε Hss. | των ττερί Rc τον R* 14 αλλά3 > Ε 20 τοΟ$ > Β 2ΐ έγένττο RE 22 κοπηγουρούμΕνον Β 25 την + κατηγορία« Ο*, aber exp. Oc 26 γινομένου Κ 29 Ούρσάκιον + (τε) Schw. 30 μόνον] μόνων RE 32 αύτοϋ > Ε 34τ°ν > Ε Η*

108

Apologia secunda 28, 2—29, 3. (Schreiben des Julius v. Rom)

Ίσχύραν πρεσβύτερον είναι της καθολικής εκκλησίας μήτε τι τοιούτον πεπλημμεληκέναι 8 Μακάριον, όποιον εκείνο? κατηγόρησεν. οί πρεσβύτεροι δε και οί διάκονοι άτταντήσαντες ένταΰθα ουκ ολίγα, αλλά καΐ πολλά έμαρτύρησαν υπέρ TOO επισκόπου Αθανασίου διαβεβαιούμενοι μηδέν αληθές είναι των κατ' αύτοϋ λεγομένων, συσκευήν δε αυτόν πεΒ πονθέναι. καΐ ο! από της Αιγύπτου δε καΐ Λιβύης πάντες επίσκοποι γράφοντες διεβεβαιώ- ε σαντο και την κατάστασιν αύτοϋ έ"ννομον και έκκλησιαστικήν γεγονέναι και πάντα τα παρ' υμών λεγόμενα κατ' αύτοϋ είναι ψευδή· ούτε γαρ φόνον γεγενήσθαι ούτε τινάς άναιρεθήναι δΓ αυτόν ούτε κλάσιν ποτηριού γεγενήσθαι, αλλά πάντα είναι ψευδή. 4 καΐ εκ των υπομνημάτων δε των εν Μαρεώτη κατά μονομέρειαν γενομένων έδείκνυεν ό επίσκοπος Αθανάσιος ένα κατηχούμενον έξετασθέντα καΐ είπόντα 2νδον είναι μετά ίο Β 148 Ισχυρά, ' ότε Μακάριος ό πρεσβύτερος Αθανασίου, ως λέγουσιν, επέστη τω τόπω, καΐ άλλους δε έξετασθέντας και είπόντας τον μεν »εν κελλίω μικρώ«, τον δε »όπισθεν της θύρας κατακεΐσθαι τον Ίσχύραν τότε νοσοϋντα«, δτε Μακάριον λέγουσιν άπηντηκέναι C 5 έκεϊ. από δη τούτων ων έλεγε, και ήμεϊς ακολούθως στοχα^όμεθα ότι πώς οίον τε τον όπισθεν της θύρας νοσώ κατακείμενον τότε έστηκέναι και λειτουργεϊν και προσφέρειν; 15 ή πώς οίον τε ην προσφοράν προκεϊσθαι ένδον όντων των κατηχουμένων; εί γαρ ένδον 6 ήσαν οί κατηχούμενοι, ούπω ην ό καιρός της προσφοράς. ταΰτα, ώσπερ είρηται, ϋλεγεν ό επίσκοπος Αθανάσιος καί εκ των υπομνημάτων έδείκνυε, διαβεβαιουμένων καΐ των συν αυτού μηδέ όλως αυτόν πρεσβύτερον γεγενήσθαι ποτέ εν τη καθολική εκκλησία μηδέ σεσυνήχθαι αυτόν ποτέ εν τη εκκλησία ως πρεσβύτερον ουδέ γαρ [ουδέ] ότε 'Αλέξαν- 2ο δρος έδέχετο κατά φιλανθρωπίαν της μεγάλης συνόδου τους από του σχίσματος Μελιτίου, ώνομάσθαι αυτόν υπό Μελιτίου μετά των αύτοϋ διεβεβαιοϋντο · ο καΐ μέγιστόν Ιστι D τεκμήριον μη είναι αυτόν μήτε Μελιτίου. εΐ γαρ ην, πάντως και αυτός αύτοϊς συνηριθ7 μεΐτο. άλλως τε και εν άλλοις ό Ίσχύρας ψευσάμενος έδείκνυτο υπό Αθανασίου εκ των υπομνημάτων κατηγορήσας γαρ ως βιβλίων κεκαυμένων ότε, ως λέγουσι, Μα- 25 κάριος επέστη, ήλέγχθη ύφ' ων αυτός ήνεγκε μαρτύρων ψευσάμενος. 29,1 Τούτων τοίνυν ούτως λεγομένων και τοσούτων μεν όντων των μαρτύρων των Μ 297 Α υπέρ αύτοϋ, ' τοσούτων δε δικαιωμάτων προφερομένων υπ' αύτοϋ, τί έδει ποιεϊν ήμδς; ή τί ό εκκλησιαστικός κανών απαιτεί ή μη καταγνώναι του ανδρός, αλλά μάλλον άποδέ2 ξασθαι και εχειν αυτόν έπίοκοπον, ώσπερ καί εϊχομεν; και γαρ προς τούτοις πδσι so παρέμεινεν ένταϋθα Ινιαυτόν και εξ μήνας έκδεχόμενος την παρουσίαν υμών ή των βουλομένων έλθεϊν · τη δε παρουσία έδυσώπει πάντας, ότι ουκ αν παρήν εΐ μη έθάρρει. καί γαρ ουκ αφ' εαυτού έλήλυθεν, αλλά κληθείς και λαβών γράμματα παρ' ημών, καθάπερ 8 και ΰμϊν έγράψαμεν. καί όμως μετά τοσαϋτα υμεϊς ως »παρά κανόνας ποιήσαντας« ήμδς έμέμψασθε. σκοπείτε τοίνυν, τίνες είσίν οί παρά κανόνας πράξαντες, ημείς οί μετά sr> 2 ff. D. s. die berbringer des Briefes c. 3 ff. 5 D. i. der Brief c. 3 6 Vgl. c. 6, 4 S. 92, 13 ff. 7 Vgl. c. 5, 2 S. 91, 3 ff. 8 Vgl. c. n 10 ff. Dies ist ein Auszug aus den Akten der Untersuchungskommission, s. S. 107, 18. Vgl. die Darstellung des Athanasius unten c. 83, der die Akten durch Vermittlung des Julius zu Gesicht bekam, der sie seinerseits von Euseb zugeschickt erhalten hatte 19 Vgl. oben Z. i 21 Vgl. oben c. n S. 97, 6. Das nicaenische Dekret s. Urk. 23, 6 (III 49, i ff.) 25 Vgl. c. 83 S. 162, 12 ff. 31 Da die r mische Synode vor der antiochenischen Kirchweihsynode tagte, diese aber nach Athan. de syn. 25 (Migne 26, 725 A) ΰπατεία Μαρκελλίνου καί Προβίνου (= 341) Ινδικτίωνο; ϊδ (= ι. Sept. 34° — 31· Aug· 341). also sp testens im Sommer 341 stattfand, so ist Athanasius ein Jahr und sechs Monate vor Fr hjahr 341, mithin vor Winter 339/40 nach Rom gekommen 33 έΥράψαμεν vgl. ep. enc. 7 (Migne 25, 237 A) und hist. Arian. 9 (Migne 25, 704 C)

BKO RE 5 Λίβυε? B* Λιβύη? Bc 9 γεγενημένων B 20 σεσυνήχθαι BR* (σε- ausradiert RC)E συναχθηναι ΚΟ | [ουδέ] Op. 21 TOO > B 2i u. 22 Μελετίου Ε* (-ιτίου Ec) ebenso Z. 23 23/24 συνηριθμήθη Κ 27 δντων > Ε 35 τοίνυν > Ε | κανόνα? Β κανόνα KORE

Apologia secunda 29, 3—30, 4. (Schreiben des Julius v. Rom)

109

τοσούτων αποδείξεων τον άνδρα δεξάμενοι ή οί από τριάκοντα και εξ μονών εν Αντίο- Β χεία ' όνομάσαντές τίνα ως έπίσκοπον ξένον και άποστείλαντες εις την Άλεξάνδρειαν Β 149 μετά στρατιωτικής εξουσίας; όπερ ου γέγονεν ουδέ εις Γαλλίας αύτοο άποσταλέντος· έγεγόνει γαρ αν και τότε, εί όντως ην καταγνωσθείς. αμελεί επανελθών σχολά^ουσαν s και έκδεχομένην αυτόν την έκκλησίαν ευρεν. Άλλα νυν ουκ οίδα, ποίω τρόπω γέγονε τα γενόμενα, πρώτον μεν γαρ, εΐ δει 30,1 τάληθές ειπείν, ουκ έδει γραψάντων ημών σύνοδον γενέσθαι προλαβεΐν τινας την εκ της συνόδου κρίσιν, έπειτα ουκ έδει τοιαύτην καινοτομίαν κατά της εκκλησίας γενέσθαι, ποίος γαρ κανών εκκλησιαστικός ή ποία παράδοσις αποστολική τοιαύτη, ώστε είρη- C ίο νευούσης εκκλησίας και επισκόπων τοσούτων όμόνοιαν εχόντων προς τον έπίσκοπον της Αλεξανδρείας Άθανάσιον άποσταλήναι Γρηγόριον, ξένον μεν της πόλεως, μήτε εκεί βαπτισθέντα μήτε γινωσκόμενον τοις πολλοίς, μη αιτηθέντα παρά πρεσβυτέρων, μη παρ' επισκόπων, μη παρά λαών, αλλά κατασταθήναι μεν εν Αντιόχεια, άποσταλήναι δε εις την Άλεξάνδρειαν, ου μετά πρεσβυτέρων, ου μετά διακόνων της πόλεως, ου μετά is επισκόπων της Αίγύπτου, αλλά μετά στρατιωτών; τοΰτο γαρ ελεγον καΐ ήτιώντο 2 οΐ Ι ενταύθα έλθόντες. ε! γαρ και μετά την σύνοδον υπεύθυνος ην ευρεθείς ό Αθανάσιος, Μ 300 A ουκ έδει την κατάστασιν οΰτως παρανόμως και παρά τον εκκλησιαστικόν κανόνα γενέσθαι, αλλ' έπ' αυτής της εκκλησίας, απ' αΰτοϋ του ιερατείου, απ' αύτοϋ του κλήρου τους εν τη επαρχία επισκόπους έδει καταστήσαι και μη νυν τους από των αποστόλων 20 κανόνας παραλύεσθαι. δρα γαρ, εί καθ' ενός υμών έγεγόνει το τοιούτον, ουκ αν έβοήσατε, ουκ αν ήξιώσατε ως παραλελυμένων των κανόνων έκδικηθήναι; αγαπητοί, ως 3 θεοϋ παρόντος μετά αληθείας φθεγγόμεθα και λέγομεν ουκ εστί τούτο ευσεβές ουδέ νόμιμον ουδέ εκκλησιαστικόν. και γαρ και τα λεγόμενα γεγενήσθαι παρά Γρηγορίου εν τη είσόδω αύτοϋ δείκνυσι την της καταστάσεως τάξιν. εν γαρ τοιουτοις είρηνικοϊς Β 25 καιροϊς, ως αυτοί οί έλθόντες από της Αλεξανδρείας άπήγγειλαν, καθώς και οί επίσκοποι έγραψαν, ή εκκλησία έμπρησμόν ύπέμεινε, παρθένοι έγυμνώθησαν, μονάζοντες κατεπατήθησαν, πρεσβύτεροι και πολλοί του λάου ήκίσθησαν και βίαν πεπόνθασιν, επίσκοποι έφυλακίσθησαν, περιεσύρησαν πολλοί, τα άγια μυστήρια, εφ' οΐς ήτιώντο Μακάριον τον πρεσβύτερον, υπό εθνικών διηρπά^ετο και είς γήν έβάλλετο, ίνα την Γρηγο30 ρίου τινές κατάστασιν δέξωνται. τα δε τοιαΰτα δείκνυσι τους »παραλύοντας τους 4 ι Das Itinerarium Antonini z hlt von Antiochien bis Alexandrien auch 36 Stationen, Itineraria romana I. ed. Cuntz S. 2i Nr. 147—154. Die Tabula Peutingeriana hat 39 Stationen, K. Miller: Itineraria romana Sp. 801 ff. 869 ff. 2 D. i. Gregor vgl. ep. enc. 2. 4 3 Julius argumentiert mit der Tatsache, da Konstantin Athanasius nach seiner Verbannung i. J. 335 keinen Nachfolger gab. Wenn Julius daraus schlie t, da Konstantin A. nicht als rechtens bestraft ansah, so scheint er sich schon die eigenartige Auffassung des Athanasius zu eigen gemacht zu haben, die dieser S. 89, 13 vortragen l t 7 Julius betrachtet die Einsetzung des Gregor als ein Pr judiz der von den Legaten Eusebs und von Julius vorgesehenen Synodalentscheidung. Ebenso Athan. ep. enc. 7 (Migne 25, 237 A). Man wollte erst Euseb v. Emesa, der sich in Alexandria studienhalber aufgehalten hatte, dort zum Bischof machen, Sokr. II 9, i 12 = ep. enc. 6 (Migne 25, 233 D) 170. Die Argumentation folgt Athan. ep. enc. 2 (Migne 25, 225 C/D) 24 Vgl. die Schilderung ep. enc. 3 ff.; hist. Arian. 10. 12. Kephalaion zum n. Festbrief des Athanasius d· J· 339: εν τούτω (τω ετει) (= 339) πολλών ταραχών γενομένων τη κβ Φαμενωθ (= ι8. M rz) νυκτός έξεδιώχθη καΐ τη" έπιούστ) εφυγεν εκ της Θεωνα εκκλησία; πολλούς βαπτίσας· μεθ' δ μετά τεσσάρας ήμερα; (= 2ΐ. M rz) Γρηγόριος ό Καππαδόκης είσήλθεν ως επίσκοπος είς την πόλιν 26 f. ep. enc. 3 (Migne 25, 228 C) 28 = ep. enc. 3 (Migne 25, 229 A)

