Vocabularius optimus: Bd. I: Werkentstehung und Textüberlieferung. Register. Bd. II: Edition 9783110923698, 9783484360280


269 68 27MB

German Pages 1071 [1076] Year 1991

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Vorwort
I. Die Handschriften und Drucke
1. Die benutzten Siglen
2. Die Handschriften
3. Die Frühdrucke
4. In der Edition nicht berücksichtigte Sachglossar-Handschriften
II. Die Entstehung des Vokabulars
1. Der Autor
2. Der Text
2.1 Entstehung und Quellen
2.2 Intention und Funktion: Prolog und Dedikation
III. Zu Wirkungsgeschichte und Überlieferungsgeographie
1. Die erste Überlieferungsphase und die zeitgenössische Lexikographie
2. Die Veränderung des Textes auf dem Wege zum Frühdruck
IV. Textredaktionen und Filiation
1. Die Gliederung nach Redaktionstypen
2. Die Redaktion A
3. Die Redaktion B
4. Die Redaktion C1
5. Die Redaktion C2
6. Die Redaktion D
7. Die Gesamtfiliation
8. Charakterisierung der in der Edition nicht berücksichtigten Handschriften
V. Zur Anlage der Edition
1. Editionsgrundsätze
2. Zur Textgestaltung
3. Synopse des Aufbaus der Textzeugen
VI. Literatur
1. Handschriften- und Inkunabelkataloge
2. Werkausgaben und Quellensammlungen
3. Forschungsliteratur
VII. Register
1. Verzeichnis der in der Edition nachgewiesenen Quellen
2. Register der Versanfänge
3. Register der Lemmata
4. Register der deutschen Interpretamente
Recommend Papers

Vocabularius optimus: Bd. I: Werkentstehung und Textüberlieferung. Register. Bd. II: Edition
 9783110923698, 9783484360280

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

TEXTE UND TEXTGESCHICHTE Würzburger Forschungen

Herausgegeben von der Forschergruppe »Prosa des deutschen Mittelalters«

Ernst Bremer

Vocabularius optimus Bandi Werkentstehung und Textüberlieferung Register Unter Mitwirkung von Klaus Ridder

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1990

CIP-Titelaufhahme der Deutschen Bibliothek Vocabularius optimus / Ernst Bremer unter Mitw. von Klaus Ridder. - Tübingen : Niemeyer NE: Bremer, Emst [Hrsg.] Bd. 1. Werkentstehung und Textüberlieferung; Register. - 1990 (Texte und Textgeschichte ; 28) NE: GT ISBN 3-484-36028-3

ISSN 0174-4429

© Max Niemeyer Verlag GmbH & Co: KG, Tübingen 1990 Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Satz: pagina GmbH, Tübingen Druck: Allgäuer Zeitungsverlag, Kempten Einband: Heinrich Koch, Tübingen

ν

Geleitwort Der >Vocabularius optimus< ergänzt das von der 'Würzburger Forschergruppe' vorgelegte Editionsprogramm auf willkommene Weise. Mit ihm erhält nicht nur der zeitliche Neuansatz der spätmittelalterlichen zweisprachigen Lexikographie um die Mitte des 14. Jahrhunderts einen weiteren Zeugen, es wird auch der bisher nur durch den >Liber ordinis rerum< vertretene Typus des Sachglossars durch einen zweiten, sehr prägnanten Überlieferungskomplex ergänzt und in seiner Gestaltungsvielfalt so überhaupt erst sichtbar. Ernst Bremer stellt in seiner Ausgabe wie die Würzburger Vokabular-Editionen den Anspruch, überlieferungsgeschichtlich zu verfahren. In der praktischen Realisierung geht er einen durchaus eigenen Weg. Der Versuch, die Überlieferung 'realistisch' darzustellen, wird - bei den deutschen Interpretamenten - konsequent bis zur Graphie der Handschriften durchgeführt. Die relativ geringe Überlieferungsbreite erlaubt solche Konsequenz. So bietet sich die Chance, einen Text editorisch zur sprachhistorischen Auswertung auf allen Ebenen aufzubereiten. Es wird sich erweisen, wie weit dieser Versuch gangbare Wege auch für Weiteres eröffnen kann. Klaus Grubmüller

VII

Inhaltsverzeichnis Vorwort

1

I. Die Handschriften und Drucke 1. Die benutzten Siglen 2. Die Handschriften 3. Die Frühdrucke 4. In der Edition nicht berücksichtigte Sachglossar-Handschriften

5 7 33 36

II. Die Entstehung des Vokabulars 1. Der Autor 2. Der Text 2.1 Entstehung und Quellen 2.2 Intention und Funktion: Prolog und Dedikation

43 54 54 63

III. Zu Wirkungsgeschichte und Überlieferungsgeographie 1. Die erste Überlieferungsphase und die zeitgenössische Lexikographie 2. Die Veränderung des Textes auf dem Wege zum Frühdruck

69 71

IV. Textredaktionen und Filiation 1. Die Gliederung nach Redaktionstypen 2. Die Redaktion A 3. Die Redaktion Β 4. Die Redaktion C, 5. Die Redaktion C2 6. Die Redaktion D 7. Die Gesamtfiliation 8. Charakterisierung der in der Edition nicht berücksichtigten Handschriften

77 78 79 80 81 82 82 86

V. Zur Anlage der Edition 1. Editionsgrundsätze 2. Zur Textgestaltung 3. Synopse des Aufbaus der Textzeugen

89 91 101

VI. Literatur 1. Handschriften- und Inkunabelkataloge 2. Werkausgaben und Quellensammlungen

107 110

Vili 3. Forschungsliteratur VII. Register 1. Verzeichnis der in der Edition nachgewiesenen Quellen 2. Register der Versanfänge 3. Register der Lemmata 4. Register der deutschen Interpretamente

117

133 145 159 194

1

Vorwort Im Jahre 1847 gibt WILHELM WACKERNAGEL »zur Begrüßung der in Basel versammelten Philologen und Schulmänner« den >Vocabularius optimus< nach der Baseler Handschrift F III 211 »als Denkmal der früheren Pädagogik, als Quelle der Sprach- und Alterthumskunde« 2 heraus. Als Zeugnis eines frühen germanistischen Interesses an spätmittelalterlichen Glossaren ist WACKERNAGELS Ausgabe erst sehr spät wieder in das Blickfeld wissenschaftlicher Bemühungen um die Vokabularliteratur geraten. Nach seiner Ausgabe nehmen zwar LORENZ DIEFENBACH und MATTHIAS LEXER den >Vocabularius optimus< in das >Glossarium Latino-germanicumMittelhochdeutsche Handwörterbuch^ auf, doch findet das Werk erst ein Jahrhundert später in der Diskussion über die lexikographischen Überlieferungen des späten Mittelalters wieder Erwähnung 5 . Die Ursachen hierfür aufzudecken, hieße die Wissenschaftsgeschichte der germanistischen Mediävistik und ihrer Wertungstraditionen einzubeziehen, was im vorgegebenen Rahmen nicht sinnvoll erscheint. H U G O K U H N hat in seinem >Versuch einer Literaturtypologie des deutschen 14. Jahrhunderts< konstatiert, daß eine Systematik des Komplexes 'Sachliteratur' schwierig sei, da sie »stofflich zwar Zusammenhängendes, formal und im Gebrauch aber reichlich Disparates« 6 zu umfassen habe, daß aber im Bereich der artes liberales die neuen lateinisch-deutschen Glossare bereits in diesem Zeitraum eine außerordentliche Wirkung erzielen7. Seine im >Versuch über das 15. Jahrhundert in der deutschen Literatur< geäußerte Vermutung, daß es »verwegen erscheinen« müsse, auch der nicht-theologischen volkssprachlichen Sachliteratur - zu denen er die Glossare und Vokabulare zählt -, »eine Faszination zu unterschieben« 8 , ist noch sichtlich geprägt von jener Neuorientierungsdiskussion der Spätmittelalterforschung, welche vorher die Notwendigkeit einer neuen Literaturtypologie 'Bai ; vgl. unten die Beschreibung der Hs. WACKERNAGEL, Vocabularius optimus, S. 3. 3 DIEFENBACH, Glossarium Latino-Germanicum, S. XIX, Druck 93 ; im >Novum Glossarium Latino-Germanicum< berücksichtigt er auch die beiden Drucke des >Vocabularius optimus< (S. XXI: Κ. V. S. XXII: Ζ. V.; Κ. V. ist zu korrigieren: 1478); vgl. auch DIEFENBACH/WÜLKKER, Hoch- und niederdeutsches Wörterbuch, Sp. IX: Ζ. V. Vgl. auch GRIMM, Deutsches Wörterbuch, Bd. 5. K. Sp. XLVIII und das >Quellenverzeichnis zum Deutschen Wörterbuch^ Sp. 971. 4 LEXER, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, Bd. 1, S. XXV. 5 Vgl. POWITZ, Zu dem Glossar des Strassburger Chronisten Fritsche Closener, S. 342 u. 338. 6 KUHN, Versuch einer Literaturtypologie des deutschen 14. Jahrhunderts, S. 71. 7 Ebda., S. 72. 8 KUHN, Versuch über das 15. Jahrhundert in der deutschen Literatur, S. 90. 2

2

Vorwort

nicht erkannt hatte und dementsprechend die Einbeziehung außerästhetischen Zwecken dienender Vokabulare oder Glossare nicht zuließ9. Die vorliegende Arbeit sieht sich jenen Grundsätzen verpflichtet, die K A R L STACKMANN als methodische Schwerpunkte gegenwärtiger Spätmittelalterforschung umrissen hat: Nach ihnen kommt der Überlieferungsgeschichte zentrale Bedeutung zu; zur »Ermittlung der Funktion von Texten« bedarf es »einer Rekonstruktion ihrer Gebrauchssituation« wie auch der Analyse ihrer externen Merkmale10. Betrachtet man die Überlieferung des >Vocabularius optimusVocabularius optimus< zuzurechnen ist. Eine umfassende Untersuchung der Quellentradition des edierten Sachglossars wie auch seines Verhältnisses zu einzelnen spätmittelalterlichen Repräsentanten - insbesondere zum >Liber ordinis rerum< n und zu dem späteren >Vocabularius rerum< des Wenzeslaus Brack12 - konnte nicht geleistet werden; hier sind vorerst nur jene Spuren gesichert, die während der editorischen Tätigkeit sichtbar wurden. Die Überlieferungsdichte des >Vocabularius optimus< ist geringer als diejenige des >Liber ordinis rerum< oder gar des >Vocabularius Ex quoVocabularius optimus< im Vergleich zu anderen sicherlich zu den weniger umfangreichen. Die Überlieferungsgeschichte und die in ihr sichtbar werdenden Textmutationen bewirken jedoch Erstaunliches. Nimmt eine der frühesten Überlieferungen nur 17 Blätter ein, so umfassen spätere redaktionelle Umarbeitungen des 15. Jahrhunderts zwischen 84 und 138 Blätter, wofür nicht allein die Zunahme der Lemmata, sondern vor allem der eindringende lateinische Text verantwortlich ist; wenig später 9

Vgl. ζ. B. JANOTAS Forschungsbericht zur deutschen Dichtung des Spätmittelalters aus dem Jahre 1971. 10 STACKMANN, Schlußbericht zu >Literatur und Laienbildung im Spätmittelalter und in der ReformationszeitVocabularium de significacione nominumTexte und Textgeschichte< gefördert; dafür sei ihm wie den anderen Herausgebern gedankt. Marburg und Paderborn, im Januar 1990

15

Ernst Bremer

Vgl. auch BREMER/RIDDER, Die Edition des >Vocabularius optimusVocabularius optimus< (vorausgehen die Siglen nach den Aufbewahrungsorten der Handschriften, bei den Frühdrucken nach den Druckernamen; es folgen in Klammern die in der Edition benutzten numerischen Siglen): Bal Ba2 Bel El E2 Ml M2 M3 M4 M5 M6 R 51 52

(1) (4) (20) (2) (3) (6) (7) (10) (11) (12) (14) (13) (5) (17)

53

(18)

Stl St2 W1 gz

(8) (9) (19) (15)

jk

(16)

Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität, Cod. F III 21 Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität, Cod. A V 33 Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Mgq 1106 Engelberg, Stiftsbibliothek, Cod. 122 Engelberg, Stiftsbibliothek, Cod. 122 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4394 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 7683 München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 687 München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 655 München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 653 München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 649 Rom, Bibliotheca Vaticana, Cod. Pal. lat. 1784 Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. HB VIII 7 Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. HB VIII 23 Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet, et phil. 2° 30 Straßburg, Stadtbibliothek, Ms. Carthaus 4° Straßburg, Stadtbibliothek, Ms. Β 102 Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 3591 Frankfurt, Stadt- und Universitätsbibliothek, Inc. Qu. 879 (Katalog, Nr. 2994) Frankfurt, Stadt- und Universitätsbibliothek, Inc. Qu. 1074 (Katalog, Nr. 2995)

6

Handschriften- und Drucke

Sachglossarhandschriften, die in der Edition keine Berücksichtigung finden, aber partielle Ähnlichkeiten mit dem >Vocabularius optimus< aufweisen: Be2 L M7 M8 M9 Pa Sa Τ W2 Wo

Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Mgq 558 London, British Library, Add. 15110 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4350 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 24532 München, Universitätsbibliothek, 4° Cod. ms. 758 Paderborn, Erzbischöfliche Bibliothek, Cod. Ba 16 Salzburg, Erzabtei St. Peter, Cod. b VIII 12 Trier, Stadtbibliothek, Cod. 1218/2053 Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 14351 Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibliothek, Cod. Heimst. 692

Quellenhandschriften 1 : Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität, Cod. F I 22 (>Novus GrecismusEquivocaNovus GrecismusBrevilogusMagnae DerivationesNovus GrecismusNovus GrecismusEquivoca IIVocabularius optimus< wird Closener nach der Ausgabe KLAUS KIRCHERTS, der >Novus Grecismus< nach dem Clm 13123 zitiert.

7

2. Die Handschriften

Bal (1) Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität, Cod. F III 21 Pergament

1 + 27 Bl.

24x16,3

Luzern 1328-30

Alte Blattzählung 1-23 ; 24-27 ungezählt. Das vorgesetzte Pergamentblatt enthält auf der Vorderseite ein Inhaltsverzeichnis des >Vocabularius optimus< von jüngerer Hand 2 ; Rückseite: Dedikation des Iohannes dictus Kotman de Luceria3. Schriftraum: 19 χ 11-12; der >Vocabularius optimus< ist zweispaltig geschrieben; 37 Zeilen; gotische Buchminuskel der 1. Hälfte des 14. Jh.s, eine Hand; Vorsatzblatt: Geschäftskursive der 1. Hälfte des 14. Jh.s, rubriziert. Bl. Γ Lombarden; Bl. 23v-24v leer. Restaurierter Einband, brauner Lederüberzug; 1 Schließe und 2 Beschläge fehlen. Im Spiegel des hinteren Deckels Torso einer Federzeichnung. Außenseite des hinteren Einbanddeckels : Vocabularius optimus Et est breuis summa epistolaris dictaminis. Herkunft: Im Vorderdeckel eingeklebter Besitzervermerk: (Q)uis hoc inveniet, fratri Alberto ordinis predicatorum basiliensium reddere debet. Darüber 7-zeiliges Fragment eines liturgischen Textes: Kursive der 1. Hälfte des 14. Jh.s; Ähnlichkeit mit der Hand des Engelberger Codex 1224, die in diesem auch den >Vocabularius optimus< schreibt. Weitere Besitzereinträge: Bl. 23r Liber fratrum predicatorum Basiliensium. Bl. 27" § Iste liber est fratrum ordinis predicatorum conuentus Basiliensis. Datierung: Der in der Dedikation genannte Herzog Friedrich von Österreich stirbt am 13.1.1330; da Johannes Kotman 1329 erstmals in Konstanz als doctor puerorum nachweisbar ist, wird der Brief 1329/30 geschrieben worden sein; einiges aus seinem Inhalt spricht dafür, daß das Vokabular noch in Luzern abgeschlossen wurde5.

2

Es enthält 45 Einträge; WACKERNAGEL zählte irrtümlich 48. Die Aufteilung der nachfolgenden Edition in 55 Kapitel entspricht den Kapitel-Kennzeichnungen des Vokabulartextes. 3 Text der Dedikation s. S. 43f. 4 Vgl. unten die Beschreibung der Handschrift. 5 Hierzu ausführlicher S. 54.

8

Handschriften- und Drucke

Mundart: hochalemannisch (Luzerner Schriftdialekt) 6 . Literatur: Kurze Beschreibung bei WACKERNAGEL, Die altdeutschen Handschriften der Baseler Universitätsbibliothek, S. 53-54. Die Handschrift wird erwähnt von SCHMIDT, Die Bibliothek des ehemaligen Dominikanerklosters in Basel, Nr. 451 ; POWITZ, Zu dem Glossar des Straßburger Chronisten Fritsche Closener, S. 324, 388; POWITZ, Zur Überlieferung des Closener-Glossars, S. 215; H Ä N G E R , Mittelhochdeutsche Glossare, S. 30.

Inhalt: l r -23 rb >Vocabularius optimus< Γ Prolog: Omnis intellectiua notitia de nouo. . . Vokabular: Caput haupt Crinis haur Vertex scheiteil. .. - est celum Empireum § Et extra illud nichil est, sed illic anime beatorum et nouent ordines angelorum et deus benedictus in sécula seculorum Amen. Älteste Handschrift des Vokabulars; Redaktion A. Die Interpretamente sind durch Querstriche an das Lemma gebunden ; häufig eingestreute Merkverse. Abdruck: WACKERNAGEL, Vocabularius optimus. DIEFENBACHS >Glossarium Latino-Germanicum< (S. XIX, Druck 93) und G R I M M S »Deutsches Wörterbuch< (Quellenverzeichnis zum Deutschen Wörterbuch, Sp. 971, 986) benutzten WACKERNAGELS Ausgabe.

25r-26v >Ars epistolaris dictaminis< Ars epistolaris dictaminis ordinatrix breuis et facilis precognita gramatica regulari. . . Incipit epistolaris dictaminis summa breuis Ars. . . - per exercicium conuertat in habitum vsualem. § ars ualet bene Darunter von jüngerer Hand : Hec epistolaris ars valet nichil. . .

Ba2 (4) Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität, Cod. A V 33 Papier

294 Bl.

29 χ 20,5

1. Η. 15. Jh.

Mehrere der 61 Teile dieser Handschrift waren, wie aus dem einheitlichen Wasserzeichen und der alten Foliierung zu ersehen, Hauptstück eines anderen Codex, der auseinandergerissen und in den vorliegenden Codex A V 33 neu eingebunden worden ist. 6

Der sprachliche Befund stimmt im wesentlichen mit demjenigen BRANDSTETTERS für die Luzerner Kanzleisprache der I. Periode überein; vgl. BRANDSTETTER, Die Luzerner Kanzleisprache, S. 241-253.

Die Handschrift Ba2

9

Herkunft: Dominikanerkloster Basel; alte Signatur auf dem hinteren Innendekkel: III lib. G. Datierung: Der Sammelband kann nicht vor 1430 zusammengebunden worden sein, da in diesem Jahr 3 der aufgenommenen Predigten des Johannes de Ragusio in Rom gehalten wurden7; einige Teile des Bandes sind datiert: Der >Vocabularius Ex quo< (Bl. 123RA-217VB) ist im Jahre 1417 8 geschrieben; Bl. 2 5 Γ enthält die Jahreszahl 1424. Ein Fragment des > Vocabularius Ex quo< (Bl. 86 R -122 R ) ist um 9 1 4 2 5 / 2 6 entstanden . HÄNGERS Begründung für die Datierung des ehemals selbständigen Codex auf ca. 1420 ist nicht stichhaltig, da alle Zeitangaben, die er zitiert, offensichtlich nicht aus den Teilen der Sammelhandschrift stammen, die früher einmal zu dem selbständigen Codex gehörten. Mundart: ostalemannisch10. Literatur: Beschreibungen der Handschrift bei BINZ, Die deutschen Handschriften der Öffentlichen Bibliothek der Universität Basel, S. 43-54; GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 296-302; HÄNGER, Mittelhochdeutsche Glossare, S. 23-24; SCARPATETTI I, Nr. 121. Nach der alten Foliierung gehören folgende Teile zum ehemals selbständigen Codex : 218ra-236va >Vocabularius optimus< Assit in principio sancta maria meo. Vocabula capitis et aliorum men(!)brorum. Caput haupt Crinis här Vertex schaitel. . . - Hora stund Momentum Punctum stundner. Nota, quod sequens prohemium debet in principio illius libri, vbi incipit Caput. Omnis congnicio intellectiua a preexistenti fit cognicione. . . Explicit des nachgestellten Prologs: . . .et primo occurruntpueris informando exponere recte ydioma uulgare, et in primo capitulo vocabula significancia membra hominis siue partes eius. Explicit huius operis. Deo gratias. Das Vokabular ist in zwei Kolumnen zu je zwei Spalten geschrieben; Schriftraum: 25x15,5-16,5; die Interpretamente werden durch Querstriche an das Lemma gebunden; 37-46 Zeilen. Von etwas späterer Hand sind häufig Zwischenüberschriften an den Rand geschrieben {de oculis, lege hic de ore, de membris corporis vsque ad finem corporis. . .). Älteste Handschrift der Redaktion B.

7

GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 296. Ebda. 9 HÄNGER, Mittelhochdeutsche Glossare, S. 24. 10 Vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 mit weiterer Literatur; VOCABULARIUS Ex QUO. Überlieferungsgeschichtliche Ausgabe I, S. 53. 8

10

Handschriften- und Drucke

236vb >Nomina ferarum secundum metrum< (mit 40 Interlinearglossen) Nomina paucarumn sunt hinc socianda ferarumn.. . - XII Copulon speriolum (aichorum) reliquorumu do tibi nullum. Vgl. VOLLMANN, C a r m i n a B u r a n a , N r . 134; WALTHER, I n i t i a 11930 m i t weite-

rer Überlieferung. vb

236 -237r >Nomina volucrum secundum metrum< (mit Interlinearglossen) Hinc volucres celi referamXi sermone fideli. . . - XVIII iungoque ossifragum (bainbrúchel) de reliquis do tibi nullum. Vgl. VOLLMANN, C a r m i n a B u r a n a , N r . 133; WALTHER, I n i t i a 8186.

237r >Nomina siluestrorum lignorum secundum metrum< Ecce stilo digna ponam siluestria ligna. . . - XVI Isiàm (mispelbàm) postremo qua crescit in arbore pono. Mit Interlinearglossen. Vgl. WALTHER, Initia 5151 mit weiterer Überlieferung. r

241 -250vb Vocabularius zum Missale, lat.-dt. Incipit exposicio vocabulorum super missale secundum alphabetum Abba pater lieber vatter Ab aquilone von dem kalten lant Abduci ablaiten. . . - Uter büttrich Utero ir lip Utinam wolt gott. - Explicit exposicio vocabulorum super missale secundum alphabetum. Vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 (39b) mit weiterer Überliefer u n g ; SCHNEIDER, c g m 501-690, S. 4 0 4 ( c g m 683, 23) u. S. 4 0 6 ( c g m 684, 2). r

41 -46rb Vocabularius lat.-dt. Incipit exposicio vocabulorum psalterii et ymnorum secundum alphabetum Abeam hingàn Ab ethere von dem gestirn Ab extraneis von den üsren. . . - Zelavi ich han früntschaft gemacht Zelatus verhelen vel hassen Zelus minne vel zom Explicit exposicio vocabulorum psalterii et ymnorum secundum alphabetum. Vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 (39b) mit weiterer Überlieferung.

11

paucarum] paucas Hs. ferarum] feras Hs. 13 Copulo] Conpulo Hs. 14 reliquorum] reliquos Hs. 15 referam] référant Hs. 12

11

Die Handschrift Ba2

47 r -51 ra Vocabularius lat.-dt. Incipit exposicio vocabulorum sequencinarii secundum alphabetum Abfuit er ist von in gewesen Abstersit sii triicknot vel abwist Absumitur ez wird vernosszen. . . - Contutum gesichert Contractus förchtet Conmiscens vermischen Explicit exposicio vocabulorum sequencenarii secundum alphabetum. 29 r -40 vb Vocabularius lat.-dt. Aba16 proprium nomen viri Abeunte hin gand Ab exactoribus von den abzerrer. . . - Vastantibus den zerbrechern Uberius genuhsamer Uber fruchtbär. Fortsetzung Bl. 21 ra-21va : Vectem rigel Vehiculus schlitt Barr wagen. . . Zelotes Zàbulon proprium nomen terre vel tüfel Zizania ratt vel unkuttv. ll r a -12 r a Inhaltsverzeichnis der vorausgehenden Vokabulare: Registrum vocabulorum. . . Et primo vocabula capitis. . . Incipit Registrum vltimorum vocabulorum. . .

Bei

(20)

Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Mgq 1106 Papier

33 Bl.

19,8x14,4

15. Jh.

Foliierung von jüngerer Hand; Bl. 3 Γ und 33v unbeschrieben. Schriftraum 11 χ 17,3-18; Zeilenzahl schwankend: 31-37. Das Vokabular ist in zwei Kolumnen, die anderen Teile sind einspaltig geschrieben. Vorbesitzer: Anton Birlinger, Bonn. Mundart: westschwäbisch. Literatur: Kurze Beschreibung bei DEGERING, Kurzes Verzeichnis der germanischen Handschriften, II, 186.

Inhalt: Γ Signatur und Besitzerstempel: Ex Bibl. Regia Berolin. Γ >Notata theologica
Tabula confessionis< Peccatum cordis. Peccatorum aliud cordis oris operis obmissionis. gitado Delecta tion Consensus. . . 2rb Peccata oris. . . 2va Peccata operis. . .

Co-

Vgl. Enumerado peccatorum ab Alberto posita, Johannes Gerson, Opera omnia, Bd. 3, S. 125-127, Z. 3. 5ra_29rb >Vocabularius optimus< (C)aput höpt Crinis hàr Vertex scheitel. . . - Vicia wiken Viola fiel Viperina naterwrcz. Redaktion D; zu Beginn eines jeden Kapitels ist Raum für 3-zeilige Lombarden freigelassen; durchgehend von einer Hand, schwäbische Bastarda. 29 va -30 vb >Composita verborum< Deputo inputo subputo deputo disputo conputo beschniden. . . 31 va -33 rb Deponentien nach Synonymen geordnet Circa varia deponentia. . .

El

(2)

Engelberg, Stiftsbibliothek, Cod. 122 Pergament

144 Bl.

18,7x14,6

Engelberg

1. H. 14. Jh.

Neue Blattzählung 1-144. Schriftraum 13,5x11,5; 22-25 Zeilen. Kursive der 1. Hälfte des 14. Jh.s; mehrere, etwa gleichzeitige Hände. Alter Einband, Kalbslederüberzug; Lederbandschließen fehlen. Rubriziert; Bl. Γ Initiale blau ausgemalt. Mundart: höchstalemannisch19. Literatur: Kurze Beschreibung bei GOTTWALD, Catalogue codicum, S. 132. Die Handschrift wird erwähnt bei B R U C K N E R , Scriptoria Medii Aevi Helvetica, Bd. 8, S. 72; G R U B M Ü L L E R , Vocabularius Ex quo, S. 300; H Ä N G E R , Mittelhochdeutsche Glossare, S. 46f.

18 19

delectatio] dilectatio Hs. Vgl. BARTSCH, Alt- und Mittelhochdeutsches aus Engelberg, S. 66-68.

13

Die Handschrift El

Inhalt: Γ - 1 1 Γ >Liber Glossarum< (Glossarium Ansileubi) A litera in omnibus (gentibus) ideo maior est literarum. . . Abba sirum nomen est et significai latine pater. Abbacia aptigiia. . . - expliciunt glossae. Zisma ungeloube Zelo idem est quod ferventer petere vel invidere vel invi tari. Gekürzte Fassung mit einigen deutschen Interpretamenten. Vgl. LINDSAY, Glossarla latina, Bd. 1.

11Γ Verwandtschaftsnamen; militärische Fachausdrücke Filius adoptivus est quem aliquis sibi in filium adoptai. . . - Manipulum ducentorum est militum exercitus. Legio habet LX centurias. Fortsetzung Bl. 112r"v Consulatio ratfragunga. . . - Destituii entsaste. 11Γ Reimglossar, lat.-dt. Oscito geinnen Stemito nafzen Singulto noschen. . . Vgl. WALTHER, Initia 13518.

112V-115r >Formulae litterarum< Litera notarli20 § Officialis curiae Constantiensis plebanis in N. . . Salutai vos vicarius singularis amicus adiutor meus, cuius (...)praesentibus, sto contentus. valete bene. 115r-137r >Vocabularius optimus< Incipit aliud vocabularium21 Caput höbt Crinis har Vertex scheitel. . . Salarmoniacum Salgemmna Salpetra Tapsia lutersaltz. Redaktion A; der Schluß (Kap. 52-57) fehlt. 137r-141v >Abstractum-Glossar< Item Incipit aliud vocabularium. Abstractum abgezogen vel abgescheiden velgefriget Accidens zuual vel eins wesens schin. . . - Optimas id est optimus. Sorecht id est electe vinee. Noy id est mente. Vgl. ILLING, > A b s t r a c t u m - G l o s s a r < .

141v-144r >Vocabularius optimus< ( = E2); s. u.

20 21

notarii] notorii Hs. vocabularium] vocabolorum

Hs.

14

Handschriften- und Drucke

E2

(3)

Engelberg, Stiftsbibliothek, Cod. 122 (siehe E l ) Dieser Torso eines >Vocabularius optimus< enthält nur die Kap. 1-2 und Teile der Kap. 4-5 : 141 v -144 r >Vocabularius optimus< Aliud vocabolarium Caput höbt Crinis har. Vertex scheitel. . . - Redimiculum gezierti huba Torques halsring Armilla armringg velperichelis.

Ml

(6)

München, Bayerische Staatsbibliothek, C l m 4394 Papier

199 Bl.

21 χ 15,5

M. 15. Jh.

Neue fehlerhafte Foliierung; Schriftspiegel 10-11,3 χ 14-14,6; Zeilenzahl in den einzelnen Stücken sehr stark schwankend zwischen 14 und 42, >Vocabularius optimus< 27-42. Mehrere Hände in schwäbischer Bastarda. Illustrationen : Bilder der Temperamente, der Welt, der Tierkreise und Monatsbilder; ob die Illustrationen der Handschrift dem >Meister von 1477< zuzuordnen sind, bleibt vorerst ungeklärt; vgl. STANGE, Deutsche Malerei der Gotik, S. 46; BREDT, Der Handschriftenschmuck Augsburgs im XV. Jahrhundert, S. 87f. Herkunft: St. Ulrich und Afra in Augsburg; vorderer Innendeckel: P.P. Benedictorum Lib. et Imp. Monasterii SS Udalrici et Ä f f rae Augustae Vindelicorum ; hinterer Innendeckel: aug. S. Ulr. 94. auf eingeklebtem Papierstreifen; Bl. 60 r : Explicit per manus fratris balthasar .k. augustensis. Datierung: Terminus ante quem ist das Jahr 1477, in welchem Wilhelm de Rang den Band zusammenstellt; dieser am 30.1.1451 (Bl. 192v) geborene und vor 1500 in St. Ulrich und Afra in Augsburg als Mönch tätige Wilhelm de Rang schreibt u. a. nekrologische Notizen im Kalendarium am Anfang der Handschrift ; vgl. MGH, Necrologia Germaniae, T. I, S. 120-128; KIESSLING, Bürgerliche Gesellschaft und Kirche in Augsburg, S. 260 A. 23. Der letzte datierte Eintrag von seiner Hand (Bl. 182v) stammt vom Oktober 1518. Mundart: schwäbisch. Literatur: Kurze Beschreibung bei HALM, Catalogus codicum latinorum, T. I, P. II, S. 187; GÄRTNER, Das Stadtratsgedicht Heinrichs von Rang, S. 4ff. A. 30; GRASSHOFF, Leibesübungen in den Planetenkinderbildern, S. 223 Nr. 18.

D i e Handschrift M l

15

Inhalt: l r -56 v Verschiedene astronomische und astrologische Kaiendare mit Erläuterungen; Bl. 15r-19v Illustrationen zum Verlauf der Sonnen- und Mondbahnen : Elipsis lune, Elipsis solis. Vgl. HAUBER, Planetenkinderbilder und Sternbilder, S. 83 f.

57r-60r Ostertagtext Salue preclara celorum regina advocata. . . - fideliter morienti adesto conferens celestia Amen. BISCHOFF, Mittelalterliche Studien, Bd. II, S. 207, A. 64.

60v Schreibervermerk zu den astrologischen Tabellen 61r leer 6 Γ Federzeichnung: Die beiden Gelehrten Vgl. LEHMANN-HAUPT, Schwäbische Federzeichnungen, S. 224.

62r-78v Abhandlung über die Natur der Planeten und der Sternbilder Feliciter tractatulus de constellatione et sperarum natura incipit. Aristoteles et pilosophi ceteri scribentes de naturis. . . Es sind 7 Bilder der Planeten in die Handschrift eingeklebt, die ausführlich beschrieben sind bei HAUBER, Planetenkinderbilder und Sternbilder, S. 116ff.

79 Γ -10Γ Abhandlung über die Winde, Kometen und Erdteilbezeichnungen r 101 -108r Die Monatsnamen Ianuarius est primus mensis anni Et dicitur Ianuarius quia ianue cusios. . . 108v-111r Die Jahreszeiten De quatuor temporibus anni. Nunc uero pauxillum erimus tractaturi de quattuor temporibus anni. . . 11 Γ - l 14v Die Temperamente des Menschen Modo sequuntur quatuor complexiones hominum Mit Federzeichnungen: BREDT, Der Handschriftenschmuck Augsburgs im XV. Jahrhundert, S. 87.

114v-133r Aderlaßtraktate u. a. medizinische Traktate Signa membra corporis Flebothomiae. . . 115r v Aderlaßmann und Aderlaßfrau Vgl. MACKINNEY, Medical Illustrations in Medieval Manuscripts, P. II, S. 154.

16

Handschriften- und Drucke

Zwischen 133 und 134 ein leeres ungezähltes Bl. 134r leer. 134v Kleinere pharmazeutische Abhandlungen über Pflanzen 135r-143r Beschreibungen von Krankheiten Incipiunt descriptores morborum in corpore humano existentium. . . Allopicia est casus capillorum. . . 143v-150r Pflanzennamen und Beschreibung der Heilwirkungen Croceus gelb Spongia schwam Plantago wegrach Mentum kiin Sambucus holer Maxilla wang. . . 150v-153r Mnemotechnischer Traktat Que conferunt et que obsunt memorie. . . - industria et Consilio probati medici indigere cognoscerem. Vgl. HAJDU, Das mnemotechnische Schrifttum des Mittelalters, S. 83 A. 59.

153r-154r Contra fibrös. Item bibergail zu erstoß vnd thu ain fliessent. . . 154v-155r leer 155v Nachtrag über die Heilkraft der Pflanzen 156r-159r Lapidarium De lapidibus preciosis et proprietatibus eorum Ex lapidario Occultas lapidum. . . v 159 -160v leer 160v-174v Lateinisches Pflanzenglossar Anisum quod alio nomine ciminum dulce dicitur. . . Zwischen 161 und 162, desgleichen zwischen 174 und 175 je ein leeres ungezähltes Bl. 175r-178v >Vocabularius optimus< Caput hapt Crinis har Vertex schaittel. . . - Farmacum Aposima Malaxia salb Es sind nur 4 Kap. der Redaktion Β überliefert. 179r leer 179v-182v Abhandlungen über verschiedene Maße Zu ainer maß trinken winn VIII lot galler vnd lot vitrolium oder kupffer. . . 183r leer 183v Chronikalische Notizen über die Jahre 1403-1411 und 1490-1492 184r Lateinisches Preisgedicht De Imperatore frederico Cum girus celi et solis. . . 184r-185r Lateinische Abhandlung über den Beatus huchaldus 185v-186v Nomina de etate

17

Die Handschrift Ml

187r-189r Lateinische Abhandlungen über die Apostel und das Wirken Christi v 189 -192v Chronikalische Notizen zur Weltgeschichte seit der Geburt Christi r 193 -194r Deutsche Gedichte Ich sas ains mais bey erberen leutten Die tätten mich mit Worten treutten Vnd gar framtlichen bitten. . . 194v-195v Fortsetzung der chronikalischen Notizen von 189v-192v 196r Zahlenverse Versus ad cronicam valentes A 400 Possidet a numero quingentos ordine recto. . . 196v-198r dt. und lat. Notizen 198v-199r Federzeichnungen: Entwürfe von Wappen

M2 (7) München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 7683 Papier

136 Bl.

21,5 χ 14,7

2. Η. 15. Jh.

Wie sich aus der auf den Bll. 117-119 (6-8), 122 (12), 124-125 (16-17), 126-128 (20-22) vorhandenen alten Blattzählung und den Textlücken ergibt, fehlen 7 Bll. (1 Bl. zwischen Bl. 1 1 3 / 1 1 4 , 1 Bl. zwischen Bl. 1 2 1 / 1 2 2 , 2 Bll. zwischen Bl. 1 2 2 / 1 2 3 , 2 Bll. zwischen Bl. 1 2 5 / 1 2 6 , 1 Bl. nach Bl. 128). Schriftraum 1 7 X 1 1 - 1 2 ; Zeilenzahl schwankend: 11-15 im Hymnarius, 32-38 in den Vokabularien. Herkunft: Die Handschrift stammt aus Indersdorf

(283).

Mundart: schwäbisch. Literatur:

HALM,

Catalogus codicum latinorum,

T . I, P. III, S. 186.

Inhalt: l r -12 v Hymnus zur Sonntagsmatutin OSB. (mit Interlinearglossen) Primo dieerum omnium quo mundus extat conditus uel quo resurgens conditor nos morte vieta libérât22... r 13 -56v Hymnus zur Sonntagsvesper OSB. (mit Interlinearglossen) Incipit ymnarius et primo de saneta trinitate O lux beata trinitas et principalis vnitas. . . 22

libérât] liberei Hs.

18

Handschriften- und D r u c k e

57r-78v Sequentiarius (mit Interlinear- und Marginalglossen) Grates nunc omnes reddamus domino deo. . . Vgl. CHEVALIER, Repertorium hymnologium, Nr. 7 3 9 0 . Parallelüberlieferung u. a. Frankfurt StUB, Ms. Leonh. 9, Bl. 259rb-334vb und Ms. Leonh. 10 Nr. 3, Bl. 40r-76rb.

79r-100v Petre summe christo pastor et paule gencium doctor Ecclesiam. . . 101ra-112rb Vokabular zum Missale Abba pater lieber vater ab aquilone von kalt lant abduci ablaiten. . . Vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301, 39b; SCHNEIDER, cgm 501-690, S. 404 und S. 406 mit weiterer Überlieferung; vgl. auch Ba2, Bl. 241r-250vb.

112va/b Vokabular zum Psalterium Abeam hingàn Ab etere von dem gestirn. . . Vgl. 46rb.

GRUBMÜLLER,

Vocabularius Ex quo, S. 301, 39b; vgl. auch Ba2, Bl. 4 Γ -

113ra-128vb >Vocabularius optimus< Caput haupt Crinis haur Vertex schaitel. . . - Scrobs Fouea Lama grub. Redaktion B; das Vokabular ist zweispaltig geschrieben; Lemma und Interpretamente sind häufig durch Striche miteinander verbunden. Die beiden vorausgehenden Vokabulare sind in ähnlicher Weise auch in Ba2 um den >Vocabularius optimus< gruppiert. Vgl. MONE, Teutsche Glossare und Glossen, Anzeiger 8, Sp. 101 ; GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301, 39b.

129r"v leer 130r-136r Johannes de Garlandia, >Summa metrica de poenitentia< (mit ausführlichen Randkommentaren) Peniteas cito peccator cum sit miserator iudex et sunt hec quinqué tenendo tibi. . . Vgl. WALTHER, Initia 1 3 5 6 4 ; MICHAUD-QUANTIN, Les petites encyclopédies, (Index); WORSTBROCK, Johannes de Garlandia, Sp. 619FF.

19

Die Handschrift M3

M3 (10) München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 687 Papier

144 Bl.

21,6x14,7 Schwaben

I.V. 15. Jh.

Neue Blattzählung 1-144, alte Foliierung 1-109 auf den Bll. 2-110. Unbeschrieben: Bll. 123, 126, 127r, 137r, 138v, 139v, 143v, 144r. Wasserzeichen: 1408, 1414-1415. Schriftraum: 17-18 χ 10,5-11,7; einspaltig, 33-45 Zeilen. Schwäbische Kursive, durchgehend von einer Hand; Nachträge von zwei weiteren Händen aus der 1. und der 2. Hälfte des 15. Jh.s. Rubriziert; 3-5zeilige rote Lombarden. Alter Einband mit fehlender Schließe und Beschlägen; Pergamentspiegel im Vorder· und Rückendeckel mit einem kanonistischen Text (14. Jh.). Herkunft: Eingeklebtes Exlibris von Diessen 1735 im Vorderdeckel; vgl. MBK III, S. 105. Mundart: schwäbisch; die Nachtragshände mittelbairisch. Literatur: SCHNEIDER, cgm 501-690, S. 411-412 (ausführliche Beschreibung der Handschrift); GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 (erwähnt die Handschrift).

Inhalt: l r -143 r >Vocabularius optimus< l r v Register Incipiunt tabule capitulorum de vocabulis notabilioribus rerum creatarum23 a deo et primo de homine. . . 2r Beginn des Vokabulars Caput/-tis est membrum animalis, in quo omnium sensuum tarn exteriorum quam interiorum organa ponuntur. . . Τ Caput haupt Crinis haur [31] Vertex schaitel. . . - 142r Nasturcium cress Nepta kacenwadel Nigella ratt. 142r-143r werden weitere Pflanzennamen von einer 2. Hand nachgetragen: Nux pontica haßelwrz. . . - Vitis weinreb Zeduario zitwár. Eine 3. Hand macht kleinere Nachträge Bl. 109M10V, 120v-122r, 124v-125r, 140r. Redaktion C, ; große Übereinstimmung mit cgm 653,2 (M5) und cgm 655,2 (M4). Am Schluß der Kapitel häufig Platz für Nachträge. r 143 Lat.-dt. Glossar Emptor kauf er Emptrix kauferin Dens zan Dentigo zanflaisch. . . - Frigida aqua kúl waser. 23

creatarum]

creaturarum

Hs.

20

Handschriften- und Drucke

144v Zwei medizinische Rezepte Contra morbum dencium. . . - Sume grónen galicenstain. . . - mit dem soltu dem ding weschen.

M4 (11) München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 655 Papier

1 + 481 Bl.

28,5x20,5 Ostschwaben 1427

Neue Blattzählung 1-480, überspringt 1 Bl. zwischen 346-347. Unbeschrieben: Ir, 432, 434r, 442v. Schriftraum: 19-23 χ 14,6-16; 31-41 Zeilen; einspaltig, ab Bl. 332v (>Vocabularius optimus Vocabularius Ex quo< mit mittelbairischen Merkmalen. Literatur: SCHNEIDER, cgm 501-690, S. 334-336 (ausführliche Beschreibung der Handschrift).

Inhalt: Γ Anfang des Hymnus >De spinea corona< Ave rosa spinispuncta. . . Vgl. CHEVALIER, R e p e r t o r i u m h y m n o l o g i u m , Nr. 2085 ; h r g . v. MONE, La-

teinische Hymnen des Mittelalters, Bd. 1, S. 180, Nr. 136.

Γ-33Γ >Vocabularius Ex quo< Ex quo uocabularii auctentici uidelicet Hugwicio, Katholicon, Preuilagus, Papias aliique codices sunt in cooperacione preciosi. .. Aid est sine wulgariter von. ..-me Zorobabel est magister Babilonis m s Zoticus/ca/-cum, id est uitalis. Redaktion Me; identisch mit cgm 653,1; vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 90, 149; VOCABULARIUS EX QUO. Überlieferungsgeschichtliche Ausgabe I, S. 78f. ; STAHL, Text im Gebrauch (künftig Texte und Textgeschichte. 30.).

21

Die Handschrift M 4

331 v -443 vb >Vocabularius optimus< 331 v -332 r Register Incipit tabula capitulorum libri de vocabulis notabilioribus aliarum creaturarum deo Et primo de homine. . . 332va CaputZ-itis est membrum animalis, in quo omnium sensuum tarn exteriorum quam interiorum organa. . . 333rb Caput habt Crinis harr Vertex schayttel. . . - Nasturcium cress Nepta kázenwadel Nigella ratt. Redaktion C,. Starke Übereinstimmungen mit cgm 653,2. GRUBMÜLLER, ra

Vocabularius Ex quo, S. 3 0 1 erwähnt die Hs.

rb

444 -480 Briefformular-Sammlung Kung kayser Allerdurchleichtigester, fursten und herren. . . Des soit du mercken, ist der du da schreiben wild über dich. . . - und mein erben und die selben unlaistenden purgen. Explicit vocabularius secundum ordinem alphabeti quem secuntur privilegia. Anno etc. XXVIIo. Sammlung von Titeln, Formeln, Anleitungen, Brief- und Urkundenmustern; die meisten Brief- und Urkundenmuster sind in Nördlingen ausgestellt. 480 v Anfang eines Schuldbriefes; nachgetragen von anderer Hand Jörg von Sunthem (eine Urkunde Ulrichs von Sontheim).

M5

(12)

München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 653 Papier I + 439B1. 2 9 , 8 x 2 0 Westbayern 2. V. 15. Jh. Neue Blattzählung 1-436, zählt nicht 2 leere Bll. zwischen 319-320, 1 leeres Bl. zwischen 433-434. Außerdem unbeschrieben: 319v, 423v, 424r, 425\ 435r-436r. Der >Vocabularius optimus< weist alte Foliierung auf: 1-114 auf Bl. 321-434. Gegen Bl. 428 ist ein Urkundenstreifen aus dem 15. Jh. geklebt (Egerdach bei Laufen, Obb. genannt). Schriftraum: 21-22,7 χ 12,5-13,3; 33^t0 Zeilen. Einspaltig, ab Bl. 32Γ ^Vocabularius optimusVocabularius optimus< stärker schwäbisch. L i t e r a t u r : SCHNEIDER, c g m 5 0 1 - 6 9 0 , S. 3 3 1 - 3 3 2 ( a u s f ü h r l i c h e B e s c h r e i b u n g

der

Hs.). Inhalt: l r -319 r >Vocabularius Ex quo< Ex quo vocabularii auttentici videlicet Hugwicio, Katholicon, Previlagus, Papyas aliique codices sunt in cooperacione preciosi. . . A id est sine wulgariter von. .. - m t Zorobabel est magister Babilonis m s Zoticus/caAcum id est Vitalis. Redaktion Me; vgl. auch cgm 655,1 ; GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 90, 1 4 9 ; VOCABULARIUS EX QUO. Ü b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t l i c h e A u s g a b e I, S. 7 8 ;

STAHL, Text im Gebrauch (künftig Texte und Textgeschichte. 30.).

320 r -434 vb >Vocabularius optimus< 320 rv Register Incipit tabula capitulorum libri de vocabulis notabilioribus aliarum creaturarum deo Et primo de homine. . . 321ra Caput/-itis est membrum animalis, in quo omnium sensuum tarn exteriorum quam interiorum organa. . . 32l v b Caput haubt Crinis har Vertex schaytel. . . - Nasturcium creß Nepta kaczwadel Nigella ratt. Redaktion C,. Die Lageneinteilung und die alte Foliierung des Vokabulars lassen vermuten, daß der >Vocabularius optimus< ursprünglich selbständig war; am Ende der Kapitel Platz für Nachträge freigelassen. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 erwähnt die Hs.

Innenseite des Rückendeckels: 2 Verse Si male fecisti conspice wulnera Cristi. . . Vgl. WALTHER, Proverbia 28605.

M6 (14) München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm 649 Papier

I + 597 B1.

30x21,5

Augsburg

1468

Neue Blattzählung 1-599, springt von 524 auf 526 bzw. von 564 auf 566. Schriftraum: 21,5-24x 13,7-16,5. 35-49 Zeilen; einspaltig. Bastarda durchgehend von der Hand des Caspar Rudolf in Augsburg. Rubriziert; 7-12zeilige rote Ini-

23

Die Handschrift M6

tialen. Restaurierter Einband; im Vorderdeckel eingeklebtes Inhaltsverzeichnis, 18. Jh. Herkunft: Bl. Γ Fratrum monasterii BVM in Undenstorff

1647.

Datierung: Bl. 526r Finitus est liber iste per me Caspar Rudolf scolaretti tunc temporis Auguste anno domini M°CCCC0LXVIII°post festum Udalrici (1468 nach 4. Juli). 594v Completum est hoc opus per me Caspar cognomine Rüdolf scolarem tunc temporis Auguste anno domini M°CCCC°68 próxima die ante festum sánete martiris Afre (6. August 1468). Der Schreiber Caspar Rüdolf konnte bisher nicht verifiziert werden, jedoch ist der Familienname Rudolf in Augsburg im 15. Jahrhundert mehrfach belegt: in der Regel handelt es sich um Mitglieder des städtischen Patriziats 24 . Mundart: ostschwäbisch. Literatur: SCHNEIDER, egm 501-690, S. 323-326 (ausführliche Beschreibung der Hs.); STEINMEYER/SIEVERS, Die althochdeutschen Glossen, Bd. 4, S. 504-505, Nr. 296; BERGMANN, Verzeichnis der althochdeutschen und altsächsischen Glossen, S. 55, Nr. 441.

Inhalt: l r -526 r Johannes von Gabiingen, >Vocabularius fundamentarius< Sancii spiritus assit nobis gracia. . . A in omnibus gentibus et ligwis est littera prima. . . Aaron frater Moysi et interpretatur mons fortis vel mons fortitudinis. . . - zuzindis interpretatur consilium vel consiliatrix. Zuzim interpretatur consiliantes. . . Explicit vocabularius, qui merito vocatur fundamentarius, qui dat unicuique fundamentum ad omnes alios libros. Finitus est liber per me Caspar Rudolf. . . (s. o.) Vgl. KIRCHERT/POWITZ, Johannes von Gablingen.

526 v -527 r Versus de volucribus, bestiis, arboribus, piscibus z. T. mit dt. Interlinearglossen Hic volucres celi referam sermone fideli. . . - allée balena, esox, angwilla murena. V g l . WALTHER, I n i t i a 8 1 5 3 ; w e i t e r e L i t e r a t u r b e i SCHNEIDER, e g m

501-690,

S. 3 2 4 .

527 v -528 r Hermannus de Schildis >Modus legendi< Si quis autem desiderai studio iuris operam dare omnia servare debet. . . - ista autem hie posila ante in vocabulario pro noviter incipientibus studere sufficiant. 24

Vgl. KIESSLING, Bürgerliche Gesellschaft und Kirche in Augsburg, S. 190, 227, 281.

24

Handschriften- und Drucke Vgl. d i e L i t e r a t u r b e i SCHNEIDER, c g m 5 0 1 - 6 9 0 , S. 325. r v

528 ~

De libris utriusque juris lus est ars boni et equi scilicet scientìa per quam discernitur bonum a malo. . . Ad agnicionem autem librorum legis et canonis sciendum. . . ad nichil fundata sunt iura nisi ut mores hominum corrigantur. 529 r -594 v >Vocabularius optimus< Sequitur de partibus, que sunt in corpore humano, η t Caput hàpt Est membrum animalis, in quo omnium sensuum tarn exteriorum quam interiorum organa. . . η s Caluicium f quin Caluicies glatz. . . - Napium Sinapis senff. . . Et quandoque pro confeccione cibali ex huiusmodi semine conposita et confecta. Redaktion C2. Die Handschrift bietet den größten Lemmabestand der >Vocabularius optimusVocabularius optimus< (Augsburg, Günther Zainer, nicht nach 1474 [gz]). ra 595 -595vb Numeralia Semel Bis Ter. . . Singuli Bini Trini. . . Simplum Duplum Triplum. . . Simplex Duplex Triplex. . . - Nonoduplex. 596ra-598va Derivationes Hee derivaciones sunt ex Hug(ucione). Aurora dici tur ab eos. . . - Xiromirum mira dicitur ab amarus. Xpc in crisma. Exzerpte aus den >Derivationes< des Hugutio von Pisa.

R (13) Rom, Bibliotheca Vaticana, Cod. Pal. lat. 1784 Papier

84 Bl. 15x22,5 Schwaben M. 15. Jh.

Alte Foliierung bis Bl. 66 (/xv); ein ungezähltes Vorsatzblatt mit alter, gestrichener Signatur 1293 ; die Handschrift ist durchgehend von einer Hand geschrieben; zweispaltig; Zeilenzahl schwankend: 34-39; Schriftspiegel 11,5 χ 16,5. Alter Ledereinband, auf dessen Vorderseite eingepreßtes Wappen mit Inschrift: Ott Heinrichs 1558. ; Bl. Γ von jüngerer Hand Vocabularius ; Bl. 84r, 85v Schriftproben von mehreren, etwa gleichzeitigen Händen. Mundart: schwäbisch. Literatur: BARTSCH, Die altdeutschen Handschriften, S. 197 Nr. 397.

25

Die Handschrift R

Inhalt: l r -84 r >Vocabularius optimus< (C)aput est membrum animalis, in quo omnium sensum tarn exteriorum quam interiorum Organum ponitur. . . Γ Caput houpt Crinis har Vertex schater. . . - Aquila adler Ardea Asida Aurifresius raigel Blacta Berneta glisuogelli Bibio winmuk Bombix sidenwurmili Bubo húwe Redaktion C, ; große Übereinstimmung mit cgm 653,2 und cgm 655,2. Auch hier werden - wenn auch nach anderen Gliederungsprinzipien die lat.-dt. Wortlisten in den derivatorischen Text eingefügt. Gelegentlich werden Lemma und Interpretament mit Querstrichen verbunden. 84v Register zum vorausgehenden Vokabular Homo xiii Pater xiiii Lana xv. . . - Propheta Ixi Iudex Ixii Littera Ix(iii) Das unvollständige Register (13-63) gibt nicht die Kapiteleinteilung des vorausgehenden Textes wieder, sondern orientiert sich an der Abfolge der lat.-dt. Wortlisten.

S1 (5) Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. HB VIII 7 Papier

184 Bl.

30x21

1436

Bl. Γ (Vorsatzblatt) Fragment einer deutschen Urkunde vor dem Gericht von Schönnberg (Schömberg, Kr. Balingen). Bl. 184r (Nachsatzblatt) Fragment eines astronomischen Zirkels, süddeutsch, 14./15. Jh.; auf der Rückseite erklärender Text. Schwäbische Bastarda, durchgehend von einer Hand. Herkunft: Die Handschrift ist aus der Dombibliothek Konstanz in die Klosterbibliothek Weingarten (Sig. : Κ 20) gelangt; Bl. 2r Monasterii Weingartensis anno 1630. Datierung: Bl. 151ra Explicit vocabularius per me Cûnraudum Schultetum de Schemberga in vigilia Nicolaii anno domini MCCCCXXXVI" 1436° (5. Dezember 1436). Nach den Investiturprotokollen der Diözese Konstanz wird einem Conr. Schulthaiß 1437 die Katharinenpfründe in Schömberg verliehen25.

25

Vgl.

KREBS,

Die Investiturprotokolle der Diösese Konstanz, S. 769.

26

Handschriften- und Drucke

Mundart: schwäbisch. Literatur: BUHL, Codices philologica, S. lOf. (ausführliche Beschreibung der Hs.); LÖFFLER, Die Handschriften des Klosters Weingarten, S. 128.

Inhalt: 2ra-151ra >Vocabularius Ex quo< Ex quo vocabularii varii autentici videlicet Hugwitio Katholicon Prephylogus Papias aliique codices in comparacione sunt preciosi. . . 2rb A in omnibus gentibus et ligwis est littera prima. ..-ms zoticus/ca/-cum id est Vitalis s ρ zota lapp Explicit vocabularius per me Cunraudum. . . (s. o.). R e d a k t i o n : W , P ; v g l . GRUBMÜLLER, V o c a b u l a r i u s E x q u o , S; 9 7 ; VOCABULARIUS

Ex QUO. Überlieferungsgeschichtliche Ausgabe I, S. 93.

151rb-151v leer 152ra-170rd >Vocabularius optimus< Prolog Omnis congnicio intellectiua fit praeexistenti cognicione uel intellectiua vel sensitiua. . . Vokabular Caput hopt Crinis har Vertex schaitel. . . - Cherobin chorus splendens Seraphin brinnender kor Filicitas Beatitudo ewigsâlikait. Explicit. Redaktion Β. In zwei Kolumnen zu je zwei Spalten geschrieben; gelegentliche Querstriche zwischen Lemma und Interpretament. MONE, Teutsche Glossare und Glossen. Anzeiger 6, Sp. 218f.; POWITZ, ZU dem Glossar des Strassburger Chronisten Fritsche Closener, S. 339 A. 49. ; GRUBMÜLLER, V o c a b u l a r i u s E x q u o , S. 9 7 , 3 0 1 . ra

171 — 172va Proverbia pilosophorum et sapientium luuenis stans in timore et parentum in amore. . . - Expliciunt moralia dogmata pilosophorum. Vgl. WALTHER, Initia 10030 mit weiterer Überlieferung; vgl. auch MORAWSKI, Les diz et proverbes des sages, S. 17-28 (mit 38 der 50 hier überlieferten Proverbia).

172™ Verse Septem sunt genera stultorum Qui tantum minatur. . . Vgl. WALTHER, Initia 15691; abgedruckt bei W. WATTENBACH, Anzeiger 17 (1870), S. 36.

Septem sunt curialitates mundi In privato sobrietas. . . Septem sunt incurialitates mundi Nimia loquacitas in conuiuio. . .

27

Die Handschrift SI

Vgl. WALTHER, Initia 9 0 6 5 mit weiterer Überlieferung. 174 r a -180 v b Vocabularius Psalterii Beatus vir Abiit von geng Deorsus ablöff. qualis eben glich. Explicit.

. . - Coeterne

eben éwig

Coe-

Vgl. Ba2 Bl. 41 r -46 rb ; weitere Überlieferung in clm 7683 (113), Bl. 112 va/b . 180v-181ra Item psalmo dicit omnis consumacionis. . . - bona pro malis deinde bona pro bonis mihi retribuii. Et sic est finis huius libri. 181 ra/b Vocabularius Adam interpretatur homo uel terrenus Abel luctus vel pauor. . . - Augusti reges Romanorum. Nur Buchstabe A. Vgl. Basel Cod. Β IX 31, Bl. 209 ra ; Stuttgart Cod. theol. et philos, quart 508, Bl. 116r. 181 v -189 v leer; 184rv s.o.

S2

(17)

Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. H B VIII 23 Papier

170 Bl.

29x21

Wiblingen

1441

Schriftraum: 20,5-23 χ 15-16; zweispaltig, 35-43 Zeilen; Bastarda von zwei Händen; zwei- bis achtzeilige rote Lombarden; Bl. 3 ra achtzeilige blaue Initiale. Ledereinband mit einer Schließe; Pergamentspiegel mit Fragmenten eines Lektionar-Sakramentars (12. Jh.). Herkunft: Bl. Γ Wiblinger Signatur /. C. 83\ Bl. 3 r am oberen Rand Wiblingen. Die Handschrift war von 1822-1885 im Wilhelmsstift Tübingen.

Monasterii

Datierung: Der »Vocabularius Ex quo< wird 1441 in Wiblingen von dem Wiblinger Professen Siegfried Serán von Friedberg geschrieben, der im Wiblinger Profeßverzeichnis als Seyfrid de Fridberg vertreten ist26. Bl. 118rb Explicit vocabularius bonus et compendiosus scrip tus per me fratrem Syfridum serán de fridberg professum in Wiblingen finitus in vigilia assumeionis virginis Marie anno domini M°CCCC°XLI° (14. August 1441).

26

Vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 97 A. 2.

28

Handschriften- und D r u c k e

Mundart: schwäbisch. Literatur: BUHL, Codices philologica, S. 40f. (ausführliche Beschreibung der Hs.); KELLER, Verzeichnis altdeutscher Handschriften, S. 61 (dort unter der Nr. 108 noch als Hs. des Tübinger Wilhelmsstiftes mit der Signatur X. 35 aufgeführt). HANDSCHUH, Zur Geschichte der Bibliothek des Wilhelmsstiftes in Tübingen, S. 155ff.; MBK I, S. 428.

Inhalt: l r s.o. Γ-2 ν leer 3ra—118rb >Vocabularius Ex quo< Ex quo vocabularii autentici Hugwicio Katho(..). . . - m t Zorobabel videlicet iste magister babilonis Zoticus/-a/-um id est Vitalis. Explicit vocabularius bonus et compendiosus scriptus per fratrem Syfridum Scrun de Fridberg. . . (s.o.) Redaktion: S, W ; vgl. GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 97; Ex QUO. Überlieferungsgeschichtliche Ausgabe I, S. 93.

VOCABULA-

RIUS

118va-13 2ra >Vocabularius optimus< De membris humani corporis Caput hopt Crinis haur Pilus idem. . . Millium merhirsen Millolocum Haiden sorder Mellecocum wnderlcle. Redaktion D. Das Herbarium am Schluß des >Vocabularius optimus< hat nur geringe Übereinstimmung mit der sonstigen Überlieferung des Kapitels 50: De graminibus et herbis. 132rb-132va Nota grammatica secundum Ysidorum primo ethymologiarum sic describitur. Grammatica est recte loquendi sciencia. .. - Et noticia praesentis libri subordinatur phylosophie sermoncionali etc. vb 132 -168vb Lateinisches Vokabular A in quantum est ponitur nominaliter tria. . . - Expliciunt dictiones equiuoce expositorie. Adueniente deo descendit nuncius alto Gabriel ex solio. . . 169ra/b (L)ittera est minima pars vocis. . . - vnde dicitur ab ana quod est. . . Unvollständig; vgl.

169v-170v leer

ISIDOR,

Et.

1,3 ;4;17.

29

D i e Handschrift S3

S3

(18)

Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet, et phil. 2° 30 Papier

201 Bl.

30,5x21,5

1437

Alte Foliierung 1-201 auf den Bll. 2r-200r. Schriftraum: 21,5-26,5 χ 15; durchgehend zweispaltig; Zeilenzahl 42-52. Rote Lombarden, häufig Raum für Initialen freigelassen. Auf den Spiegeln Reste von zwei Pergamenturkunden (1438 u. 1444). Datierung: Bl. 70rb Explicit vocabularius hebraycus Anno 1437. Georgi. Mundart: schwäbisch. Literatur: IRTENKAUF/KREKLER, Codices poetici et philologici, S. 30f. (ausführliche Beschreibung); MONE, Teutsche Glossare und Glossen, Anzeiger 6, Sp. 213f.; POWITZ, Zur Geschichte der Überlieferung des Engelhus-Glossars, S. 105f.; GRUBMÜLLER, Vocabularius Ex quo, S. 301 erwähnt die Hs.; BERG/WORSTBROCK, Engelhus, Dietrich, Sp. 560.

Inhalt: Γ

Vocabularius. Alpha et O. . . (die weiteren sechs Zeilen kaum noch lesbar) Γ Register 2ra-139ra. 189ra-197vb Dietrich Engelhus, >Vocabularius quadriidiomaticus< I-IV mit obd. Interpretamenten 2ra-61vb Vocabularius biblicus 63ra-70rb Vocabularius hebraicus 72ra-128va Prolog und Vocabularius latinus 129ra-139ra Vocabularius graecus 189ra-197vb Vocabularius theutonicus 139va-142va Juristisches Glossar 142vb-151rb >Vocabularius optimus< 142vb Register 143ra Incipit vocabularius quartus de homine et pertinentibus ad usus hominis. Primo de partibus hominis. Caput houpt Crinis här Vertex schaitel. . . - Tremulus assp Thus wirochbòm wel fructus Vlnus fulbom. Redaktion D. Am Beginn eines jeden Kapitels Raum für zweizeilige nicht ausgeführte Lombarden. ra 152 -161va Johannes Marchesinus, Mammotrectus super Bibliam I: Mt-Jo; Epistulae Pauli (Ro-Hebr)

30

Handschriften- und Drucke

161va-165ra Johannes Marchesinus,

Mammotrectus super Bibliam II

6.11.12.

165rb va Notizen und Verse zur Orthographie 165vb-166ra Katechetische Verse, dt. 166v leer 167ra-183r Johannes Marchesinus, Mammotrectus super Bibliam (Epist. cann., Api.); II 1-3.7-10.13-18. 167ra-168rb Vokabular zum Neuen Testament, Epistulae cannonicae, Api. 184r-188v leer 198va-200va Glossare: (A)dditiones quedam pro vocabulariisprecedentibus 200va b Regulae orthographiae Die Bll. T, 62, 70v, 71v, 15lv, 166v, 20l r sind ebenfalls leer; Bl. 71r Federproben; Bl. 20 Γ nicht identifizierbare Ergänzungen zum vorausgehenden Vokabular.

Stl (8) Straßburg, Stadtbibliothek, Ms. Carthaus 4° Papier 15. Jh Die Handschrift ist verbrannt. Der >Vocabularius optimus< befand sich am Ende; nur die ersten fünf Lemmata mit ihren deutschen Interpretamenten sind bei M O N E , Teutsche Glossare und Glossen, Anzeiger 6, Sp. 339 wiedergegeben. Datierung: 15. Jh. (nach M O N E ) . Caput hopt Crinis hör Vertex scheitel Vertibulum wirbel Pilus ein hör. . . Es folgte offenbar ein lat.-dt. Verbarius.

St2 (9) Straßburg, Stadtbibliothek, Ms. Β 102 Papier 1432 Die Handschrift ist verbrannt. Datierung: Bl. 163, am Ende des Verbarius: Expliciunt genera verborum et conjugationes scripta et completa feria IV. post Martini anno domini MCCCCXXX secundo. (15. November 1432).

31

Die Handschrift St2

Nach M O N E , Teutsche Glossare und Glossen, Anzeiger 6, Sp. 339ff. befanden sich in der Handschrift mehrere Vokabulare: Bl. 130 >Vocabularius optimusAbstractum-Glossar< abstractum abgezogen abgeschaiden accusativus ein ziival oder dez Wesens böseheit in der materien. . . (nach MONE, Sp. 342f.) Bl. 163 Verbarius abcedo ich abegang acscido ich absnide absilio ich abspringe absorbeo ich us suffe. . . (nach MONE, Sp. 341) Bl. 183-302 Fritsche Closener, Vocabularius Aaron arone herba abacus entwerf to f f el abactus vertribener abba vatter. . . (nach MONE, Sp. 340f.) Vgl. GRUBMÜLLER, V o c a b u l a r i u s E x q u o , S. 61 ; FRIEDRICH/KIRCHERT, F r i t -

sche Klosener, Sp. 1227.

W1 (19) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 3591 Papier

183 Bl.

15x22

Unvollständige Foliierung der Handschrift auf 154 Bll. ; tatsächlich umfaßt sie 183 Bll.: 3 jüngere Vorsatzbll. und die 11 folgenden Bll. ohne Foliierung; es folgen 111 Bll. mit alter Foliierung; zwischen Bl. 48 und 49 alter Foliierung 1 ungezähltes Bl. ; zwischen Bl. 27 und 28 alter Foliierung 2 ungezählte Blattfragmente; es folgen 43 Bll. mit ausschließlich jüngerer Foliierung, wobei 9 leere Bll. nicht mitgezählt sind; 3 jüngere Nachsatzbll. ohne Foliierung; außerdem sind unbeschrieben: Bl. 41v-47r, 74v, 77r-86v. Bl. 110v Federproben. Zeilenzahl schwankend: 34-45; Schriftspiegel 10-11,7 χ 16,5-18,5. Mehrere Hände des 15. und 16. Jh.s; rubriziert; neuer Einband. Mundart: mittelbairisch. Literatur: Tabulae codicum manuscriptorum, Bd. III, S. 28.

32

Handschriften- und Drucke

Inhalt: l r -110 r Sermones de festis Domini et Sanctorum Vorausgehen zwei nicht foliierte Bll. mit dem Inhaltsverzeichnis : Item sermo de sancto Johanne ewangelista. . . - Item sermo de iusticia et chorea Γ Sermo de Sancto Johanne ewangelista primus Sequere me Johannes. . . 111ra-127rb >Vocabularius optimus< (C)aput hawpt Crinis har Vertex schayttel. . . - Nigella ratt Plantago wegreich Papuer mähen. Expliciunt vocabula rara. . . per manus friderici. Redaktion D. Das Vokabular ist in zwei Kolumnen durchgehend von einer Hand geschrieben, die sich in der Handschrift sonst nicht wiederfindet; die Interpretamente werden gelegentlich durch Querstriche an das Lemma gebunden; am Anfang eines jeden Kapitels Raum für nicht ausgeführte Lombarden. 127v Tabula numeri cardinales, ordinales etc. Singulus Vnum Bini Duo. . . - mille millies centies mille00 etc. r 128 -142v Johannes de Indagine, Vocabularium synonymicum secundum ordinem alphabeticum Abdico/-aui/-atum id est nego/-as Abiungo/-aui/-atum id est iungo. . . - zelus amor zelus invidia zelus idem vocatur. Expliciunt vocabulorum genera Johanis de Indagine 143r-154v Tractatus grammaticalis (in Hexametern) Scribere qui nescit, nullum putat esse laborem; Tres digiti scribunt totum corpusque laborat11. . . - dicitur palladium, id est ymago vel figura vel ymago paliáis

27

Vgl. WALTHER, Proverbia 27691.

33

3. Die Frühdrucke

gz (15) Augsburg, Günther Zainer, nicht nach 1474 138 Bl.

fol. (a-η10 o 8 )

Literatur: CLAES, Bibliographisches Verzeichnis, Nr. 4; COPINGER, Supplement to Hain's Repertorium bibliographicum, III 6326; GOFF, Incunabula in American Libraries, V 322; GUCHMANN, Der Weg zur deutschen Nationalsprache, 2. Teil, S. 94 passim; BOHONOS/SZANDOROWSKI, Incunabula, 5678; HÄNGER, Mittelhochdeutsche Glossare, S. 90-92 ; PELLECHET, Catalogue général, 2803 ; SAJÓ/SOLTÉSZ,

Catalogus Incunabulorum, 3504. Exemplare: 1. Basel, UB (Inc. 235). 2. Berlin SB (VOULLIÉME, Die Inkunabeln, 51). 3. Bethesda, Nat. Libr. of Medecine. 4. Budapest, BN (695). 5. Esztergom, Eccl. metr. (S. 1. a. I 303). 6. Frankfurt, StUB (Inc. qu 879). 7. St. Gallen, Stiftsbibliothek (1496). 8. Göttingen, UB (4° Ling IV 3 4 3 0 Incunab). 9. Kopenhagen, KB (MADSEN, Katalog, 4215). 10. Krakow, UB Jagiellonska (Inc. 1673). 11. Leipzig, UB (GÜNTHER, Die Wiegendrucke, 192). 12. Lindau, Stadtbibl. Ca I 130 (BURMEISTER/DOBRAS, Wiegendrucke, S. 29 [Faks.] u. S. 31 [irrtümlich als Vokabular des Wenzeslaus Brack bezeichnet]). 13. London, BL (IB 5564 + 5565; PROCTOR, An Index, 1576). 14. München, BSB (2° Inc. s.a. 1238 + 1239 + 5 4 9 ° / 2 ) ; das Exemplar s. a. 1239 wurde 1474 rubriziert. 15. München, UB (2° Inc. germ. 18). 16. New Haven, Yale Univ. Libr. 17. New York, Grolier Club. 18. Nürnberg, G e r m . Mus. (Inc. 15257 + Ν 28; HELLWIG, Inkunabelkatalog, 937 + 938).

19. Paris BN (g X5 + X 220). 20. San Marino (Calif.), Henry E. Huntington Libr. (MEAD, Incunabula, 973). 21. Stuttgart, WLB (Incun. 16095 A. 53 fol HB). 22. Washington, Libr. of Congress. 23. Williamstown (Massachusetts), Williams College Chapin Libr. 24. Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl. (30.5. Gram fol). 25. Zürich, ZB (2.62d)28.

Inhalt: >Vocabularius optimusVocabularius rerumVocabularius optimus< ist seit WACKERNAGEL in der Literatur üblich; erst in jüngerer Zeit kam es zu Verwechslungen: CLAES (Bibliographisches Verzeichnis der deutschen Vokabulare und Wörterbücher, S. 33 u. ö.) bezeichnet damit den >Vocabularius optimus Gemma vocabulorum meritodictumVocabularius optimus< findet sich auf dem Einbanddeckel der ältesten Überlieferung (Bai). Jüngere Inkunabelkataloge bezeichnen das Werk nach dem Incipit der beiden Frühdrucke: Registrum vocabulario sequentis ; vgl. auch die gelegentliche Bezeichnung Vocabularius bonus für den >Vocabularius Ex quo< (s. u. S. 72).

Vgl. die Wiedergabe durch WACKERNAGEL, Vocabularius optimus, S. 4. Luceria] Lucia WACKERNAGEL. 4 seruitorum] Seruitorum Hs. 5 virili] viri Hs. ; virum WACKERNAGEL. 6 igitur] Igitur Hs. 7 Sueuorum] sueuorum Hs. 8 continentem] fehlt Hs. 9 Quod] quod Hs. 10 quia] quod WACKERNAGEL. 11 attamen] At tarnen Hs. 12 quia] quod WACKERNAGEL. 3

44

Die Entstehung des Vokabulars

et nepotulis vestris prodesse poterit, quos habetis et habebetis literaliter instruendis, igitur 13 illorum intuitu piacere debet et velut gratum munusculum acceptari. Et ex hoc sequitur, quod et vos debeatis ex honestatis arbitrio reddere donatori gratitudinis vices pias: pro filiis suis aliquibus ad ecclesiastica officia promouendis concedere primarias preces vestras, vel pocius ex liberalitate principatus ipse beneficia concedere et causas ipsius et filiorum suorum secundum iusticiam deffendere et fouere, vt sic virum, id est virilem animum demonstretis viriliter principando, et mereamini expectare mercedem a principe prineipum, in cuius dicione nec est beneficium nec 14 pluralitas prineipatuum, sed est vnus solus princeps deus benedictus in sécula seculorum.

Die gleiche Hand schreibt auf Bl. 23rb am Ende des Vokabulars: Veniam petit editor super eo, quod non omnes dicciones prescripte latine sunt ad theutonicum vulgare translate nam causa subfuit, quia uel res significate per eas non sunt vulgaribus bene note uel non sunt conuenienter ad ydioma Sueuorum translate 15 .

ging davon aus, daß der Brief unecht sei und daß aus ihm weder Zeit noch Ort der Abfassung erschlossen werden könnten; ein Herzog Friedrich von Österreich habe nicht existiert16. Wenden wir uns zunächst der Intitulatio zu: WACKERNAGEL hatte irrtümlich Magister Iohannes dictus Kotman de Lucia statt Lucerla gelesen. Die Urkunden des Kantons Luzern weisen für das 1 3 . / 1 4 . Jahrhundert hinreichend nach, daß die Bezeichnung Luceria für Luzern durchaus üblich ist17. Schon POWITZ vermutete, daß der Iohannes dictus Kotman identisch sein müsse mit dem von STELLING-MICHAUD aus einer Luzerner Urkunde vom Jahre 1 3 1 8 zitierten Iohannes scolasticus Lucernensis et notarius communis oppidi Lucernensis ad negocia maioraxi. Tatsächlich findet der Name Johannes Kotman(n) in zahlreichen Urkunden des Staatsarchivs des Kantons Luzern, des Stiftsarchivs des Klosters im Hofe zu Luzern und anderer schweizerischer Archive Erwähnung. Da erst jüngst wieder Schwierigkeiten auftraten, die unterschiedlichen Belege den verschiedenen Personen des Namens Johannes Kotman(n) zuzuordnen19, sei hier das Material zusammengestellt, das zur WACKERNAGEL

13

igitur] Igitur Hs. beneficium nec] bonrm; (bonum ?) Hs. WACKERNAGEL: non est bonum. ,5 Vgl. WACKERNAGEL, Vocabularius optimus, S. 4. 16 WACKERNAGEL, Vocabularius optimus, S. 4f. 17 Ein Beispiel aus der häufiger zitierten Luzerner Urkunde vom 8. Juli 1318: districtus de Luceria ·, Qw 1,2 Nr. 933: Staatsarchiv Luzern, Fase. 17 (Mailand), 3; vgl. S. 45 A. 26. 18 STELLING-MICHAUD, L'université de Bologne, S. 197 u. Α. 7; vgl. auch POWITZ, Zur Überlieferung des Closener-Glossars, S. 215 A. 2. " Vgl. SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. 14

Der Autor

45

prosopographischen Rekonstruktion des Lebenslaufes und zur Identifizierung des Vokabular-Autors zu diskutieren ist: 1301 Johannes de Luceria testis'. Student der Universität Bologna20 1314 (Dezember 12) loh. Kotman : In einer Luzerner Urkunde macht der Rat der Stadt gegen Kuma und Mailand u. a. 40 Pfd. geltend, die sie Johannes Kotman als ungerechtfertigten Zoll abgefordert haben21 1315 (Mai 17) magister Iohannes scolasficus Lucernensis: Zeuge einer in Obereschenbach ausgestellten Urkunde22 1315 (Juni 4) meister Johans Kotman: Zeuge einer in Luzern ausgestellten Urkunde des Walther von Engelberg, Almosner der Luzerner Hofkirche 23 1317 (Mai 13) meister Johans Kothman : Zeuge einer in Luzern ausgestellten Urkunde des Konvents von Neuenkirch 24 1317 (Juni 4) meister Joh. Kotmann : Zeuge einer Luzerner Urkunde25 1318 (Juli 8) magistro Iohanni dicto Kotman scolastico Lucernensis et communis Lucernensis ad negocia maiora notario publica. . . ego predictus magister Iohannes scolasticus Lucernensis et notarius communis oppidi Lucernensis ad negocia maiora : Schultheiß und Rat der Stadt Luzern erteilen vor dem Notar der Stadt, Johannes Kotman, Vollmachten zur Aufnahme eines Darlehens bei Mailänder Kaufleuten ; Johannes Kotman siegelt die Urkunde 26 1319 (August 3) meyster Johans der schulmeister: Zeuge einer vom Kloster im Hofe zu Luzern ausgestellten Urkunde 27 1315-1320 magister Johannes. . . Johannes Chotman nomine Walteri custodis, fratri sui. . . magister Jo. : Johannes Kotman vergibt als Stellvertreter des Küsters im Kloster im Hofe zu Luzern Güter28 1323 (Januar 28) Papst Johann (XXII) veranlaßt, daß dem Johann, Sohn des 20

Acta nationis Germanicae universitatis Bononiensis 351,32: vgl. KNOD, Deutsche Studenten in Bologna, Nr. 2 1 7 6 ; K N O D liest Lucenia; S T E L L I N G - M I C H A U D gibt einmal Lucerna wieder (L'université de Bologne, S. 197 Α. 8), ein andermal Lucenia (Les juristes suisse à Bologne, S. 287). SCHULER, Geschichte des südwestdeutschen Notariats, S. 77 liest Lucernia. 21 Qw 1,2 Nr. 743. 22 Qw 1 , 2 Nr. 7 6 5 . Druck: Gfr. 2, S. 2 4 2 ; Urkunden Beromünster II, Nr. 3 2 0 ; vgl. SCHULER, Die Notare Süd Westdeutschlands, Nr. 711; WEBER, Beiträge zur altern Luzerner Bildungsund Schulgeschichte, S. 46. 23 Qw 1,2 Nr. 776. Druck: Gfr. 7, S. 71; vgl. SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. Walther von Engelberg wird 1317 Abt des Klosters Engelberg, vgl. auch S. 55. 24 Qw 1,2 Nr. 885. Druck: Gfr. 5, S. 181; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungsund Schulgeschichte, S. 47; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. 25 Gfr. 7, S. 71 ; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 47. 26 Qw 1,2 Nr. 933. Druck: Archiv 20 (Urkunden), S. 15ff.; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 47 ; STELLING-MICHAUD, L'université de Bologne, S. 197; SCHULER, Geschichte des südwestdeutschen Notariats, S. 77. 27 Qw 1,2 Nr. 993. Druck: Gfr. 19, S. 159; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungsund Schulgeschichte, S. 47; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. 28 Qw 11,3, S. 11-13: Kloster im Hofe zu Luzern, Kusteramtsrodel.

46

Die Entstehung des Vokabulars

1323 1324

1324 1325 1326 1327

1328 1329

1329 1330 29

Walter dicti Kotman (Hotman) eine Domherrnstelle zu Chur mit Anwartschaft auf eine Pfründe verliehen wird 29 (Juni 30) magistro Iohanne rectore scolar(ium) Lucern. : Zeuge einer in Ottenbach ausgestellten Urkunde 3 0 meister Johans, Korherren zu Kur: Kustos Walther Kotman findet einen Rodel, der seinem Bruder Johannes durch den Almosner in Luzern, Walther von Engelberg, überantwortet worden war 31 (Mai 8) meister Johans, der schülmeister ist unsers gotzhuses: Zeuge einer in Luzern ausgestellten Urkunde 3 2 (August 24) meister Johans der schülmeister·. Zeuge einer in Luzern auf dem Hof ausgestellten Urkunde 3 3 (November 24) magistro Ioanne scolastico : Zeuge einer in Luzern ausgestellten Urkunde 3 4 (Mai 30) Abt Walther und der Konvent von Engelberg erklären in einer in Engelberg ausgestellten Urkunde, daß sie von Magister Johannes Chotman von Luzern eine Vergabung erhalten haben; erwähnt werden auch seine Gattin Bertha und ein Sohn 35 (Dezember 29) Johannes Kotman als iudex et canonicus ecclesie in einer vom geistlichen Gericht des Bistums Chur ausgestellten Urkunde 3 6 (nach November 17) Magister Iohannes dictus Kotman de Lucerla : Johannes Kotman ordiniert den Domherrn Iohannem filium magistri Iohannis patrui sui in Chur 37 meister Jo., der nu zu Kostenz ist : Eintrag im Kusteramtsrodel des Klosters im Hofe zu Luzern durch Walther Kotman 3 8 (April 20) meister Johans richter ze Cur: Johannes Kotman siegelt eine Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur 3 9

Qw 1,3 Nr. Ν 79. Qw 1,2 Nr. 1165. Druck: Gfr. 20, S. 163; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungsund Schulgeschichte, S. 47; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. 31 Qw 1,2 Nr. 1254; Qw 11,3, S. 31. 32 Qw 1,2 Nr. 1201. Druck: U R K U N D E N Z Ü R I C H X, Nr. 3879; vgl. W E B E R , Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 47; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711. 33 Qw 1,2 Nr. 1295. Druck: Gfr. 8, S. 261; vgl. KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde V,l, S. 56; WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 4 7 ; S C H U LER, Die Notare Süd Westdeutschlands, Nr. 711. 34 Qw 1,2 Nr. 1355; vgl. Gfr. 10, S. 260f.; KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde V,L, S. 355ff. ; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711 gibt irrtümlich Q w 1,2 Nr. 1395 an. 35 Qw 1,2 Nr. 1381. Druck: Gfr. 54, S. 243; vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungsund Schulgeschichte, S. 47. 36 CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51 u. 121 (Stiftsarchiv St. Gallen, Kloster Pfäfers). 37 Qw 1,2 Nr. 1486. Druck: MOOR, Die Urbarien des Domkapitels zu Cur, S. 32f. 38 Qw 11,3, S. 23; vgl. auch ebda., S. 6. 39 MOHR/MOOR, Codex diplomaticus II, Nr. 228. 30

Der Autor

47

1330 (April 20) meister Johans richter ze Cur: Johannes Kotman siegelt eine weitere Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur 4 0 1330 (Juli 1) iudex ecclesie Curiensis: Johannes Kotman als geistlicher Richter in einer Churer Urkunde 4 1 1331 (September 29) richter zu Kur : Eintrag in das Klosteramtsrodel des Hofes zu Luzern durch Kustos Walther, den Bruder des Johannes Kotman 4 2 1332 (Januar 2) magister Iohannes dictus Kotman, doctor puerorum in Const. : Johannes Kotman und sein Bruder Walther Kotman treffen in Luzern einen Entscheid über die Klage eines Klerikers 43 1334 (Oktober 11) magister Johans den richter. . ., alle Chorherren ze Cur: Verpflichtungsurkunde des Bischofs und des Kapitels des Bistums Chur 4 4 1335 (Dezember 20) maister Johans von Lutzern, richter zu Cur siegelt eine Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur 45 1336 (August 9) magister Johannes dictus Kotman de Luceria iudex et canonicus ecclesie Curiensis·. Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur 46 1337 (Oktober 17) mag. Johannes de Lucer(i)a, iudex ecclesie Curiensis siegelt eine Churer Urkunde 4 7 1338 (März 29) Johannes Kotman als iudex ecclesie Curiensis in einer Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur 48 1338 (August 13) magister Johannes dictus Kotman de Luceria, doctor puerorum in Constantia : Der Generalvikar von Konstanz vidimiert das Protokoll eines Rechtshandels, den Johannes Kotman angestrengt hatte 49 1340 (November 17) Johannes Kotman als iudex ecclesie Curiensis und als Rektor der Kirche Castriseli 50

40

MOHR/MOOR, Codex diplomaticus II, Nr. 229; vgl. CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51. 41 CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51. 42 Qw, 11,3, S. 21; vgl. insbesondere auch A. 2: »Der Richter in Chur ist'jedenfalls Magister Johannes Kotmann d. J., Domherr in Chur«; vgl. auch CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51. 43 Qw 1,2 Nr. 1615; vgl. KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde V,2, S. 44; vgl. auch DENIFLE, Chartularium Universitatis Parisiensis 2,1, S. 509 Anm. 44 MOHR/MOOR, Codex diplomaticus II, Nr. 315; vgl. CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 54. 45

Q w 1,3 N r . 222; MOHR/MOOR, C o d e x d i p l o m a t i c u s II, N r . 247; vgl. CLAVADETSCHER, D i e

geistlichen Richter, S. 51. 46 CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 37 u. 51 (Stiftsarchiv St. Gallen, Kloster Pfäfers). 47

Q w 1,3 Nr. 222; MOHR/MOOR, C o d e x diplomaticus II, Nr. 250; CLAVADETSCHER, Die geist-

lichen Richter, S. 51. 48 CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51 (Gemeindearchiv Tavetsch). 49 Qw 1,3 Nr. 222. Druck: Gfr. 19, S. 149ff.; vgl. KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde V,l, S. 492f.; vgl. auch DENIFLE, Chartularium Universitatis Pariensis 2,1, S. 509 Anm. 50 CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51 (Gemeindearchiv Sevgeyn); vgl. auch CLAVADETSCHER/KUNDERT, Das Bistum Chur, S. 514.

48

Die Entstehung des Vokabulars

1343 (Januar 8) meister Joh. Kotmann, richter ze Cur: Johannes Kotman stellt eine Urkunde des geistlichen Gerichts zu Chur aus51 1343 (Februar 19) maister Johans Kotman richter ze Chur: Johannes Kotman siegelt eine Churer Urkunde52 1343 Johann Kotman richtet einen Brief an Äbte, Pröpste, Schulmeister und Doktoren zur Empfehlung des Magisters Ulrich 53 1343 (April 3) Obiit magister Johannes de Luzeria dictus Kotman, iudex istius ecclesie : Eintrag im >Liber anniversariorum ecclesiae maioris CuriensisGeschichte der eidgenössischen Bünde< einige der Urkunden herangezogen, Johannes Kotman aber als eine für ihn nicht näher identifizierbare Person erwähnt56. W E B E R S 1910 getroffene lapidare Feststellung, daß »zu dieser Zeit zwei Persönlichkeiten vom gleichen Namen in Luzern« 57 leben, hat bis in die Gegenwart zu der Annahme verleitet, daß mehrere Johannes Kotman(n) wenn auch in gewisser zeitlicher Distanz - mit ähnlicher Bildung und Gruppenzugehörigkeit in teils identischen, teils unterschiedlichen Funktionsbereichen in Luzern, Chur und Konstanz nachzuweisen seien58. Die quellenmäßigen Voraussetzungen erlauben es jedoch, einer Person mehrere, zeitlich parallele Tätigkeitsbereiche zuzuschreiben. Die Frage nach der Person eröffnet - über die statistisch-prosopographische Beschreibung hinausgehend - die Möglichkeit einer Analyse der Personenbeziehungen und ihrer Einflüsse auf ein Werk, dessen sprach- wie literaturgeschichtliche Relevanz nur unter Einbeziehung sozialgeschichtlicher Phänomene umrissen werden kann. 51

MOHR/MOOR, Codex diplomaticus II, Nr. 282. MOHR/MOOR, Codex diplomaticus II, Nr. 287, vgl. auch Nr. 254; CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51. 53 Q w 1,3 Nr. 562: fragmentarisch überliefert. Die Datierung basiert auf einer Urkunde, die ebenfalls in dem fragmentarischen Kopialbuch des Klosters Engelberg überliefert ist; vgl. auch DENIFLE, Chartularium Universitatis Pariensis 2,1, S. 509 Anm. 54 JUVALT, Necrologium Curíense, S. 34; MGH, Necrologia Germaniae, I, S. 627; vgl. CLAVADETSCHER/KUNDERT, Das Bistum Chur, S. 514. 55 Q w 1,3 Nr. 876. Regest: Gfr. 4, S. 192 Nr. 185. 56 KOPP, Geschichte der eidgenössischen Bünde IV,2; V , l ; V,2: A. 29, 30, 39, 45. 57 WEBER, Luzerns ältestes Ratsbüchlein, S. 6. 58 So zuletzt SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711 u. 712; SCHULERS Urteil basiert u. a. auf einer jüngeren Annahme der Bearbeiter des Q w 1,3 Nr. 222 (vgl. dagegen Q w 11,3, S. 21 A. 2). 52

49

Der Autor

Da von ca. 1290 bis zum Beginn des 14. Jahrhunderts ein weiterer magister Iohannes scolasticus an der Hofschule in Luzern tätig ist, dessen Sohn - Johannes Kotman - ebenfalls Domherr in Chur ist, seien hier die Verwandtschaftsverhältnisse skizziert 59 :

Magister Johannes d. Ä.

Walther d. Ä. (Bruder Johannes d. Ä.)

Johannes, Domherr in Chur

Walther d. J„

Magister Johannes d. J.,

Domherr in Chur, Küster in Luzem, scolasticus in Beromünster

scolasticus in Luzern, notarius publicus in Luzem, Domherr in Chur, doctor puerorum in Konstanz, iudex ecclesie in Chur

Walther, Priester

Die Auflistung der Schulmeister im Hofe zu Luzern durch WEBER legt nahe, unsere Quellenbelege insgesamt auf Johannes Kotman d. J. zu beziehen, da Johannes Kotman d. Ä. zuletzt am 12. November 1300 als magister/scolasticus Lucernensis bezeugt ist60. Die schon früher von VASELLA und CLAVADETSCHER 61 und jüngst wieder von SCHULER 6 2 konstatierten Schwierigkeiten resultieren vorrangig aus der Existenz zweier Churer Kanoniker gleichen Namens aus der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts; nur einer von diesen konnte aber das Offiziliat in Chur bekleidet haben. Auch hier lassen uns die Quellen nicht im Stich: Johannes Kotman d. J., der Bruder Walthers d. J., ist bereits 1324 Domherr in Chur, und nur er konnte 59

Vgl. auch Qw 11,3, S. 47 A. 8; WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 11 u. 46f. 60 Q w 1,2 Nr. 248; dieser Johannes Kotman wird 1285 erstmals als scolasticus urkundlich erwähnt; vgl. Qw 1,1, S. 672. 61 VASELLA, Zur Geschichte des geistlichen Gerichts, S. 99ff. ; CLAVADETSCHER, Zu den geistlichen Richtern, S. 399ff. 62 SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 7 1 1 u. 7 1 2 .

50

Die Entstehung des Vokabulars

schon 1328 das Amt des geistlichen Gerichts innehaben, da sein Vetter Johannes Kotman von ihm selbst erst 1329 in eine Churer Kanonikerstelle ordiniert wird63, - zumal zu dieser Zeit das Amt des iudex ecclesie nur von einem Kanoniker bekleidet werden konnte64. Es bleibt zunächst festzuhalten, daß der Autor des Widmungsbriefes sich mit dem 1332 und 1338 nachweisbaren magister Iohannes dictus Kotman de Luceria doctor puerorum (in Constancia) identifizieren läßt und auch der Eintrag im Luzerner Kusteramtsrodel vom Jahre 1329 - meisterjo., der nu zu Kostenz ist - Ähnlichkeit in der Personenangabe aufweist; dieser Johannes Kotman ist von 1315 bis ca. 1328 scolasticus der Luzerner Hofschule, 1318 auch öffentlicher Notar der Stadt Luzern und von ca. 1328 bis 1338 doctor puerorum in Konstanz. Daß jener 1324 mit der Pfründe eines Churer Kanonikats ausgestattete Luzerner Bürger von 1328 bis zu seinem Tode auch iudex ecclesie Curiensis gewesen sei, führte zu einem Streit zwischen CLAV ADETSCHER und VASELLA, der sich heute zugunsten CLAVADETSCHERS und somit für eine Personenidentität entscheiden läßt65. Eine systematische Auswertung der Überlieferung nach den Kriterien der Ausbildung, der Funktionen, der Tätigkeitsorte - unter Hinzunahme ihrer politischen und sozialen Kontexte - ergibt folgendes Bild: Der äußere Rahmen, in welchem sich der soziale Aufstieg der Kotmans bewegt, basiert offensichtlich auf der österreichfreundlichen Haltung dieser Familie. Die Habsburger, die 1291 Luzern endgültig vom Kloster Murbach erwerben66, sicherten sich sehr schnell das Recht der Besetzung aller wesentlichen Ämter der Stadt; das Kloster im Hofe bleibt zwar offiziell unter der Leitung eines vom Abt von Murbach einzusetzenden Propstes67, jedoch werden die Pfründen des Klosters seit 1291 von der habsburgischen Herrschaft vergeben68. So erhält zunächst Johannes Kotman d. Ä., der schon in der Übergangszeit eine bedeutende Rolle gespielt hatte, das Schulmeisteramt 69 ; seit " V g l . die Urkunde vom 17. November 1329. Vgl. CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 60; ähnlich auch CARLEN, Zum Offizialiat von Sitten, S. 238: »Es sind in den Rechten erfahrene und graduierte Männer, die ein Kanonikat innehaben«. SCHULER übersieht, daß der von ihm als Johannes Kotman II. ausschließlich in Chur angesiedelte Notar dort mit gleichen Herkunfts- und Bildungsbezeichnungen erscheint wie sein Johannes Kotman I.; es verwirrt, daß er zudem beide in Bologna studieren läßt (SCHULER, Die Geschichte des südwestdeutschen Notariats, S. 77 u. A. 120; SCHULER, Die Notare Südwestdeutschlands, Nr. 711 u. 712).

64

65

66 61 68 69

Vgl. CLAVADETSCHER, Die geistlichen Richter, S. 51; VASELLA, Zur Geschichte des geistlichen Gerichts, S. 99ff. ; CLAVADETSCHER, Zu den geistlichen Richtern, S. 399ff. ; VASELLA, Schlußwort, S. 412f. Vgl. MEYER, Die Stadt Luzern, S. 297ff. Vgl. HERZOG, Anfänge und Schicksale, S. 33. MEYER, Die Stadt Luzern, S. 326. Vgl. ebda., S. 326 A. 24.

Der Autor

51

1311 ist Walther Kotman d. J. im Kusteramt; 1315 wird Johannes Kotman d. J. scolasticus der Hofschule und verfügt damit über das Unterrichtsmonopol in der Stadt70. Die Personalunion mit dem Stadtschreiberamt, die zumindest für das Jahr 1318 nachweisbar ist, sicherte ihm einen außerordentlichen Einflußbereich ; hierin mag gleichzeitig auch der Grund liegen, daß schon 1321 ein anderer Stadtschreiber urkundlich genannt wird, der noch 1349 im Amt ist und offensichtlich die Auseinandersetzungen des Rates mit der habsburgischen Herrschaft vertreten hat. Vor diesem Hintergrund verwundert es nicht, daß der Abschied Johannes Kotmans d. J. von Luzern mit jenem Ereignis zusammenfällt, das als Vorstufe der endgültigen Loslösung Luzerns von Habsburg zu bezeichnen ist: 1328 schließen sich 26 der 36 Mitglieder des Großen Rates der Stadt zu einer privaten Schwurgemeinschaft zusammen, die den habsburgischen Einfluß verringern möchte71. Es ist zwar nicht belegt, daß Johannes Kotman d. J. als scolasticus der Hofschule abgesetzt wurde72, jedoch läßt sein rascher Wechsel zu dem habsburgfreundlichen Konstanzer Bischof Rudolf III. ähnliches vermuten 73 . Kehren wir zur Dedikation zurück, so stellt die Inscriptio die signifikanteste Verbindung Kotmans zu den Habsburgern dar: Der dux fridericus ist der Habsburger Friedrich der Schöne, von 1314-1325 Gegenkönig Ludwigs des Bayern; der Königstitel fehlt, weil ihm bereits 1325 der Verzicht auf die Königsrechte abverlangt worden war74. Das Festhalten an habsburgischen Interessen in Luzern auch nach dem Jahre 1328 ist sicherlich kein isoliertes stadtgeschichtliches Phänomen 75 , da bis zur Mitte des Jahrhunderts die engen personalen Beziehungen zwischen dem habsburgischen und 70

Ebda., S. 326; vgl. auch die oben zitierten Urkunden. Vgl. Q w 1,2 Nr. 1414 (der sogenannte erste Luzerner Schwurbrief vom 28. Januar 1328); vgl. MEYER, Die Stadt Luzern, S. 402-406. 72 So MEYER, Die Stadt Luzern, S. 406 u. 594 A. 44 und HERZOG, Anfänge und Schicksale, S . 35; ähnlich auch S I D L E R , Die Bildungsverhältnisse. HERZOGS von M E Y E R übernommene Ansicht, daß Johannes Kotman d. J. gleichzeitig das Stadtschreiberamt verloren habe, ist zudem unzutreffend (s. o.); vgl. auch GLAUSER, Die Schreiber der Luzerner Kanzlei, S. 86ff. 73 Sein Bruder, Walther Kotman d. J., beklagt sich 1328 im Kusteramtsrodel über die Kürzung seiner Einkünfte aus dem Kusteramt durch den Rat der Stadt und über den neuen Schultheißen, der sich das vom österreichischen Herzog zu vergebende Amt selbst angemaßt habe ( Q w 11,3, S. 22). 74 Vgl. LHOTSKY, Geschichte Österreichs, S. 169ff. Zweifel ruft die Bezeichnung 'Herzog von Österreich, Steier und Kärnten' hervor, da Kärnten erst 1335 endgültig an die Habsburger fällt; man wird die Aufzählung Johannes Kotmans als besondere Devotionshaltung kennzeichnen können, zumal der habsburgische Anspruch auf Kärnten beinahe gleichzeitig zu einer Einigung führt; vgl. JAKSCH, Geschichte Kärntens, S. 125. 71

75

Die letzte urkundliche Erwähnung Johannes Kotmans d. J. (s. o.) manifestiert noch einmal diese Bezüge: Sein Sohn Walther erhält 1350 eine Pfründe, für die ihn der Herzog von Österreich präsentiert hatte.

52

Die Entstehung des Vokabulars

dem eidgenössischen Bereich Teile der Luzerner Oberschicht veranlaßten, im Zusammengehen mit Österreich eine Zukunft zu sehen76. Welche Bildungsvoraussetzungen waren von einem Luzerner Bürger zu erfüllen, damit er die Funktionen eines scolasticus, eines öffentlichen Notars und Stadtschreibers, eines Kanonikers und geistlichen Richters wahrnehmen und die Titel magister und doctor puerorum führen konnte? Daß Johannes Kotman möglicherweise in Bologna studierte und jener Johannes de Luceria des Jahres 1301 ist77, ergibt sich vor allem aus der Urkunde vom 8. Juli 131878. Der hier von Kotman »avec une pointe d'ironie« 79 eingebrachte Hinweis auf die fehlenden Notariatsinstrumente läßt mit einiger Sicherheit darauf schließen, daß er Kenntnisse erworben hatte, die mit dem Aufschwung der neuen Rechtswissenschaft und dem Vordringen der norditalienischen Notariatsurkunde in Verbindung zu bringen sind80: Die Siegelurkunde ist zu diesem Zeitpunkt noch die in der Schweiz vorherrschende Art der Beurkundung 81 . Wenn auch »für die Rezeption des Notariats dem Studium in Italien lange nicht die Bedeutung zukommt, die ihr häufig beigemessen wurde«82, so ist doch auffällig, daß dies sich im Zeitraum von 1300 bis 1350 bei den vier nachweisbaren südwestdeutschen Stadtschreibern, die in Bologna studiert haben, in der Folge nur bei Johannes Kotman d. J. in der Beurkundungsform niederschlägt83. Über den Lehrbetrieb und die Ausbildung der Scholaster an spätmittelalterlichen Schulen wissen wir vorerst sehr wenig. Ob für den Magistergrad, der hier zudem ohne nähere Angaben bleibt, ein Universitätsstudium als Voraussetzung anzunehmen ist, ist nicht definitiv zu klären84. Bemerkenswert ist immerhin die Tatsache, daß der Bruder Johannes Kotmans d. J., Walther d. J., ebenfalls in Bologna studierte (1315) und daß er später als doctor puerorum in Beromünster nachweisbar, im übrigen wie sein Bruder auch Kanoniker in Chur ist85; aber auch die habsburgfreundlichen Förderer Johannes Kotmans d. J. studieren in Bologna: 1304 ist Rudolf II. von Montfort in Bologna, der zur Zeit der Übernahme der Kanonikerpfründe durch Johannes Kotman sowohl Bischof von Chur als von Konstanz ist, und der ihn 1328/29 - als doctor puerorum - nach Konstanz geholt haben 76

Vgl. STETTLER, Habsburg und die Eidgenossenschaft, S. 763. Vgl. oben S. 45. 78 Vgl. oben S. 45. 79 STELLING-MICHAUD, L'université de Bologne, S. 197. 80 Vgl. ζ. Β. CLAV ADETSCHER, Zum Notariat im mittelalterlichen Rätien, S. 82 u. 92. 81 Vgl. SCHULER, Geschichte des südwestdeutschen Notariats, S. 77. 82 Ebda., S. 108. 83 Ebda. 84 Neuere Untersuchungen fehlen; vgl. auch WRIEDT, Personengeschichtliche Probleme. 85 Q w 1,2 Nr. 1140, 1262, 1324. 77

Der Autor

53

wird86. Johannes I. Pfefferhard, 1325-1331 Bischof von Chur, in dessen Amtszeit Johannes Kotman zum iudex ecclesie (1328) ernannt wird, studiert 1310 in Bologna87. Diese sind zwar Personen adeliger Herkunft, aber es wurde zu Recht festgestellt, daß mit Johannes Kotman in Chur die Reihe der bürgerlichen Offizialen beginnt. Es ist sehr schwer vorstellbar, daß zu dieser Zeit ein Bürger ein solches Amt hätte bekleiden dürfen, wenn er nicht ein juristisches Studium nachweisen konnte88. Die Tatsache, daß Johannes Kotman als öffentlicher Notar das Stadtschreiberamt ausübt, ist nicht ungewöhnlich ; das Amt des notarius publicus entspricht demjenigen eines Stadtschreibers in den südwestdeutschen Städten der Zeit89. Auch die Verbindung des Schulmeisteramtes mit dem des Stadtschreibers ist keine Seltenheit, da sie in vielen süddeutschen Städten im Spätmittelalter nachweisbar ist90. Noch in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts ist Michael Klusner in Chur gleichzeitig Notar, scolasticus, vorübergehend auch geistlicher Richter und Bürgermeister91. Ziehen wir nun noch jene zwei Quellen hinzu, die bisher unberücksichtigt blieben : das älteste Ratsbüchlein der Stadt Luzern und den Widmungsbrief des >Vocabularius optimusVocabularius optimus< zu sein (Bai, Bl. 21rb), wir zudem keine ältere Überlieferung kennen, können wir ihn mit aller gebotenen Vorsicht als Autor des vorliegenden Werkes bezeichnen; dieses wird 1328/29 abgefaßt worden sein, da der Autor 1329 erstmals als doctor puerorum in Konstanz nachzuweisen ist, und die Dedikation Friedrich dem Schönen gilt, der Anfang 1330 stirbt. Der zeitliche Rahmen gibt Anlaß zu der Annahme, daß das Vokabular noch in Kotmans Luzerner Schultätigkeit konzipiert wurde. Über die Dauer seiner Beschäftigung mit dem Werk können wir wenig aussagen, da die vorliegende Überlieferung in einem Zuge geschrieben wurde, wobei einige Fehler auf ein ausgestaltetes Konzept schließen lassen. Auch nach 1328/29 ist Johannes Kotman d. J. noch häufig in Luzern gewesen; dies belegen die Einträge von seiner Hand im Kusteramtsrodel des Klosters im Hofe der Jahre 1332 bis mindestens 1337, denen zufolge er häufig seinen Bruder Walther im Kusteramt vertreten hat94.

2. D e r Text 2.1. Entstehung und Quellen Über den Zustand der Hofschule in Luzern, Gestalt und Formen ihrer Erziehungs- und Bildungstraditionen in diesem Zeitraum wissen wir wenig; die Stiftsbibliothek ist zudem 1633 verbrannt 95 . Kotmans Eintritt in die Hofschule fällt zeitlich zusammen mit dem Aufschwung des Klosters unter Mathias von Buchegg, der von 1313 bis 1321 als Propst dem Kloster vorsteht, vorher als Mönch in Murbach schon eine Schule gegründet hat96, schließlich 1321 als Parteigänger Habsburgs zum Erzbischof von Mainz ernannt wird ("f" 1328)97. Hier kann nur vermutet werden, daß mit dem nachweisbaren wirtschaftlichen Aufschwung des Klosters eine entsprechende Entwicklung der Bildungseinrichtungen verbunden war98. Einiges mehr wissen wir über die Bildungstradition des benachbarten Klosters Engelberg, da wesentliche Teile der Klosterbibliothek trotz häufiger Brände 94 95

Q w 11,3, S. 7. Vgl. WEBER, Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte, S. 74.

96

Vgl. SIDLER, D i e B i l d u n g s v e r h ä l t n i s s e , S. 105.

97

Vgl. VOGT, Erzbischof Mathias von Mainz, S. 11 u. 61. Vgl. SIDLER, Die Bildungsverhältnisse, S. 105; HERZOG, Anfänge und Schicksale, S. 33f.

98

Der Text

55

erhalten geblieben sind. Daß Beziehungen zwischen den Benediktinerklöstern Engelberg und Luzern bestanden haben, ist mehrfach erwiesen". Abt Walter Amstutz von Engelberg, in dessen Amtszeit mit hoher Wahrscheinlichkeit der Engelberger Codex geschrieben wurde, war bis 1317 Mönch, Almosner und Stellvertreter des Propstes im Luzerner Kloser St. Leodegar im Hof ; seine Verbindung zu Johannes Kotman ist urkundlich belegt100. An Vokabularhandschriften des 14. Jahrhunderts besitzt die Stiftsbibliothek Engelberg heute nur den Codex 122, der außer dem >Vocabularius optimus< ein lateinisches Glossar vom Typ des >Liber glossarium< mit eingestreuten deutschen Interpretamenten sowie ein >Abstractum-Glossar< enthält101. Da sich für die Entstehungszeit des >Vocabularius optimus< kein Glossarbzw. Vokabulartyp nachweisen läßt, der unmittelbar auf diesen einwirkt, könnte man zunächst vermuten, daß - entgegen der Gepflogenheit alphabetischer lexikographischer Werke des Spätmittelalters - der >Vocabularius optimus< auf die Glossenwerke des deutschen Frühmittelalters zurückgreift. Die auf den lateinisch-griechischen >Hermeneumata Pseudositheana< basierenden Sachglossare des Frühmittelalters weisen zwar einige Ähnlichkeiten mit dem >Vocabularius optimus< auf, weichen aber im Gesamtaufbau und der Reihenfolge der Lemmata erheblich von unserem spätmittelalterlichen Vokabular ab102; auch die angelsächsische Tradition der früh- und hochmittelalterlichen Sachglossare läßt keine Zusammenhänge mit den lexikographischen Werken des späten Mittelalters im deutschsprachigen Raum erkennen 103 . Unter der Schulliteratur des 14. Jahrhunderts findet sich der >Novus Grecismus< des Konrad von Mure, der auch in Engelberg (Codex 318) überliefert ist104. Um 1210 in Muri/Aargau geboren, beginnt Konrad 1235 seine Tätigkeit im Großmünsterstift in Zürich105. Die Kenntnis der italienischen Grammatiker läßt ein Studium in Bologna vermuten, eine Annahme, die durch die Untersuchung der Urkunden Konrads bestärkt wird und Rückschlüsse auf den oben diskutierten Bologna-Aufenthalt Kotmans erlaubt106. Ähnlich wie Kotman in der Luzerner Urkunde von 1318 das Feh99

Vgl. H E E R , A U S der Vergangenheit von Kloster und Tal Engelberg, S. 85f. Vgl. oben S. 46. 101 Vgl. oben S. 12f. 102 Vgl. GOETZ, Corpus glossarium latinorum, Bd. 1 ; BAESECKE, Der Vocabularius Sancti Galli; BAESECKE, Vor- und Frühgeschichte des deutschen Schrifttums; THOMA, Althochdeutsche Glossen, S. 586f. 103 Vgl. WRIGHT/WÜLCKER, Anglo-Saxon and Old English Vocabularies. 104 Vgl. KLEINSCHMIDT, Konrad von Mure. Für die Edition werden die Hss. clm 13123 und clm 14254 herangezogenen; weitere Überlieferungen bei KLEINSCHMIDT, Sp. 239. 105 Vgl. MOREL, Conrad von Mure; RENK, Der Manessekreis, S. 26ff.; KLEINSCHMIDT, Konrad von Mure, Sp. 236f. 106 Vgl. BENDEL, Konrad von Mure, S. 52ff. u. 63 ; STELLING-MICHAUD, L'université de Bologne, S. 197. 100

56

Die Entstehung des Vokabulars

len der Notariatsinstrumente beklagt, vermerkt Konrad 1275 in seiner >Summa de arte prosandic ut in hiis terris et provinciis in quibus non est usus legalium tabellonium]01. Nach Studien in Paris wird er um 1240 Magister, später scolasticus, schließlich 1258/59 Kantor am Großmünsterstift zu Zürich; seine enge Verbindung zum Hause Habsburg wird mehrfach bezeugt108. 1244 beginnt er mit der Abfassung des >Novus GrecismusGrecismus< des Eberhard von Béthune109 - auf 10554 Verse anschwillt; nach längerer Unterbrechung, die sich offensichtlich auch in der Zweiteilung des Werkes widerspiegelt, wird er in der Mitte der fünfziger Jahre des Jahrhunderts abgeschlossen110. Das Werk gliedert sich in zehn Bücher, von denen nur die ersten drei im engeren Sinne als Grammatik zu bezeichnen sind, während die nächsten sieben Realien enthalten; sowohl vor dem ersten als auch vor dem vierten Buch findet sich jeweils ein Prolog111. Die inhaltliche Struktur des >Novus Grecismus< ähnelt derjenigen des >Summarium HeinriciEtymologiae< fort. Das in der Baseler Handschrift (Cod. F I 22) Incipit sexta pars istius libri de homine et quibusdam eius partibus et parentela generationis et primo de re corporis uel de corporeuz überschriebene 6. Buch des >Novus Grecismus< beginnt mit der Aufzählung der menschlichen Körperteile, deren Reihenfolge in auffälliger Weise dem Aufbau des ersten Kapitels des >Vocabularius optimus< ähnelt ; die Handschriften Basel (Cod. F I 22) und Engelberg (Cod. 318) weisen zudem häufig Interlinearglossen auf, die den deutschen Interpretamenten Kotmans entsprechen114: 107

ROCKINGER, Briefsteller und Formelbücher, S. 476; KRONBICHLER, Die Summa de arte prosandi des Konrad von Mure, S. 169; vgl. auch SCHULER, Geschichte des südwestdeutschen Notariats, S. 74. 108 Vgl. BENDEL, Konrad von Mure, S. 57 u. 62; KRONBICHLER, Die Summa de arte prosandi des Konrad von Mure, S. 5 : nicht überliefert ist das Preisgedicht Konrads auf Rudolf von Habsburg, wohl aber ist eine Patenschaft bei einer Tochter Rudolfs belegt. 109 WROBEL, Eberhardi Bethuniensis Graecismus. 110 Konrad nennt am Ende des ersten Prologs selbst den Beginn der Arbeit (18. März 1244); vgl. MOREL, Conrad von Mure, S. 46; BENDEL, Konrad von Mure, S. 55. 111 ROCKINGER, Briefsteller und Formelbücher, S. 407ff.; MOREL, Conrad von Mure, S. 44ff. 112 HILDEBRANDT, Summarium Heinrici, Bd. 1. 113 Bl. 95r. ""Der folgende Text findet sich in der Hs. Engelberg, Cod. 318, BL. 97v. Es handelt sich um eine Kurzfassung des >Novus Grecismus< wie sie offensichtlich auch in Clm 3566 überliefert ist und 5420 Verse umfaßt; BENDEL, Konrad von Mure, S. 63 nennt irrtümlich die Zahl 1542.

57

Der Text schaitel här ain här ain lok Vertex, cesaries, crinis, pilus atque capillus zopf fahs stirn hirnschádel schlaf Cincinnus, cyrrus, coma, frons, calvaría, tempus Wultus hominis animum spatium faciesque figura Nature lumen occulorum circulus albens Ac Mater visus acies pupilla ne dicta brawe oberbraw Orbes, palbebre ciliumque superciliumque vnderbrawe barba nouella huffel Ac intercilium, lanugo, barba geneque wang wengli Mandibule, mala, maxilla diminuendo progenerane . . .

Stellvertretend für viele andere Beispiele mag die Existenz des Lemmas cellula cerebri stehen, das sich sonst nur im >Novus Grecismus< findet, während andere, auf Isidors >Etymologiae< basierende Werke, weder dieses Lemma besitzen, noch die Lemmareihung des >Vocabularius optimus< aufweisen; es fehlen jedoch Merkverse, die Kotman besitzt. Ein weiteres Beispiel für die Nähe der kompilatorischen Tätigkeit Kotmans zu den Inhalten des >Novus Grecismus< bietet das fünfte Kapitel des 8. Buches115: De uestibus et laneficiis Nescia fraudis ouis lanam uellusque ministrai Vsibus humanis uellit uellus laniatque Lanam quandum tondendi nouitur artem Terra parit lene linum speciem quoque lini Candentem byssum canapumque sed non geniatur Hinc aplerisque uelut a canna trahit ortum Fex lini stuppa dicitur sepe tumetum A turneo quia nil ualet ad subtilia fila Seres habent frondes que serica uellera prebent. Est vermis bombix lanugo candida bombax...

1,5

Zitiert nach der Hs. Basel, Cod. F I 22, Bl. 107r v.

58

Die Entstehung des Vokabulars

Merkverse der ältesten Überlieferung des >Vocabularius optimus< sind offensichtlich dem >Grecismus< des Eberhard von Béthune entnommen, einige wenige dem >Novus Grecismus< des Konrad von Mure. Da die herangezogenen Textzeugen des >Novus Grecismus< eine große Varianz aufweisen, ist eine Synopse aller Textparallelen zwischen >Novus Grecismus< und >Vocabularius optimus< aufgrund der ausstehenden textgeschichtlichen Untersuchung der bisher nachweisbaren >Novus GrecismusLiber de natura rerum< des Thomas von Cantimpré 118 , >De rerum proprietatibus< des Bartholomaeus Anglicus119 und schließlich das >Speculum< des Vinzenz von Beauvais120. Das Werk des Thomas von Cantimpré weist im Aufbau Ähnlichkeiten mit dem >Vocabularius optimus< auf. Die 20 Bücher beschreiben den Menschen (1-3), die Tiere (4-9), die Pflanzen (10-12) und die übrige Natur (13-20); dies entspricht dem Anfangs- und Schlußteil des >Vocabularius optimusc Mensch (1-4), Tiere (44-47), Pflanzen (48-51) und die übrige Natur (52-58). Der Aufbau der Kapitel 52-58 findet ohnehin in der übrigen Literatur keine auch nur annähernde Entspechung; direkte Abhängigkeit vom >Liber de natura rerum< läßt das Kapitel der Edelsteine vermuten, in welchem Kotman jener Reihung folgt, die die späteren Zusätze des Codex Harleianus nicht aufweisen121. 116

Z. B. gliedern Engelberg, Cod. 318 und der Clm 13123 den Text kaum und weisen nur sporadisch Kapitelüberschriften auf ; die Hs. Basel, Cod. F I 22 bricht mit Buch 8 (Kap. 5) ab. 1,7 Vgl. MEIER, Grundzüge der mittelalterlichen Enzyklopädik. 118 BOESE, Thomas Cantimpratensis. 119

BARTHOLOMAEUS ANGLICUS, D e r e r u m proprietatibus.

120

Speculum quadruplex; in Betracht kommen hier das >Speculum doctrinale< und das >Speculum naturale< BOESE, Thomas Cantimpratensis, S. 347ff.

121

V I N Z E N Z VON BEAUVAIS,

Der Text

59

Der im Grenzbereich zwischen grammatischer und enzyklopädischer Literatur anzusiedelnde >Dictionarius< des Johannes de Garlandia, der sowohl in Prosafassung als auch in metrischer Kürzung vorliegt, spiegelt ebenfalls den äußeren Aufbau des Kotmanschen Vokabulars wider. Beginnend mit den Körperteilen werden in 84 Kapiteln die Lebensbereiche des Menschen in ihrer materiellen Ausstattung umrissen; das Werk endet mit der Beschreibung der vier Elemente122. Hier läßt sich - wie auch bei weiteren hinzugezogenen Werken - feststellen: Es gibt für den >Vocabularius optimus< keine einheitliche Quelle, die vollständig exzerpiert worden wäre'23. Allen Werken ist eine relative Distanz zur Theologie und eine Orientierung an den Bedürfnissen der Laienwelt gemeinsam. Wie Thomas von Cantimpré eingangs behauptet, wird alles gesammelt, was Menschen der Zeit zugänglich ist124; es ist daher nicht verwunderlich, daß sein Werk in einer der größten Kompilationen des Mittelalters, dem >Speculum< des Vinzenz von Beauvais, rezipiert wird. Da ein authentischer Text des >Speculum< fehlt und auch die Frage nach seinen Quellen bislang nicht hinreichend beantwortbar ist, können die punktuellen Übereinstimmungen im inhaltlichen Aufbau zwischen Speculum naturalem >Speculum doctrinale< und dem >Vocabularius optimus< nicht umfassend untersucht werden. Wenn auch Vinzenz von Beauvais in erster Linie Kleriker bilden wollte, so schließt dies nicht aus, daß »Notare. . . einem solchen Werke gewachsen waren. Es sind gerade die Notare und Richter, die als erste in der Laienwelt Interesse für die enzyklopädische Literatur zeigen«125. Diese seit dem 12. Jahrhundert in Italien sich etablierende Bildungsschicht der Laien forciert - gefördert durch den Aufschwung des römischen Rechts - die Popularisierung der Enzyklopädien. Es ist nicht auszuschließen, daß ein um 1300 in Bologna studierender Luzerner Bürger mit diesen Werken, als deren erstes der >Tresor< des Florentiner Notars Brunetto Latini (1266) gilt'26, in Berührung gerät.

122

SCHELER, Lexicographie Latine (metricus) ; vgl. auch PAETOW, The Arts Course of Medieval Universities; PAETOW, Morale Scolarium of John of Garland; BURSILL-HALL, Johannes de Garlandia; BURSILL-HALL, Teaching Grammars of the Middle Ages. 123 Die dem Thomas von Cantimpré vorausgehenden Enzyklopädien >De naturis rerum< des Alexander Neckam (vor 1200) und >De rerum proprietatibus< des Bartholomaeus Anglicus ( 1 2 3 0 - 1 2 4 0 ) haben ebenfalls keinen direkten Einfluß auf den >Vocabularius optimusLiber de natura rerumVocabularius optimus< in dieser Frühstufe von den großen lateinischen alphabetischen Lexika, den >Derivationes< des Hugutio von Pisa, dem >Catholicon< des Johannes Baibus von Genua oder der >Summa< des Guilelmus Brito, - jenen Werken, die die veränderte Struktur der späten Redaktionen des >Vocabularius optimus< (C,, C2) wesentlich bestimmen. Da die enzyklopädische Literatur kaum ediert und in ihren Zusammenhängen mit den grammatischen Werken der Zeit nur unzureichend untersucht ist, kann ihr unmittelbarer oder mittelbarer Einfluß auf die Vokabularliteratur des Spätmittelalters - zumindest im Bereich der Sachglossare - nur umrißhaft sichtbar gemacht werden; leichter sind schon jene Spuren nachzuweisen, die Herbarien, Bestiarien und Gesundheitslehren hinterlassen haben. Nach den schon erwähnten frühmittelalterlichen Ansätzen zweckgebundener Sachglossare scheint der angelsächsische Raum die ersten hochund spätmittelalterlichen Varianten des neuen Werktyps Sachglossar hervorgebracht zu haben127. Mehrere dieser Werke entsprechen dem Typ des zweisprachigen Sachglossars, wie er im >Vocabularius optimus< vorliegt128, ohne daß es direkte nachweisbare Bezüge zu ihm gäbe; sie sind in der Regel kürzer und weisen andere Ordnungs- und Gliederungsprinzipien auf. Auffällig ist, daß auch hier zwischen dem 11. und 15. Jahrhundert im Bereich der Sachglossare eine große Lücke existiert; dieses Faktum läßt erneut eine singuläre Entstehungs- bzw. Überlieferungssituation des >Vocabularius optimus< vermuten. In geringerer zeitlicher Distanz zur Entstehung des >Vocabularius optimus< befinden sich ein kontinentalfranzösisches Glossar129, das zwischen 1240 und 1260 entsteht, und ein lateinisch-französisches Nominale des 14. Jahrhunderts 130 ; die Tradition setzt sich im französischsprachigen Raum bis ins 15. Jahrhundert fort131. Etwa gleichzeitig mit dem >Vocabularius optimus< entstehen in Oberitalien lateinisch-italienische Glossare: ein lateinisch-bergamaskisches132 und das gegen Ende des 14. Jahrhunderts entstandene >Vocabolarium breve< des Gasparino Barzizza133. Wenngleich das erstgenannte Vokabular in inhalt127

Dies bezeugen zumindest die von W R I G H T und W Ü L C K E R herausgegebenen Vokabulare. Vgl. WRIGHT/WÜLCKER, Anglo-Saxon and Old-English Vocabularies, Nr. VIII, S. 257ff.; Nr. IX, S. 286ff.; Nr. X, S. 306ff.; Nr. XIII, S. 538ff.; Nr. XVIII, S. 635ff.; Nr. XIX, S. 675ff.; Nr. XX, S. 747ff. 129 EWERT, The Glasgow Latin-French glossary. 130 EWERT, A fourteenth-century Latin-French Nominale. 131 Einen ähnlichen Aufbau weist das >Glossaire latin-francaise< aus dem 15. Jahrhundert auf; vgl. GACHET, Glossaire roman-latin. 132 LORCK, Altbergamaskische Sprachdenkmäler. 133 O L I V I E R I , I primi vocabolari italiani, S. 75ff. 128

Der Text

61

licher Nähe zum >Vocabularius optimus< steht134, läßt sich kein unmittelbarer quellen- oder gar textgeschichtlicher Zusammenhang konstatieren. Kommen wir schließlich zum dritten Komplex der Gebrauchsliteratur des späten Mittelalters, der den >Vocabularius optimus< beeinflußt haben könnte. Es liegt nahe, bei einem Notar, Stadtschreiber und Offizialen auch die literarischen Hilfsmittel der populären Rechtsliteratur zu berücksichtigen, um Quellen seiner lexikographischen Tätigkeit aufzuspüren 135 . Eines der wichtigsten Vokabularien im juristischen Anwendungsbereich ist die >Epitome exactis regibusVocabularius optimusEpitome< sind nur noch alphabetische juristische Glossare entstanden138. Der weitverbreitete >Vocabularius iuri utriusque< und dessen alphabetische Vorstufen müssen daher hier außer Betracht bleiben; die wachsende Alphabetisierung der gesamten Vokabularliteratur des Spätmittelalters bedarf noch eingehender Untersuchung. Es ist anzunehmen, daß neben diesen Werken vor allem die >Ars notariae< und die >Ars epistolaris dictaminis< dem scolastius, Notar und Stadtschreiber zur Verfügung standen; auch in diesem Bereich ist der italienische Einfluß auf die gesamte europäische Entwicklung unbestritten. An der Universität Bologna wurde die >Ars dictandi< als eigene Disziplin gelehrt. Es verwundert daher nicht, daß gerade die älteste Überlieferung des >Vocabularius optimus< ein Fragment einer >Ars dictandi< aufweist139. Zusammenfassend läßt sich feststellen: Der Autor des >Vocabularius optimus< greift mit Sicherheit auf Teile der grammatischen Literatur der Zeit, insbesondere auf den >Novus GrecismusVocabularius optimusVocabularius optimus< besitzen, kann nicht als Indiz für eine Zugehörigkeit zu dessen Überlieferungstradition gewertet werden. Es handelt sich zumindest bei den niederdeutsch-niederländischen Textzeugen um eine Neukonzeption mit anderen Quellen und Intentionen. In der Verdrängung des >Vocabularius optimus< scheint es zudem noch gelegentliche Rückgriffe auf diesen gegeben zu haben, wobei auch andere Quellen - wie ζ. B. der >Liber ordinis rerum< - hinzutreten. Be2 ist der umfangreichste Textzeuge (43 Kapitel); der Textzeuge Wo enthält einen Auszug aus Be2. Der mittelniederländische Textzeuge Τ zeigt ebenfalls Verwandtschaft mit Be2; geringe Nähe zu Be2 besitzt L. Alle weiteren Textzeugen (M7, M8, M9, Pa, Sa, W2) sind in sich selbständig und zeigen keinerlei Verwandtschaft mit den oben genannten Handschriften. Im folgenden wird der Aufbau von neun Handschriften durch die Wiedergabe des Anfangslemmas eines jeden Kapitels dargestellt. Eine weitergehende Synopse des Inhalts erweist sich als unmöglich, da die Überlieferungen in sich zu heterogen sind. M9 besitzt kein ersichtliches Ordnungsprinzip und kann daher hier nicht berücksichtigt werden.

Handschriften Kapitel

Be2

L

M7

M8

Ρ

1

Homo

Caput

Caput

Caput

Caput

2

Anima

Pater

Homo

Cora

Vestís

3

Vestís

Papa

Pilleus

Pater

Dolor capitis

4

Arma

Cymium

Dominus

Equus

Gripho

5

Edificium

Miles

Domus

Lucus

Nomina piscium

6

Utensile

Alna

Cubile

Sutor

Cedrus

7

Quadrupes

Domus

Curia

Caro

Macer

8

Volatilis

Bubalus

(H)ortus

Faber

Nomina gemmarum

9

Vermis

Cerastes

Pomarium

Antipendium

Draco

10

Piscis

A(q)uila

Faber

Comes

Iaculus

11

Flos

Bovea

Institor

Aurum

-

12

Herba

Armus

Campus

Caulis

-

13

Frumentum

Navis

Adice

Passer

-

14

Cibus

Buris

Fruges

Ovis

-

15

Potus

Scarleticus

Ecclesia

Mare

-

16

Pascus

Pennula

Celum

Piscator

-

17

Dignitas

Ferrum

Scole

-

-

18

Secularis

Centenarius

Equor

-

-

19

Mechanicus

Subula

Lucius

-

-

20

Virtus

Faber

Equus

-

-

21

Celum

-

Facca

-

-

22

Ecclesia

-

Auca

-

-

23

Forum

-

Bestia

-

-

24

Grecia

-

-

-

-

25

Locus

-

-

-

-

26

Vir

-

-

-

-

27

Compater

-

-

-

-

28

Tempus

-

-

-

-

29

Calidus

-

-

-

-

30

Sensus

-

-

-

-

31

Numerus

-

-

-

-

32

Magnus

-

-

-

-

88

Textredaktionen und Filiation

Kapitel

Be2

L

M7

M8

Ρ

33

Moneta



-

-

-

34

Minera



-

-

-

35

Municio

-

-

-

-

36

Mechanicus



-

-

-

37

Supernaturale —

-

-

-

38

Pestis



-

-

-

39

Sapiens



-

-

-

40

Quantus



-

-

-

41

Qualis



-

-

-

42

Etas



-

-

-

43

Mixtum



-

-

-

Handschriften Kapitel

S

Τ

W2

Wo

1

Frons

Homo

Caput

Homo

2

Pater

Morbus

Deus

Vestimentum

3

Papa

Vestis

Aer

Domus

4

-

Penna

Homo

Utensile

5

-

Animal

Tunica

-

6

-

Piscis

Papa

-

7

-

Avis

Piscis

-

8

-

Arbor

Avis

-

9

-

Homo

Pictor

-

10

-

Domus

Amor

-

11

-

Cabe

Doceo

-

12

-

Caula

Lego

-

13

-

Frumentum

Audio

-

14

-

Lolium

Ruor

-

15

-

Erugo

Occidens

-

16

-

Insicamentum

Mola

-

17

-

Panis

-

-

18

-

Caro

-

-

19

-

Arma

-

-

20



Faber

_

_

89

V. Zur Anlage der Edition 1. Editionsgrundsätze Der >Vocabularius optimus< gehört zu jenem Typus einer 'offenen Überlieferung' 1 , deren Text bereits kurze Zeit nach der Entstehung der AutorHandschrift unfest wird, da er offensichtlich nicht »durch ein Autorbewußtsein in der Tradierung konsistent gehalten« 2 werden kann. Die besondere Problematik der Überlieferung des >Vocabularius optimus< liegt zum einen darin, daß uns in Bai mit hoher Wahrscheinlichkeit ein Autortext vorliegt, wir es zum anderen mit einem Gebrauchstext zu tun haben, dessen Mutationen so außerordentlich groß sind, daß ein Sichtbarmachen des Autortextes unter gleichzeitiger Anwendung des Prinzips der Erschließung der gesamten Überlieferung kaum möglich erschien. Wenngleich ein autorbezeugter Gebrauchstext vor allem als Quelle für die weitere textgeschichtliche Entwicklung zu betrachten ist und somit der Autortext nicht allein im Zentrum des editorischen Bemühens zu stehen hat, so konnte hier innerhalb einer sehr heterogenen Überlieferungsstruktur die den Autortext präsentierende Handschrift als Bezugsgröße definiert und in diesem Sinne als 'Leithandschrift' der Edition gewählt werden; nach ihr ist der vorliegende Aufbau des Editionstextes gestaltet. Die 'Integration' des Autortextes als Bezugsgröße bei gleichzeitiger 'Präsentation' der Überlieferungsstruktur will zudem die Horizontale und Vertikale von Textstruktur und Textgeschichte in Einklang bringen3. Es wird der Versuch unternommen, die Mutationen des Textes - bezogen auf den Autortext - in der Struktur des Editonstextes unmittelbar sichtbar zu machen 4 . Das Instrument der Anmerkungen will nicht traditionelle Lesartenapparate ersetzen, sondern lediglich dort zum Verständnis des Textes beitragen, wo die gesamte Überlieferung oder aber große Teile fehlerhaft sind bzw. dem Benutzer der Edition Unverständliches oder nur schwer Erschließbares anbieten. Dementsprechend werden im Bereich der deutschen Interpretamente prinzipiell alle graphisch nicht identischen Belege wiedergegeben; editorische Eingriffe erfolgen lediglich bei eindeutiger mechanischer Verschreibung u. ä. Die Anwendung des Prinzips der Wiedergabe aller Graphem1

Vgl. zur Diskussion SCHNELL, Stemma und Wortvarianz, S. 138f. FROMM, Die mittelalterliche Handschrift, S. 49. 3 Vgl. hierzu KIRCHERT, Text und Textgeschichte. 4 Vgl. hierzu auch die nachfolgenden Ausführungen zur Textgestaltung. 2

90

Die Anlage der Edition

Varianten ist insofern sinnvoll, als in der Erforschung der historischen Sprachstufen des Mittelalters und der frühen Neuzeit die Graphematik schon seit geraumer Zeit ihren Stellenwert besitzt, wenngleich eine »vollständige graphematische Theorie mit operationalisierbarem Begriffssystem« 5 bisher noch aussteht. Geht man davon aus, daß die Graphemebene nicht als sekundäre gegenüber der Phonemebene betrachtet werden kann 6 , sondern vielmehr von der Annahme, daß auch historische Schriftsysteme eine Eigenständigkeit in Materialbasis, Entwicklung, System und Funktion besitzen7, so impliziert dies, daß das Schreibsystem eines Textes - somit auch die Graphemvarianz - so objektiv wie möglich fixiert werden muß, um das Material für weitere Analysen zur Verfügung stellen zu können 8 . Dieses Vorgehen versteht sich als Versuch, eine Überlieferungssituation so darzustellen, daß sie sprachwissenschaftlichen Anforderungen an den Editionstext Genüge leisten kann. Jeder Eingriff würde zudem »gerade im Hinblick auf das freilich meist übersehene schwierige Verhältnis von Graphie und Lautlichkeit« 9 im späten Mittelalter die Symptomfunktion der Graphie einschränken. Ähnlich wie bei anderen Vokabularen der Zeit ist das deutsche Wortmaterial der >Vocabularius optimusVocabularium de significacione nominumEquivocaVocabularius E x quoVocabularius Ex quo< und zum V o kabular des alten Schulmeisterst Diss. Würzburg 1987 (künftig: Texte und Textgeschichte.30.) STAHL, HANS-JÜRGEN, mertel uel in alijs partibus pßaster. Ein Beitrag zur Methode editionsbegleitender Wörterbücher und zur frühneuhochdeutschen Lexikographie. In: Ruh, Kurt (Hrg.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Tübingen 1985, S. 89-125 (Texte und Textgeschichte. 19.) STANGE, ALFRED, Deutsche Malerei der Gotik. Bd. 8 : Schwaben in der Zeit von 1450-1500. München/Berlin 1957 STEER, GEORG, Stand der Methodenreflexion im Bereich der altgermanischen Editionen. In: Hödl, Ludwig/Dieter Wuttke (Hrg.), Probleme der Edition mittel- und neulateinischer Texte. Kolloquium der deutschen Forschungsgemeinschaft, Bonn 26.-28. Februar 1973. Boppard 1978, S. 117-129 STEER, GEORG, Textgeschichtliche Editionen. In: Ruh, Kurt (Hrg.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Tübingen 1985, S. 37-52 (Texte und Textgeschichte. 19.) STELLING-MICHAUD, SVEN, L'université de Bologne et la pénétration des droits romain et canonique en Suisse au XIII e et XIVe siècle. Genève 1955 (Traveaux d'Humanisme et Renaissance. 17.) STELLING-MICHAUD, SVEN et SUZANNE, Les juristes suisse à Bologne 1255-1330). Notices biographiques et regestes des actes bolonais. Genève 1960 (Traveaux d'Humanisme et Renaissance.38.) STETTLER, BERNHARD, Habsburg und die Eidgenossenschaft um die Mitte des 14. Jahrhunderts. In: Schweizerische Zeitschrift für Geschichte 23 (1973), S. 750-764 STINTZI, PAUL, Das Elsaß und die Innerschweiz. In: Der Geschichtsfreund 104 (1951), S. 196-209 STINTZING, RODERICH VON, Geschichte der populären Literatur des römisch-kanonischen Rechts in Deutschlands am Ende des 15. Jahrhunderts und im Anfang des 16. Jahrhunderts. Leipzig 1867. (Neudruck 1959)

130

Literatur

Urkundenparteien und Urkundensprache. Ein Beitrag zur Frage des Aufkommens der deutschsprachigen Urkunde am Oberrhein. In: Archiv für Diplomatik 7-8 (1961-1962), S. 214-269 STOPP, HUGO, Schreibsprachwandel. Zur großräumigen Untersuchung frühneuhochdeutscher Schriftlichkeit. München 1976 (Schriften der Philosophischen Fachbereiche der Universität Augsburg.6.) STOPP, HUGO, Das in Augsburg gedruckte Hochdeutsch. Notwendigkeit, Stand und Aufgaben seiner Erforschung. IN: Zeitschrift für deutsche Philologie 98 (1979) (Sonderheft), S. 151-172 STRASSNER, ERICH, Graphemsystem und Wortkonstituenz. Schreibsprachliche Entwicklungstendenzen vom Frühneuhochdeutschen zum Neuhochdeutschen untersucht an Nürnberger Chroniktexten. Tübingen 1977 (Hermaea. Germanistische Forschungen N. F. 39.) ThLL = Thesaurus Linguae latinae. Ed. auctoritate et Consilio academiaSTOLZENBERG, INGEBORG,

rum quinqué Germanicarum. Leipzig/München 1900ff. THOMA, HERBERT, Althochdeutsche Glossen. In: Reallexikon zur deutschen Literaturgeschichte. Bd. 1. Berlin 1958, S. 579-589 TRUSEN, WINFRIED, Anfänge des gelehrten Rechts in Deutschland. Ein Beitrag zur Geschichte der Frührezeption. Wiesbaden 1972 TÜCHLE, HERMANN, Kirchengeschichte Schwabens. Die Kirche Gottes im Lebensraum des schwäbisch-alemannischen Stammes. Bd. 2. Stuttgart 1954 VASELLA, OSKAR, Zur Geschichte des geistlichen Gerichts im Bistum Chur. In: Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte 59 (1965), S. 89-106 VASELLA, OSKAR, Schlußwort über das Thema der geistlichen Richter des Bistums Chur. In: Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte 60 (1966), S. 411-415 2 VL = Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Begründet von Wolfgang Stammler, fortgeführt von Karl Langosch. 2. Aufl., hrg. von Kurt Ruh [u. a.] Berlin/New York 1978ff. VOGT, ERNST, Erzbischof Mathias von Mainz (1321-1328). Berlin 1905 WEBER, PETER X., Luzerns ältestes Ratsbüchlein (ca. 1300-1402). In: Der Geschichtsfreund 65 (1910), S. 1-55 WEBER, PETER X., Beiträge zur ältern Luzerner Bildungs- und Schulgeschichte. In: Der Geschichtsfreund 79 (1924), S. 1-76 WEIMAR, PETER, Die legistische Literatur der Glossatorenzeit. In: Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatrechtsgeschichte. Bd. 1: Mittelalter (1100-1500). Die gelehrten Rechte und die Gesetzgebung. Hrg. von Helmut Coing. München 1973, S. 129-260 WIESINGER, PETER, Zur deutschen Urkundensprache des österreichischen Herzogs Friedrich des Schönen (1308-1330). In: Ebner, Herwig (Hrg.), Festschrift Friedrich Hausmann. Graz 1977, S. 559-602

Forschungsliteratur

131

R., Regionale und überregionale Norm im späten Mittelalter. Graphematische und lexikalische Untersuchungen zu deutschen und niederländischen Schriftdialekten. Innsbruck 1975 (Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft, Germanistische Reihe.3.) 2 WORSTBROCK, FRANZ JOSEF, Johannes de Garlandia. In: VL, Bd. 4 (1983), Sp. 612-623 WRIEDT, KLAUS, Personengeschichtliche Probleme universitärer Magisterkollegien. In: Zeitschrift für Historische Forschung 2 (1975), S. 19-30 ZAPF, GEORG W., Augsburgs Buchdruckergeschichte nebst den Jahrbüchern derselben. Erster Theil: Vom Jahre 1468 bis auf das Jahr 1500. Augsburg 1768. Zweiter Teil: Vom Jahre 1501 bis auf das Jahr 1530. Augsburg 1791 (Nachdruck: Leipzig 1968) WOLF, NORBERT

133

VII. Register

1. Verzeichnis der in der Edition nachgewiesenen Quellen Bei dem großen Umfang des lateinischen derivatorisch-etymologischen Textes war Vollständigkeit in den Nachweisen der in der Edition direkt oder indirekt zitierten antiken und mittelalterlichen Autoren und Bibelstellen nicht zu erreichen. Philologische Hilfsmittel (Z. B. WALTHER, Initia bzw. Proverbia), in denen auf Parallelüberlieferung verwiesen wird, sind in dem folgenden Verzeichnis ebenfalls aufgeführt. Die verwendeten Abkürzungen werden in Kap. VI.2 (Werkausgaben und Quellensammlungen) aufgelöst.