BKO RE ι δεξάμενοι Ec άποδεξάμενοι E* 2 την > B 4 επανελθών >E i66>K 22 λίγομεν Bc λέγωμεν B* 25 l άπα της 'Αλεξανδρείας έλθόντες —- RE 27 καΐ βίαν — 28 εφυλακίσθησαν > Ε 28 μυστήρια > Ε am Anfang d. Zeile 29 έβάλλετο Bc κατεβάλλετο Β*

110

Apologia secunda 30, 4—32, 3. (Schreiben des Julius v. Rom)

B 150 Kccvovas«. εΐ γαρ νομίμη ην ή κατάσταση, ' ουκ αν δια παρανομίας ήνάγκο^ε πείθεσθαι τους νομίμως άπειθοΰντας ούτω. καΐ όμως τοιούτων γενομένων γράφετε »είρήνην μεC γάλην γεγενήσθαι εν τη Αλεξάνδρεια καί τη Αίγύπτω«, εκτός εί μη άντιμεταβέβληται το έργον της εΙρήνης καΐ τα τοιαύτα είρήνην ονομάσετε. 31,1 Κάκεϊνο δε ύμϊν άναγκαϊον ένόμισα δηλώσαι ότι Αθανάσιος διεβεβαιοΰτο Μα- s κάριον εν Τύρω Οπό στρατιώτας γεγενήσθαι καΐ μόνον τον κατήγορον άπεληλυθέναι μετά των απελθόντων εις τον Μαρεώτην, και τους μεν πρεσβυτέρους άξιοΰντας παρεϊναι εν τη εξετάσει μη συγκεχωρήσθαι, την δε έξέτασιν γεγενήσθαι περί ποτηριού καΐ τραπέ$ης επί παρουσία του έπαρχου καΐ της τάξεως αύτοϋ παρόντων εθνικών και Ιουδαίων, τούτο δε κατά τάς αρχάς άπιστον ην, ε! μη καί εκ των υπομνημάτων έδείκνυτο, εφ' φ ίο 2 καί έθαυμάσαμεν, νομίσω 51 καΐ υμάς έτι θαυμά^ειν, αγαπητοί, πρεσβύτεροι μεν ουκ D επιτρέπονται παρεϊναι οί καΐ των μυστηρίων λειτουργοί τυγχάνοντες, επί δε εξωτικού δικαστού παρόντων κατηχουμένων καί το γε χείριστον, επί εθνικών καί Ιουδαίων των διαβεβλημένων περί τον Χριστιανισμόν έξέτασις περί αίματος Χρίστου καί σώματος Χρίστου γίνεται, εί γαρ καί όλως έγεγόνει τι πλημμέλημα, Ιδεί εν τη εκκλησία υπό κλη- is Μ 301Α ρικών νομίμων έξετά3εσθαι τα τοιαϋτα καί ' μη υπό εθνικών των τον λόγον βδελυσσομένων καί μη είδότων την άλήθειαν. τοϋτο δε το αμάρτημα ήλίκον καί οποίον εστί, συνοραν καί ύμας καί πάντας πεπίστευκα. περί μεν Αθανασίου τοιαϋτα · 32,1 Περί δε Μαρκέλλου, επειδή καί περί αύτοϋ ως άσεβοϋντος είς τον Χριστόν έγράψατε, δηλώσαι ύμϊν έσπουδασα ότι ενταύθα γενόμενος διεβεβαιώσατο μεν μη είναι αληθή τα 20 περί αύτοϋ γραφέντα παρ' υμών, όμως δε απαιτούμενος παρ' ημών είπεϊν περί της πίστεως ούτως μετά παρρησίας άπεκρίνατο δι' έαυτοΰ ως έπιγνώναι μεν ημάς ότι 2 μηδέν ?ξωθεν της αληθείας ομολογεί. ούτως γαρ εύσεβώς περί του κυρίου καί σωτήρος ημών Ίησοϋ Χρίστου ώμολόγησε φρονεΐν, ώσπερ καί ή καθολική εκκλησία φρονεί· καί Β ου νυν ταϋτα πεφρονηκέναι διεβεβαιώσατο, αλλά καί εκπαλαι, ώσπεροϋν καί οΐ ημέτεροι 25 πρεσβύτεροι τότε εν τη κατά Νίκαιαν συνόδω γενόμενοι έμαρτύρησαν αύτοϋ τη ορθοδοξία, καί γαρ καί τότε καί νυν κατά της αίρέσεως των Άρειανών πεφρονηκέναι διισχυρίσατο, εφ' φ και ύμας ύπομνήσαι δίκαιον εστίν, ίνα μηδείς την τοιαύτην αΐρεσιν 8 άποδέχηται, αλλά βδελύττηται ως άλλοτρίαν της ύγιαινούσης διδασκαλίας. ορθά 5 fi. Hier wird das Thema von c. 28 wiederaufgenommen, um das Raissonement Z. 10 ff. einzuleiten, Vgl. c. 13, 3 S. 97, 33 ff. 7 f. = S. 107, 20 fi. 19 M. war fast gleichzeitig mit Athanasius gegen Ende 339 nach Rom gekommen, vgl. den Brief Marcells an Julius Epiph. haer. 72, 2, 3 (III 257, 4); zur Zeit dieses Briefes war er ein Jahr und drei Monate in Rom. Der Brief ist einige Zeit vor der r mischen Synode geschrieben, daher ist die Differenz zu S. 108, 31 erkl rlich. M. war nach dem Tode Konstantins I. nach Ancyra zur ckgekehrt, aber seine Anwesenheit l ste dort heftigen Tumult aus, vgl. Schreiben d. orient. Synode von Serdika, Coll. antiar. Paris. A IV i, g (CSEL 65, 55, 12). ber M. hatten zwischen Antiochien und Rom schon Verhandlungen stattgefunden, ehe die r mische Synode zusammentrat. M. war durch eine Synode als Ketzer abgesetzt worden, daher betrachtete Euseb es als eine conditio sine qua non f r die L sung des Konfliktes, M. fallen zu lassen. Tats chlich war auch die Aufnahme des M. keineswegs kanonischer als die Rezeption der in Nic a verurteilten Ketzer. Julius, d. h. Athanasius, h tete sich, solche Vergleiche zu ziehen; man h tte dann zugegeben, das M. ein Ketzer war. So aber stellte man die Orientalen als Ketzer hin, die kein Recht hatten, M. zu verurteilen. Der dogmatische Streit geht seit der Verurteilung des M. immer um dessen Theologie, das bleibt so bis gegen 360 20 ff. Vgl. die Eingangsworte des Schreibens Marcells bei Epiph. haer. 72, 2, i—2 (III 256, 15 ff.) (= Urk. 88). M. verlangte von Julius, seine Erkl rung dem Schreiben an die Orientalen beizulegen (ebenda S. 259, i). Julius' Referat hier beruht auf Marcells Brief 26 D. s. Vito und Vicentius, die Legaten des r mischen Bischofs in Nic a; vgl. oben S. 104, 34

BKO RE 3 τη1 > BKO | άντιβέβληται Κ O* (?) 16 νομίμως Comm. Montf. γενόμενος Rc

ιι έτπθαυμά^ιν Comm. Montf. 15 γίνεται Oc yeyovs 16 καί μη — ι8 τοιαύτα > BKO 20 γινόμενος R*

Apologia secunda 32, 3—33, 4. (Schreiben des Julius v. Rom)