Alexander Neckam, Corrogationes versificatae: 30.001 (Lictor) Ps.-Ambrosius, Epist. 1,3: 17.071 (Trabea) Aristoteles, De sophisticis elenchis 165a22: 39.031 (Sophista) Aurora, Evang. 2819: 17.083 (Sindo) Avicenna, Liber de philosophia prima 1,5 : (Incipit vocabularium)

Baebler 37: 38.017 (Musicus) Biblia: - Eccli. 19,2: 1.231 (Erreus) - Eph. 5,23: 1.001 (Caput) - Ex. 25,4: 17.082 (Coccus) - Iudic. VI,36ff. : 17.004 (Vellus) - Job 39,13: 44.207 (Strucio) - Joh. 14,6: 2.023 (Vita)

— — — — — — — — — — — — — — — — — ~ « -1

21,5: 13.240 (Puls) Luc. 2,28: 1.151 (Vina) 11,27:: 1.192 (Vber) 18,12:56.033 (Sabbatum) Marc. 14,13: 10.131 (Lagena) Matth. 2,1: 40.006 (Magus) 9,37: 13.159 (Messis) 13,47:47.010 (Sagena) 15,27: 13.203 (Mica) 22,19: 32.040 (Denarius) 26,23: 10.096 (Scutella) II Par. 10,11-14: 30.025 (Scorpio) Prov. 1,14: 8.012 (Forulus) 27,22: 10.073 (Contus) Ps. 50,9: 12.058 (Aspersorium) 77,66:41.103 (Iudeus) 91,13:48.179 (Palma) 147,14: 1.282 (Adeps) 149,8 (i.LXX): 30.020 (Manica) Rg. 10,16-17: 29.063 (Clipeus)

134 - III Rg. 12,14: 30.025 (Scorpio) - Sap. 2,20: 12.025 (Crux) Ps.-Boethius, De disciplina scolarium 6,3: 17.084 (Paludamentum) Brevilogus s.v. : 8.042 (Pedica), 10.064 (Veru) Brito: - 7: 3.045 (Abortiuus) - 17: 1.282 (Adeps) - 36: 10.137 (Amphora) - 4 0 : 2.001 (Anima) - 4 2 : 18.018 (Anulus) - 52: 13.027 (Glis), 45.112 (Glis) - 66: 46.061 (Vester) - 80: 5.050 (Ecclesia) - 95: 48.078 (Buxus) - 99: 43.004 (Caluus) - 105: 1.004 (Crinis) - 115: 5.003 (Domus) - 135:5.168 (Clauus) - 150: 32.027 (Conductor) - 161: 29.060 (Contus) - 164: 1.098 (Pulmo), 1.117 (Fei) - 174: 1.300 (Crúor) - 181: 44.018 (Decipula) - 259: 1.070 (Faux), 13.071 (Faix) - 266: 43.078 (Ficus), 48.123 (Ficus) -275: 14.018 (Forceps) - 277: 5.123 (Fornix) - 290: 28.060 (Funis) - 294: 28.015 (Galea), 29.076 (Galea) - 295:44.113 (Gallus) - 302: 29.012 (Gladius) - 318: 50.165 (Iacinctus) - 362: 13.237 (lus) - 370: 10.131 (Lagena) - 378: 13.142 (Lens) - 383: 48.025 (Liber)

Register

- 385: 30.001 (Lictor) - 392:13.013 (Lira), 35.018 (Lira) - 464: 55.006 (Nubilum) - 471: 3.082 (Glos) - 477: 44.054 (Bubo) -508:13.027 (Glis), 45.112 (Glis) - 510: 1.205 (Os ossis) - 516: 13.169 (Palea) - 518: 1.168 (Palmus) - 536:44.183 (Pauo) - 559: 10.073 (Contus) - 568:47.013 (Hamus) - 578:48.198 (Populus) - 581: 5.151 (Antica) - 582: 5.151 (Antica) - 653: 28.060 (Funis) - 665: 13.001 (Rusticus), 13.007 (Villicus) - 695: 46.075 (Scorpio) - 705: 18.050 (Semicincium) - 728: 13.055 (Sinum) - 741: 13.167 (Spica) . 748: 14.043 (Stannum) - 754ff. : 17.093 (Stola) - 760: 29.062 (Sudes) - 779: 17.101 (Teristrum) - 793: 18.024 (Spinter) - 842: 1.152 (Lacertus) - 856: 13.147 (Zizania)

Cassiodor, Var. 13: 2.001 (Anima) Catholicon s.v.: 1.037 (Hircus), 1.070 (Faux), 1.109 (Nerws), 1.142 (Vrina), 1.150 (Brachium), 1.151 (Vina), 1.167 (Palma), 1.176 (Artus), 1.185 (Pectus), 1.200 (Conpago), 1.224 (Pulpa), 1.225 (Femur), 1.282 (Adeps), 2.001 (Anima), 2.030 (Manes),

135

In der Edition nachgewiesene Quellen

5.028 (Vicus), 5.131 (Fenestra), 10.015 (Seriola), 10.066 (Creagra), 10.116 (Gausape), 12.016 (Pulpitum), 12.052 (Turibulum), 13.013 (Lira), 13.022 (Lutum), 13.169 (Palea), 15.006 (Securis), 17.006 (Bissus), 17.020 (Colus), 17.098 (Manstruga), 17.101 (Teristrum), 18.004 (Mitra), 18.050 (Semicincium), 23.051 (Tabula), 23.055 (Calamus), 26.037 (Falera), 27.007 (Basterna), 28.015 (Galea), 28.031 (Linter), 28.060 (Funis), 29.012 (Gladius), 29.076 (Galea), 30.007 (Pirata), 30.008 (Abigeus), 32.010 (Merx), 41.105 (Verpus), 45.008 (Aries) Ps.-Cato, Disticha: Breves Sententiae 36f. : 33.004 (Lusor) Closener/Twinger : - Ab 11: 36.016 (Abbas) - Ab 23: 48.065 (Abies) - Ab 32: 3.045 (Abortiuus) - Ac 38: 1.030 (Acies) - Ad 6: 1.282 (Adeps) - Al 36: 33.023 (Senio) - Al 120: 21.023 (Aluta) - A m 16: 12.018 (Ambo) - A n 10.: 44.034 (Anas) - An 98: 5.151 (Antica) - An 121: 1.256 (Anus) - Ar 1: 5.072 (Ara), 11.024 (Ara), 12.006 (Ara) - Ar 86: 29.050 (Aries) - As 2: 32.047 (As) - As 24: 46.061 (Vester) - Au 5: 44.012 (Auceps) - Au 13: 2.020 (Auditus) - Ba 22: 46.012 (Basiliscus) - Ba 52: 18.051 (Balteus)

-

Bi 18: 27.019 (Biga) Bo 39: 11.021 (Bostar) Ca 10: 10.016 (Cacabus) Ca 36: 18.011 (Calamistrum) Ca 40: 23.017 (Calamus) Ca 63: 17.128 (Subliga) Ca 103: 43.004 (Caluus) Ca 104: 1.276 (Calx), 16.011 (Calx) Ca 150/153: 13.094 (Cutius) Ca 157:43.117 (Cancer) Ca 171: 47.035 (Canis) Ca 182: 36.069 (Begina) Ca 278: 5.145 (Cardo) Ca 340: 13.051 (Caseus) Ca 357: 29.076 (Galea) Ca 414: 45.068 (Cattus) Ce 145: 1.004 (Crinis) Ci 2: 10.145 (Ciatus) Ci 70/71: 18.046 (Cingulus) Ci 89: 10.048 (Fauilla) Ci 127: 1.009 (Cirrus) Co 83/84: 30.021 (Columbar) Co 95: 1.132 (Colus), 17.020 (Colus) Co 300: 1.098 (Pulmo), 1.117 (Fei) Co 343: 48.105 (Cornus) Co 362: 20.032 (Cortina) Co 368: 55.007 (Ventus) Co 382: 17.146 (Coturnus) Cr 14: 10.142 (Crater) Cr 100: 1.300 (Crúor) Cr 105: 13.201 (Crusta) Cu 17: 44.092 (Cuculus) Cu 37: 17.144 (Culpo) De 15: 36.013 (Decanus) De 100: 32.040 (Denarius) Di 28: 43.073 (Dissenteria) Di 38: 23.052 (Dictica) Di 66: 1.279 (Digitus)

136 - Di 92: 17.069 (Diplois) - Dr 2:47.055 (Draco) - Ed 4/5: 1.064 (Dens) - E l 28:45.082 (Elephas) - Er 29: 46.038 (Eruca) - Ex 5: 32.054 (Examen) - Fa 30/31: 42.013 (Phalanx) - Fa 49: 1.070 (Faux), 13.069 (Faix), 13.071 (Faix) - Fa 89: 13.260 (Fartor) - Fa 103: 28.021 (Phaselus) - Fa 117: 10.048 (Fauilla) - Fi 17: 43.078 (Ficus) - Fi 20: 10.015 (Seriola) - Fo 5: 10.036 (Focus) - Fo 24: 14.018 (Forceps) - F o 37:21.016 (Forma) - Fo 56:5.123 (Fornix) - Fr 88: 1.072 (Frumen) - Fu 18: 10.006 (Coquina) - Fu 45: 13.107 (Furfur) - Fu 275: 10.068 (Fuscinula) - Ga 23: 28.015 (Galea), 29.076 (Galea) - G a 51: 44.113 (Gallus) - Ge 14: 3.046 (Gemini) - Gl 13:1.161 (Glandula), 43.027 (Glandula) - Gl 24: 13.027 (Glis), 45.112 (Glis) - G l 37/38/39:3.082 (Glos) - Go 1: 47.069 (Gobio) - Gr 16: 38.017 (Musicus) - Gu 18: 2.020 (Apditus) - Hi 21: 13.262 (Hilla) - Hi 40: 46.047 (Hyrudo) - Ia 13: 46.049 (Iaculus) - Ib 5:44.129 (Ibis) - In 4: 40.007 (Incantator) - I r 9: 50.171 (Spatula) - Ir 14: 46.047 (Hyrudo)

Register

- I s 11: 50.154 (Ysopus) - Ja 7: 50.165 (Iacinctus) - J e 18: 29.027 (Iesum) - Ju 34: 13.237 (lus) - La 5: 1.058 (Labrum) - La 9: 1.057 (Labium) - La 21: 46.051 (Lacerta) - La 22: 1.152 (Lacertus) - La 46: 13.211 (Artocrea) - Le 34:41.083 (Leno) - Le 35: 13.142 (Lens), 46.055 (Lens) - Le 84: 36.036 (Plebanus) - Li 8: 48.025 (Liber) - Li 87: 4.067 (Petus), 43.055 (Petus) - Li 120: 13.013 (Lira), 35.018 (Lira) - Lu 21: 47.077 (Lucius) - Ma 21: 13.044 (Colustrum) - Ma 115: 19.010 (Manipulus) - Ma 133: 17.060 (Mantellum) - Me 71: 1.050 (Mentum) - Me 83: 1.050 (Mentum) - Me 91: 1.050 (Mentum) - Me 100: 32.001 (Mercator) - Me 114: 44.144 (Mergus) - Mi 3: 13.203 (Mica) - Mi 5: 45.129 (Migale) - Mi 94: 18.001 (Pilleus) - Mo 17: 1.064 (Dens) - Mu 72: 44.018 (Decipula) - Na 58: 28.009 (Naulum) - Ne 6: 55.006 (Nubilum) - Ne 8: 34.023 (Nebulo) - Ne 36: 3.017 (Neptis) - Ne 45: 1.109 (Nerws) - Ni 32: 44.160 (Nisus) - No 5: 44.054 (Bubo) - No 43: 3.042 (Notus) - Or 55: 3.056 (Orphanus)

In der Edition nachgewiesene Quellen

Os 1: 1.205 (Os ossis) Pa 97: 45.139 (Panthera) Pa 101:36.001 (Papa) Pa 109:45.029 (Canícula) Pa 162: 13.207 (Pastillus) Pa 271: 44.183 (Pauo) Pa 828: 10.141 (Patera) Pe 5: 17.043 (Pecten) Pe 46: 13.041 (Pedus) Pe 109: 5.185 (Penu) Phe 13: 13.203 (Mica) Pi 35: 10.073 (Contus) Pi 44: 18.001 (Pilleus) PI 9:47.013 (Hamus) PI 23: 1.270 (Planta) PI 74: 29.055 (Pluteus) Po 85: 48.198 (Populus) Pr 98/99: 36.004 (Primas) Pr 201:28.013 (Puppis) Pr 245: 10.044 (Pruna) Pre 53: 36.014 (Prepositus) Ps 6: 12.065 (Psalterium) Pu 55: 20.011 (Puluinar) Pu 70: 3.056 (Orphanus) Ra 25: 17.035 (Nauicula) Re 23: 27.018 (Reda) Re 40: 44.192 (Regulus) Re 62: 1.171 (Vola) Re 100: 43.023 (Reuma) Ru 5: 46.068 (Rubeta), 47.104 (Rubeta) Ru 24: 1.196 (Pellicula) Ru 56: 13.001 (Rusticus) Sa 81: 50.229 (Petrosalinum) Sa 158: 13.096 (Sarpa) Sa 187: 11.014 (Satum) Se 43: 31.020 (Scaraxator) Se 67: 10.047 (Cintilla) Se 108: 46.075 (Scorpio) Se 20: 15.006 (Securis) Se 102: 33.023 (Senio)

137 - Se 176: 46.004 (Anguis) - Se 193: 13.049 (Serum) - Si 126: 13.055 (Sinum) - S p 57:47.019 (Spina) - Sp 65: 18.024 (Spinter) - Sq 4: 32.049 (Solidus), 47.017 (Squama) - St 12: 14.043 (Stannum) - St 15: 32.057 (Stater) - Su 11: 1.037 (Hircus), 1.159 (Subhircus) - Su 114: 13.022 (Lutum) - Ta 33: 1.269 (Talus), 8.042 (Pedica) - Ta 67: 48.227 (Taxus) - Te 9: 10.059 (Teda) - Te 90: 46.084 (Teredo) - Te 97: 1.210 (Tergus), 21.004 (Tergus) - Ti 7: 1.267 (Tibia) - Ti 47: 41.010 (Tirannus) - Ti 52: 46.087 (Tiriaca) - To 52: 13.205 (Torta) - Tr 132: 16.019 (Trulla) - Tu 62: 44.213 (Turtur) - Ve 20: 17.004 (Vellus) - Ve 39: 1.217 (Venter) -Ve 112: 10.064 (Veru) - V e 141: 17.067 (Vestís) - V i 3: 30.030 (Vibex) - Vi 46: 13.007 (Villicus) - Vi 50.: 25.046 (Villum) - VI 5: 43.114 (Vlcus) - Vn 16: 1.183 (Vngwis) - Vr 19: 10.089 (Vrna) - Vr 32:45.169 (Vrus) - Vs 9: 32.023 (Usura) - V u 23:45.123 (Linx) - Vu 25: 1.027 (Vultus)

138

Diefenbach s.v.: 1.088 (Meri), 4.036 (Scortuarium), 44.057 (Camerellus), 47.108 (Ruspita), 47.109 (Rutibops) Doctrinale : - 366: 13.147 (Zizania) - 373,379: 21.040 (Filum) -415: 1.133 (Ilia) -418: 1.134 (Exta) - 439: 13.142 (Lens) - 448: 29.076 (Galea)

Equivoca s.v.: 1.270 (Planta), 17.069 (Diplois), 46.012 (Basiliscus), 47.035 (Canis) - II s.v.: 5.145 (Cardo), 17.043 (Pecten), 29.050 (Aries), 30.021 (Columbar), 44.213 (Turtur)

Festus, De verborum significatu s.v.: 1.251 (Cunnus)

Grecismus : - IX,4: 1.300 (Cruor) - IX,6f.: 3.056 (Orphanus) - IX,50-55: 43.117 (Cancer) - IX,96: 45.082 (Elephas) - IX,99-101: 18.018 (Anulus) - IX, 123f.: 10.099 (Tellus) - IX,157f.: 32.001 (Mercator) - IX, 160: 34.023 (Nebulo) - IX,165: 13.001 (Rusticus) - IX, 166: 13.007 (Villicus) - IX,171f.: 48.025 (Liber)

Register

- IX,186f.,189: 3.042 (Notus) - IX,237: 5.123 (Fornix) - IX,245: 1.279 (Digitus) - IX,288: 40.007 (Incantator) - X,l: 28.013 (Puppis) - X,14: 47.013 (Hamus) - X,50: 13.142 (Lens) - X,51f.: 48.123 (Ficus) - X,56: 44.018 (Decipula) - X,58-60: 5.151 (Antica) - X,88: 1.030 (Acies) - X , 148: 13.013 (Lira), 35.018 (Lira) - X,166f. : 14.018 (Forceps) - X,168: 13.027 (Glis), 45.112 (Glis) - X,229: 13.071 (Falx) - X,229f. : 1.070 (Faux) - X,268: 48.065 (Abies) - X,280: 1.282 (Adeps) -X,293: 46.047 (Hyrudo) - XI,21: 1.210 (Tergus), 21.004 (Tergus) - XI,94: 1.018 (Occiput) - XI,102f. : 1.072 (Frumen) -XI, 154: 1.205 (Os ossis) - XII,13f.: 48.198 (Populus) - XII,26-28: 1.004 (Crinis) - XII,90f.: 44.054 (Bubo) - XII,102-105: 18.024 (Spinter) - XII,106-108: 1.152 (Lacertus) -XII,255: 1.217 (Venter) - XII,305: 48.227 (Taxus) -XII,316: 46.061 (Vester) -XII,384: 43.078 (Ficus) - XII,388-391: 43.078 (Ficus) - XII,392: 48.105 (Cornus) - XII,394-396: 10.073 (Contus) -XII,417: 18.001 (Pilleus) - XIII,16f.: 3.045 (Abortiuus) - XIX, 17: 32.027 (Conductor)

In der Edition nachgewiesene Quellen

-XIX, 106: 1.098 (Pulmo) - XIX,106f.: 1.117 (Fei)

Horaz: - Ars Poetica 220: 39.060 (Tragicus) - Epist. 1,5,31: 5.151 (Antica) « 1,14,43: 26.030 (Epipium) - 11,1,192:27.011 (Petoritum) - Serm. 1,2,1: 31.031 (Ambubaiarum) - 1,2,27: 13.207 (Pastillus) - 1,4,71: 10.073 (Contus) Hugo Primas von Orléans: - IIA: 17.060 (Mantellum) - HC: 17.060 (Mantellum) - XIV: 10.142 (Crater) Hugutio s.v.: 1.004 (Crinis), 1.011 (Cesaries), 1.016 (Tempus), 1.017 (Sinciput), 1.041 (Naris), 1.076 (Vua), 1.089 (Portalactis), 1.099 (Epar), 1.168 (Palmus), 1.171 (Vola), 1.186 (Thorax), 1.217 (Venter), 1.263 (Genu), I.282 (Adeps), 2.001 (Anima), 2.013 (Sensus), 10.089 (Vrna), II.022 (Ouile), 12.041 (Lampas), 13.133 (Panicium), 13.136 (Pisum), 13.165 (Calamus), 13.240 (Puls), 17.020 (Colus), 17.052 (Pannus), 17.086 (Capucium), 17.136 (Pedules), 18.015 (Torques), 26.007 (Frenum), 27.018 (Reda), 28.030 (Mioparo), 30.001 (Lictor), 41.089 (Verna), 43.068 (Singultus), 43.078 (Ficus), 44.171 (Ortigamethra), 48.152 (Malogranatus), 48.171 (Olea), 50.037 (Arundo)

139

Isidor, Et.: - 1,39,20: 12.095 (Epitafium) - IV,7,29: 43.096 (Artética) -IV,8,11:43.121 (Lepra) - IV,9,11: 31.029 (Malaxia) - V,27,20: 30.031 (Vngula) - V,27,34: 30.036 (Patibulum) - V,30,13: 2.030 (Manes) - V,36,l: 18.018 (Anulus) - IX,5,10: 3.006 (Proauus) - X,20: 3.045 (Abortiuus) -XI, 1,31: 1.004 (Crinis) -XI, 1,36: 1.028 (Oculus) - XI, 1,39: 1.033 (Palpebra) - XI, 1,42: 1.034 (Cilium) - XI, 1,43: 1.049 (Gena) - XI, 1,46: 1.054 (Pinula) - XI, 1,47: 1.040 (Nasus) - XI, 1,49: 1.056 (Os) - XI, 1,50: 1.057 (Labium) - XI, 1,52: 1.064 (Dens) -XI, 1,53: 1.064 (Dens) - XI, 1,60: 1.073 (Gurgulio) - XI,l,60f.: 1.081 (Ceruix) - XI, 1,63: 1.150 (Brachium) -XI,1,64: 1.151 (Vina) - X I , 1,68: 1.164 (Dextera) - XI, 1,81: 1.224 (Pulpa), 1.282 (Adeps) - XI, 1,83: 1.109 (Nerws) - X I , 1,84: 1.176 (Artus) - XI, 1,95: 1.215 (Spondile) - XI,1,116: 1.124 (Viscus) -XI,1,118: 1.094 (Cor) - XI,1,119: 1.096 (Precordium) - XI, 1,124: 1.098 (Pulmo) - XI, 1,136: 1.249 (Matrix) - XI,l,140f. : 1.292 (Menstruum) - XI,2,19: 4.019 (Mulier)

140 - XII, 1,21: 45.113 (Hinulus) - XII,2,32: 45.154 (Spinx) -XII,4,1:30.024 (Anguilla) - XII,7,73: 44.103 (Ficedula) -XII,8,14: 48.081 (Balsamus) - XV,2,12: 5.028 (Vicus) - XV,4,15: 12.016 (Pulpitum) - XV,7,6: 5.131 (Fenestra) - XV, 16,6: 5.028 (Vicus) - XVII,3,19: 13.169 (Palea) - XVII,6,12: 1.270 (Planta) - XVII,7,43: 48.234 (Vlmus) - XVIII,6,2.: 29.012 (Gladius) - XIX,2,5: 6.016 (Transtrum) -XIX,4,1: 28.060 (Funis) - XIX,24,2: 17.071 (Trabea) - XIX,25,3: 17.093 (Stola) - XIX,27,5: 17.014 (Sericum) - XX,6,5: 10.145 (Ciatus) - XX, 12,3: 27.017 (Plaustrum) - XX, 12,5: 27.007 (Basterna)

Juvenal, Sat. : -11,53: 13.219 (Colifium) - 11,128: 46.038 (Eruca) - III,77f.: 40.006 (Magus) - V,72: 13.180 (Arthocopus) - V, 121: 29.004 (Schironomon) - VII,66: 26.032 (Epiredium) - VIII,9: 12.022 (Lepida) - VIII, 175: 12.092 (Sandapila) -XIV,131: 46.051 (Lacerta)

Legenda Aurea Nr. 112: 39.023 (Didasculus) Liber ordinis rerum 321,15,2: 47.096 (Bluto)

Register

Lucan: - 1,7: 10.073 (Contus) - VII,819 : 12.089 (Tumba) - Χ,407: 5.039 (Castra)

Martial, Epig. 1,65: 43.078 (Ficus) Maximian, Eleg. V,87: 1.231 (Erreus) MGH SS: - 18,465 u. 25,100:47.077 (Lucius) - 26,85: 47.077 (Lucius)

Novus Grecismus: — (Hs. clm 13123), B1.3vb: 48.065 (Abies) — Bl. 11ra: 4.057 (Vitalis) — B1.18rb: 31.020 (Scaraxator) — B1.32vb: 5.072 (Ara), 11.024 (Ara), 12.006 (Ara) ~ B1.33ra: 10.006 (Coquina), 13.013 (Lira) — B1.33rb: 12.018 (Ambo), 13.203 (Mica), 36.013 (Decanus) — B1.33va: 1.037 (Hircus), 1.132 (Colus), 1.159 (Subhircus), 46.049 (Iaculus) — B1.33vb: 1.109 (Nerws), 11.014 (Saturn), 13.041 (Pedus), 13.049 (Serum), 44.160 (Nisus) « B1.34ra: 5.094 (Architriclinus), 45.169 (Vrus) — B1.34rb: 25.036 (Qualus), 32.054 (Examen) — B1.34va: 44.160 (Nisus) — B1.34vb: 1.030 (Acies)

In der Edition nachgewiesene Quellen

— B1.35™: 23.017 (Calamus), 43.117 (Cancer) — B1.35vb: 1.009 (Cirrus) ~ B1.36rb"va: 1.064 (Dens) — B1.36va: 10.099 (Tellus) ~ B1.36vb: 13.027 (Glis), 13.071 (Falx), 43.078 (Ficus), 45.112 (Glis) ~ B1.37ra: 3.082 (Glos) — B1.37rb: 46.038 (Eruca) ~ B1.37vb: 44.144 (Mergus), 45.129 (Mígale) — B1.39ra: 1.057 (Labium) ~ B1.40ra: 5.185 (Penu) - - B1.40va: 17.035 (Nauicula), 44.192 (Regulus) — B1.41va: 31.040 (Siringa), 46.076 (Scorpius) ~ B1.41vb: 47.017 (Squama) ~ B1.42vb: 1.269 (Talus), 48.229 (Thus) — B1.43rb: 43.073 (Dissenteria) ~ B1.60va: 46.004 (Anguis) — B1.60vb: 1.037 (Hircus), 1.159 (Subhircus) ~ B1.61ra: 44.054 (Bubo) — B1.63ra: 1.183 (Vngwis) ~ B1.63va: 1.217 (Venter) ~ B1.63vb-64ra: 1.004 (Crinis) ~ B1.63vb: 1.210 (Tergus), 21.004 (Tergus) — B1.64vb: 41.083 (Leno) ~ B1.65rb"va: 48.198 (Populus) — B1.65va: 3.046 (Gemini), 3.056 (Orphanus) — B1.66vb: 32.023 (Usura) — B1.67vb: 10.073 (Contus) ~ B1.68ra: 19.010 (Manipulus) « B1.68va: 13.201 (Crusta) ~ B1.70vb: 18.046 (Cingulus) ~ B1.71rb. Vgl.: 28.015 (Galea)

141 — B1.71rb: 29.076 (Galea) — B1.71va (ähnlich): 28.013 (Puppis) — B1.71vb: 28.009 (Naulum) — B1.72ra: 5.012 (Pandochium) — B1.73ra: 14.018 (Forceps) — B1.73vb: 32.047 (As) — B1.74rb: 1.152 (Lacertus), 10.089 (Vrna), 33.023 (Senio) — B1.74va: 12.065 (Psalterium) ~ B1.74vb: 12.086 (Rogus) — B1.76vb: 13.096 (Sarpa) — B1.79vb: 41.010 (Tirannus) — (Hs. clm 14254), B1.65r: 13.262 (Hilla) — B1.142v: 13.044 (Colustrum) — B1.148v: 32.057 (Stater) ~ B1.163v: 55.007 (Ventus)

Ovid: - Amores 1,8,94: 13.210 (Libetum) - 1,12,4: 1.175 (Digitus), 1.279 (Digitus) - 1,12,20: 44.205 (Strix) - Ars am. I,31f.: 17.095 (Vitta), 18.010 (Velum) - 1,451: 33.005 (Aleo) - 11,206: 33.017 (Vnio) - 111,271: 21.023 (Aluta) - Epistulae ex Ponto 111,3,5If.: 17.095 (Vitta) - Fasti VI,350: 13.177 (Pistor) - Met. VIII,151: 1.009 (Cirrus) - Remedia amoris 236: 26.016 (Cingula) - Tristia II,247f. : 17.095 (Vitta), 18.010 (Velum) - 111,12 (13),20: 10.073 (Contus)

142 Ρ Papias, Elem.: - AN 103: 50.021 (Anetum) - A R 266: 1.176 (Artus) - s.v.: 1.013 (Cincinnus), 1.064 (Dens), 1.164 (Dextera), 1.215 (Spondile), 17.071 (Trabea), 43.068 (Singultus) Persius, Sat.: -111,13: 23.019 (Incaustum) -111,22: 10.015 (Seriola) -V,71:27.030 (Axis) Petrus Comestor, Historia scholastica (Genesis 3,7): 31.060 (Perizoma) Physiologus Theob. XIII,1: 45.139 (Panthera) Plinius, Nat. hist. XI,74 (§191): 1.119 (Bilis) Priscianus, Inst.: - V,9: 44.218 (Vespertilio) - V,34: 42.001 (Gens)

Serlo: - 2,51: 35.018 (Lira) - 2,87:47.013 (Hamus) - 2,109: 15.006 (Securis) - 2,112: 13.055 (Sinum) - II: a S.4. : 15.006 (Securis) - III: B3: 1.171 (Vola) Servius, Verg. Aen. 1,293: 1.200 (Conpago) Statius, Thebais 11,556: 45.154 (Spinx)

Varrò, De lingua Latina V,138: 13.091 (Ventilabrum) Vergil :

Register

- Aen. I,204f. : 18.013 (Discrimen) - IX,711f.: 10.073 (Contus) - XI,890: 29.050 (Aries) - Bue. 111,103: 40.009 (Fascinator) - VIII,70: 40.007 (Incantator) Ps.-Vergil, Copa 28: 46.051 (Lacerta) Vinzenz von Beauvais, Spec. Natur. 28,LXIV: 1.111 (Diafragma) Vitalis von Blois, Geta: - 348: 1.231 (Erreus) - 379: 8.012 (Forulus) Vocabularius Ex quo: - C 1126:43.107 (Crisis) - G 166: 43.027 (Glandula) - Ρ 195: 10.141 (Patera) - Ρ 287: 8.042 (Pedica) - V 199: 10.064 (Veru)

Walther: — Initia 1644: 38.017 (Musicus) — 2327: 1.276 (Calx), 16.011 (Calx) — 4572:3.082 (Glos) — 5805: 10.073 (Contus) — 7217:45.112 (Glis) — 7217: 13.027 (Glis) — 8870: 10.142 (Crater) — 9087: 1.196 (Pellicula) — 10431:47.077 (Lucius) — 12527: 17.060 (Mantellum) — 13515: 1.205 (Os ossis) — 13704: 13.207 (Pastillus) — 13745: 46.065 (Pulex) — 14264: 17.060 (Mantellum) — 14839: 28.013 (Puppis) — 18833: 1.064 (Dens)

143

In der Edition nachgewiesene Quellen

— 20784: 44.183 (Pauo) « 20901: 50.154 (Ysopus) — Proverbia 478: 13.114 (Farrago) — 665: 27.018 (Reda) — 1154:42.013 (Phalanx) — 1288: 44.044 (Ardea) — 1744: 2.020 (Auditus) — 1927: 18.051 (Balteus) — 2262: 1.276 (Calx), 16.011 (Calx) — 2286a: 36.013 (Decanus) — 2300, 2301: 36.069 (Begina) — 2303, 4799: 13.094 (Cutius) — 2348:5.145 (Cardo) — 2352: 3.017 (Neptis) — 2429: 47.024 (Angwilla) — 2433: 13.051 (Caseus) — 2490: 45.068 (Cattus) « 2593: 36.001 (Papa) — 2788a: 13.203 (Mica) — 2826: 23.052 (Dictica) — 2860: 36.057 (Clericus) — 3428: 1.098 (Pulmo), 1.117 (Fei) — 4172:36.004 (Primas) — 5079: 10.145 (Ciatus) — 5161c: 1.014 (Trica) — 5389: 1.064 (Dens) — 6370a u. 28256: 10.130 (Dolium) — 6464: 18.034 (Sertum) — 6700: 13.260 (Fartor) — 6710: 1.256 (Anus) — 6733: 20.032 (Cortina) — 7994: 30.030 (Vibex) — 8021: 17.095 (Vitta), 18.010 (Velum) — 8286.1: 10.047 (Cintilla) — 9434: 48.123 (Ficus) — 9571: 44.012 (Auceps)

— — — — — — — — — — — — — —

9736a: 14.018 (Forceps) 10117: 13.107 (Furfur) 10309a: 45.112 (Glis) 10309a (Anm.) : 13.027 (Glis) 10354: 38.017 (Musicus) 11675a: 11.021 (Bostar) 11861: 1.171 (Vola) 11902: 13.262 (Hilla) 11903: 10.016 (Cacabus) 12022: 1.196 (Pellicula) 12240: 45.015 (Bos) 13444b: 32.056 (Lanx) 13658:41.083 (Leno) 13661: 13.142 (Lens), 46.055 (Lens) — 15759:45.131 (Mus) — 15787: 45.029 (Canícula) — 15794: 44.018 (Decipula) — 16074a: 47.069 (Gobio) — 17227: 29.027 (Iesum) — 17651: 18.030 (Speculum) — 18268: 11.026 (Presepium) — 18542: 15.006 (Securis) — 18772a, 39020cla: 45.123 (Linx) — 18774: 18.011 (Calamistrum) — 19420a: 36.014 (Prepositus) — 19466: 44.034 (Anas) — 19507, 39139e2: 36.018 (Monachus) — 20289a: 26.030 (Epipium) — 20425a: 1.205 (Os ossis) — 20714: 13.207 (Pastillus) — 20772: 46.065 (Pulex) — 20802: 13.203 (Mica) — 21028:44.183 (Pauo) — 21247: 36.001 (Papa) — 21429: 21.023 (Aluta) — 22106: 13.049 (Serum) — 22354: 36.036 (Plebanus) — 23258: 1.027 (Vultus)

23426: 44.092 (Cuculus) 24028: 1.064 (Dens) 25023: 36.004 (Primas) 25073a: 44.211 (Turdus) 25219: 36.016 (Abbas) 26409a: 15.006 (Securis) 26855a: 10.141 (Patera) 27005: 35.018 (Lira) 27015: 13.001 (Rusticus) 27043: 50.257 (Ruta) 27438b: 50.229 (Petrosalinum) 27576: 10.048 (Fauilla) 28275: 17.128 (Subliga) 28590:45.124 (Lupus) 28759: 43.004 (Caluus) 29914d: 24.006 (Vitrum) 30708: 36.022 (Cenobita) 30740: 1.064 (Dens) 30861: 17.112 (Suparus) 30909: 13.022 (Lutum) 31037: 10.016 (Cacabus) 31423: 1.267 (Tibia) 32315b: 1.228 (Natis) 33368b: 13.007 (Villicus) 33497: 25.046 (Villum) 33612: 36.049 (Subleuita) 33932: 25.046 (Villum) 33932 u. 24263: 25.046 (Villum) 34121:44.183 (Pauo) 34275:50.154 (Ysopus) 37721e5: 13.237 (lus)

145

2. Register der Versanfänge A Ab eo stultitia... Abortiuus, qui matris... A Canoppo ciuitate... A cubito supra... Adde columbar a u i . . . Ad fauces brancus... Ad fontes volunt... Ad limen dígitos... Ad me quando... Ad Studium solers.. . Ad talos canis... Ad tegimen piscis... A falso verum... Affricus et chorus... Alarum plenus locus... Alcides primus f u i t . . . Alea vult, quod... Annulus est m a n u u m . . . A quo discordât... Arbor et ipsius... Ardea culpat aquas... Armo caput galea... Armo caput galea... Artocreas facio, facit... As obulus, pondus... Asperges me, divine... Astra poli varias... Atque perichelides redduntur... Auditus, visus, contactus. ..

10.073 (Contus) 3.045 (Abortiuus) 12.011 (Canopeum) 1.152 (Lacertus) 30.021 (Columbar) 43.023 (Reuma) 41.105 (Verpus) 1.175 (Digitus), 1.279 (Digitus) 27.018 (Reda) 13.114 (Farrago) 33.023 (Senio) 47.017 (Squama) 38.017 (Musicus) 55.007 (Ventus) 1.159 (Subhircus) 3.042 (Notus) 33.023 (Senio) 18.024 (Spinter) 47.077 (Lucius) 48.229 (Thus) 44.044 (Ardea) 28.015 (Galea) 29.076 (Galea) 13.211 (Artocrea) 32.047 (As) 12.058 (Aspersorium) 38.017 (Musicus) 18.024 (Spinter) 2.020 (Auditus)

Β Baltea laxabis, a d . . . Biga rotas binas... Bis binis obulis... Bufo putat semper...

18.051 27.019 32.040 46.017

(Balteus) (Biga) (Denarius) (Bufo)

146

Register

C Calamus stipula canalis... Calceus est culpo... Calculus in ludo... Calx mas pungit... Cancer/canceris est neutrum... Cancer de morbo... Cane decane, cane.. . Canonice, non canonici.. . Canonici, non canonice... Cantat erundo, cressit... Cardo/cardonis est herba... Cardo subest foribus... Care nepos, votum.. . Caseus, angwilla, mortis... Caseus et panis... Casius est carus... Cassis/-idis galea, capitur... Cattus amat piscem... Cedit papa pape... Celi regina, populus... Cesaries hominis, crinis... Cingula cingit equum. .. Cingule, cinge viros... Circius ac aquilo. .. Clerice, dicticam lateri... Clericus in bello... Clerus qui prope... Comedunt collifia pauci... Consuit ad f o r m a m . . . Contingit crines nec... Contulit in b r u m a . . . Conuenit: hii pugnant... Corna gerit cornus... Cor sapit, pulmo... Crisis in paribus... Cruda lien-, simplexque... Crustum vel crustula... Cum corio vellus... Cum dixi ficus. . .

23.017 (Calamus) 17.144 (Culpo) 33.030 (Calculus) 1.276 (Calx), 16.011 (Calx) 43.117 (Cancer), 47.033 (Cancer) 43.117 (Cancer) 36.013 (Decanus) 36.069 (Begina) 36.069 (Begina) 46.047 (Hyrudo) 5.145 (Cardo) 5.145 (Cardo) 3.017 (Neptis) 47.024 (Angwilla) 13.051 (Caseus) 13.051 (Caseus) 29.076 (Galea) 45.068 (Cattus) 36.001 (Papa) 20.032 (Cortina) 1.004 (Crinis) 18.046 (Cingulus) 18.046 (Cingulus) 55.007 (Ventus) 23.052 (Dictica) 36.057 (Clericus) 36.058 (Clerus) 13.219 (Colifium) 21.016 (Forma) 17.095 (Vitta) 17.060 (Mantellum) 29.055 (Pluteus) 48.105 (Cornus) 1.098 (Pulmo), 1.117 (Fei) 43.107 (Crisis) 43.073 (Dissenteria) 13.201 (Crusta) 17.004 (Vellus) 43.078 (Ficus)

Versanfänge

Cum frustra Nisus... Cum fueris primas... Cum isto conficitur. . . Cum lanx tribus... Cum tibi dicat... Cur me ficus... Cur pocius nomen... Cur? quia, siquis... Cutius in canapo...

44.160 (Nisus) 36.004 (Primas) 46.087 (Tirus) 32.056 (Lanx) 1.196 (Pellicula) 44.103 (Ficedula) 44.103 (Ficedula) 30.001 (Lictor) 13.094 (Cutius)

D Dampnosi facito stent... Dant oleum similas... Dat michi prima... Defunctos vrna tegit... Denarius nummus, numerus.. . De nocte bibis... Dens maxillaris lapis... Dente carens edentulus... De plenis ciatis... De tricatura mulieribus... Deuorat hie homines... Dicemus fieos, Ceciliane... Dicemus ficus, quas... Dicipule murium s u n t . . . Dicitur equiuoce: genus... Dico Capros hircos... Dico Capros hyreos. .. Die sine carne... Diplois est vestís... Discere nescit adhuc... Discite, pistores, quid... Discite quid sit... Disco scutelle, disco... Dixit mantellus: Michi... Dixit papilio: Lis... Duco per flumen... Dulcía vina cupis... Dum clericus blattam... Dum sartor sartit...

33.017 (Vnio) 13.204 (Cuneus) 38.017 (Musicus) 10.089 (Vrna) 32.040 (Denarius) 44.129 (Ibis) 1.064 (Dens) 1.064 (Dens) 10.145 (Ciatus) 1.014 (Trica) 47.077 (Lucius) 43.078 (Ficus) 43.078 (Ficus) 44.018 (Decipula) 43.117 (Cancer) 1.159 (Subhircus) 1.037 (Hircus) 10.064 (Veru) 17.069 (Diplois) 44.092 (Cuculus) 13.177 (Pistor) 3.082 (Glos) 10.099 (Tellus) 17.060 (Mantellum) 45.029 (Canícula) 28.021 (Phaselus) 10.130 (Dolium) 18.034 (Sertum) 13.260 (Fartor)

148 Dum se curuat... Dum sub cortina...

Register

1.256 (Anus) 20.032 (Cortina)

E Ecce: per obliquum... Ecce quomodo incipit... Eminet et n o n . . . En morimur strati... Epybacham nauta p r o . . . Eruca vermis e t . . . Est acies belli... Est acies belli... Est animai letale... Est animai mígale... Est animai panter.. . Est animai quoddam... Est animai taxus... Est antica domus. .. Est aries verbex... Estas leta, redis!... Est cancer morbus... Est cyphus pathera... Est coma quadrupedis... Est dea iuncta.. . Est eadem quocumque... Est edentarius: prior... Est elephans terne... Este procul, vitte. . . Est ficus morbus... Est fluuius Gallus.. . Est hominis epar... Est iaculus serpens. .. Est ibex quadrupes. .. Est ligni teredo... Est manuum digitus... Est mulsum seu. .. Est orphanus a c . . . Est pecten pubes... Est pira congeries.. . Est proprium nomen. . .

4.067 (Petus), 43.055 (Petus) 46.051 (Lacerta) 18.030 (Speculum) 1.237 (Méntula) 28.009 (Naulum) 46.038 (Eruca) 1.030 (Acies) 1.030 (Acies) 46.012 (Basiliscus) 45.129 (Mígale) 45.139 (Panthera) 46.051 (Lacerta) 48.227 (Taxus) 5.151 (Antica) 29.050 (Aries) 27.018 (Reda) 43.117 (Cancer) 10.141 (Patera) 1.004 (Crinis) 10.142 (Crater) 46.051 (Lacerta) 1.064 (Dens) 45.082 (Elephas) 17.095 (Vitta), 18.010 (Velum) 43.078 (Ficus) 44.113 (Gallus) 1.100 (Iecur) 46.049 (Iaculus) 44.129 (Ibis) 46.084 (Teredo) 1.279 (Digitus) 13.044 (Colustrum) 3.056 (Orphanus) 17.043 (Pecten) 12.086 (Rogus) 4.057 (Vitalis)

Versanfänge

Estque colum ventris... Estque gemillipera mater... Est ruder capre. . . Est serpens dictus... Est toga pannis... Est ungwen mirrum... Est vibex testis... Est vsura, fenus... Est zisania, sunt... Esurit hie semper... Et cui tota... Et dici fieos... Et grauis attrita... Et noua uelocem... Et pila minnancia... Et reprobum reprobare... Et trito ducunt. . . Et virgo sertum... Euro vulturnus e t . . . Ex abies genitivus... Ex hiis f i t . . . Ex hinc: namque... Ex minima magnus... Expers; sed rogus.. . Explerem iussum, sed... Explico per numerum...

1.132 (Colus) 3.046 (Gemini) 10.026 (Ruder) 46.051 (Lacerta) 17.070 (Toga) 48.146 (Mirrum) 30.030 (Vibex) 32.023 (Usura) 13.147 (Zizania) 47.077 (Lucius) 27.018 (Reda) 43.078 (Ficus) 10.138 (Cantaras) 26.016 (Cingula) 10.073 (Contus) 36.069 (Begina) 26.032 (Epiredium) 18.034 (Sertum) 55.007 (Ventus) 48.065 (Abies) 50.229 (Petrosalinum) 19.010 (Manipulus) 10.047 (Cintilla) 12.086 (Rogus) 17.060 (Mantellum) 38.017 (Musicus)

Falce puto vineam... Faix viñeta putat... Faux mitit f a x . . . Fecit simul atque... Femina vult vestes... Feminini reliqua; quarti. Fetidus est hircus... Fetidus est ircus... Ficum pro morbo... Ficus, castanea, n u x . . . Fistula dulce canit... Flectile vas trulla...

13.069 (Falx) 13.071 (Falx) 1.070 (Faux) 3.046 (Gemini) 17.067 (Vestís) 43.078 (Ficus) 1.159 (Subhircus) 1.037 (Hircus) 43.078 (Ficus) 48.123 (Ficus) 44.012 (Auceps) 16.019 (Trulla)

150 (For)-fex est filorum... Forfice fila, pilum.. . Fornix est arcus... Frater awunculus, soror... Furfura, qui dixit... Furtim castigo crumenas... Fuscina, piscator t e . . .

Register

14.018 (Forceps) 14.018 (Forceps) 5.123 (Fornix) 3.032 (Matertera) 13.107 (Furfur) 8.012 (Forulus) 10.068 (Fuscinula)

G Gallus auis, Gallus... Gausapa si, sumpsit. .. Gladiolus croceum, sed... Glande pecus crescit... Glis animal, glis... Glos/glossis lignum uetus... Glos/glotis flos est.. . Grammatica loquitur, Dia.... Grande sonant turni.. . Grandes sunt ambo.. . Gressu furtiuo désignât... G retinet primum... Gutturis est...

44.113 (Gallus) 10.116 (Gausape) 50.171 (Spatula) 1.161 (Glandula), 43.027 (Glandula) 13.027 (Glis), 45.112 (Glis) 3.082 (Glos) 3.082 (Glos) 38.017 (Musicus) 17.146 (Coturnus) 12.018 (Ambo) 44.183 (Pauo) 14.043 (Stannum) 1.072 (Frumen)

H Hec buxus crescit... Hec penus est... Hec si precedit... Hec turtur sit. . . Hee partes. .. Herbas ex {h)ortis. .. Hic cancer/cancri fulget. .. Hic caste vivat... Hic puppillus et.. . Hostis serpentum dicitur... Huius et illius...

48.078 (Buxus) 5.185 (Penu) 48.227 (Taxus) 44.213 (Turtur) 1.152 (Lacertus) 13.096 (Sarpa) 43.117 (Cancer), 47.033 (Cancer) 36.049 (Subleuita) 3.056 (Orphanus) 44.129 (Ibis) 1.004 (Crinis)

Versanfänge

I,Y Iacinctus lapis est... Ignem teda gerit... Ylia déclinât tibi. .. Implet mamma sinum... In bostare nouo... Incantatores serpentum dicimus. In canto solis... Incipis esse... In cratere meo... Indigeo bobus a d . . . In disco ludus... Infima scarificai medicus... In me quartanas... Inmergo licnum, conpono... Inmittendo pedo, turpi... In modio rendi... In nostra villa... In pila quasi... In ruffa pelle... In solido firmus... In squalore manens... Institor huic instat. .. Intendens uris rus. . . Interdum poni solet... Intus adeps, aruina... In ueteri cacabo... Invenere locum p e r . . . Yris purpureum florem... Ysopus est herba... Iulis et tisis... lus, apis examen... lus aqua, ius...

50.165 (Iacinctus) 10.059 (Teda) I.133 (Ilia) 13.055 (Sinum) II.021 (Bostar) 40.007 (Incantator) 27.030 (Axis) 3.017 (Neptis) 10.142 (Crater) 45.015 (Bos) 10.099 (Tellus) 31.020 (Scaraxator) 44.034 (Anas) 44.144 (Mergus) 13.041 (Pedus) 1.171 (Vola) 13.262 (Hilla) 10.073 (Contus) 1.196 (Pellicula) 32.049 (Solidus) 47.017 (Squama) 32.001 (Mercator) 45.169 (Vrus) 44.160 (Nisus) 1.282 (Adeps) 10.016 (Cacabus) 38.017 (Musicus) 50.171 (Spatula) 50.154 (Ysopus) 43.062 (Tussis) 32.054 (Examen) 13.237 (lus)

L Labra virorum, sed.. . Labrum uel labium... Latrat et amittit... Lauabis me e t . . . Leno cum lena...

1.058 (Labrum) 1.057 (Labium) 47.035 (Canis) 12.058 (Aspersorium) 41.083 (Leno)

152 Lens/lendis capiti, lens/lentis... Lens mordet p e r . . . Liber id est... Liber id est... Lignum cum fructu... Lingula ligwa breuis. .. Lucius est piscis... Luter et alueus...

Register

13.142 (Lens) 13.142 (Lens), 46.055 (Lens) 48.025 (Liber) 48.025 (Liber) 48.123 (Ficus) 26.019 (Lingula) 47.077 (Lucius) 1.057 (Labium)

M Mappula siue phanon... Marmoris ante boris"}"... Martius in flore... Masculus est pecten... Méntula, festorum cultrix... Méntula legati nos... Mergulus est ales... Militibus pluteus scriptoribus.. . Musca cum canícula... Mus. canit, Ars.... Mus currit a d . . .

19.010 (Manipulus) 14.002 (Artifex) 36.057 (Clericus) 17.043 (Pecten) 1.231 (Erreus) 1.237 (Méntula) 44.144 (Mergus) 29.055 (Pluteus) 45.029 (Canícula) 38.017 (Musicus) 45.131 (Mus)

Ν Nam duo pastilla... Natalem libo testificare... Nec dríades nec... Nec nisi plurali... Nec queras mullum.. . Nentis habeto colum... Ni bibas e t . . . Nil sapit hec... Nil ualet hic.. . Nisus avis, nisus... Nobilium nati, nolumus... Noctua, nicticorax, strix... Nomen lictoris faciunt... Nomina sunt avium... Non amat ille... Non bene respondet... Non clara matre...

13.207 (Pastillus) 13.210 (Libetum) 1.253 (Labrum) 1.134 (Exta) 47.069 (Gobio) 17.020 (Colus) 47.024 (Angwilla) 13.262 (Hilla) 10.142 (Crater) 44.160 (Nisus) 18.011 (Calamistrum) 44.054 (Bubo) 30.001 (Lictor) 44.054 (Bubo) 29.027 (Iesum) 10.015 (Seriola) 3.042 (Notus)

Versanfänge

Non declino penu... Non est i n . . . Non est i n . . . Non est tuta... Non focus est... Non inscidetur, nisi... Non nisi conmedo... Non presepe bouem... Non sunt securi... Nos aper auditu... Nos calamistrati, calamistro... Nosco sis qualis... Nubila dat tellus... Nulla taberna meos... Nunc pila, nunc...

5.185 (Penu) 18.030 (Speculum) 45.139 (Panthera) 44.160 (Nisus) 10.036 (Focus) 13.051 (Caseus) 44.160 (Nisus) 11.026 (Presepium) 15.006 (Securis) 45.123 (Linx) 18.011 (Calamistrum) 25.036 (Qualus) 55.006 (Nubilum) 10.073 (Contus) 10.073 (Contus)

O O bone mantelle... O bone preposite... O clare Phebe... O fluvialis anas... O monachi, quorum... Optât epipia bos... Orator Christum rogat... Ornatu florem sormonem... Ornatus colli sit.. . Orno caput cirris... Os/oris loquitur, corio... Ossa ligas nervo...

17.060 (Mantellum) 36.014 (Prepositus) 13.203 (Mica) 44.034 (Anas) 36.018 (Monachus) 26.030 (Epipium) 39.051 (Rethor) 38.017 (Musicus) 18.024 (Spinter) 1.009 (Cirrus) 1.205 (Os ossis) 1.109 (Nerws)

Ρ Pandochiumque domus rebus... Parisius locus egregius... Pars est pianta... Pars pedis est... Pars pedis est... Parte, latens postica... Parua domus casula. . . Parua pulex e t . . . Paruus seu modicus...

5.012 (Pandochium) 13.207 (Pastillus) 1.270 (Pianta), 48.049 (Pianta) 8.042 (Pedica) 1.269 (Talus) 5.151 (Antica) 19.002 (Pianeta) 46.065 (Pulex) 3.056 (Orphanus)

154 Pascitur a mica... Pastillos Rûfillus olet... Pauo gradum furis... Pauo satis pulcher.. . Pecten habet textrix. .. Pectoris est proprie... Per lacrimas lippus.. . Per ruffam cappam. . . Per spinas pungis... Pes malus in. .. Pila ludus vnde... Pila pes est... Pila taberna vnde... Pila terit pultes... Pilleus est iuuenum... Pisa dum crescit. .. Pisa recens soluit.. . Pollice tango liram. .. Pontificum spuma, fex.. . Populus est aliquid. . . Populus est arbor... Populus est nomen. . . Porci stant in. . . Postomus est natus... Post vanum nisum. .. Poto serum, sero. .. Prédicat et fulget... Presbiteri gaudent vndique... Presbíteros leuitas vaga... Presulis et mitra. . . Preterea cancer est. .. Princeps lege regit... Principium caput est... Pro morbo reliquis. . . Pro primo dat. . . Prora prior pars... Prunus fert florem.. . Psalterium liber est.. . Psitacus/-eris ales michi... Puluinar facili composuisse.. . Pupillus matre caret. . .

Register

13.203 (Mica) 13.207 (Pastillus) 44.183 (Pauo) 44.183 (Pauo) 17.043 (Pecten) 18.024 (Spinter) 4.067 (Petus), 43.055 (Petus) 36.001 (Papa) 47.019 (Spina) 21.023 (Aluta) 10.073 (Contus) 10.073 (Contus) 10.073 (Contus) 10.073 (Contus) 18.001 (Pilleus) 13.135 (Pisa) 13.135 (Pisa) 13.013 (Lira), 35.018 (Lira) 17.060 (Mantellum) 48.198 (Populus) 48.198 (Populus) 48.198 (Populus) 5.072 (Ara), 11.024 (Ara), 12.006 (Ara) 3.045 (Abortiuus) 44.160 (Nisus) 13.049 (Serum) 47.035 (Canis) 2.020 (Auditus) 36.036 (Plebanus) 18.001 (Pilleus) 43.117 (Cancer) 41.010 (Tirannus) 1.001 (Caput) 43.117 (Cancer) 19.001 (Casula) 28.013 (Puppis) 10.044 (Pruna) 12.065 (Psalterium) 44.191 (Psitacus) 20.011 (Puluinar) 3.056 (Orphanus)

Versanfänge

Q Quadrio, quinio, senio... Quamuis per multos... Que dicitur, bellatur... Queque tegis medios... Que velud Urtica.. . Qui capit, ille... Quidam dictus Abbas... Qui de caséis... Qui dentes habuit.. . Quid facis hic... Quid melius curto... Qui michi d a t . . . Qui vendit merces.. . Quodque premit cubitum...

33.023 (Senio) 44.092 (Cuculus) 13.205 (Torta) 17.095 (Vitta), 18.010 (Velum) 46.038 (Eruca) 32.027 (Conductor) 36.016 (Abbas) 13.044 (Colustrum) 1.064 (Dens) 36.004 (Primas) 44.211 (Turdus) 25.046 (Villum) 32.001 (Mercator) 1.152 (Lacertus)

R

Rebus securis est... Recia sepe comes... Rectis non limis. . . Refert cauponis carnes... Refert cauponis carnes... Regulus, angwis, auis... Rerum mensuras e t . . . Restem si tortam... Rete, regio, plage... Rex, patere, patrie... Ruminât omne pecus... Rumino fons primi. . . Rustice, pone liram... Rusticus a rure... Ruta viris venerem...

15.006 (Securis) 47.013 (Hamus) 14.021 (Lima) 5.094 (Architriclinus) 44.117 (Capo) 44.192 (Regulus) 38.017 (Musicus) 13.205 (Torta) 47.013 (Hamus) 10.141 (Patera) 1.071 (Rumen) 1.072 (Frumen) 35.018 (Lira) 13.001 (Rusticus) 50.257 (Ruta)

S Salina, sal, vinum... Saltantem spectas e t . . . Sanguis alit corpus... Sarcula cum sarpa... Saxea pila cadit. Scandit cintilla, descendit...

50.229 (Petrosalinum) 29.004 (Schironomon) 1.300 (Cruor) 13.096 (Sarpa) 10.073 (Contus) 10.048 (Fauilla)

156 Scat metes"f perdit... Scorpio est signum. . . Scorpio serpentem, signum... Scorpius est vel... Sed Christi pañis... Sed ficus quarti... Sed nothus a c . . . Sed querit anfractum... Sed stomachum clistere... Sed vinum vile... Sepe tarnen medicus... Sepe tarnen neutri.. . Seriole veteri l i m u m . . . Serpens, quem generis... Serpit, id est... Si bene cauisset... Si bona est... Si breuis est... Si contundas stultum... Sic bibis e t . . . Sicque penum neutrum... Sic rastrum rastes... Sic reprobum reprobare... Si fluit a d . . . Signa gerit, quod... Signât idem fulina... Si lupus est... Sinciput est prima... Sine latrocyniis sub. . . Si non uis.. . Si potes, expelle... Si sapis i n . . . Si sensu sub... Si te nouisset... Si vis mordare. . . Sol vitrum pénétrât. .. Spina rubeta facit.. . Splen ridere facit... Stans aqua d a t . . . Stellam vel febrem... Stercora fila colum. . .

Register

33.030 (Calculus) 46.075 (Scorpio) 46.075 (Scorpio) 46.076 (Scorpius) 13.051 (Caseus) 43.078 (Ficus) 55.007 (Ventus) 13.114 (Farrago) 31.040 (Siringa) 25.046 (Villum) 43.117 (Cancer) 5.151 (Antica) 10.015 (Seriola) 46.004 (Anguis) 46.004 (Anguis) 44.034 (Anas) 13.123 (Siligo) 17.128 (Subliga) 10.073 (Contus) 44.129 (Ibis) 5.185 (Penu) 13.079 (Rastrum) 36.069 (Begina) 43.023 (Reuma) 4.057 (Vitalis) 10.006 (Coquina) 45.124 (Lupus) 1.018 (Occiput) 33.030 (Calculus) 43.004 (Caluus) 17.060 (Mantellum) 32.057 (Stater) 48.229 (Thus) 36.014 (Prepositus) 13.171 (Stramen) 24.006 (Vitrum) 46.068 (Rubeta), 47.104 (Rubeta) 1.117 (Fei) 14.043 (Stannum) 19.001 (Casula) 1.132 (Colus)

157

Versanfänge

Sunt cenobite, quibus... Sunt hominis dentes... Sunt patrui patris... Sunt sub h u m o . . . Supara longa gere... Surculus est planta... Sus gaudet ceno...

36.022 (Cenobita) 1.064 (Dens) 3.032 (Matertera) 47.055 (Draco) 17.112 (Suparus) 1.270 (Planta) 13.022 (Lutum)

Τ Tangentem cacabi maculat... Tanquam sit lauium... Tergus erit sine... Testud(.) gnara fuit... Testudo cithera, limax... Textor habet radium... Tibia dum cantat... Tundo siue theos... Turbat asilus apes... Turpe sonant trulla. . .

10.016 (Cacabus) 1.057 (Labium) 1.210 (Tergus), 21.004 (Tergus) 29.051 (Testudo) 29.051 (Testudo) 17.035 (Nauicula) 1.267 (Tibia) 48.229 (Thus) 46.061 (Vester) 16.019 (Trulla)

υ,ν Venter consumit, uterus... Verborum nebulo, meretricum... Vesicam virge syringa... Vestes angelicas e t . . . Vide curvum! Muto... Villicus a uilla... Vinum subtile facit... Virga flagellantis nodosa... Virgilius non ponit.. . Virgineos annos habeat... Viuat in eternum... Viuo satis, mensuro... Vivere d e . . . Vnde Oracius i n . . . Vngue secant homines... Unius decern esse.. . Voce Sathan, pluma... Volturis in ramis... Vos estis, deus...

1.217 (Venter) 34.023 (Nebulo) 31.040 (Siringa) 44.183 (Pauo) I.231 (Erreus) 13.007 (Villicus) 25.046 (Villum) 46.076 (Scorpius) 46.051 (Lacerta) 36.049 (Subleuita) 25.046 (Villum) II.014 (Saturn) 45.129 (Migale) 5.151 (Antica) 1.183 (Vngwis) 46.051 (Lacerta) 44.183 (Pauo) 44.205 (Strix) 36.018 (Monachus)

158 Vos rogo propterea... Vt bene, nate... Vt facias offas... Vt pedibus solea... Vt plerisque placet.. . Vt pluteum cedit... Vt quidam dicunt.. . Vulpes odoratu, linx. . . Vultu talis eris...

Register

10.142 (Crater) 1.228 (Natis) 13.237 (lus) 17.149 (Solea) 3.042 (Notus) 23.022 (Pluteum) 45.082 (Elephas) 45.123 (Linx) 1.027 (Vultus)

159 3. Register der L e m m a t a Die Graphien der lateinischen Stichwörter werden in dem folgenden Verzeichnis nicht im Sinne der klassischen Orthographie normalisiert, sondern so belassen, wie sie sich in der Edition finden (zur Konstituierung des Stichwortes vgl. oben Kap. V.2). Um dem Benutzer Hilfestellungen zu bieten und Zusammengehörendes nicht zu weit auseinanderzureißen, wurden k wie c, u wie ν und y wie i innerhalb des Alphabets einsortiert.

A Abaua 3.011 Abauus 3.009 Abbas 36.016 Abbatissa 36.017 Abestus 52.016 Abiegeatus 30.009 Abies 48.065 Abigeus 30.008 Abissus 54.042 Abita 21.026 Abnepos 3.019 Abneptis 3.022 Abortiuus 3.045 Abrothanum 50.029 Absintheum 50.009 Absinthus 52.019 Abstula 15.005 Accedula 44.028 Accetum 48.266 Accidens 2.050 Accidula 50.027 Accipiter 44.027 Accollitus 36.050 Acer 48.066, 48.067 Acera 50.030 Acerra 12.053 Acetabulum 35.010

Acetum 25.044 Achalantis 44.023 Achantis 44.024, 44.061 Achateon 28.048 Achates 52.014 Achelous 53.049 Acheron 53.047 Achya 1.010 Achinus 47.151 Acies 1.030, 10.081, 42.011 Acinum 25.028 Acinus 25.026, 48.250 Acitura 50.028 Aconitum 46.014 Acrizimus 13.218 Actor 37.020 Aculeus 17.090 Acus 17.051, 21.038 Adamas 52.015 Adeps 1.282, 13.110 Ader 35.045 Adnepos 3.020 Adolescens 4.046 Ador 13.116 Adulter 3.099 Adultera 3.100

Aduocatus 37.011 Advocatus 39.055, 41.040 Aenia 13.062 Aer 53.009, 55.001 Affeccio 2.006 Affinis 3.104 Affodillus 49.017 Affrodillus 50.031 Agacium 48.077 Agaricus 49.010, 51.011 Agaso 13.039 Agaticia 50.183 Ager 13.010 Agnatus 3.025 Agnellus 45.005 Agnus 45.004 Agnus castus 49.013 Agricola 13.002 Agrimonia 50.025 Ala 1.157, 35.017, 42.012, 44.006 Alabastrum 52.011 Alabrum 17.027 Alauda 44.029 Alba 19.007 Albucium 49.018 Albugo 1.029

160 Albumen 44.122 Alce 45.006 Alchiones 44.030 Alea 33.009 Aleator 34.006 Aleo 33.005, 34.005 Alficus 33.027 Alietus 44.031 Alimentum 13.225 Aliptes 31.005 Aliquid 2.045 Allée 47.022 Allectorius 52.018 Allegoria 39.019 Alleluia 50.035 Allium 50.013 Allium agreste 50.032, 50.279 Allopicia 43.125, 45.177 Allopida 47.149 Allucium 10.020 Alluta 1.198 Almaria 8.029, 10.113 Alnus 48.068 Aloe 48.062, 49.011 Aiosa 47.023 Alphabetum 39.040 Altare 5.071, 12.005 Altea 50.011 Altilis 44.032 Alueolus 14.027, 28.074 Alueus 10.023, 28.073 Alumen 25.043, 51.007 Aluta 21.023, 47.025 Alvus 1.219 Amarellus 44.033 Amarillum 48.073 Amarillus 48.072 Amasia 3.102

Register

Amasio 3.103 Amatiscus 52.013 Ambassator 41.051 Ambitus 5.074 Ambo 12.018 Ambra 49.019 Ambubaia 31.043 Ambubaiarum 31.031 Ambulaius 31.042 Amentum 29.035, 47.012 Amiantus 52.017 Amica 3.029, 4.030 Amigdalum 48.070 Amigdalus 48.069 Ammonicio 37.058 Amnis 54.022 Amolum 13.117 Amomum 48.063, 48.064, 49.012 Amorea 44.050 Amphisibena 46.010 Amphitrites 54.033 Amphora 10.137 Amplustre 28.058 Ampula 12.039 Amurena 18.022 Amussis 16.020 Anabratum 20.036 Anachorita 36.065 Anacoresis 53.026 Anacoreta 53.027 Anagoya 39.021 Analexia 43.040 Analogium 12.017 Anas 44.034 Anchora 28.067 Ancile 29.068 Ancilla 41.088 Andena 10.060 Andoga 4.029

Andromanda 52.021 Aneta 44.035 Anetarius 44.036 Anetum 50.006, 50.021 Angelus 57.017 Anguilla 30.024 Anguis 46.004 Angwilla 47.024 Anhelitus 1.097 Anicula 4.056 Anima 2.001 Animai 4.001 Animus 2.011 Anisium 50.080 Anisum 50.022 Annillum 13.120 Annona 13.111 Annularis 1.181 Annus 56.004 Ansa 10.150 Anser 44.038 Ansula 10.151 Antela 26.025 Antempne 28.071 Antemurale 5.048 Antera 49.020 Anthyphona 12.067 Antica 5.151 Anticorium 14.029 Anticum 5.150 Antifonarium 12.066 Antimonium 51.006 Antipira 23.029 Antipoca 23.005 Antistes 36.012 Antrax 43.116 Antrum 53.030 Anulus 18.018, 18.025 Anus 1.256, 4.053 Anxugia 1.287 Aorti 1.103

161

Lateinische Stichwörter

Aper 45.007 Apex 29.079, 48.033 Apis 44.039 Apium 50.023 Apoca 23.004, 37.059 Apocrisarius 41.050 Apoplexia 43.036 Aposima 31.027 Apostema 43.115 Apoteca 49.003 Apoteccarius 49.002 Apotheca 31.009 Apothecarius 31.007 Apparitor 41.080 Appellacio 37.035 Appendix 5.097 Appetitus 2.021 Aprilis 56.009 Aqua 53.010, 54.001 Aqualiculus 1.221 Aqualicus 1.220 Aquila 44.043 Aquilegia 50.026 Ara 5.072, 11.024, 12.006 Aranea 46.011, 47.027 Aratrum 13.061 Arbiter 37.005 Arbor 48.013 Arbustum 48.014 Arbutum 48.011 Arbutus 48.010 Archa 8.001, 12.033 Archangeli 57.018 Archidiaconus 36.047 Archiepiscopus 36.005 Archigenes 31.003 Archiprespiter 36.043 Architriclinus 5.094, 41.047 Arkula 8.002

Arcus 29.030 Ardea 44.044 Ardelio 34.021 Area 5.083, 5.084, 13.083 Arena 16.014, 47.026 Argentum 14.033 Argentum viuum 14.034 Argilla 13.025 Ariegna 49.014 Aries 29.050, 45.008 Arillus 25.027, 48.251 Arismeter 38.014 Arismeticus 39.058 Arismetra 38.015 Arismetria 38.013 Arista 13.166 Aristocracia 41.011 Aristologia 50.034 Arma 29.010 Armamenta 10.152 Armarium 8.004, 12.032 Armilla 18.016 Armoniacum 51.009 Armus 1.146 Arnoglossa 50.038, 50.225 Aroma 49.007 Aromatum 31.028 Artauus 10.078 Artemo 28.045 Artemum 28.047 Arteria 1.092, 1.108, 1.294 Artética 43.096 Arthimesia 50.036 Arthocopus 13.180 Articulus 1.177 Artifex 14.002

Artiocida 48.163 Artocrea 13.211 Artus 1.176 Aruina 1.286 Arundo 50.037 Aruspex 40.015 Arx 5.047 As 32.047, 33.018 Asafetida 51.005 Asara bacara 49.016 Asarum 50.039 Asarus 49.015 Ascancia 50.041 Ascarides 46.008 Ascella 1.158 Aschenium 50.014 Aschlites 43.090 Ascia 15.007 Asellus 45.014 Asida 44.045 Asilus 46.007, 46.062 Asina 45.013 Asinus 45.012 Asma 43.120 Aspaltum 51.010 Asparagus 50.018, 50.280 Aspersorium 12.058, 14.028 Aspis 46.009 Assa 13.252 Assatura 13.253 Asser 5.119 Assessor 37.006 Astrologya 38.024 Astrologus 38.025 Astronomia 38.022 Astronomus 38.023 Astrum 57.015 Atlas 4.017 Atrimentum 49.022

162 Atriplex 50.024 Atrium 5.073 Attago 44.042 Attaminator 13.183 Attorices 43.085 Attrites 43.086 Aua 3.004 Auca 44.037 Auceps 44.012 Aucipicium 44.049 Auctoria 28.034 Auditor 37.025 Auditus 2.020 Auellana 48.074, 48.076 Auena 13.124 Auernus 53.042 Augur 38.029 Augustus 41.005, 56.013 Auia 3.005 Auiarium 44.010 Auicia 44.048 Auicula 44.002 Auicularius 44.013 Auis 44.001 Aula 5.085 Auleum 20.034 Auricalcum 14.038 Auricula 1.053 Auricularis 1.182 Aurifaber 14.006 Aurificeps 44.041 Aurificina 9.013 Aurifodina 9.014 Aurifrisius 44.047 Auriga 27.002 Auripigmentum 51.008 Auris 1.052 Auristerium 1.055 Aurora 56.046

Register

Aurum 14.032 Auspex 38.030 Autenticum 37.049 Autumpnus 56.037 Auunculus 3.031 Auus 3.003 Axis 27.030, 57.013 Azimus 13.217 Azion 50.268 Azora 50.040 Β Babata 26.040 Bacca 48.139, 48.173 Bacho 13.256 Baia 31.048 Balatro 34.022 Balbucum 13.059 Balena 47.028 Balista 29.029 Balneator 31.041 Balneatrix 31.044 Balneum 31.045 Balsamita 50.064 Balsamum 48.082 Balsamus 48.081, 49.025 Balteus 18.051 Baptisterium 12.057 Barba 1.038 Barba aaron 50.161 Barba iouis 50.044, 50.162 Barbalus 47.030 Barbarus 41.111 Barbellus 47.029 Barbitonsor 31.050 Barbitum 35.009 Barbota 47.031 Barca 28.026, 47.099

Barillus 10.136 Baro 41.016 Barrus 45.084 Basilica 5.051 Basilicon 50.046, 50.223 Basiliscus 46.012 Basis 5.120 Basterna 27.007 Bastinaca 50.049 Bathus 10.017 Batillus 10.018 Bausia 50.048 Beatitudo 57.027 Bedagar 50.067 Bedellium 50.065 Beghardus 36.068 Begina 36.069 Belua 45.003 Benedicta 50.053 Benedicta ursina 50.059 Berberís 48.086 Berillus 52.022 Berna 13.255 Berneta 44.052 Berula 50.066 Bestia 45.001 Betha 50.051 Bethonia 50.050 Beuer 45.066 Bibio 44.053, 46.016 Bidella 49.023 Bidens 13.088, 45.137 Biga 27.019 Bigama 3.092 Bigamus 3.091 Bilex 17.053 Bilinguis 1.062 Bilis 1.119 Binio 33.019

163

Lateinische Stichwörter

Bismalua 50.197 Bissus 17.006 Bistorta 50.063 Bladum 13.109 Blanta ursina 50.061 Blatta 44.051 Blauium 24.010 Bleta 50.003 Bletum 50.052 Blida 29.046 Bluto 47.096 Bofo 34.002 Boya 30.019 Boletus 50.136 Bombax 17.016 Bombicinum 17.106 Bombix 44.055, 46.019 Bombus 17.025 Bonum 2.048 Bora 50.043 Borago 50.042 Borax 49.024, 51.012, 52.023 Bos 45.015 Bostar 11.021 Bothaurus 44.056 Botrus 25.022, 48.246 Bouis lingua 50.055 Braca 17.119 Brachium 1.150 Branda 47.018, 50.054 Brancus 43.025 Brasica 50.062 Brasina 47.032 Breuiarium 12.078 Brionia 50.047 Brodium 13.235 Brucus 46.018 Bruma 56.040 Bubalus 45.023 Bubo 44.054, 44.164

Bubulcus 13.033 Buccina 35.029 Buccinator 35.037 Buccio/-onis 48.267 Buccula 29.071, 45.016 Bucella panis 13.220 Buchalmus 50.060 Bucina 44.110 Bufo 46.017 Buglossa 50.056 Bulabus 45.178 Bulbus 50.020 Bulla 18.052 Burgarius 41.075 Burgensis 41.079 Burggrauius 41.024 Burgus 41.076 Buris 13.064 Bursa 8.015, 22.005 Bustum 12.081, 12.082 Buxetum 48.080 Buxum 48.079 Buxus 48.078 C,K Caballus 45.091 Cacabus 10.016, 10.107 Cachinia 14.051 Cadauer 12.097 Cadmia 14.052 Caduceator 41.065 Calactis 54.040 Caladrius 44.026, 44.060 Calamare 23.057 Calamentum 50.092 Calamistrum 18.011 Calamus 13.165, 23.017, 23.055, 49.034

Calamus aromaticus 50.072 Calaría 28.038 Calatus 8.034, 10.128 Calbanum 49.039 Calbanus 49.038 Calcaneum 1.277 Calcar 26.022 Calcatorium 25.032, 48.256 Calceator 21.012 Calcedonius 52.025 Calceus 17.138 Calchesinteron 14.050 Calchophanus 52.029 Calciamentum 17.139 Calciatrix 21.014 Calculus 33.030, 43.094, 52.008 Caldare 10.010 Calendula 50.070 Calibs 14.042 Caliendrum 18.005 Caliga 17.123 Caligula 17.125 Calympus 47.047 Calix 12.034 Callopodium 10.042 Calo 15.003 Calofonia 51.014 Calonis 28.037 Caluaria 1.021 Caluicies 43.001 Caluities 1.003 Caluitium 1.002 Caluus 43.004 Calx 1.276, 16.009, 16.011 Camaleón 46.042 Camamilla 50.086 Camandreos 50.102

164 Cambium 32.019 Cambsor 32.018 Cameleopardus 45.025 Camelus 45.024 Camera 5.171 Cameraria 41.072 Camerarius 41.071 Camerellus 44.057 Camilla 50.085 Caminus 14.014 Camisia 17.116 Campana 12.060 Campanella 12.061 Campanile 12.064 Campnus 48.100 Campus 53.023 Canabum 17.007 Canalis 5.127 Canapus 17.008 Cancelli/-orum 12.024 Cancellus 12.023 Cancer 43.117, 47.033 Cancio 35.055 Candela 12.044 Candelabrum 12.046 Canellus 17.030 Canfora 50.074 Canicies 43.002 Canícula 45.029 Caniculus 45.027 Canis 33.016, 45.026, 47.035 Canis leporarius 45.036 Canis ponticus 45.067 Canissa 45.035 Canisticus 47.044 Canistrium 32.044 Canistrum 8.033, 10.126

Canis venaticus 45.037 Canna 35.036

Register

Canna pulmonis 1.093 Canonicus 36.035, 36.070 Canopeum 12.011, 44.101 Cantabrida 12.100 Cantabrum 13.118 Cantarus 10.138 Cantilena 35.057 Cantor 36.031 Cantus 27.025, 35.056, 47.045 Capar 50.100 Caparis 48.097 Capella 5.065, 12.001, 45.052 Capencula 45.046 Caper 45.049 Capex 44.064 Capillus 1.007 Capillus ueneris 50.093 Capisterium 13.106, 13.194 Capistrum 10.127, 26.013 Capitaneus 41.033 Capitanis 47.036 Capito 47.037 Capo 44.062, 44.117 Cappa 17.085 Cappa coralis 19.017 Cappicium 17.088 Capra 45.051 Caprea 45.056 Capreola 45.057 Capreolus 25.020, 45.054 Capreus 45.055 Capricornus 45.058 Caprifolium 50.084 Caprimontanus 45.059

Capriolus 48.244 Capsa 8.026 Capsella 8.025, 22.006 Captencula 8.041, 44.019 Capuale 17.087 Capucium 17.086 Capudium 50.094 Capula 44.063 Capulum 26.011 Capus 44.099 Caput 1.001 Carabus 47.039 Carbasus 28.042 Carbo 10.043 Carbunculus 52.024 Career 30.014 Cardamonium 49.030 Cardia 43.060 Cardinalis 36.002 Cardo 5.145 Carducella 50.107 Carduelis 44.058 Carduellus 44.059 Carduus 50.095, 50.292 Carex 50.097 Carillus 47.040 Carina 28.014 Cariofolus 48.104, 49.040 Carmen 39.004, 40.008 Carnifex 13.258, 30.002 Caro 1.223 Carobus 28.018 Caro ferina 45.045 Carpenta 15.004 Carpentarius 15.002 Carpentum 27.009 Carpo 47.041 Carpobalsamum 48.085

165

Lateinische Stichwörter

Carruca 27.005 Carrucarius 27.001 Carrus 27.004, 27.020 Carta 23.008 Cartallum 10.125 Cartílago 1.211 Carui 49.029, 50.108 Casa 5.004 Caseus 13.051 Cassia fistula 49.032 Cassia lignea 49.031 Cassiana 49.033 Cassidulus 47.043 Cassis 8.036, 29.077 Cassis/cassis 29.078 Castanea 48.087, 48.088 Castellanus 41.077 Castellarius 41.073 Castor 45.064, 47.046 Castorium 49.026 Castra 5.038, 5.039 Castratus 4.009 Castrum 5.036 Casula 5.006, 19.001 Catapucia 50.104 Catarrus 1.085 Catella 18.023 Cathaclismus 54.039 Cathaplasma 31.024 Cathaplexia 43.037 Cathaplexis 43.038 Cathaporatis 28.068 Cathapulta 29.042 Catharrus 43.024 Kathedra 6.013 Cathena 30.015 Cathinum 10.106 Katholicus 41.117 Cattus 45.068 Catula 45.030

Catulus 45.028 Cauda 44.100 Caudea 28.025 Cauea 44.022, 45.048, 53.033 Cauerna 53.034 Cauilla 23.026, 27.037 Caula 11.023 Caulis 50.004 Cauma 55.024 Caupo 5.024, 9.007, 25.005 Caupona 5.022, 5.Ó26, 9.006, 9.009, 25.007 Caupulus 28.023 Cauterium 26.038 Cautica 28.024 Cautis 52.005 Cecula 46.025 Ceculio 46.023 Ceculus 46.024 Cecus 4.062 Cedrus 24.007, 48.089 Cédula 23.011 Cegex 44.065 Celamen 5.115 Celare 5.179 Celidonia 50.105 Celidonius 52.028 Cella 5.060 Cellarer 5.178 Cellarium 5.177 Cellula cerebri 1.025 Celox 28.027 Celtes 14.022 Celum 53.006, 57.001 Celum cristallinum 57.012 Celum empireum 57.011 Cementarius 16.002

Cementum 16.012 Cena 13.247 Cenabates 39.072 Cenaculum 5.092 Cenobita 36.022 Cenobium 5.058, 36.023 Cenofectorium 11.027 Censor 41.064 Centenaria 32.063 Centhaurea 50.082 Centinodis 50.116 Centinodium 50.109 Cento 23.042 Centum capita 50.033 Centurio 41.053 Cenum 13.023 Cepa 50.098 Cepa marina 50.263 Cepe 50.099 Cephala 1.075 Cerastes 46.026 Cerasum 48.099 Cerasus 48.098 Ceraunius 52.032 Cerdo 21.001 Cerebrum 1.022 Cereuella 1.020 Cereus 12.045 Cerida 45.078 Ceroferarius 36.052 Cerua 45.075 Ceruical 20.016 Ceruisia 25.050 Ceruix 1.081 Cerusa 51.013 Ceruus 45.072 Cesar 41.004 Cesar ies 1.011 Cetus 42.008, 47.048 Charnus 26.009

166 Chela 1.148 Cherobin 57.024 Cherutus 28.044 Chorus 5.070 Christianitas 41.119 Christianus 41.115 Ciatus 10.145 Cibarium 13.228 Ciborium 12.038 Cibus 13.227 Cicada 44.067, 46.020, 46.045 Cicatrix 43.009 Cicendula 44.066 Cicer 13.140 Cicida 44.072 Ciclamen 50.083 Ciclas 17.073 Ciconia 44.068, 44.130 Cicuta 50.090 Cidaris 18.038 Cydonea 48.114 Cidones 48.113 Cidonius 48.109 Cidula 27.036 Cifus 10.144 Cignus 44.069 Ciliarcha 41.052 Cilindrum 10.040 Kilis 1.090, 1.104 Cilium 1.034 Cima 48.034 Cimba 28.020 Cimbalum 35.006 Cimex 46.027 Ciminum 49.028, 50.075 Cimiterium 5.080, 12.079 Cinamomum 48.096 Cinamomus 48.095

Register

Cinamonium 49.027 Cincinnus 1.013 Cindula 5.126 Cingula 18.048, 26.016 Cingulum 18.047 Cingulus 18.046, 22.007 Cínifes 44.071, 46.022 Cinindrium 10.039 Cinis 10.045 Cinoglossa 50.057 Cinomia 44.073, 46.021 Cinomolgus 44.074 Cintilla 10.047 Cinum 48.102 Cinus 48.101 Ciperus 50.103 Cippus 30.016 Cipressum 48.092 Cipressus 48.090 Cirbus 1.121, 1.125 Circinus 15.017 Circuitus 5.078 Circulus 15.018 Circumferentia 27.024 Cirillus 46.078 Cirogillus 45.108 Cyrogra 43.098 Cirographus 23.006 Ciromanticus 38.033 Ciroteca 18.026, 22.004 Cirpus 50.159 Cirrus 1.009 Cirurgicus 31.004 Cista 8.003, 10.101, 12.031 Cistifellis 1.118 Cytarista 35.016 Citatio 37.054 Citatorium 37.053 Cithara 35.014

Citonium 48.111 Citrullus 13.141 Citrum 48.094 Citrus 48.093 Ciuis 41.074 Ciuitas 5.041 Clahandia 52.020 Clamis 17.074 Clancula 45.039 Claretum 25.051 Clarissimus 41.102 Classicum 35.030 Classis 28.039 Clater 5.157, 8.011 Claua 5.169, 29.059 Clauis 5.163, 35.042 Claustrum 5.057,5.160, 5.161 Clautrus 5.158 Clauus 5.156, 5.168, 28.059, 35.041 Clelia 47.034 Cleps 30.012 Clepus 30.013 Clericus 36.057 Clerus 36.058 Clibanus 13.190 Clientulus 37.014, 39.057 Clipeus 29.063 Clistere 31.033 Clisterium 31.034 Cliuus 53.021 Cluniculus 29.021 Clunis 1.227 Coagulatum 13.047 Coagulum 13.045 Coccinia 17.078 Coccinium 17.079 Coccus 17.082 Cochitus 53.045

167

Lateinische Stichwörter

Coclea 5.077 Coclear 10.082 Cocleare 10.083 Coclearium 10.084 Cocodrillus 46.029 Coctanum 48.112 Coctanus 48.110 Coctena 43.043 Cocus 13.223 Codex 23.044 Cogitatiua 2.042 Cognatus 3.026 Cohors 42.014 Colera 1.296 Colibertus 41.097 Colica 43.074 Colifium 13.219 Collarium 29.074 Collirida 13.215 Collis 53.018 Collocassium 50.101 Collopedium 21.018 Collum 1.080 Colobium 17.057 Colonus 13.005 Coloquincida 50.076 Coloquintida 49.035 Coluber 46.006 Colubria 50.286 Colubrina 50.112 Columba 44.076 Columbar 27.035, 30.021, 44.077 Columbarium 44.011 Columbus 44.075 Columpna 5.113 Columpna ardens 55.031 Colus 1.132, 17.020, 17.021 Colustrum 13.044

Coma 1.012, 48.045 Comedia 39.063 Comedus 39.066 Comes 41.020 Cometes 55.029 Comicus 39.065 Comissarius 37.027 Comitissa 41.021 Commercium 32.012 Comum 50.078 Concha 47.050 Concio 42.015 Concubina 3.101 Concula 44.120 Concupiscibilis 2.025 Conductor 32.027 Conductum 32.015 Conisa 50.096 Coniunx 3.098 Conmater 3.073 Conmendator 36.028 Conpages 1.201 Conpago 1.200 Conpater 3.072 Conpes 30.018 Consangwineus 3.024 Consistorium 5.098 Consobrinus 3.038 Consolida 50.089 Consul 41.042 Consul romanus 41.031 Contemplatiua 38.005 Conticinium 56.055 Contus 10.073, 28.055, 29.060, 47.007 Conuersa 36.067 Conuersus 36.066 Conus 29.080 Cooperculum 20.030 Coopertorium 20.029

Coopertura 20.031 Cophinus 8.031, 10.122 Copia 37.050 Copro 47.042 Copula 8.050 Coquina 10.006 Coquinella 48.197 Cor 1.094 Corallus 52.026 Coraulium 35.008 Corbas 44.082 Corbis 8.032, 10.124 Corculum 1.095 Corda 8.049, 12.049, 28.061, 29.031, 35.046 Cordiacus 43.102 Corea 35.051 Coredo 46.080 Coredula 44.079, 44.156 Coriandrum 50.073 Coriarius 21.011 Corimbus 25.019, 48.243 Corintus 29.034 Corium 1.197, 21.008, 21.021 Coriza 43.026 Corneolus 52.033 Cornetum 48.108 Cornicen 35.034 Cornicum 26.034 Cornipes 45.089, 47.051 Cornix 44.081 Cornu 35.033 Cornum 48.106 Cornupeta 45.077 Cornus 48.105 Corona 18.035

168

Corona regia 50.193 Corponus 48.091 Corporale 12.036 Corpus 2.051 Corpus animatum 2.052 Corrigia 17.131 Corrigiola 50.081 Corrosorium 23.014 Cortex 48.023 Cortina 20.032 Corulus 48.075 Coruus 44.078, 47.054 Cos 14.024 Coscus 50.079 Costa 1.188 Coturnix 44.087 Coturnus 17.146, 44.084 Coxa 1.262 Craneum 1.019 Crapula 13.250 Crassula 50.221 Crater 10.142, 10.146 Cratera 10.143, 10.147 Cratícula 10.063 Cratis 10.062, 29.056 Creagra 10.066 Creditor 32.028 Crema 13.048 Crepida 17.142 Crepusculum 56.052 Creta 23.013 Cretarus 50.106 Creticus 43.108 Cribrum 10.094, 13.189 Crinale 18.033 Crinis 1.004 Crinopodia 44.088 Crisis 43.107 Crisolitus 52.031

Register

Crisopassus 52.027 Crista 29.081 Cristallus 52.030 Cristianismus 41.118 Cristicola 41.116 Crocus 50.068 Crucibulum 23.033 Crucibum 23.032 Crucifixum 12.026 Crumena 8.016 Cruor 1.300 Cruricula 44.114 Crus 1.261 Crusibolus 23.036 Crusta 13.201 Crustula 13.202 Crustum 13.200 Cruticulus 44.089 Crux 12.025, 30.035 Cubebe 49.037 Cubile 5.172, 20.004 Cubitus 1.153 Cuculla 17.089 Cuculus 44.092 Cucumer 50.087 Cucumis 50.088 Cucurbita 50.069 Cucurbita agrestis 50.077 Culcitra 7.003, 20.010 Culex 44.091, 46.028 Culina 10.004 Culleus 30.037 Culmus 13.164 Culper 45.040 Culpo 17.144 Cultellus 10.076 Culter 10.075 Cultrum 10.077 Cuius 1.255 Cumanus 41.112

Cum tritonio 13.186 Cumulus 53.020 Cumura 11.007 Cuneus 13.204, 42.010 Cuniculus 29.082, 45.076 Cunnus 1.251 Cuppa 10.129 Cuprifaber 14.007 Cuprum 14.040 Curator 37.043 Curlegius 44.085 Curricula 44.094 Curriculus 27.015, 44.093 Currus 27.003 Curtis 5.082 Curuca 44.095 Curule 6.011 Curulis 6.012 Cuscuta 50.091 Cuspis 29.025 Cussinus 20.017 Custos 36.029 Cuta 47.049 Cutícula 1.194 Cutis 1.193, 21.007 Cutius 13.094 D Dactilus 1.233, 48.181 Dacus 50.113 Dalmatica 19.003 Dalum 28.050 Dama 45.080 Damula 45.081 Dapes 13.232 Daps 13.231 Daucus 50.117 Debitor 32.029

169

Lateinische Stichwörter

Decanus 36.013 Decipula 8.040, 44.018, 45.047 Decius 33.015 Decrepitus 4.052 Decurio 41.054 Delfin 45.079 Delirus 4.059 Delphin 47.056 Delubrum 5.052 Denarius 32.040 Dens 1.064 Dens caninus 1.068 Dens molaris 1.067 Dens precisor 1.066 Denter 28.028 Dentile 13.067 Depositarius 32.034 Depositor 32.033 Depositurus 32.035 Desertum 53.024 Dextera 1.164 Dextra 1.163 Dextrarius 45.105 Dyacon 36.042 Dyacones 36.045 Dyaconus 36.044 Dyadema 18.036 Diadocos 52.036 Diafragma 1.111 Dyaleticus 39.029 Dyarria 43.072 Diasinteticus 39.046 Dictamen 39.005 Dictator 41.029 Dictatura 41.030 Dictica 23.052 Dictio 39.042 Didasculus 39.023 Dies 56.017, 56.044 Dies artificialis 56.042

Dies dominicus 56.018 Dies iouis 56.028 Dies lune 56.022 Dies martis 56.024 Dies mercurii 56.026 Dies naturalis 56.041 Dies saturni 56.032 Dies solis 56.020 Dies veneris 56.030 Digiteca 17.050, 18.027, 21.037 Digitus 1.175, 1.279 Diluculum 56.045 Diluuium 54.038 Dimicator 29.003 Dyocesis 36.011 Diomedee 44.096 Dionisia 52.035 Dyonisia 50.115 Dyota 10.149 Dioteca 21.039 Diplois 17.069 Dipsas 46.033 Dyptamnus albus 50.118 Diptamnus niger 50.119 Disciplina 38.003 Discipulus 39.027 Discrimen 18.013 Discus 10.097, 10.121 Dispensa 5.176, 10.114 Dispensorium 10.115 Disputator 39.030 Dissenteria 43.073 Dystitor 32.006 Diuersorium 5.013 Diuorcium 4.024 Doctor 39.024 Doctrina 38.002 Dolabra 15.009

Dolabrum 15.008 Dolium 10.130 Doma 5.046 Domicilium 5.002 Domicula 5.007 Dominium 42.016 Domuncula 5.005 Domus 5.003 Donum 32.016 Dormitorium 5.062 Dorsispina 1.214 Dorsum 1.208 Draca 46.031 Dracena 46.032 Draco 46.030, 47.055 Draconeides 52.034 Dragma 17.024 Dragontea 50.110 Dromo 28.033 Ducetum 13.264 Ducissa 41.018 Dumus 48.115 Duramater 1.023 Dux 29.005, 41.017 E Ebdomoda 56.015 Ebenus 48.118 Ebulus 50.126 Ecclesia 5.050, 12.007, 41.120 Echites 52.038 Eculeus 30.034 Edera 48.117, 50.127 Edes 5.055 Edicula 5.059 Edilis 41.036 Edituus 36.061 Edulium 13.229 Edus 45.053

170 Egippia 44.102 Egis 29.067 Egloceron 45.060 Egloceros 45.061 Electrum 14.035, 14.036, 52.077 Elementum 39.039, 53.007 Elephancia 43.122 Elephantus 45.083 Elephas 45.082 Elidros 52.040 Elitropia 52.039 Elleborus 50.124 Emathites 52.037 Emblicus 49.036 Embrio 1.245 Emigraneus 46.035 Emissarius 45.101 Emorois 43.076, 46.036 Emoroysus 43.077 Emplastrum 31.023 Emunctorium 23.039 Endromadis 21.036 Endromedis 17.099 Enoycus 13.036 Enphitheota 13.004 Ens 2.043 Ensis 29.016 Enuchus 3.089 Enula 50.122 Enutriceus 43.111 Epar 1.099 Epatica 1.105, 50.121 Ephymera 43.104 Epiamia 43.131 Epibacha 28.008 Epicausterium 23.041 Epicauterium 23.040 Epicilium 12.013 Epicurus 41.127

Register

Epidimia 43.130 Epidromon 28.049 Epiglotis 1.078 Epilempsis 43.033 Epilencia 43.035 Epipium 26.030 Epiredia 27.022 Epiredium 26.032 Episcopus 36.008 Epistilium 5.122 Epistola 37.038 Epistula 39.003 Epitafium 12.095 Epops 44.217 Epulonus 34.020 Epulo/-onis 34.013 Equa 45.090 Eques 41.058 Equicius 32.007 Equiferus 45.096 Equimenta 50.071 Equiria 45.097 Equor 54.026 Equus 45.086 Ericius 45.107 Erigulus 46.037 Erinacius 45.109 Erisipila 43.127 Er reus 1.231 Eruca 46.038, 50.123 Erugo 14.048, 46.034 Eruum 13.149 Es 14.039 Esaurus 47.059 Esca 13.230 Eschinus 47.057 Esculum 48.120 Esculus 48.119 Esox 47.058, 47.112 Esoxos 47.111 Essedum 27.008

Estas 56.035 Estimativa 2.038 Estuarium 31.046 Estus 54.041, 55.023 Esula 50.125 Ether 55.026 Ethica 43.105 Ethymoloycus 39.045 Etica 38.038 Euforbium 51.018 Eunuchus 4.010 Eupatorium 50.120 Euphonia 35.054 Eutrepalus 33.003 Examen 32.054, 44.040 Examinator 37.026 Excessus vigilie 43.029 Exedra 6.014 Exemplar 23.046 Exemplum 23.047 Exequiale 12.073 Exequie 12.075, 12.098 Exercitus 42.009 Exorcista 36.055 Exspectatorium 37.057 Exta 1.134 Extasis 43.046, 43.128 Extatis 1.239 F

Faba 13.137 Fabaria 50.128 Fabasirica 48.144 Faber 14.001, 14.003 Faber ferrarius 14.005 Faber lignarius 15.001 Fabrica 14.011 Facies 1.026 Facitergium 20.039 Fagum 48.122

171

Lateinische Stichwörter

Fagus 48.121 Falanga 42.017 Falcarium 13.076 Falcastrum 13.073, 13.127 Falco 44.098 Falera 26.037 Falleriana 50.132 Faix 10.056, 13.069, 13.070, 13.071 Fantasia 2.039 Far 13.108 Farcimen 13.261 Farina 13.105, 13.119, 13.195 Farmacapola 31.030, 31.036 Farmacum 31.026 Farrago 13.114 Fartor 13.260 Fascia 17.133, 18.007, 31.017 Fascinator 40.009 Fascino/-as/-are 40.011 Fasciola 17.134, 18.008, 31.016 Fasianus 44.107 Fastidium 43.066 Fauilla 10.048 Faux 1.070, 10.050 Fax 10.055, 13.174 Febrífuga 50.139 Febris 43.103 Febris continua 43.106 Febris cottidiana 43.109 Febris quartana 43.112 Febris terciana 43.110 Februarius 56.007 Fel 1.117

Felicitas 57.026 Felis 45.074 Femella 4.008 Femen 1.226 Femina 1.290, 4.007 Femorale 17.120 Femur 1.225 Fenerator 32.022 Fenestra 5.131 Fenestrale 5.132 Fenicium 13.134 Feniculum 13.132, 50.129 Feniculus 50.236 Fenile 11.017 Fenum 11.018 Fenum grecum 50.134 Fenus 32.024 Fera 45.002, 45.044 Ferculum 13.233 Feretrum 12.087 Fermentum 13.197, 13.222 Ferra 26.039 Ferrifaber 14.004 Ferrificina 9.011, 14.010 Ferrifodina 9.012 Ferrugo 14.046 Ferrum 14.041 Ferto 32.059 Ferula 30.026, 39.032, 50.138 Festuca 13.168 Festucallium 17.032 Fiala 12.040 Fiber 45.065 Fibra 1.106 Fibula 17.154, 18.053 Ficedula 44.103 Ficulnea 48.125

Ficus 24.002, 43.078, 48.123, 48.124 Fidelia 10.013 Fideila 35.039 Fidicen 35.048 Fidicula 30.032 Fidis 35.044 Fidula 35.015, 35.038 Figellator 35.047 Figulus 16.001 Filex 13.072, 50.137 Filia 3.015 Filiaster 3.079 Filico 34.024 Filióla 3.070 Filiolus 3.068 Filiosa 3.071 Filiosus 3.069 Filipendula 50.133 Filius 3.013 Filtrum 20.025 Filum 17.017, 21.040 Fimus 1.259, 11.029, 13.029 Fiscus 8.027 Fistula 35.021, 43.079 Fistulator 35.025 Fistulifer 35.026 Flagellum 26.024, 29.036, 30.023 Flagrum 30.022 Fiamma 10.051 Flammeum 17.114, 18.006 Flammula 50.130 Fiasco 10.133 Flasculus 10.134 Flebothomus 31.015 Flebotomator 31.013 Flegeton 53.046 Flegma 1.084, 1.299

172 Flos 48.059 Fluctus 54.036 Flumen 54.013 Fluuius 54.012 Foca 45.133, 47.062 Focus 10.036 Folium 48.046 Folliculus 13.170 Follis 10.090, 14.025 Follus 8.013 Fons 54.003 Foramen 5.118 Forceps 14.018 Forena 47.140 Fores 5.143 Foresta 48.005 Forestarius 48.006 Forfex 14.020, 17.049 Forma 21.016 Formadium 13.052 Formica 46.039 Formicaleon 46.040 Formula 21.017 Fornax 13.191, 14.015 Fornicale 13.193 Fornix 4.035, 5.123 Forpex 14.019 Fortilicium 5.037 Forulus 8.012 Forum 5.027 Fossorium 13.077 Fouea 53.036 Fragum 48.127 Fragus 48.126 Framea 29.015 Frater 3.033 Fraterculus 3.035 Fratruelis 3.040 Fraudiola 44.105 Fraxinus 48.128 Frenefactor 26.005

Register

Frenesis 43.047 Freneticus 43.048 Frenum 26.007, 26.031 Fretum 54.029 Frigellus 44.104 Frixorium 10.031 Frodum 13.018 Frondes 48.044 Frons 1.015 Fructus 48.060 Fruges 13.113 Frumen 1.072 Frumentum 13.112 Frunium 21.009 Frutectum 48.016 Frutex 48.015 Fucus 46.041 Fulgor 55.011 Fulgur 55.010 Fúlica 44.106 Fuligo 10.007, 10.053 Fulina 10.003 Fullo 17.065 Fulmen 55.012 Fultrum 20.023 Fumus 10.052 Fumus terre 50.131 Funale 12.048 Funanbulus 39.071 Funda 29.057 Fundamentum 5.100 Fundicula 47.064 Fundiculus 47.061 Fundula 47.063 Fundus 13.017 Fungus 50.135 Funifex 28.062 Funis 8.047, 12.047, 28.060 Funus 12.096 Fur 30.011

Fura 55.027 Furca 13.087 Furcalia 27.034 Furfur 13.107 Furnarius 13.179 Furnus 13.192 Furo 45.110 Fusarius 44.108, 48.129 Fuscina 10.067, 47.008 Fuscinula 10.068 Fusoria 8.044 Fusorium 10.110 Fusus 17.022 Futis 10.112 G Gabatum 14.026 Gagates 52.042 Gagatromeus 52.046 Galanga 48.130, 48.131, 49.041, 50.148 Galatrides 52.045 Galbanum 51.019 Galea 28.015, 29.076 Galerus 18.003 Galla 50.147 Gallicinium 56.057 Gallina 44.116 Galliricum 50.143 Gallus 44.113 Ganeo 34.008 Garba 13.163 Gardianus 36.027 Gargarismus 31.032 Gariofilaca 50.144 Gariofilus 48.132 Garriculus 44.115 Garus 10.046 Gaulus 44.151

173

Lateinische Stichwörter

Gausape 10.116 Gazophilacium 8.006 Gehenna 53.041 Gelasia 52.043 Gelima 13.162 Gelu 55.022 Gemella 3.048 Gemellipera 3.049 Gemellus 3.047 Gemini 3.046 Gemma 25.018, 48.055, 52.012 Gena 1.049 Genciana 50.142 Gener 3.078 Genesta 50.150 Genestula 50.149 Genetliacus 38.026 Genitalia 1.260 Genitea 4.033 Gens 41.114, 42.001 Gentiiis 41.110 Genu 1.263 Geometer 38.019 Geometra 38.020 Geometria 38.018 Germanus 3.037 Germen 48.061 Getolitus 52.044 Gibbus 43.022 Gigas 4.014 Gingiua 1.063 Gipsus 16.015 Girgillus 17.028 Girofalco 44.125 Gith 50.145 Glacies 55.021 Gladiator 29.002 Gladiolus 50.170 Gladipes 47.067 Gladius 29.012, 47.066

Glandes 29.058 Glandula 1.161, 43.027 Glans 48.202 Glarea 13.026, 44.123 Glaucus 47.065 Gieba 13.031 Glis 13.027, 45.112 Glomus 17.018, 17.019 Glos 3.082 Glossus 13.173 Gnanicellus 15.016 Gnanus 4.013 Gnarus 4.015 Gnomon 15.019 Gobio 47.038, 47.069 Gonnorea 43.018 Grabatum 7.007 Gracius 47.068 Graculus 44.111 Gradale 12.069 Gradarius 45.106 Gradipes 44.112 Graduale 12.068 Grama 39.037 Gramacula 10.034, 10.061 Gramatica 39.035 Gramaticus 39.036 Gramen 50.001 Granarium 11.005 Granatus 52.041 Grando 55.019 Grangia 5.031 Granum iuniperi 48.137 Granum solis 50.146 Graphius 23.054 Grassetum 23.034 Grifes 44.124 Grillius 46.044 Grillus 44.127, 46.043

Grossarius 37.010 Grus 44.126 Gubernaculum 28.057 Gubernator 28.002 Gubia 47.071 Gubius 47.072 Gula 1.074, 34.011 Gulonus 34.012 Gummi 14.037, 49.053, 51.003 Gummi arabicum 51.020 Gunfus 5.170 Gurges 54.023 Gurgulio 1.073, 46.046 Gurgustium 47.070 Gustus 2.016 Gutta 43.101, 54.006 Guttur 1.079 Gutturinum 10.111 H Habena 26.008 Habitaculum 5.001 Halica 13.125 Halicastum 13.126 Hamio 47.073 Hamus 47.013 Harundo 47.015 Haruspex 38.028 Hasta 29.024 Hastula 48.041 Hebreus 41.104 Herba 48.009, 50.002 Herba iudaica 50.296 Herbitus 48.135 Herbularius 31.010, 49.005 Herebus 53.043 Heremita 36.064

174 Heremus 53.025 Heresis 41.121 Hereticus 41.122 Hermodactilis 50.151 Herodius 44.097 Herpes 43.119 Hicterica 43.091 Hyena 45.114 Hilla 13.262 Hinulus 45.113 Hircus 1.037 Hyrcus 45.050 Hyrudo 46.047 Hyrundo 44.128 Hisca 48.040 Hystoria 39.018 Homo 4.002 Homullus 4.004 Homuncio 4.003 Hora 56.060 Horologium 12.059 Horoscopus 38.027 Horreum 11.020, 13.081 Hospitale 5.011 Hostiarius 36.053 Hostium 5.141 Hostorium 11.016 Humerale 19.006 Humerus 1.145 Humulus 50.152 Humus 53.015 Huso 47.074 ι,Y Iacinctus 17.080, 50.165, 52.048 Iacistus 52.050 Iaculum 29.039 Iaculus 46.049

Register

Ianitor 36.063 Ianua 5.142 Ianuale 5.165 Ianuarius 56.006 Iarus 50.160 Iaspis 52.047 Ibex 45.115 Ibis 44.129 Ibiscus 50.012 Icomaticus 38.034 Yconomica 38.040 Yconomus 37.046 Ydra 46.092 Idria 10.086 Idropisis 43.087 Idrox 44.131 Ydrus 46.091 Iecur 1.100 Ieiunium 13.251 Yems 56.039 Iena 52.052 Ientaculum 13.245 Iesum 29.027 Ignis 10.035, 53.011, 55.025 Ilex 48.133 Ylex 48.203 Ilia 1.133 Yliaca 43.075 Illustris 41.100 Ylum 23.018 Ymaginatiua 2.041 Imago 24.003 Ymago 12.019 Ymber 55.015 Ymbrex 5.128 Ymbricium 5.129 Ymnarius 12.076 Imperator 41.003 Imperatrix 41.006 Impetigo 43.015

Inauris 18.014 Incantator 40.007 Incanto/-as/-are 40.010 Incastratura 5.116 Incaustum 23.019 Inclusa 36.072 Inclusorium 5.063 Inclusus 36.071 Incuratus 36.039 Incus 14.017 Index 1.179 Infans 4.043 Inferie 12.099 Infernus 53.039 Inferus 53.040 Infula 18.040 Ingwen 1.229, 1.230 Inmissura 5.117 Innuba 3.086 Inquilinus 13.024 Insercio 48.048 Insicio 48.047 Instita 17.094, 20.042, 22.002, 32.003 Institor 22.001, 32.002 Institrix 32.005 Instiua 44.135 Instrumentum 29.011, 35.003, 37.037 Intellects 2.003, 2.005 Intempesta 56.056 Intercilium 1.036 Interfinium 1.046 Interitus 2.027 Interscapula 1.213 Interula 17.117 Intestinum 1.122 Intestinum cecum 1.137 Intestinum rectum 1.129

175

Lateinische Stichwörter

In tritonisatorio 13.188 locus 33.001 Ioficus 44.139 Ypia 50.156 Ypocus 47.075 Ipogamus 28.036 Ypogeum 5.018 Ypoquintida 50.155 Yposarcha 43.088 Ypothamus 47.147 Ypox 47.060 Yppa 13.239 Ir 1.172 Irascibilis 2.024 Ireos 50.168 Iris 50.164, 52.051 Ysida 44.046 Isophagus 1.087 Ysopus 50.154 Yspida 44.132 Istrix 45.116 Italica 50.166 Iudaicus 52.049 Iudaismus 41.106 Iudeus 41.103 Iudex 37.001 Iudex delegatus 37.003 Iudex Ordinarius 37.002 Iudex subdelegatus 37.004 luger 13.011 Iugerum 13.012 Iugum 26.033 Iulius 56.012 Iuncus 50.158 Iuniperus 48.136 Iunius 56.011 Iupiter 57.006 Iurisperitus 37.016 Iurista 37.015

lus 13.237, 37.017 Iusquianus 50.157 Iuuenca 45.020 Iuuencula 4.048 Iuuencus 45.019 Iuuenis 4.047 Ixion 44.133 L Labeilum 1.059 Labiolum 1.060 Labium 1.057 Laborintus 5.089 Labrum 1.058, 1.253, 10.022 Labrusca 25.024, 48.247 Lac 13.043 Lacena 17.011 Lacerna 17.075 Lacernatus 17.076 Lacerta 46.051 Lacertus 1.152, 46.052 Lacrima 1.086 Lactis 47.020 Lactuca 50.173 Lacuna 54.019 Lacus 54.017 Lagana 13.214 Laganum 13.213 Lagena 10.131 Laguneula 10.132 Lama 53.037 Lamina 10.080 Lampada 12.042 Lampas 12.041 Lana 17.003 Lancea 29.026 Lanceolata 50.228 Lanista 13.257

Lantgrauius 41.023 Lanugo 1.039 Lanx 10.104, 32.056 Laoficus 44.134 Laphus 45.073 Lapicidia 16.007 Lapis 52.001 Lappa 50.178 Lappacium 50.177 Lappates 50.179 Laquear 5.106 Laqueare 5.107 Laqueus 8.038, 44.015, 45.043 Lardarium 11.001 Lardum 1.285 Lardus 1.284, 13.265 Larificus 44.140 Larua 13.093 Larus 44.136 Lasurium 24.009 Later 5.134, 5.135, 16.017 Laterna 23.030 Latex 54.005 Lathamus/-mi 16.010 Lathomus 16.008 Latro 30.010 Latus 1.202 Laudanum 51.021 Lauendula 50.184 Laurea 18.037, 50.251 Laureola 50.181 Laurus 48.138 Lautumnum 30.033 Lea 45.118 Lebes 10.011 Lebetum 10.012 Lecator 34.019 Lecitus 10.019 Lectica 7.005, 20.008

176 Lectisternium 20.001 Lector 36.054 Lectus 7.002, 20.005 Ledia 47.141 Leena 45.119 Legista 37.018 Legumen 13.130 Lembulus 28.017 Lembus 28.016 Lena 3.094, 34.018 Leno 3.093, 34.017, 41.083 Lens 13.142, 43.021, 46.055 Lens/-dis 13.143 Lens/-tis 46.056 Lenticula 13.144, 50.182 Lentigo 43.011 Lentiscus 48.140 Leo 45.117 Leonina 43.123 Lepida 12.022 Lepra 43.121 Lepus 45.121 Lepusculus 45.122 Letamen 11.030, 13.028 Letargia 43.032 Letargus 43.031 Leteus 53.048 Leua 1.166 Leuiga 15.015 Leuir 3.083 Leuisticum 50.185 Leuita 36.046, 36.051 Leunculus 45.120 Lex 37.019 Libanum 12.054, 48.232 Libanus 12.055 Libellus 37.056

Register

Liber 23.043, 41.094, 48.025 Libertinus 41.098 Libertus 41.095 Libeta 23.035 Libetum 13.210 Libitina 12.088 Libra 32.050, 32.051 Libum 13.209 Liburnus 27.014, 28.032 Licitator 32.008 Licium 17.041 Lictor 30.001, 41.082 Lienteria 43.071 Liga 17.124, 26.017 Ligamen 5.111 Lignifaber 14.008 Lignum 23.038, 48.027 Lignus 23.037 Ligo 13.080 Ligula 17.127, 26.018 Ligurius 52.054 Ligustrum 50.188 Ligutta 35.059 Lilium 50.169, 50.189 Lima 14.021 Limax 46.053 Limen 5.166 Liminare 5.167 Limo 27.033 Limpha 54.002 Limus 4.064, 13.021, 43.052 Linea 23.024 Lingua 1.061 Lingula 26.019 Linifen 50.172 Linter 28.031, 45.034 Linteum 20.037, 28.043 Lintheamen 20.038

Linum 17.005, 50.194 Linx 45.123 Lippitudo 43.050 Lippus 4.065, 43.053 Liquericium 50.190 Liquiricia 49.042 Lira 13.013, 35.018 Liricen 35.019 Liricus 39.059 Litiris 50.176 Littera 37.048, 39.038 Littera absolucionis 37.029 Littera appelacionis 37.034 Littera excommunicacionis 37.028 Littera interdicti 37.030 Littera recognicionis 37.036 Littera relaxacionis 37.031 Littera sentencie 37.032 Litus 54.031 Lituus 35.031 Lixiuia 31.056 Lixiuium 31.055 Locator 32.026 Locatum 32.014 Locium 1.143 Loculus 8.014 Locusta 44.141 Lodex 20.021 Loycus 39.028 Lolium 13.148, 50.191 Longale 27.023 Longaon 1.128 Lorica 29.072 Loripes 1.174

Lateinische Stichwörter

Lorum 26.012 Lotos 48.143 Lotricus 34.015 Lubiscicum 50.186 Lucanar 5.133, 12.050 Lucar 48.008 Lucarius 48.007 Lucerna 23.031 Lucifuga 44.137 Lucilla 44.138 Lucinia 44.197 Lucius 47.077 Lucrum 32.031 Lucus 48.003 Ludus 33.002 Luligo 47.080 Lumbare 17.122 Lumbricus 46.054, 47.081 Lumbus 1.138 Lumen 56.003 Luna 57.002 Lunula 18.021 Lupa 4.040, 45.126 Lupacium 50.305 Lupanar 4.034 Lupanaria 4.039 Luparia 52.053 Lupatum 26.010 Lupinus 13.139, 45.125 Lupulus 50.153, 50.174 Lupus 43.118,'·45.124, 47.078 Luscus 4.066, 43.054 Lusinia 44.142 Lusor 33.004, 34.004 Lustrum 53.028 Luter 10.021, 45.127, 47.079 Lutina 35.058 Lutum 13.022 Lux 56.001

177 M Macellum 13.259 Macerana 50.140 Machera 29.019 Machina 29.043 Macis 48.161, 49.044 Macrellus 47.082 Macricaria 50.141 Macrocosmus 53.004 Macronpiper 49.050 Macula 47.006 Magale 5.010 Magister 39.022 Magister ciuium 41.044 Magister curie 41.046 Magister militum 41.048 Magnes 52.055 Maguderis 50.007 Magus 40.006 Maiorana 50.202 Maius 56.010 Mala 1.047, 8.022, 26.028 Malaxia 31.029 Malleus 14.016 Malogranatus 48.152 Maltrum 11.010 Malua 50.195 Malua domestica 50.196 Malum 48.150 Malumgranatum 48.155 Malumpunicum 48.153 Malum terre 50.210 Malus 28.040, 48.148 Mamma 1.189 Mammilla 1.190

Mancus 1.173 Mandíbula 1.051 Mandragora 50.198 Mandrica 13.035 Mandrubium 50.199 Mane 56.047 Manes 2.030 Mango 13.040, 29.047, 32.009 Mania 43.042 Maniacus 43.044 Manica 30.020 Maniplus 19.011 Manipulus 13.160, 19.010 Manna 51.022 Mannus 45.093 Manser 3.043 Mansionarius 36.062 Manstruga 17.098, 21.035 Mansus 13.015 Mantellum 17.060 Mantellus 17.061 Mantica 8.023, 26.029 Manticulus 17.062 Mantile 10.118 Mantum 17.059 Manuale 12.077 Manumissus 41.096 Manupolius 41.035 Manus 1.162 Manutergium 10.120 Mappa 10.119 Mappale 5.009 Mapula 19.013 Marca 32.064 Marchio 41.026 Marcius 56.008 Mare 54.024 Margo 54.004

178 Margrauius 41.025 Marisse 43.084 Marita 3.096 Maritus 3.095 Marmor 52.010 Mars 57.007 Marscalcus 41.068 Marsupium 8.017 Martrix 45.128 Marubium 50.209 Mas 1.289, 4.005 Masculus 4.006 Mastinus 45.032 Mastix 48.142, 49.056, 51.023 Mater 3.002 Materia vel materies 25.012 Matertera 3.032 Mathematica 38.012 Matrina 3.067 Matrix 1.249 Matrona 3.060, 4.023 Matutinale 12.070 Matutinum 12.071, 56.058 Mausoleum 12.094 Maxilla 1.048 Medica 13.146 Medicus 31.002 Médius 1.180 Medo 25.048 Medulla 1.206, 48.028 Medus 25.049, 52.058 Megacosmus 53.003 Melampiper 49.049 Melancolía 1.298 Melanurus 47.083 Mellilocum 50.192 Mellissa 50.204 Mello 50.205

Register

Melodia 35.052 Melon 45.159 Melonites 52.057 Melos 35.053 Melota 45.160 Melus 45.158 Membrum 1.199 Membrum virile 1.234 Memorativa 2.040 Memoria 2.008 Men 50.200 Menbrana 37.051 Menia 5.034 Menianum 5.09.0 Mennonides 44.143 Menphites 52.056 Mens 2.010 Mensa fenebris 32.025 Mensale 10.117 Mensis 56.005 Mensiuagus 34.014 Menstruum 1.292 Ménsula 10.008 Menta 50.207 Mentastrum 50.208 Mento 1.236 Méntula 1.237 Mentum 1.050 Mercator 32.001 Mercatorium 5.016 Mercatrix 32.004 Mercimonium 32.011 Mercurialis 50.175 Mercurius 57.003 Merda 1.257 Merenda 13.246 Meretrix 4.037, 41.084 Merges 13.161 Mergulus 12.043, 44.146 Mergus 44.144

Meri 1.088 Meridies 54.046, 56.048 Meritorium 5.014, 9.002 Merops 44.150, 44.188 Merula 44.147, 47.084 Merum 25.040, 48.264 Merx 22.003, 32.010 Messis 13.159, 56.036 Metallum 14.031 Methaphisica 38.010 Metreta 11.015 Metrificator 39.009 Metropolis prouincia 36.007 Metropolitanus 36.006 Metrum 39.006 Mica 13.203 Microcosmus 53.005 Mictologya 39.017 Mictologus 39.016 Migale 45.129 Miles 26.002, 29.006, 33.028, 41.057 Milium 13.131 Millefolium 50.206 Millus 44.159 Milofa 44.155 Miluius 44.149 Miluus 44.148 Mimus 34.016, 39.069 Minera 14.030, 51.004 Minium 24.008 Minutor 31.014 Mioparo 28.030 Mirica 48.157 Mirra 48.156, 49.043, 51.024 Mirrum 48.146 Mirtetum 48.147 Mirtus 48.145

179

Lateinische Stichwörter

Missale 12.072 Mitra 18.004 Mitra ferrea 29.075 Mna 32.065 Modiolus 27.026 Modius 10.103, 11.011 Mola 13.101 Mola asinaria 13.102 Molaris 13.103 Molendinator 13.099 Molendinum 13.100 Molitor 13.097 Moliuaga 44.157 Molossus 45.031 Momentum 56.061 Monacha 36.019 Monachus 36.018, 47.088 Monarcha 41.001 Monasterium 5.056 Monastica 38.039 Monedula 44.080, 44.153 Moneta 32.037, 32.043 Monetarius 32.036 Monialis 36.020 Monile 18.019 Monoceron 45.165 Monoceros 45.163 Monocordium 35.020 Monoculus 1.136 Möns 53.017 Monubrium 10.079 Monumentum 12.084 Moocha 44.154 Mora dumi 48.116 Mora rubi 48.206 Morbus caducus 43.039 Morella 50.269 Moretum 25.052 Morphea 43.019

Mors 2.026 Mortariolum 10.070 Mortarium 10.069 Morum 48.164 Morus 48.162 Mosicium 8.018 Muero 29.013 Muliebria 1.293 Mulier 4.019 Muligo 47.076 Mulio 13.038 Mullus 47.086 Mulsum 13.046 Multicium 17.103 Multipes 47.052, 47.097 Multor 13.098 Multra 13.056 Multrale 13.058 Multrum 13.057 Mulus 45.130 Mundus 53.002 Murarius 16.004 Murator 16.005 Murena 18.028, 47.085 Murenula 18.020 Mureps 44.152 Murex 47.087 Muriceps 45.071 Murilegus 45.070 Murmur 45.111 Murre 25.013 Murus 16.006 Mus 45.131 Musca 44.158 Muscata 49.045 Muscatus 48.159 Muscipula 8.045, 44.021 Muscripula 8.046 Musculus 1.154 Muscus 50.201

Musica 38.016 Musicus 38.017 Musio 45.069 Mustela 45.132 Mustum 25.038, 48.262 Muto 1.240, 45.010 Mutonius 45.011 Mutus 4.061 Mutuum 32.013 Ν Napium 50.218 Nappa 10.139 Napus 50.212 Nardus 50.211 Naris 1.041 Nasellus 1.042 Nasicellus 1.044 Nasiculus 1.043 Nastula 17.130, 18.041, 18.044 Nasturcium 50.214 Nasturcium aquaticum 50.213 Nasturcium ortense 50.215 Nasus 1.040 Natis 1.228 Natrix 46.059 Natus 3.014 Nauclerus 28.001 Nauicula 17.035 Nauis 28.010 Nauita 28.003 Naulum 28.009 Nauplium 35.007 Nausea 43.067 Nauta 28.004 Nebula 55.004 Nebulo 34.023

180

Nefrendis 45.147 Nefrendus 45.146 Nefresis 43.093 Nemus 48.002 Nepa 46.060 Nepoosque 34.010 Nepos 3.016 Nepta 50.216 Neptis 3.017 Nerws 1.109 Nespulum 48.169 Nespulus 48.168 Neuus 43.012 Nicedula 44.167 Nictimene 44.166 Nigella 50.217 Nigrastica 21.022 Nigromanticus 40.004 Nimbus 55.014 Nisula 44.162 Nisus 44.160 Nitrum 51.025 Nix 55.020 Nobilis 41.099 Nocticorax 44.163 Noctua 44.165 Nodus 25.016, 48.056 Nola 12.062, 35.040 Nonaria 4.041 Notarius 23.002, 37.009 Notus 3.042 Nouacula 31.053 Nouerca 3.064 Nouus miles 41.066 Nox 56.043 Nubes 55.005 Nubilum 55.006 Nucha 1.207 Nummisma 32.042 Nummularius 32.017 Nummus 32.041

Register

Nuncius 37.047 Nurus 3.080 Nutrimentum 13.224 Nux 48.165 Nux auellana 48.166 Nux longa 48.071, 48.167 Nux muscata 48.160, 49.046 O Obex 5.155 Obitus 2.028 Obsequíale 12.074 Obsonium 13.248 Obstetrix 4.031 Obthalmia 43.049 Obulus 32.046 Occeanus 54.034 Occidens 54.045 Occiput 1.018 Ocrea 17.141 Oculus 1.028, 25.017, 48.057 Odoratus 2.017 Odorisequus 45.038 Offa 13.236 Officialis 37.008 Officina 5.015, 9.001 Offinium 50.222 Olea 48.171 Oleagina 48.176 Oleaster 48.172 Oleum 48.174 Olfactoriolum 18.032 Olfactorium 18.031 Olfactus 2.018 Olibanum 51.026 Oligarcia 41.012 Olimbrium 50.203

Oliua 48.170 Oliuum 48.175 Olla 10.009 Olor 44.070 Olosericum 17.111 Olus 50.005 Olwus 44.173 Omasum 1.127 Omentum 1.126 Omnia potens 57.019 Onager 45.135 Oniscinus 52.059 Onix 52.060 Onocrotulus 44.175 Opidanus 41.078 Opidum 5.035 Opilio 13.034 Opobalsamum 48.084 Oraculum 5.069, 12.003 Oratio 39.043 Orator 39.054 Oratorium 5.068, 12.004 Orba 3.058 Orbis 1.032, 47.089, 54.043 Orbita 27.006 Orbus 1.135, 3.057 Ordeum 13.128 Ordeum trimestre 13.129 Organista 35.004 Organum 35.002 Oriens 54.044 Origanum 50.219 Orithes 52.063 Orix 44.168 Ornix 44.170 Ornus 48.177 Orphanus 3.056

181

Lateinische Stichwörter

Orpinium 50.220 Orthographus 39.044 Ortigamethra 44.171 Ortigia 44.172 Os 1.056 Oscolanus 52.061 Oscrea 47.090 Os ossis 1.205 Ossifragus 44.174 Ostomus 52.062 Ostrum 17.081 Otha 10.148 Ouile 11.022 Ouis 45.136 Ouum 44.119 Ρ Pabulum 13.175, 13.226 Paganismus 41.113 Paganus 41.109 Pagus 5.033 Pala 13.078 Palatinus 41.022 Palatium 5.086 Palatum 1.069 Palea 13.169 Palefridus 45.094 Palla 12.014, 17.056 Pallium 17.055, 17.100 Palma 1.167, 48.179 Palmarium 30.027, 39.034 Palmatorium 39.033 Palmes 25.014, 48.240 Palmula 28.056 Palmus 1.168, 48.180 Palpebra 1.033 Paludamentum 17.084 Palumbes 44.176

Palus 1.216, 13.020 Pampinus 25.021, 48.245 Pandochium 5.012 Panellus 26.015 Panicium 13.133 Panifex 13.178 Panis 13.199 Pannicida 17.047 Pannucia 17.068 Pannus 17.052 Pantedonium 50.235 Panther 45.138 Panthera 45.139, 52.066 Panus 17.029, 47.092 Papa 36.001 Papauer 50.230 Papilio 44.177, 46.063 Papilla 1.191 Papirus 23.010, 50.167 Paradisus 53.050 Paralelius 55.030 Paralisis 43.056 Paranimpha 3.090 Paranimphus 3.088 Parapsis 10.105 Parasitus 34.007 Paries 5.101 Parioda 30.039 Parix 44.178 Parma 29.066 Paro 28.029 Paroxismus 43.113 Pascua 13.176 Passer 44.181 Passio cardiaca 43.061 Pasta 13.196 Pastillum 13.208 Pastillus 13.207 Pastinata agrestis

50.114 Pastiolum 13.212 Pastor 13.032, 13.060 Patella 10.030 Patena 12.035 Pater 3.001 Patera 10.141 Patibulum 30.036 Patimen 10.109 Patina 10.029 Patitus 17.132, 17.147 Patriarcha 36.003 Patricida 30.038 Patrina 3.066 Patrinus 3.065 Patronus 3.059, 37.012, 39.056 Patruelis 3.039 Patruus 3.027 Pauana 44.184 Pauimentum 5.103, 16.018 Pauo 44.183 Pawus 44.182 Pecten 17.012, 17.043, 35.050 Pectus 1.185 Pectusculum 1.187 Pecus 45.134 Pedagogus 39.025 Pedale 17.151 Pedica 1.280, 8.042, 30.017, 44.020 Pediculus 43.020, 46.064 Pedules 17.136 Pedus 13.041 Pedux 17.137 Pegasus 44.185 Pelagus 54.027 Pelanus 47.093

182 Pelex 4.020 Pellicanus 44.180 Pellicina 21.033 Pellicium 17.097, 21.034 Pellicula 1.196 Pellifex 21.031 Pelliparius 21.002 Pellis 1.195, 21.003 Pellix 21.032 Pelta 29.065 Peluis 10.108 Pendicula 44.025 Pendule 25.047 Penetral 5.174 Penetrale 5.175 Penna 23.016, 44.008, 47.102 Pennale 23.058 Pensum 17.023 Pentafilon 50.239 Pentafolium 50.240 Penu 5.185 Penula 17.058 Penum 5.182 Penus 5.181, 5.183, 5.184 Peonium 50.232 Peplum 17.113 Pepo 50.238 Pera 8.024 Perca 47.098 Perdix 44.086, 44.186 Pergamenum 23.009 Peribolum 5.076 Peribolus 5.075 Perichelis 18.017 Peridonius 52.065 Perincisio 4.012 Peripateticus 41.129 Perites 52.064

Register

Perizoma 31.060 Pero 17.145 Perpendiculum 15.020 Persicaria 50.247 Persicum 48.183 Persicus 48.182 Perspectiuus 38.021 Pertula 47.101 Pes 1.278 Pessula 5.162 Pessulum 8.048 Pestilencia 43.129 Pestis 43.132 Pes vituli 50.163 Petasma 20.035 Petoritum 27.011 Petra 52.003 Petraria 29.048 Petrosalinum 50.229 Petus 4.067, 43.055 Phala 42.018 Phalanx 42.013 Phanon 19.012 Pharetra 29.033 Phaselus 13.138, 28.021 Phasianus 44.179 Philomena 44.109, 44.196 Philosella 50.241 Phisicus 31.001 Phitonissa 40.003 Piamater 1.024 Pica 44.189 Picarium 10.140 Picea 48.184 Pictor 24.001 Picus 44.187 Pigmentarius 31.006, 49.001 Pigmentum 31.012, 49.009

Pigmeus 4.016 Pila 10.071 Pilentum 27.010 Pilleator 18.002 Pilleus 18.001, 18.045 Pilum 29.040 Pilus 1.008, 10.072, 29.061 Pinea 21.020 Pincerna 41.069 Pinea 48.186, 50.243 Pinguedo 1.283 Pinix 48.188 Pinna 5.044 Pinnaculum 5.045 Pinula 1.054 Pinus 48.185 Pionia 50.234 Pipennis 15.010 Piper 48.178, 49.048 Piperis 49.047 Piperis mola 10.095 Pira 12.085 Piramis 12.093 Pirata 30.007 Piretrum 50.233 Pirgus 33.011 Pirula 1.045 Pirum 48.190 Pirus 48.189 Pisa 13.135 Piscator 47.001 Piscis 47.016 Pistaría 50.248 Pistor 13.177 Pistriculus 44.190 Pistrina 5.020, 13.182 Pistrinum 13.181 Pisum 13.136 Pix 48.187 Pix greca 51.015

183

Lateinische Stichwörter

Pixis 12.037 Placenta 13.216 Plaga 8.037, 44.017, 47.009 Plagella 31.037 Plais 47.091 Planella 17.148 Planeta 19.002 Planta 1.270, 1.273, 17.150, 48.012, 48.049 Plantago maior 50.224 Plantago minor 50.227 Plantarium 48.050 Platanus 48.200 Platea 5.029 Plaustrum 27.017 Plebanus 36.036 Plebes 42.006 Plebs 42.005 Plecta 13.006, 13.090 Plectrum 35.049 Pleuresis 43.058 Pluma 44.009 Plumbum 14.044 Pluteum 23.022 Pluteus 23.021, 29.055 Pluuia 55.013 Pobles 1.266 Podagra 43.097 Podex 1.130, 1.281 Podillus 1.131 Podium 5.105 Poema 39.014 Poesis 39.013 Poeta 39.015 Poledrus 45.099 Poliandrum 5.081 Policaria 50.242 Poligracia 41.013 Poligranum 47.021

Polipes 47.053 Polipodium 50.246 Polipus 47.094 Polis 27.032 Politica 38.041 Polium 50.250 Pollex 1.178 Polus 57.014 Pomarium 11.002 Pomerium 11.003, 48.019 Pometum 11.004 Pomum 48.151, 48.192 Pomus 48.149, 48.191 Pondo 32.055 Pontifex 36.010 Pontus 54.028 Popina 10.005 Populum 48.199 Populus 42.002, 48.198 Poramus 28.035 Porca 45.141, 47.100 Porcinus 50.237 Porcus 45.140 Porphiria 44.195 Porrago 50.231 Porrus 50.016 Porrus sectilis 50.017 Porta 5.140 Portalactis 1.089 Porticus 5.079, 5.096 Portulaca 50.010 Portus 54.032 Porus 1.110 Postela 26.026 Posthumus 3.044 Postica 5.148 Posticium 5.149 Posticum 5.147 Postis 5.164 Postulator 37.013

Potestas 41.032 Potestates 57.021 Potio laxatiua 31.035 Practica actiua 38.037 Practica factiua 38.036 Prandium 13.249 Prasius 52.067 Pratica 38.007 Precentor 36.032 Precisores 1.065 Preco 41.037, 41.081 Precordium 1.096 Predium 13.019 Predo 30.003 Prefectus 41.045 Prelum 25.033, 48.257 Prensor 47.002 Prepedium 17.152 Prepositura 36.015 Prepositus 36.014 Preputium 1.241 Presepe 11.025 Presepium 11.026 Prespiter 36.041 Pressula 23.015 Prestigiator 40.012 Prestigio 40.013 Prestigium 40.014 Presul 36.009 Pretexta 17.072 Pretor 41.038 Priapus 1.238 Prima feria 56.019 Primas 36.004 Primicerius 41.070 Primipilarius 29.008 Primus mobilis 57.010 Princeps 41.002 Principatus 57.022 Prinum 48.195 Prinus 48.154, 48.194

184 Prior 36.024 Priorissa 36.025 Priuigna 3.075 Priuignus 3.074 Proamica 3.030 Proaua 3.007 Proauia 3.008 Proauus 3.006 Procella 54.035 Proceres 5.110, 41.019 Procurator 37.042 Procuratorium 37.055 Proles 3.051 Promptuarium 5.180 Promurale 5.049 Promuscis 45.085 Pronepos 3.018 Pronuba 3.087 Propatruus 3.028 Propheta 40.001 Proposicio 39.049 Propugnaculum 5.043 Prora 28.012 Prosa 39.002 Prosator 39.001 Prosectum 5.091 Prosodyacus 39.047 Prostibularia 4.038 Prostibulum 4.032 Prothonotarius 23.003 Protocollium 37.052 Prouesia 28.069 Prudencia 38.042 Pruina 55.003 Pruna 10.044 Pruna nixa 48.196 Prunum 48.103 Prunus 48.193 Prurigo 43.007 Psalmista 36.056 Psalterium 12.065,

Register

35.005 Psitacus 44.191 Pubes 1.247 Puella 4.045 Puer 3.050, 4.044 Puerculus 3.052 Puerula 3.054 Puerulus 3.053 Pugillar 23.060 Pugillare 23.061 Pugillaris 23.056, 23.059 Pugillator 29.001 Pugillus 1.170 Pugio 29.020 Pugnus 1.169 Pulegium 50.245 Pulex 46.065 Pulliculus 44.194 Pullus 44.118, 44.193 Pulmentarium 13.241 Pulmentum 13.242 Pulmo 1.098 Pulpa 1.224 Pulpitum 12.016 Puls 13.240 Puluillus 20.013 Puluinal 20.014 Puluinar 20.011 Puluinum 20.012 Puluinus 20.015 Pumex 23.012 Punctorium 23.028 Punctum 56.062 Pupilla 1.031 Pupillus 3.055 Puppis 28.013 Purpura 17.077 Pustula 43.010 Puteus 54.021 Putirum 13.053

Putirus 54.025 Putres vomice 43.083 Q Quadrans 32.058, 56.059 Quadriga 27.013 Quadrio 33.021 Quadrupes 45.088 Quagania 44.199 Qualus 25.036, 48.260 Quarta feria 56.025 Quartale 11.012 Quartarium 11.013 Quascula 44.198 Quasquila 44.090 Quaternio 41.055 Quaternus 23.048 Quaxillus 25.037, 48.261 Quercus 48.134, 48.201 Questor 41.039 Quinio 33.022 Quinquineruia 50.226 Quinta feria 56.027 Quiris 26.001, 41.059 Quisquilie 48.039 R

Racemus 25.023, 48.248 Racio 2.004, 2.007 Radius 17.034, 27.028, 56.002 Radix 48.022, 50.253 Rafanus 50.252 Ralla 31.054 Ramentum 48.038 Ramex 1.246

185

Lateinische Stichwörter

Ramnus 48.204 Ramus 48.029 Ramusculus 48.030 Rana 46.067, 47.103 Raptor 30.004 Rasor 31.051 Rasorium 31.052 Rasor pannorum 17.048 Rasta 43.006 Rastrum 13.079 Ratis 28.011 Rauilla 10.049 Reclusorium 5.064 Reda 27.018 Redimiculum 18.012 Refectorium 5.061 Regalis 17.102 Regilla 17.105 Regillum 17.104 Regina 33.026, 41.008 Registrum 23.049 Regula 23.023 Regulus 44.192, 46.066 Relicta 4.022 Reliquie 12.027 Remex 28.005 Reminiscencia 2.009 Remulcus 28.006 Remultus 28.064 Remus 28.051 Ren 1.139 Renda 18.054 Reno 17.121 Renunculus 1.140 Repagulum 5.153, 8.009 Reptile 46.002 Repudium 4.025 Res 2.046 Resina 49.052, 51.001

Restis 13.089, 28.063 Rethe 8.035, 44.016, 47.003 Rethor 39.051 Rethoricum 39.052 Rethoricus 39.053 Retícula 47.004 Reticulum 1.120, 47.005 Reubarbarum 51.027 Reuma 43.023 Reuponticum 51.028 Reus 37.021 Rex 33.025, 41.007 Ribaldus 34.003 Rickmus 39.011 Ricmitus 39.012 Rinoceron 45.166 Rinoceros 45.164 Ripa 54.014 Ripiuaga 44.200 Riuulus 54.011 Riuus 54.010 Roburnus 47.105 Rochus 33.029 Rogus 12.086 Romphea 29.017 Ros 55.002 Rosa 48.207 Rosetum 48.208 Rosmarinus 50.259 Rostrum 44.005 Rota 27.021 Rúbea maior 50.254 Rúbea minor 50.255 Rubeta 46.068, 47.104 Rubicula 47.110 Rubigo 14.047 Rubus 48.205 Rubus caninus 50.256 Rudentes 28.070

Ruder 10.024, 10.025, 10.026 Rumbus 47.106 Rumen 1.071 Runcastrum 13.074 Runcina 14.013 Runcinus 45.092 Rupes 52.004 Ruricola 13.003 Rus 13.009 Ruscus 48.209 Ruspita 47.108 Rusticus 13.001 Ruta 50.257 Ruta siluestris 50.258 Rutibops 47.109 Rutile 47.107 S Sabacium 31.059 Sabasindo 31.058 Sabatum 56.031 Sabbatum 56.033 Sabulum 16.013 Saccellus 8.021 Sacculus 8.020 Saccum 13.156 Saccus 8.019, 13.155 Sacellum 5.066, 12.002 Sacerdos 36.040 Sacerdula 44.169 Sacer ignis 43.126 Sacrarium 12.028 Sacrista 36.059 Sacristía 12.030, 36.060 Sacrum 5.067 Sagena 47.010 Sagimen 13.054 Sagitta 29.038 Sagma 45.103

186 Sagmarius 45.102 Sagminarius 48.215 Sagum 12.015, 20.024, 47.011 Salamandra 46.050 Sal armoniacum 51.036 Sal gemma 51.037 Salinum 10.093 Salisator 38.032 Salitor 38.031 Saliua 1.083 Salix 48.213 Salma 47.121 Salmenta 48.051 Salmo 47.113 Salpetra 51.038 Salsucium 13.263 Saltus 48.004 Saluiatum 25.053 Salum 54.030 Samarus 47.114 Sambuca 35.024, 48.211 Sambucus 35.023, 48.210 Samius 52.074 Samóla 50.270 Sanctimonialis 36.021 Sandali 49.051, 50.265 Sandalia 17.153 Sandapila 12.092 Sangwis 1.297 Sangwis draconis 51.031 Sangwisuga 46.048 Saphirus 52.068 Sapiencia 38.011 Sapio 51.035 Sapo 51.034 Sar 52.070 Saracenus 41.108

Register

Sarchophagus 52.073 Sarcio 34.001 Sarcocolla 51.032 Sarcofagus 12.091 Sarculum 13.084, 13.095 Sarda 52.080 Sardonix 52.071 Sardus 52.072 Sarmentum 48.058, 48.242 Sarpa 13.096 Sarratum 27.012 Sartago 10.032 Sartor 17.046, 21.028 Sartrina 21.030 Sartrix 21.029 Satira 39.070 Satiricus 39.064 Satirion 50.276 Satrapa 41.049 Saturn 11.014, 13.157 Saturegia 50.290 Saturnus 57.008 Sauina 48.212 Saumarius 45.104 Saura 46.058 Saxífraga 50.282 Saxum 52.002 Scabellum 6.005 Scabies 43.005 Scabinus 41.043 Scabiosa 50.284 Scacus 33.024 Scafa 28.019 Scafistagna 50.281 Scala 5.114, 27.038 Scalprum 14.023 Scampnum 6.004 Scansile 17.042, 26.021 Scapha 10.087

Scapula 1.147, 1.212 Scapulare 17.091 Scaraxator 31.020 Scaraxo 31.021 Scarificator 31.019 Scarifico 31.022 Scena 33.008, 39.067 Scenicus 39.068 Schelia 1.149 Schironomon 29.004, 39.073 Scholca 1.156 Schoromia 43.045 Sciasis 43.100 Sciatica 43.099 Sciencia 38.001 Sciencia diuina 38.009 Scinio 45.151 Scirra 45.150 Scissma 41.125 Scissmaticus 41.126 Scolaris 39.026 Scolasticus 36.034 Scolopandria 50.058 Scopa 48.216 Scordeon 50.278 Scoria 14.049 Scorpena 47.124 Scorpio 30.025, 46.075 Scorpius 46.076 Scortuarium 4.036 Scortum 4.042 Scothomia 43.030 Scotomia 43.041 Scrabro 46.072 Scrabrones 46.073 Scrinium 8.008 Scriptor 23.001 Scrobs 53.035 Scropha 45.148 Scrophula 43.028

187

Lateinische Stichwörter

Scrupulus 32.045, 52.009 Sculpta 12.021 Scultetus 41.041 Scurra 34.009 Scutella 10.096 Scutica 30.029 Scutum 29.069 Secretarium 12.029 Secunda feria 56.021 Secundina 1.250 Securis 10.074, 15.006 Sedes 6.001 Sedile 6.002 Seges 13.158 Sella 6.003, 26.014 Sellarius 45.100 Sellator 26.006 Semen 13.150 Sementinum 13.153 Sementis 13.152 Semicincium 18.050 Seminium 13.151 Semisericum 17.109 Semper uiua 50.045 Semper viua 50.272 Senator 41.028 Senatus 41.027 Sene 50.288 Senecia 25.029, 48.253 Senescalcus 41.067 Senex a senectute 4.050 Senex a senio 4.051 Senio 33.023 Sensus 2.013 Sensus communis 2.014 Sentencia 37.033 Sentes 48.223 Sentina 10.027, 28.075 Sepia 23.020

Sepiuaga 44.202 Seps 13.092, 46.074 Septa 47.117 September October Nouember December 56.014 Septentrio 54.047 Septimana 56.016 Sepulchrum 12.080 Sepum 1.288 Sequester 32.032, 37.039, 37.040 Sequestra 37.041 Sera 5.152, 5.159 Seracium 13.050 Séraphin 57.025 Serapium 51.029 Serenitas 55.017 Seria 10.014 Sericum 17.014, 17.107 Sericus 17.108 Seriola 10.015 Sero 56.051 Serpedeo 46.070 Serpedo/-inis 43.016 Serpens 46.005 Serpentaria 50.111, 50.285 Serpigo 43.014 Serpillum 50.289 Serra 15.013, 44.204, 47.116 Sertum 18.034 Serua 41.087 Serum 13.049 Seruus 41.086 Seta 21.025, 46.071 Sexatilis 47.118 Sexta feria 56.029 Sibilla 40.002 Sicarius 29.023

Sicca 29.022 Siccomorus 48.214 Sictricus 47.122 Sidus 57.016 Syfar 1.112 Sigillator 37.023 Sigillifer 37.024 Siler montanum 50.273 Silerta 47.128 Silex 52.006 Siligo 13.122, 13.123 Sillaba 39.041 Silogismus 39.050 Silonithes 52.079 Silua 48.001 Sima 1.101 Simia 45.153 Simila 13.206 Simima 47.095 Simius 45.152 Simma 1.102 Simphonia 35.012 Sinagoga 41.107 Synagoga 5.053 Sinape 50.275 Sinciput 1.017 Sincopis 43.059 Sinderesis 2.012 Sindicus 37.045 Sindo 17.083 Sinedra 6.015 Singulcio 43.069 Singultus 43.068 Sinistra 1.165 Sinpharius 44.209 Sinphonium 35.013 Sinsibrium 50.283 Sinum 13.055 Sipho 10.092 Siphon 10.091 Sirena 47.123

188 Siringa 31.040 Sirius 52.075 Sistrum 35.035 Situla 10.088 Situm 17.015 Smaragdus 52.069 Soccus 17.126 Socer 3.076 Socrus 3.077 Socular 17.140, 21.024 Sodomia 41.123 Sodomita 41.124 Sol 57.005 Solacrum 50.267 Solarium 5.087 Solatrum 50.187 Solea 1.271, 17.149 Solidus 32.049 Solium 6.007 Solum 53.013 Sompnellus 2.036 Sompniculus 2.037 Sompnium 2.034 Sompnulus 2.035 Sompnus 2.032 Sonipes 45.087 Sophista 39.031 Sopor 2.033 Sorbicium 13.243 Sorbiciuncula 13.244 Sorbum 48.218 Sorbus 48.217 Sorex 45.155 Soror 3.034 Sororcula 3.036 Sororius 3.081 Sors 32.030 Sortilegus 38.035 Spado 4.011, 25.015, 45.095, 48.241 Spagus 21.027

Register

Sparolus 44.203 Sparta 45.063 Spartus 45.062 Spasmus 43.082 Spata 29.014 Spatula 50.171 Speciarius 31.008, 49.004 Species 31.011, 49.008 Species idem speciarius 49.006 Spectabiiis 41.101 Spectaculum 33.007 Specular 23.025 Specularis 52.078 Speculatiua 38.006 Speculum 18.030, 23.027 Specus 53.029 Spelea 53.032 Spelta 13.121 Spelunca 53.031 Spera 53.001 Spera stellarum fixarum 57.009 Speriolus 45.149 Sperma 1.291, 13.154 Sperwarius 44.161 Spica 13.167 Spica celtica 50.261 Spica nardi 50.260 Spicecula 44.201 Spiculum 29.041 Spina 47.019, 48.219 Spinacia 47.120 Spinacius 47.119 Spina tetrimenta 49.021 Spinella 48.107 Spinellum 48.221 Spinetum 48.220

Spinga 47.127 Spinter 18.024 Spinterculum 18.029 Spinus 48.222 Spinx 45.154 Spira 25.035, 48.259 Spiritus 2.002 Splen 1.116 Splendena 29.018 Spodium 51.033 Sponda 7.006, 20.009 Spondile 1.215 Sponsa 3.085 Sponsus 3.084 Sporta 8.030, 10.123 Spuma 54.009 Spurius 3.041 Sputum 1.082 Squama 14.045, 47.017 Squamania 50.271 Squilla 50.262 Squinancia 43.057 Squinantum 50.274 Staber 14.012 Stabulum 11.019 Stacte 49.054 Stagnum 54.018 Stamen 17.038 Stangnilepus 47.126 Stannum 14.043 Staphisagra 50.264 Starus 47.115 Stater 32.057 Statera 32.053 Statua 5.112, 12.020, 24.004 Statunculus 24.005 Staurus 47.150 Stella volans 55.028 Stellio 27.029, 46.057 Stera 1.248

189

Lateinische Stichwörter

Stercus 1.258, 13.030 Stetra 29.064 Stilla 54.007 Stilus 5.121, 23.053, 48.054 Stimulus 13.042, 26.023 Stipendarius 26.003, 29.007, 32.061, 41.062 Stipendium 26.004, 41.063 Stipes 10.041, 48.020 Stips 32.062 Stips/-pis 32.048 Stiria 54.008 Stirrinus 44.210 Stiua 13.063 Stiualis 17.143 Stix 53.044 Stoicus 41.128 Stola 17.093, 19.008 Stollis 15.014 Stomachus 1.114 Stoposa 13.016 Storacinus 47.148 Storax 48.141, 49.055 Strabo 4.063, 43.051 Stragula 20.022 Stramen 13.171 Strangiria 43.092 Strata 5.030 Stratilata 30.006 Stratum 7.001, 20.007 Strepa 26.020 Strex 44.206 Strigilis 10.033, 26.035, 31.057 Strigillum 13.082 Strigium 50.266 Strix 44.205 Stropodium 7.004

Strucio 44.207 Strucium 50.277 Struma 1.113, 43.034 Strumulus 47.130 Struppus 28.065 Stuellum 31.039 Stupa 31.047 Stuppa 17.009 Sturgio 47.129 Stur nus 44.208 Subdyaconus 36.048 Suber 48.024 Subhircus 1.159 Subitanea 43.133 Subleuita 36.049 Subliga 17.128 Sublotus 47.125 Subprior 36.026 Subsellium 6.006 Substancia 2.049 Subtalo 1.274 Subtegmen 17.039 Subtel 1.275 Subtela 17.031, 26.027 Subtile 19.004 Subula 21.019 Subulcus 13.037 Subuncula 17.118 Succentor 36.033 Succingulum 19.014 Succinus 52.076 Succula 45.144 Succulus 45.143 Succus 48.026 Sudaría 20.041, 26.036 Sudarium 20.040 Sudes 29.062 Sufferator 14.009 Sufferrator 26.041 Suffrago 1.264 Sulcus 13.014

Sulfur 51.030 Suparus 17.112 Supercilium 1.035 Superhumerale 19.005 Superpelicium 19.016 Suppa 13.234 Suppellex 10.001 Sura 1.268 Surcotus 17.092 Surculus 17.115, 48.053 Surdus 4.060 Surigo 46.069 Surio 46.077 Sus 45.142 Sutor 21.010 Sutrina 5.019, 9.004, 21.015 Sutrix/-icis 21.013 Swanus 44.220 Τ Tabellio 23.007 Taberna 5.021, 9.005, 25.008 Tabernaria 5.025, 9.010, 25.006 Tabernarius 5.023, 9.008, 25.004 Tabula 23.051 Tabula alear is 33.010 Tabulatum 5.104 Tactus 2.015 Talentum 32.066 Tallus 50.019 Talpa 45.156 Talus 1.269, 33.013 Tamariscus 50.291 Tapes 20.028 Tapetum 20.026, 20.027

190 Tapsia 51.039 Taratantera 13.104 Tarmus 46.079 Tartarum 25.045, 48.252 Tartarus 53.038 Tartuca 47.137 Taurus 45.161 Taxillus 33.014 Taxus 45.157, 48.227 Teca 10.102, 11.006 Tectum 5.102 Teda 10.059 Tedale 10.057 Tedalium 10.058 Tegimen 20.018 Tegimentum 20.020 Tegmen 20.019 Tegula 5.125 Tela 17.036 Telarium 17.037 Telia 10.098 Tellus 10.099, 53.014 Telum 29.037 Tema 17.129 Temetum 25.041, 48.265 Temo 27.031 Temogracia 41.015 Tempestas 55.016 Templum 5.054 Tempus 1.016 Tena 18.043 Tenacula 8.043 Tenaculum 23.050 Tenasmus 43.080 Tenca 47.131 Tendicula 8.039 Tenebre 56.054 Tenia 18.042 Tenta 31.038

Register

Tentigo 1.254 Tercia feria 56.023 Terebellum 15.012 Terebintus 48.225 Terebrum 15.011 Teredo 46.084 Tergum 1.209, 21.006 Tergus 1.210, 21.004, 21.005 Teristrum 17.101 Terme 31.049 Termes 46.085 Terminus 39.048 Terra 53.008, 53.012 Terre 53.016 Tessera 33.012 Testa 16.003 Testiculus 1.243 Testis 1.242, 37.022 Testudo 5.124, 29.051, 46.082, 47.133 Tetanus 43.081 Tetrarcha 41.009 Textor 17.001 Textrina 5.017, 9.003, 17.044 Textrinum 17.045 Textrix 17.002 Thalamus 5.173, 7.009, 20.003 Thaurus 45.017 Theatrum 33.006 Theka 8.005 Thelum 29.054 Themo 13.065 Theologya 38.008 Theorica 38.004 Thesaurarius 36.030 Thesaurus 8.028 Thoral 20.002 Thorax 1.186, 29.073

Thoreuma 7.010 Thorus 1.155, 7.008, 20.006 Throni/-orum 6.009 Thus 12.051, 48.229 Tyabetes 43.095 Tiara 18.039 Tibia 1.267, 35.022 Tibicen 35.027 Tiburnium 12.012 Ticio 10.038 Tigillum 5.138 Tignella 5.139 Tignum 5.137 Tignus 5.136 Tigris 45.168 Tilia 48.228 Timallus 47.135 Timbra 50.294 Tymiana 12.056 Tymogracia 41.014 Timpanites 43.089 Timpanum 35.011 Tinea 47.132 Tinea 43.003, 44.145, 46.083 Tintinabulum 12.063 Tirannus 41.010 Tyria 43.124 Tiricia 46.086 Tirini 51.002 Tirnus 50.244 Tiro 41.060 Tirocinium 41.061 Tirsus 48.042 Tyrsus 50.008 Tirus 46.087 Tysicus 43.065 Tysis 43.063 Titillicus 1.160 Titimallus 50.298

191

Lateinische Stichwörter

Toga 17.070 Tonitru 55.008 Tonitruum 55.009 Tonsa 28.053 Tonsilla 28.066 Tonsus 28.052 Topazius 52.081 Tophus 16.016, 52.007 Torcula 48.258 Torcular 25.030, 25.034, 48.255 Torculare 25.031 Torgras 47.144 Tormén 29.045 Tormentilla 50.299 Tormentum 29.044 Torpedo 47.134 Torques 18.015 Torrens 54.016 Torris 10.037 Torta 13.205 Trabaría 28.022 Trabea 17.071 Trabes 5.109 Trabs 5.108 Trachea 1.091 Tragagantum 51.017 Tragancia 50.287 Tragantum 51.016 Tragedia 39.062 Tragedus 39.061 Tragicus 39.060 Traha 13.068 Trahit 50.295 Trama 17.040 Tramasericum 17.110 Tranquillitas 55.018 Transtrum 6.016, 28.072 Trapazetum 32.020 Tratuca 46.081

Tremulus 48.224 Triaua 3.012 Triauus 3.010 Tribocus 29.049 Tribuía 13.085 Tribulum 13.086 Tribulus 48.226, 50.293 Tribunal 5.099, 6.010 Tribunus 41.034 Tributum 32.038 Trica 1.014 Triclinium 5.093 Tridens 11.028 Trifolium 50.297 Trilex 17.054 Trinepos 3.021 Trineptis 3.023 Trinio 33.020 Tripes 10.028 Triticum 13.115 Tritonisat 13.185 Tritonisator 13.184 Tritonius 13.187 Triumuir 41.056 Troni 57.023 Tronus 6.008 Tropologya 39.020 Trudes 28.054 Trulla 16.019 Truncus 10.054, 48.021 Truta 47.139 Trutina 32.052 Tuba 35.028 Tubicen 35.032 Tubus 5.130 Tugurium 5.008 Tumba 12.089 Tumetum 17.010 Tumulus 12.083, 53.019 Tunica 17.066

Turba 42.004 Turdela 44.212 Turdus 44.083, 44.211 Turibulum 12.052 Turma 42.003 Turonilla 47.143 Turris 5.042 Turtur 44.213, 47.138 Tussis 43.062 Tutor 37.044 U,V Vacca 45.018 Vadum 54.015 Vagina 29.032 Vago 44.219 Vagus 34.026 Valernum 25.042 Vallis 53.022 Vaio 27.027 Valúa 5.144 Vango 41.085 Vannus 11.008 Variole 43.008 Varus 47.142 Vas 8.007, 10.100 Vas musicum 35.001 Vates 40.005 Vber 1.192 Vectigal 32.039 Vectis 5.154, 8.010 Vector 28.007 Vegetabule 1.272 Vehiculum 27.016 Vellifer 12.010 Vellus 17.004 Velter 45.033 Velum 12.008, 17.096, 18.010, 20.033, 28.041

192 Vena 1.107 Venabulum 29.028, 45.042 Vena pulsatica 1.295 Venator 45.041 Venenum 46.013 Venter 1.115, 1.217 Ventilabrum 11.009, 13.091 Ventilogium 28.046 Ventosa 31.018 Ventus ab oriente.. . 55.007 Venum 13.172 Venus 57.004 Vepris 48.233 Ver 56.034 Veredarius 45.098 Veretrum 1.235 Vergo 17.026 Vermiculus 46.003 Vermis 46.001 Verna 41.089 Vernacula 41.092, 41.093 Vernaculus 41.091 Vernula 41.090 Verpus 41.105 Verres 45.145 Verruca 43.064 Versificator 39.010 Versificor 39.008 Versus 39.007 Vertebra 1.203 Vertebrum 1.265 Vertex 1.005, 48.032 Vertibulum 1.006, 1.204, 17.033, 35.043 Vertigo 43.013 Vertinella 5.146 Veru 10.064

Register

Veruex 45.009 Verum 2.047 Verutum 10.065,13.254 Vesica 1.141 Vespa 46.088 Vesper 56.049 Vespera 56.050 Vespertilio 44.218 Vester 46.061 Vestibulum 5.095 Vestis 17.067 Vestuca 17.013 Vetula 4.055 Vetulus 4.054 Vexillifer 29.009 Vexillum 12.009 Vibex 30.030, 48.158, 48.231 Vicarius 36.038, 37.007 Viceplebanus 36.037 Vicia 13.145 Vicinus 3.062 Vicus 5.028 Vidua 3.061, 4.021 Vigilia 2.031 Villa 5.032, 13.008 Villicus 13.007 Villum 25.046 Vimen 48.230, 48.254 Vinca 50.304 Vince Ila 50.303 Vindemia 25.003, 56.038 Vindemiator 25.002 Vinea 25.009, 29.053, 48.238 Vinetum 25.010, 48.239 Vinitor 25.001 Vinum 25.039, 48.263 Viola 50.300 Violaria 50.301

Vipera 46.089 Vippa 13.238 Vir 4.018, 4.049 Virago 4.028 Virectum 48.017 Virga 30.028, 48.031 Virga pastoris 50.302 Virgarium 13.075 Virga virilis 1.232 Virga visearía 44.014 Virgo 4.026 Virgultum 48.035, 48.052 Virguncula 4.027 Viridarium 48.018 Virtutes 57.020 Virus 46.015 Viscera 1.123 Visculus 1.244 Viscus 1.124, 48.043, 48.235 Vispilio 30.005 Visus 2.019 Vita 2.023 Vitalis 4.057 Vitis 25.011, 29.052, 48.237 Vitreola 50.249 Vitrum 24.006 Vitta 17.095, 17.135, 18.009 Vitteilum 44.121 Vittricus 3.063 Vitula 45.022 Vitulamen 48.037 Vituligo 48.036 Vitulus 45.021, 47.145 Viuax 4.058 Vlcus 43.114 Vligo 54.020 Vlmus 48.234

Lateinische Stichwörter

Vina 1.151 Vlpicium 50.015 Vlula 44.215 Vmblicus 1.222 Vmbo 29.070 Vmbra 2.029, 34.025, 47.136, 56.053 Vncia 32.060 Vnda 54.037 Vngentum 31.025 Vngula 1.184, 30.031 Vngwis 1.183, 44.007 Unicornis 45.162 Vnicornium 45.167 Vnio 33.017 Vnum 2.044 Vola 1.171 Volucer 44.003 Volucris 44.004 Volumen 23.045 Voluntas 2.022 Vomer 13.066 Vomitus 43.070 Vpupa 44.216 Uranoscopus 47.146 Vrbs 5.040 Vrceus 10.085 Vrina 1.142 Vritides 1.144 Vrna 10.089, 12.090 Vrrus 48.236 Vrsa 45.171 Vrsellus 45.174 Vrsiculus 45.173 Vrsulus 45.172 Vrsus 45.170 Ursus 47.014 Vrtica 50.180 Vrus 45.169 Vsio 46.090 Usura 32.023

Vsurarius 32.021 Vtensile 10.002 Vter 10.135 Vterus 1.218 Vua 1.076, 25.025, 48.249 Vulgus 42.007 Vulinus 43.017 Vulpécula 45.176 Vulpes 45.175 Vultur 44.214 Vultus 1.027 Vulua 1.252 Vuula 1.077 Vxor 3.097 X Xerapellina 17.063 Xerapellinus 17.064 Xilobalsamum 48.083 Ζ Zabulus 45.179 Zeta 5.088 Zima 13.198, 13.221 Zingulum 19.015 Zinziber 49.057 Zitouale 49.060 Zizania 13.147 Zoduara 49.059 Zoduare 49.058 Zona 18.049, 19.009 Zucura 49.061

194 4. Register der deutschen Interpretamente Der Editionstext bietet ca. 20 000 volkssprachliche Belege von der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts bis zum Ende des 15. Jahrhunderts; sie dokumentieren also einen Sprachstand, den man als Spätmittelhochdeutsch und Frühneuhochdeutsch bezeichnen kann. Die deutschen Interpretamente der primären Redaktion (also auch des Autortextes) sind hochalemannisch, die weitere Rezeption vollzieht sich im oberdeutschen Raum. Ausgangspunkt des folgenden Registers ist der Text selbst; insofern wurde ein Weg zwischen Wörterbuch und editionsbegleitendem Index gesucht: editorische und lexikographische Darstellung müssen in methodischem Zusammenhang stehen. Die Probleme, die sich daraus ergeben, seien kurz umrissen: - Die Edition 'normalisiert' nicht; es liegt vielmehr ein überlieferungsgeschichtliches Modell vor. Die Dynamik und Veränderbarkeit des Textes wird bis in die Details geschriebener Sprache festgehalten. Ziel ist das Sichtbarmachen des stetigen Wandels im Gebrauch. - Es handelt sich um Verdeutschungen lateinischer Wörter, die sich vorrangig aus ihrem Dienst am Lateinischen legitimieren1 ; seltener ist die wenngleich fortschreitende - aus volkssprachlichem Wissen sich ableitende Beeinflussung des Lateinischen zu beobachten. Dementsprechend sind die Belege auch in ihrem Zusammenhang mit dem Lateinischen zu dokumentieren. »Eine Normalisierung sollte im editionsbegleitenden Index leichter zu ertragen sein als in einer Textausgabe«2; eine solche kann bei dem vorliegenden Material nicht nach einem System erfolgen, das »Produkt eines philologischen Ausgleiches divergierender Graphien« 3 ist, kann sich also nicht am L E X E R orientieren. Dies mußte andererseits bedauert werden, da L E X E R die Lexeme der Autorhandschrift nach der Ausgabe W A C K E R N A L G E L S in das Mittelhochdeutsche Handwörterbuch aufgenommen hatte. Etliche singulär überlieferte Belege LEXERS stammen aus dem >Vocabularius optimus> bei den entsprechenden Stichwörtern im nachfolgenden Register wird auf das Mittelhochdeutsche Wörterbuch verwiesen. Eine generelle Normalisierung stößt hier zudem auf jene durch die sprachgeographischen Gegebenheiten der Überlieferung definierten Grenzen: Es hätte eine alemannisch-bairische Norm des 14./15. Jahrhunderts zugrunde gelegt werden müssen, die innerhalb des skizzierten Zeitraumes noch nicht anzusetzen ist. 1 2 3

Vgl. GRUBMÜLLER/STAHL, Vokssprachig indizierte Wissensfelder in Vokabularien, S. 166. SAPPLER, Heinrich Kaufringer, Bd. II, S. XII. WOLF, Regionale und überregionale Norm im späten Mittelalter, S. 276.