Hl

τοίνυν αυτόν φρονοϋντα και επί ορθοδοξία μαρτυρούμενον τί πάλιν καΐ επί τούτου έδει ποιεϊν ήμδς ή εχειν αυτόν, ώσπερ και εΐχομεν, έπίσκοπον καΐ μη άποβάλλειν της κοινωνίας; ταϋτα μεν ουν εγώ ούχ ως ύπεραπολογούμενος αυτών γέγραφα, αλλ' ?νεκα 4 του πιστεϋσαι ύμδς ότι δικαίως καί κανονικώς ' έδεξάμεθα τους άνδρας, καί μάτην Β 151 β φιλονεικεϊτε, ύμδς δε δίκαιον εστί σπουδάσαι καί πάντα τρόπον καμεϊν, ίνα τα μεν παρά κανόνα γενόμενα διορθώσεως τύχη, αί δε έκκλησίαι είρήνην Ιχωσι προς το την του κυρίου είρήνην την δοθεϊσαν ήμΐν παραμεϊναι καί μη σχί^εσθαι τάς εκκλησίας μηδέ ύμας ως αίτίους σχίσματος μέμψιν ύπομεϊναι. ομολογώ γαρ ύμΐν τα γενόμενα ουκ εΙρήνης, αλλά σχίσματος προφάσεις είσίν. ίο Ου γαρ μόνον οί περί Άθανάσιον και Μάρκελλον οΐ επίσκοποι έληλύθασιν ένταϋθα 33,1 αίτιώμενοι κατ' αυτών άδικίαν γεγονέναι, αλλά καί πλείστοι άλλοι επίσκοποι από Θράκης, από Κοίλης Συρίας, από Φοινίκης καί Παλαιστίνης, καί πρεσβύτεροι μεν ουκ ολίγοι, άλλοι δε τίνες από 'Αλεξανδρείας καί άλλοι εξ άλλων μερών, απήντησαν είς την D ενταύθα σύνοδον, επί πάντων των σννελθόντων επισκόπων προς τοϊς άλλοις οΤς Ιλεγον ιβ έτι καί άπωδύροντο βίαν ' καί άδικίαν τάς εκκλησίας πεπονθέναι, καί όμοια των κατά Μ 304 A Άλεξάνδρειαν καί τάς εαυτών καί εν άλλαις έκκλησίαις γεγενήσθαι διεβεβαιοΰντο ου λόγω μόνον, αλλά καί πράγμασι. καί εξ Αίγύπτου δε και της Αλεξανδρείας πάλιν 2 έλθόντες νυν πρεσβύτεροι μετά γραμμάτων άπωδύροντο ότι πολλοί επίσκοποι καί πρεσβύτεροι θέλοντες έλθεϊν είς την σύνοδον έκωλύθησαν. μέχρι γαρ νυν καί μετά την του 20 επισκόπου Αθανασίου άποδημίαν Ιλεγον επισκόπους όμολογητάς κατακόπτεσθαι πληγαϊς καί άλλους φυλακ^εσθαι, ήδη δε καί αρχαίους, πλείστον όσον χρόνον έχοντας εν τη επισκοπή, είς λειτουργίας δημοσίας παραδίδοσθαι και σχεδόν πάντας τους της καθολικής εκκλησίας κληρικούς καί λαούς έπιβουλεύεσθαι και διώκεσθαι. καί γαρ καί Β τινας επισκόπους καί τινας αδελφούς ϋπερορίους ελεγον γεγενήσθαι δι' ουδέν έτερον, 25 ή ίνα καί άκοντες άναγκά^ωνται κοινωνεϊν Γρηγορίω καί τοις συν αύτφ Άρειανοΐς. καί εν Άγκύρο: δε της Γαλατίας ουκ ολίγα γεγενήσθαι, αλλά τα αυτά πάλιν τοις κατά 8 Άλεξάνδρειαν γενομένοις ήκούσαμεν καί παρ' ετέρων, καί Μάρκελλος δε ό επίσκοπος διεμαρτύρατο. προς δε τούτοις και τοιαύτας κατηγορίας καί ούτω δεινός κατά τίνων εξ υμών, ίνα μη λέγω τα ονόματα, οί άπαντήσαντες είρήκασιν, ας εγώ μεν γράψαι παρη3οτησάμην Ισως δε καί ύμεϊς παρ* ετέρων άκηκόατε. δια τούτο ' γαρ μάλιστα καί 4 Β 152 έγραψα προτρεπόμενος ύμας έλθεϊν, ίνα καί παρόντες άκούσητε καί πάντα διορθωθήναι και θεραπευθήναι δυνηθή. επί δε τούτω προθυμοτέρως έδει τους κληθέντας άπαντήσαι 3 ff. Zusammenfassung der Darlegung ber A. u. M. αυτών d. s. A. u. M. n In Rom sammelten sich alle die Bisch fe, die unter Konstantin abgesetzt, nach seinem Tode zur ckgekehrt waren, aber dann wieder vertrieben wurden. Thrakien: Lucius von Adrianopel vgl. Sokr. II 15, 2; Schreiben der Orient. Synode von Serdika: Coll. antiar. Par. A IV i, 9,2 (CSEL 65, 55,21); Athan. hist. Arian. 19; de fuga 3, 3 (oben S. 70, 4). Koile Syria: Kyros von Beroea vgl. Sokr. I 24, 3; Euphration von Balaneae vgl. hist. Arian. 5 (Migne 25, 7006). Ph nikien: Hellanikos von Tripolis vgl. hist. Arian. 5 (Migne 25, 700 B). Pal stina: Asklepas von Gaza vgl. Sokr. II 15, 2; Sozom. III 8, i; s. unten Serdika c. 45, 2 S. 122, 3 und hist. Arian. 5 (Migne 25, 7006); Schreiben der orient. Synode von Serdika: Coll. antiar. Paris. A IV i (CSEL 65, 55, 19; 56, 19) 13 Presbyter aus Alexandrien s. S. 118, 8 ff. 20 Athanasius nennt hist. Arian. 12 (Migne 25, 708 A) Sarapammon und Potammon. Gregor entfernte alle Parteig nger des Athanasius 22 Den Athanasianern wurde die Immunit t entzogen vgl. unten c. 54 26 Zu den Vorg ngen in Ancyra vgl. das zu S. no, 19 Angemerkte 31 ff. Eine undeutliche erneute Aufforderung zu einer Synode BKO RE

ι τούτου] τούτοι? E u αΐτιώμενοι — γεγονέναι] άδικίαν γενομένην κατ' αυτών αΐτιώμενοι Κ | •/εγονέναι] γενομένην KOR 14 ols > Ε 15 ίίτι Montf. ότι Hss. | τά$] τη? Β 25 άναγκά3ονται R 3° δε > Β 32 προθυμότερου? Ο

112

Apologia secunda 33, 4—35, 3. (Schreiben des Julius v. Rom)

C και μη παροητήσασθαι, ίνα μήτε ως ύποπτοι περί τα λεχθέντα, εάν μη άπαντήσωσι, νομισθώσι μήτε ως μη δυνάμενοι έλέγξαι α έγραψαν. 34,1 Τούτων τοίνυν ούτως λεγομένων καΐ ούτως των εκκλησιών πασχουσών καΐ έπιβουλευομένων, ως οί άπαγγέλλοντες διεβεβαιοΰντο, τίνες είσίν οί »φλόγα διχονοίας άνάψαντες«; ήμεϊς οί λυπούμενοι έπΐ τοις τοιούτος και συμπάσχοντες τοις πάσχουσιν $ άδελφοϊς ή οί τα τοιαύτα έργασάμενοι; θαυμάσω γαρ, πώς τοιαύτης και τοσαύτης εκεί ακαταστασίας καθ' έκάστην έκκλησίαν ούσης, δι' ην καΐ οί άπαντήσαντες ήλθον ενταύθα, γράφετε ύμεϊς »δμόνοιαν γεγενήσθαι εν ταϊς έκκλησίαις«. τα δε τοιαύτα ουκ επί οίκοδομτ) Μ 305 Α της εκκλησίας, αλλ' επί καθαιρέσει ταύτης γίνεται, καί οί ' εν τούτοις δε χαίροντες ουκ είσιν ειρήνης υίοί, αλλά ακαταστασίας· ό δε θεός ημών »ουκ εστίν ακαταστασίας αλλ' ίο 2 είρήνης«. διόπερ, ως οίδεν ό θεός και πατήρ του κυρίου ημών Ίησοϋ Χρίστου, κηδόμενος μεν και της υμών ΰπολήψεως, ευχόμενος δε καί τάς εκκλησίας μη εν ακαταστασία είναι, αλλά διαμένειν ώσπερ υπό των αποστόλων έκανονίσθη, γράψαι ύμίν ταϋτα άναγκαΐον ήγησάμην, ίνα ήδη ποτέ δυσωπήσητε τους δια την προς αλλήλους άπέχθειαν ούτω διαθεμένους τάς εκκλησίας, ήκουσα γαρ ότι τινές είσιν ολίγοι οί τούτων πάντων is 3 αίτιοι τυγχάνοντες. καί σπουδάσατε ως σπλάγχνα έχοντες οίκτιρμοϋ διορθώσασθαι, ως προεϊπον, τα παρά κανόνα γενόμενα, ίνα, εί καί τι προελήφθη, τοϋτο τη υμετέρα Β σπουδή θεραπευθή. καί μη γράφητε δτι »την Μαρκέλλου καί Αθανασίου ή την ημών έλοϋ κοινωνίαν«, ου γαρ είρήνης, αλλά φιλονεικίας καί μισαδελφίας τα τοιαϋταγνωρίσματα. δια τοϋτο ούν κάγώ τα προειρημένα έγραψα, ίνα μαθόντες δτι ουκ αδίκως έδεξάμεθα ao 4 αυτούς, παύσησθε της τοιαύτης έριδος. εί μεν γαρ έλθόντων υμών ήσαν καταγνωσθέντες, εί μη εύλογους αποδείξεις εχειν έφαίνοντο υπέρ εαυτών, καλώς αν τα τοιαύτα γεγραφήκειτε· επειδή δε, ως προεϊπον, κανονικώς καί ουκ αδίκως την προς αυτούς εσχομεν κοινωνίαν, παρακαλώ υπέρ Χρίστου, μη έπιτρέψητε διασχισθήναι τα μέλη του Χρίστου δ μηδέ τοις προλήμμασι πιστεύσητε, αλλά την του κυρίου είρήνην προτιμήσατε, ου κ γαρ δσιον ουδέ δίκαιον δι' ολίγων μικροψυχίαν τους μη καταγνωσθέντας άπορρίπτειν C καί »λυπεΐν εν τούτω το πνεύμα« · εί δε νομί3ετε δύνασθαί τίνα κατ' αυτών άποδεϊξαι καί είς πρόσωπον αυτούς έλέγξαι, έλθέτωσαν οί βουλόμενοι. έτοιμους γαρ εαυτούς καί Β ΐ53 αυτοί είναι έπηγγείλαντο, ώστε καί άποδεϊξαι καί διελέγξαι, περί ων ήμϊν άπήγγειλαν. ' 35, 1 Σημάνατε ούν ήμϊν, αγαπητοί, περί τούτου, ίνα κάκείνοις γράψωμεν καί τοις w όφείλουσι πάλιν συνελθεϊν έπισκόποις προς το πάντων παρόντων τους υπευθύνους καταγνωσθήναι καί μηκέτι άκαταστασίαν εν ταϊς έκκλησίαις γενέσθαι, άρκεϊ γαρ τα γενόμενα · άρκεϊ δτι παρόντων επισκόπων επίσκοποι έξωρί^οντο. περί ου ουδέ μακρηγορεϊν δει, ίνα μη βαρεϊσθαι οί παρόντες τότε δοκώσιν. εί γαρ δει ταληθές ειπείν, ουκ έδει μέχρι τούτων 2 φθάσαι ουδέ είς τοσούτον έλθεϊν τάς μικροψυχίας. έστω δε Αθανάσιος καί Μάρκελλος, 35 D ως γράφετε, 'μετετέθησαν από των Ιδίων τόπων', τί καί περί των άλλων αν τις είποι των εκ διαφόρων τόπων, ως προεϊπον, έλθόντων ένταΰθα επισκόπων καί πρεσβυτέρων; 3 καί αυτοί γαρ πάλιν ήρπάσθαι εαυτούς καί τοιαύτα πεπονθέναι ελεγον. ώ αγαπητοί, ούκέτι κατά το εύαγγέλιον, αλλά λοιπόν επί έξορισμώ καί θανάτω αί κρίσεις της εκκλησίας J ίο I. Cor. 14, 33 5 N mlich die Adressaten s. oben zu 102, 13 27 Vgl. Eph. 4, 30. Nochmalige Aufforderung zu einer Synode 30 ff. Zu der Rechtsauffassung der Orientalen vgl. das Schreiben der orient. Synode von Serdika: Coll. antiar. Paris. A IV i, 26 (CSEL 65, 65, 7 ff.)