Register der deutschen Interpretamente

195

Sich der 'Idealform' des Frühneuhochdeutschen Wörterbuches anzunähern, ist durch die zeit-räumliche Struktur der Überlieferung ebenfalls nicht sinnvoll und würde auch die werkbezogene Benutzerintention wesentlich beeinträchtigen. Im folgenden werden zwar Grundsätze des Frühneuhochdeutschen Wörterbuches 4 übernommen - insbesondere werden einige flexionsmorphologische und wortbildungsmorphologische Gesichtspunkte berücksichtigt -, andererseits konnte dem Prinzip der 'ausgezeichneten' Grundform eines Wortes als einem wörterbuchspezifischen nur bedingt gefolgt werden, da dieses nicht immer dem editionsbegleitenden Zwecke angemessen ist. Als oberstes Prinzip gilt der Satz: Die Form muß belegt, sie darf nicht idealisiert sein. Daraus ergeben sich die Details des Lemmatisierungsprozesses: - Der innere Zusammenhang zwischen lateinischem und deutschem Wort wird dadurch dokumentiert, daß auch im Lexikon das lateinische Bezugswort (nachgestellt) erscheint. Dieses ist in der Regel das Lemma des Wortartikels. Ausnahmen stellen die deutschen Interpretamente innerhalb des lateinischen Zusatztextes dar. Gelegentlich mußte hier das lateinische Bezugswort aus dem Kontext gezogen werden; es wird im Register nach dem Lemma des Wortartikels zusätzlich notiert. - Um eine zu weitgehende 'Normalisierung' auszuschließen, wird häufig das Mehrfachlemma bevorzugt. - Flexionsmorphologische Formen werden auf sogenannte Grundformen reduziert (Verben auf Infinitive), wenn die überlieferte flektierte Form lautlich/graphematisch von der Grundform soweit entfernt ist, daß dem Benutzer durch die Reduktion auf die Grundform Hilfestellung gegeben werden muß; die flektierte Form wird jedoch auch in diesen Fällen (nach Doppelpunkt) normalisiert verzeichnet. Flektierte Formen werden dann zum primären Stichwort erhoben, wenn sie lautlich/graphematisch nur geringfügig von ihrer Grundform entfernt sind, ζ. B. farend (man). - Die wortbildungsmorphologische Lemmatisierung erfolgt in Ansätzen. Das Morphem ge- wird dementsprechend in Klammern gesetzt und nicht sortiert, wenn das Lexem auch ohne dieses Präfix überliefert ist, ζ. B. (ge)zwerg. Desgleichen werden auch Ableitungsvarianten des Typs -lieh und -l(e)in (Diminutivformen) in der Stichwortbildung dann nicht berücksichtigt, wenn daneben Grundformen überliefert sind.

4

Vgl. ANDERSON/GOEBEL/REICHMANN, Ein idealisiertes Graphemsystem des Frühneuhochdeutschen; ANDERSON/GOEBEL/REICHMANN, Frühneuhochdeutsches Wörterbuch, Bd. I, Lexikographische Einleitung.

196

Register

- In der graphematischen Lemmatisierung wird dem Frühneuhochdeutschen Wörterbuch - bis auf wenige Ausnahmen (ungesichertes Wortgut) gefolgt: Die 'ausgezeichnete' Graphie erhält den Vorzug (allerlei statt alerlai). Dementsprechend werden anlautendes ν wie f und anlautendes c wie k behandelt. Stichwörter, die nicht graphematisch identisch überliefert sind und folglich 'normalisiert' wurden, sind kursiviert. Stichwörter, die graphematisch identisch überliefert sind, werden dementsprechend recte gesetzt. In runder Klammer hinter dem Stichwort werden Zusätze verzeichnet, die die gesamte Überlieferung oder ein Teil von ihr besitzen, ζ. B. alt (erbse; kleid; man; weib). In eckiger Klammer folgen hinter dem Stichwort Verweise auf andere Stichwörter, unter denen weitere Varianten verzeichnet sind, ζ. B. abschreiben [— exempel; schreiben].

Register der deutschen Interpretamente

aaron 50.160 (Iarus), 50.163 (Pes vituli) aron 50.160 (Iarus), 50.163 (Pes vituli) abbreche; abbruci apprech 17.023 (Pensum) approch 17.023 (Pensum) abe ordo literarum 39.040 (Alphabetum) abend abent 56.049 (Vesper), 56.050 (Vespera) äbend 56.049 (Vesper), 56.050 (Vespera) abendbrot 13.246 (Merenda) abenbrot 13.246 (Merenda) abentbrot 13.246 (Merenda) abentbrott 13.246 (Merenda) abentbröt 13.246 (Merenda) abentprôt 13.246 (Merenda) abentprot 13.246 (Merenda) abetbrot 13.246 (Merenda) ábendbrát 13.246 (Merenda) aubentbrot 13.246 (Merenda) äbentbrot 13.246 (Merenda) obentbrat 13.246 (Merenda) aberwitzig; awizig aberwiezig 4.059 (Delirus) auwiczig 4.059 (Delirus) abenriz (ein man in der) ein man in der aberwitz 4.051 (Senex a senio), 4.052 (Decrepitus) abgeschrift (brief) abgeschriefft brieff 37.050 (Copia) ain abgeschrifft brieff 37.050 (Copia) abgeschrift 37.050 (Copia) ein abgeschrift brief 37.050 (Copia) abgeschrift brieff 37.050 (Copia) abgeschrift prieff 37.050 (Copia) abgrund 54.042 (Abissus) abgrúnt 54.042 (Abissus) abrelle 56.009 (Aprilis) abrel 56.009 (Aprilis) absch(n)eitach abschaittach 48.039 (Quisquilie) abschnaittach 48.058 (Sarmentum)

197 abschneitich 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) absnaytach 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) abscheit [—abschneid] 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) abschinden: abgeschunden (haut) abgeschonden hut 21.004 (Tergus) abgeschondene hût 21.004 (Tergus) abgeschunden 21.004 (Tergus) abgeschunden haut 21.004 (Tergus), 21.005 (Tergus/-oris), 21.006 (Tergum) abgeschunden hut 1.210 (Tergus), 21.004 (Tergus) abschneid; abschnit; abschniz abschnayt 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) abschnaytt 48.039 (Quisquilie) abschnicz 48.038 (Ramentum), 48.039 (Quisquilie), 48.242 (Sarmentum) abschnitt 48.038 (Ramentum), 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum), 48.242 (Sarmentum) absnait 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) absnaitt 48.039 (Quisquilie), 48.058 (Sarmentum) absneite 48.038 (Ramentum), 48.039 (Quisquilie) absnesti 48.038 (Ramentum), 48.039 (Quisquilie) abschreiben [-*exempe¡; schreiben] da man abschreibt 23.046 (Exemplar) da man abschribt 23.046 (Exemplar) da man abschript 23.046 (Exemplar) daz abschribt 23.046 (Exemplar) daz man abschreibt 23.047 (Exemplum) daz man abschribt 23.047 (Exemplum) daz man abschript 23.047 (Exemplum) do man abschreibt 23.046 (Exemplar)

198 das man abschreibet 23.047 (Exemplum) das man abschreibt 23.047 (Exemplum) das man abschreipt 23.047 (Exemplum) abt 36.016 (Abbas) abpt 36.016 (Abbas) apt 36.016 (Abbas) aptt 36.016 (Abbas)

äbtin âbtin 36.017 (Abbatissa)

äbtisse; äbtissin abptissin 36.017 (Abbatissa) abtissen 36.017 (Abbatissa) abtissin 36.017 (Abbatissa) äbtissin 36.017 (Abbatissa) Ipptissin 36.017 (Abbatissa) aptischin 36.017 (Abbatissa) aptissin 36.017 (Abbatissa) aptisß 36.017 (Abbatissa) ebtischin 36.017 (Abbatissa) eptissen 36.017 (Abbatissa) eptissin 36.017 (Abbatissa)

abweisig abwisig 4.059 (Delirus)

abziehen: abgezogen (haut) abgezogen hut 21.004 (Tergus) abgezogin hut 21.004 (Tergus) accolit 36.050 (Accollitus), 36.052 (Ceroferarius), 36.053 (Hostiarius), 36.054 (Lector), 36.055 (Exorcista) accollit 36.050 (Accollitus) achalant 44.023 (Achalantis) achant 44.024 (Achantis)

achse achs 27.030 (Axis) ächß 27.030 (Axis) ächxß 27.030 (Axis) Ichs 27.030 (Axis) ächz 27.030 (Axis) áhs 27.030 (Axis) ahs 27.030 (Axis) axis 27.030 (Axis)

Register

axß 27.030 (Axis) axt 27.030 (Axis)

achsel achei 1.145 (Humerus) acheßel 1.145 (Humerus) achsel 1.145 (Humerus) achssel 1.145 (Humerus) achßel 1.145 (Humerus) ahsel 1.145 (Humerus) acker 13.010 (Ager) akcher 13.010 (Ager) aker 13.010 (Ager) akker 13.010 (Ager) ackerman 13.003 (Ruricola) ackerman 13.002 (Agricola) ackerman 13.005 (Colonus) akcherman 13.002 (Agricola), 13.003 (Ruricola), 13.005 (Colonus) akerman 13.002 (Agricola), 13.003 (Ruricola), 13.005 (Colonus) akkerman 13.002 (Agricola) akkerman 13.003 (Ruricola) akkerman 13.005 (Colonus)

ackermerche ackermerch 45.092 (Runcinus)

ackerros ackerroß 45.092 (Runcinus) akerroß 45.092 (Runcinus) adamast 52.013 (Amatiscus)

adebarschnabel aderbersnabel 44.088 (Crinopodia)

adelkleid adelklaid 17.072 (Pretexta) adelklait 17.072 (Pretexta) ader [— bluttragend] 1.107 (Vena) adern 1.109 (Nerws) adler 44.043 (Aquila) adeler 44.043 (Aquila) affé 45.152 (Simius) aff 45.152 (Simius) affo 45.152 (Simius)

affin âffin 45.153 (Simia) affin 45.153 (Simia) effin 45.153 (Simia)

199

Register der deutschen Interpretamente

after(ge)reide afftergrayd 26.026 (Postela) affterraid 26.026 (Postela) aftergeraid 26.026 (Postela)

aftergurt afftergurt 26.026 (Postela)

aftermontag aftermentag 56.023 (Tercia feria) afterreif 26.026 (Postela) affterraiffi 26.026 (Postela) affterreif 26.026 (Postela) affterreiff 26.026 (Postela) afftterraiff 26.026 (Postela) afterraif 26.026 (Postela) afterraiff 26.026 (Postela) agelster 44.189 (Pica) agelsteiwr 44.189 (Pica) agelsturer 44.189 (Pica) agelsturr 44.189 (Pica) agerst 44.189 (Pica) agerstren 44.189 (Pica) aglaister 44.189 (Pica) aglaster 44.189 (Pica) alster 44.189 (Pica) egelstra 44.189 (Pica) agen 13.167 (Spica), 13.168 (Festuca), 17.009 (Stuppa), 17.010 (Tumetum), 17.013 (Vestuca) agna 13.167 (Spica) egen 13.167 (Spica), 13.168 (Festuca) agrest 25.023 (Racemus) ain agrest 25.023 (Racemus) ain argest 25.023 (Racemus)

agrimonie agremoni 50.031 (Affrodillus) agrimeni 50.025 (Agrimonia), 50.026 (Aquilegia) agrimon 50.025 (Agrimonia), 50.026 (Aquilegia) agrimoni 50.025 (Agrimonia) agrimúni 50.025 (Agrimonia)

äher âcher 13.166 (Arista) âher 13.166 (Arista), 13.167 (Spica)

aher 13.166 (Arista) echer 13.166 (Arista), 13.167 (Spica) eher 13.166 (Arista), 13.167 (Spica), 13.168 (Festuca) heher 13.166 (Arista) ahorn 48.200 (Platanus) áchhorn 48.200 (Platanus) âhorn 48.200 (Platanus) auharn 48.200 (Platanus) auhorn 48.200 (Platanus) avhorn 48.200 (Platanus) awhorn 48.200 (Platanus) al gros] âl 47.023 (Alosa) al 47.023 (Alosa) ál 47.023 (Alosa) all 30.024 (Anguilla), 47.023 (Alosa) aul 47.023 (Alosa) äl 47.023 (Alosa) all 30.024 (Anguilla), 47.023 (Alosa) alant 47.088 (Monachus) alant; aschla 50.122 (Enula) alaun [vgl. L E X E R 1,46] alûn 51.006 (Antimonium), 51.007 (Alumen) alum 51.006 (Antimonium), 51.007 (Alumen) alun 51.007 (Alumen) albe 19.007 (Alba) alb 19.007 (Alba) eyn alb 19.007 (Alba) alberbaum 48.198 (Populus) alberbám 48.198 (Populus) alberbom 48.198 (Populus) alberbám 48.198 (Populus) alberpaum 48.198 (Populus) alberpawm 48.198 (Populus) álberbom 48.198 (Populus)

albere alber 48.198 (Populus) albus [— diptam] 50.118 (Dyptamnus) alba 50.118 (Dyptamnus) ale 21.019 (Subula) al 21.019 (Subula), 21.020 (Pinea) all 21.019 (Subula)

200

Register

allerlei (handgeschir)

alter

alerlai hantgeschirr 10.152 (Armamenta) allerlay hantgeschirr 10.152 (Armamenta) almarie 10.113 (Almaria) almaria 8.029 (Almaria) aloe 48.062 (Aloe), 49.011 (Aloe)

aider 33.027 (Alficus) alt 33.027 (Alficus) alter 33.027 (Alficus) amacht 43.059 (Sincopis)

alraun

amerellenpawm 48.072 (Amarillus) ameise [-*fliegend] aymesß 46.039 (Formica) amais 46.039 (Formica) amaiß 46.039 (Formica) amayss 46.039 (Formica) amáB 46.039 (Formica) ambeis 46.039 (Formica) anbeissa 46.039 (Formica) aumaiß 46.039 (Formica) aumaiß 46.039 (Formica)

allrom 50.198 (Mandragora) alrän 50.198 (Mandragora) alrawn 50.198 (Mandragora) airón 50.198 (Mandragora) alrun 50.198 (Mandragora) alrune 50.198 (Mandragora) altraun 50.198 (Mandragora)

alt (erbse; Meid; man; treib) [— kraftlos] alt 4.050 (Senex a senectute) alt man 4.050 (Senex a senectute) alter klaider 17.065 (Fullo) alter klaider niwer zaer 17.065 (Fullo) alterws 13.136 (Pisum) altwip 4.055 (Vetula) altz wib 4.053 (Anus), 4.055 (Vetula), 4.056 (Anicula) altzwip 4.055 (Vetula) aitar 5.071 (Altare) alt 5.071 (Altare) altàr 5.071 (Altare) alter 12.005 (Altare), 12.006 (Ara)

altarfäslein alterfâsslin 12.039 (Ampula) alterfesli 12.039 (Ampula) alterfesslin 12.039 (Ampula) alteruesli 12.039 (Ampula)

altartuch altartuech 12.014 (Palla) altartûch 12.014 (Palla) altentûch 17.055 (Pallium) alterdûch 12.014 (Palla) altertuch 12.014 (Palla) altertûch 12.014 (Palla) altertûch 12.014 (Palla) altterdûch 12.014 (Palla), 17.055 (Pallium)

amarelle amárell 48.073 (Amarillum)

amarellenbaum

ameis(en)könig amaissenkúng 46.040 (Formicaleon) ameiskung 46.040 (Formicaleon) ameissenkúnig 46.040 (Formicaleon) ánbeisskúng 46.040 (Formicaleon)

amelbaum; amerbaum amelbäm 48.072 (Amarillus) amelbôm 48.072 (Amarillus) amerbóm 48.072 (Amarillus) emerbón 48.072 (Amarillus) amelberbaum 48.072 (Amarillus) amelberbàm 48.072 (Amarillus) ammelberbom 48.072 (Amarillus)

amelbere amelber 48.073 (Amarillum) amelper 48.073 (Amarillum) ammelber 48.073 (Amarillum)

amenbaum amenböm 48.062 (Aloe), 48.063 (Amomum) amienbäm 48.063 (Amomum) amòintón 48.063 (Amomum) amömbön 48.063 (Amomum) amenfrucht 48.064 (Amomum)

201

Register der deutschen Interpretamente

ämer1 ámer 44.033 (Amarellus) ämer2 [vgl. LEXER 1,50] âmerlin 13.125 (Halica) ámmer 13.125 (Halica) emer 13.125 (Halica) amerapfel ammerôphel 49.019 (Ambra) amer(e)z; amer ink; amerling Imericz 44.033 (Amarellus) ámerling 44.033 (Amarellus) âmerz 44.033 (Amarellus) amercz 44.033 (Amarellus) amerez 44.033 (Amarellus) amerink 44.033 (Amarellus) amerinkch 44.033 (Amarellus) amerling 44.033 (Amarellus) amertz 44.105 (Fraudiola) emercz 44.033 (Amarellus) emerling 44.033 (Amarellus) emritz 44.033 (Amarellus) ämerkorn emerkorn 13.126 (Halicastum) amomum amômli 49.012 (Amomum) amônli 48.064 (Amomum) amoli 49.012 (Amomum), 49.013 (Agnus castus) ampel [-^gläsern] 12.039 (Ampula), 12.041 (Lampas), 12.042 (Lampada) ampell 12.039 (Ampula) amppel 12.039 (Ampula), 12.041 (Lampas), 12.042 (Lampada) ampfer 50.026 (Aquilegia), 50.027 (Accidula), 50.031 (Affrodillus) amper 50.027 (Accidula), 50.028 (Acitura) ampffer 50.027 (Accidula), 50.028 (Acitura) ampher 50.026 (Aquilegia), 50.027 (Accidula), 50.028 (Acitura) amphra 50.027 (Accidula) empher 50.027 (Accidula), 50.031 (Affrodillus)

amptman 37.008 (Officialis) amsel 44.147 (Merula) ambsel 44.147 (Merula) ampsel 44.147 (Merula) ampssel 44.147 (Merula) anblikwandlung anplickwandlung 1.027 (Vultus) anbos 14.017 (Incus) ambos 14.017 (Incus) anbohz 14.017 (Incus) anboss 14.017 (Incus) anboß 14.017 (Incus) anbosß 14.017 (Incus) anpos 14.017 (Incus) anderer (der ¡eut) der laut antrer 39.068 (Scenicus) der laut entrár 39.068 (Scenicus) der leut antrer 39.068 (Scenicus) der leútt anttrer 39.068 (Scenicus) der lût antrer 39.068 (Scenicus) der lût anterer 39.068 (Scenicus) der lût antret 39.068 (Scenicus) der lúten antrer 39.068 (Scenicus) der lútt anterer 39.068 (Scenicus) der lútt antrer 39.068 (Scenicus) andorn 50.199 (Mandrubium), 50.209 (Marubium) andran 50.199 (Mandrubium) andron 50.199 (Mandrubium) andornsol 50.209 (Marubium) ane an 3.004 (Aua) ana 3.004 (Aua) äne ein 3.003 (Auus) ânin 3.003 (Auus) en 3.003 (Auus) ene 3.003 (Auus) eni 3.003 (Auus) enin 3.003 (Auus) anechbaum anechböm 48.196 (Pruna nixa), 48.197 (Coquinella)

202 anefus anfûs 1.174 (Loripes) änfüss 1.174 (Loripes)

anehand änhand 1.173 (Mancus) änhant 1.173 (Mancus)

änesbruder énisbrüder 3.028 (Propatruus)

änesschwester énisswester 3.030 (Proamica)

anfrau anfraw 3.004 (Aua) angel 5.145 (Cardo), 47.013 (Hamus), 47.073 (Hamio) ang 5.145 (Cardo) ango 5.145 (Cardo) angelfisch 47.073 (Hamio) angeluische 47.073 (Hamio) angelvisch 47.073 (Hamio) angelloch 5.146 (Vertinella) ange loch 5.146 (Vertinella) angenloch 5.146 (Vertinella) angenlöch 5.146 (Vertinella)

angelschnur angelschnür 47.015 (Harundo)

angelschnurstab angelschnûrstab 47.015 (Harundo) angelsnürstab 47.015 (Harundo) angos 13.235 (Brodium), 13.237 (lus) angoß 13.235 (Brodium), 13.237 (lus) angosß ad carnes 13.237 (lus) angoz 13.237 (lus)

anherre anherr 3.003 (Auus)

anís; anís ânis 50.080 (Anisium) ánis 50.080 (Anisium) arnis 50.080 (Anisium) enis 50.022 (Anisum), 50.080 (Anisium) eniß 50.080 (Anisium) anke 13.053 (Putirum) anck 13.053 (Putirum) ank 13.053 (Putirum)

Register

änker; änkel encher 28.067 (Anchora) enckel 28.067 (Anchora) encker 28.067 (Anchora) enkcher 28.067 (Anchora) enkel 28.067 (Anchora) enker 28.067 (Anchora)

ankerblei; änkerblei ankerbli 28.068 (Cathaporatis) enckerbley 28.068 (Cathaporatis) enckerpley 28.068 (Cathaporatis) enkcherpley 28.068 (Cathaporatis) enkerbli 28.068 (Cathaporatis)

änkerseil; änkelseil enkelsail 28.069 (Prouesia) enkersail 28.069 (Prouesia) anklager 37.020 (Actor) anchlager 37.020 (Actor) anclager 37.020 (Actor)

anspin enspin 17.025 (Bombus)

ansprachbrief; ansprechbrief; anspruchbrief ain ansprach brief 37.056 (Libellus) ain ansprách brief 37.056 (Libellus) ein ansprach brieff 37.056 (Libellus) ain ansprach brieff 37.056 (Libellus) ain ansprach prieff 37.056 (Libellus) ein ansprachbrief 37.056 (Libellus) ain anspräch brieff 37.056 (Libellus) ansprech brieff 37.056 (Libellus) ain anspruch brief 37.056 (Libellus) ansprecher 40.007 (Incantator)

antenmiicke antemuk 44.071 (Cinifes) antenmagg 44.071 (Cinifes) antenmugg 44.071 (Cinifes) atenmukch 44.071 (Cinifes) attenmuk 44.071 (Cinifes)

antiphon antiffan 12.067 (Anthyphona) antiffen 12.067 (Anthyphona) antiphonar 12.066 (Antifonarium) anthiffener 12.066 (Antifonarium)

203

Register der deutschen Interpretamente anthyphyner 12.066 (Antifonarium) antifener 12.066 (Antifonarium) antiffnar 12.066 (Antifonarium) antiffner 12.066 (Antifonarium) antifner 12.066 (Antifonarium) antiphener 12.066 (Antifonarium) antiphner 12.066 (Antifonarium) antyphoner 12.066 (Antifonarium)

antiit; antliz [— Verwandlung] antlicz 1.026 (Facies) antlicze 1.026 (Facies) antiit 1.026 (Facies) antlut 1.026 (Facies) antlút 1.026 (Facies), 1.027 (Vultus) antlutz 1.026 (Facies) antlútz 1.026 (Facies)

antlitwandlung; antlizwandlung anlutzwandel 1.027 (Vultus) antliczewandelunge 1.027 (Vultus) antliczwandlung 1.027 (Vultus) antlithwandelung 1.027 (Vultus) antlitwandlung 1.027 (Vultus) antluczwandlung 1.027 (Vultus) antlútwandlung 1.027 (Vultus) antlútzwandelung 1.027 (Vultus) antlútzwandlung 1.027 (Vultus) antwerk 29.043 (Machina) antwerck 29.043 (Machina), 29.048 (Petraria) apfel buz] 48.150 (Malum), 48.192 (Pomum) apffel 48.150 (Malum), 48.192 (Pomum) appfel 48.150 (Malum) apphel 18.031 (Olfactorium), 48.150 (Malum), 48.192 (Pomum) Ôpfel 48.150 (Malum), 48.192 (Pomum) Óphfel 48.150 (Malum) ophel 18.031 (Olfactorium), 48.192 (Pomum)

apfelbaum apfelbòm 48.148 (Malus), 48.191 (Pomus)

apfelpám 48.191 (Pomus) apffelbäm 48.148 (Malus), 48.191 (Pomus) apffelbom 48.148 (Malus), 48.191 (Pomus) apffelpawm 48.191 (Pomus) aphelbôm 48.148 (Malus) aphelpaum 48.148 (Malus) appelpawm 48.148 (Malus) appfelbawm 48.148 (Malus) appfelbA 48.148 (Malus) apphelbaum 48.148 (Malus), 48.191 (Pomus) ôpfelbôm 48.148 (Malus) Öpfelbön 48.148 (Malus) öphfelbön 48.148 (Malus) ophelbäm 48.191 (Pomus)

apoteke apoteck 31.009 (Apotheca) apoteg 49.003 (Apoteca) apotek 49.003 (Apoteca) appoteg 49.003 (Apoteca) apoteker 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius) apoteccer 49.001 (Pigmentarius) apoteger 49.001 (Pigmentarius) apothegâr 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius) apotheger 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius) appentegger 49.001 (Pigmentarius) apponteger 31.006 (Pigmentarius) appotecker 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius) appoteger 31.006 (Pigmentarius) appoteker 31.006 (Pigmentarius), 31.007 (Apothecarius), 31.008 (Speciarius), 49.001 (Pigmentarius), 49.006 (Species idem speciarius) appothegár 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius) appotheker 31.006 (Pigmentarius), 31.008 (Speciarius)

204 ar 44.148 (Miluus), 44.157 (Moliuaga) ár 44.148 (Miluus), 44.157 (Moliuaga) arche arch 8.001 (Archa), 12.033 (Archa) archidiakon [-*erzpriester] archidyacken 36.047 (Archidiaconus) aristolei; aristologi aristolai 50.034 (Aristologia) aristoler 50.034 (Aristologia) aristologi 50.034 (Aristologia) aristoloy 50.034 (Aristologia) arm 1.150 (Brachium), 1.157 (Ala) armm 1.150 (Brachium) arn 1.150 (Brachium), 1.157 (Ala) armerie; almari; almei [-*almarie] allmari 12.032 (Armarium) almey 12.032 (Armarium) almy 12.032 (Armarium) armàri 12.032 (Armarium) armari 12.032 (Armarium) armarie 12.032 (Armarium) armery 12.032 (Armarium) armbrust 29.029 (Balista) armbrest 29.029 (Balista) armbrost 29.029 (Balista) armprost 29.029 (Balista) arnbrost 29.029 (Balista) armeisen armeysen 30.020 (Manica) armynsen 30.020 (Manica) armysen 30.020 (Manica) ärmel ermel 30.020 (Manica) armmansbeutel ermans bawtel 8.018 (Mosicium) armring 18.016 (Armilla), 18.017 (Perichelis), 30.020 (Manica) armringg 18.016 (Armilla), 18.017 (Perichelis) armzier 18.016 (Armilla), 18.017 (Perichelis) ars 1.255 (Cuius), 1.256 (Anus) arß 1.255 (Cuius)

Register

arsbacke arsback 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) arßback 1.227 (Clunis) arsßback 1.228 (Natis) arsbeIJe arsbel 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) arsbell 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) arsbelli 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) arspell 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) arspelle 1.228 (Natis) arsdarm 1.128 (Longaon), 1.129 (Intestinum rectum), 1.130 (Podex), 1.131 (Podillus) arsdarmm 1.130 (Podex) arsdarn 1.128 (Longaon), 1.130 (Podex), 1.135 (Orbus) arsdermli 1.131 (Podillus) arstarm 1.135 (Orbus) arstarn 1.128 (Longaon), 1.130 (Podex), 1.138 (Lumbus), 1.281 (Podex) arsloch 1.255 (Cuius), 1.256 (Anus) arßloch 1.256 (Anus) arweihe arnwey 44.148 (Miluus), 44.157 (Moliuaga) arwei 44.148 (Miluus), 44.157 (Moliuaga) arzet arczat 31.002 (Medicus) arczatt 31.002 (Medicus) arczet 31.002 (Medicus) artzat 31.002 (Medicus) artzet 31.002 (Medicus) artzot 31.002 (Medicus) artzt 31.002 (Medicus) arzat 31.002 (Medicus) arzatt 31.002 (Medicus) arzetpflaster arczatpflaster 31.023 (Emplastrum) arczetplaster 31.023 (Emplastrum) arczpflaster 31.023 (Emplastrum) arcztplaster 31.023 (Emplastrum) artzatpflaster 31.023 (Emplastrum) artzatphlaster 31.023 (Emplastrum)

205

Register der deutschen Interpretamente artzotpflaster 31.023 (Emplastrum) arzetpflaster 31.023 (Emplastrum) arzplaster 31.023 (Emplastrum)

asche; äsche âsch 10.045 (Cinis) asce 10.045 (Cinis) ásch 10.045 (Cinis) asche 10.045 (Cinis) esch 10.045 (Cinis) escha 10.045 (Cinis) esche 10.045 (Cinis) ésche 10.045 (Cinis)

äsche; asche áche 47.135 (Timallus), 47.136 (Vmbra) achs 47.135 (Timallus) áchs 47.135 (Timallus) asch 47.135 (Timallus), 47.136 (Vmbra) ásch 47.135 (Timallus) ascht 47.135 (Timallus) esch 47.135 (Timallus), 47.136 (Vmbra)

aschlauch Ischlöch 50.014 (Aschenium) aschlöch 50.014 (Aschenium) aspe 48.224 (Tremulus) aschp 48.224 (Tremulus) aschpp 48.224 (Tremulus) asp 48.224 (Tremulus) aspa 48.224 (Tremulus), 48.225 (Terebintus) assp 48.224 (Tremulus) assin 10.042 (Callopodium) ast (aufgehend) [agrande] 48.029 (Ramus) âschlin 48.030 (Ramusculus), 48.031 (Virga) Istlin 48.030 (Ramusculus), 48.031 (Virga) ástlin 48.030 (Ramusculus), 48.031 (Virga) este 48.044 (Frondes) estli 48.030 (Ramusculus), 48.031

(Virga) estlin 48.030 (Ramusculus), 48.031 (Virga) vil auffgender äst 48.035 (Virgultum) vil aufgender esscht 48.035 (Virgultum) vil aufgender est 48.035 (Virgultum) vil uffgen est 48.035 (Virgultum) vil uffgender est 48.035 (Virgultum) vil ufganden estlin 48.035 (Virgultum) vil ufgender est 48.035 (Virgultum) vil vfgend ast 48.035 (Virgultum) vil vfgender este 48.035 (Virgultum) wil ufgánder ást 48.035 (Virgultum) wil ufgender esten 48.035 (Virgultum)

astspitze astesspitz 48.034 (Cima) estenspitz 48.034 (Cima)

atemader atenader 1.091 (Trachea), 1.108 (Arteria), 1.294 (Arteria) autemäder 1.091 (Trachea), 1.093 (Canna pulmonis) autemauder 1.091 (Trachea), 1.093 (Canna pulmonis), 1.108 (Arteria) autenader 1.108 (Arteria), 1.123 (Viscera), 1.294 (Arteria) autenáder 1.091 (Trachea), 1.108 (Arteria), 1.294 (Arteria), 1.295 (Vena pulsatica) autenauder 1.294 (Arteria) outenáder 1.091 (Trachea), 1.093 (Canna pulmonis) atemblat 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis) atemplat 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis) atenblat 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis) autemplat 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis) átemplatt 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula) autenblat 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis)

206 autenplat 1.076 (Vua), 1.077 (Vuula), 1.078 (Epiglotis) atriment 49.022 (Atrimentum), 49.023 (Bidella) attich 50.126 (Ebulus) adch 50.126 (Ebulus) adche 50.126 (Ebulus) adich 50.126 (Ebulus) auerhan orhan 44.171 (Ortigamethra), 44.172 (Ortigia) orthán 44.171 (Ortigamethra) vorhan 44.171 (Ortigamethra), 44.172 (Ortigia) auerochse aurochs 45.169 (Vrus) vrachs 45.169 (Vrus) vrochs 45.169 (Vrus) vrochß 45.169 (Vrus) vrohs 45.169 (Vrus) aufgehen (sonne) [^ûj/] da di sunne vf gat 54.044 (Oriens) auflösbrief auflossprief des bans 37.029 (Littera absolucionis) augapfel 1.031 (Pupilla) agapfel 1.031 (Pupilla) augapffel 1.031 (Pupilla) augappfel 1.031 (Pupilla) augapphel 1.031 (Pupilla) ougapfel 1.031 (Pupilla) ougaphel 1.031 (Pupilla) ougenapphel 1.031 (Pupilla) ögapfel 1.031 (Pupilla) ògapffel 1.031 (Pupilla) ógópfel 1.031 (Pupilla) ôgôphel 1.032 (Orbis) ögÖppfell 1.031 (Pupilla) augex aug 25.016 (Nodus) äg 25.016 (Nodus) auge2 [— walzend; weis] ág 1.028 (Oculus) aug 1.028 (Oculus)

Register

awge 1.028 (Oculus) og 1.028 (Oculus) oug 1.028 (Oculus) % 1.028 (Oculus) vgg 1.028 (Oculus) augel 47.109 (Rutibops), 47.110 (Rubicula) aug(en)fel augenfel 1.029 (Albugo: pellicula pupille) ain augenvel 1.029 (Albugo) augfel 1.029 (Albugo) ain augvel 1.029 (Albugo) augvel 1.029 (Albugo) augenfinsterkeit augenfinsterkait 43.041 (Scotomia) aug(en)flus augenfluß 43.050 (Lippitudo) augflûzz 43.050 (Lippitudo) augflus 43.050 (Lippitudo) augflús 43.050 (Lippitudo) augfluß 43.050 (Lippitudo) ogflicz 43.050 (Lippitudo) ogfluz 43.050 (Lippitudo) ogflicz 43.050 (Lippitudo) ¿gflusß 43.050 (Lippitudo) aug(en)grube augengrfib 1.032 (Orbis) auggrúb 1.032 (Orbis) auggrûb 1.032 (Orbis) aug(en)weis augenweissin 1.029 (Albugo) augweyss 1.029 (Albugo) augwisin 1.029 (Albugo) bangweysen 1.029 (Albugo) ougenwyse 1.029 (Albugo) ougwis 1.029 (Albugo) ògenwisi 1.029 (Albugo) ògnwisse 1.029 (Albugo) ögwis 1.029 (Albugo) wangweysen 1.029 (Albugo) aug(en)winkel augenwinckel 1.037 (Hircus) augwinckel 1.037 (Hircus)

Register der deutschen Interpretamente

207

augwinkel 1.037 (Hircus) ogwinckel 1.037 (Hircus) ougwinkel 1.037 (Hircus) ôgenwinkel 1.037 (Hircus) ògwinckel 1.037 (Hircus) augkreis 1.032 (Orbis) ougkraiß 1.032 (Orbis) ougrais 1.032 (Orbis) augring 1.032 (Orbis) augrinck 1.032 (Orbis) augringkch 1.032 (Orbis) augrink 1.032 (Orbis) ograis 1.032 (Orbis) ogring 1.032 (Orbis) ougring 1.032 (Orbis) ògring 1.032 (Orbis) ögrink 1.032 (Orbis) augschwer 43.049 (Obthalmia) augenschwer 43.049 (Obthalmia) ägschwer 43.049 (Obthalmia) augswer 43.049 (Obthalmia) ogswer 43.049 (Obthalmia) ogwer 43.049 (Obthalmia) ògschwer 43.049 (Obthalmia) ògser 43.049 (Obthalmia) ògswer 43.049 (Obthalmia) augseche

aussätzigkeit ausseczigkeit 43.121 (Lepra) ausseczikait 43.121 (Lepra) ausseczkayt 43.121 (Lepra) aussetzichayt 43.121 (Lepra) aussetzikait 43.121 (Lepra) vsseczkayt 43.121 (Lepra) vssetzikayt 43.121 (Lepra) ausseihen ausseyhen 13.044 (Colustrum: effondere) außseihen 13.044 (Colustrum) auswerfen: ausgeworfen dem usgeworfen ist 45.095 (Spado) dem vss geworfen ist 45.095 (Spado) awerk 17.009 (Stuppa), 17.010 (Tumetum) Iwerck 17.009 (Stuppa), 17.010 (Tumetum) Iwirk 17.010 (Tumetum) awerck 17.010 (Tumetum) awirck 17.010 (Tumetum) awirk 17.010 (Tumetum) awurk 17.009 (Stuppa), 17.010 (Tumetum) axt 10.074 (Securis), 15.006 (Securis) achs 10.074 (Securis), 15.006 (Securis) agst 10.074 (Securis), 15.006 (Securis) akst 10.074 (Securis), 15.006 (Securis) axst 15.006 (Securis)

augsech 1.030 (Acies) august ogst 56.013 (Augustus) ôgste 56.013 (Augustus) augzan ögzan 1.068 (Dens caninus) ausgeflossen (blut) usgeflosßenblüt 1.300 (Cruor) usgeflosstesplût 1.300 (Cruor) vzgeflozenblût 1.300 (Cruor) ausgehend (licht) vssgandeslieht 56.002 (Radius) vßgendeslieht 56.002 (Radius) vßgendliecht 56.002 (Radius) aussätzel vsseczel 43.121 (Lepra)

Β bach 54.010 (Riuus), 54.014 (Ripa) bâchli 54.011 (Riuulus), 54.012 (Fluuius) bechlin 54.011 (Riuulus) bache 13.255 (Berna) bach 13.255 (Berna) bachh 13.255 (Berna) bachkäfer bachkeuer 46.073 (Scrabrones) bachstelze pachsteltz 44.200 (Ripiuaga)

208 backe back 1.227 (Clunis), 1.228 (Natis) backhaus bachhaus 13.181 (Pistrinum) bachhauß 13.181 (Pistrinum) bachhus 13.181 (Pistrinum) bachus 13.181 (Pistrinum) pachhauß 13.181 (Pistrinum) pachhaws 13.181 (Pistrinum) pachhawß 13.181 (Pistrinum) backofen bachofen 13.190 (Clibanus) bachoffen 13.190 (Clibanus) bachouen 13.190 (Clibanus), 13.192 (Furnus) backoffen 13.190 (Clibanus) pachoffen 13.190 (Clibanus) pachouen 13.190 (Clibanus) bad [-natürlich] 31.045 (Balneum), 31.046 (Estuarium) pad 31.045 (Balneum) bader 31.041 (Balneator), 31.044 (Balneatrix) eyn pader 31.041 (Balneator) pader 31.041 (Balneator) baderin 31.044 (Balneatrix) paderin 31.044 (Balneatrix) badhemd 31.059 (Sabacium) badhemet 31.059 (Sabacium) badlachen 31.057 (Strigilis) badlach 31.057 (Strigilis), 31.058 (Sabasindo) batlachen 31.057 (Strigilis) padlach 31.057 (Strigilis) badreiber ein badriber 31.042 (Ambulaius) badreiberin 31.043 (Ambubaia) ein badriberin 31.043 (Ambubaia) badschaf badschaff 1.057 (Labium: labrum) batschefflin 1.057 (Labium: labrum) padschaffle 1.057 (Labium) pldscháfflin 1.057 (Labium)

Register

badstube 31.046 (Estuarium) badstub 31.046 (Estuarium) badstûb 31.046 (Estuarium) badstuppe 31.046 (Estuarium) batstub 31.046 (Estuarium) padstub 31.046 (Estuarium) badwadel padwadel 31.060 (Perizoma) bak; pach pach 17.147 (Patitus) pách 17.147 (Patitus) balderkennendselkraft 2.005 (Intellects) balen 47.028 (Balena) balien 47.028 (Balena) blien 47.028 (Balena) balg 1.118 (Cistifellis) palg 1.118 (Cistifellis) balsam 48.082 (Balsamum), 49.025 (Balsamus) balsem 48.082 (Balsamum), 49.025 (Balsamus) balsambaum 48.081 (Balsamus) balsambäm 48.081 (Balsamus) balsambom 48.081 (Balsamus) balsambóm 48.081 (Balsamus) balsambón 48.081 (Balsamus) balsampám 48.081 (Balsamus) balsampawm 48.081 (Balsamus) balsenböm 48.081 (Balsamus) balsamholz balsamholcz 48.084 (Opobalsamum) balsamholtz 48.083 (Xilobalsamum) balsamrinde 48.085 (Carpobalsamum) balßrind 48.085 (Carpobalsamum) balsamsaft 48.084 (Opobalsamum) balsemsaf 48.084 (Opobalsamum) balster [—palster] balwis 51.013 (Cerusa), 51.014 (Calofonia), 51.015 (Pix greca) balz(er) balcir 1.011 (Cesaries) balcz 1.009 (Cirrus), 1.012 (Coma) balczan 1.009 (Cirrus)

209

Register der deutschen Interpretamente

balczer 1.009 (Cirrus), 1.010 (Achya), 1.012 (Coma) balse 1.009 (Cirrus) balzer 1.009 (Cirrus) banbrief ain banbrief 37.028 (Littera excommunicacionis) eyn banbrieff 37.028 (Littera excommunicacionis) ain banbrieff 37.028 (Littera excommunicacionis) panbrief 37.028 (Littera excommunicacionis) band 5.111 (Ligamen), 17.124 (Liga), 17.127 (Ligula) bandt 5.111 (Ligamen) bant 5.111 (Ligamen), 17.124 (Liga) pand 5.111 (Ligamen), 17.127 (Ligula) bandseil 28.065 (Struppus) bandsail 28.069 (Prouesia) bantsail 28.069 (Prouesia) bantseil 28.069 (Prouesia) banentschlagbrief banenschlach brieff 37.029 (Littera absolucionis) ain banenschlachen brief 37.029 (Littera absolucionis) ain banentschlach brief 37.029 (Littera absolucionis) ain banentschlach brieff 37.029 (Littera absolucionis) banentschlag brieff 37.029 (Littera absolucionis) panentschlach prief 37.029 (Littera absolucionis) panentschlachen brief 37.029 (Littera absolucionis) baner [—paner] banerherre baner herr 41.016 (Baro) bank 6.004 (Scampnum), 6.005 (Scabellum) banck 6.004 (Scampnum) pankch 6.004 (Scampnum)

bankpfulwe bancphulwe 20.011 (Puluinar) bankpfulw 20.011 (Puluinar) bankphulg 20.011 (Puluinar) bankphulg 20.011 (Puluinar) pangpulw 20.011 (Puluinar) bankpolster banckbolster 20.011 (Puluinar) panckpolster 20.011 (Puluinar) pankchposter 20.011 (Puluinar) bär ber 45.170 (Vrsus) ber 47.014 (Ursus) per 45.170 (Vrsus) barbe 47.030 (Barbalus) bab 47.029 (Barbellus), 47.030 (Barbalus) barb 47.029 (Barbellus), 47.030 (Barbalus) barbette borbet 7.005 (Lectica) borbett 7.005 (Lectica) borpett 7.005 (Lectica) bare [—leiche] ainr baur 12.096 (Funus) bar 12.087 (Feretrum), 12.096 (Funus) baur 12.087 (Feretrum) bär 12.087 (Feretrum) par 12.087 (Feretrum) barg 45.140 (Porcus) barch 45.140 (Porcus) bargk 45.140 (Porcus) bark 45.140 (Porcus) parch 45.140 (Porcus) parg 45.140 (Porcus) pargk 45.140 (Porcus) bargschwein bargschwin 45.140 (Porcus) bargswin 45.140 (Porcus) barille baril 10.136 (Barillus) barili 10.136 (Barillus) barilli 10.136 (Barillus)

210 borerli 10.136 (Barillus) parili 10.136 (Barillus) bàrin berin 45.171 (Vrsa) perin 45.171 (Vrsa) barme barm 47.030 (Barbalus), 47.095 (Simima) párm 47.030 (Barbalus) bärmutter berinmuter 1.249 (Matrix) bermutter 1.249 (Matrix) bermuûter 1.249 (Matrix) bernmiitter 1.249 (Matrix) permuter 1.249 (Matrix) permúter 1.249 (Matrix) wermueter 1.249 (Matrix) bart neu] 1.038 (Barba), 15.008 (Dolabrum), 15.009 (Dolabra) barta 15.008 (Dolabrum) barte 15.008 (Dolabrum) part 1.038 (Barba), 1.057 (Labium), 15.008 (Dolabrum), 15.009 (Dolabra) partt 15.008 (Dolabrum), 15.009 (Dolabra) bartscherer 31.050 (Barbitonsor), 31.053 (Nouacula) barz blrtz 48.097 (Caparis) barcz 50.291 (Tamariscus) bartz 48.097 (Caparis), 50.290 (Saturegia), 50.291 (Tamariscus) bercz 48.097 (Caparis) base bas 3.029 (Amica), 4.030 (Amica) basa 3.029 (Amica) baß 3.029 (Amica), 4.030 (Amica) basse 3.029 (Amica) baz 3.029 (Amica) pas 3.029 (Amica) basilicon 50.221 (Crassula), 50.222 (Offinium) basilcon 50.222 (Offinium) basilick 50.046 (Basilicon)

Register

basilien 50.046 (Basilicon) basilik 50.046 (Basilicon) baspel 50.195 (Malua) bast 48.024 (Súber), 48.025 (Liber) past 48.025 (Liber) batenie bâthâni 50.054 (Branda), 50.061 (Blanta ursina), 50.062 (Brasica), 50.065 (Bedellium), 50.066 (Berula), 50.067 (Bedagar) batânie 50.050 (Bethonia) báteni 50.061 (Blanta ursina) bathâni 50.054 (Brancia), 50.059 (Benedicta ursina), 50.062 (Brasica), 50.065 (Bedellium) batháni 50.062 (Brasica) bathen 50.054 (Brancia), 50.059 (Benedicta ursina), 50.062 (Brasica) batheni 50.050 (Bethonia), 50.053 (Benedicta) bau baw 13.009 (Rus) bauch 1.217 (Venter), 1.218 (Vterus), 1.219 (Alvus), 1.220 (Aqualicus) buch 1.115 (Venter), 1.217 (Venter), 1.218 (Vterus), 1.219 (Alvus), 1.220 (Aqualicus), 1.221 (Aqualiculus) pauch 1.218 (Vterus), 1.219 (Alvus) bauchblater 1.141 (Vesica) bauer; gebaur baur 13.001 (Rusticus) gebaur 13.001 (Rusticus) gebur 13.001 (Rusticus) gebúr 13.001 (Rusticus) paur 13.001 (Rusticus) pawr 13.001 (Rusticus) pur 13.001 (Rusticus) bau(ern)ros bauross 45.092 (Runcinus) bauroß 45.092 (Runcinus) bawrenros 45.092 (Runcinus) bawroß 45.092 (Runcinus) burenrôslin 45.091 (Caballus), 45.092 (Runcinus)

Register der deutschen Interpretamente

burenroß 45.092 (Runcinus) burerôsslin 45.092 (Runcinus) burósli 45.092 (Runcinus) biirroßly 45.092 (Runcinus) pawros 45.092 (Runcinus) pawross 45.092 (Runcinus) purrôssli 45.092 (Runcinus) bauernschuh baurenschûch 17.144 (Culpo), 17.145 (Pero) burenschúch 17.144 (Culpo), 17.145 (Pero) burenschúch 17.144 (Culpo), 17.145 (Pero) burenschúch 17.144 (Culpo), 17.145 (Pero) burnschüch 17.144 (Culpo) purenschüch 17.144 (Culpo) baum [-~gans; frucht] 48.013 (Arbor) bäm 48.013 (Arbor) bawm 48.013 (Arbor) bom 48.013 (Arbor), 48.205 (Rubus) böm 48.013 (Arbor) bön 13.137 (Faba) paum 48.013 (Arbor) pawm 48.013 (Arbor), 48.104 (Cariofolus) baum(ge)tröfe bämträffi 14.037 (Gumi) bavmdraphi 14.037 (Gumi) bontróf 51.001 (Resina), 51.003 (Gummi) böngetröifa 51.001 (Resina), 51.003 (Gummi) bôngetrôife 51.001 (Resina), 51.003 (Gummi) bôntroffa 14.036 (Electrum) bötroffa 14.036 (Electrum) bauman 13.002 (Agricola), 13.003 (Ruricola), 13.005 (Colonus) bawman 13.002 (Agricola), 13.003 (Ruricola), 13.005 (Colonus), 25.001 (Vinitor) buman 13.001 (Rusticus), 13.002

211 (Agricola), 13.003 (Ruricola), 13.005 (Colonus), 25.001 (Vinitor) búman 13.005 (Colonus) bfiman 13.001 (Rusticus), 13.002 (Agricola), 13.003 (Ruricola) vngeberhaftes gevildes buman 13.004 (Enphitheota) baumfrucht bömfrucht 48.011 (Arbutum) baumgarten baumgart 48.019 (Pomerium) bomgart 48.019 (Pomerium) bongart 48.019 (Pomerium) bongart 11.003 (Pomerium), 48.019 (Pomerium) böngarte 11.003 (Pomerium) paumgart 48.019 (Pomerium) pámgart 48.019 (Pomerium) pawmgart 48.019 (Pomerium) pawngartt 48.019 (Pomerium) baumgewächs; baumgewest (wilder) bamgewáhst 48.014 (Arbustum) bämgewlchß 48.014 (Arbustum) baumgewechs 48.014 (Arbustum) bämgewechst 48.014 (Arbustum) bömgewechß 48.014 (Arbustum) bömgeueshst 48.014 (Arbustum) bömgewest 48.014 (Arbustum) böngewechsce 48.014 (Arbustum) bóngeweste 48.014 (Arbustum) paumgewechs 48.014 (Arbustum) pawmgewechz 48.014 (Arbustum) wilder bäm gewächß 48.010 (Arbutus) wilder bäm gewâhst 48.010 (Arbutus) wilder baum gewechst 48.010 (Arbutus) wilder b5m gewechß 48.010 (Arbutus) wilder bom gewechz 48.010 (Arbutus) wilder böm geuehst 48.010 (Arbutus) wilder böm gewâsd 48.010 (Arbutus) wilder bömen gewechse 48.010 (Arbutus)

212 wilder bömengewechste 48.010 (Arbutus) wilder bowm gewest 48.010 (Arbutus) wilder päm gewáchz 48.010 (Arbutus) baumharz bämhartz 51.001 (Resina), 51.002 (Tirini), 51.005 (Asafetida) bomharcz 51.001 (Resina), 51.002 (Tirini) baumheckel pawmhákchel 44.174 (Ossifragus) baumnus bónufl 48.165 (Nux) baumwoile baumwoll 17.016 (Bombax) bämwoll 17.016 (Bombax) bomwoll 17.016 (Bombax) bonwol 17.016 (Bombax) bonwoll 17.016 (Bombax) bômwoll 17.016 (Bombax) bônwlla 17.016 (Bombax) bönwoll 17.016 (Bombax) bönwulle 17.016 (Bombax) bèwoll 17.016 (Bombax) bowmwolle 17.016 (Bombax) paumwoll 17.016 (Bombax) pawnbóll 17.016 (Bombax) (ge)bäurisch (dichter; gedieht) beurisch gedieht 39.063 (Comedia) beurischer 13.001 (Rusticus) beúryscher 13.001 (Rusticus) beurischer gedät tichter 39.065 (Comicus) beurischer gedät tichter 39.065 (Comicus) gebeirisch gedieht 39.063 (Comedia) gebûrscher 13.001 (Rusticus) gebúrischer getáut dichtter 39.065 (Comicus) gebúrischer tat tichter 39.065 (Comicus) gebûrscher 13.001 (Rusticus) gebûrscher dichter 39.065 (Comicus) gebûrscher dihter 39.065 (Comicus)

Register

gebûrscher getad dichter 39.065 (Comicus) gebûrscher getat dichter 39.065 (Comicus) gebûrscher getaut tichter 39.065 (Comicus) gebûrscher getät tichter 39.065 (Comicus) gebûrscher taut gedieht 39.063 (Comedia) gebûrscher taut tichter 39.065 (Comicus) gebûrscher taut tichter 39.065 (Comicus) gebûrscher tawt geticht 39.063 (Comedia) gepúrscher 13.001 (Rusticus) bebene bâbenne 50.238 (Pepo) beben 50.205 (Mello), 50.238 (Pepo) bebenna 50.238 (Pepo) bebenne 50.205 (Mello), 50.238 (Pepo) bibenna 50.238 (Pepo) pfáben 50.205 (Mello) pfeben 50.205 (Mello) bech 48.187 (Pix), 48.188 (Pinix) becher 10.140 (Picarium), 10.141 (Patera), 10.142 (Crater) pecher 10.141 (Patera), 10.142 (Crater) becken becki 10.108 (Peluis), 10.109 (Patimen) beckin 10.108 (Peluis), 10.109 (Patimen) beke 10.108 (Peluis) beki 10.108 (Peluis), 10.109 (Patimen) beky 10.108 (Peluis) peck 10.108 (Peluis) pecklin 10.108 (Peluis) pekch 10.108 (Peluis) becker beck 13.177 (Pistor)

Register der deutschen Interpretamente

peck 13.177 (Pistor) pekch 13.177 (Pistor) bedeutung (die lert fügend; geistliche) ein betutung dú lert tugend 39.020 (Tropologya) ein betútung dú lert tugent 39.020 (Tropologya) ein betutung dú lert waz wir gedingen son in himelrich 39.021 (Anagoya) ein betútung dú lert was wir gedingen son in himelrich 39.021 (Anagoya) ein geistlichú betutung dú lert waz wir geloben sun 39.019 (Allegoria) ein geistlilch betútung dú lert was wir gelöben sun 39.019 (Allegoria) be feien: befolen (ritterschaft; s tat) dem dú ritterschafft beuolhen ist 41.048 (Magister militum) dem dú ritterschaft beuolen ist 41.048 (Magister militum) dem ein stat beuolhen ist 41.045 (Prefectus) dem ein statt beuolen ist 41.045 (Prefectus) begerer (des rechts) rechtz begerer 37.013 (Postulator) beghard 36.068 (Beghardus) bechart 36.068 (Beghardus) beghart 36.068 (Beghardus) peghart 36.068 (Beghardus) begierde (fechtende) [—begierlich; bekantlich; erkantlich; leiblich; menschlich] begird 2.021 (Appetitus) vechtandi begird 2.024 (Irascibilis) begierlich (begierde) bigirlichi begird 2.025 (Concupiscibilis) begine begarein 36.069 (Begina) begein 36,069 (Begina) begin 36.067 (Conuersa), 36.069 (Begina)

213 begräbnis begrebniß 12.098 (Exequie) begrebnus 12.098 (Exequie) begrebnuß 12.098 (Exequie) begrebtnus 12.098 (Exequie) begrepnuß 12.098 (Exequie) begreptnuß 12.098 (Exequie) begúlitwffe 12.098 (Exequie) grebnüsß 12.098 (Exequie) begrebde begrebd 12.098 (Exequie) begrebt 12.098 (Exequie) begrebtere 12.098 (Exequie) begrept 12.098 (Exequie) begreifung begriffung 2.015 (Tactus) begrifung 2.015 (Tactus) behalt (holzin) ein hûltzinbehalt 8.004 (Armarium) ein húlzinbehalt 8.004 (Armarium) behalten (gut) der des gût behalten ist 32.035 (Depositums) behörer (der sache) behórer der sache 37.025 (Auditor) beibos [—bisem] peybos 50.201 (Muscus) beie ein beie 30.017 (Pedica) ein beiie 30.017 (Pedica) beifus byfûz 50.036 (Arthimesia) beigürtel beygúrttel 8.012 (Forulus), 8.016 (Crumena) biegfirtel 8.018 (Mosicium) bigûrtel 8.012 (Forulus), 8.013 (Follus), 8.017 (Marsupium) bygûrtel 8.016 (Crumena) bigurtel 8.012 (Forulus), 8.016 (Crumena) bigúrtel 8.012 (Forulus) bigúrtel 8.013 (Follus), 8.016 (Crumena), 8.017 (Marsupium), 8.018

214 (Mosicium) bygúrtel 8.016 (Crumena), 8.018 (Mosicium) bygúrttel 8.012 (Forulus), 8.016 (Crumena) peygúrtl 8.012 (Forulus), 8.016 (Crumena)

beil beihel 15.007 (Ascia) biel 15.007 (Ascia) bigel 15.007 (Ascia) bihel 15.007 (Ascia) peichel 15.007 (Ascia) peyhel 15.007 (Ascia) peil 15.007 (Ascia) pheihel 15.007 (Ascia) bein [—gleich] 1.205 (Os ossis), 1.261 (Crus) bain 1.205 (Os ossis), 1.261 (Crus) pain 1.205 (Os ossis), 1.261 (Crus)

beinbriichel bainbrúchel 44.174 (Ossifragus) bainbrûchel 44.174 (Ossifragus) beinbriichel 44.174 (Ossifragus) beinbrúcher 44.174 (Ossifragus) benbrúchel 44.174 (Ossifragus)

beindicke baindicki 1.262 (Coxa) beindicki 1.262 (Coxa) beindiki 1.262 (Coxa)

beisei baissel 31.037 (Plagella) beisitzer beysitzer 37.006 (Assessor) peysitzer 37.006 (Assessor)

beistal; beistel beystal 5.090 (Menianum), 5.164 (Postis) bistal 5.090 (Menianum) bystal 5.164 (Postis) bistel 5.164 (Postis) bistell 5.164 (Postis), 5.166 (Limen)

bekantlich (begierde) bekantlichi begird 2.021 (Appetitus) kantluh begird 2.021 (Appetitus)

Register

bekerde 43.107 (Crisis) becherung 43.107 (Crisis) bekerd 43.107 (Crisis) bekert 43.107 (Crisis) beklager 37.020 (Actor) eyn beklager 37.020 (Actor) bekleger 37.020 (Actor) beklagter 37.021 (Reus) bedackter 37.021 (Reus) bedakter 37.021 (Reus) beklegter 37.021 (Reus) bekorung 2.016 (Gustus) bekerung 2.016 (Gustus) benedict 50.050 (Bethonia), 50.051 (Betha), 50.053 (Benedicta) benedicht 50.053 (Benedicta) benedict 50.144 (Gariofilaca)

benedicten wurz benedictenwrcz 50.053 (Benedicta) benedictenwrtz 50.053 (Benedicta) benedictenwurcz 50.053 (Benedicta) benedictenwurtz 50.053 (Benedicta) ber1 44.052 (Berneta)

ber2 ber 47.006 (Macula), 47.070 (Gurgustium) bern 47.070 (Gurgustium) berr 47.013 (Hamus) perr 47.013 (Hamus) berbolle 48.055 (Gemma)

berbrom; berbaum berbäm 48.055 (Gemma) berbrôm 25.016 (Nodus), 48.055 (Gemma) berbron 48.055 (Gemma) birbom 48.055 (Gemma)

berbros; berspros berbros 25.016 (Nodus), 48.055 (Gemma) berbrós 48.055 (Gemma) berbroß 25.016 (Nodus), 48.055 (Gemma) berbrosß 25.016 (Nodus), 25.017 (Oculus), 48.055 (Gemma)

215

Register der deutschen Interpretamente

berbrost 25.016 (Nodus) bergroß 48.055 (Gemma) bersproß 48.055 (Gemma) bórbros 25.016 (Nodus)

berchtran bertran 50.232 (Peonium) perchtran 50.232 (Peonium) perthran 50.232 (Peonium)

berhaft schüßling 48.053 (Surculus) berhaft schûssling 25.014 (Palmes) berhaft schútzling 25.014 (Palmes), 48.053 (Surculus) berhaft zwi 48.053 (Surculus) berhaftter knopff 25.016 (Nodus) perhaff schúsling 25.014 (Palmes) perhaft schußling 25.014 (Palmes)

bereitschaft (werkzeug)

berknopf

beraitschaft 29.011 (Instrumentum) beraitschaft werchczuig 29.011 (Instrumentum) beraitschaft werkziug 29.011 (Instrumentum) braitschaft werchzeug 29.011 (Instrumentum) braittschaft 29.011 (Instrumentum) berg 53.017 (Möns)

berknopff 48.055 (Gemma) berschwein [—heimlich; verschnitten]

bergflu

berwurz

bergfluht 52.004 (Rupes) bergflü 52.004 (Rupes)

bergfrit berfrit 5.042 (Turris), 5.043 (Propugnaculum)

berhäckel berhlckel 45.145 (Verres) berheckel 45.145 (Verres)

berhaft; berhaftig (geschos; knöpf; schiisling; zweig) berhafft schosß 25.014 (Palmes), 48.053 (Surculus) berhafftig geschoß 48.053 (Surculus) berhafftig knopff 25.016 (Nodus) berhafftig schüszling 25.014 (Palmes) berhafftig schüszling 25.014 (Palmes) berhaft schóslin 25.014 (Palmes) berhaft schos 48.053 (Surculus) berhaft schoß 48.053 (Surculus) berhaft schosß 25.014 (Palmes), 48.053 (Surculus) berhaft berhaft berhaft berhaft

schûssling 25.014 (Palmes) schüßlin 25.014 (Palmes) schúsling 25.014 (Palmes) schûssling 48.240 (Palmes)

berürung berürung berürung berurung berûrung

2.015 2.015 2.015 2.015

(Tactus) (Tactus) (Tactus) (Tactus)

berwerlein bârwerlin 44.022 (Cauea) berwurtz 50.059 (Benedicta ursina)

bescheidenheit beschaidenhait 2.004 (Racio) beschirmer [-*fürsprech\ 37.042 (Procurator) beschliessender 39.050 (Silogismus)

beschlossen (kloster) beschlossen closter 5.057 (Claustrum) beschlossen kloster 5.057 (Claustrum) beschlossen klöster 5.057 (Claustrum) beschlosses kloster 5.057 (Claustrum) beschloßes kloster 5.057 (Claustrum) beschlosßen closter 5.057 (Claustrum) beslossen kloster 5.057 (Claustrum)

beschneidmesser beschnidmesßer 14.012 (Staber) beschwerer 36.055 (Exorcista) beswerer 36.055 (Exorcista) beschwindung 43.046 (Extasis) betgewand 20.001 (Lectisternium), 20.002 (Thoral) betgewant 20.001 (Lectisternium) betgwand 20.001 (Lectisternium), 20.002 (Thoral) bettgewand 20.001 (Lectisternium)

216 bettgewant 20.001 (Lectisternium), 20.002 (Thoral) bettgewantt 20.001 (Lectisternium) bettgewet 20.001 (Lectisternium) bettgwant 20.001 (Lectisternium), 20.002 (Thoral) bettwant 20.001 (Lectisternium), 20.002 (Thoral) pettgewant 20.001 (Lectisternium) pettgwant 20.001 (Lectisternium) bethaus 5.068 (Oratorium) beehthús 5.068 (Oratorium) bethauß 5.068 (Oratorium) bethus 5.068 (Oratorium), 12.003 (Oraculum), 12.004 (Oratorium) bethuß 5.068 (Oratorium) betthus 5.065 (Capeila), 5.068 (Oratorium) betthuß 5.068 (Oratorium) pethaws 5.068 (Oratorium) pethawß 5.068 (Oratorium) betlersbette 7.007 (Grabatum) betlerssbette 7.007 (Grabatum)

befanie bátoni 50.050 (Bethonia) betanie 50.050 (Bethonia) bethoni 50.050 (Bethonia) bethonita 50.050 (Bethonia) betony 50.050 (Bethonia)

betrachtend (kraft) du betrahtend kraft 2.038 (Estimativa)

betrachtung die betrahtung 2.042 (Cogitatiua) bette [— drehen] 7.002 (Lectus), 7.003 (Culcitra), 20.005 (Lectus), 20.006 (Thorus), 20.010 (Culcitra) bet 20.005 (Lectus) bett 7.002 (Lectus), 7.003 (Culcitra), 20.005 (Lectus), 20.006 (Thorus) pett 7.001 (Stratum), 7.002 (Lectus), 20.005 (Lectus)

betzieche báttziech 20.010 (Culcitra)

Register

betsziech 20.010 (Culcitra) bettziech 20.010 (Culcitra) betziech 20.010 (Culcitra) pettcziech 20.010 (Culcitra) pettziech 20.010 (Culcitra)

beule báwl 30.030 (Vibex)

beute/ beúttelin 8.018 (Mosicium) bewtel 8.015 (Bursa) bewtelin 8.014 (Loculus), 8.018 (Mosicium) bûteliln 8.014 (Loculus) bútelin 8.018 (Mosicium) büttelin 8.018 (Mosicium) bútel 8.014 (Loculus), 8.015 (Bursa), 8.017 (Marsupium), 8.018 (Mosicium) butel 8.018 (Mosicium) butelli 8.017 (Marsupium), 8.018 (Mosicium) bútelli 8.017 (Marsupium) bútelli 8.018 (Mosicium) bútellin 8.018 (Mosicium) bútenlin 8.014 (Loculus), 8.018 (Mosicium) búttelin 8.018 (Mosicium) pautel 8.015 (Bursa) pewtel 8.015 (Bursa) pewtlin 8.014 (Loculus) bibnell 49.023 (Bidella) bickel 13.077 (Fossorium), 13.078 (Pala), 15.007 (Ascia)

bickelhaube; beggelhaube beckelhub 29.075 (Mitra ferrea) beggelhaub 29.075 (Mitra ferrea) beggelhub 29.075 (Mitra ferrea) bekelhawb 29.075 (Mitra ferrea) bekelhub 29.075 (Mitra ferrea) peckelhaub 29.075 (Mitra ferrea) peggelhaub 29.075 (Mitra ferrea)

bieber beber 47.046 (Castor) biber 45.064 (Castor) piber 45.064 (Castor)

Register der deutschen Interpretamente

biebergeil bibergail 49.026 (Castorium) bibergayli 49.026 (Castorium) bibergeil 49.026 (Castorium) bieler; bilder 1.063 (Gingiua) bildel 1.063 (Gingiua) bilder 1.063 (Gingiua) bildera 1.063 (Gingiua) biene; bige beni 44.039 (Apis) bigi 44.039 (Apis) bin 44.039 (Apis) bine 44.039 (Apis) pein 44.039 (Apis) pin 44.039 (Apis) bierx bier 25.050 (Ceruisia) pier 25.050 (Ceruisia) bier2 eyn bir 48.190 (Pirum) bir 48.190 (Pirum) pir 48.190 (Pirum) bierbaum; birnbaum bierbòm 48.189 (Pirus) birbom 48.189 (Pirus) birbóni 48.189 (Pirus) birbön 48.189 (Pirus) birenbom 48.189 (Pirus) pirbaum 48.189 (Pirus) pirenbäm 48.189 (Pirus) pirnpaum 48.189 (Pirus) pirpawm 48.189 (Pirus) biest; priest [vgl. L E X E R 1,269} bienst 13.044 (Colustrum), 13.046 (Mulsum) piest 13.044 (Colustrum), 13.046 (Mulsum) priest 13.044 (Colustrum), 13.046 (Mulsum) priester 13.044 (Colustrum), 13.046 (Mulsum) bild [—schnitzen; ergraben; erhauen; hauen; schneiden] 12.019 (Ymago), 24.003 (Imago)

217 bilde 12.019 (Ymago) pild 12.019 (Ymago) bildend (kraft) die bildend kraft 2.041 (Ymaginatiua) die bildend kráft 2.039 (Fantasia) bilsen pilsen 50.157 (Iusquianus) bilsensamen 50.157 (Iusquianus) bilsensame 50.157 (Iusquianus) bilsensäm 50.157 (Iusquianus) bülsensamen 50.155 (Ypoquintida), 50.157 (Iusquianus) pilsamen 50.157 (Iusquianus) bims 23.012 (Pumex) bimss 23.012 (Pumex) bimß 23.012 (Pumex) pimis 23.012 (Pumex) pimß 23.012 (Pumex), 50.158 (Iuncus) binde (des kindes) [— klein] bind 17.133 (Fascia), 17.134 (Fasciola), 18.007 (Fascia), 31.016 (Fasciola) binde 17.133 (Fascia), 17.134 (Fasciola) binder 17.133 (Fascia) bindli 18.008 (Fasciola) kindtz pind 31.017 (Fascia) pind 17.134 (Fasciola), 31.016 (Fasciola) pintt 31.016 (Fasciola) binse binez 50.097 (Carex), 50.158 (Iuncus) bins 50.158 (Iuncus) bintz 50.158 (Iuncus) pintz 50.097 (Carex), 50.158 (Iuncus) binsuge binsug 50.036 (Arthimesia) birke birch 48.231 (Vibex) birche 30.030 (Vibex) birck 30.030 (Vibex), 48.157 (Mirica), 48.216 (Scopa), 48.231 (Vibex) birk 30.030 (Vibex), 48.157 (Mirica), 48.216 (Scopa), 48.231 (Vibex), 48.233 (Vepris)

218 pirck 30.030 (Vibex), 48.216 (Scopa), 48.231 (Vibex) pirkch 48.216 (Scopa), 48.231 (Vibex) birkhan 44.042 (Attago) birckhan 44.170 (Ornix) birkhann 44.042 (Attago) birkhun birckhfin 44.170 (Ornix) birkhûn 44.170 (Ornix) pirchkhún 44.170 (Ornix) pirckhún 44.170 (Ornix) bis biss 26.009 (Charnus), 26.010 (Lupatum) biß 26.009 (Charnus) pizz 26.009 (Charnus) bischof 36.008 (Episcopus), 36.043 (Archiprespiter) pischoff 36.008 (Episcopus) pischolff 36.008 (Episcopus) bischofschuh 17.153 (Sandalia) bischoffschûch 17.153 (Sandalia) bischofschûch 17.153 (Sandalia) pischofffschûch 17.153 (Sandalia) pischoffschûch 17.153 (Sandalia) pischoffschuech 17.153 (Sandalia) bischof(s)krone bischofcrön 18.038 (Cidaris) bischoffkron 18.038 (Cidaris) bischofkron 18.038 (Cidaris), 18.040 (Infula) bischofkrone 18.038 (Cidaris) bischofkrön 18.038 (Cidaris) bischofskron 18.038 (Cidaris) bischofßkron 18.038 (Cidaris) bischofzcron 18.038 (Cidaris) pischoffchron 18.039 (Tiara) pischoffkron 18.038 (Cidaris) bisem [-^-beibos] 50.201 (Muscus) biseli 50.201 (Muscus) pysem 50.201 (Muscus) bisemapfel bisemapffel 18.031 (Olfactorium) bûsenapffel 18.031 (Olfactorium) pisemapfel 18.031 (Olfactorium)