BKO RE ι μήτε ώ$ Op. μη τέω$ Hss. Comm. Montf. 2 μήτε > Comm. Montf. 12 υμών] ημών B | τάξ] TTJS B* TOS Bc 16 σπουδάσατε B σττουδάοτιτε K RE | οίκτιρμών BK 17 καί ε! '~ Ε 2i υμών] ημών Ε 24 μέλη] μέρη Β 29 καί1 > E 32 γίνεσβαι Ε 34 δει] δη R 37 S προεϊπον > K

Apologia secunda 35, 3—36, i. (Schreiben des Julius v. Rom)

3

είσίν. et γαρ και όλως, ως φάτε, γέγονέ τι ' εις αυτούς αμάρτημα, Ιδεί κατά τον έκκλη- Μ 308 A σιαστικόν κανόνα καΐ μη ούτως γεγενήσθαι την κρίσιν, έδει γραφήναι ττδσιν ήμϊν, ίνα ούτως παρά πάντων όρισθή το δίκαιον, επίσκοποι γαρ ήσαν οί πάσχοντες καΐ ούχ αϊ τυχούσαι έκκλησίαι αϊ πάσχουσαι, αλλ' ων αυτοί οί απόστολοι δι' εαυτών καθηγήβ σαντο. δια τί δε περί της 'Αλεξανδρέων εκκλησίας μάλιστα ουκ Ιγράφετο ήμϊν; 4 ή αγνοείτε, δτι τοΰτο 16ος ην, πρότερον γράφεσθαι ήμϊν και ούτως ένθεν όρί^εσοαι τα δίκαια; εί μεν ούν τι τοιούτον ην ύποπτευθέν είς τον έπίσκοπον τον εκεί, έδει προς την ενταύθα έκκλησίαν γραφήναι, νυν δε οί ή μας μη πληροφορήσαντες, πράξαντες δε αυτοί ως ηθέλησαν, λοιπόν και ήμας ου καταγνόντας βούλονται συμψήφους είναι. ούχ ούτως 6 ίο αί Παύλου διατάξεις, ούχ ούτως οί πατέρες παραδεδώκασιν · άλλος τύπος εστίν ούτος Β καΐ καινόν το επιτήδευμα, παρακαλώ, μετά μακροθυμίας ένέγκατε · υπέρ του κοινή συμφέροντος εστίν & γράφω, ά γαρ παρειλήφαμεν παρά του μακαρίου Πέτρου του αποστόλου, ταϋτα και ύμΐν δηλώ. καΐ ουκ αν έγραψα φανερά ηγούμενος εΤναι ταϋτα παρά πασιν, εί μη τα γενόμενα ήμας έτάραξεν. επίσκοποι αρπάζονται καί εκτοπίζονται, άλλοι δε 6 is άλλαχόθεν αντιτίθενται καί άλλοι επιβουλεύονται, ώστε επί μεν τοϊς άρπασθεϊσιν αυτούς πενθεΐν, επί δε τοις πεμπομένοις άναγκά^εσθαι, ίνα ους μεν θέλουσι, μη έπι^ητώσιν, ους δε μη βούλονται, δέχωνται. άξιώ ύμας μηκέτι τοιαύτα γίνεσθαι, γράψατε δε μάλλον 7 κατά των τα τοιαύτα έπιχειρούντων, ίνα μηκέτι τοιαύτα πάσχωσιν αϊ έκκλησίαι μηδέ C τις επίσκοπος ή πρεσβύτερος ύβριν πάσχη ή παρά γνώμην, ώσπερ έδήλωσαν ' ήμϊν, Β 154 20 άναγκά^ηταί τις ποιεϊν, ίνα μη καί παρά τοϊς εθνεσι γέλωτα όφλήσωμεν, καί προ γε πάντων, ίνα μη τον θεόν παροξύνωμεν. έκαστος γαρ ημών »αποδώσει λόγον εν ήμερα κρίσεως«, περί ων ενταύθα έπραξε. γένοιτο δε πάντας κατά θεόν φρονήσαι, ίνα καί 8 αί έκκλησίαι τους επισκόπους αυτών άπολαβοϋσαι χαίρωσι δια παντός εν Χριστφ Ίησοϋ τω κυρίφ ημών, δι' ου τω πατρί ή δόξα είς τους αίώνας των αίώνων. αμήν. as έρρώσθαι ύμας εν κυρίω εύχομαι, αγαπητοί καί ποθεινότατοι αδελφοί. Ταύτα της εν 'Ρώμη συνόδου γραψάσης δια Ιουλίου του επισκόπου 'Ρώμης, 36,1 iff. Julius verlangt,da das Abendland (Z. 2 ιτδσιν ήμϊν) von vornherein an dem Proze h tte beteiligt werden m ssen, damit von der ganzen Kirche (Z. 3 τταρά πάντων) das Urteil h tte ergehen k nnen. Diese Behandlung hat vor allem Marcell als Inhaber eines von dem Apostel Paulus (d. i. Z. 4 gemeint) gegr ndeten Stuhles zu beanspruchen. Besonders (Z. 5 μάλιοτα) aber steht nach den gewohnten Beziehungen zwischen Rom und Alexandrien dem r mischen Bischof das Recht zu, nach Mitteilung aus dem Orient Urteile in Sachen des alexandrinischen Bischofs zu f llen (Z. 6). Julius beansprucht also f r sich nicht das Recht einer letzten Instanz, sondern er lehnt die Synode von Tyrus als nicht zust ndig f r ein Urteil ber Klagen gegen die Bisch fe von Ancyra und Alexandrien ab; denn in Tyrus waren zu wenige Bisch fe, als da sie ber mehr als nur beliebige Sitze h tten ein Urteil sprechen k nnen. Julius fordert dagegen den Urteilsspruch der gesamtkirchlichen Instanzen, also Roms f r den alexandrinischen Bischof und der kumenischen Synode f r Marcell. Der Urheber dieser Argumentation kann nur Athanasius sein, der dadurch den Rechtsgrund gewann, nach seiner verfehlten Appellation von Tyrus an Konstantin (vgl. S. 164, 12) nunmehr die Revision des tyrischen Urteils durch die zust ndigen Stellen der Gesamtkirche herbeizuf hren 2i Vgl. Mt. 12, 36 26ff. Der Bericht ber die Synode von Serdika ist berm ig d rftig. Die beigef gten Urkunden sollen allein die volle Rehabilation des Athanasius bezeugen. ber die eigentlichen Zusammenh nge erf hrt der Leser der Apologie nichts. Er soll nur durch die Wucht der Zeugnisse der drei Synoden Alexandrien, Rom, Serdika berzeugt werden: Athanasius ist dreimal rehabilitiert worden. Tats chlich geben die beiden Urkunden von Serdika ein sehr einseitiges Bild von den Verhandlungen BKO RE

4 δι' εαυτών l απόστολοι ~ RE 5 εκκλησίας RE iroXscos BKO | μάλιστα εκκλησία; ~ Ε 7 τι > Κ 8 μη > ΚΕ* (μη Ec) 11 μακροθυμίας] προθυμία? Β | κοινή] κοινοϋ RE ι? βουλωνται R* (-λονται Rc) Ε | δέχονται ORE 19 πάσχτ|] τταράο-χτ) Ε, a. Rd. γρ* πάσχΐ] 2ΐ Ινα μη RE > ΒΚΟ Athanasius II.

Ιr

114

Apologia secunda 36, 1-4. (Schreiben des Julius v. Rom)

D ίττειδή ττάλιν ήναισχύντουν l ττερί Εύσέβιον τάς τε εκκλησίας έτάραττον καί πολλοίς έπεβούλευον, μαθόντες οί Θεοφιλέστατοι βασιλείς Κωνστάντιος καί Κώνστανς έκέλευσαν τους τε από της Δύσεως καί της Ανατολής επισκόπους συνελθεΐν είς την Σερδών ττόλιν. Μ sog Α 2 ό μεν ούν Εύσέβιος εν τφ μεταξύ τετελεύτηκε, πλείστων δε ' πανταχόθεν συνελθόντων, ημείς μεν ττροεκαλούμεθα τους κοινωνούς των περί Εύσέβιον εϊς κρίσιν, εκείνοι δε ττρό β οφθαλμών έχοντες ά έπραξαν καί βλέποντες τους άνελθόντας κατηγόρους αυτών έφοβοϋντο την κρίσιν καί γαρ πάντων καθαρώς άπαντησάντων αυτοί πάλιν έπήγοντο μεθ' εαυτών κόμητας Μουσωνιανόν καί Ήσύχιον τον καστρίσιον, ΐν', ώσπερ εΐώθεισαν, 3 ττ) εκείνων εξουσία ταϋθ' άπερ έβούλοντο πράξωσιν. επειδή δε χωρίς κομητών ή σύνοδος ην και στρατιώτης ουδείς έγίνετο μέσος, έταράχθησαν πληγέντες υπό του "> συνειδότος. ούκέτι γαρ ως ήθελον έκρίνοντο, αλλ' ως ό της αληθείας άπήτει λόγος. Ιπΐ πολύ τοίνυν ημών προκαλουμένων καί της συνόδου των επισκόπων προκαλούσης Β αυτούς καΐλεγούσης· 'ήλθετε κριθήναι, δια τί τοίνυν έλθόντες ύποποδ(3ετε; έχρήν γαρ ύμας ή μη έλθεΐν ή έλθόντας μη κρύπτεσθαι · τοϋτο γαρ ύμΐν φέρει μεγίστην κατάγνωσιν. Ιδού πάρεισιν οΐ περί Άθανάσιον, ους άπόντας διεβάλλετε, ίν', εϊ τι νομΪ3ετε Ιχειν, δι- is ελέγξητε τούτους παρόντος, εΐ δε μη δύνασθε, προσποιεΐσθε δε μη βούλεσθαι, δήλοί 4 έστε συκοφάνται, και ταύτην ύμϊν ή σύνοδος δώσει την κρίσιν.' οί δε ταΰτα άκούσαντες καΐ καταγινώσκοντες εαυτών (ήδεισαν γαρ δ έπραξαν καΐ έπλάσαντο καθ' ημών) ήσχύνθησαν άπαντήσαι πολλήν καί άπρεπη καθ' εαυτών την συκοφαντίαν έλέγξαντες. ή τοίνυν αγία σύνοδος καταγνοϋσα της άπρεπους καΐ υπόπτου φυγής εκείνων έδέξατο ημάς so ι Das mag auf die Synode von Antiochien 341 gehen, wo die Symbole der Orientalen festgesetzt und Marcells Theologie ausdr cklich abgelehnt wurde, vgl. Schwartz NGG 1911, 504 ff. Die Unruhe in der Kirche bedeutet den Konflikt in Konstantinopel nach Eusebs Tode (s. zu Z. 4). Man versteht die Andeutungen des Athanasius nur, wenn man die von ihm nicht ausdr cklich geschilderten Vorg nge kennt. In Trier wurden 341/2 vor Konstans Verhandlungen gef hrt, bei denen wohl die Legaten aus Antiochien eine Synode gefordert haben (Athan. de syn. 25 Migne 26, 728 A; apol. ad Const. 4 Migne 25, 6oiA). Das traf mit den Absichten der R mer und des Athanasius zusammen (hist. Arian. 15 Migne 25, yogB). Also Serdika ist alles andere als eine Fortsetzung der r mischen Synode 2 In der Sammlung des Theodosius diaconus des Cod. Veron. LX f. 7ib steht eine wichtige Bemerkung zu der Einberufung der Synode: tunc temporis ingerebantur molestiae imperatoribus synodum conuocare [ut insidiarentur Paulo episcopo Constantinopolitano per suggestionem Eusebii Acacii Theodori Ualentis Stephani et sociorum ipsorum] et congregata est synodus consolatu Constantii [cod.: Constantini] et Constantis [cod.: Constantini] aput Sardicam, vgl. Schwartz NGG 1904, 341. 378; 1911, 516 4 Tod Eusebs Ende 341, denn 342 fand der Aufstand gegen Hermogenes in Konstantinopel statt (Hieronymus chron. 5. J. des Constantius; Euseb Chronik ed. Helm S. 235,16), vgl. Schwartz ZNW 34, 148 8 Die beiden Comites werden auch hist. Arian. 15 (Migne 25, 709 C) genannt. Die Orientalen hielten nur unter kaiserlichem Protektorat Synoden. Musonianus, Beiname des Flavius Strategius, war ein in den kirchlichen Fragen sehr erfahrener Beamter, der schon 326 bei dem antiochenischen Konflikt Konstantin Dienste geleistet hatte, Euseb VC III 62, i (no, 3); vgl. die Vita dieses zu hohen mtern gelangten Mannes bei Seeck, Briefe des Libanius S. 282 (TU N. F. 15, i. 2). Hesychius ist sonst nicht bekannt 9 ff. Vgl. die hnlichen Auslassungen des Athanasius in dem Schreiben an die alex. Kleriker=Urk. 103 aus Cod. Veron. LX f. ggb. iooa (Leonis opera III 612 Ballerini). Der Bericht ist im h chsten Ma e tendenzi s, beruht aber auf den serdicenischen Briefen vgl. S. 115, soff. Athanasius konnte wenig sp ter ganz anders ber Serdika berichten s. hist. Arian. 15! Vgl. die Darstellung des Ossius bei Athan. hist. Arian. 44 (Migne 25, 745A) und s. Sokr. II 20, 8. 130. Dieses Referat ist ein Produkt der Rhetorik des Athanasius BKO RE

i l περί Εύσέβιον ήνοισχύντουν ~ K 2 Kciavorccs Hss. 3 Σερδών B* RE* Σαρδών KO, Bc c a. Rd., E 4 ττανταχόΟεν] πάντοοεν Ε 5 κοινωνικούς Β 8 καοτρίσιον BE hist, arian. 15 κανοτρίσιον KO κσοτρήσιον R 9 βούλονται K RE ίο έγένετο Ε ιι 6 > Β 12 προκαλούσης ΒΚΟ άττοστελλούσηξ irpoj RE 15 διαβάλλετε KRE | νομί^τε Β* (-ετε Bc) RE 15/16 διελέγξητσι R 16 βούλεσθε Β* -σθαι Bc

Apologia secunda 36, 5 — 37, 5. (Synode v. Serdika an die Alexandriner)

JJ5

εις άπολογίαν. διηγησαμένων δε ημών δια μαρτύρων και αποδείξεων τα πραχθέντα 6 C καθ' ημών έθαύμασαν και άπαντες έπέγνωσαν ότι δια τοϋτο ' είκότως έφοβήθησαν την Β 155 σύνοδον, ίνα μη είς πρόσωπον έλεγχθώσιν, ελεγόν τε 'ίσως νομί^οντες μη παραγίνεσθαι τους περί Άθανάσιον απήντησαν από της Ανατολής, οπού γε ίδόντες αυτούς παρρησια6 3ομένους καΐ προκαλούμενους την κρίσιν φεύγουσιν'. ήμας μεν ουν άπεδέξαντο ως β άδικηθέντας και μάτην διαβληθέντας καί έκύρωσαν έτι μάλλον είς ήμας την τε κοινωνίαν καΐ άγάπην, τους δε κοινωνούς καί αναιδέστερους γενομένους της Εύσεβίου κακουργίας καθεϊλον, θεόδωρον από Ηράκλειας, Νάρκισσον από Νερωνιάδος, Άκάκιον από Καισαρείας, Στέφανον από Αντιοχείας και Ούρσάκιον καί Ούάλεντα από Παννονίας και Μηνόιο φαντον από Εφέσου και Γεώργιον από Λαοδικείας. καί έγραψαν τοις απανταχού της D οίκουμένης έπισκόποις και τη εκάστου των άδικηθέντων παροικία ταϋτα· Επιστολή της εν Σ α ρ δ ι κ η συναχθείσης συνόδου Ή αγία σύνοδος ή κατά θεοΰ χάριν εν Σαρδική συναχθεϊσα από 'Ρώμης καί Σπανίων 37, 1 Γαλλίων Ιταλίας Καμπανιάς Καλαβρίας Απουλίας Αφρικής Σαρδανίας Παννονίων IB Μυσίων Δακίας Νωρίκου Σισκίας Δαρδανίας άλλης Δακίας Μακεδονίας Θεσσαλίας Αχαίας Ηπείρων Θράκης και 'Ροδόπης και Παλαιστίνης καί Αραβίας καί Κρήτης καί Αίγύπτου πρεσβυτέροις καί διακόνοις καί πάση τη αγία εκκλησία του θεοϋ τη εν Αλεξάνδρεια παροικούση, άγαπητοϊς άδελφοϊς, εν κυρίω χαίρειν. Καί πριν μεν λαβείν ή μας τα γράμματα της ευλάβειας υμών ουκ ήγνοοϋμεν, άλλα 2 ζ» καί φανερόν ήμΐν ην, ως δτι οί της δυσωνύμου των Άρειανών αίρέσεως προστάται πολλά Β καί δεινά, μάλλον δε καί έπ* όλέθρω της εαυτών ψυχής ή κατά της εκκλησίας εμηχανώντο. αύτη γαρ ην αυτών τέχνη καί πανουργία, ταύτης αεί της θανατηφόρου γεγόνασι προ- g θέσεως, δπως πάντας τους όποιδήποτε τυγχάνοντας της ορθής δόξης καΐ την της ' Β 156 καθολικής εκκλησίας διδασκαλίαν κατέχοντας την παρά των πατέρων αύτοϊς παρα25 δοθεΐσαν σπουδά^ειν έλαύνειν καί διώκειν. τους μεν γαρ πλαστοΐς έγκλήμασιν υπέβαλλαν, άλλους είς έξορισμόν άπέστελλον, άλλους εν αύταϊς ταϊς τιμωρίαις κατεπόνουν. αμελεί 4 και του αδελφού καί συνεπισκόπου ημών Αθανασίου την καθαρότητα βία καί τυραννίδι συλλαβέσθαι έσπούδασαν, καί δια τούτο ούτε επιμελής οΰτε μετά πίστεως ουθ' δλως c δικαία γέγονεν ή παρ' εκείνων κρίσις. διόπερ ουδέ θαρροϋντες οίς έδραματούργησαν so ουδέ οΤς έθρύλησαν κατ' αύτοϋ, αλλά καϊ θεωροϋντες, ως ου δύνανται περί τούτων αποδείξεις Ιχειν αληθείς, παρόντες εις την Σερδών πόλιν ουκ ηθέλησαν είς την σύνοδον πάντων των αγίων επισκόπων άπαντήσαι. εκ δη τούτου φανερά και δικαία καθέστηκεν ή 5 κρίσις του αδελφού και συνεπισκόπου ημών Ιουλίου, ου γαρ άσκεπτί βεβούλευται, αλλά καί μετ' επιμελείας ώρισεν, ώστε μηδέ δλως διστάσαι περί της κοινωνίας του αδελφού 5 fi. Die Rezeption des Athanasius s. u. c. 40, -2. 47, i. Zu den Exkommunikationen vgl. c. 47, i. 3 12 Der Brief ist nur hier erhalten, wird erw hnt in dem Schreiben der Synode an die Kleriker derMareotis = Urk. ιοί aus Cod. Veron.LX f. 102* (Leonis opera III 607). Er ist wohl aus dem Lat. bersetzt, wie S. 115, 23 δπω$ = ut; 116, ι έιτιοτ KO 12 ξά B v K AE E* λθ BEC 14 Καμττανίο* — 'ArrouMas > E | Πανονίων c O* (TTccvvo . . O ) 15 Δοχίων B | Zioxias E* Towidas Ee s. oben c. i p. 12, 8 18 ά56λφοΤ$ > R 19 a. Rd. μβ R 21 κα!ζ B > K RE 31 ίχειν αποδείξει? ~ K | Σαρδών KO 34 διστάξαι RE

'S*

116

Apologia secunda 37, 5—38, i. (Synode v. Serdika an die Alexandriner)

ημών Αθανασίου, είχε γαρ επισκόπων όγδοήκοντα αληθείς μάρτυρα?, είχε καί τοΟτο δίκαιον, ότι δια των αγαπητών αδελφών ημών των πρεσβυτέρων έαυτοΟ και δια γραμD μάτων μεθώδευσε τους περί Εύσέβιον τους ουκ επί κρίσει, αλλ' επί βία μάλλον έπερειδομένους. όθεν οί πανταχού πάντες επίσκοποι την κοινωνίαν Αθανασίου έβεβαίωσαν δια 6 την καθαρότητα αύτοϋ. κάκείνο δε υμών ή αγάπη συνοράτω. επειδή εις την άγίαν ε σύνοδον την εν Σαρδική συναχθεϊσαν παρεγένετο, τότε δη, καθά προείπομεν, καί δια Μ 3ΐ3 Α γραμμάτων και δια άγραφων εντολών Οπεμνήσθησαν οίτής'Εφας καΐ εκλήθησαν ' παρ' ημών ώστε παρεϊναι. αλλ' εκείνοι υπό της συνειδήσεως καταγινωσκόμενοι άπρεπέσι χρώμενοι προφάσεσι φυγοδικεϊν ήρξαντο. ήξίουν γαρ τον άθώον ως ύπεύθυνον από της ημετέρας κοινωνίας έκβάλλεσθαι ου συνορώντες ως απρεπές, μάλλον δε αδύνατον ην ίο 7 τοϋτο. και τα υπομνήματα δε τα εν τω Μαρεώτη γενόμενα υπό παμπόνηρων καϊ έξωλεστάτων τινών νεωτέρων, οίς ουκ αν τις έπίστευσεν ουδέ τον τυχόντα βαθμόν του κλήρου, συνέστηκε κατά μονομέρειαν πεπράχθαι. ούτε γαρ ό αδελφός ημών Αθανάσιος ό επίσκοπος ούτε Μακάριος ό πρεσβύτερος ό κατηγορούμενος υπ' αυτών παρήν. καί όμως ή παρ' αυτών έρωτησις, μάλλον δε υποβολή ή γενομένη πάσης αίσχύνης ην μεστή, ι» Β πή μεν γαρ εθνικοί, πή δε κατηχούμενοι ήρωτώντο, ούχ ίνα άπερ ίσασιν είπωσιν, αλλ' ίνα 8 άπερ παρ' αυτών μεμαθήκασι ψεύσωνται. καί γαρ καί υμών των πρεσβυτέρων φροντι^όντων επί τη απουσία του υμετέρου επισκόπου καΐ βουλομένων παρεϊναι έπΐ Trj εξετάσει καί την άλήθειαν δεΐξαι καί τα ψευδή διελέγξαι ουδείς λόγος γέγονεν ουκ 9 επέτρεψαν γαρ ΰμας παρεϊναι, αλλά καί μεθ' ύβρεως έξέβαλον. καί εί καί τα μάλιστα ζο φανερά πδσι καθέστηκε καί εκ τούτων ή συκοφαντία, όμως άναγινωσκομένων των ύποΒ is? μνημάτων ' εύρομεν αυτόν τον παμπόνηρον Μσχύραν τον επί τη συκοφαντία μισθόν παρ' αυτών λαβόντα το δοκούν όνομα της επισκοπής διελέγχοντα εαυτού την συκοφαντίαν. αυτός γαρ ό Μσχύρας εν αύτοϊς τοις ύπομνήμασι διελάλησε κατ' έκείνην την ώραν, εν f) Μακάριον έληλυθέναι είς το κελλίον εαυτού διεβεβαιουτο, νοσοϋντα τότε 25 κατακεΐσθαι εαυτόν, καίτοι των περί Εύσέβιον γράψαι τολμησάντων έστάναι τότε τον Ίσχύραν καί προσφέρειν, δτε Μακάριος επέστη. 38,1 Κάκείνη δε πδσι φανερά καθέστηκεν ή συκοφαντία καί διαβολή, ην ήτιάσαντο C μετά ταϋτα. εφασαν γαρ και κατεβόησαν φόνον δεδρακέναι τον Άθανάσιον, καί [ως] Άρσένιόν τίνα Μελιτιανόν έπίσκοπον άνηρηκέναι, εφ' φ προσποιητφ στεναγμφ καΐ so ι Die 8ο Zeugen auch im Brief der Synode an Julius von Rom (= Urk. 99; Coll. antiar. Paris. B II 2, 2; CSEL 65. 127, 16), daraus Sulp. Sev. Chron. II 36, 5 (CSEL i, 89, 24), der es aber auf die alexandrinische Synode von 338 (oben c. 3 ff.) bezieht. Das ist richtig, Athanasius sagt selbst oben S. 87, ιι: lyyvs εκατόν. Also die Synode in Serdika betrachtet sich selbst als Revisionsinstanz f r die alexandrinische von 338 und die r mische von 341. Auf Grund dieser Rechtsauffassung hat A. seine Apologie aufgebaut. Die Orientalen haben dem prinzipiell widersprochen, wie das Schreiben der orientalischen Synode zeigt 2 Das sind die Legaten des Athanasius in Rom genau so wie die Kleriker zur Zeit von Tyrus c. 73—76, vgl. S. 108, 2 5 ber die Vorg nge in Serdika vgl. vielmehr die Darstellung der orientalischen Synode in: = Urk. 105; Coll. antiar. Paris. A IV i (CSEL 65, 480.) 8 Vgl. oben S. 106, 16 10 Vgl. die Darstellung der Orientalen in Coll. antiar. Paris. A IV i c. 18 (CSEL 65, 60, iff.) 11 = S. 107, isff. 12 Die νεώτεροι sind Ursacius und Valens, s. oben S. 97, 28; vgl. Schreiben der Okzidentalen an Constantius 5 = Urk. 98; Coll. antiar. Paris. II B App. (CSEL 65, 184, 7) 16 = S. 108, 10 ff. 17 ff. = S. 107, 20 ff. 21/22 Akten der Kommission 23 Vgl. S. 99, 15 24 f. W rtlich aus den Akten s. S. 108, 12 ff. 30 Zur Sache des Arsenius vgl. c. 8, 4 und c. 27 S. 107, 13 ff.