Register

bisembiichse bisambuchslin 18.031 (Olfactorium) bisembúchslin 18.031 (Olfactorium) bysembúchslin 18.031 (Olfactorium) bisembúchBlin 18.031 (Olfactorium) bisembûchlin 18.032 (Olfactoriolum) bisembúchslin 18.031 (Olfactorium) bisembûchssli 18.032 (Olfactoriolum) bisenbúchse 18.032 (Olfactoriolum) bisenbñchlin 18.031 (Olfactorium), 18.032 (Olfactoriolum) bisenbñhs 18.032 (Olfactoriolum) bisenbúsli 18.031 (Olfactorium) büsenbúchBlin 18.031 (Olfactorium) büsenbüchßlin 18.031 (Olfactorium) pism 48.227 (Taxus) ybòm 48.227 (Taxus) ibón 48.227 (Taxus) ilbon 48.227 (Taxus) eibisch; eibsche eibich 50.011 (Altea) ibsch 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus) ibsche 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus), 50.197 (Bismalua) ipscha 50.197 (Bismalua) ischbe 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus) yschp 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus) ischpe 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus), 50.197 (Bismalua) ischpp 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus) ywisch 50.011 (Altea), 50.012 (Ibiscus) eichapfel aichapfel 48.140 (Lentiscus), 50.147 (Galla)

239

Register der deutschen Interpretamente

aichapffel 50.147 (Galla) aychaphel 50.147 (Galla) aichappfell 50.147 (Galla) eichapffel 50.147 (Galla) eiche [—lang] aich 48.133 (Ilex), 48.134 (Quercus), 48.201 (Quercus), 48.203 (Ylex) eich 48.133 (Ilex), 48.201 (Quercus), 48.203 (Ylex) eych 48.134 (Quercus) eichel 48.202 (Glans) aichel 48.202 (Glans) eichla 48.202 (Glans) eichelpech aychelpech 50.147 (Galla) eichhorn 45.149 (Speriolus), 45.150 (Scirra) aychharm 45.149 (Speriolus) aichharn 45.149 (Speriolus) aychhórn 45.149 (Speriolus) aichhúren 45.149 (Speriolus) aichhúrn 45.149 (Speriolus) aichorn 45.149 (Speriolus), 45.150 (Scirra) aichñrn 45.149 (Speriolus) aichúrn 45.149 (Speriolus) eychhúrn 45.149 (Speriolus) eichorn 45.149 (Speriolus) eidam eidem 3.078 (Gener) eierklar aigercllr 44.122 (Albumen) eierschale aigerschal 44.120 (Concula) eigerschal 44.120 (Concula) eigen [—liegend] aigen 13.019 (Predium) eigen (herre; kleid; mensch) ein eigen mônsche mit fruen in hus erzogen 41.089 (Verna), 41.090 (Vernula), 41.091 (Vernaculus), 41.092 (Vernacula) eigs klaid 17.093 (Stola)

eigenman 41.086 (Seruus) aigenman 41.086 (Seruus) eigen weih aigenweib 41.087 (Serua), 41.088 (Ancilla) aigenwib 41.088 (Ancilla) aigenwip 41.087 (Serua), 41.088 (Ancilla) eigenwib 41.087 (Serua), 41.088 (Ancilla) eygenwip 41.087 (Serua), 41.088 (Ancilla) eygin weip 41.088 (Ancilla) eimer 10.089 (Vrna) aimer 10.088 (Situla), 10.089 (Vrna) eymer 10.088 (Situla) emer 10.088 (Situla), 10.089 (Vrna) ein(ge)sigler ingesigler 37.023 (Sigillator) insigeler 37.023 (Sigillator) insigler 37.023 (Sigillator) einbaumig (schif) ainbomig schiff 28.021 (Phaselus) eynbamig schiff 28.016 (Lembus), 28.021 (Phaselus) eindrucken indrucken 1.071 (Rumen: ruminare) eindruk eindruck 1.072 (Frumen) indruck 1.071 (Rumen) indrug 1.071 (Rumen) indruk 1.071 (Rumen) indruken 1.071 (Rumen: ruminare) intruk 1.071 (Rumen) einfallend (licht) inuahlendez lieht 56.001 (Lux) eingeweide [—blutfar; blutig; bluttragend; klein; tragend; weissage] eingewayd 1.134 (Exta) eingeweyd 1.229 (Ingwen) ingewaid 1.122 (Intestinum), 1.124 (Viscus) ingewayd 1.122 (Intestinum) ingeweid 1.122 (Intestinum)

240 ingwaid 1.122 (Intestinum) ingweid 1.122 (Intestinum), 1.225 (Femur) ingweyd 1.122 (Intestinum) eiagos 13.237 (lus) eyngosß 13.237 (lus) einhorn aingehúrm 45.162 (Unicornis) ainhirn 45.162 (Unicornis) ainhorn 45.162 (Unicornis) ainhûren 45.162 (Unicornis) ainhûrn 45.162 (Unicornis), 45.165 (Monoceron) ainhúrn 45.162 (Unicornis), 45.165 (Monoceron) eynhórn 45.162 (Unicornis) einhûrn 45.162 (Unicornis) einhúrn 45.162 (Unicornis) einig (herre) [—fürst] ein einger herre vber die welt 41.001 (Monarcha) ein einiger herre vber die welt 41.001 (Monarcha) einkorn 13.126 (Halicastum) ainkürn 13.126 (Halicastum) ainkúrn 13.126 (Halicastum) einorflasche ainorflesch 10.148 (Otha) einörig (fäslein; köpf) ainerig köpf 10.148 (Otha) ainôrig fâssli 10.148 (Otha) ainôrig kopf 10.148 (Otha) ainôrig kopff 10.148 (Otha) ainôrikoph 10.148 (Otha) ainorich kopf 10.148 (Otha) ainôrig kopf 10.148 (Otha) ainôrig kophf 10.148 (Otha) einôrig kopff 10.148 (Otha) einsalzen: eingesalzen (fleisch) eingesalczen fleysch 13.263 (Salsucium) einsiedel(er) ainsidel 36.064 (Heremita) einsidel 36.062 (Mansionarius),

Register 36.064 (Heremita), 53.027 (Anacoreta) einsideler 36.064 (Heremita) einsidelle 36.064 (Heremita) einwonend (licht) inwanendes lieht 56.001 (Lux) eisx ais 43.114 (Vlcus) aiss 43.114 (Vlcus) aiß 43.114 (Vlcus) eiss 43.114 (Vlcus) eiß 43.114 (Vlcus) .2 ets yhß 55.021 (Glacies) is 55.021 (Glacies) yse 55.021 (Glacies) eisen ain aißen 18.011 (Calamistrum) eysen 14.041 (Ferrum) ynsen 14.041 (Ferrum) ysem 26.039 (Ferra) isen 14.041 (Ferrum) ysen 26.039 (Ferra), 26.040 (Babata) eisenfei [vgl. L E X E R 1,1458] eysenfel 14.045 (Squama) ysenfel 14.045 (Squama) isenfôil 14.045 (Squama) isenfôl 14.045 (Squama) ysenfôl 14.045 (Squama) ysenfôll 14.045 (Squama) yssenfôl 14.045 (Squama) eisengrube isengrübe 9.012 (Ferrifodina) isengrûb 9.012 (Ferrifodina) eisenhalt eysenhalt 1.279 (Digitus: pedica), 8.041 (Captencula), 30.017 (Pedica) eyssenhalt 8.041 (Captencula) isenalten 30.017 (Pedica) ain ysenhal 8.041 (Captencula) ysenhald 30.017 (Pedica) ysenhalt 1.279 (Digitus: pedica), 8.041 (Captencula), 30.017 (Pedica) ein isenhalte 30.017 (Pedica) yssenhalt 1.279 (Digitus)

Register der deutschen Interpretamente

eisenrost eysener rost 14.046 (Ferrugo) eysenrost 14.046 (Ferrugo) isenrost 14.046 (Ferrugo) issenrost 14.046 (Ferrugo) eisenschere eysenscher 14.018 (Forceps) eisenschmied eysenschmid 14.004 (Ferrifaber), 14.005 (Faber ferrarius) ynsenschmid 14.005 (Faber ferrarius) ysenschmid 14.004 (Ferrifaber), 14.005 (Faber ferrarius) ysenschmit 14.005 (Faber ferrarius) isenschmitt 9.011 (Ferrificina) ein isensmit 14.005 (Faber ferrarius) eisenschmiede isensmitta 9.011 (Ferrificina) eisensindel eysencindel 14.049 (Scoria) ysenschydel 14.049 (Scoria) isensindel 14.049 (Scoria) eisenzange eysenzang 14.018 (Forceps) ynsenzang 14.018 (Forceps) ysenzang 14.018 (Forceps) eisrogel ißuogel 44.132 (Yspida) isuogel 44.041 (Aurificeps) ysuogel 44.051 (Blatta) eitel (seide) eytel seidein 17.111 (Olosericum) eytel seyden 17.111 (Olosericum) eytel seidin 17.111 (Olosericum) ital siden 17.111 (Olosericum) ytel seidin 17.111 (Olosericum) itel sidin 17.111 (Olosericum) eitergift 46.015 (Virus) aitergift 46.015 (Virus) aittergift 46.015 (Virus) autergifft 46.015 (Virus) elbis 44.069 (Cignus), 44.070 (Olor) elbs 44.069 (Cignus), 44.070 (Olor)

241 element 53.007 (Elementum) elfenbein [— brennen] elich (mensch) elich mensch 3.098 (Coniunx) elicher mensch 3.098 (Coniunx) elichmenscho 3.098 (Coniunx) eüenboge albogen 1.153 (Cubitus) elbog 1.153 (Cubitus) elenbog 1.153 (Cubitus) eilenbog 1.152 (Lacertus), 1.153 (Cubitus) ellenpog 1.153 (Cubitus) einbog 1.153 (Cubitus) elnbugen 1.153 (Cubitus) enlbog 1.153 (Cubitus) eman (zweier weibj [— weib] eman 3.095 (Maritus) zweger wiben eman 3.091 (Bigamus) empfaher (um ion) vmb Ion emphoher 32.027 (Conductor) vmb Ion enpfaher 32.027 (Conductor) empfeien: empfoien; empfieit (gut; sach; stat; under) [-* etlich] dem das vnder enpfolen ist 37.004 (Iudex subdelegatus) dem daz vnder enpfolhen ist 37.004 (Iudex subdelegatus) dem die stat empfolhen ist 41.045 (Prefectus) dem die stat enpfolen wirt 41.045 (Prefectus) dem dú stat enpfollen ist 41.045 (Prefectus) dem elich sach empfolhen sind 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach empholhen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach enpfolen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach enpfolhen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach enpholhen send

Register

242 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach enpholchen sint 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach enpholhen sint. 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sach entpfolen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem etlich sache enpfollen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem etliche sache empholen ist 37.003 (Iudex delegatus) dem ettlich sach enpfolchen sint 37.003 (Iudex delegatus) dem man enpfilcht krieghaft gut 32.032 (Sequester) dem man enphliht krieghaft gfit 32.032 (Sequester) ender 39.048 (Terminus) endung 39.048 (Terminus)

eng (kleid) engs klaid 17.093 (Stola)

engelbote engelbotten 57.017 (Angelus)

engelfus engelffisß 50.246 (Polipodium) enkel 1.269 (Talus) anclaw 1.269 (Talus) ankel 1.269 (Talus) ankeli 1.269 (Talus) enckel 1.269 (Talus) encklin 1.269 (Talus) enkli 1.269 (Talus) enklin 1.269 (Talus) ente 44.035 (Aneta) ântt 44.034 (Anas), 44.035 (Aneta) ent 44.035 (Aneta) entt 44.034 (Anas), 44.035 (Aneta)

entvogel antfogel 44.034 (Anas) antvogel 44.034 (Anas), 44.035 (Aneta) entrich 44.036 (Anetarius) antrech 44.034 (Anas), 44.035 (Aneta), 44.036 (Anetarius)

entschlag (brief) ain entschlach brieff 37.030 (Littera interdicti) ein entschlach brieff 37.031 (Littera relaxacionis) ain entschlach brieff 37.031 (Littera relaxacionis) ain entschlachen brief 37.031 (Littera relaxacionis) ain entslach brief 37.030 (Littera interdicti), 37.031 (Littera relaxacionis)

entworfen (brief) eyn antwert brieff 37.052 (Protocollium) ain entwarffen brieff 37.052 (Protocollium) ain entwerffen brief 37.052 (ProtocolHum) ain entwerffen brieff 37.052 (Protocollium) ain entworfen brief 37.052 (Protocollium) ein entworfen brieff 37.052 (Protocollium) ain entworffen brieff 37.052 (Protocollium) ain entworffen prieff 37.052 (Protocollium) ain enworffen brieff 37.052 (Protocollium)

enzian; genzian encia 50.142 (Genciana) encian 50.142 (Genciana) enczian 50.142 (Genciana) gencian 50.142 (Genciana)

epfe; epfich I p f a 50.023 (Apium) epf 50.023 (Apium) epfe 50.023 (Apium) ephe 50.023 (Apium) epich 50.023 (Apium) epistel 39.003 (Epistula) epistier (rok) 36.048 (Subdyaconus) epistier rokch 19.004 (Subtile)

243

Register der deutschen Interpretamente

er 14.039 (Es) erbar (hausfrau) erber husfro 3.060 (Matrona) erboren (von könig) der uon kunig erborn ist 41.100 (IIlustris) der von kúng erborn ist 41.100 (Illustris) erbsal 48.086 (Berberís), 48.135 (Herbitus) erbsalb 48.086 (Berberís) erbse [—alt; grün) 1rs 13.135 (Pisa) arbais 13.135 (Pisa) arbaz 13.135 (Pisa) arbeys 13.135 (Pisa) arbis 13.135 (Pisa) erbis 13.135 (Pisa) erbiß 13.135 (Pisa) erbs 13.140 (Cicer) ers 13.135 (Pisa) erwais 13.136 (Pisum) erwaiß 13.135 (Pisa) erwes 13.135 (Pisa) erwis 13.135 (Pisa) erws 13.135 (Pisa) erdapfel 50.087 (Cucumer), 50.205 (Mello) erdáphel 50.087 (Cucumer) erdapffel 50.087 (Cucumer), 50.088 (Cucumis), 50.205 (Mello) erdaphel 50.087 (Cucumer) erdappel 50.205 (Mello) erdappfel 50.087 (Cucumer) erdephel 50.205 (Mello) erdópfel 50.087 (Cucumer) erdbere erdber 48.116 (Mora dumi), 48.127 (Fragum) erper 48.127 (Fragum) erpper 48.127 (Fragum) erdberstaude erberstaud 48.126 (Fragus) erdberstaud 48.126 (Fragus) erpperstaud 48.126 (Fragus)

erdgal erdtgall 50.082 (Centhaurea) ergall 50.082 (Centhaurea) ertgal 50.082 (Centhaurea) ertgall 50.082 (Centhaurea) erdhöle erdhôli 53.033 (Cauea) erdhol 53.029 (Specus), 53.031 (Spelunca), 53.032 (Spelea), 53.033 (Cauea) erdhúle 53.033 (Cauea) erdhúli 53.033 (Cauea) erdmeister eyn erdmeister 38.019 (Geometer) erdmesser erdmesser 38.019 (Geometer) ain erdmesser 38.019 (Geometer) ein erdmesser 38.019 (Geometer) erdreich ertrich 53.008 (Terra), 53.012 (Terra), 53.013 (Solum), 53.014 (Tellus), 53.015 (Humus) erdstaude erdstawd 48.126 (Fragus) erglok erglokch 12.059 (Horologium) ergraben (bild) ein ergraben bild 5.112 (Statua) ergrabenbild 24.004 (Statua), 24.005 (Statunculus) erbauen (bild) erhüwen bild 12.020 (Statua) erhúwen bild 12.020 (Statua) erkantlich (begíerde) erkantleiche begir 2.021 (Appetitus) erkantlich begird 2.021 (Appetitus) erkantlich begirt 2.021 (Appetitus) erkantlich gird 2.021 (Appetitus) erkantliche begird 2.021 (Appetitus) erkantliche begirde 2.021 (Appetitus) erkantlichiu begird 2.021 (Appetitus) erkantlichiu gird 2.021 (Appetitus) erkennend (leib) erkennender lip 4.001 (Animal)

244

Register

erkentnis (umblaufende) [— leiblich; menschlich] erkantnuss 2.007 (Racio) vmbläffendiu e r k a n t n u ß 2.007 (Racio) vmblauffendiû erkantnûs 2.007 (Racio) vmblauffendu erkantnuß 2.007 (Racio) vmblôfent erkantnúst 2.007 (Racio) vmloffend erkantniß 2.007 (Racio) vumblauffendu erkantnuss 2.007 (Racio) erker 5.043 (Propugnaculum) Irgger 5.043 (Propugnaculum) ârker 5.043 (Propugnaculum) eyrker 5.043 (Propugnaculum) erckelt 5.043 (Propugnaculum) ercker 5.043 (Propugnaculum) erger 5.043 (Propugnaculum) ergger 5.043 (Propugnaculum) erle 48.068 (Alnus) erille 48.068 (Alnus) eri 48.068 (Alnus) erla 48.068 (Alnus) erler 48.068 (Alnus) erly 48.068 (Alnus) erll 48.068 (Alnus) erlle 48.068 (Alnus)

erlenbaum erlinbäm 48.068 (Alnus) erlinbom 48.068 (Alnus)

erscheinen der erschinet wissei und künftig und doch nut ist 39.031 (Sophista) erteiler 41.064 (Censor) ertailer 41.064 (Censor)

erweit (richter)

recht]

erweiter richter 37.002 (Iudex Ordinarius) mit ... erweiter richter 37.002 (Iudex Ordinarius)

mit recht erweiter richter 37.002 (Iudex Ordinarius)

mit recht erweiter richtter 37.002 (Iudex Ordinarius) mit recht erweiter riechter 37.002 (Iudex Ordinarius) mit reht erweiter rihter 37.002 (Iudex Ordinarius) mit rieht erweiter richter 37.002 (Iudex Ordinarius) recht erweiter 37.002 (Iudex Ordinarius)

er(z) ärez 14.030 (Minera) ârtz 14.030 (Minera) erez 14.030 (Minera), 14.039 (Es) ereze 14.030 (Minera) ertz 14.030 (Minera) ertze 14.030 (Minera) erz 14.039 (Es) Ôr 14.039 (Es)

erzbischof erczbischof 36.005 (Archiepiscopus) erczbischoff 36.005 (Archiepiscopus) erczpischoff 36.005 (Archiepiscopus) ertzbischoff 36.005 (Archiepiscopus) ertzbischolff 36.005 (Archiepiscopus)

erzbischofkleid ertzbischofklait 17.100 (Pallium) erzbischofklaid 17.100 (Pallium)

erzbistum erezbistum 36.007 (Metropolis prouincia) erzbistûm 36.007 (Metropolis prouincia)

erzevangelier ertzewangelier 36.047 (Archidiaconus) erzpriester 36.043 (Archiprespiter) erczpriester 36.043 (Archiprespiter) ertzpriester 36.043 (Archiprespiter), 36.047 (Archidiaconus) ertzprister 36.047 (Archidiaconus) eschbaum 48.119 (Esculus) âschbàm 48.119 (Esculus) âschbom 48.128 (Fraxinus)

Register der deutschen Interpretamente

äscheröße 48.128 (Fraxinus) aschbaum 48.128 (Fraxinus) aschbàm 48.128 (Fraxinus) aschbom 48.128 (Fraxinus) aschelbom 48.119 (Esculus) aschpaum 48.128 (Fraxinus) eschbòm 48.119 (Esculus) eschebön 48.128 (Fraxinus) eschpaum 48.119 (Esculus) eschpawm 48.119 (Esculus), 48.128 (Fraxinus) esche ásch 48.128 (Fraxinus) asch 48.119 (Esculus), 48.128 (Fraxinus) ásch 48.128 (Fraxinus) asche 50.126 (Ebulus) esch 48.120 (Esculum), 48.128 (Fraxinus) esche 50.126 (Ebulus) 6sch 48.119 (Esculus) eschfrucht 48.120 (Esculum) esel 45.012 (Asinus), 45.014 (Asellus) eselherter eselherter 13.039 (Agaso) eselhirte eselhirt 13.039 (Agaso) esselhirt 13.039 (Agaso) essellhirt 13.039 (Agaso) eselin 45.013 (Asina) eslin 45.013 (Asina) eselmiile eselmúl 13.102 (Mola asinaria) eseltreiber eseltriber 13.039 (Agaso) eshaus (.herren-) [—herlich] eßhaus 5.092 (Cenaculum) eßhauß 5.092 (Cenaculum) herren eshaws 5.093 (Triclinium) espel [—nespel] âschspel 48.120 (Esculum) espelbaum espelbòm 48.119 (Esculus)

245 esse] ess 33.016 (Canis), 33.017 (Vnio), 33.019 (Binio) eß 33.016 (Canis), 33.017 (Vnio) esse 33.016 (Canis) esso 33.016 (Canis) esß 33.016 (Canis) ezz 33.016 (Canis) esse2 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) ehse 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) ess 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) eß 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) essa 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) esß 14.014 (Caminus), 14.015 (Fornax) essen (herren-) [—unlust] ein essen 13.229 (Edulium) essen 13.229 (Edulium), 13.230 (Esca) ein essen 13.230 (Esca) herren essen 13.231 (Daps), 13.232 (Dapes), 13.233 (Ferculum) essig 25.044 (Acetum) essich 25.044 (Acetum), 48.266 (Accetum) essigkrug essichkrúg 10.019 (Lecitus) essichkrüg 10.019 (Lecitus) essigkrueg 10.019 (Lecitus) essigkrug 10.019 (Lecitus) essigkrûg 10.019 (Lecitus) estrich 5.100 (Fundamentum), 5.103 (Pauimentum), 16.018 (Pauimentum) estreich 16.018 (Pauimentum) etlich [-*empfelen\ dem etlich sachen empfolhen seind 37.003 (Iudex delegatus) etwas 2.043 (Ens), 2.044 (Vnum), 2.047 (Verum), 2.048 (Bonum) etwaz 2.043 (Ens), 2.044 (Vnum) eule aul 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula)

246 aúl 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) awl 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) eyl 44.215 (Vlula) eul 44.153 (Monedula), 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vl 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vl 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vie 44.137 (Lucifuga), 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vie 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vii 44.137 (Lucifuga), 44.163 (Nocticorax), 44.164 (Bubo), 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) vile 44.165 (Noctua), 44.215 (Vlula) \fryl 44.165 (Noctua) euter 1.192 (Vber) áwter 1.192 (Vber) Ôtter 1.192 (Vber) uter 1.192 (Vber) úter 1.192 (Vber) faer 1.192 (Vber) vter 1.192 (Vber) vter 1.192 (Vber) vtter 1.192 (Vber)

eweib (zweier man, eman) [—kleid; man] czwayer man eweib 3.092 (Bigama) eweib 3.096 (Marita) ewib 3.096 (Marita) ewip 3.096 (Marita) zwayer man eweib 3.092 (Bigama)

e wigsäligkeit ewigsâlikait 57.026 (Felicitas), 57.027 (Beatitudo) exempel (da man abschreibt) 23.046 (Exemplar) F,V fackel 10.055 (Fax) fachei 10.055 (Fax) fakel 10.055 (Fax) vakel 10.055 (Fax) faden 17.017 (Filum), 21.040 (Filum) fadem 17.017 (Filum) vadem 21.040 (Filum) vaden 17.017 (Filum), 21.040 (Filum)

Register

fahs fachs 1.012 (Coma) fahs 1.012 (Coma) vachs 1.012 (Coma) vahs 1.012 (Coma)

falbret; felbret felbret 5.144 (Valua) valbret 5.144 (Valua) vallbrett 5.144 (Valua) velbret 5.144 (Valua) vellbret 5.144 (Valua) vellbrit 5.144 (Valua)

faldrian; falerian faldrian 50.132 (Falleriana) falerian 50.132 (Falleriana) valdrían 50.132 (Falleriana) valerian 50.132 (Falleriana)

fälis; falz fäliß 8.022 (Mala) flliz 8.022 (Mala) faltz 8.022 (Mala)

falke (wilder) falch 44.098 (Falco) falck 44.098 (Falco), 44.099 (Capus) falckh 44.098 (Falco), 44.099 (Capus) falk 44.096 (Diomedee), 44.097 (Herodius), 44.098 (Falco), 44.099 (Capus) falkch 44.097 (Herodius), 44.098 (Falco), 44.099 (Capus) wilder falk 44.097 (Herodius)

fallend (sucht) [—siechtag —• (ge)sucht; we] die fallend sucht 43.035 (Epilencia) die fallend súcht 43.035 (Epilencia) die fallent sucht 43.035 (Epilencia)

falten: gefaltet; gefalten (kleid) gefaltes klaid 17.103 (Multicium) geualten klaid 17.103 (Multicium) geualten klait 17.103 (Multicium) geueldotz kleid 17.103 (Multicium) geueltlot cleit 17.103 (Multicium)

valter galter 5.144 (Valua)

Register der deutschen Interpretamente

fane fan 12.009 (Vexillum) van 12.008 (Velum), 12.009 (Vexillum) vann 12.009 (Vexillum) fanenträger fannentrager 12.010 (Vellifer) färbe [^grün; rot] fare; fàrge ferg 28.005 (Remex) ferr 28.005 (Remex), 28.051 (Remus) farend (man) farender man 34.024 (Filico), 34.025 (Vmbra) varis [vgl. LEXER 111,22] 50.290 (Saturegia) váris 50.290 (Saturegia) wáris 50.289 (Serpillum) farn farm 50.137 (Filex) varm 50.137 (Filex) varn 50.137 (Filex), 50.138 (Ferula) warn 50.137 (Filex), 50.138 (Ferula) färschaz ferschacz 28.009 (Naulum) ferschetz 28.009 (Naulum) fûrschacz 28.009 (Naulum) vorschacz 28.009 (Naulum) fas [-^-durchlöchert; gläsern; löchern] vas 8.007 (Vas), 10.100 (Vas/vasis) vaß 8.007 (Vas) fas (zweiörig) uas 8.003 (Cista) zwain8.012)

8.018

Mosicium [mosterium 5] biegûrtel 1 butelli 1 bigúrtel 2 bútelli 2 bygúrtel 4 bútel 5 bûtelin 10 vndertaut 10 11 bútenlin 11 bewtelin 12 vndertat 12 butel 13 beúttelin 14 búttelin 15 18 büttelin 16 sekilin 17 ermans bawtel 19 bútellin 20 η s Mosicium (—8.012)

8.019

Saccus [sacusA] s a k A i o i 3 i 8 sag 4 sack s 12 c 2 17 sackhii sakch 19 sac 20 m s Saccus (—8.012)

8.020

Sacculus [saculus

1] seckli 1 sekli 2 sácklin 4 10 14 seckellin 11 sácklein 12 sakli 13 secklin 15 16 diminutiuum 17 sak 18 sakchlein 19 sekklin 20

m s Sacculus (—8.012)

8.021

Saccellus sácklin 10 14 seckellin 11 sácklein 12 secklin is I6 sakchlein 19 m s Saccellus (—8.012)

8.022

Mala watsak a

20 wätsack 4 s 14 fáliz 10 wautsack 10 11 vólis 11

watsack 12 1315 16 17 váles 12 mol 13 fäliß 14 muí 17 wàtsak 18 faltz 19 watsakch 19

f ρ Mala (—8.012) 8.023

Mantica ( =

8.022)

f ρ Mantica (—8.012) 8.024

Pera bilgritesch 19 1 bilgrisstesch

2 bilgrimtesch 4 bilgritâsch 5 bilgriztesch 10 pilgrinstaesch 11 pilgrentasch 12 bilgristtasch 13 bilgrintásch 14 bilgerintásch is I6 bilgrißsack 17 bilgristásch 18 pilgremtasch 19 bilgrimtesche 20

f ρ Pera (—8.012)

19 bilgritesch] bilgritechs 1

130 8.025

Capsella tesche ι desch 4 tâsch 5 c 2 tesch ίο 17 18 taeschel il táschel 12 tasch 19 tásche 20 f ρ Capsella (^8.012)

8.026

Capsa fûtter 14 fûter 15 16 tasch 19 f p Capsa (^8.012)

8.027

Fiscus kûngskamer 1 kúngskamer 2 kúnigeskamer 4 kûnigzkamer 10 kungzkamer 11 kúnigskamer 12 15 20 kúnigkamer 13 schatzkamer 14 16 schaczkamer 15 kiinigskamer 16 kúngskamer 17 kúngelkamer 18 grosßheren behaltnus 19 m s [Hic] Fiscus[/-sci] est conseruatorium pro peccunia principibus a subditis in penam scelerum debita20 deputatum. Et dicitur a nomine ficus/-ci, quod significai arborem21 quandam vberem, quia ille saccus vberior est quam alii sacci. Vnde dicitur: quod non cedit Christo, cedit fisco.

8.028

Thesaurus hört 4 schätz 4

8.029

Almaria almaria 4

8.030

Sporta korb a 11 12 c 2 17 20 corb 10 13 chorb 19 zistel 19 f ρ Sporta, corbis, cophinus, [canistrum, calathus] fere idem significant, scilicet vas amplum desuper appertum 22 virgis arbuteis contextum. Sed differunt, [quia] sporta apropriatur rebus ad mensam deferendis. Et dicitur [sporta] quasi porta a verbo porto/-as/-are. Sed hic corbis apropriatur frugibus mensurandis. Et dicitur [corbis] quasi curuis, quia ex curuatis virgis contexitur. Sed cophinus[/-ni], media correpta, apropriatur rebus contemptibilibus exportandis. Et dicitur [cophinus] quasi caphinus a cavus/-[v]a/-[v]um, quia cavus est. Et illa tria nomina, [scilicet sporta, corbis et cophinus,] simpliciter pro se invicem confunduntur. Canistrum apropriatur frugibus arborum et herbis ortorum ferendis. Et dicitur [canistrum] quasi cannistrum a cannis, ex quibus contexitur. [Hic] Calathus/-ti, media correpta, apropriatur floribus colligendis uel fusis mulierum conseruandis. Et dicitur a calon Grece, quod est lignum Latine, quia ex uirgis ligneis solet fieri et parari.

20 debita 14] deluta 10 21 arborem 14] fehlt 10 22 appertum] aspertum 10

131 8.031

Cophinus ( = 8.030) m s Cophinus (—8.030)

8.032

Corbis ( = 8.030) m t Corbis (—8.030)

8.033

Canistrum zeinne a krecz io il 12 is zain 10 11 14 16 is 19 czain zain 13 kretz 14 16 19 zein 15 korb 17 19

12

14

η s Canistrum (—8.030) 8.034

Calatus kurbli 1 13 kúrbli 2 18 kúrblin 10 14 käßbar 10 kórblin 11 kaesbor 11 kauslin 12 kaeßbor 12 káspor 14 kórblin 15 16 20 kórbl 19 kásparer 19 (13) m s Calathus (—8.030)

8.035

Rethe necz 10 11 12 15 17 18 20 netz 13 14 16 19 η t [Hoc] Rethe/-tis, [hec] cassis/-sis, plaga/-ge [idem uel] fere idem significant, scilicet instrumentum ex funibus contextum, per quod violenter animal insidiosa23 arte capitur et tenetur. Sed differunt, quia rethe[/-tis] apropriatur piscibus et animalibus siluestribus capiendis. Et dicitur [rethe] a verbo retineo/-es/-ere, quia retinet pisces et aues siluestres. [Sed] Cassis est rethe venatorium. Et dicitur [cassis] a careo/-es/-ere, quia carret soliditate in foraminibus; uel dicitur a cassus/-a/-um, quia cassum, id est vacuum, est in foraminibus. Plaga est rethe oblongum, quod tendi solet ad capiendum feras.

8.036

Cassi s ( = 8.035) f t Cassis (—8.035)

8.037

Plaga ( = 8.035) f ρ Plaga (—8.035)

8.038

Laqueus strick 10 c 2 17 strickh 11 netz 13 strik 18 20 strikch 19 m s [Hic] Laqueus/-ei est retinaculum ex vno funículo conplicatum pro singulis pedibus animalium capiendis. Et dicitur a nomine licium/-ii, quod idem est quod filum, quia de filis solet fieri et [con]torqueri.

23 insidiosa 14\ infidiosa 10

132 8.039

Tendicula ( = 8.038) f ρ Tendicula[/-le, quod] eciam tenticula[/-le invenitur], est laqueus uel rethe, qui uel quod tenditur pro captura volucrum uel ferarum. [Vnde] et[iam] dicitur a tendo/-dis/-ere, quia tenditur 24 .

8.040

Decipula ( = 8.038 strik 13) f ρ Decipula[/-le est laqueus uel rethe uel aliud retinaculum 25 , quo animal insidiosa26 arte decipitur, capitur et tenetur. Et dicitur a decipio/-pis/-ere.

8.041

Captencula ( = 8.040) f ρ Captencula[/-le est idem quod decipula. Et dicitur a capio/-pis/-ere. [Captencula] eciam ponitur pro subtili et capciosa verborum decepcione, sicut est aliquod sophysma. Pedica/-ce idem. Sed proprie est ferrea captencula pedes capiens includens, vulgariter ysenhalt

io u 14 eysenhalt

12 aiti ysenhal 13 eys-

senhalt 15 16. Et dicitur [pedica] quasi pedes capiens.

8.042

Pedica ( = 8.040) f ρ Pedica (—8.041) Versus: Pars pedis est pedica, volucrum captura pedica27. is 16

8.043

Tenacula strick c2 f ρ Tenacula dicitur a uerbo teneo/-es/-ere.

8.044

Fusoria spindelfas 19

8.045

Muscipula musvall 10 20 maussfall 11 maußfall 12 14 musual 13 mußvall 17 musuall 18 mausfall 19 (15 16) f p Muscipula[/-le uel] mustripula[/-le] significant instrumentum factum pro muribus capiendis. Sed differunt, quia muscipula mures conterit; et dicitur [muscipula] quasi mures constringens. Vnde dicitur muscipula quasi mures capiens viuos.

24 quia tenditur 14] fehlt 10 25 retinaculum] adretinaculum 10 26 insidiosa 14] infidiosa 10 2 7 BREVILOGUS S. V.; CLOSENER/TWINGER Ta 33; VOCABULARIUS E X QUO

Ρ 287

133 8.046

Muscripula ( = 8.045) f ρ Muscripula (—8.045)

8.047

Funis sail 10 11 12 14 D sait 13 seil 15 16 m t [Hic] Funis/-is est vinculum ex materia flexibili et tenaci contortum. Et dicitur [funis] quasi fonis a fos28, quod est lux, quia funes cera soient circumdari ad vsum luminis. Et sciendum, quod quum funes cera sunt29 circumdati, tunc dicuntur ligni uel ligna.

8.048

Pessulum velslos 19

8.049

Corda sait c, 14 saitt 12 19 seit 15 16 sail 17 18 20 f ρ Corda/-[d]e proprie est longitudo filaris, que superextenditur musico instrumento et secundum artem percussa cassat30 consonanciam musicalem. Et dicitur a cor, quia sicut pulsus cordis est in pectore, ita pulsus corde31 est in cythara. Et transsumitur corda pro paruo funiculo.

8.050

Copula copelsail 10 13 18 20 coppelsail 11 capelsail 12 cuppelsail 14 copelseil 17 hautstrikch 19 (15 16) f ρ Copula/-le proprie est vinculum, quo venator canes venáticos connectit32 uel conmittit in siluis et traducit per campos ad predam. Et transsumitur pro vinculo matrimonii inter maritum et vxorem.

28 fos 14] fax 10 29 sunt 14] fehlt 10 30 cassat 14] cassa 10 31 corde 14] cordis 10 32 connectit 14] conuertit 10

134 9

D e officinis ι

9.001

Officina1 werkhus a

9.002

Meritorium ( = 9.001)

9.003

Textrina weberhus a

9.004

Sutrina suterhus A

9.005

Taberna winhus 1

9.006

Caupona ( = 9.005)

9.007

Caupo winschenk a

9.008

Tabernarius ( = 9.007)

9.009

Caupona winschenkerin a

9.010

Tabernaria ( = 9.009)

9.011

Ferrificina isensmitta 1 isenschmitt 2

9.012

Ferrifodina isengrûbe 1 isengrûb 2

9.013

Aurificina goltsmitta a

9.014

Aurifodina goltgrub 1 goltgrûb 2

1 Zu den folgenden 10 Lemmata vgl. 5.014ff.

135

10

De utensilibus domus ι 4 18 D e illis, que spectant ad domum s D e nominibus vtensilium 7 Sequitur 1 de nominibus significantibus 2 vtensilia domus io 12 c 2 19 D e coquina et eius utensilibus 17

10.001 Suppellex [supellex 15] husgeschirre a hußgeschirr 4 husràt 5 hûsgeschirr 7 hausgeschir 10 hawsgeschirr 11 12 husgeschir 13 haußgeschirr 14 haußgeschir 15 16 husßgeschirr 17 husgeschirr 18 hawsgeschirre 19 hussgescier 20 stûllach 20 teklachen 20 etho Suppellex/[suppellec]tilis3 in singulari est4 feminini generis, [sed] in plurali [hec suppellectilia/-lium] neutri generis5 : et sic est etheroclitum [in] genere. Est autem suppellex uel vtensile/-lis [quodlibet] instrumentum, quo quis vtitur ad6 aliqua necessaria preparanda. Et dicitur suppellex a suppleo/-ples/-ere, quia supplet defectum domus; sed dicitur vtensile ab utor/uteris, quia eo vtimur ad diuersa. 10.002 Vtensile ( = 10.001) n t Vtensile (—10.001) 10.003 Fulina

kuchi A 4 5 17 kûchin 7 10 15 20 horbrecht 13 kuchin 14 küchin 16 cuchy 18 chuch 19

f p Fulina (—10.006) 10.004 Culina ( = 10.003 +

kûchn 11 kúch 12)

f p Culina (—10.006) 10.005 Popina (=10.004) f p Popina (—10.006) 10.006 Coquina ( = 10.004) f ρ Coquina, popina, fulina et culina7 idem significant, scilicet partem domus pro decoquendis cibariis deputatam. Et dicitur coquina a coquo/-quis/-ere; sed [dicitur] popina a popa, quod idem est quod pingwedo, quia ibi curantur pigwia; sed dicitur fulina 8 a fuligine est [au1 sequitur] fehlt 10 12 15 16 19 2 significantibus] fehlt 12 3 suppellex] + vtensile/-lis 14 4 est 14] fehlt 10 5 neutri generis 14] fehlt 10 6 ad 14] de 10 7 culina 14] culma 10 8 fulina 14] flma 10

136 tem] fuligo, quod ex fumo concrescens lignis adheret; [et dicitur vulgariter russ io rus 11 r u ß 12 rus 13; sed dicitur culina quasi colina a colo/-as/-are et est colare : liquores, ut quod solidum 9 est supersit, per vasa effundere. Versus: Signât idem fulina, popina 10 , culina, coquina 11 , Β 10.007 f t Fuligo rüß c2 (^10.006)

10.008 Ménsula hackbret 10 11 12 15 16 17 hackbank 10 11 hakpanck 12 horbrecht 13 hackprett 14 hackpanck 14 hackbanck 15 16 hakbret 17 18 hakbank 20 f ρ Mensula[/-le] est diminutivum a mensa et ponitur hic 12 pro instrumento ex assere conplanato 13 ad resecandum 1 4 olera deputato.

10.009 Olla hafen 1 4 s 7 c, hauen 2 18 haffen 14 haff 15 16 f ρ 011a[/-le] est vas coquinale pro coquendis cibariis in aqua deputatum. Et dicitur [olla] ab oleo/-es/-ere, quod significai quencumque odorem habere, quia olla diu seruat odorem inmissum; uel dicitur [olla] quasi bolla a bullendo, quia aqua in ea bullit. 10.010 Caldare kessi A kessel Β ìo.oii

Lebes ( = 10.010 - 5)

10.012 Lebetum tigel s

10.013 Fidelia irdinhafen A β 10 17 is irddinhafen 11 irdenhafen 12 13 irdinhaffen c 2 erdeinhafen 19 erdinhaffen 20 f ρ Fidelia, seria, seriola idem sunt, scilicet olla fictilis liquorem aliquem continens et conseruans. Et dicitur fidelia a fidelis, quia fideliter conseruat liquorem. Sed dicitur seria a serum/-ri, quod significat aquosum humidum lactis, quod defluit de recenti caseo, dum exprimitur, quia seria serum continet et conseruat, ponitur tamen seria pro vase testeo conseruativo vini; [et] inde seriola diminutivum 15 .

9 solidum 14] solidam 10 10 popina] pupina 5 11 N o v u s GRECISMUS BL. 33RA; CLOSENER/TWINGER FU 18 12 hic 14] hinc 10 13 conplanato 14] conplanata 10 14 resecandum 14] referandum 10 15 diminutivum] + parua seria 14

137 10.014 Seria ( = 10.013) f p Seria (—10.013) 10.015 Seriola ( = 10.013 irdinhefelin 7) f ρ Seriola (—10.013) Versus: Non bene respondet male cocta fidelia tactu16, 1 4 7 Seriole veteri limum deradere noli17. 1

10.016 Cacabus wallender hafen 1 kachel a 5 c, c2 20 wallender hafen 2 kachelhafen 4 cachelhafen 7 cachel 18 19 stúrtz 19 m s Caccabus/-bi est idem quod caldare uel patella uel olla; [vnde] Versus: Tangentem cacabi maculai fuligo vetusti18, c, 14 Et dicitur cacabus per onomatopoeyam 19 , quia cum bullit, facit talem sonum, scilicet ca-ca-ca. Versus: In ueteri cacabo repleto ventre cacabo20. 1

10.017 Bathus [batus 1 Patus 247 Cadus 5] glûthafen 1 4 10 glûthauen 2 18 ôlkrûg 5 glûthaue 7 glûthafen 11 g l û t h a f f e n 12 c 2 20 glueth a f e n 19 m s Bathus/-t[h)i est vas mensurativum scilicet trium modiorum et deputatur proprie liquidis ut vino21 et oleo, licet eciam in aliis rebus talis mensura habeatur. Item [bathus] dicitur vas, cum quo equis avena distribuitur. [Item a bathus hoc] bathillum/-li diminutivum, et mutavit genus sui primitivi; est autem [bathillum] vas testeum brunarum ardencium conseruativum. 10.018 Batillus [bathillum c, c 2 D] ( = 10.017 g l û t h e f e l i n 4 glûtheuelin 7 - s (16))

η s Bathillum (—10.017)

10.019 Lecitus [leccitus 1] ôlehafen 1 Ölhafen 2 4 10 Ôlkrûg 5 Ôlhauen 1 essigkrûg 10 12 Ölhafen 11 12 19 essichkrúg 11 essigkrúg 12 Ôlhaffen c 2 essichkrúg C2 óluafi 17 olfaß 18 essigkrueg 19 Óllhaffen 20 m s Lechitus[/-ti] est vas olei uel vngenti oleaginei22 contentivum.

Sat. 111,22; CATHOLICON S. V.; CLOSENER/TWINGER Fi 20 17 Vgl. S. V. seria 18 WALTHER, Proverbia 31037 19 onomatopoeyam] onomotopeyon 10 2 0 CLOSENER/TWINGER Ca 10; WALTHER Proverbia 11903 21 vino 14] vnio 10 22 oleaginei] oleagini 10 16 PERSIUS, CATHOLICON

138 10.020 Allucium [alutum 4 7] weschuas 1 17 weschas 2 wahzuaß 4 weschfasß 5 wáschvas 7 10 11 13 wáschvas 12 wáschuas 14 weschhauß 15 16 wäschuaß 18 wechvas 20 (19) η s Allucium/-cii est vas lotorium, in quo pulii uel intestina pullorum et pedes porcorum alluuntur, id est lauantur. [Vnde] et[iam] dicitur [allucium] ab alluo/-uis/-uere, [quod significat lauare.]

10.021 Luter wahzuaß 4 wahsuas 7 10.022 Labrum ( = 10.021) 10.023 Alueus ( = 10.021) 10.024 Ruder trog a 7 drock 4 schwintrog 5 kúchin nûsch 10 kúchin núsch 11 kuchen núsch 12 ρ fan 13 kuchin nûsch 12 pfan 13 kuchin nûsch C2 trokener 17 20 trogkener is slat 19 nûsch 20 η t [Hoc] Ruder/-eris in proposito est alueus siue canalis, per quam fex húmida effluii de coquina. Inde erudero/-as/-are, id est purgare.

10.025 Ruder gaismist 5 10.026 Ruder trog in der kuchi 5 Versus: Est ruder capre stercus vel fossa coquine, s

10.027 Sentina vnrain grub 4 vnrain grûb 5 vnrein grûb 1 10.028 Tripes trifüß 4 12 14 drifûz 7 drifûss 10 erhafen 10 trifúsB 11 erdhafen 11 12 drifuß 12 pfan 13 treifüß 15 pfann 16 18 trifûs 16 18 trifues 19 drifûs 20 (5) m t [Hic] Tripes/-dis est vtensile domus pedibus tribus infixum, siue sit olla siue illud, super quod ponitur olla; siue23 mensa [siue illud, super quod ponitur mensa;] siue candelabrum. Et dicitur [tripes] quasi tres habens pedes.

10.029 Patina phann 10 14 pfann 11 12 16 17 18 19 pfan 13 15 phanne 20 f ρ Patina[/-ne] est apperta olla. Et dicitur a pateo/-es/-ere. [Inde] patella[/-le] diminutivum, quod magis est in vsu quam primitivum.

23 siue 14] fehlt 10

139 10.030 Patella p f a n n e a 4 p f a n n s il 12 16 17 18 19 p f a n e 7 p h a n n 10 14 p f a n 13 15 p h a n n e 20 f p Patella (—10.029) 10.031 Frixorium róstpfanne a 4 7 rôschpfann s 11 is 16 is roschphann 10 róstpfann 12 rostphan 13 róstphann 14 rôschpfann 17 roschzp f a n n 19 rostphanne 20 η s Frixorium (—10.032) 10.032 Sartago róstpfanne a p f a n n e 4 p f a n n 5 p f a n e 7 roschphann 10 rôschpfann 11 is 16 18 róstpfann 12 r ó s t p h a n n 14 rôschpfann 17 roschzpfann 19 rostphanne 20 f t Sartago, strigilis, frixorium idem significant, scilicet vas coquinale ferreum ad frixandum, id est ad decoquendum cibaria in pigwedine, deputatum. Et dicitur sartago a sarcos Grece, quod est caro Latine, et ago/-gis/-ere, quia in sartagine carnes frixande hinc inde aguntur; [sed] dicitur strigilis a strideo/-des/-ere, quia talis patella est stridula et sonora; [sed] frixorium dicitur a frigo/-gis/-ere, quod significat carnes uel [aliquid] huiusmodi in feruente vnctuosa assare. 10.033 Strigilis ( = 10.031) f t Strigilis (—10.032) 10.034 Gramacula 2 4 hachel 7 10.035 Ignis f ü r 1 10.036 Focus fûrstat 1 10 fúrstat 2 5 14 17 18 hert 4 7 19 fûstat 7 feurstat 11 fewrstat 12 19 furstat 13 fuirstat 14 herdt 14 feuerstat 15 feüerstat 16 herd 15 16 fúrstain 20 m s Focus/-ci proprie est nutrimentum ignis et dicitur a foueo/-es/-ere, quod est nutrio/-is/-ire ; et ponitur pro ipso igne. Eciam ponitur pro loco ignis. Versus: Non focus est ignis, immo proprie locus25 ignis26, a 5 10.037 Torris brant 1 4 7 c, 17 18 20 b r a n d 2 5 schit 4 p r a n d t 14 prant 15 16 19 m t [Hie] Torris/-ris, [hie] ticio/-onis, [hoc] cinindrium idem significant, scilicet lignum vna manu portabile et incendio paratum. Sed27 differunt, quia torris est stipes ardens iam sed nondum in ciñeres re24 27

Vgl. 10.061 (Gramacula) sed 14] et 10

25

locus] + est 2

2 6 CLOSENER/TWINGER FO

5

140 solutus; et dicitur [torris] a torreo/-es/-ere, quod significat rem aridam et incensibilem facere, vulgariter derren c2. [Sed] ticio est stipes incendio deputatus, sed nondum incensus ; et dicitur [ticio] quasi tercio28 a torreo/-es. [Sed] cinindrium est stipes pro parte in ciñeres resolutus, sed iam ab incendio ignis ereptus; et dicitur a nomine cinis, quia est bustus et ab anteriori parte in ciñeres resolutus 29 .

10.038 Ticio (= 10.037) m t Ticio (->10.037)

10.039 Cinindrium brant ι 4 c, 17 20 brand 2 schit 457 prandt 14 prant 15 16 19 schitt 18 η s Cinindrium (—10.037)

10.040 Cilindrum schit 4 5 10.041 Stipes [stips 4] schit a 4 7 10 11 13 20 brant 4 brand 5 scheit 12 c2 19 schitt 17 18 m t [Hic] Stipes/-itis duo significat: vno modo est pars herbe uel arboris, que a radice vsque ad ramusculos protenditur; et sie30 dicitur [stipes] quasi stans pes, vulgariter stam c2. Et transsumitur [stipes] pro quolibet ligno portabili vna manu, qualia soient parari incendio [etc.].

10.042 Callopodium assin 2 10.043 Carbo kol a 4 7 c, c, 17 18 20 brand 5 chol 19 m t [Hic] Carbo/-onis [uel] pruna/-ne [fere idem significant, scilicet grossas cinendrii 31 reliquias. Sed differunt, quia] pruna significat grossas reliquias cinendrii 32 uel alterius conbustibilis adhuc seruantes ardorem ignis; et dicitur [pruna] quasi peruna a peruro/-is/-urere. [Sed] carbo significat grossas reliquias conbustibilis carentes igne; [vnde] et[iam] dicitur [carbo] a careo/-es/-ere, quia caret fiamma, id est igne 33 .

10.044 Pruna glût a 5 7 10 12 c, 17 18 20 glûtt 4 glutt 13 glút 11 19 f p Pruna (—10.043) Versus: Prunus fert florem, flos prunum, pruna calorem 34 . a 4 7

28 torcio 14] tercio 10 29 sed iam ab...resolutus 14] fehlt 10 30 sic 14] fehlt 10 31 cinendrii] cimendrii 10 32 cinendrii] cimendrii 10 33 id est igne 14] fehlt 10 3 4 CLOSENER/TWINGER Pr

245

141 10.045 Cinis esch ι 5 is escha 2 ésche 4 7 âsch ίο i4 i6 π 18 ásch il 12 asche 13 asce 19 esche 20 m t [Hic] Cinis/-eris est puluis dealbatus ex incendio ad modum farine minutus. Et dicitur [cinis] quasi canis a candeo/-des, quia candet, id est albet, uel quia fit ex candore, id est incendio. 10.046 Garus 35 hurd 4 10.047 Cintilla gneist a gnaist 4 5 c217 18 ganaist 7 10 11 18 funck 12 glim 14 fúncklin 15 füncklin 16 funkch 19 f ρ Cintilla[/-le] est minutissima partícula ignis, que ab ipso igne scinditur et prosilit et separatur. [Vnde] et[iam scintilla] a scindo/-dis/-dere dicitur. Versus: Ex minima magnus cintilla nascitur ignis36, s 10.048 Fauilla felwerschen 1 felwsch 2 fuis 4 fáluerst 4 fòli 5 falchs 7 fälsch 10 14 vsel 11 12 fúnch 11 funck 12 falch 13 yselen is 16 fôlen 15 16 valbesch 17 hulsen 17 scháluecz is húlse 18 funkch 19 vsel 20 f ρ Fauilla[/-le] est cinis in modum pelliculè siue37 lactuginis siue38 lanuginis involuens ardorem prunarum. Et dicitur a fos Grece39, quod est ignis Latine; uel dicitur fauilla quasi fos nulla. Versus: Scandit40 cintilla, descendit ab41 inde fauilla42. a 5 14 10.049 Rauilla fuis 4 fáluerst 4 10.050 Faux räch 5 10.051 Fiamma flamme A 18 flamm 4 7 10 11 12 14 16 17 19 flam 13 is 20 f ρ Flamma[/-me] est fumus ardens. Et dicitur [fiamma] a flo/-as, quia flatu excitatur. 10.052 Fumus rôch A 18 rauch 10 11 12 15 16 19 räch 14 rauchysen 13 roch 17 20 m s Fumus[/-mi] est exalacio torrestris ab igne sursum tendens. Et dicitur [fumus] quasi fos means.

Vermutlich cratis (vgl. 10.062) 3 6 CLOSENER/TWINGER SC 67; WALTHER, Proverbia 8286.1 37 siue 14] fine 10 38 siue 14} uel 10 39 Grece 14] fehlt 10 4 0 scandit] ascendit 14 4 1 ab] et 5; fehlt 14 4 2 CLOSENER/TWINGER Ci 89/Fa 117; WALTHER, Proverbia 27576 35

142 10.053

Fuligo rûst 1 rûss 2 7 IO rüß 4 5 12 Cj 18 20 rüß 11 rus 13 rüsß 17 f t [Hec] FuligoAinis est magna sordicies ex fumo collecta et rebus fumo tactis adherens. Et dicitur [fuligo] quasi fumigo, quia de fumo fit.

10.054 Truncus stock s 10.055

Fax fachel A fackel 4 5 ΊΟ π 12 c 2 fakel 7 D vakel 13 f t [Hec] FaxAcis est conbustibile pro facili incendio preparatum. Et dicitur a fos Grece, quod est ignis Latine43.

10.056 Faix sichel 5 10.057 η t Tedale brandeysen 15 16 10.058 n s T e d a l i u m brandeysen 15 16 10.059 Teda kien a 5 7 c, c ; 18 19 spiß 4 spis 7 kyn 17 kin 20 f ρ Teda[/-de] est lignum innata pice perunctum, ut faciliter inflametur. Et dicitur a verbo tedet per contrarium, quia tedium non confert. Et transsumitur quandoque [teda] ad significandum solempnitates, quia tede solebant olim in nupciis cremari ad significandum ardorem inter coniuges. Versus : Ignem teda gerit, coniungit teda iugalis44. 1

10.060 Andena [andela a 4] brantreit 1 brantrendi 2 hertrâm 4 herträm 7 brantrayti 10 19 prantraytin 11 12 brantraytin 13 prantysen 14 pranteysen 15 16 hertram 17 brantraitin 18 brantyssen 20 f ρ AndenaAne est ferreum instrumentum, super quo torres in foco ponuntur ad ignem.

10.061 Gramacula hael 1 hel 2 háhel 4 7 10 14 18 róschpfann 5 háchell 11 háhel 12 19 hai 13 hahel 15 16 17 helle 20 f ρ Gramacula[Ale] est instrumentum, in quo super ignem olle et caldaria appenduntur45. Et dicitur a grama Grece, quod est littera Latine, quia conponitur ex figuris circularibus et semicircularibus, de qualibus littere describuntur46.

43 latine 14] fehlt 10 44 iugalis] iugales 1; CLOSENER/TWINGER Te 9 penduntur 14] aspendunturis(?) 10 46 describuntur 14] discribuntur 10

45 ap-

143 10.062

Cratis h u r t ι h u r d 2 5

10.063

Cratícula r ó s t i s e n ι 4 r o s t i s e n 2 r o s t 4 io i l 12 14 19 h e r t r a i n 5 r ó s t 7 r o s c h y s e n 13 17 r o s c h 15 16 r ó s c h y n s e n i s

r o s t y s s e n 20

f ρ Craticula[/-le] est ferreum instrumentum ex ferreis virgulis conpactum ad assandum carnes supperextensas. Et dicitur a nomine cratis, quod significat instrumentum rusticum ex uirgis arbuteis [sicut seps] contextum, vulgariter hurd 10 11 12 14 hurt 15 16. 10.064

Veru s p i s a 7 10 11 14 19 20 s p i ß 4 5 12 15 i6 i s s p i s e 13 s p i s ß 17 η [Hoc] Veru, indeclinabile in singulari; sed in plurali dicitur47 hec verua/veruum/-bus 48 . Et significat [veru] baculum ligneum uel49 ferreum, in quo confixe carnes assantur, dum regirantur ad ignem. [Et] a veru dicitur verutus/-ta/-tum, [sicut a cornu dicitur cornutus/-ta/tum; et] est verutum idem quod veru armatum. Vnde carnes infixe in veru dicuntur carnes verute. Vnde Versus: Die sine carne veru, sed die50 cum carne verutum51. ABC, C;

10.065

Verutum [ v e r u t r u m 7] b r a t e A b r á t 4 b r a u t 5 7 b r a u t s p i s 10 p r a t s p i s 11 12 19 p r ä t s p i s 14 b r a t s p i ß 15 16 b r a t s p i s ß 17 b r ä t 18

η s Verutum (-»10.064) 10.066

C r e a g r a k r e w e l 1 1 3 1 5 k r ë w e l 2 c r ô w e l 4 7 k r á w e l 5 1 0 11 14 k r e w l 12 g â b e l l i n 14 k r e w e l 15 16 g e b e l i n 15 16 k r ô w e l 17 18 c h r ó w e l 19 k r â w e l l 20

f p Creagra[/-gre], fustina[/-ne media correpta et] fustinula[/-le] idem significant, scilicet instrumentum coquinale dentibus recuruatis, cum quo carnes de olla uel de caldario extrahuntur. Et dicitur creagra a creos52, quod est caro, et ago/-is/-ere, quia carnes agit et capit in olla53. Sed fuscina dicitur quasi fistina a findo/-dis/-ere, quia fissos, id est diuisos, habet dentes abinvicem ; et inde dicitur fustinula 54 diminutivum.

47 dicitur 10] fehlt 10 48 verua] verus 10 14 49 uel 14] et 10 50 sed die] dicas Cj C2 51 In A folgt der Vers nach Verutum; sed...verutum] cum carnibus esse verutum B; BREVILOGUS S. V.; CLOSENER/TWINGER Ve 112; VOCABULARIUS Ex QUO V 199 5 2 creos 14] creo 10; vgl. CATHOLICON S. V. 5 3 olla 14] molla 10 54 fustinula 14] fistinola 10

144 10.067 Fuscina (= 10.064) f ρ Fuscina (—10.064) 10.068 Fuscinula ( = 10.064) f p Fuscinula 10.064) Versus: Fuscina, piscator te fert, cocus atque viator55. 1 10.069

Mortarium morser 1 4 7 10 11 12 14 pfefferstein A 15 16 mórsel 2 15 16 pfefferstain 4 7 10 18 mórselstain s phefferstain 11 13 14 phófferstaïn 12 morsel 13 mórselstain 17 20 mórser 19 η s Mortarium[/-rii] est vas lapideum uel eneum concavum ad conterendum in ipso species aromaticas uel res alias deputatum. Et dicitur [mortarium] a mors[/-tis], quia mortificat et constringit ea, que inmittuntur.

10.070 Mortariolum mórselstain 17 10.071

Pila stampf A 4 10 13 17 19 stèssei 4 7 mórselstain 10 12 13 14 morselstain 11 17 20 stamph 11 stampf f 12 c2 mórselstein 15 16 murselstain 17 f ρ Pila[/-le] est vtensile domus, in quo grana arida conteruntur et in puluerem rediguntur. Et dicitur [pila] quasi pinsa a pinso/-is/-ere, quod in vna significacione significat rem solidam in puluerem redigere. Et a pila[/-le] dicitur pilus/-li, prima producta, [quod] est56 contus ad conterendum et res in pulueres redigendum.

10.072

Pilus stèssei

4

5 c, c, 18 20 pilus est in fronte cappillus

2

stossel 17

stósel 19 m s Pilus (^10.071)

10.073 Contus blûwel 1 blúwel2 5 stóssel 4 5 7 c, c218 20 pluwel7 pliwel 10 plewel 11 pláwl 12 pliuel 13 plúwel 14 18 pluel 15 16 bluel 17 stossel 17 plewl 19 m s Contus[/-ti] est instrumentum ligneum anterius habens nodum, quo vtuntur púgiles ad percuciendum uel quo vtuntur coci ad conterendum res in mortario seu in pila. Et dicitur [contus] a nomine conus. Versus: Pila pes est pontis vnde in nono Eneidis: Saxea pila cadit. Pila ludus vnde Ouidius: Nunc pila, nunc celeri57 vertitur trocus58

55 58

Vgl. C L O S E N E R / T W I N G E R FU 275 trocus] crocus WACKERNAGEL 19

56

est 14] fehlt 10

57

celeri] tereti orbe 1

145 Pila taberna vnde Oracius: Nulla taberna meos habeat uel pila libellos Pila terit pultes vnde in Biblia: Si contundas stultum In pila quasi cisanas feriente de insuper pilo, non auferetur Ab eo stultitia sua; et pila geruntur in hostes. Vnde Lucanus: Et pila minnancia pilis. Quod terit est pilus. Vnde supra: Si contundas etc. Pilus est in fronte capillus59. ι 10.074 Securis agst ι 4 7 io n 13 18 20 achs 2 axt 5 12 c 2 17 akst 19 f t [Hec] Securis[/-ris] est instrumentum secandi ligna. Et dicitur a seco/-as/-are. 10.075

Culter messer

A Β C, C2 D

m s [Hic] Culter/-tri est instrumentum ferreum incisivum panis, carnium et aliarum rerum. Et dicitur a colo/-is/-ere, quia frequenter colitur, id est vsitatur; [et] inde cultellus[/-li] diminutivum. 10.076 Cultellus messer a 19 20 messerlin 4 10 11 c , m e s s e r l i 7 i 8 messerlein 12 meserli 13 d i m i n u t i v u m 17 m s Cultellus (-»10.075) 10.077 C u l t r u m messer 19 10.078 Artauus [artanus 5 A r c h a n u s 17] h a k m e s s e r a 7 h a k m e s ß e r 4 hackmesser 5 k ú c h i n m e s s e r 10 11 vischmesser 10 11 12 15 16 20 kastmesser 10 k ú c h e n m e s s e r 12 k u c h i m e s s e r 13 17 18 fischmesser 14 17 chúchelmesser 19 m s Artavus[/-vi] est cultellus coquine pro piscibus exenterandis. Et dicitur [artavus] quasi arta, id est in arto posita, euacuans. 59 GRECISMUS XII,394-396;

Novus

xb

GRECISMUS Bl. 67

(wie WALTHER 559; CLOSENER/TWINGER Pi 35; WALTHER, Initia 5805 (Vers 1): Pila subest ponti, pila ludus, pila taberna, Pila terit pultes et pila geruntur in hostes ; Quod terit est pilus, pilus est in fronte capillus. VERGIL, Aeri. I X J l l f . und BRITO 559:

Saxea pila cadit magnis quam molibus ante Constructam ponto iaciunt. OVID, Tristia 111,12 (13),20. HORAZ, Serm.

1,4,71

und BRITO 559:

Nulla taberna meos habeat nec pila libellos. PROV. 27,22: Si contuderis stultum in pila quasi tisanas feriente desuper pilo, non auferetur ab eo stultitia eius. LUCAN 1,7 und BRITO 559:

Signa, pares aquilas et pila minantia pilis.

S. U.);

BRITO

146 10.079

Monubrium [manubrium 4 7] hefti A hôft 4 heft 7 (5)

10.080 Lamina lamel 1 5 lammel 2 4 lâmel 7 10.081 Acies bissa a De illis, que spectant ad mensam 5 10.082 Coclear lóffel A4 51 10 11 12 c2 messer 13 leffel 17 loffe(l) 19 lóffell 20 η t [Hoc] Coclear/-ris est i n s t r u m e n t u m , per q u o d pultes uel alia cibaria ori 6 0 i n m i t u n t u r ; et p e r m a g n u m coclear olla bulliens d e s p u m a t u r 6 1 . Et dicitur [coclear] quasi conclear a conca/-ce, q u i a c o n c a v u m est ad m o d u m conche. [Et in] e o d e m [significatu i n v e n i t u r hoc] cocleare[/~ ris et] c o c l e a r i u m ; item [coclearium] potest esse i n s t r u m e n t u m lign e u m , in q u o coclearia c o n s e r u a n t u r .

10.083 Cocleare lôffel 14 nt 10.084

Cocleare (—10.082)

Coclearium lôffelkar a lóffellad β 10 1 1 18 20 lôffelfûtter 10 14 lóffelfúter 11 lóffellad 12 13 loffelfûter 12 lôffel c2 lôffelfûter 15 16 reseruatorium 17 loffelfas 19 η s C o c l e a r i u m (—10.082)

10.085 Vrceus zuber 1 β 11 c2 18 19 20 zúber 2 10 czuber 12 eyn geysß vas 17 m s VrceusAei est vas a m p l u m aque capax. Et dicitur a b o r c h e Grece, quod est capere Latine.

10.086 Idria wassergelt 1 4 7 c, c217 18 wassergelta 2 gelt 5 schaff 10 12 13 c2 schaf 11 wasserchrúg 19 wassergellte 20 f ρ [Hec] Ydria[/-e] est vas a q u a m c o n t i n e n s et c o n s e r u a n s 6 2 ; et dicitur a b ydros Grece, q u o d est a q u a Latine.

10.087 Scapha schaff 19

60 uel alia cibaria ori 14] (,..)fantibus 10 62 c o n s e r u a n s 14] s e r u a n s 10

61 d e s p u m a t u r 14] d i s p u m a t u r

10

147 10.088 Situla wassergelt ι 4 7 wassergelta 2 gelt s aimer c, 14 18 20 eymer 15 16 17 emer 19 f p Situla (—10.089) 10.089 Vrna eimer A 15 I6 17 aimer Β C, 14 18 20 emer 19 f ρ Vrna[/-ne] in proposito est vas, per quod hauritur aqua de fonte et de puteo sursum trahitur. Et secundum Hugwicionem 63 dicitur [vrna] ab vrgeo/-ges/-ere, quia vrget, id est constringit, ea, que continentur in ipsa. Et alio nomine dicitur situla[/-le] a sicio/-tis/-ire, quia apta est sicientibus ad bibendum. Item vrceus quandoque ponitur pro vrna; vnde in Auiano: Vrceus auri [etc.]. Versus: Defunctos vrna tegit, et mensura sit vrna 64 . A 10.090

Follis blasbalg 1517 20 blebalg 2 bloßbalg 4 blaúsbalg 7 blásbalg 10 11 plaspalg 12 blabalk 13 plásbalg 14 plaßbalck is 16 blábalg 18 plasbalkch 19 m t [Hic] Follis/-lis est instrumentum, quod inter duas tabulas habet corium assutum et aerem 65 interceptum per foramen extrudit ad excitandum ignem. Et dicitur quasi fouis a foueo, quia fouet ignem 66 .

10.091

Siphon [sipho C , C 2 D ] wasserblasbalg 1 wasserblebalg 2 wasserstock 4 wasserblasbarg 5 wasserblaugbalg 7 wasserblásblag 10 11 wasserblabalk 13 wasserplásbalg 14 wasserblaßbalck 15 i6 vrinale mulier is 17 wasserblaibalk 17 18 20 wasserblaspalkch 19 m t Sypho/-onis est instrumentum rotundum de corio consutum et67 ex vno latere foraminibus plenum, ut ex hiis aqua gutatim defluens puluerem sedet. Est68 eciam sypho sonus mulieris mincture 69 .

10.092 Sipho (C, C2) m t Sipho (—10.091) 10.093 Salinum saltzvas 1 19 salczuaß 4 18 salczfasß 5 salczvas 7 c, 17 19 saltzuas c 2 salczvaß 20 η s Salinum[/-ni] est vas modicum, in quo sal pro decoquendis cibis in coquina reponitur et seruatur. Et dicitur a sale.

Vgl. HUGUTIO S. V. vrgeo 6 4 Novus GRECISMUS Bl. 74rb; CLOSENER/TWINGER Vr 19 65 aerem 14] aere 10 66 et dicitur...ignem 14] fehlt 10 67 et 14] ex 10 68 est 14] et 10 69 mincture 14] micture 10 63

148 10.094 Cribrum sib a c, c 2 d sip 13 η s Cribrum[/-bri] est vas foraminibus plenum in fundo, per que subtilitas farine defluit furfure sursum manente. Et dicitur [cribrum] quasi curibrum a curro/-is/-ere, quia per ipsum decurrit farina subtilior; uel dicitur [cribrum] quasi crebrum, quia crebra70, id est plurima foramina habet. 10.095 Piperis mola pfeffermûli a 5 18 pfeffermûl io pheffermúl li 14 pfóffermúl 12 pheffermuli 13 pfeffermul 15 pfeffermûl 16 pfeffermûli 17 pfeffermúllin 20 f ρ Piperis mola[/-le] est manualis mola, in qua species aromatice conteruntur. [Et] potest esse vna diccio uel due dicciones. 10.096 Scutella schussel 1 15 17 schússel 4 s 11 12 14 is 19 kar 4 7 schuessel 7 schûssel 10 schüssel 16 schûschel 20 (13) f p Scutella/-le, lanx/-cis [et] parabsis/-idis in proposito idem significant, scilicet vas escarium, in quo pultes hominibus uel alia71 preponuntur. Sed differunt, quia scutella est nomen generale ad omnia huiusmodi vasa escaria; et dicitur [scutella] a scuton Grece, quod est rotundum Latine, quia rotundam habet formam. Sed hec lanx/-cis proprie est scutella lata habens labia spaciosa; vnde edam 72 dicitur lanx a latus/-[t]a/-[t]um, quia lata est. [Sed] parabsis/-dis est vas escarium quadrangulum et quadrilaterum; et dicitur a par/-ris, [quod] id[em] est [quod] equalis, et absis/-dis, [quod] id[em] est [quod] latus/eris, vnde parabsis quasi pares habens absides, id est equalia latera. Et parabsis ponitur pro scutella; vnde in Ewangelio73: Qui intingit mecum manum in parabsidem [etc.]. 10.097 Discus teller A 5 10 c 2 17 20 deller 4 7 tállár 11 táller 12 tailler 13 táller 18 táler 19 m s Discus[/disci et] tella[/-le] in proposito idem significant, scilicet instrumentum escarium rotundum et planum, in quo carnes et pisces discumbentibus preponuntur. Et dicitur discus quasi dans escás ; sed dicitur tella quasi tolla a tollo/-is/-ere, quia tollit, id est extollit sibi superposita74 et non abscondit.

crebra 14] crebrum 10 7 1 uel alia 14] fehlt 10 26,23 74 superposita 14] supposita 10

70

72

eciam 14] et 10

7 3 MATTH.

149 10.098 Telia ( = 10.097) f ρ Telia (—10.097) 10.099 Tellus teller a Versus: In disco ludus, in disco regia mensa. Disco scutelle75, disco quoque mappa notatur76. a β

10.100 Vas/vasis vas 4 10.101 Cista kist 4 10.102 Teca kast 4 10.103 Modius mutt 4 schóffel 4 10.104 Lanx ( = 10.096 + scûschel 13) f t Lanx (—10.096) 10.10s Parapsis kar 1 4 7 kár2 schússel 4 11 12 14 18 19 schuessel 7 schússel 10 scûschel 13 schussel 17 schûschel 20 (15 16) f t Parabsis (—10.096)

10.106 Cathinum [catinum 1 2 4] kar 10 11 12 c 2 D kár 13 η s Cathinum[/-ni] est vas fictile vinarium. Et ponitur pro vase escario, videlicet pro77 scutella. 10.107 Cacabus schússel 4 kar 4 7 schuessel 7 10.108 Peluis becki 1 5 beki 2 13 beckin 4 7 10 c, 17 pecklin 11 peck 12 beky is pekch 19 beke 20 f t [Hec] Peluis/-uis est vas eneum pro lauandis pedibus uel aliis membris hominum deputatum. Et dicitur [peluis] quasi pedes lauans. 10.109 Patimen becki 1 beki 2 beckin 4 7 10.110 Fusorium giesuas 1 7 giesfas 2 12 gießuas 4 i4 17 giesfasß 5 giesvaz 10 giessvas 11 giessvaz 13 gießuaß is 16 giesfaß is giesvas 19 giesvaß 20 η s Fusorium[/-rii] est vas effusiuum 78 aquarum pro79 manuum ablucione. Et dicitur a fundo/-is/-ere, quia fundit aquas. scutelle] scutella 2 5 scutellit 4 7 6 notatur] vocatur 4 5; GRECISMUS IX,123f.; Novus GRECISMUS Bl. 36m 7 7 pro 14] fehlt 10 7 8 effusiuum 14} effusuum 10 7 9 pro 14] per 10 75

150 îo.iii Gutturinum [gutturina a 4 7] luchringiesuas 1 luchrin giessuas 2 lócherehtzgiesuas 4 lôchrotzgiesuas 7 lochrocz giesvass 10 lóchrocz giessvas 11 12 lochrocgiesvaz 13 lëchrotzgieBuas c 2 lochretgeßuas 17 löchrogiesuaß is tropfvas 19 lôcherinkiesvaß 20 η s Gutturnium[/-nii] est vas cavum superius vnum foramen habens, quod digito prestringitur et apperitur, et inferius multa habens foramina, per que gutatim defluit aqua pro manuum ablucione. Et dicitur a gutta[/-te].

10.112 Futis durluchrinuas 1 durluchrinwas 2 lócheretzuas 4 lóchrocz uas 7 durchlochrocgiesvaz 13 durchlôchrotzuas 14 lócherotz vas 15 16 lochret uas 17 durchlóchrotuas 18 durchlöchertgiesvaß 20 f t [Hec] Futis/-tis est vas, de quo mox defluit aqua uel liquor infusus. Et inde [dicitur] hic et hec futilis et hoc futile; et est80, quod non potest retiñere ea, que inmituntur. Et dicitur futis a fundo/-dis/-ere, quia fundit, id est effundit, humorem inmissum.

10.113 Almaria almarie 4 10.114 Dispensa spisgaden a 5 10 13 17 i8 20 speisgaden 11 12 14 speißgaden 15 16

f ρ Dispensasse uel] dispensorium[/-rii] est pars domus pro caseorum uel carnium coctarum uel panis custodia deputata. Et dicitur [dispensa uel dispensorium] a dispendo/-dis/-dere, quia inde dispenduntur, id est distribuuntur, victualia.

10.115 η s Dispensorium speisgaden 14 speißgaden 15 16 (^»10.114) 10.116 Gausape vorderschos 1 vorderschus 2 tischlachen 4 5 13 17 18 20 zwehel 4 zwech 1 tischlach 7 10 11 dischlach 12 c2 tischtúech 19 n t Gausape (—10.117) Versus: Gausapa si, sumpsit gausapa, sumpta probet 81 . 1

80 et est 14\ fehlt 10

81 probet] proba 1 ; vgl.

CATHOLICON S. V.