BKO RE 2 πρεσβυτέρων] επισκόπων B*, dar ber -πρεσβυτέρων Bc 5 ή υμών ~ BKO | συνοραται Ε 7 Ivτολήν RE 7/8 παρ' ημών ώστε > BKO 15 δμωξ] ούτως Κ ιό ϊσαοΊν > Β*, zugef gt Bc 17 υμών] ημών Β 2ο καί1 > Ο*, zugef gt Oc ι. Hd. | ύβρεων Κ 21 των am Ende der Seite c doppelt R*, getilgt R 23 έαυτοΟ] αύτοϋ B* εαυτού Bc εαυτόν R* έαυτοϋ Rc 26 των] τον R 29 έφθασαν E | [obs] Op. 30 Μελντιανόν Bc Μελντινιανον B* ? | προσποΐίϊ τω R* προσττοιεντω Rc

Apologia secunda 38, ι—39, 2. (Synode v. Serdika an die Alexandriner)

H7

πεπλασμένοις δάκρυσιν ύπεκρίνοντο καί ήξίουν του ζώντος ως τεθνηκότος το σώμα άποδοθήναι. αλλ' ουκ άγνωστα γέγονε τα σοφίσματα τούτων, έγνωσαν γαρ άπαντες 3ήν τον δνθρωπον καί εν τοις 3ώσιν έξετά^εσθαι. και επειδή έώρων εαυτούς οί προς z πάντα ευχερείς διελεγχομένους επί τοις ψεύσμασι τούτοις (αυτός γαρ 3&ν ό Αρσένιος & έδείκνυεν εαυτόν μη άνηρήσθαι μηδέ τεθνηκέναι), όμως οΰχ ησύχασαν, αλλ' ετέρας συκοφαντίας ττρός ταϊς ττροτέραις συκοφαντίαις έπε3ήτουν, ίνα πάλιν μηχανησάμενοι διαβάλωσι τον άνθρωπον. τί ουν, αγαπητοί; ουκ έταράχθη ό αδελφός ημών Αθανάσιος, g D αλλά πάλιν πολλή παρρησίο: χρώμενος προεκαλεϊτο και επί τούτοις αυτούς, και ήμεϊς δε ηύχόμεθα καί προετρεπόμεθα έλθεϊν αυτούς εις την κρίσιν καί, είπερ δύνανται, διελέγξαι. ίο ώ της ττολλής πλεονεξίας· ώ της δεινής υπερηφανίας· μάλλον δε, εΐ δει τάληθές ειπείν, ώ κακής καί ' υπευθύνου συνειδήσεως.· τούτο γαρ πασι πεφανέρωται. όθεν, αγαπητοί 4 M αδελφοί, ύπομιμνήσκομεν και προτρεπόμεθα ύμδς προ πάντων την όρθήν πίστιν της καθολικής εκκλησίας κατέχειν. πολλά μεν γαρ και δεινά και χαλεπά πεπόνθατε, πολλάς δε ύβρεις καί αδικίας ύπέμεινεν ή καθολική εκκλησία, αλλ' »ό υπομείνας εις τέλος ούτος σω15 θήσεται«. διόπερ καν έτι ποιεΐν τολμήσωσι καθ' υμών, ή θλϊψις αντί χαρας ύμΐν έστω· τα γαρ τοιαϋτα παθήματα μέρος εστί μαρτυρίου και αϊ τοιαϋται υμών όμολογίαι και αϊ βάσανοι ουκ άμισθοι τυγχάνουσιν, αλλ' άπολήψεσθε παρά του θεοΰ τα έπαθλα, διότι μάλιστα άγωνΪ3εσθε υπέρ της ύγιαινούσης πίστεως και της καθαρότητος του επί- 5 σκοπού υμών Αθανασίου του συλλείτουργου ημών. καί γαρ ουδέ ημείς παρεσιωπή20 σαμεν ουδέ ήμελήσαμεν της υμών άμεριμνίας χάριν, αλλ' εφροντίσαμεν καϊ πεποιήκαμεν, Β άπερ ό της αγάπης λόγος απαιτεί, συμπάσχομεν γαρ τοις πάσχουσιν άδελφοϊς ημών, καί τα εκείνων παθήματα ίδια ηγούμεθα· [καί τοις δάκρυσιν υμών τα ημέτερα δάκρυα συνεμίξαμεν, ούχ ύμεϊς δε μόνοι πεπόνθατε, αδελφοί, άλλα καί πολλοί άλλοι συλλειτουργοί ημών ταϋτα Ιλθόντες άπωδύραντο. 25 Διόπερ] άνηνέγκαμεν τοίνυν καί ήξιώσαμεν τους 'ευσεβέστατους καί θεοφιλέστατους 39,1 Β βασιλέας, όπως ή φιλανθρωπία αυτών καί τους έτι κάμνοντας καί πεσμένους άνεθήναι κέλευση, καί προστάξωσι μηδένα των δικαστών, οϊς περί μόνων των δημοσίων μέλειν προσήκει, μήτε κρίνειν κληρικούς μήτε όλως TOO λοιπού προφάσει των εκκλησιών έπιχειρεϊν τι κατά των αδελφών, αλλ' ίνα έκαστος χωρίς τίνος διωγμού, χωρίς τίνος βίας so και πλεονεξίας, ως εύχεται καί βούλεται, 3ή καί μεθ' ησυχίας καί ειρήνης την καθολικήν c καί άποστολικήν πίστιν μετέρχηται. Γρηγόριος μέντοι ό παρανόμως παρά των g αίρετικών λεγόμενος κατασταθήναι καί εις την ύμετέραν πόλιν παρ' αυτών αποσταλείς, 5 Die anderen „Verleumdungen" richteten sich gegen die Wahl des Athanasius s. c. 6, gegen seine Gewaltt tigkeiten c. 5 und die Unterschleife c. 18 14 Mt. 10, 22 25 Der Brief an die Kaiser = sog. Liber I. ad Constantium des Hilarius (CSEL 65, iSiff.); betr. Bitte um Anweisung an die Richter ebenda S. 181, 13 ff.: prouideat et decernat dementia tua, ut omnes ubique iudices, quibus prouinciarum amministrationes creditae sunt, ad quos sola cura et sollicitudo publicorum negotiorum pertinere debet, a religiosa se obseruantia abstineant neque post hac praesumant atque usurpent et putent se causas cognoscere clericorum et innocentes homines uariis afflictationibus, minis, uiolentia, terroribus frangere atque uexare; s. Urk. 98

BKO RE 2 άττοδοϋναι E, a. Rd. άποδοθήναι E | TTCCVTES RE 4 τοΟτούτοι; B 5 μηδέ] μη Β ίο το αληθές ORE 15 ημών Β* Ομών Bc | ή > Κ ι8 τή$ καθαρότητα; — ig σνλλειToupyo ] τοΤ; συλλειτουργοί; Ε 18 καθαρότη; Β* καθαρότητο; Bc 19 ημών R* υμών Rc | υμών Β* ημών Bc 22 [καί2 — 25 διόττερ] als Randglosse R; da σνλλειτουργοί nur pa t, wenn ύμεϊ; Bisch fe sind, ist der Text der Randglosse in R ebenso wie die S. 118, loff. eingeklammerten Stellen dem Synodalschreiben an die gypt. Bisch fe entnommen, gegen meine Untersuchungen S. 104 22 ημών E* υμών Ec | υμέτερα B 24 όατωδύροντο B 25 τοίνυν RE > BKO | θεοφιλέστατου; Β 27 μέλλειν Ε 31 τταρά] ΰττό K RE

118

Apologia secunda 39, 2—41. (Synode v. Serdika an die Alexandriner)

και τοϋτο γαρ γινωσκέτω υμών ή ομοψυχία, ότι κρίσει της ΐερδς πάσης συνόδου καθηρέθη, εΐ και τα μάλιστα ούδεπώποτε ουδέ ως επίσκοπος όλως γενόμενος ένομίσθη. 8 χαίρετε τοίνυν απολαμβάνοντες εαυτών τον έττίσκοττον Άθανάσιον δια τοΰτο γαρ καΐ μετ' είρήνης αυτόν άπελύσαμεν. δθεν καΐ παραινοϋμεν πδσι τοις ή δια φόβον ή δια περιδρομήν τίνων κοινωνήσασι Γρηγορίω, ίνα νυν ύπομνησθέντες καΐ προτραπέντες και 5 άναπεισθέντες παρ' ημών παύσωνται της προς εκείνον μυσαρδς κοινωνίας και λοιπόν Μ 31?Α εαυτούς συνάψωσι TTJ καθολική εκκλησία. ' 40,1 Επειδή δε εγνωμεν ότι καί Άφθόνιος και Αθανάσιος ό Καπίτωνος και Παύλος καΐ Πλουτίων οί συμπρεσβύτεροι ημών συσκευήν και αυτοί πεπόνθασιν υπό των περί Εύσέβιον, ώστε τους μεν έξορισμοο πειραθήναι, τους δε καί θανάτων άπειλάς διαπεφευγέναι, τούτου ίο ένεκεν και περί τούτου δηλώσαι υμϊν άναγκαΐον ήγησάμεθα, ίνα γινώσκητε ότι καΐ τούτους άπεδεξάμεθα και αθώους άπελύσαμεν είδότες ότι πάντα τα παρά των περί Εύσέβιον κατά των ορθοδόξων γενόμενα επί δόξη καΐ συστάσει των συσκευασθέντων 2 υπ' αυτών γέγονεν. έπρεπε μεν ούν τον ύμέτερον έττίσκοπον, τον συλλειτουργόν ημών Άθανάσιον, περί αυτών ως περί Ιδίων υμϊν δηλώσαι, επειδή δε υπέρ πλείονος ν> μαρτυρίας και την άγίαν σύνοδον ήθέλησεν υμϊν γράψαι, δια τοϋτο ουκ άνεβαλλόμεθα, Β αλλά καΐ σημδναι ύμΐν έσπουδάσαμεν, ΐν' ώσπερ ήμεϊς ούτως και ύμεϊς αυτούς άποδέξησθε. άξιοι γαρ και ούτοι επαίνου, δτι δια την εις Χριστόν εύσέβειαν και αυτοί ήξιώ3 θησαν παρά των αίρετικών ύβριν ύπομεϊναι. [τίνα δε εστί τα παρά της αγίας συνόδου δογματισθέντα κατά Θεοδώρου και Ναρκίσσου και Στεφάνου και Άκακίου καί Μηνοφάντου ζο και Ούρσακίου καί Ούάλεντος και Γεωργίου, των προϊσταμένων της άρειανής αΐρέσεως και πλημμελησάντων καθ' υμών καί κατά των άλλων εκκλησιών, γνώσεσθε εκ των ύποΒ ΐ59 τεταγμένων, άπεστείλαμεν γαρ ' υμϊν, ίνα καί ή υμετέρα θεοσέβεια σύμψηφος τοις παρ' ημών όρισθεΐσι γένηται καΐ εκ τούτων γνώτε οτι ή καθολική εκκλησία ου παρορδ τους εϊς αυτήν πλημμελοοντας.] 25 41 Ή αγία σύνοδος ή κατά θεού χάριν εν Σαρδική συναχθεϊσα τοις κατ' Αϊγυπτον C και Λιβύην έπισκόποις και συλλειτουργοΐς, άγαπητοϊς άδελφοϊς, Ιν κυρίω χαίρειν. Καί πριν μεν λαβείν τα γράμματα της ευλάβειας υμών . . . 8 Die Presbyter wurden zur Zeit von Tyrus vertrieben, vgl. oben c. 17, 6 S. 100, 16 ff. — Άφθόνιο; s. S- 153, 7 — Αθανάσιο; o Καπίτωνο; war nach Pap. Lond. 1914 Z. 33 (Bell, Jews and Christians in Egypt S. 59) an dem Versuch beteiligt, den angeklagten Makarius zu befreien. Dabei wurde er gefangengesetzt. | Παϋλο; unbekannt 9 Πλουτίων s. S. 153, n 19 fi. Die Exkommunikationen sind unten c. 47, z—4 im Synodalschreiben mitgeteilt, worauf sich Z. 22/23 τα υποτεταγμένα bezieht; dieser Zusammenhang und Z. 23 ίνα κτλ. beweisen, da c. 40, 3 zu dem Brief c. 41 an die Bisch fe geh rt, die auch das Synodalschreiben c. 42 erhielten BKORE 2 εϊ + δε O*, getilgt Oc 3 τον έττίοκοττον εαυτών ~ Κ 6 ποώσονται R 7 εαυτού; > ΚΟ 8 zu επειδή Note a. Rd.: 5£ αϊτό του σημείου τούτου R, das ist der Anfang der Note zu Z. 19, der zu weit nach oben versetzt ist | επειδή] έττεί B 12 παρά] π«ρ1 R* περά Rc 13 συστάσει καί δόξη ~ Κ ΐ4μέν>Β 15 Ιδίων + Ιδίοι; RE | υμϊν + ϋμΐν ΒΟ 16 άνεβαλόμεθα RE 19 zu ύπομεϊναι Note a. Rd.: έχει κατά προσθήκην αύτη ή επιστολή τη; μετ' αύτη; ήγουν τη; προ; πάντα; επισκόπου; R also dies St ck ist ein Zusatz des (d. h. aus dem) Schreibens an die Bisch fe; tats chlich pa t nur c. 40, 3 zu diesem 20 Θεοδώρου — 2i Γεωργίου als Note a. Rd. R 20 Napκισοΰ Ε* Ναρκίσσου Ec | Μονοφάντου B 23 καί ή υμετέρα — 24 γένηται > R in der Textkolumne, a. Rd. als Note zu 23 ίνα: εΐ; δε την επισκόπων έπιστολήν πρόσκειται καί τούτο· ίνα καί ή υμετέρα θεοσέβεια συμψηφο; τοί; παρ' ήμΐν όρισθείση (!) γένηται καί γινώσκητε R 24 ημών] ήμΐν Ε | ίκ τούτων γνώτε] γινώσκητε Ε 25 nach πλημμελοϋντα;: ή αυτή οδν επιστολή άπαραλλάκτω; κατά πάντα έγράφη προ; του; κατ' Αίγυπτον καί Λιβύην επισκόπου; ΒΚ 26—ι ig, 3 > ΒΚΕ 26 a. Rd. |ϊγ R

Apologia secunda 41—42,6. (Synodalschreiben von Serdika)

H9

καΐ δια το είναι αυτήν ϊσην κατά πάντα της προ αύτη? ήτοι της προς την έκκλησίαν Αλεξανδρείας πλην των προς το τέλος σεσημιωμένων κατελείφθη άγραφο; δια τα μη δευτερωθηναι κα'ι την σπουδήν καί τα χάρτα

Ή αγία σύνοδος ή κατά θεοο χάριν εν Σαρδική συναχθεϊσα τοις απανταχού έπι- 42,1 β σκόποις καΐ συλλειτουργοΐς της καθολικής εκκλησίας, άγαπητοίς άδελφοΐς, εν κυρίω Β ι6ζ χαίρειν. Μ 3 24 Β Πολλά μεν καΐ πολλάκις έτόλμησαν οί Άρειομανίται κατά των δούλων του θεοο 2 των την πίστιν φυλαττόντων την όρθήν νόθον γαρ υποβάλλοντες διδασκαλίαν τους ορθοδόξους έλούνειν έπειράθησαν τοσούτον δε λοιπόν κατεπανέστησαν κατά της ίο πίστεως, ως μηδέ την εύσέβειαν των ευσεβέστατων βασιλέων λαθεϊν. τοιγαροϋν 8 της χάριτος του θεοο συνεργούσης καΐ αυτοί οί ευσεβέστατοι βασιλείς συνήγαγαν ήμας C εκ διαφόρων επαρχιών και πόλεων και την άγίαν ταύτην σύνοδον εν τη Σερδών πόλει γενέσθαι δεδώκασιν, ίνα πασά μεν διχόνοια περιαιρεθη, πάσης δε κακοπιστίας έξελαθείσης ή είς Χριστόν ευσέβεια μόνη παρά πάντων φυλάττηται. ήλθον γαρ καΐ oi από της 4 is Έφας επίσκοποι προτραπέντες καί αυτοί παρά των ' ευσεβέστατων βασιλέων, μάλιστα Μ 325 A δι' όπερ έθρύλουν πολλάκις περί των αγαπητών αδελφών ημών καί συλλειτουργών Αθανασίου επισκόπου της Αλεξανδρείας καί Μαρκέλλου επισκόπου της Άγκυρογαλατίας. ίσως γαρ καί είς ύμας έφθασαν αυτών αί διαβολαί, ίσως καΐ τάς υμετέρας άκοάς επεχείρησαν παρασαλεΰσαι, ίνα κατά μεν των αθώων α λέγουσι πιστεύσητε, την δε της 20 μοχθηρας αυτών αίρέσεως ΰπόνοιαν έπικρυψωσιν. αλλ' ουκ επί πολύ ταύτα ποιεΐν συνεχωρήθησαν. εστί γαρ ό προϊστάμενος των εκκλησιών κύριος ό υπέρ τούτων καί 5 πάντων ημών θάνατον ύπομείνας καί δι' έαυτοΰ την είς ούρανόν άνοδον πδσιν ήμΐν δεδωκώς. πάλαι μεν οί/ν γραφόντων των περί Ευσέβιον Ίουλίω τφ συλλειτουργώ ημών τω της 'Ρωμαίων εκκλησίας επισκοπώ κατά των προειρημένων συλλειτουργών ημών, Β ζ» λέγομεν δη Αθανασίου και Μαρκέλλου καί Άσκληπα, έγραψαν καί οί από των άλλων μερών επίσκοποι μαρτυροΰντες μεν τη καθαρότητι του συλλείτουργου ημών Αθανασίου, τα δε παρά των περί Ευσέβιον γενόμενα μηδέν έτερον ή ψευδή καί συκοφαντίας είναι μεστά. ' και εί καί τα μάλιστα εκ του κληθέντας αυτούς παρά του αγαπητού ημών καί β Β 163 συλλείτουργου Ιουλίου μη άπαντήσαι, καί εκ των γραφέντων παρά του αύτοϋ Ιουλίου so φανερά τούτων ή συκοφαντία πέφηνεν (ήλθον γαρ αν, είπερ έθάρρουν οΐς έπραξαν καί πεποιήκασι κατά των συλλειτουργών ημών), όμως καί εξ ων πεποιήκασιν εν ταύτη τη 4 Vgl. die gesamte berlieferung im Bd. III. Urk. 95. Das Schreiben ist im Original lateinisch abgefa t, und ist erhalten: Coll. antiar. Paris. B II i (CSEL 65, 103 ff. = HU.). Eine andere von Athanasius unabh ngige bersetzung ins Griechische berliefert Theodoret h. e. II 8, i—52 (= Thdt.). Die lateinische Fassung in Cod. Veron. LX f. 8ia ff. (= Ver.) vgl. CSEL 65, 103 ff. ist eine Retroversion aus dem Griechischen ins Lateinische. Thdt. und Ver. haben nach c. 47 noch die Ekthesis der Synode. Athanasius l t sie fort, da er sich durch die von ihr vertretene theologische Position nicht belasten wollte, vgl. torn, ad. Antiochenos 5 BKO RE

i—3 lautet in Ο: ή δε τοιαύτη επιστολή κατελείφθη άγραφος δια το είναι Ιση κατά πάντα TTJ προ αυτής ήτοι τη προς την έκκλησίαν 'Αλεξανδρείας σταλείστ) ώστε μη δευτερωθηναι κατά το περισσόν 4 a· Rd. c ipBvyKU6R^E*SaE | berschrift' άλλη της αυτής συνόδου Κ | χάριν θεοϋ ~ Κ | συναχθεϊσα εν Σαρδική ~ ΒΚ 8 νόθην Bc νόθον Β* ίο εύσέβειαν BKOR religiosam pietatem Hil. εύλάβειαν Ε bonitatem Ver. άκοήν Thdt. | ευσεβέστατων K RE θεοφιλέστατων Thdt. piissimorum Ver. ευλαβέστατων B clementissimorum Hil. (= φιλανθρωποτάτων ?) ιζ Σερδών BRE Σαρδών KO 13 Ιξελασθείσης RE 16 ημών αδελφών ~ K | ημών > E 19 πιστεύσηται R πιστεύηται Thdt. Ver. | την Oc της O* 20 ϋποκρύψωσι E Thdt. (n), a. Rd. έτπκρύψωσι Ec 21 τούτων c καί > O*, nachgetragen O 24 εκκλησίας > E im Text, a. Rd. Ec 29 μη — Ιουλίου > Β