151

10.117 Mensale tischlachen a 4 5 13 17 1« 20 twehel 1 twel 2 zwehel 4 tischlach 7 10 11 zwech 7 dischlach 12 c2 tischtúech 19 η t Mensale[/-lis] est p a n n u s Candidus propter o p e r t u r a m et decorem mense factus; et dicitur a mensa. [Sed gausape/-pis plura significat:] G a u s a p e q u a n d o q u e est idem quod mensale; et 82 q u a n d o q u e est pannus propter abstersionem m a n u u m deputatus, scilicet m a p p a ; q u a n d o q u e est pannus, quo precingitur cibariorum dispensator uel distributor vulgariter fürflek 10 fúrflek 11 fúrfleck 12 14.

10.118 Mantile tischlachen a 4 twehel 1 twel 2 zwehel 4 10 1318 tischlach 7 zwech 7 zwechel 11 czwechel 12 korb 15 16 zwehell 17 20 hanttúech 19 nt

Mantile (—10.119)

10.119 Mappa ( = 10.118) f ρ Mappa, mantile[/-is], m a n u t e r g i u m idem significant, scilicet pann u m propter abstersionem m a n u u m d e p u t a t u m . Et dicitur m a p p a quasi m a n u s pians, id est m u n d a n s ; sed mantile dicitur a manus, et q u a n d o q u e ponitur pro mensali; [sed] m a n u t e r g i u m dicitur quasi m a n u s tergens.

10.120 Manutergium ( = 10.118) η s M a n u t e r g i u m (—10.119)

10.121 Discus tischlachen 4 tischlach 7 zwech 7 10.122 Cophinus corb 1 18 korp 4 7 korb s 10 11 c3 kórb 12 zwehel 13 m s Cophinus[/-ni] media correpta, sporta, [hic] corbisAis in proposito idem significant, scilicet vas a m p l u m de super a p e r t u m ex uirgis arbuteis contextum, in quo mense necessaria aportantur. Et dicitur cophinus quasi cauinus a c a u u s / - u a / - u u m uel 8 3 a cauo/-as/-are, quia cavus est; sed dicitur sporta quasi apporta a verbo apporto/-as/-are, quia in tali vase a p p o r t a n t u r et asportantur 8 4 , id est d e p o r t a n t u r necessaria ipsius mense ; sed dicitur corbis quasi curbis a c u r v u s / - [ u ] a / [v]um, quia de curuatis fit virgis.

82 et 14] fehlt 10 a p p o r t a n t u r 10

83 a c a u u s / - u a / - u u m uel 14] fehlt

10

84 asportantur 14]

152 10.123 Sporta corb ι is korp 4 7 korb 5 ίο 11 13 c 2 kórb 12 f p Sporta (—10.122) 10.124 Corbis corb 1 18 korp 4 korb 5 10 11 c 2 kórb 12 kopf 13 m t Corbis (—10.122) 10.125 Cartallum zain 4 7 10.126 Canistrum zeinne 1 zain 4 5 7 10.127 Capistrum halfter 5 10.128 Calatus kurbli 1 tischlachkórblin 4 kôrbli 5 kórblin 7 10.129 Cuppa [ciffa 12 Stuppa 20] winuas a winkûff 10 weinkaúff 11 weinkuoff 12 winkupf 13 weinkûff 14 16 weinkauff 15 weinkopf 17 winkûff 18 20 weinchúeff 18 f ρ Cuppa (—10.130) 10.130 Dolium ( = 10.129) η s Dolium [et] cuppa idem significant, scilicet vas magnum vini conseruativum. Et dicitur dolium a dolo/-as/-are, quia de lignis dolatis conponitur; [sed] dicitur cuppa quasi capa a capio/-pis/-pere, quia capax est. Versus : Dulcia vina cupis, siciens capis acera85 cuppis86. A 10.131 Lagena lágel 1 4 14 18 legeil 2 lágel 11 12 13 legel 5 7 10 15 16 20 lagell 17 lagel 19 f ρ Lagena[/-ne] est vas vinarium magnum, ut sit onus hominis siue bruti animalis; vnde in Ewangelio: Occurret vobis homo lagenam aque portans87. Et dicitur [lagena] a lagenos88 Grece, quod est lagena Latine. [Et inde] laguncula[/-le] diminutivum. 10.132 f ρ Laguneula klainiu lágel 14 (15 16) (—10.131) 10.133 Fiasco [flascho 1] flesch a 13 flásch 4 5 11 c 2 18 flash 7 flasch 10 12 17 19 20 m t [Hic] Flasco/-onis est vas vinarium habens figuram spere dimidie siue pomi. Et est tractum a vulgari.

acera] acea A acria WACKERNAGEL 20 8 6 Vgl. WALTHER, Proverbia 6370a u. 28256 (Vers 2) 8 7 aque portans 14] baiolans aque 10; vgl. MARC. 14,13 8 8 lagenos] läge 10; vgl. BRITO 370 85

153 10.134 Flasculus flasch 19 10.135 Vter bútrich i bútrich 2 5 ίο 13 15 18 20 búttrich 4 14 pûtrich 7 pútrich il 12 bütrich i6 búttrich 17 winschluch 17 pútreich 19 m t [Hic] Vter/-tris est vas vini ventrosum portitorium. Et dicitur ab uterus[/-teri, quod] id[em] est [quod] venter, quia similitudinem habet ventris. Et [sunt] proprie vtres de corio.

10.136 Barillus [parillus A] parili A borerli 5 barilli c, 18 barili 14 16 17 baril 15 20 m s Barillus[/-li] est vas vini portitorium ventosum modice quantitatis. Et est tractum a vulgari.

10.137 Amphora [anfora i] crüg ι 20 krûg 2 10 12 c2 18 20 krúg 11 krug 13 crug 17 chrueg 19 f ρ Amphora[/-re est vas testeum, in quo vinum uel aqua discumbentibus apportatur. Et dicitur ab am, quod est circum, et phoros89, quod est90 ferre, quia est apta, ut circumferatur.

10.138 Cantarus kanne 1 canne 2 kant 4 7 10 11 c2 20 cantt 12 cant 13 17 18 kantt 19 m s Cantarus[/-ri] est vas, de quo vinum91 propinatur ad potum. Et dicitur a cantando, quia vinum letificat cor hominis et cantare facit; [et] eciam bibuli cantare soient, cum cantarum vident uel92 in manu portant. Versus: Et grauis attrita pendebat cantarus ansa. 1

10.139 Nappa napf 1 5 7 c, 17 19 nappf 4 napff c 2 18 naph 20 f ρ Nappa[/-pe] est vas vini potorium desuper appertum. Et est tractum a vulgari.

10.140 Picarium becher 4 10.141 Patera offenkopf 1 10 13 17 19 20 becher 4 pecher 7 offenkophff 11 offenkopff 14 offner kopff 15 16 weytz trinkfas 19 offenkoph 20 f ρ Pathera[/-re], media correpta, est cyphus apertus. Et dicitur a pateo/-es/-ere. Sed [pathera,] media producta, fuit proprium nomen cuisdam ville, de qua oriundus93 fuit sanctus Nycolaus94. [Vnde] 8 9 Vgl. BRITO 36 9 0 quod est] fehlt 10 fehlt 10 93 oriundus 14\ orimidus 10

vinum 14] vnum 10 9 2 vident uel 14] 94 Nycolaus] Nycolay 10

91

154 Versus: Rex, patere, patrie 95 pateras ad uina patere 96 , ι Est cyphus pathera, Nycolay villa Pathera 9 7 , c, c 2 19

10.142 Crater köpf a 41 io 13 17 kopff n 12 c2 pecher 19 cophs 20 becher 20 (18) mt

Crater (—10.144)

Versus: In cratere meo Thetis est coniuncta Lyeo; Est dea iuncta deo, sed dea maior eo. Nil ualet hie uel ea, nisi fuerint pharisea. Vos rogo propterea: sit deus absque dea 98 4 7

10.143 Cratera kopf A 4 7 kopff c2 f ρ Cratera (—10.144)

10.144 Cifus kopf A 4 7 10 13 17 18 kopff 11 12 C2 tOpf 19 COphs 20 m s Cyphus/[cy]phy [et hic] crater/-eris [uel hec] cratera/-[r]e, media producta, idem significant, scilicet vas vini potorium. Et dicitur cyphus quasi cibos fouens, quia potus humidus n u t r i m e n t u m grossum subtiliat et ad m e m b r a producit; sed dicitur crater a cratin Grece, quod est circumflectere Latine, quia olim fiebat de virgis circumtextis. Et nota, quod crater duplicem facit accusativum in singulari, scilicet craterem uel cratera; et similiter in plurali geminum facit accusativum 9 9 , scilicet cráteres uel crateras similiter et panther et lampas et ether. Hec Lucianus.

10.145 Ciatus kópfli A 7 kópflin 4 kopf 10 13 17 19 schenkvas 10 17 kopff 11 12 c 2 18 schenckvas il 12 15 schenchvas 13 schenkuas 14 schenkuaß is kop 20 schenvaß 20 m s Ciatus[/-ti], media correpta, secundum Ysidorum Ethymologiarum XX 100 , est idem quod cyphus. Vnde Versus: De plenis ciatis multi peñere, sciatis 101 . c, c 2 19 Sed in usu nostro conmuni est vas, in quo vinum portatur uel ad potum bibentibus p r o p i n a t o .

patrie] patere WACKERNAGEL 20 96 CLOSENER/TWINGER Pa 828; WALTHER, Proverbia 26855a 9 7 VOCABULARIUS E X QUO Ρ 195 9 8 H U G O PRIMAS VON O R LÉANS XIV; CLOSENER/TWINGER Cr 14; WALTHER, Initia 8870 (Vers 1) 9 9 in singulari...accusativum 14} fehlt 10 100 XX] 2° 10; vgl. ISIDOR, Et. XX,6,5 101 CLOSENER/TWINGER Ci 2; WALTHER, Proverbia 5079 95

155 10.146 Crater/-eris köpf ι 14 m s Crater

10.147 Cratera/-re kopf 7 10.148 Otha mit einr hant haben ι mit einer hant haben 2 ainorflesch 4 ainórig fássli s ain kopf ainner flasch 7 ainórig kopf io ainórig kophf il ainórig kopf 12 ainorich kopf 13 ainórig kopff 14 18 einôrig kopff 15 16 ainerig kopf 17 ainórikoph 20 (19) f ρ Otha/-the est vas vini potorium vnam habens ansam siue auriculam. Et dicitur ab othis Grece, quod est auris Latine.

10.149 Dyota mit zwein hant haben A zwain(ori)guasly 4 zwayórig fássli 5 zwaiorig uasli 7 zwyórig kopf 10 ain zwiárig kopf 11 zwiárig kopf 12 zweorich kopf 13 zwiórig kopff 14 zweyórig kopff 15 16 zwaierig kopf 17 zwayórig kopff 18 zwaióri koph 20 f ρ Dyotha[/-the] est vas duas habens othas, id est ansas uel auriculas, quibus tenetur. Et dicitur a dya, quod est duo, et otha.

10.150 Ansa hanthab β 10.151 Ansula hanthábli 5 10.152 Armamenta allerlay hantgeschirr 4 alerlai hantgeschirr 7

156

11

De conseruatoriis ι D e conservatoriis g r a n o r u m et p e r t i n e n t i b u s 4 Sequitur 1 de n o m i n i b u s significantibus c o n s e r u a t o r i a et i n s t r u m e n t a pertinencia 2 ad f r u m e n t a et p a s t u r a m 3 b r u t o r u m c, c 2 19 D e uasis et i n s t r u m e n t i s ad p a s t r u a m a n i m a l i u m 18 D e g r a n a r i o 20

11.001 Lardarium fleischhus ι fleischus 2 11.002 Pomarium opsgaden a 11.003 Pomerium b ó n g a r t e ι bòngart 2 11.004 Pometum (=11.003) 11.005 G r a n a r i u m k o r n h u ß 4 17 k o r n h u s 5 7 18 k o r e n h a u s 10 k o r n h a w ß 11 12 19 k o r n h a u s 14 k o r n h a u ß 15 16 k o r n h u s ß 20 η s Granarium est domus uel pars domus ad seruandum diuersas frumentorum species ordinata. Et dicitur a nomine granum. [Sed] theca[/-ce in proposito est seruatorium intermissis tabulis interstinctum, in quo seruatur aliqua certa frumentorum species separatim. Et dicitur [theca] a thesis Grece, quod est posicio Latine, quia ibi reponuntur frumenta. 11.006 Teca kaste 1 kast 2 β 10 11 i2 c 2 17 18 20 kasten 19 f p Theca (^10.005) 11.007 C u m u r a k u r b 10 14 k ú r b 11 12 15 19 k ü r b 16 k u r b s 17 20 k ú r b s is f ρ Cumura[/-re] est vas magnum ex viminibus contextum pro seruando frumento pauperis deputatum. Et dicitur [cumura] 4 quasi camura a camur Grece, quod est curvum Latine, quia de curuatis fit viminibus. 11.008 Vannus w a n n e a 20 w a n n β 10 11 12 14 is 19 w a n 17 (15 16) m s [Hec] Vannus[/-ni] est vas vimineum ad depurgandum triticum de paleis ordinatum. Et alio nomine dicitur ventilabrum a verbo ventilo/-as/-are, quod significat grana de paleis discutere et separare.

1 sequitur] fehlt C¡ 19; in 13 findet sich nur die Überschrift, nicht jedoch der Text dieses Kapitels 2 pertinencia] particularia 15 16 3 pasturam] pascua 11 12 13 4 cumura] cumere 10

157 11.009 Ventilabrum wanne A 20 wann Β IO 11 12 14 is wintschufel 7 wintschauffel 14 wan 17 wintschawffel 19 η s Ventilabrum (^π.οοβ)

Maltrum malter

15 16 D molter 11 12 maltter 14 η s Maldrum[/-dri] est mensura frumenti continens 8 uel 12 quartalia, et est nomen tractum a vulgari nostro. [Sed] modius[/-dii] est mensura continens 22 sextarios; sed in nostro vsu loquendi accipitur pro maldro uel pro mensura minore aliquantulum uel maiore. Et dicitur [modius] quasi modus [a nomine modus], prout modus idem est quod mensura.

11.010

A Β IO

11.011 Modius mutte 1 mût 2 schôffel 4 5 16 scheffel 7 11 14 mutt 10 14 19 mut 11 15 16 18 mutth 12 scháffel 12 schóffell 15 20 mútt 17 schoffel 17 stóffel 18 m s Modius (—11.010)

Quartale vierteil

11.012

1 viertel 2 15 16 fiertail 457 viertail 10 11 12 14 17 18

virtayl 19 viertal 20 η t Quartale/-lis est octaua uel duodecima pars maldri uel modii. Et dicitur quartale uel quartarium a quartus/-[t]a/-[t]um, quia est quarta pars sextarii. Nota, quod mensure diuersificantur in diuersis locis [et eciam nomina mensurarum variantur in diuersis locis]; ideo vix potest, ymo non potest certa exposicio dari de nominibus mensurarum, que in omni loco et in omni tempore obseruentur5. 11.013 η s Quartarium viertail 14 viertel 15 16 (-»11.012)

Saturn [sacum

11.014

1] imi a

hymi 4 7 ymmy 5

Versus: Viuo satis, mensuro satis, habeo satis auri6 1 4 7 11.015 Metreta netz 19 11.016 Hostorium strichholtz 1 2 4 7 10 11 19 strich 4 5 17 18 streichholcz 12 C2 s c h r i c h h o l c z 20

η s Hostorium[/-rii] est instrumentum teretis figure, per quod equatur et planatur superficies frumenti mensuratorio vasi infusi. Et dicitur ab antiquo verbo hostio/-is/-ire, quod idem est quod adequare.

5

obseruentur] obseruetur 10 6 Novus

Sa 187

GRECISMUS

Bl. 33vb;

CLOSENER/TWINGER

158 D e stabulis 5 11.017

Fenile h ó g a d e n ι 5 π is c 2 hëwgaden 19

20

hóigaden

2

h ä g a d e n 10

11 12

háwgaden

η t Fenile/-lis est domus uel pars domus pro feno seruando. Et dicitur [fenile] a nomine fenum; est [autem] fenum multitudo graminum aridorum pro nutrimento brutorum animalium [recollecta]. Et dicitur fenum quasi foenum a fos Grece, quod est ignis Latine, quia 7 faciliter ab igne incenditur [uel quia fiamma eo nutriatur]. 11.018

η s F e n u m háw c 2 (^11.017)

11.019 S t a b u l u m stai a β 10 11 i2 c 2 17 18 19 stall 20 η s Stabulum[/-li] est domus uel pars domus pro custodia et requie brutorum animalium deputata. Et dicitur a sto/stas/-are, quia in eo stant bruta animalia. 11.020

H o r r e u m stadel 19

11.021

Bostar [bostaris 5 + /-aris 1 bosta 20] kûstal a 5 1 0 11 14 r i n d e r s t a l 4 7 kústal 12 kiestal 15 16 kustal uel p r o p r i u m n o m e n 17 kôrstal 18 chustal 19 schûstall 20 η t [Hoc] Bostar/-aris, media producta in obliquis, est stabulum boum. Et dicitur [bostar] quasi boum stacio. Versus: In bostare nouo 8 bostaris abde 9 boues10. 1 Β

11.022

Ouile schafstal a scháfstal 4 schauffstal 5 11 schäfstal 7 20 schaffstal 10 15 16 17 scháffstal 12 scháffstal 14 schäffstal 18 hofstal 19 η t Ouile/-lis [uel] caula/-le est stabulum ouium. Et dicitur [ouile] a nomine ouis; sed dicitur caula ab aula Grece, quod est receptaculum Latine: inde caula addita C ita dicit Hugwicio11.

11.023 Caula schaffstal 10 15 16 17 schauffstal 11 scháffstal 12 scháffstal 14 schäffstal 18 hofstal 19 schäfstal 20 f p Caula (-»11.022)

quia 14] quasi 10 8 nouo] meo 5 9 abde] abdo 4 1 0 C L O S E N E R / T W I N G E R BO 39; vgl. WALTHER, Proverbia 11675a : In bostare boves bostaris esse soient 1 1 Vgl. H U G U T I O S. V. cado

7

159 11.024

Ara stige i stiga 2 schwinstal 4 schwinstig 5 swinstal 7 stig 10 11 17 18 20 verhestig 14 verherstig 15 16 sweinstal 19

12

f p Ara/-re. Nota, quod ara, prima longa, dicitur altare; sed prima breuis est stabulum porcorum. Versus: Porci stant in ara, missam cantans stat in ara12, s 10 11 12 c 2 19 Et nota, quod ara pro altari non aspiratur; ara uero pro stabulo aspiratur. Hec Lucianus 13 .

11.025 Presepe krippe 1 7 krúpfa 2 crippe 4 kripp 5 10 11 14 18 krip 15 16 20 kiripp 17 chripp 19 η t Presepe/-pis est velud alueolus, in quo bobus et aliis maioribus animalibus brutis pabulum ministratur; [et eciam] presepium[/-ii dicitur], Et dicitur [presepe] a pre, quod est ante, et seps, quia ante boues contexitur quasi seps; uel [simpliciter] dicitur a presepio/-pis/-ire.

11.026 Presepium [presepio 5] kripp 5 14 krip 15 16 η s Presepium (—11.025) Versus: Non presepe bouem, sed bos presepe requirit 14 . 5

11.027 Cenofectorium mistber 4 7 10 11 12 c2 17 18 20 mistgabel 5 mistrag 19 η s Cenofectorium[/-rii] est instrumentum, per quod fimus de stabulis exportatur. Et dicitur a cenum, quod est lutum, et veho/-is/-ere, quia in eo lutum vehitur [et portatur].

11.028 Tridens mistgabel 10 11 12 c3 17 18 20 mistgapel 19 f t Tridens/-tis est instrumentum tres habens ferreos dentes, quo fimus solet cenofectorio superponi 15 .

11.029 Fimus mist a 4 7 11.030

Letamen mist

a 4 7

Novus GRECISMUS Bl. 32vb; C L O S E N E R / T W I N G E R Ar 1; vgl. auch 5.072, 12.006 (Ara) 1 3 fp Ara...Lucianus 14] fehlt 10 1 4 WALTHER, Proverbia 18268 15 superponi 14] supponi 10 12

160

12

De instrumentis ecclesie ι D e o r n a m e n t i s e c c l e s i e 4 i7 D e o r n a m e n t i s sacris 7 S e q u i t u r 1 d e vocabulis2 o r n a m e n t o r u m et i n s t r u m e n t o r u m p e r t i n e n c i u m a d c u l t u m d e i e t c . io i l 12 c 2 O r n a m e n t a e t i n s t r u m e n t a , q u e h a b e n t u r i n e c c l e s i a 18 D e n o m i n i b u s s i g n i f i c a n t i b u s o r n a m e n t a et i n s t r u m e n t a p e r t i n e n t i a a d c u l t u m d e i 19

12.001

Capella

12.002

Sacellum

12.003

Oraculum

12.004

Oratorium

12.005

Altare

12.006

Ara alter a

capell A cappell a bethus a bethus A

alter a

Versus: Porci stant in ara, missam cantans3 stat4 in ara5. 2 12.007

E c c l e s i a k i r c h c , c 2 18 c h i r i c h 19

f ρ Ecclesia est locus cum suo edificio diuino cultui deputatus secundum ritum et conswetudinem christianorum; et quandoque ponitur pro ipsa multitudine christianorum. Et interpretatur ecclesia conuocacio6 eo, quod omnes conuocat7 ad se. 12.008

Velum

v a n 17

12.009

Vexillum

v a n a 10 12 c 2 17 18 20 f a n Β v a n n 11 19

η s Vexillum est pannus, qui suspensus in hasta prefertur militibus bellaturis uel clericis sanctorum reliquias portantibus8. Et dicitur vexillum per diminucionem a nomine velum.

1 sequitur] fehlt 15 16 2 vocabulis] nominibus 15 16 sta 2

3 cantans] canta 2

4 stat]

5 N o v u s GRECISMUS Bl. 32vb; /CLOSENER/TWINGER A r 1 ; vgl. auch 5.072,

11.024 (Ara) 6 conuocacio] id est conuocacio 10 8 portantibus] portatur 10

7 conuocat] conuocant 10

161 12.010 Vellifer fannentrager 5 12.011 Canopeum [canobium 4 7 Canoleum 5] stóphúli i stophúli 2 stobhúlli 4 stobhúli 5 stobhulli7 staubhûlin ίο 11 12 stáphúlin 13 stäbhülin ΐ4 staubhúllin 15 staubhiilin ΐ6 stophuli ΐ7 stauphúli 18 staub 19 stophúli 20 η s Canopium[/-ii], tyburnium [et] epyciclus9 idem significant, scilicet velum rotundum, quod pro ornamento defensorio super altare depended ne puluis uel vermes10 deorsum incidant sacramento. Et dicitur [canopeum] a nomine canapus, quia de filis canapi frequenter in modum retís contexitur; sed dicitur epyciclus11 ab epy, quod est supra et cyclus12, quod est circulus, quia sub figura circulan prependet sursum. [Sed] tyburnium dicitur a Tybur/-vris: quadam ciuitate, vbi primo inventus fuit vsus tyburniorum. Versus: A Canoppo ciuitate dicitur13, in qua fuit inuentum 14 . 4 7 12.012 Tiburnium [ciburneum A 4 eburneum 7] ( = 12.011) η s Tyburnium (—12.011) 12.013 Epicilium ( =

12.011)

m s Epyciclus (—12.011)

12.014 Palla [papilla 15 16] altertûch A47 15 1617 1820 altartûch s altertúch 10 11 alterdûch 12 altertûch 13 altterdûch 14 altartuech 19 f p Palla[/-le] in proposito est pannus ad cooperiendum altaría consecratus. 12.015 Sagum v m b h a n g 4 herinvmhank 7 12.016

Pulpitum [publicum 5] lesbanch A lesbanck β 17 leßbanck c 2 lesbank 10 13 18 20 lespanck 11 12 lespankch 19 η s Pulpitum, analogium, ambo/-onis significant tabulam eleuatam, super quam libris alte positis quod scriptum est legitur clara voce. Et dicitur pulpitum quasi publicum a nomine publicus, quia in publico fit, vt illi, qui15 in eo legant16, a populo conspici possint. Sed dicitur analogium ab ana, quod est rectum, et logos, quod est sermo, quia ibi17 rectus et verus sermo clare legitur in apperto. Sed ambo/-onis duo significat: vno modo est pulpitum pro festiuis18 lec-

9 epyciclus] epicliclus 10 10 vermes] fermes 10 11 epyciclus] epycliclus 10 12 cyclus] clycus 10 13 dicitur] fehlt 4 14 inuentum] euentum 4 7 15 illi, qui] ilia que 10; vgl. ISIDOR, Et. XV,4,15; CATHOLICON S. V. 1 6 legant] legantur 10; vgl. ISIDOR, Et. XV,4,15; CATHOLICON S. V. 1 7 ibi] fehlt 10 1 8 festiuis] uestiuis 10

162 cionibus ordinatum; alio modo [ambo] est locus in ecclesia, vbi sacerdos pronuncciat festa sanctorum, [qui alio nomine dicitur cancellus], [Hic] Cancellus[/-li] in singulari est locus altus in templis19, in quo stans prespiter indicit subditis agenda. Sed cancelli/-orum in plurali significat parietem ex lignis et virgis obliquatis in modum rethis contextum, per quem quis bene poterit videre extra nec ipse bene videri poterit; [vulgariter] geler io getter 11 gátter 12. 12.017 Analogium [anologium 1] ( = 12.016) η s Anologium (—12.016) 12.018 Ambo [ + /-onis 4 5 7 ] lesbanch a lesbanck β i7 lesbank 10 13 18 20 kanczel 11 12 leßbanck 11 12 c 2 chantzel 19 m t Ambo (—12.016) Versus: Grandes sunt ambo lectores, quos capit ambo20. 1 4 7 12.019 Ymago bild 1 4 s 7 10 13 15 16 17 18 20 bilde 2 pild 11 12 14 19 f t [Hec] Ymago[/-inis] est representativum corporale uel spirituale, quod est simile representato; vnde figura facta ad similitudinem rei viue21 dicitur eius ymago, et forma recepta in virtute cognoscitiua22 dicitur ymago rei, quam representat. Et dicitur [ymago] quasi ymitago a verbo ymitor/-aris23, quia imitatur24 rem, cuius est in corporeis lineamentis et disposicione parcium similitudo; aliter proprie non dicitur ymago. 12.020 Statua erhûwen bild 1 erhúwen bild 2 beschnitz bild 4 7 sul 5 gesniten bild 10 geschniten pild 11 12 geschniten bild 13 20 geschnitten pild 14 geschnitten bild 15 17 geschnitten bilde 16 geschnúdet bild 18 gesnitten pild 19 sul 20 f ρ Statua duo significat: vno modo est lignea columpna edificium domus supportane; et dicitur a sto/stas/-are, quia stat erecta; et sic non accipitur in proposito. Alio modo [statua] est ymago sculpta iuxta illud Nabuchodonosor25 erexit sibi statuam, et sic accipitur hic.

rb in templis 14] intemporalis 10 2 0 Novus GRECISMUS Bl. 33 ; CLOSENER/TWINGER Am 16 2 1 viue 14] fehlt 10 2 2 cognoscitiua 14] cognoscitura 10 23 ymitor 14] inmitor 10 24 imitatur 14] inmitatur 10 25 Nabuchodonosor 14] Nabochodonosor 10

19

163 12.021 Sculpta geschniten bild 20 sul 20 12.022

Lepida ( = 12.020 geschniczet bild 5) f ρ Lepida[/-de] eciam duo significat: vno modo est quedam species herbe, [et sic non accipitur hic]. Alio modo [lepida] est ymago, quam antiqui sibi solebant erigere in memoriam progenitorum, ut aspectus istius eciam conponeret suos actus ; optimum est enim sequi vestigia predecessorum, si bene precesserunt. [Vnde Iuuenalis26: Sed coram Lepidis27 male viuitur.

12.023 Cancellus cancell 1 17 canzel 2 cancel 4 7 10 15 16 18 20 lesbanck 5 kanczel 11 12 canczel 13 kantzel 14 chantzel 19 m s Cancellus (—12.016) 12.024 m s Cancelli/-orum getter 14 (—12.016) 12.025 Crux krûze 1 crúce 2 crútz 4 crúcz 5 710 crewcz 11 krewcz 12 crutz 13 kreútz 14 creutz 15 16 crúcz 18 20 chrawcz 19 (17) f t [Hec] Crux/-cis est ad puniendum reos turpissimum instrumentum; [et in hac specie tormenti Ihesus Christus dampnatus fuit ad mortem iuxta illud28: Morte turpissima condempnemus eum etc. Et ideo nos christiani figuram huius tormenti, in quo passus fuit christus ihesus, nominamus crucem.] Et dicitur crux a crucio/-as/-are, [quod] id[em] est [quod] punio/-is/-ire uel tormento/-as/-are. 12.026 Crucifixum marterbild A 4 7 10 13 16 17 18 marterpild 11 12 15 19 martterpild 14 martercrúx 20 (5) η s [Sed] Crucifixum est ymago hominis sculpta et pietà ligno figuram crucis habenti coniuncta; est autem figura crucis ea, quam tenet homo, dum stans in directo lateraliter extendit brachia in29 quantum potest. 12.027 Reliquie heltûn 1 heiltûn2 hailtûm 4 5 hailtum 7 10 12 18 heltum 11 hailtûm 13 hailttumm 14 heiltum 15 16 17 heyligtum 19 heiltem 20 f ρ Reliquie/-arum proprie dicuntur partes residue ; eciam30 dicuntur ossa uel vestimenta sanctorum, que nobis reliquuntur, ut eorum merita recolentes eos digne veneremur et eorum vitam imitemur31. Et dicuntur a relinquo/-quis/-quere, quia nobis relinquntur, vt eorum vitam nobis incorporemus.

2 6 Vgl. JUVENAL, Sat. VIII,9 2 7 lepidis 14] lapidis 10 2 8 SAP. 2,20 29 in 14] fehlt 10 30 proprie...eciam 14] fehlt 10 31 imitemur 14] inmitemur 10

164 12.028 Sacrarium segrer io kristkamer io 11 12 sagrer 11 12 19 cristkamer 13 14 17 18 20 ságrer 14 segerer 15 16 crestkamer is creschkamer 16

η s Sacrarium[/-ii], secretarium [et] sacristya sunt omnia32 idem, scilicet locus templi, in quo vestes sacerdotales et calices et alia ornamenta seruantur. Et sacrarium et sacristía dicuntur a sacro. Sed secretarium a secreto dicitur, quia locus iste secretus est, id est ab habitacione conmuni distinctus. 12.029 Secretarium sigeltor A segrer 4 io sacristyg 5 segerer 7 15 16 kristkamer io il 12 sagrer il 12 19 cristkamer 13 14 17 18 20 ságrer 14 crestkamer 15 treschkamer 16 η s Secretarium (—12.028) 12.030 Sacristía (=12.029 - 13) f ρ Sacristya (—12.028) 12.031 Cista kist 10 11 12 14 D cist 13 (15 16) f ρ Cista, archa [et] armarium fere idem significant, scilicet vas amplum et vacuum firmis seris munitum. Sed Armarium apropriatur seruandis libris, quia libri sunt clericorum arma, id est conueniencia instrumenta. Et dicitur cista quasi custa a custodio/-is/-ire; uel dicitur [cista] quasi costa, quia sicut costa seruat33 interiora ventris in ea contenta, sic cista custodit ea, que continentur in ipsa. Sed dicitur archa ab arceo/-ces/-ere, quia arcet, id est remouet et excludit, a thesauro seruato raptores et fures. Sed dicitur armarium ab arma/orum, quod34 large significat cuiuslibet artificis instrumenta, quia ibi reponuntur arma, id est clericorum conueniencia instrumenta. 12.032 Armarium [armalium 5] armarie 4 7 patens armari c, 14 a l m y i o i i 12 almey 14 allmari 17 19 armàri 18 armery 20 (is 16) η s Armarium (—12.031) 12.033 Archa arch C, 14 D (15 ΙΌ) f ρ Archa (—12.031)

32 omnia 14] fehlt 10 33 seruat 14] seruit 10 34 quod 14] quia 10

165 12.034

Calix kelch A l l

12

13 c2 is

20

kelich

4 7

kilch

5

17 kelcz

10

chelch 19

m t [Hic] Calix/-cis est vas potorium. Et dicitur a calon Grece, quod est lignum Latine, quia huiusmodi vasa fuerunt lignea tempore primitive ecclesie. 12.035 Patena paten a β 10 11 I2 c 2 is 20 pathen 13 19 p a t e n n 17 f ρ Patena est vas cibale latum35 sicut discus et non in36 concauo profundum. Et dicitur a pateo/-es, quia patet et difusa est et non profunda. Et apropriatur coopertorio calicis rotundo et lato. 12.036 Corporale corporal Β 12.037 Pixis búchse 1 búchse 2 búsche 4 búchs 5 13 18 20 púchse 7 búchs 10 púchs 11 p ü c h ß 12 14 buchus 17 puechs 19 (15 16) f t [Hec] Pixis/-dis est vasculum pro confecccione aromatica preciosa seruanda paratum. Et dicitur a pixos Grece, quod est buxus Latine, quia de buxo solet fieri et parari. Et in proposito apropriatur vasi, in quo seruantur oblate seu hostie37 pro eucaristia consecranda. Et aliqui38 dicunt hec puxis/-dis pro pixis/-idis. Vulgariter piichz 14 búchs 15 buchs 16. 12.038

Ciborium [coborium A] kristesbûchse 1 kristelbúchse 2 cristbúhs 4 13 cristelbûchs 7 cristbûchs 10 cristúchs 11 cristpúchs 12 cristenbüchß 14 cristenbúchs 15 cristenbûchs 16 cristbuchus 17 cristbûchs 18 20 monstrantz 19 η s Ciborium est piramidalis structura decenter ornata pro custodia sanetissimi sacramenti. Et dicitur a eibus, quia sacramentum, quod in ipso seruatur, est eibus anime.

12.039 Amputa alteruesli 1 alterfesli 2 alterfásslin 4 a m p e l 4 10 13 15 16 18 19 20 alterfesslin 7 amppel 14 ampell 17 f ρ Ampulla[Ale] est vasculum ventrosum, de quo funditur vinum et aqua in sacramentum altaris. Et dicitur ab am, quod est circum, et bulla, quia circum inflata et ventrosa est ad modum bulle, id est vesice39 uel tumoris apparentis in aqua tempore pluuioso.

35 latum] + coopertorium calicis 1014 36 in 14] fehlt 10 37 hostie 14] hostor 10 38 aliqui 14] alique 10 39 vesice] vesicis 10

166

12.040 Fiala [fióla a] g(l)esin vesli ι glesin fesli 2 glesin fesslin 4 glesin fássli 5 glessin fesslin 7 glesin ampel c, i8 guttrer 11 12 glesen ampel 19 glessin ampel 20 (c2) f ρ Fiala/-le est vas vitreum et ventrosum. Et dicitur [fiala] quasi hyala ab hyalin Grece, quod est vitrum Latine, quia de vitro fit.

12.041 Lampas liehtuas 1 Iiechtuas2i4 liechtfasß 5 liechtvas c, 19 amppel 14 ampel 15 16 liechtuaß 15 16 lichtuas 17 liechthus 18 líchvas 20 f t Lampas/-dis 40 Grece generaliter dicitur incendium Latine. Sed in proposito [hec lampas/-dis uel lampada/-de est vas vitreum olei pro materia luminis contentivum. Et proprie lampas vt vult Hugwicio41 est vas uel fiamma in vertice lucens. Et dicitur a [verbo] lambo/bisAere, quia lambentis motum ostendere videtur. Vnde fax et candela dicitur lampas.

12.042 f ρ Lampada liechtuas 14 amppel 14 liechtuaß 15 16 ampel 15 16 (-»12.041) 12.043 Mergulus dahtisen 4 dachtysen 7 12.044 Candela kerze a kertz 4 14 16 18 kercz 7 c, 15 20 kircz 17 chertz 19 f ρ Candela/-le est instrumentum conbustibile habens circa funale seu lignum in medio sui protensum materiam ignis coagulatam, vt ceram, picem uel sepum. Et dicitur a candeo/-des, quia accensa candet.

12.045 Cereus wechsinkerze a wehsinlieht 4 wechsin liecht 7 10 11 13 17 20 wáchsen liecht 12 wáchssin liecht 14 wechßin liecht 15 wechssin liecht 16 wechsin kercz 18 wáchsein liecht 19 m s Cereus/-ei est candela de cera facta, et dicitur [cereus] a cera.

12.046 Candelabrum kerstal 1 kertzstal 4 13 c2 kerczstall 7 kerczstal 10 11 12 18 kirczstal 17 chertzerstal 19 lîchstûl 20 η s Candelabrum[/-bri] est instrumentum, super quod ponitur candela ardens, ut luceat hiis, qui sunt in domo. Et dicitur [candelabrum] quasi candelaferum, quia candelam fert.

40

lampas] + lampada/-de 14

41

Vgl. H U G U T I O

S.

V. lambo

167 12.047

Funis seil

A IS I6

sail c,

14 17 IS 20

m t [Hie] Funis/-nis est vinculum ex materia flexibili et tenaci confectum. Et dicitur [funis] quasi fonis a fos Grece, quod est lux Latine, quia funes cera soient circumdari ad vsum luminis. [Et tunc dicuntur funalia,] (...) funale proprie est lignus candele. 12.048 F u n a l e k e r c z e n c z a u c h 10 11 12 dächt 14 k e r t z e n z ä c h 14 chertzendacht 19 n t Funale (—12.047) 12.049 Corda seil A 12.050 Lucanar [lucunar A4 l a c u n a r 10 is] liehtseil 1 liehttrag 1 liechtseil 2 15 16 liechttrag 2 liehtrager 4 liechttrager 5 7 10 11 12 c 2 19 20 liechtsail 10 13 14 17 is 20 liechtsel 11 12 liechsail 19 n t [Hoc] Lacunar/-ris est lampas ardens in aere; uel [lacunar] est instrumentum pendens in alto, cui multe candele ardentes affiguntur 42 . Et dicitur [lacunar] a lux et aer, quia lucem prebet aeri. 12.051

Thus wiroch 1 5 1318 20 wierôch 15 16 19 weiräch 14 (17)

2 4

wiräch

7

wirauch

10

weirach 11

η t [Hoc] Thus/-ris est gumi siue resina nobilis stillans de quibusdam arboribus nascentibus in Saba; [vnde Ouidius: habeant sua thura sabei etc43. Et est odoris suauissimi [et crematur in sacrificiis ad sabei etc.] Et est odoris suauissimi [et crematur in sacrificiis ad honorem dei; vnde] et[iam] dicitur [thus] a theos Grece, quod est deus Latine. 12.052 Thribulum r o c h u a s 1 17 rôchvas 2 ròchvaB 4 r o c h f a s ß s r ä c h v a z 7 r a u c h f a s 10 11 rochvas 13 20 r ä c h u a s 14 r a u c h u a ß 15 16 ròchuaB 18 r a u c h f a s 19 η s Turibolum[/-li] est vas methallicum pro cremando thure in sacrificiis ordinatum. Et dicitur a thure et bolo, id est44 morsellum, quia morsellum thuris cremat. 12.053 Acerra w i r ö c h u a s 1 wieròchuas 2 w i r ö c h b ü ß 4 w i r o c h b ú c h s 5 18 w i r a c h b û c h s 7 w i r a u c h b ú c h s 10 w e i r a c h p ú c h s 11 12 wirochb u h s 13 w e i r à c h b û c h B 14 w i r ö c h u a s 17 w e y r a c h z p ú c h s 19 w i r o c h b ú c h s 20

affiguntur 14] assinguntur 10 4 3 Nicht Ovid; vgl. 5,483 4 4 bolo, id est] bole 10; vgl. CATHOLICON S. V.

42

LAT. HEXAMETERLEXIKON

168 f ρ Acera/-re est vasculum ligneum pro thure offerendo sacrificiis deputatimi. Et dicitur [acera] ab acer/-ris, quod est arbor sterilis et siluestris, [que] vulgariter [dicitur] massalter io 11 12 massaltter 14, quia de ligno illius arboris solet fieri [et parari acera]. 12.054 Libanum wiròch 4 wiräch 7 12.055 Libanus wiröchbäm 4 wiráchbám 7 12.056 Tymiana timian 4 7 12 thimian 10 11 c, 18 20 tymeo 13 thimiäm 17 n t [Hoc] Thymiama/-tis est confeccio aromatica suaue redolens, que solet loco thuris cremari. Sed cum thus et thimiama sint valde cara, ideo multociens sophysticantur et pro ipsis alia aromata similiter conburuntur. Et dicitur a tima Grece, quod est dulce Latine. 12.057 Baptisterium töfstein 1 tóufstein 2 täfstain 4 taufstain 7 10 19 tauffstain 11 12 tof stain 13 täffstain 14 tauffsteyn 15 16 toffstain 17 töfstain 18 towfstain 20 (5) η s Baptisterium est ecclesia45 uel locus uel vas, vbi pueri baptizantur. Et conponitur a baptismus et sterion, quod est stacio, [quia ibi est stacio baptizmi]. 12.058 Aspersorium sprengwadel a 4 7 11 12 19 winwadel 5 weichwedel 6 Sprengwedel 10 sprawedel 13 weichwadel c 2 spráwadel 18 wichwedel 20 η s Aspersorium est baculus in anteriori parte46 pluribus setis infixus47 seu pluribus rasuris et coherentibus suis particulis diuaricatus48, per quem super populum aqua spergitur benedicta. Et dicitur a spergo/gis/-gere. Versus: Asperges me, divine, ysopo et mundabor; Lauabis me et super niuem dealbabor49. 5 12.059 Horologium [orlogium 2 19 Orologium 4 7] orlvg 1 orloy 2 zitzaiger 4 7 zittglock 4 zittglogg 5 vrlay 10 11 12 14 15 17 18 zitglogg 11 czeitglogg 12 13 vrlai 13 zitzager 19 zeitglogg 14 zeitglock 15 16 vrley 16 erglokch 19 zaiger 20 orlarii 20 η s Horologium est instrumentum, quod in absencia principalis artificis reddit certis horis consonancias musicales et ad eas decantandas excitât monachos dormientes. Et dicitur [horologium] ab hora et a uerbo50 lego/-gis, quia in ipso legitur et cognoscitur certitudo horarum. 45 ecclesia] + uel capella 14 46 parte 14] fehlt 10 Al setis infixus 14] securis infixis 10 48 diuaricatus 14] diuaricatis 10 49 Ps. 50,9 50 a uerbo 14] fehlt 10

169 12.060 Campana glogge ι glogga 2 glock 4 11 1516 17 glogg 5 7 10 12 14 glok 13 18 glogk 20 f ρ Campana[/-ne] est piramis enea concaua et rotunda, in cuius medio pendei contus ferreus et mobilie, qui percussus ad campana latera causat sonum. Et dicitur [campana] a Canpania provincia, in qua eius vsus primo fuit repertus. Campanella uel nola/-le est parua piramis enea concaua et rotunda, in cuius medio similiter est aliquid corpus durum, quod motum ad latera causat sonum. Et dicitur [campanella] a campana per diminucionem; sed dicitur noia a Nola ciuitate Campanie, in qua eius vsus primo fuit inventus. Vnde51 sicut campana dicitur a nomine regionis, ita noia dicitur a nomine ciuitatis. 12.061 Campanella [campanula 1 Camponula 18 20] schelle 1 schella 2 schei 10 15 20 schell 11 12 14 16 17 18 19 schille 13 glóglin 14 glôcklin is 16 f ρ Campanella (—12.060) 12.062 Nola schelle 1 schella 2 schei 10 15 20 schell 11 12 i4 16 17 18 19 schille 13 glóglin 14 glôcklin is 16 f ρ Nola (-»12.060) 12.063 lìntinabulum kalle 52 1 calle 2 glockenklôffel 4 1516 glockenklang 4 gloggenklanck 7 gloggenhalm 10 14 swenkel 10 gloggenswenckel 11 12 gloggenklôffel 14 swenckel 14 glockenhalm 15 schwenckel 15 glockenclengell 17 glokenhalm 18 glokenswenkell 19 glogkenklank 20 η s Tintinabulum est contus metallicus, qui pendet in medio campane. Et dicitur a tinnio/-is/-ire, quia tinnit; uel est nomen fictum a sono. 12.064 Campanile gloghus a 20 glockhuß 4 17 glogghus s 7 wendelstain 10 11 12 14 20 glogghaus 10 glockhaus 11 12 gloghaus 14 W e n d e l s t e i n 15 16 glockhauß 15 16 glokhus 18 glokchaws 19 η t Campanile/-lis est turris alta, in quo campane suspenduntur, vt earum sonus lacius audiatur. Et dicitur a nomine campana.

51

vnde 14] et 10

52

kalle] galle

WACKERNAGEL 21

170 De libris sacris 4 7 De libris ecclesiasticis 5 Sequitur 53 de nominibus librorum ecclesie54 pertinentium ad cultum dei 10 11 12 c 2 19 12.065 Psalterium salter a 13 18 20 psalter 4571011121719 psaltter 14 η s Psalterium duo significat: vno modo est instrumentum musicum habens cordas super cauatum lignum extensas. Et dicitur [psalterium] a psallo/-lis/-ere, quia Dauid cum tali instrumento psallebat, id est grates et laudes deo decantabat. Alio modo [psalterium] est quidam liber Dauid sic dictus ab ilio instrumento, quia ad vocem illius instrumenti Dauid decantabat psalmos ante archam in tabernáculo domini. Versus: Psalterium liber est instrumentumque canendi55. 1

12.066 Antifonarium antiffner 1 5 antifener 2 antifner 4 7 10 18 antiphener 11 antiphner 12 17 antyphoner 13 anthiffener 14 antiffnar 15 16 antiphonar 19 anthyphyner 20 η s Anthyphonarium est liber continens anthyphonas; est autem anthyphona cantus, qui solet precedere sonum psalmi. Et dicitur [anthyphona] ab anti, quod est ante, et phonos56, quod est sonus, quia ante psalmum sonat.

12.067 f p A n t h y p h o n a antiffen 14 15 antiffan 16 (^12.066) 12.068 Graduale gradai A graduai 4 c 2 17 D gradwäl 7 gradavi 10 graduwal 11 graduale 12 (5) η t Graduale [uel] gradale est quidam cantus misse, qui post epistolam uel responsorium canitur. Et dicitur ideo57 graduale uel gradale, quia gradatim et palatim canitur; uel [dicitur graduale uel gradale,] quia intra gradus chori debet cantari58. Sed quidam ponunt differenciam [inter ea], quia dicunt, quod gradale sit59 liber, in quo scriptus est huiusmodi cantus et plures alii, qui ad missam cantantur, sed graduale est ipsemet cantus.

53 sequitur] fehlt 10 15 16 19 54 ecclesie] fehlt 10 14 55 Novus GRECISMUS Bl. 74™; CLOSENER/TWINGER PS 6 56 phonos 14] phomos 10 57 ideo 14] fehlt 10 58 cantari 14] cantare 10 59 sit 14] est 10

171 12.069 Gradale gradavi io graduwal 11 graduai 12 14 19 n t Gradale (—12.068) 12.070 Matutinale metibûch 1 18 mettibûch 2 5 mettinbûch 4 7 14 metenbûch 10 mettenpûch 11 metenpûch 12 metinbûch 13 mettibûch 17 mettinpuech 19 mettenbûch 20 η t [Hoc] Matutinale est liber continens legenda uel cantanda in officio matutino. Et dicitur a nomine matutinum[/-ni], quod notât primam partem diei artificialis vel eciam totum officium, quod ad laudem dei cantatur tempore matutino. [Sed matutini/-orum pluraliter sunt ipsa officia.] Et dicitur [matutinum] ab adverbio mane. 12.071 η s M a t u t i n u m mettinzeit 14 (—12.070) 12.072 Missale mesbûch 1 messbûch 2 Β 10 14 is messpuch 11 meßpüch 12 meßbüch 15 16 meßpuech 19 η t [Hoc] Missale/-lis est liber, in quo continetur misterium misse. [Et dicitur a missa.] 12.073 Exequiale totenbûch a 4 5 10 20 tottenbûch 7 14 totenpuch 11 totenpûch 12 totenbuch 13 taéufbûch 14 dotenbûch 15 16 tottenbûch 17 tôtenbûch is totenpuech 19 η t Exequiale [uel] obsequiale[/-lis] est liber continens ea, que sacerdos legere debet et operari circa mortuorum hominum sepulturam60. Et dicitur [exequiale]61 a nomine semper plurali exequie/-arum, [quod] notât obsequias62, que fiunt circa mortuorum hominum sepulturas. Sed63 dicitur obsequíale ab obsequio, id est famulatu, carorum, quia ibi continentur ea, que pertinent ad obsequia, (...) carorum. 12.074 Obsequíale totenbûch 10 totenpuch 11 totenpûch 12 obsequial c, tottenbûch 14 t a û f f b û c h 14 16 dotenbûch 15 16 tauffbûch 15 totenpuech 19 η t Obsequíale (—12.073) 12.075 f ρ Exequie (c 2 ) (—12.073)

60 mortuorum hominum sepulturam 14] obsequias mortuorum 10 61 exequiale] obsequíale 10 62 obsequias] obsequia 10 63 sed 14] et 10

172

12.076 Ymnarius ymner 4 12.077

Manuale hantbûch 64 A 4 7 1 0 I S I 6 18 20 handbûch 5 hantpûch 11 hantpûch 12 14 hantbuch 13 hantpuech 19 η t Manuale/-lis est liber parvus, qui frequenter habetur in manu. [Vnde] et[iam] a manu dicitur.

12.078 Breuiarium briefer ι 7 io 13 18 brieuer 2 4 12 16 20 brieffer 5 15 prieffer 11 14 brefier 17 priefer 19 η s Breuiarium est liber, in quo legenda et cantanda in diuino officio per circulum anni breuiter sunt signata. Et dicitur [breuiarium] a breuio/-as/-are, quia legenda et cantanda in diuinis officiis sunt in eo breuiata, id est breuiter consignata.

De cimiterio 4 Sequitur65 de vocabulis66 locorum, vbi soient sepeliri corpora humana 10 11 12 IS 16 19 Sequitur de vocabulis locorum, ubi corpora humana soient sepelliri 14 De sepultura 18 12.079 Cimiterium kirchoff 4 14 kilchoff 5 kirchof 7 18 kirchhoff 10 15 16 frithoff 10 kirchhof 11 12 13 20 freithoff 11 c2 19 freythof 12 (17) η s Cimiterium est locus spaciosus muris seu menibus circumcinctus pro sepultura cadauerum humanorum. Et dicitur a cimen 67 , quod est dulce, et sterion, quod est stacio, quia ibi creditur esse dulcís stacio corporum [mortuorum],

12.080 Sepulchrum [sepulcrum 1 7] grab A 51 c, 14 15 18 19 20 grabp 4 (16) η s Sepulchrum (—12.083)

12.081 Bustum grab a 5 7 10 11 12 14 18 grapp 4 edilherren grab 13 (15 16) η s Bustum (—12.083)

64 hantbûch] hanttûch 1 65 sequitur] fehlt 15 16 19 66 vocabulis] nominibus 19 67 cimen 14] crinen 10

173 12.082 Bustum totenbrunststat io 13 17 20 tottenbrunststat 11 12 dotenprantstat c 2 brunststat 19 η s Bustum (—12.086) 12.083 Tbmulus grab A 5 7 c, c 2 is 19 20 grabp 4 m s Tumulus, monumentum 68 , sepulchrum [et] bustum fere idem significant, scilicet locum, in quo sub terra cadauer hominis est sepultum. Sed differunt, quia tumulus dicitur proprie quilibet terre locus modicum eleuatus; et dicitur 69 a verbo tumeo/-es et restringitur pro hominis sepultura 70 , qua eciam terra tumet. Sed monumentum dicitur a moneo/-es/-ere, quia monet et amonet transeúntes, ut mortem memorent et non peccent. Sed sepulchrum dicitur a sepilio/-lis/-ire. Sed bustum dicitur quasi conbustum a conburo/-ris/-ere, vt dictum est prius supra71. 12.084 Monumentum ( = 12.083) η s Monumentum (—12.083) 12.085 Pira furgerúst 1 fúrgerúst 2 totfúrgenrost 4 7 t o t e n f ú r 5 totenfiurb r u n s t 10 totenfewrbrunst 11 12 t o t t e n f û r p r u n s t 14 dotenfurb r u n s t 15 d o t e n f û r b r u n s t 16 t o t e n f u r b r u n s t 17 totenfewrb r u n s t 19 t o t e n f ú r b r u n s t 20 f ρ Pyra (—12.086) 12.086 Rogus b r u n s t f u r 1 b r u n s t f ú r 2 fúrgerúst 4 fúrgerúst 7 totenfiurgerust 10 13 tottenfiurgerust 11 tottenfewrgerist 12 tottenfiurgerûst 14 prantstat der dotten 14 prantstat der doten is 16 totenfúrgerust 17 t o t e n f ú r b r u n s t 18 totenfurgerust 19 totenfúrgeróste 20 m s Rogus/-gi. Nota, quod antiqui olim non solebant mortuorum cadauera sepelire, sed [in] igne conburere seu cremare; et ideo pro cremandis mortuorum cadaueribus lignorum congeriem corrogabant, que, quando nondum fuit accensa, dicebatur rogus quasi corrogus a corrogo/-as/-are, id est congrego/-as/-are. Sed iam ardens et actu cadauer concremans dicebatur pyra/-re 72 a pir Grece, quod est ignis Latine. Sed iam in ciñeres cum 73 cadauere resoluta dicebatur bustum quasi conbustum 74 a conburo/-ris/-rere ; sed quia humana cadauera nunc non 75 cremantur sicut olim sed sepeliuntur, ideo bustum ponitur pro sepulchro. 68 monumentum 14] momentum 10 69 et dicitur 14] fehlt 10 70 pro hominis sepultura 14] per hominis sepulchrum 10 71 supra 14] fehlt 10 72 pyra] + et dicitur 14 73 cum 14] dum 10 74 conbustum] + et dicitur 14 75 nunc non 14] non tunc 10

174 Versus: Est pira congeries lignorum, dum manet ignis Expers; sed rogus (est), dum flammas concipit ardens76. 2 12.087 Feretrum bar a 7 13 15 16 20 bär 4 14 18 baur 10 par 11 12 19 (17) η s Feretrum [uel] libitina est instrumentum, in quo mortuorum cadauera efferuntur. Et dicitur [feretrum] a fero/fers, quia in eo feruntur, id est portantur, cadauera mortuorum; sed libitina dicitur a libet, verbo inpersonali, per antifrasim, id est contrariam exposicionem, quia nemini libet efferri. 12.088 Libitina (=12.087) f p Libitina (—12.087) 12.089 Tumba sarch a 4 7 11 12 grab 5 sarck 10 15 i6 sark 13 18 20 sarckh 14 sarg 17 totersarch 19 f ρ Tumba, vrna [et] sarcofagus idem significant, scilicet vas, quod cum incluso cadauere sepellitur uel cum ipso77 habetur [in] loco sepulchri. Et dicitur tumba quasi tunda a tundo/-dis/-ere; uel dicitur [tumba] quasi tenens vmbram, id est similitudinem defuncti. Sed vrna proprie est vas, quo hauritur aqua de puteo ; eciam accipitur pro vase mensuratorio liquidorum ; eciam transsumitur pro vase defuncti corporis vnde Lucanus78: Celo tegitur, qui non habet vrnam. Et dicitur [vrna] ab vrgeo/-ges/-ere, quia vrget, id est constringit et conprehendit, ea, que continentur in ipsa. Sed sarcofagus dicitur a sarcos, quod est caro, et fagin, quod est comedere, nam in eo carnes cadaueris a vermibus comeduntur. 12.090 Vrna ( = 12.089) f ρ Vrna (—12.089) 12.091

Sarcofagus [sarcofogus

A] ( =

12.090)

m s Sarcofagus (—12.089) 12.092

Sandapila [sandalia

5] edelgrab A edler herren grab 5 edelherren grab C, C2 17 18 20 herren grab 19 f ρ Sandapila, piramis/-idis [et] mausoleum idem significant, scilicet nobilem et preciosam structuram pro recondenda humana cadauera fabricatam. Sed différant, quia sandapila proprie est vas lapideum, quod habetur vice sepulchri; et quandoque ponitur pro feretro, in quo cadauera mortuorum [ad sepulchrum] feruntur [seu] ad sepulturam; vnde Iuuenalis79: Inter carnifices et fabros sandapilarum.

76 Novus GRECISMUS Bl. 74vb 7 9 JUVENAL, Sat.

VII 1,175

77 cum ipso] ipsum 10

78 LUCAN VII,819

175 Et dicitur [sandapila] a sandalum/-li, quod est pannus, quo mortuorum cadauera cooperiuntur. Sed hec piramis/-dis, media correpta, dicitur generaliter figura superficialis uel corporalis incipiens deorsum ab ampio pede et ascendens sub figura rotunda sursum et desinens in conum acutum; et restringitur stricte pro sepulchro taliter80 figurato. Et dicitur [piramis] a pir [Grece], quod est ignis [Latine], quia latam habet basim in acutum ascendit sicut ignis. [Sed] mausoleum dicitur a quodam Greco principe81, pro quo factum fuit preciosum sepulchrum. 12.093 Piramis (=12.092 + edelshaben 4 7) f t Piramis (—12.092) 12.094 Mausoleum ( = 12.092 + edelshaben 4 7) η s Mausoleum (—12.092) 12.095 Epitafium [epitafinum 4 5 7 ] grabsûberschrift 1 grabvberschrift 2 vbergeschrift 4 14 18 20 vbergeschrifft 5 vbrogeschrift 7 vbergeschrift 10 vbergeschrift 11 12 13 17 ubergeschrifft 15 ûbergeschrifft 16 herrengrab 19 η s [Hoc] Epytaphyum est scriptura breuis82 sepulchro alicuius hominis defuncti superscripta83 ad laudes et ad mores84 vite presentís85 breuiter ostendendos. Et dicitur ab epy, quod est supra, et thapos, quod est lapis, quasi superscripcio lapidis. 12.096 Funus lich a 4 5 13 17 20 leich 7 15 16 19 lich aun baur 10 ainr baur 11 12 bar 13 15 16 lich aun bär 18 η t [Hoc] Funus/-eris [et hoc] cadauer[/-ris idem significant, scilicet corpus animalis vita priuatum nullis vsibus applicandum. Sed differunt, quia] funus est omnis mortuus, qui sepelitur; et dicitur a funibus cera circumductis et accensis, qui soient86 ante feretrum portari. [Sed] cadauer est, si sepultum iacet; et dicitur quasi caro data vermibus. Et sic87 funus dicitur in domo, cadauer apud tumulum. Vel dicitur [cadauer] a cado/-is, quia cadit et stare non potest.

80 taliter] tali 10 81 principe 14] principie 10 82 breuis] + a 10 83 superscripta] + quia 10 8 4 mores] modos(?) 1014; vgl. ISIDOR, Et. 1,39,20 8 5 presentís] presenti 10 86 soient 14] solet 10 87 et sic 14] item 10

176 12.097 Cadauer totelip ι totenlich 2 toter lip 4 totenlip 5 totter lib 7 toten lib io 13 18 20 totten leib n 12 dotten leib 14 doten leib 15 16 tótenlib 17 totenleyb 19 n t Cadauer (—12.096)

12.098 Exequie grebdere A 16 grebnüsß 4 begrebd 5 grebdhere 7 begrebtere c, 18 20 begrebtnus 10 12 begúlitwffe 11 begrebnuß 14 begrebt 14 begrepnuß 15 begrept 15 begrebniß i6 begreptnuß 17 begrebnus 19 f ρ Exequie/-arum dicuntur operaciones adhibite circa corpora tumulanda. Et dicuntur [exequie] ab exequor/-eris, quia cari vsque ad sepulturam soient sequi 88 suos et non vitra.

12.099 Inferie totenopfer a deselener 4 7 totenseloppher 10 tottenselophererr 11 12 totenseleopfer 13 totenselopffer 14 dotenselopffer 15 16 totenselopfer 17 18 19 totenselopher 20 f ρ [Hec] Inferie/-arum sunt sacrificia pro inferís, id est89 sepultis sub terra, facta. Et dicitur ab inferus.

12.100 Cantabrida totenliecht 19

88 sequi 14] fehlt 10

89 id est 14] et 10

177

13

Sequitur de artibus et primo de neccessariis ad cibum ι De colonis et pertinenciis eorum 4 De ineptis"f rebus 5 De culturis agrorum 7 Sequitur1 de nominibus cultorum agrorum et eorum, que pertinent ad eos2 c, c2 19 Nomina agrorum 17 De nominibus cultorum agrorum pertinentia 18

13.001 Rusticus bûman ι buman 2 4 7 pur 5 17 gebaur 10 paur 11 12 gebúr 13 baur c2 gebur 18 20 pawr 19 m s Rusticus[/-ci] est nomen condicionis et vituperii et artis. Est enim rusticus aliquis, qui est seruilis condicionis ; item [rusticus] est aliquis grossos et ineptos habens mores; item [rusticus] est operarius, qui in rure moratur et rus colit. Et quandoque ponitur adiective ut rusticus mus; vulgariter gebärscher 10 gebúrscher 11 12 gepúrscher 14 beúryscher 15 beurischer 16. Et dicitur [rusticus] quasi rus colens a nomine rus et a uerbo 3 colo/-is/-ere, quia colit rus. Versus: Rusticus a rure, quoniam rus sit sibi cure 4 . 5

13.002 Agrícola bûman 1 buman 2457 akkerman 10 13 18 ackerman 11 12 c2 17 bauman 14 bawman 15 16 akcherman 19 akerman 20 m ρ Agricoloa/-le dicitur iste, qui agrum colit, id est ipsum ad fructum disponit arando, timando, runcando. Et dicitur agricola quasi agrum colens. [Et alio nomine dicitur] ruricola quasi rus colens. [Et alio nomine] dicitur colonus a colo/-lis/-ere; tamen colonus proprie dicitur advena, qui aliunde veniens agrum locatum sibi colit.

13.003 Ruricola bûman 1 buman 2 akkerman 10 13 18 ackerman 11 12 c217 bauman 14 bawman 15 16 akcherman 19 akerman 20 m ρ Rucricola (—13.002)

1 sequitur] fehlt 10 C2 19 2 eos] culturas agrorum 1112 13 15 16 19 3 uerbo 14] fehlt 10 4 GRECISMUS I X , 165; BRITO 665; CLOSENER/TWINGER RU 56; WALTHER, Proverbia 27015

178 13.004 Enphitheota vngeberhaftes gevildes buman A 13.005

Colonus buman a β akkerman io 13 ackerman il 12 14 17 bauman 14 bawman 15 búman 18 akcherman 19 akerman 20 (15 16) m s C o l o n u s (—13.002)

13.006

Plecta

wid 4 7

13.007 Villicus mair 4 7 mayger 5 Versus: Villicus a uilla, quia res disponit in ilia5. 5 13.008

Villa

dorf 4 1

dorff 5

13.009 Rus6 gäw 4 feld 5 ga& 7 dáw 10 gaw 11 12 gaw 13 gâw 14 baw 15 16 gôw 17 20 gó 18 η t [Hoc] Rus/ruris est terra arabilis et abilis ad colendum; vnde proprie rura/-rum 7 sunt agri inculti, vt silua uel8 pascua; sed est9 ager, qui collitur. Et dicitur rus a ruo/ruis/-uere, [quod] id[em] est [quod] euerto/-tis/-ere, quia per aratrum euertitur in culturam. 13.010

Ager acker

4 11 12

c2 aker

7

17 is

20

akker

10

13 akcher 19

m s [Hic] Ager/agri est spacium terre, quod colitur, vt proférât fructum. Et dicitur ab ago/-gis, quia in eo est crebra accio, [id est10 operacio coloni]. 13.011

Iuger [iugus/-eris 4 7] iuchart

β

c, 17 is

20

morgen

10 11 12

19 8 (c2)

η t [Hoc] Iuger/-ris [vel] iugerum/-ri est spacium terre vno aratro et eiusdem iugis boum arabile11 vna die. Et dicitur [iuger uel iugerum], quia12 iugis boum colitur et aratur. 13.012

Iugerum iuchart Β c,

17

18 20 morgen

10 11 12 19

(14)

η s Iugerum (-»13.011)

IX, 166; BRITO 665; C L O S E N E R / T W I N G E R Vi 46; WALTHER, Proverbia 33368b 6 In 10 wahrscheinlich mit ros verwechselt 7 rura 14] bura 10 8 uel] fehlt 10 9 est] fehlt 10 10 id est 14} et 10 11 arabile 14] arabie 10 12 quia 14] quasi 10 5 GRECISMUS

179

13.013 Lira furch c, c2 D f ρ Lira/-re [uel] sulcus/-[ci] est scissura uel fossura linearis, quam facit aratrum terram vomere 13 diuidendo. Et dicitur [lira] a liras Grece, quod est lira Latine. Sed sulcus dicitur quasi solem capiens ; uel [dicitur sulcus] a suo/-uis/-uere, quia vomere 14 transsuitur 15 , uel quia quasi suendo fiunt sulci. Versus: Pollice tango liram, facio cum vomere 16 liram 17 . 19

13.014 Sulcus furch c, c2 D m s Sulcus (—13.013) 13.015

Mansus hûb 4 5 7 io

12

c, 18 20 heb

11

hub 13 höb 17 hueb 19

m s [Hic] Mansus[/-si] est possessio multorum agrorum eidem patri familias pertinencium. 13.016

Stoposa schupos

13.017

Fundus ligendaigen 4 11 12 14 18 ligentaigen7 ligend aygen 10 grunt 13 ligend eigin 15 ligend eygen 16 boden 17 20 ligund aygen

4 7

19

m s Fundus[/-di] duo significat: vno modo est infima pars vasis rem liquidam continentis, vulgariter grund uel boden 1011 grund vel poden 12 grund uel bodem 14 grunt uel boden is 16, sicut dicimus in fundo maris uel in fundo cyphi. Et dicitur [fundus] a fundo/-dis/-ere, quia fundit rem liquidam. 2° modo [fundus] est ager, de quo sumitur fructus, uel area, super quam edificium construitur; sicut dicimus: Que alieno fundo superedificata fuerint 18 , cedunt fundo. Et illa significado videtur esse tracta per methaforam a prima; uel dicitur fundus 2a significacione a fundo/-dis/-ere, quia effundit, id est emittit, opes uel diuicias.

13.018 Frodum lehengût s 13.019

Predium ligend aigen 4 10 11 12 13 14 18 aigen s ligent aigen 7 ligend eigin 15 ligend eygen 16 ligent eygen 17 ligúnd aygen 19 ligen aigen 20 η s Predium est possessio sita ante edem uel iuxta edem, id est domum; uel predium est ager uel spacium terre alicui patri familias pertinens

13 vomere] fomere 10 14 vomere] fomere 10 15 transsuitur] suitur 10; vgl. s. v. 1 6 vomere] fomere 18 1 7 GRECISMUS X,148; NOVUS GRECISra MUS Bl. 33 ; BRITO 392; CLOSENER/TWINGER Li 120; vgl. auch 35.018 (Lira) 18 fuerint 14] fucerat 10 CATHOLICON

180 i u r e p r o p r i e t a r i o et n o n i u r e feodali 1 9 . Et d i c i t u r [ p r e d i u m ] q u a s i p r e u i d i u m , q u i a p r e aliis v i d e t u r , c o l i t u r et a m a t u r ; uel d i c i t u r pred i u m q u a s i p r e aliis possessionibus d i t a n s d o m i n u m s u u m . 13.020

Palus moß

4 15 16 20

mos

5 7 C, 14 17 18 19 pfÚCZ 5 p f û l 5 p f i c z 7 20

p f ú c z 18 l a k c h e n 19 f t [Hec] P a l u s / - d i s est locus a q u o s u s , cui m u l t u m est d e t e r r a a d m i x t u m . Et d i c i t u r a pale, q u o d n o t â t d e a m p a b u l i u e l pascue. Et p o n i t u r palus 2 0 p r o ipso p a b u l o uel pascua, q u i a p a l u s n u t r i t p a l e a m 2 1 , id est p a b u l a 2 2 i u m e n t o r u m scilicet g r a m i n a ; in locis e n i m p a l u d i n o s i s hab u n d a n t g r a m i n a , q u e s u n t p a b u l a et p a s c u a b r u t o r u m a n i m a l i u m .

13.021 Limus laim 4 5 10 11 12 13 14 17 20 leym 15 16 kot 19 m s L i m u s [ / - m i ] est t e r r a h ú m i d a et cenosa, sicut est in f u n d o aque. Et d i c i t u r [limus] q u a s i l e m u s a leuis, q u i a leuis est et mollis.

13.022 Lutum har 10 hör 11 17 18 chot 11 12 harb 12 hór 13 horb 14 kot 14 19 kat 15 16 20 η s L u t u m [uel] c e n u m est t u r b u l e n t a t e r r a ex c o n f u s i o n e t e r r e et a q u e p r o f u n d a 2 3 . Et d i c i t u r l u t u m a l u o / - u i s / - u e r e , p r o u t est i d e m q u o d d e t u r p o / - a s / - a r e , q u i a l u t u m d e t u r p a t ; uel d i c i t u r [lutum] q u a s i lot u m p e r a n t i f r a s i m , q u i a m i n i m e l o t u m est. Sed c e n u m d i c i t u r a c e n o / - a s / - a r e p e r a n t i f r a s i m , q u i a m i n i m e c e n a t u r ; uel d i c i t u r [cen u m ] a c e n o n G r e c e , q u o d est l u t u m Latine. Versus: Sus g a u d e t ceno p l u s q u a m in f o n t e sereno 2 4 . c2

13.023 Cenum ( = 13.022) η s C e n u m (-»13.022)

13.024 Inquilinus

husman a

4

13.025 Argilla lát 4 7 laim 5 lett 10 11 12 16 18 20 látt 14 15 let 17 letten 19 (13) f ρ Argilla, g l a r e a [et] glis/[glis]sis est t e r r a t e n a x et viscosa. Et d i c i t u r argilla a b Argis, id est Grecis 2 5 , a p u d q u o s p r i m o ex ea f a c t a s u n t vasa fictilia. Sed g l a r e a dicitur q u a s i clarea p e r a n t i f r a s i m , q u i a m i n i m e claret et clara est, sed t ú r b i d a 2 6 et i n m u n d a .

19 feodali] v e o d a l i 10 20 palus] pale 10 21 p a l e a m ] p a l e n 10 22 p a b u l a 14] p a b u b u l a 10 23 p r o f u n d a ] c o n f u s a 10; vgl. CATHOLICON S. V. c e n u m 24 Vgl. CLOSENER/TWINGER SU 114; WALTHER, Proverbia 30909 2 5 G r e c i s 14] gregis 10 26 t ú r b i d a 14] t u r b a d a 10

181 Sed glis dicitur a gIisco/-scis/-scere, prout idem est quod cupio/-is, quia cupide et tenaciter sibimet coheret. 13.026

Glarea lát 4 7 lett c, 18 2 0 látt 14 let 17 (13 15 16) f p Glarea (—13.025)

13.027 Glis laim 5 lát 7 lett c, 18 20 látt 14 let 17 letten 19 (15 i6) m t Glis (—13.025) Versus: Glis animai, glis terra tenax, glis lappa vocatur27. 5 13.028

Letamen mist 4 7 mergel c, 14 19 murtel 17 merkel 18 magel 2 0 η t Letamen[/-nis] est terra pigwis, que in agris spargitur ad inpigwandum. Et dicitur a letus/-[t]a/-[t]um, quia letas, id est pigwes, facit segetes28.

13.029

Fimus mist

4 7

c, c 2

D

m s [Hic] Fimus[/-mi] est multitudo straminum et palearum cum stercoribus animalium putrefacta. Et dicitur fimus a fio/fis et mus, quod est terra, quia fimus fit mus, id est terra. 13.030 Stercus mist c, c 2 D η t [Hoc] Stercus/-oris est quecumque sordida putredo, que in agris sternitur ad inpingwandum. Et dicitur stercus a sterno/-nis/-ere, quia sternitur super agros; uel dicitur [stercus] quasi extergus ab extergo/-gis/-gere, quia extergitur, id est tergendo eicitur. 13.031

Gleba [theba 11

12]

scholl 10

11

13 c 2 17 18 2 0 schall

12

chúoll 19

f ρ Gleba[/-be] est porcio terre cum gramine avulsa. Et dicitur [gleba] quasi globa a globus, quia est quasi globus. De pastoribus et agris et aliis pascuis et pertinentibus ad culturam 4 De agro et pascuis 7 Sequitur29 de nominibus rusticorum et instrumentorum 30 et rerum31 et vasorum rusticalium plurimorum 32 10 11 12 c 2 19 De rustico et eius vtensilibus 17 De rusticis et rebus et vasis et instrumentis eorundem 18

27

GRECISMUS

SENER/TWINGER

X, 168; Gl 24;

Novus

Bl. 36vb; BRITO 52 u. 508; C L O Proverbia 10309a (Anm.), Initia 7217; vgl. auch

GRECISMUS

WALTHER,

45.112 (Glis) 28 segetes 14] sagetes 10 29 sequitur] fehlt 10 30 instrumentorum] + eorum 19 31 et rerum] fehlt 11 12 19 32 plurimorum] fehlt 14

182 13.032

Pastor hirt a 4 7 io 13 c 2 17 18 húrt 5 swinhirt 7 herter il 12 19 hirte 20

m t Pastor/-oris est, qui gerit curam brutorum animalium, ne ledantur in pascuis uel rapiantur a feris. Et dicitur a pasco/-scis/-scere. 13.033 Bubulcus rinderhirt a ohsenhirt 4 7 húrt 5 ochsenhirt 10 12 D ochsenherter 11 ossenhirt 13 ochssenhirt 14 16 ochßenhirt 15 chúehirt 19 m s Bubulcus (—13.032) 13.034

Opilio schaffhirt 1 13 15 16 17 19 scháfhirt 2 7 18 schoffhirt 4 scháffhirt5 scháfhirt 10 schaffherter 11 schaffhirtt 12 scháffhirt 14 scháfhirt 20 m t Opilio/-onis [est pastor ouium]. Et dicitur [opilio] qausi ouilio a nomine ouis.