120

Apologia secunda 42, 7—43, 4. (Synodalschreiben von Serdika)

7 αγία καϊ μεγάλη συνόδφ φσνερωτέραν την εαυτών συσκευήν απέδειξαν. άπαντήC σαντες γαρ είς την Σερδών ττόλιν, ίδόντες τους αδελφού? ημών Άθανάσιον καΐ Μάρκελλον καΐ Άσκληπδν καϊ τους άλλους έφοβήθησαν είς κρίσιν έλθεϊν, και ούχ άπαξ ουδέ δεύτερον, άλλα καΐ πολλάκις κληθέντες ουκ έπήκουσαν ταϊς κλήσεσι, καίτοι πάντων ημών συνελθόντων επισκόπων καϊ μάλιστα του εΰγηροτάτου 'Οσίου του καΐ δια 6 τον χρόνον καΐ την όμολογίαν καϊ δια το τοσούτον κάματον ύπομεμενηκέναι πάσης αίδοΰς αξίου τυγχάνοντας άναμενόντων και προτρεπομένων αυτούς είσελθεϊν εις την κρίσιν, ΐν' Μ 3ζ8 Α άπερ απόντων των συλλειτουργών ημών έθρύλησαν καϊ έγραψαν κατ' αυτών, ταϋτα ' 8 παρόντες έλέγξαι δυνηθώσιν. αλλ' ουκ ήλθον κληθέντες, καθάπερ προείπομεν, δεικνύντες καϊ εκ τούτων την συκοφαντίαν εαυτών καϊ μονονουχί την έπιβουλήν καϊ συσκευήν, ίο ην πεποιήκασι, βοώντες δια της παραιτήσεως, οί γαρ θαρροϋντες οίς λέγουσι τούτοις καΐ εις πρόσωπον συστήναι δύνανται, επειδή δε ουκ απήντησαν, νομί^ομεν λοιπόν μηδένα άγνοεΐν, καν εκείνοι πάλιν κακουργεϊν έθέλωσιν, ότι μηδέν έχοντες κατά των συλλειτουργών ημών Ιλέγξαι, τούτους μεν διαβάλλουσιν άπόντας, παρόντας δε φευγουσιν. 43,1 "Εφυγον γαρ, αγαπητοί αδελφοί, ου μόνον δια την τούτων συκοφαντίαν, αλλ' ι» ότι καϊ τους επί διαφόροις εγκαλούντος αύτοϊς έθεώρουν άπαντήσαντας. δεσμά γαρ ην Β καϊ σίδηρα προφερόμενα· απ' έξοριστίας έπανελθόντες άνθρωποι καϊ παρά των έτι κατεχομένων είς έξοριστίαν έλθόντες ήσαν συλλειτουργοί, συγγενείς καϊ φίλοι δε των δι' αυτών αποθανόντων παρεγένοντο. καϊ το μέγιστον, επίσκοποι παρήσαν, ων ό μεν τα σίδηρα καϊ τάς άλύσεις προέφερεν, ας δι' αυτούς έφόρεσεν, οί δε τον εκ της διαβολής 20 2 αυτών θάνατον έμαρτύραντο. είς τοσούτον γαρ έφθασαν άπονοίας, ως καϊ επισκόπους έπιχειρεϊν άνελεΐν, καϊ άνεϊλον αν, εϊ μη έξέφυγον τάς χείρας αυτών, ΐάπέθανεν ουν Β 164 ό συλλειτουργός ημών ό μακαρίτης ' Θεόδουλος φεύγων αυτών την διαβολήν, κεκέλευστο γαρ εκ διαβολής αυτών άποθανεϊν. άλλοι δε πληγάς ξιφών έπεδείκνυντο, άλλοι δε λιμόν 3 ύπομεμενηκέναι παρ' αυτών άπωδύροντο. καϊ ταύτα ούχ οί τυχόντες έμαρτύρουν άνθρω- 26 C ποι, αλλ' έκκλησίαι δλαι ήσαν, υπέρ ων οί άπαντήσαντες καΐ πρεσβεύοντες έδίδασκον στρατιώτας ξιφήρεις, όχλους μετά ροπάλων, δικαστών άπειλάς, πλαστών γραμμάτων ύποβολάς (άνεγνώσθη γαρ γράμματα των περί Θεόγνιον πλαττομένων κατά των συλλειτουργών ημών Αθανασίου και Μαρκέλλου καϊ Άσκληπδ, ίνα καϊ βασιλέας κατ' αυτών κινήσωσι, καϊ ταϋτα ήλεγξαν οί γενόμενοι τότε διάκονοι Θεογνίου), προς τούτων so παρθένων γυμνώσεις, εμπρησμούς εκκλησιών, φύλακας κατά των λειτουργών, καϊ ταύτα Μ 3 »9 Α πάντα δι' ουδέν έτερον ή δια την δυσώνυμον αίρεσιν των Άρειομανιτών. οί γαρ ' 4 παραιτούμενοι την προς τούτους κοινωνίαν ανάγκην εΐχον πειρασθαι τούτων. ταϋτα τοίνυν συνορώντες είς στενόν εΐχον τα της προαιρέσεως * ήσχύνοντο μεν γαρ όμολογεΐν α δεδράκασι, δια δε το μη δύνασθαι λοιπόν ταϋτα κρύπτεσθαι απήντησαν είς την Σερδών 36 πόλιν, ίνα δια της άφίξεως ύπόνοιαν ως μη πλημμελήσαντες δόξωσιν άποφέρεσθαι. 5 εύγηροτάτου, darauf spielt Severus v. Autiochien an: Select letters II 2 (p. 230 Brooks), und V 4 (p. 322)

BKO RE 2 Σερδών BORE Σαρδών Κ 5 Schw. vgl. qui Hil. 13 έθέλουσι Ε* ι6 oCrrois] oOrroOs Β* αυτοί; Bc 18 συλλειτουργοί, συγγενεϊ; Op. συλλειτουργοί συγγενείς4 Hss. 20 περιέφερεν Β 21 έμαρτυρατο Ε* έμαρτύραντο Ε° 22 άπέθανεν K RE > B, mit άπέθανεν ist dec ess i t HU. falsch bersetzt, da Theodul von Traianopolis (Thrakien) nicht gestorben ist (vgl. Athan. de fuga 3, 4; S. 70, 7 u. hist. Arian. 19; M 25, 716 A), sondern nur zum Tode verurteilt war. Dem entzog er sich durch die Flucht: decessit. . f u g i e n s Hil. Thdt. gibt decessit richtig mit ανέστη (venit Cass.) wieder, Ver. macht daraus: surr exit, also darf man in άπέθανεν eine Korrektur des A. erkennen. Nach Ausweis der Listen war Theodul nicht in Serdika; die Synode f hrt ihn als besonders eindringliches Beispiel f r das Vorgehen seitens des Kaisers und der orientalischen Bisch fe an 22/23 δ ouv ~ B 24 αυτόν BO 25 ταΰτα + μίν ΚΟ 28 των + Rasur ca. 5 Buchst., συλλειτ. a. Rd. B 30 Διογνίου R 33 τ61ρασθηναι Β ττειραθηναι Β* (?) Thdt. 35 λοπτόν + έτι RE Thdt. | Σερδών BORE Σαρδών Κ

ATHANASIUS W E R K E Herausgegeben im Auftrage der Kirchenväter-Kommission der Preußischen Akademie der Wissenschaften unter Leitung von R o b e r t Casey und Hans L i e t z m a n n Die Ausgabe der Lieferungen hat begonnen mit dem Erscheinen von:

Dritter Band, erster Teil (Lieferung i und 2): Urkunden zur Geschichte des arianischen Streites 318—328 herausgegeben von Lie. Hans-Georg Opitz Zweiter Band, erster Teil (in der Reihenfolge des Erscheinens Lieferung 3. 4. 5): Die Apologien; i. De decretis Nicaenis. 2. De sententia Dionysii. 3. Apologia de fuga sua. 4. Apologia c. Arianos herausgegeben von Lie. Hans-Georg Opitz

Inhaltsverzeichnis I. Band. Die dogmatischen und asketischen Schriften i. Contra gentes. 2. De incarnatione. 3. Epistula ad episcopos Aegypti et Ijbyae. 4. Oratio I. contra Arianos. 5. Oratio II. contra Arianos. 6. Oratio III. contra Arianos. 7. De incarnatione et contra Arianos. 8. Epistula I. ad Serapionem. 9. Epistula II. ad Serapionem. 10. Epistula catholica. n. Refutatio hypocriseos Meletii et Eusebii. 12. Epistula ad Epictetum. 13. Contra Apollinarium lib. I. 14. Contra Apollinarium Hb. II. 15. In illud: qui dixerit verbum in filium dei. 16. Epistula ad Marcellinum. 17. De virginitate. 18. Testiraohia e scriptura. 19. Epistula Liberii ad Athanasium. 20. Epistula Athanasii ad Liberium. 21. Epistula ad Adelphium. 22. In illud: profecti in pagum invenietis pullum alligatum. 23. De passione et cruce. 24. Epistula III. ad Serapionem. 25. Epistula IV. ad Serapionem. 26. Oratio IV. contra Arianos. 27. In illud: omnia mihi tradita sunt. 28. De sabbatis et circumcisione. 29. Contra Sabellianos. 30. Epistula ad Maximum. 31. Vita Antonii.

//. Band. 1. Teil. Die Apologien. *i. De decretis Nicaenis. *2. De sententia Dionysii. *3. Apologia de fuga Sua. *4> Apologia contra Arianos. 5. Epistula encyclica. 6. Epistula ad Serapionem de morte Arii. 7. Historia Arianorum. 8. De synodis. 9. Apologia ad Constantium. 10. Epistula ad Johannem et Antiochum. u. Epistula ad Palladium. 12. Epistula ad Dracontium. 13. Epistula ad Afros. 14. Tornus ad Antiochenos. 15. Epistula ad Jovianum. 16. Epistula Joviani ad Athanasium. 17. Petitiones Arianorum. 2. Teil. Außerhalb der Sammlungen überlieferte Schriften. i. Festbriefe mit der historia acephala des Cod. Veron. 60. 2. Epistula I. ad Orsisium. 3. Epistula II. ad Orsisium. 4. Narratio Athanasii ad Ammonium. 5. Epistula ad Ammun. 6. Epistula ad Rufinianum. 7. Epistula I. ad Luciferum. 8. Epistula II. ad Luciferum. 9. Epistula ad monachos.

///. Band. i. Teil. Urkunden zum arianischen Streit. *i. Von den Anfängen bis zum Tode Alexanders von Alexandrien (318—328). 2. Von der Inthronisation des Athanasius bis zur Synode von Serdika (328—342). 3. Von Serdika bis zur Synode von Alexandrien 362 (342—362). 4. Von 362 bis zum 2. Konzil in Konstantinopel (381). * Erschienen.