13.035 Mandrica schoffhirt 4 scháffhirt 5 scháfhirt 7 13.036 Enoycus [ennoycus 1 emoycus 2 eunoycus 20] geishirt a 15 gaißhirt 4 14 17 18 gaishirt 7 10 13 19 20 gaisherter 11 gayshirtt 12 geißhirte 16 m s Enoycus[/-ci] est pastor caprarum ; et dicitur ab enos, quod est capra, et ycos, id est33 custos, [quasi custos caprarum]. 13.037 Subulcus swinhirt a 13 18 20 scháffhirt 5 schwinhirt 10 sweinherter 11 sweinhirtt 12 sweinhirt 14 19 schweinhirt is 16 ochsenhirt 17 m s SubulcusAci est pastor suum, id est porcorum; et dicitur a sus et ycos, id est34 custos, quasi custos suum, et est ethymologia et non conposicio. 13.038

Mulio multriberA mulhirt 4 5 1 0 12 17 18 20 mûlhirt7 m a u l h e r t e r i i maulhirt 12 14 19 (15 16) m t Mulio/-onis est pastor mulorum. [Vnde] dicitur [eciam] a nomine mulus.

3 3 id est 14] fehlt

10

3 4 id est 14] fehlt

10

183 13.039 Agaso eseltriber a 5 eselhirt 4 7 14 17 18 19 esselhirt io eselherter il 12 essellhirt 13 (i5 16) m t . Agazo/-onis, media producta, est pastor asinorum. Et dicitur [agazo] quasi agens azinös. 13.040 Mango roßhirt 19 13.041 Pedus [pedum c, c 2 D] hirtenstab A 5 7 io 12 13 15 16 18 19 20 hirtenstapp 4 herterstab 11 hirttenstab 14 η s Pedum[/-di] est baculus pastoris35, cui fessus innititur et, ne aliquid noceat peccoribus, speculatur 36 . Et dicitur a pes, quia sustentât pastorelli tanquam tercius pes vel quia cum eo [pastor] coercet pedes animalium. Versus : Inmittendo pedo, turpi cum podice pedo37. 1 13.042 Stimulus gart 4 c, 14 gert 7 15 16 gartysen 10 11 13 14 17 20 garteysen 12 gerteysen is 16 gartynsen 18 (19) m s Stimulus[/-li] proprie est aculeus ferreus, quo rusticorum baculus prearmatur ad inpellendum iumenta. Et dicitur [stimulus] quasi stigulus a stiga/-ge, quod idem est quod stimulus. Et ponitur pro toto báculo cum aculeo prearmato. D e lacte et inde venientibus 4 13.043 Lac milch A Β IO 11 13 15 16 D millich 12 milich 14 η t [Hoc] Lac[/-tis] est liquor albus ab uberibus animalium expressus. Et dicitur [lac] quasi leuc a leucos Grece, quod est album Latine. 13.044 Colustrum bienst a priester 4 7 10 12 13 18 20 priest 11 piest 14 19 pfaff 17 (15 16) η s Colustrum[/-stri] est lac, quod post partum statim mulgetur. Et [sciendum, quod] colustrum et mulsum eciam quandoque ponuntur pro humore lactis tenui extracta substancia corpulenta. Et dicitur colustrum a colo/-as/-are, quod proprie significai liquorem, ut quod grossum est supersit, per uasa effundere, vulgariter außseihen 14 15 ausseyhen 16; inde colustrum, quia colatur, id est effunditur. Sed mulsum dicitur a mulgeo/-ges/-ere, quia mulgetur, id est ab uberibus animalium originaliter extrahitur. Vnde Nouus Grecismus

35 pastoris] pastorum 10 36 speculatur 14] speculator 10 37 Novus Bl. 33vb; CLOSENER/TWINGER Pe 46

GRECISMUS

184 Versus: Est mulsum seu colustrum lactis liquor ille, Qui de caséis38, dum fiunt, stillatur abvnde 39 . c, c 2 13.045

Coagulum r e n n a ι k e s l u p p ι r e n n β 11 12 14 r e n n i n 10 r e n n e 13 17 18 20 r e n y n 15 16 r á m 19 lab 20 η s Coagulum[/-li] est lac in uentriculis fetuum nouellorum, antequam cibum sumpserint, bene digestum, habens virtutem materialem substanciam lactis aliqualiter ingrossandi. Et dicitur a verbo cogo/-gis/gere, prout idem est quod congrego[/-as], quia partes materiales lactis congregai et ingrossai.

13.046 M u l s u m bienst 1 m o l k e n 4 7 priester 10 12 13 18 20 priest 11 piest 14 19 pfaff 17 (5 15 16) η s Mulsum (—13.044) 13.047 η s C o a g u l a t u m [ + sicut lac 15 16] gerent 15 g e r e n n t 16 13.048

Crema milchrom

13.049

Serum keswasser a káswasser 4 5 14 keswazzer 7 zygriwasser 10 zigerwasser 11 12 13 14 20 kaeswasser 11 kaesswasser 12 keßwasser 15 16 ziger 17 zigeruaß 18 cháswasser 19 m ö l k e 20 η s Serum/[se]ri est humidum aquosum lactis, quod defluii de recenti cáseo, dum conprimitur. Et dicitur a sero/-ris, quia seritur, id est40 exseritur et emittitur de caseo41.

4

m i l c h r á m 19

Versus: Poto serum, sero 42 semen, sero tempore sero43. a 4 7 13.050

Seracium [serocium c, c 2 D] ziger A Β C, C 2 IS 19 20 η s Serocium[/-cii, pro quo] aliqui dicunt seracium, est substancia grossa lactis cibalis fragilior et minus vnctuosa quam caseus, non virtute coaguli sed accetosi humoris ab aquoso húmido segregata. Et dicitur a serum, quia remanet post segregacionem seri.

13.051 Caseus kese 1 kess 2 k e ß e 4 kás s 10 14 is 20 kes 7 kás 11 13 k a e ß 12 k ä ß 15 k e ß 16 17 chas 19 m s Caseus[/-ei et] formadium [idem] sunt, [scilicet] substancia grossa cibalis ex lacte per opperacionem coaguli segregata. Et dicitur caseus quasi carens sero, et est ethymologia et non conposicio. Sed dicitur formadium a forma, quia forma 44 vasis, cui inprimitur, conformatur 45 et in superficie configurato.

caséis] casiolis 10 3 9 Novus GRECISMUS (clm 14254) Bl. 142"; CLOSENER/TWINGER Ma 21 40 id est 14] edet 10 41 de caseo 14] fehlt 10 42 sero] stire 4 vb 4 3 Novus GRECISMUS Bl. 33 ; CLOSENER/TWINGER Se 193; WALTHER, Proverbia 22106 44 forma] forme 10 45 conformatur] confirmatur 10 38

185 Versus: Caseus et panis sunt optima fercula sanis, Sed Christi panis non est sanus nec sanis. Casius est carus, dixit quidam sueuus auarus, Non inscidetur, nisi festa dies celebretur46. 5 13.052

Formadium kese

13.053

Putirum [butirum

kess 2 keße 4 kâs s 10 14 is 20 kes 7 kás 11 13 kaeß 12 käß 15 keß 16 17 chas 19 η s Formadium (—13.051) 1

anke A butterschmaltz 4 anck 5 17 puterschmalcz 7 butter 10 c 2 20 putter 11 19 putern 12 ank 13 18 20 schmalcz 20 Β C, C2 D]

η s [Hoc] Butirum[/-ri], media producta, est substancia vnctuosa lacti decocto et concusso supernatans et congregabilis in vnam massam. Et dicitur [butirum] a boue, quia fit de lacté bouis. 13.054 Sagimen schmalcz 5 13.055

Sinum sleichkûbel

1 fleischkúbel 2 schlegkúbel 4 rûrmilch 4 blozfasß 5 kásgers slegkúbel7 káskar 10 12 18 20 millichkar 10 12 k ä ß k a r n m i l c h k a r i i kaskár 13 milichkar 14 keßkar 15 16 17 cháschar 19

η s [Hoc] Sinum[/-ni] est vas, in quo conprimitur caseus, ut liquor aquosus exprimatur; uel [sinum] est vas rusticum, in quo lac seruatur vulgariter millichkar 10 12 milchkar 11. Et dicitur [sinum] a sinus/nus/-[n]ui quia47 sinnosum, id est concavum et capax, existit. Versus: Implet mamma sinum impletque coagula sinum48. Β 13.056

Multra melchtra a melkkúbel

4 20 melkúbel 7 13 mâlckkûbel 10 melckkúbel 11 12 gelt 11 12 c 2 málkkúbel 14 melckgelt 15 melckgelte 16 melkubel 17 milchchúbel 19

f ρ Multra[/-tre] est vas rusticum, in quo lac mulgetur; [et alio nomine dicitur] multrum; [et eciam] multrale [dicitur alio nomine]. Et [omnia] dicuntur a [verbo] mulgeo/-ges/-ere. 13.057 M u l t r u m mâlckkûbel 10 melckkúbel 11 12 gelt 11 12 14 15 mâlckûbel 14 melckgelt 15 melckgelte 16 milchkúbel 19 melckúbel 20 η s Multrum (—13.056)

4 6 WALTHER,

14] et 10

Proverbia 2433; Vers 3-4: vgl. CLOSENER/TWINGER Ca 340 Al quia 2,112; BRITO 728; CLOSENER/IWINGER Si 126

4 8 SERLO

186 13.058 Multrale melchkúbel mâlckkûbel io melckkúbel 11 ΐ2 gelt 11 12 14 15 mâlkkûbel 14 melckgelt is melckgelte ΐ6 melkúbel is milchkúbel 19 melkkúbel 20 η t Multrale (—13.056)

13.059 Balbucum ruermilich 19 13.060 Pastor (c2) m t Pastor, [ut dictum est], est nomen generale ad quemlibet, qui curam gerit brutorum animalium, [ne ledantur in pascuis uel rapiantur a feris. Sed] bubulcus/-ci est pastor boum. Et dicitur [bubulcus] a bus, quod est bos, et icos, id est 49 custos [quasi habens custodiam boum].

De aratro 4 De instrumentis rusticalibus 5 13.061 Aratrum pflüg a β io il 12 15 i6 17 is pflug 13 phlûg 14 20 pflueg 19 η s Aratrum[/-tri] est instrumentum, quo rus aratur et in sulcos scinditur. Et dicitur 50 ab aro/-as/-are, quia cum eo aramus.

13.062 Aenia pflüg 4 gart 7 gartysen 7 13.063 Stiua geitz 1 15 16 geiza 2 gaicz 5 c, 14 17 18 20 pflüg 7 riester 19 20 f ρ Stiua/-ue [uel hec] buris/-ris est pars aratri postrema in duo retinacula uel duo cornua lignea inbifurcata. Et dicitur stiua quasi staua a sto/stas/-are, quia stat erecta; sed buris dicitur a bus, quod est bos, quia cum tali instrumento laborant boues.

13.064 Buris geitz 1 15 16 geiza 2 gaitz 4 14 gaicz 5 7 c, 17 18 20 riester 19 20 f t Buris (—13.063)

13.065 Themo51 dichsel 1 diechsel 2 túshel 4 tusell 5 deysel 7 tichsel 10 deichsel 11 12 zieter 11 12 tihssel 13 deichssel 14 tiusel is m t Themo/-onis est pars aratri uel currus anterior, [cui iumenta laborancia alligantur. Et dicitur themo quasi thelo,] vt predictum est.

49 id est 14] fehlt 10

50 dicitur 14] fehlt 10

51 In 5 irrtümlich : themotum sell

187 13.066 Vomer wegisen i wegensa 2 wagenbòm4 wagensechs wegenban7 wages 10 wagz li wageysen 12 15 16 wagens 13 18 wàgysen 14 wags 17 schar 19 wagensan 20 m t [Hic] Vomer/-eris est ferreum instrumentum in anteriori parte rotundum et acutum et in posteriori parte latum, quod52 terram dentali scissam euomit53 et leuat in sulcum. Et dicitur a uomo/-mis/-ere, quia vomit, id est scindit et eruit, terram. 13.067 Dentile [dentale c, c 2 D] sech A Β C, C2 D η t Dentale/-lis est ferreum instrumentum longum ipsius aratri deorsum pendens et terram scindens. Et dicitur a dens, quia scindit ad modum dentis. 13.068 Traha egd 1101113 egda 2 egt 517 18 eggt 7 eg 12 1516 egtt 14 egg 19 ege 20 f ρ Traha/-he est instrumentum ligneum latum dentibus ligneis subtus et in fine spinis armatum, quibus continuât globos agrorum. Et dicitur a traho/trahis/-ere. 13.069

Falx sichel 1 Β C, C 2 D sichla 2 seges 10 11 c2 segis 12 rebenmesser c2 f t [Hec] Falx/-cis est instrumentum ferreum et advncum54 aptum vineis, segetibus et pratis; vnde55 Versus: Falce puto vineam, meto sata, tondeo56 prata57. c, c2 Et dicitur [falx] quasi filx a nomine filix/-cis, quia primo solebant homines filicem58 precidere cum falce.

13.070 Falx segensa A 13.071 Falx rebmesser A Versus: Falx viñeta putat, metit agros prataque tondet59. Α Β 13.072

Filex (15 1 6 ) m t Filex dicitur herba de cuius cineribus fiunt vitra.

52 quod] ut 10 53 euomit] euomat 10 54 advncum 14] advnctum 10 55 vnde 14] fehlt 10 5 6 tondeo] tendeo 10 5 7 Vgl. CLOSENER/TWINGER Fa 49 5 8 filicem 14] silicem 10 5 9 Vgl. GRECISMUS X,229; N O V U S GRECISMUS Bl. 36vb; BRITO 259; CLOSENER/TWINGER Fa

49

188 13.073

Falcastrum

g e r t e r ι s io i s g e r t e l 2 8 20 s e g e n t z 4 g o r t e r 11 12 g i r t e r

13 s c h n a i t y s e n 14 s c h n a i t m e s s e r 14 g e r t t e r 14 s c h n e i t e y s e n 15 16 s c h n e i t m e s s e r 15 s c h n e i d m e s s e r 16 g e r t y s e n 17 s e g e n s 19 20

η s Falcastrum [et] virgarium est instrumentum ferreum pro resecandis seu amputandis arborum virgultis uel 60 aruorum vepribus ordinatum. Et dicitur [falcastrum] a nomine falx; sed virgarium a nomine virga. 13.074

Runcastrum

13.075

Virgarium

gertel 4 7 wid 4

g e r t e r 1 5 10 18 g e r t e l 2 4 7

w i d 4 g o r t e r 11 12 g i r t e r 13

s c h n a i t m e s s e r 14 s c h n a i t y s e n 14 g e r t t e r 14 s c h n e i t e y s e n s c h n e i t m e s s e r 15 s c h n e i d m e s s e r 16 i e t e y s e n 19

1516

pflantzeysen

19 η s V i r g a r i u m (—13.073)

13.076

η t Falcarium

s c h n a i t y s e n 14 s c h n a i t m e s s e r 14 g e r t t e r 14

schneit-

e y s e 15 s c h n e i t m e s s e r 15 s c h n e i d m e s s e r 16 13.077

Fossorium

schuuel a

s c h u f e l β 20 b i c k e l 4 s c h o r r 10 14 g r a b c , 14

s c h a r 11 12 s c h o r 13 15 16 18 g r a b e 13 g r a b s c h u f e l 17

gráb-

s c h u f e l 18 s c h a r r 19 g r a b e s c h i t 20

η s Fossorium potest dici quodlibet instrumentum, quo terra foditur. Et dicitur a fodo/-dis/-ere. 13.078

Pala

schufel 4 7 bickel 4

13.079

Rastrum

h ö w e a h o w e 4 h o w 5 13 18 h á w e 7 h a w 10 11 12 h o w 13 18

r e c h h 14 g r a b 14 r e c h 15 16 19 h a u u 17 h ô w 20

η s [Hoc] Rastrum[/-stri in singulari, sed in plurali hii rastri uel hec rastra/-orum,] 61 in conmuni vsu [loquendi] accipitur pro instrumento ferreo et lato, quo terra foditur. Et dicitur [rastrum] quasi radistrum a rado/-dis/-ere, quia radit terram. Versus: Sic rastrum rastes, porrum facit tibi porros. 5

60 uel 14] fehlt 10 61 rastra] + Et in singulari est neutri generis et in plurali masculini uel neutri generis. Vt rastri/-orum uel rastra/-orum. 14

189 13.080 L i g o h ó w e a h o w e 4 h o w 5 i3 18 h á w e 7 haw ίο 11 ΐ2 c 2 1 9 h a u u η h ô w 20 m t [Hic] Ligo/-onis [secundum aliquos] idem est quod rastrum ; [sed alii dicunt, quod ligo] sit idem quod dentale. Et dicitur ligo quasi lego a verbo leuo/-as/-are, quia leuat terram. 13.081

H o r r e u m schüre i schúra 2 stadel 4 7 12 c 2 20 schúre 4 7 schúr 5 11 13 18 20 schiûr 10 schawr 12 schür 14 scheuer 15 scheuwer 16 schuwer 16 η s Horreum[/-ei] est domus solis parietibus extremis ambita ad cönseruandum messium fruges apta. Et dicitur ab horreo/-es/-ere propter aristas et calamos horrentes; uel [horreum] quasi ordeum, quia ibi ordium conseruatur.

13.082

Strigillum rech 4 7

13.083 Area tenne a 4 7 t e n n 5 11 12 13 14 16 17 18 20 t h e n n 10 hofstat 10 11 19 hoffstat 12 c 2 ten 15 f ρ Area[/-e] duo significat: vno modo est latitudo terre solide et condensate, super quam legumina 62 , frumenta et messes tritulantur. Et dicitur ab areo/-es/-ere, quia arida, id est 63 sicca, debet 64 esse. [Et vulgariter dicitur tenn 10. 2° modo dicitur spacium terre, cui superedifficatur domus; vulgariter hoffstat 10 14 15 hofstat 11 12 tenn 11 12.

13.084 Sarculum h ô w 4 13.085 THbula phlegel 1 7 10 14 20 pflegel 2 4 5 11 12 13 15 16 18 drischel 12 flegel 17 19 f ρ Tribula/-[le] est instrumentum rusticum tritulatorium ad extrudendum grana de paleis deputatum. Et dicitur tribuía quasi teribula a tero/-ris/-rere, quia terit frumenta. Et [eciam] inuenitur hoc tribulum/-li pro eodem 65 . 13.086

Tribulum phlegel 10 14 pflegel 11 15 16 drischel 12 flegel 19 η s Tribulum (—13.085)

62 legumina 14] ligamina 10 65 eodem 14] edem 10

63 id est 14] et 10

64 debet 14] debent 10

190

13.087 Furca gabel Β c, c 2 17 is 20 gapel 19 fp

Furca[/furce] duo significai: vno modo est instrumentum rusticorum bicorne, cum quo mouentur frumenta in area. Et sic66 dicitur [furca] quasi frumenta capiens; uel67 mouens a nomine frumentum et a verbo cilleo/-es/-ere, quod idem est quod 68 moueo/-es, quia cum ea frumenta mouentur et capiuntur; uel furca conponitur a fero et caput, et dicitur furca quasi caput ferens, quia antiqui solebant deffere capita occisorum in ea. 2° modo furca est genus tormenti, quod minus habet pene quam crux, quia statim strangulat et occidet seu interficit 69 ; [et dicitur] vulgariter galg 10 11 12 c2. Et sic dicitur furca quasi fures capiens; uel dicitur [furca] quasi furcilla a nomine fur et a verbo cilleo/-es/-ere, quia ibi fures cillentur, id est70 mouentur.

13.088 Bidens gaberl 4 7 13.089 Restis wid 4 7 13.090 Plecta wid 4 7 13.091 Ventilabrum werfschufel 10 13 18 werffschufel 11 werffschauffel 12 C2 w i n t s c h a u f f e l 14 16 w i n d s c h a u f f e l 15 w e r f f s c h u f f e l 17 w i n t s c h a u f e l 19 w e r f s c h u f f e l 20 η s Ventilabrum plura significat: vno modo est lignum concauatum, quo palee ventillantur in aere 71 ; et sic accipitur hic. Alio modo est vas vimineum ad purgandum triticum de paleis ordinatum, quod alio nomine dicitur vannus. Et dicitur [ventilabrum] a ventilo/-as/-are, quia cum ventilabro palee ventilantur de tritico. 13.092 Seps [sepes 1 18] z u n A 5 17 18 20 z ä u n 10 z c a u n 11 czaun 12 z ä n 14 z a u n 15 16 z a w n 19 m t [Hic] Seps/-pis est contextura virgarum in modum parietis circumdans et custodiens res inclusas et defendens segetes et alia. Et dicitur a sepio/-is/-ire, quod significat quicquid 72 cum virgis circumtexere.

66 sie 14] fehlt 10 67 uel 14] fehlt 10 68 quod idem est quod 14] quod est 10 6 9 interficit 14] interfecit 10 7 0 id est 14] et 10 7 1 aere] area 10; vgl. VARRÒ, De lingua Latina VJ38 72 quicquid 14] aliquid 10

191 Sepes dans sepis... ι 13.093

Larua geschû 7 3 1 geschúwe

2 geschûch4 7 i 3 geschúch s is schiuch io 14 schiem io 15 16 scheuch il schor il schûch 12 schem 12 14 schîm 13 gescuch 17 schawch 19 geschû 20

f ρ Larua[/-ue] est simulacrum concavum et horribile siue ymago concaua et horribilis hominis 74 uel alterius animalis ad terrendum pueros deputatum; et quandoque erigitur in segetibus ad terrendum volucres et feras fugandum. 13.094 Cutius geschúch s Versus: Cutius in canapo prohibet canapum canapeo75. 5 13.095 Sarculum getisen a geschúch 4 7 ietysen 4 13 14 17 jettysen 10 grebel 10 19 jeteysen 11 12 19 rûtysen 14 reyteyssen 15 reyteysen 16 ietynsen 18 retysen 20 η s Sarculum[/-li uel] sarpa[/-pe] est instrumentum rescindendi superfluitates arborum uel exstirpandi herbas nociuas a agris. Et ambo dicuntur a verbo sario/-is/-ire, quod significat recidere ab arboribus uel euellere ab agris uel ortis illud, quod est invtile et nocivum.

13.096 Sarpa [saupa 4 7] getisen a deckisen 4 ietysen 5 13 14 17 dekysen 7 fp

jettysen 10 grebel 10 19 jeteysen 11 12 19 ietysen 1314 rûtysen 14 reyteyssen 15 reyteysen 16 ietynsen 18 retysen 20 Sarpa (->13.095)

Versus: Sarcula cum sarpa sariunt sarpuntque nocentes Herbas ex (h)ortis uel uepres officientes 76 . A De molendino et pertinentibus 4 De molitoribus 5 De preparantibus nutrimentum 7 Sequitur 77 de vocabulis 78 molitorum et instrumentis eorum 7 9 c, c 2 19 De mollitore 17 De mollitoribus et instrumentis eorum 18

geschû] geschü WACKERNAGEL 22 7 4 hominis 14] fehlt 10 7 5 CLOCa 150/153; WALTHER, Proverbia 2303, 4799 7 6 Novus GRECISMUS Bl. 76vb; CLOSENER/TWINGER Sa 158 7 7 sequitur] fehlt 15 16 19 7 8 vocabulis] nominibus 11 12 13 C2 19 79 eorum] eorundem 11 12 19 + et aliorum pertinentium molitores 13

73

SENER/TWINGER

192 13.097 Molitor m u l l e r ι 13 m ú l l e r 2 5 11 14 17 18 20 m ú l n e r 4 12 19 m û l l e r 7 10 (15 16) m t Molitor, multor [uel] molendinator dicitur iste, qui habet artem molendi, id est frumentum in minutissimas partes, id est farinam, conterendi. Et dicitur molitor et multor a molo/-lis/-ere, quod habet molui in preterito et molitum uel multum in supino; sed molendinator dicitur a nomine molendinum. Est [autem] molendinum domus uel pars domus deputata ad conterendum grana farris in farinam. Et [similiter] dicitur a molo/-lis/ere. Sed mola[/-le] est instrumentum, quo aliquid redigitur in farinam. Et inde dicitur mola asinaria 80 , que per asinos circumvoluitur uel que tarda est ad modum asini.

13.098 Multor ( = 13.097) m t Multor (—13.097) 13.099 M o l e n d i n a t o r m ú l n e r 4 12 19 m ú l l e r 5 11 14 17 18 20 m û l l e r 7 10 m u l l e r 13 (15 16) m t Molendinator (—13.097) 13.100

Molendinum m u l i

1 13 m ú l i 2 4 5 17 18 m ú l 7 m û l i n 10 I4 m ú l l 11 m ú l 12 15 16 19 múllin 20

η s Molendinum (—13.097) 13.101

M o l a (=13.100 -

13)

f ρ Mola (—13.097) 13.102 f ρ M o l a asinaria eselmúl c 2 (—13.097) 13.103 Molaris múlstain 4 11 12 14 D múlistain 5 m û l s t a i n 7 10 mulstain 13 múlstein 15 mûlstein 16 m t [Hic] Molaris/-ris est lapis magnus et rotundus deputatus ad molendum 81 triticum in farinam; [molaris] eciam dicitur dens maxillaris grossus et obtusus, quo cibum molimus et conminuimus.

80 mola asinaria 14] molasinaria 10 + Est 14

81 molendum] molendinum 10

193 13.104 T a r a t a n t e r a redstab 4 7 ίο 11 12 c 2 17 is 19 schútelsteck 5 redstain 13 rebstab 20 f ρ Taratantera est baculus in molendino mouens triticum ad molarem. Et est [taratantera] nomen indeclinabile fictum a sono rei, quam significat. 13.105 F a r i n a m e i C, c 2 D f p Farina[/-ne] est multitudo athomalium corporum ex conminucione82 ipsius frumenti collecta. Et dicitur a farre, quia colligitur a farre contrito. 13.106 Capisterium mûlta 8 3 a m û l t e r 4 m û l t 7 (5) 13.107

F u r f u r cly 10 grust 10 chleyb 11 19 grúsch 11 12 14 kleib 12 14 kley 15 16 grúst 15 grûst 16 cly 17 grusch 17 klig 20 gerúsche 20 m t [Hic] Furfur[/-vris] est grossicies ex farina purgata relicta. Et dicitur [furfur] a farre uel farina, quia purgamentum est farris uel farine; vel dicitur [furfur] a furando 84 , quia ab eo minucior farina subtrahitur et furatur; uel dicitur [furfur] a furnus/-na/-[n]um, quia obscurum est. Et est masculini generis et non neutri generis, sicut voluerunt quidam, contra quos scriptus est Versus: Furfura, qui dixit, semper de furfure vixit85. c, c 2 Et [a furfur] dicitur hec furfur/-vris: quedam auis, que dicitur sic, quia non pascitur nisi furfure; et [hec eadem dicitur] furfurio/-onis vulgariter. D e n o m i n i b u s f r u m e n t o r u m et l e g u m i n u m 4 D e crescentia f r u m e n t o r u m 5 D e hiis l e g u m i n i b u s agri 7 Terre nascencia 17

13.108 Far k o r n 1 2 4 7 waisß 5 20 waiz 10 13 19 wais 11 vaist 12 w a i ß 14 18 weicz 15 weytz 16 wais 17 η t [Hoc] Far/farris generaliter dicitur omne semen, quod in arista nascitur et integrum non sumitur in cibum, sed in farinam redactum; specialiter tamen propter excellenciam accipitur pro quadam determinata specie annone. Et dicitur far a frangendo, quia frangitur, id est86 mollitur, in farinam uel quia olim farra frangebantur in pila, antequam vsus molarum esset. conminucione] conminuto 10 8 3 mûlta] mûltra WACKERNAGEL 22 8 4 furando 14] furfurando 10 8 5 CLOSENER/TXVINGER FU 45; WALTHER, Proverbia 10117 86 id est] et 10 82

194 13.109

Bladum körn

A 4 7 i l 12 13 15 16 17 18

koren

10 19 20

kornn

14

traid

14

η s Bladum (—13.111) 13.110 Adeps [ades 19] des korns faystische 19

13.111 Annona ( = 13.109) f ρ Annona, f r u m e n t u m , fruges [et] bladum significant semen terre comestibile nascens in arrista uel folliculo, quod ab hominibus sumitur pro nutrimento. Et dicitur a n n o n a a nomine annus, quia provenit annuatim. Sed f r u m e n t u m [dicitur] a fruor/frueris, quia frumentis fruimur. Sed dicitur frux uel fruges/-gis eciam a fruor/frueris, quia frugibus fruimur 8 7 . Sed bladum generaliter dicitur quelibet annona uel specialiter triticum. 13.112 Frumentum ( = 13.109 +

korns)

η s F r u m e n t u m (—13.111)

13.113 Fruges ( = 13.109 +

korns)

f t Fruges (—13.111)

13.114 Farrago [+ /-onis 4 7] korn A 4 5 gemischcz korn 7 gemischcz koren 10 gemiscz korn 11 12 gemust korn 13 17 gemischtcz korn 14 gemúst korn 15 gemúscht korn 16 gemist korn 18 gemischz koren 19 gemist koren 20 f t [Hec] Farrago/-inis est mixtura farris cum aliis frumentis. Et dicitur a f a r / f a r r i s ; et ponitur pro quacumque mixtura pabulorum. Eciam ponitur pro multitudine scolarium ex diuersis gentibus collecta, et sic aeeipitur hic Versus: Ad Studium solers matura monitat hora, Sed querit anfractum farrago discola mane 88 , c, c 2 19

13.115 IHticum weisso a waisß 4 kern 4 5 7 11 12 13 c 2 18 20 waiss 7 keren 10 waiez 11 12 wais 17 koren 19 η s Triticum[/-ci] in conmuni vsu loquendi significat grana 8 9 frumenti, que per trituram de paleis sunt extrusa. Et dicitur [triticum] a tritura, quia triturando extruditur.

87 f r u i m u r 14] frugimur 10

88 WALTHER, Proverbia 478

89 grana 14] g r a d a 70

195 13.116 Ador weismel i weissenmel 2 17 waisßenmel 4 waissenmel 57 13 14 18 waizzenmel 10 waiczenmell 11 12 semelmel c 2 weitzenmel 15 16 wayczenmel 19 waissinmell 20 ind [Hoc] Ador, nomen 90 indeclinabile, est adeps frumenti subtilissima et optima, de qua formandus est panis in oblacionem et sacrificium dei, cui debentur optima. Et dicitur [ador] ab adoro/-as/-are, quia cum talibus sacrificiis adoratur deus. 13.117 Amolum simelmel a schón mei c, c 2 17 18 schónmel 12 19 schómel 20 η s Amolum[/-li] est farina subtilissima et optima. Et dicitur a molo/lis/-ere. 13.118 Cantabrum weisenkrûsch 1 weissenkrúsch 2 waisfiengrúsch 4 waissengrúsch 5 is 20 waissengrúsch 7 14 waissengrûst 10 waiczengrúsch 11 12 waissengruch 13 weiczingrúst 15 weytzengrûst 16 waissengrúsch 17 η s Cantabrum est grossicies ex farre purgato91 relicta. 13.119 F a r i n a mei 4 mûssmel 5 wayssenmel 7 13.120 A n n i l l u m semelmel 4 7 13.121 Spelta dinkel a 7 10 11 1318 19 20 vesen 1 7 14 weisso 2 dinckel 4 12 c 2 fesen 4 15 16 fâs 5 waiz 10 ves 10 11 12 fes k e r n 17 f ρ Spelta[/-te] est species frumenti, de cuius calamis grana tribulis euelluntur. Et dicitur [spelta] quasi sepelta a sepilio/-is/-ire, quia granum in eius folliculis est sepultum. 13.122 Siligo rogg Β io 12 14 rock 11 17 rok 13 18 20 rokch 19 f t [Hec] Siligo/-nis92 est species frumenti, cuius grana granis tritici sunt minora et nigriora. Et dicitur [siligo] quasi seligo, quia seorsum legitur et a tritico separatur. 13.123 Siligo (C2) m t Siligo/-onis, media producta, est panis ex siligine, vulgariter rock 15 16.

Versus : Si bona est siligo, fit bonus inde siligo. c 2

90 nomen 14] fehlt 10

91 purgato] purgata 10

92 siligo] + media correpta 14

196 13.124 Auena haber a 4 7 c, c2 is i9 20 habern 5 17 f ρ Auena[/-ne] est species frumenti, cuius grana inter paleas moluntur et ad esum pauperum rediguntur; et brutis animalibus integra ministrantur. Et dicitur ab aueo/-ves/-ere, quia cressit auide, quia in vere seritur et in estate eiusdem anni metitur; sed alie species frumenti in autumpno seruntur.

13.125 Halica emer a ámmer 4 ámerlin 7 13.126 Halicastum einkorn A ainkúrn 4 emerkorn 5 ainkûrn 7 13.127 Falcastrum segei s 13.128 Ordeum gerste 1 18 gerst 2 β c, c, 17 19 20 η s Ordeum est species frumenti, cuius arista habet spinas hórridas et acutas et ad invicem ordinate locatas. Et dicitur [ordeum] ab horrore uel ab ordine spicarum.

13.129 Ordeum trimestre [ordeum 4 7 Trimestre 5] sumergerste 1 sumergerst 2 β 13.130 Legumen schmelsett4 smalsät7i4 smalsautioii smalsat 12 131920 schmalsát 15 schmalsat 16 17 schmalsatt 18 η t Legumen/-inis est species frugis, cuius granis vescimur integris a sua vagina decoctis. Et dicitur a lego/-gis, quia singula grana legi, id est93 colligi, possunt ad vsum.

13.131 Milium hiíse 1 hirs 2 7 c, 18 20 hirß 4 c2 17 hirsen 5 prein 11 12 19 η s Milium[/-lii] est legumen albi coloris et quam minime quantitatis, quod94 cressit in vaginulis diuaricatis. Et dicitur [milium] quasi multum a multitudine fructus ; uel dicitur [milium] quasi millium a mille, quia sicut dicunt quidam vnum granum milii seminatum postea facit mille.

13.132 Feniculum fenchel 14 venchel is 16 η s Feniculum est herba ortensie, cuius tarn thirsus quam radices accuunt visum; [vulgariter] 29.044) 29.046

Blida plid 4 blid 7

29.047 Mango boler A 4 5 1 0 I I I 3 C 2 1 7 1 8 20 poler 7 12 19 roßtauscher c2 m t M a n g o / - o n i s est m e d i a t o r m e r c i u m e m e n d a r u m . Et dicitur [mango] quasi m a n i b u s agens et tangens res venditas; vulgariter vnderkâffel 10 vnderkeffel 11 rosiauscher 11 12 vnderkaúffel 12 14 vnderkSffel 15 16. I t e m m a n g o apropriate dicitur mediator vendicionis e q u o r u m , qui alio n o m i n e dicitur equicius; vulgariter rosiauscher 10 14 roßtauscher 15 16. Et dicitur [mango] quasi m a n i b u s agens equos et e o r u m velocitatem examinans. I t e m m a n g o [eciam] est i n s t r u m e n t u m bellicum, quod m a n i b u s m o u e t u r ad lapides e m i t t e n d u m 3 2 . Et t u n c dicitur [mango] quasi m a n i b u s agens lapides. 29.048

Petraria vedrer a 10 11 12 14 fedrer β federer 13 18 20 antwerck 14 hantwerck 15 16 bederer 17 vederer 18 (19) f p Petraria/-e est i n s t r u m e n t u m bellicum, q u o s i m u l multi lapides e m i t t u n t u r . Et dicitur a petra, quia petras iacit.

29.049 IHbocus tribokA dribog4 7 tribock 5 tribog c, c2 tribot 17 18 20 (19) m s Tribocus/-ci est i n s t r u m e n t u m bellicum, per quod 3 3 m a x i m i lapides vehimentissime e m i t t u n t u r . Et dicitur [tribocus] quasi theribocus a uerbo 3 4 tero/-ris/-ere, qui m o l e lapidis 3 5 emissi terit et constringit m u r o s et d o m o s hostiles.

29.050 Aries lódinger a wider 5 15 16 lóngger 10 lóngger 11 12 lendger 13 lengger 17 länger 18 lônegger 20 (19) m t [Hic] AriesAtis proprie est a n i m a l lanigerum et c o r n u t u m , quod ictu sui capitis v e h e m e n t e r inpingit. Et dicitur ab ara, quia 3 6 p r i m o illud a n i m a i fuit ad a r a m m a c t a t u m . Et t r a n s s u m i t u r ad significandum i n s t r u m e n t u m bellicum, scilicet t r a b e m fortis roboris f e r r o solido p r e a r m a t a m , que sub m e d i o testudinis celeriter agitata m u r o s con32 e m i t t e n d u m ] e m i t t e n d o s 10 33 per quod] quod 10 35 lapidis] lapides 10 36 quia 14] et 10

34 u e r b o 14] fehlt

10

332 stringit hostiles. Et inde fingimus hoc verbum arieto/-as/-are, quod significat arietem cum cornibus alterum inpingere37. Sed 2° modo arietare est cum tali instrumento murum seu edificium inpingere ; et illam significacionem fingit Virgilius iuxta illud : Arietat in portas38. Versus: Est aries verbex39, signum vel machina belli40, s 29.051 Testudo katze a katz 4 7 14 19 schneck 5 15 16 kacz s 12 17 cacz 10 11 13 18 snágg 14 lónegger 20 f t [Hec] Testudo[/-inis] proprie est animal testam41 quasi suam domunculam portans annatam. Et alio nomine dicitur limax/-cis. Et dicitur testudo a thesta. Et transsumitur ad significandum edificium bellicum asseribus uel trabibus uel corio coopertum. Versus: Testudo cithera, limax vel machina belli, Β TestudC.) gnara fuit hospicibus qC.) gnara. 5 29.052 Vitis cacz 10 11 13 18 kacz 12 17 18 19 snágg 14 katz 14 kracz 20 (15 16) f t [Hec] Vitis[/-tis] proprie est planta ferens fructum, de quo vinum colligitur. Et dicitur a uinciendo42, id est ligando, quia vites vinciuntur et ligantur ad báculos. Et transsumitur vitis ad significandum testudinem bellicam, quia in vite rami hinc inde circumflectuntur ad modum testudinis bellice43 etc. 29.053 Vinea ( = 29.052) fp Vinea[/-e] proprie est locus vitibus consitus. Et dicitur a vino, quia inde vinum procedit. Et transsumitur ad significandum testudinem bellicam, quia in tali testudine crates et asseres multipliciter circumflectuntur sicut rami vitium in vinea. 29.054 Thelum schoz 7 29.055 Pluteus katzenbrit 1 s kaczenbrútter 2 katzenbritter 4 kaczzenbritt 7 caczenbrit 10 13 18 kaczenbrett 11 17 katzenbret 12 15 16 katzenpret 14 chatzenbrit 119 kraczenbrit 20 m s Pluteus/-ei proprie dicitur asser scriptoreus. Et dicitur a platos Grece, quod est latus Latine. Et transsumitur pro assere, quo tegitur bellica testudo ; transsumitur eciam pro ipsa testudine bellica de asseribus preparata. Versus: Militibus pluteus44 scriptoribus atque libellis45 inpingere 14] inpungere 10 3 8 Vgl. VERGIL, Aen. XI,890 3 9 verbex] feruex 5 II s. v.; CLOSENER/TWINGER Ar 86 4 1 testam 14] fehlt 10 42 uinciendo] uicendo 10 43 bellice] bellice 10 44 pluteus] blaceus 5 45 libellis] libelli 5 37

4 0 EQUIVOCA

333 C o n u e n i t : hii pugnant,' hii scribunt, hii retinentur 4 6 . Β

29.056 Cratis kazenhurt ι kaczenhurt 2 5 7 katzenhúrd 4 cacz 10 11 13 18 kacz 12 14 17 19 snágg 14 schneck 15 16 kracz 20 f t [Hec] Cratis[/-tis] p r o p r i e est paries ex uirgis contextus. Et dicitur a cratin G r e c e , q u o d est c o n t i n e r e Latine, q u i a virge ibi contexte se continent. Et t r a n s s u m i t u r cratis pro testudine belli, que cratibus c o n t e x i t u r seu p a r a t u r . I t e m cratis dicitur eciam i n s t r u m e n t u m ferr e u m ad carnes uel pisces assandos d e p u t a t u m ; inde hec cratícula d i m i n u t i v u m in e o d e m sensu, vulgariter rosth 10 11 rost 12 14.

29.057 Funda slinga 1 schlinga 2 schling Β io 11 12 c 2 D scling 13 f ρ Funda[/-de] est i n s t r u m e n t u m bellicum, q u o lapides e m i n u s eiciuntur. Et dicitur a f u n d o / - i s , quia f u n d i t , id est emittit, lapides.

29.058 Glandes [glans c, c2 d] slingenstein 1 schlingenstein 2 schlingenstain 4 7 11 12 c 2 17 20 schlingelstain 5 schlinggenstain 10 sclingenstain 13 schlingunstain 18 20 schlingstain 19 f t [Hec] Glans[/-dis] p r o p r i e est f r u c t u s q u e r c u u m ; et racione similitudinis t r a n s s u m i t u r 4 7 p r o lapide f u n d i b u l a r i i 4 8 , qui eciam r o t u n d u s est ad m o d u m glandis.

29.059 Claua colbe a kolb β 13 17 20 nagelkolb 10 11 12 c 2 colb 18 nagelcholb 19 f ρ Claua[/-ue] est contus 4 9 nodosus infixis clauis ferreis exasperatus. [Vnde] et[iam] dicitur claua a clauis sibi infixis ; vulgariter nagelkolb 10.

29.060 Contus colbe a kolb β c, c2 17 19 20 colb is m s C o n t u s / - t i tria significat: p r i m o m o d o est baculus ligneus sine f e r r o in a n t e r i o r i parte, q u e m rustici soient d e f e r r e per campos loco cuspidis. Et dicitur a conus, quia i n f e r i u s h a b e t v n a m grossiciem, que vlterius tendit in a c u t u m . 2° m o d o p o n i t u r p r o q u o d a m i n s t r u m e n t o in a n t e r i o r i p a r t e n o n h a b e n t e f e r r u m , q u o v t u n t u r púgiles. 3° m o d o est pertica 5 0 in a n t e r i o r i p a r t e h a b e n s n o d u m ligneum, q u a v t i t u r piscator expeliendo pisces de latibolis c a u e r n a r u m .

46 CLOSENER/TWINGER PI 74 47 t r a n s s u m i t u r 14} fehlt 10 48 f u n d i b u l a r i i ] f u n d i b u l a r l o 10 49 c o n t u s 14] cantus 10 50 pertica] partita 10; vgl. BRITO 161

334 29.061 Pilus [pila pilus A pila Β] colbe A colb Β môrselkolb io mórsárkolb il mórsárkolb 12 morselkolb 13 20 morserstóssel 14 mòrse 1klúffel 15 mórselklüffel 16 murselkolb 17 morsenkolb 18 morsercholb 19 m s Pilus[/-li] est contus51 ad conterendum, id est52 res in pulueres redigendum. Et dicitur [pilus] a pila pro mortario, quia mediante pilo res conteruntur in pila. 29.062 Sudes [sudis a 18] stekella 1 steckella 2 zünsteck 10 zaúnsteck 11 czaimsteck 12 stechk 13 zánsteck 14 zaunsteck 1516 zunsteck 17 stek 18 20 zawnstekch 19 f t [Hec] Sudes/-dis est palus seu baculus accutus, qui in textura sepis terre infigitur. Et dicitur [sudes] quasi sues a suo/-uis/-uere, quia sepis53 consuta videtur ex sudibus. Ita dicit Brito54. Et transsumitur sudes pro báculo magno, quo vtuntur pauperes vice gladii. 29.063 Clipeus schilt A Β C, C¡ D pelt 19 m s Clipeus, pelta, egis [et] parma omnia55 idem uel fere56 idem significant, scilicet speciem armorum latam ex corio uel laminis ferreis contextam, qua corpus deferentis ab ictibus hostilibus defendatur. Sed differunt, quia clipeus[/-ei] habet figuram triangulärem et oblongam. Et dicitur [clipeus] quasi clepeus a clepo/-pis/-pere, [quod] id[em] est [quod] furor/-aris, quia57 corpus deferentis quasi furatur, id est subtrahit58 et abscondit59. Sed60 [hec] pelta/-[t]e est clipeus habens figuram ad modum lune dimidie, qua finguntur Amasones vsi fuisse. Vnde61 in libro regum62: Fecit rex Salomon ducenta scuta de auro puro et trecentas peltas de auro probato63. Et dicitur a pellendo64, quia pellit ictus. Sed65 [hic] egisAdis est clipeus Palladis uel Iouis caprino corio coopertus. Et ponitur pro omni clipeo. Et dicitur ab egle Grece, quod est capra Latine, quia caprino corio fingitur coopertus. Parma/-[m]e est clipeus parvus; et dicitur [parma] quasi parua arma.

contus 14] cantus 10 5 2 id est] et 10 5 3 sepis] BRITO 760 : sepes 5 4 Vgl. BRITO 760 55 omnia 14] fehlt 10 56 fere] proprie 10 57 quia 14] quasi 10 58 subtrahit] subtrahitur 10 59 abscondit] absconditur 10 60 sed 14] fehlt 10 61 vnde 14] vbi 10 62 regum] rerum 10 63 Vgl. I RG. 10,16-17 64 a pellendo 14] appellum 10 65 sed 14] fehlt 10 51

335 29.064

Stetra

[cetra a] schilt A 4 7 ledrir buggeler io lidering bugler 13 lidrier buggeller 14 lyderin buckler 15 16 lidriner bukeler 18 lidrerer bukler 19 ledrinschilt 20

f ρ Stetra[/-tre] est clipeus uel scutum ex corio indurato paratus. 29.065

Pelta [belea 4] schilt a 4 7 c, i4 d (is ió) f ρ Pelta i-*·29.063)

29.066

Parma [ b a r m a b] schilt a 4 7 14 17 18 20 (15 i6) f ρ Parma (--29.063)

29.067

E g i s schilt A 4 7 C, 14 D (l5 16) m t Egis

-29.063)

29.068 Ancile schilt a 4 7 buggeler io lidrer buggeler 11 lidrer pugler 12 bugler 13 buggeller 14 buckler 15 16 bukeler 18 pukler 19 s c h e m 19 ledrinschilt 20 η t Ancile (^29.069) 29.069

S c u t u m bugler a 11 1516 20 buckler 5 buggeler 10 lidrer buggeler 11 lidrer pugler 12 bugler 13 buggeller 14 buckler 15 16 bukeler 17 18 pukler 19 s c h e m 19 ledrinschilt 20 η s Scutum [uel] ancile[/-lis] est clipeus rotundus portabilis 66 vna manu. Et dicitur [scutum] a scuton Grece, quod est rotundum Latine. Sed dicitur ancile quasi ancise, quia ancisum, id est circulariter cesum, id est abcissum, est.

29.070 Vmbo gupfambugler 1 gupf a n d e m bugler 2 gupf 5 buph 10 11 12 14 kupf 13 17 18 kûpff 20 (19) mt

[Hic] vmbo[/-onis] est media preeminencia scuti. Et dicitur 67 ab vmblicus, quia similis est vmblico in animali, vt vult Hugwicio. Sed 68 buccula proprie est parvus folliculus inplens buccam. Et transsumitur pro vmbone 6 9 scuti, qui inflatus est ad modum bucce.

66 portabilis] portatilis 10 69 vmbone 14] ambone 10

67 dicitur 14] fehlt

10

68 sed 14] fehlt

10

336 29.071 Buccula b u p h io il 12 14 kupf 13 17 18 k ú p f f 20 (19) f ρ Buccula (^29.070) 29.072 Lorica halssperg 1 b a n t z e r 1 10 14 is 16 halsber 2 h a l s b a n d 5 b a n z e r 7 p a n c z i r 11 panczier 12 b a n z e r 13 p a n c z e r 17 19 b a n c z e r 18 20 f ρ Lorica[/-ce] est indumentum ex circulis ferreis stricte contextum. Et dicitur [lorica] quasi loris, id est corigiis, carens. 29.073 Thorax halssperg 1 b a n t z e r 1 halsber 2 h a l s b a n d 5 blat 10 19 p i a t i i 12 blatt 13 17 18 platten 14 blatte 20 (is 16) f t Thorax/-acis proprie est pars animalis anterior a collo vsque ad stomachum dilatata. Et dicitur a thoro pro 70 cubili, quia in thorace partes interiores tanquam in cubiculo collocantur. Thorax eciam dicitur species ferrei vestimenti ex fereis laminis contexta, qua principaliter pectus et truncus corporis defenditur. 29.074 C o l l a r i u m goller 10 c 2 D gollir 11 gollier 12 goller 13 η s Collarium est indumentum defensorium ipsius colli ; [vnde] et[iam] dicitur [collarium] a collo. 29.075 M i t r a f e r r e a beggelhub 10 p e c k e l h a u b 11 peggelhaub 12 b e c k e l h u b 13 beggelhaub 14 h u n c z k a p 15 16 b e k e l h u b 17 18 b e k e l h a w b 19 b e c k e l h u b 20 f ρ Mitra ferrea est indumentum capitis ferreum, quo solum caput induitur, ut ab ictibus defensetur. Et est nomen conpositum ex duobus rectis71. 29.076 Galea helm 7 2 1 5 c, c 2 17 18 20 h e l n 2 h e l m m 19 f t Galea/-ee uel cassis/-idis est indumentum ferreum, quo totum caput et collum simul induitur 73 et ab ictibus defenditur. Et dicitur [galea] a galerón Grece, quod est corium Latine, quia olim fiebat 74 de corio indurato. Sed dicitur cassis a cassus/-a/-vm, [quod] id[em] est [quod] vacuus/-a/-vm, quia vacua est; uel dicitur [cassis] quasi capsis a capite, quia est indumentum capitis. Versus: Armo caput galea, sed per mare curro galea75. 4 7 17

pro] fehlt 10 7 1 ut...rectis 14] fehlt 10 7 2 helm] heln WACKERNAGEL 32 73 galea...induitur 14] fehlt 10 74 fiebat 14] fiebant 10 75 Armo caput galeis, sed in equore curro galeis 17; Novus GRECISMUS Bl. 71rb; vgl. BRITO 294; vgl. CATHOLICON s. v.; vgl. CLOSENER/TWINGER Ga 23; vgl. auch 28.015 (Galea) 70

337 Cassis/-idis galea, capitur fera casse retenta76, Β 29.077 Cassis helm 77 ι 5 c, c 2 18 20 heln 2 helmspicz 17 helmm 19 f t Cassis (—29.076) 29.078

Cassis/cassis netz

5

29.079

Apex helnspitz A

10

18 zimerspitz

4 7

helmspicz

11 12

13 c2 η

20

helmmspitz 19 m t Apex/-[i]cis dicitur quelibet summitas. Et dicitur [apex] ab a et pes ; vnde apex quasi a pedibus remotus: quod enim in summo est, a pedibus remotum est. Et apex ponitur pro sumitate galee, in quam78 crista ponitur79. Item apex dicitur elementaris littera uel figura. Et proprie apices dicuntur ille littere, que alte in frontispiciis murorum scribuntur; frontispicium dicitur quasi frontis spacium. Et quelibet littera dicitur quandoque apex. 29.080

Conus helnspitz

zimer 4 7 gezimmer 11 14 geczimmer 12 gezimmer 13 18 klainat auf dem helm 14 kleinat auff einen helm 15 16 gezimer 17 helmmspictz 19 helmspicz 20 a 10

m s [Hic] Conus/-ni proprie est figura, que sub ángulo ampio incipit et in acutum finit, sicut est figura piramidalis. Et transsumitur pro sumitate galee, super quam ponitur crista; et edam 80 pro ipsa crista transsumitur. Eciam accipitur conus pro quadam arbore, scilicet cipresso, cuius caput a rotunditate in culmen erigitur; et pro fructu illius arboris, scilicet cipressi, accipitur, qui inmitatur conum in rotunditate. Sed81 crista/-te est pars rubea prominens in capite galli, vulgariter kamp 10 11 12 14. Et transsumitur pro ornatu gallee superposito et infixo. 29.081 Crista helmsziert a zimer 4 7 gezimmer 10 14 gezimer 13 18 19 kleinat auf dem helm 14 kleinat auff einem helm 15 16 zin 17 helmspicz 20 f ρ Crista (—29.080)

448; CLOSENER/TWINGER Ca 357 7 7 helm] heln WACKERNAGEL 32 78 quam 14] quantum 10 79 ponitur 14] fehlt 10 80 eciam 14] fehlt 10 81 sed 14] fehlt 10 7 6 DOCTRINALE

338 29.082 Cuniculus vrlûg grübe ι vrliggrûb 2

339

30

De punientibus et puniendis et penis1 secundum leges A Sequitur2 de nominibus3 tortorum et4 maleficorum5 c, c2 19 De tortoribus 18 De lictore 20

30.001 Lictor henker a 10 13 17 18 20 hencker 11 12 c 2 hauher 10 haher 11

hahcher 12 hàher 14 hennkcher 19 m t Lictor[/-oris] in proposito dicitur ille, qui reos a iudice uel principe condempnatos ad penam aliquam corporalem suis punit manibus percuciens uel in cruce suspendens. Et secundum Hugwicionem 6 dicitur lictor quasi litor a uerbo lito/-as/-are, quod significat aliquid mortificando deo offerre, quia litat et occidit uel 7 punit reos. Sed alii volunt, quod lictor dicatur a nomine lex/-gis et a verbo ico/icis/icere, quod idem est quod percucio/-tis/-tere; vnde lictor quasi legis ictor, quia icit et percutit secundum legem. Vnde Alexander Nequam in quodam opusculo suo : Versus: Nomen lictoris faciunt duo: legis et ictor; Cur? quia, siquis agat in legem, percutit ipsum 8 .c, c 2 30.002 Carnifex ( = 30.001) m t Carnifex[/-cis] duo significat: vno modo est idem quod lictor, [qui reos occidit uel alias in corpore punit.] Alio modo [carnifex] est idem quod mecellarius, qui animalia occidit, [vt carnes eorum vendat]. Et dicitur [carnifex] a carnifico/-as/-are, quod significat carnes facere uel interficere uel laceare.

30.003 Predo ròber a räber 4 7 rauber 10 11 12 c, 19 raber 13 rober 517 18 20 m t Predo[/-onis est idem quod raptor, scilicet qui hominibus violenter et manifeste res suas solet auferre.] Et dicitur a preda/-de, quod idem est quod rapina. 30.004

Raptor ( =

30.003 -

β)

m t Raptor[/-oris] dicitur iste, qui violenter et manifeste arripit res alienas. Et dicitur a rapio/-pis/-ere.

1 penis] penes 2 2 sequitur] fehlt 14 19 3 nominibus] vocabulis 10 4 et] + de nominibus 13 5 maleficorum] malefactorum 15 16 6 Vgl. H U G U T I O S. V. liceo 7 uel 14] et 10 8 ipsum] fehlt 10; ALEXANDER NECKAM, Corrogationes versificatae (nach BRITO 385)

340

30.005 Vispilio bâbe A dotengràber 4 rober s grabbrûchel io i6 grabp r û c h e l il g r a b p r ú c h e l 12 14 g r a b r u b e r 13 g r a b b r û c h e l 15 D Vispilio9 a proprietate dictum 10 , quia spoliât corpora mortuorum. 4 7 m t Vispilio[/-onis] est latro, qui violenter spoliât cadauera hominum mortuorum. Solebant enim olim diuites defuncti induti preciosis vestibus sepelliri. Et dicitur vispilio quasi vespilio, id est vestes11 spolians.

30.006 Stratilata strauzraber 10 strazzrauber 11 strazrauber 12 strasrober 13 sträßraber 14 straßrauber 15 16 straßrober 17 sträsrober is 20 strasrauber 19 m ρ Stratilata[/-te] est raptor in stratis publicis latitans, vt spoliet 12 homines transeúntes. Et dicitur [stratilata] quasi in strata latens.

30.007 Pirata merròber A merräber 4 i4 merrauber 7 merrober 5 13 18 20 merrauber 10 11 12 19 ein merrauber 15 16 meyrrober 17 m ρ Pirata[/-te] est predo marinus, qui in mari spoliât nauigantes. Et dicitur a pir, quod est ignis, et ratis, quod est nauis, quasi ignem habens in naui, quia soient [pirate secum in naui] semper 13 habere ignem. 30.008 Abigeus [abieus 1 5] rindertiebschinder a rinderdiep 4 7 vihdiep 4

rinderdieb s vichdiep 7 15 17 20 vichdiepp 10 vichdeub 11 vichdieb 12 14 16 vehdiep 13 vehdieb 18 vichdeup 19 m s Abigeus/-ei est, qui furtiue et dolose animalia bruta de suis pascuis abducit et pro solis pellibus excoriât et abducta vendit. [Et] inde abigeatus/-tus/-tui, furtum 1 4 eius. Et dicitur abigeus ab abigo/-gis/gere, quod significat in longinquum pellere, quia abigeus est fur, qui furatur peccora et in longinquam [terram] pellit, vt vendat.

30.009 m q Abiegeatus (14) (—30.008) 30.010

A 4 7 10 11 12 c2 D lotter 5 schácher 10 schácher 11 Schacher 12 15 16 17 schácher 14 18 rober 20

Latro morder

m t LatroAonis dicitur ille, qui de latibulis siluarum insidias ponit transeuntibus et eos violenter spoliât uel, ut spoliet, captiuos abducit. Et difert latro a raptore, quia latro dolose suum crimen abscondit; sed raptor, quasi laudem querat ex audacia et fortitudine corporali, non 9 vispilio] fehlt 4 10 dictum] dictam 4, fehlt 7 11 vestes 14] vestens 10 12 spoliet 14] spoleat 10 13 semper] sedule 10; vgl. CATHOLICON S. V. 14 furtum 14] fructum 10; vgl. CATHOLICON S. V.

341 celât penitus 1 5 suum factum, sed falso tytulo se excusat. Dicitur autem latro a lateo/-es/-ere, quia latet, id est latenter habitat, in siluis.

30.011 Fur diep ι 4 7 13 15 η 20 tieb 2 dieb 5 n 12 14 16 18 diepp 10 deup 19 con t [Hic et hec] Fur/-vris est ille, qui inscio uel 16 invito domino suo rem alienam atrahit. Et dicitur a f u r n u s / - n a / - n u m , quia f u m o et obscuro tempore vtitur, scilicet tempore noctis ; proprie enim fur dicitur, qui de nocte vadit et domos perfodit.

30.012 Cleps diepp 10 dieb 11 12 i6 18 diep 13 15 17 20 deup 19 (14) con t Cleps/-pis [vel] clepes/-pis est id[em quod] fur. Et dicitur a c l e p o / pisApere, quod significai subtrahere uel furari.

30.013 Clepus diep 1 4 7 15 20 tieb 2 diep 5 16 (14) con t Clepes (—30.012)

Sequitur17 de vocabulis instrumentorum, quibus pene malefactoribus infliguntur 18 10 14 Sequitur" de nominibus locorum et instrumentorum penalium, quibus20 malefactoribus pene infliguntur 11 12 15 16 19 Nomina tormentorum 17 De vinculis 18 20 30.014 Career kerchel A kerker 10 12 15 16 17 18 20 chárcher 11 kárcher 12 kárcker i4 chárcher 19 m t Carcer/-eris est edificium f i r m u m et tenebrosum pro malorum hom i n u m custodia deputatum. Et dicitur [career] quasi coercer a coerceo/-es/-ere, quod significat constringere uel punire, quia ibi constringuntur et puniuntur malefici.

30.015 Cathena [catena 1] kettenn 1 ketenne 2 ketthen 10 kethen 11 17 keten 12 20 kethenn 13 ketten c2 18 cheten 19 f ρ Cathena[/-ne] est vinculum ferreum ex multis circulis sibi invicem inmissis connexum. Et dicitur [cathena] quasi capiendo tenens uel quasi captum tenens.

15 penitus 14] ponitus 10 16 uel 14] et 10 17 sequitur] fehlt 14 18 infliguntur] inflinguntur 10 infligantur 14 19 sequitur] fehlt 15 16 19 20 quibus] qui 15 16

342

30.016 Cippus diepstok a 13 diebstock io 11 ΐ2 c2 diepstock η diebstok is d e u p s t o k c h 19 stok 20 m s Cippus[/-pi] est truncus, in cuius foraminibus constringuntur captiuorum tybie super thalos. Et dicitur [cippus] quasi ceppus a verbo cepi; uel dicitur [cippus] quasi capiens pedes. [Et sciendum, quod quandoque cyppus] simpliciter ponitur pro truncco.

30.017 Pedica ein beie 1 ein isenhalte 1 ein beiie 2 isenalten 2 ysenhalt 10 13 14 17 18 eysenhalt 11 12 15 16 ysenhald 20 (19) f ρ Pedica/-ce, [hec] conpes/-dis [et] boya idem significant, scilicet ferreum vinculum, quod pedes uel crura hominum colligat et constringit. Et dicitur pedica quasi pedes capiens; sed [dicitur] conpes quasi colligans pedes; sed boya sumitur a vulgari.

30.018 Conpes ( = 30.017) f t Conpes (—30.017)

30.019 Boya ( = 30.017) f ρ Boya (—30.017)

30.020 Manica armring a armysen 10 13 20 armeysen 11 12 c2 19 hantysen 17 armynsen is ermel 20 f ρ Manica[/-ce] est kathena brachium uel manum constringens. Et dicitur [manica] quasi manus capiens. Vnde in Psalmo: Et reges eorum in conpedibus et nobiles eorum in manicis ferreis 21 . Est eciam [manica] pars vestimenti brachium tegens seu includens.

30.021 Columbar halsring a halsysen 10 13 20 halßysen 14 17 halßeysen 15 16 halsynsen 18 halseysen 19 η t [Hoc] Columbar/-aris est vinculum constringens Collum. Et dicitur [columbar] quasi collumbar a nomine collum. Versus: Adde columbar aui, collo redde 22 quoque naui 23 . 1

30.022 Flagrum geisel a 15 16 17 gaisel c, 14 18 19 20 η s Flagrum [uel] flagellum proprie significat sumitates arboris flexibiles24, in quas ramus diuiditur excresscendo. Et dicuntur a flo/flas/are, quia crebris ventorum flatibus agitantur. Et transsumitur pro instrumento modico verberandi. Et eciam sumitur pro zona uel corrigia nodosa, per quam equi concitantur ad cursum.

Ps. 149,8(i.LXX) 22 redde] rede 1 Co 83/84 24 flexibiles] flixibilis 10

21

2 3 EQUIVOCA

lis. v.;

CLOSENER/TWINGER

343 30.023 F l a g e l l u m ( = 30.022 -

2)

η s Flagellum (—30.022) 30.024 A n g u i l l a g r i m m e geisel a g r i m ú gaysel 10 gaisel 11 12 13 g r i m i n û gaysel 11 âll 14 all is 16 g r i m m g a i s e l 17 g r i n ú gaysel 18 g r i m m ú gaysel 19 g r i m g a i s e l 20 f p Angwilla[/-le] est species piscis anguilosa 25 et conplicabilis in se ipsum, [vulgariter] (...). Et dicitur [agwilla] ab angwis, quia similitudinem habet cum agwe. Et transsumitur pro instrumento penarum, quod circa corpus verberando plicatur. 30.025 S c o r p i o g r i m m e geisel a g r i m ú gaysel 10 g r i m i n ú gaysel 11 g r i m m gaisel 12 17 g r i m m e r gaysel 13 g r i m m e n g a i s e l 14 g r i n ú gaysel 18 g r i m m ú gaysel 19 g r i m g a i s e l 20 (15 16) m t Scorpio/-onis est animai venenosum, quod cum cauda pungit 2 6 et venenum inmittit. Et transsumitur pro instrumento verberandi valde doloroso, quod alio nomine forte dicitur angwilla. Vnde in libro Regum dixit filius Salomonis 2 7 : Pater meus cecidit vos virgis, ego vero vos cedam scorpionibus 28 . 30.026 Ferula s c h û l e r r û t 1 s c h û l e r r û t e 2 s c h û l r û t 10 15 16 17 is s c h û l â r r û t 11 s c h û l â r r û t 12 s c h û l r û t 13 s c h û l r û t t 14 s c h ú e l g á r t t 19 scûlr û t 20 f ρ Ferula[/-le] est instrumentum puniendi scolares ad manus. Et dicitur a ferio/-ris/-ire, quod est percucio. [Et secundum quosdam alio nomine] dicitur palmarium a palma, id est manu. 30.027

P a l m a r i u m ( = 30.026 -

ab)

η s Palmarium (—30.026) 30.028 Virga s c h û l e r r r û t 1 s c h û l e r r û t e 2 rfit c, 15 16 17 18 20 r û t t 14 g e r t t 19 f ρ Virga proprie est pars arboris parua et flexibilis29, in quam ramus 3 0 diuiditur excressendo. Et transsumitur virga 31 pro instrumento modico et flexibili 32 verberandi, quia cum sumitate virgarum pueri castigantur. Et dicitur [virga] quasi viruga a vireo/-es/-ere, quia viret.

25 anguilosa] anulosa 10; vgl. ISIDOR, Et. XII,4,1 26 pungit 14] pugit 10 27 dixit filius Salomonis 14] fehlt 10 28 III RG. 12,14; II PAR. 10,11-14 29 flexibilis 14] flixibilis 10 30 ramus 14] ramos 10 31 virga 14] fehlt 10 32 flexibili 14] flixibili 10

344 30.029 Scutica ( = 30.028) f ρ [Hec] Scutica[/-ce] est i n s t r u m e n t u m verberandi pueros et ancillas pro leuibus forefactis, [quod alio n o m i n e dicitur virga]. Et dicitur 3 3 [scutica] quasi excutica ab excucioAtis per antifrasim.

30.030 Vibex birck ι il 14 17 birche 2 birk io 13 18 20 ren 1011 14 20 pirck 12 stren 12 rán 13 riem 15 16 renn 17 gert 19 báwl 19 f t [Hec] VibexAcis est species arboris habentis ramusculos flexibiles 34 . Et dicitur a vimine, quia vimineos habet ramusculos 3 5 . Et transsumitur pro instrumento p e n a r u m modico 3 6 et flexibili; et transsumitur eciam pro incisione ex verbere vibicis in corpore derelicta. Versus: Est vibex testis, quod percussi satis estis 37 . 15 16 30.031

Vngula marterkrewel A marterkrâwel 10 11 12 14 2 0 marterkrawel 13 martercrowel 17 marterk\frel 18 marterchráwel 19 f ρ Vngula[/-el] proprie est cornea excressencia, que annascitur pedibus i u m e n t o r u m ; vulgariter huff 10 Aw/11 12 hâff 14. Et dicitur [vngula] ab vngwis; et transsumitur pro ferreo instrumento, [quo carnifices et lictores carnes d a m p n a t o r u m lacérant, vt concédant 38 ]. Et alio nomine dicitur fidicula. Et nota, quod vngula est avium et o m n i u m aliorum a n i m a l i u m de rapina viuencium, vt vursi, lupi, leonis, accipitris, nisi etc.

30.032 f ρ Fidicula (14) (^30.031) 30.033 Lautumnum [lautumpnum c j martergerûst 1 martergerúste 2 marterkolb 10 11 12 15 16 17 18 20 marter 13 marterkolk 14 martercholb 19 η s L a u t u m p n u m est i n s t r u m e n t u m verberandi latum et obtusum, vulgariter ain lampóll 10 11 12 14.

30.034 Eculeus marterbòn a voltergerúst 10 13 14 is valtergerúst 11 12 voltergerúst 15 20 voltergeriist 16 voltergerúst 17 (19) m s EculeusAei est i n s t r u m e n t u m , in quo t o r m e n t a n d i leuantur in altum, vt propria fateantur 3 9 .

33 dicitur 14] fehlt 10 34 flexibiles 14] flixibiles 10 35 ramusculos 14] rumusculos 10 36 modico 14] medico 10 37 CLOSENER/TWINGER Vi 3; WALTHER, Proverbia 7994 38 vt concédant] et contendunt 10; vgl. ISIDOR, Et. V,27,20 39 fateantur 14] feteantur 10

345 30.035 Crux galge A galg c, c2 17 18 19 f t Crux (-"30.036)

30.036 Patibulum ( = 30.035) η s Patibulum[/-li et] crux/-cis fere idem [sunt;] significant scilicet speciem tormenti, qua dampnandi suspenduntur in altum. Sed differunt, quia patibulum habet minus pene quam crux, quia statim strangulat et interficit appensum 4 0 . Sed crux affixos diu cruciat. Et dicitur patibulum a pacior/-eris, quia dampnandi ibi paciuntur. Sed crux dicitur a crucio/-as/-are, quia cruciat reum. 30.037

Culleus martersak a 10 13 20 martersack 11 martersek 18 martersakch 19

12

marttersack c2

m s Culleus/-ei est saccus, cui dampnandus insuitur; et in eo submergitur. Et dicitur [culleus] quasi claudeus a claudo/-dis/-ere, quia in se claudit d a m p n a n d u m ; vel dicitur [culleus] quasi oculleus ab o c u l o / lis/-ere, quod [idem] est [quod] abscondere. 30.038

Patricida41 vattertóder lantzverrater

30.039

Parioda vattertóder lantzverrater

40

1

vattertóder lanczrater

1

appensum 14] aspensum 10; vgl. ISIDOR, Et. V,27,34

WACKERNAGEL

33

2

41

Patricida] parricida

346

31

De artibus1 et rebus facientibus ad sanitatem a D e medicis et instrumentas 2 4 5 18 20 Sequitur de n o m i n i b u s m e d i c o r u m et e o r u m , q u e p e r t i n e n t ad medicas artes 3 11 12 13 D e uocabulis 4 m e d i c o r u m et e o r u m , que p e r t i n e n t ad eos 14 19 D e medicis et eis, q u e p e r t i n e n t ad m e d i c i n e artes 15 16 D e medico 17

31.001

Phisicus ein magister u o n n a t u r

31.002

Medicus arzat 1 a r z a t t 2 a r t z o t 4 arczat 513 18 a r t z a t 6 i 4 arczatt arczet 11 12 17 20 artzet 15 16 artzt 19

1

ein meister v o n n a t u r

2 10

m s Medicus[/-ci] dicitur iste, qui ex arte seit curare corpora infirmorum. Et dicitur a medeor/-eris, quia medetur corpora infirmorum 5 . [Et alio nomine] dicitur archigenes/-nis ab archos Grece, quod est princeps Latine, et genesis Grece, quod est natura Latine, quasi princeps nature, quia [ipse] nature prebet auxilium [et iuuamen]. 31.003

Archigenes [archienes mt

31.004

1

archiones

2]

( = 31.002)

A r c h i g e n e s (—31.002)

Cirurgicus w n d a r z a t a w n d a r t z o t t 4 w n d a r e z a t 5 w u n d e r a r t z a t 6 w n d a r e z a t t 10 w u n d a r e z a t 11 w u n d a r c z t 12 w n d a r e z a t 13 is w n d a r t z a t 14 w u n d a r t z e t 15 w u n d a r t z t 16 w u n d a r c z e t 17 w ú n d a r t z t 19 w n d a r c z t 20 m s Cirurgicus (—31.005)

31.005 Aliptes [alipes 1] ( = 31.004) m t Aliptes/-tis et cirurgicus est medicus curans wlnera siue plagas. Et dicitur [aliptes] ab alo/-is/-ere, quia wlnera siue plagas fomentis alit, id est sanat. Et dicitur cirurgicus a cyros, quod est manus, et ago/[a]gis/-gere quasi manu agens. [Ipse enim manu operatur wlnera curando et eorum paruas carnes seu putrefactas ac corruptas abscindendo.]

1 artibus] partibus WACKERNAGEL 33 2 instrumentis] subiectis 5 + eorum 18 20 3 medicas artes] medicos 13 4 uocabulis] nominibus 19 5 et dicitur a medeor...infirmorum 14\ fehlt 10

347 31.006 Pigmentarius wndartzott 4 apponteger s appoteger 6 apotheger io 14 apothegár il appothegár 12 appotecker 15 16 appoteker 17 appotheker is apoteker 19 20 (13) m s Pigmentarius, apothecarius [uel] speciarius/-rii est artifex seu medicus subseruiens diuersis speciebus aromaticis artificiose conmixtis sibi pro qualibet infirmitate preparans medicinas, vnde est quasi cocus medici. Et dicitur [pigmentarius] a pigmento. [Est autem pigmentum omne, quod ex diuersis speciebus aromaticis artificiose contritis et conmixtis conponitur uel adunatur, siue sit cibus siue potus siue alia res medicinalis. Et dicitur pigmentum quasi pilamentum a pila pro uase contritorio eo, quod in pila conteritur et paratur.] [Sed] apothecarius dicitur ab apotheca. Sed speciarius/-rii dicitur a specie, quod in vna significacione notât res aromaticas, quia tractat diuersas species aromaticas. 31.007 Apothecarius ( = 31.006 appoteker 4) m s Apothecarius (—31.006) 31.008 Speciarius appoteker 4 17 specerier 6 apotheger 10 apothegár 11 appothegár 12 apotheger 14 appotecker 15 16 appotheker 18 apoteker 19 (13 20) m s Speciarius (—31.006) 31.009 Apotheca (c 2 ) f ρ Apotheca est repositorium rerum uenalium aromaticarum; vulgariter apoteck c}. 31.010 Herbularius krutsûcher 4 6 20 krutschourr 5 kruttsûcher 10 kraûtsûcher 11 krautsûcher 12 krûttermaister 14 krautsûcher c, kráutermeister 15 kreûtermeister 16 crutsucher 17 crutsûcher 18 chrawtsucher 19 (13) m s Herbularius dicitur ille, qui diuersas noscit et vendit herbas medicinales. Et dicitur ab herbulis, quia noscit et notas colligit et collectas vendit herbas 6 . 31.011 Species speceri 4 10 14 gestalt s specerey 6 11 16 19 speczerey 12 specieiri 13 specerii 15 20 specieri 18 f quin Species[/-ei] in proposito significat diuersas res aromaticas vendibiles in aphoteca.

6 herbas 14] fehlt 10

348

31.012 Pigmentum züsamengestosßen speceri 4 zemengestossen wúrcz s zusamengestossen specri 6 zesamengeschossen speczrey io zesamengestossen specerey il zusamengestossen specery 12 zesamengestossen specieri 13 zesamengestossen specery c2 zemengestossen specry 17 zemengestòssen specery is zusamenstossen specerey 19 η s Pigmentum [generaliter dicitur] omne illud, quod ex diuersis speciebus aromaticis artificiose contritis et conmixtis conponitur uel adunatur. Et dicitur [pigmentum] quasi pilamentum a pila pro uase contritorio eo, quod ibi res varie conteruntur.

31.013 Flebotomator [fleotomator 1] lesser a làsser 4 5 14 is fliedenmacher 5 lauser 10 la