Sosyal Psikoloji [4 ed.] 9755330666

Citation preview

D

iMGE kitabevi Çevirmen Prof. Dr. Ali Dönmez, 1945 Burdur Yeşilova, Kavak doğumlu­ dur. 1970 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi'ni bitirdi. Doktora eğitimini ABD'de Kansas Üniversitesi'nde 1978 yılında tamamladı. Sekiz yıl ABD'de çalıştıktan sonra, doçent olarak AÜ DTCF Psikoloji bölümünde göreve başladı. 1991 yılında profesörlüğe yükselen Dönmez, halen bu bölümün başkanı olarak görev yapmaktadır. Dönmez'in Çevirileri: • Sosyal Psikoloji O- L. Freedman-D. O. Sears-J. M. Carlsmith'ten çeviri, Ara Yayınları, 1989; imge Kitabevi Yayınları, 1993, 1998, 2003) • Çocuk ve Ergen Gelişimi (Mary J. Gander-Harry W. Gardiner'den çeviri, Prof. Dr. Bekir Onur ve Prof. Dr. Nermin Çelen ile birlikte, imge Kitabevi Yayınları, 1993, 1995, 1998, 2001) • Sosyal Psikolojik Açıdan Kamuoyu ve Siyaset (Michael A. Milburn'dan çeviri, Veli Duyan ile birlikte, imge Kitabevi Yayınları, 1998) • /115anlan Etkileme Yolları (Robert B. Cialdini'den çeviri, imge Kitabevi Yayınları, 2001)

J. L. Freedman - D. O. Sears - J. M. Carlsmith Introduction to Social Psychology ISBN 975-533-066-6 © imge Kitabevi Yayınları, 1993 Tom haklan saklıdır. Yayıncı izni olmadan, kısmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz. l.

Baskı:

1989, Ara Yayınlan Baskı: 1993 Baskı: 1998 4. Baskı: Mart 2003 2. 3.

Yayın Yönetmeni Şebnem Çiler Turan

Düzelti Topçu

Alaatıin

Sayfa DOzeni Yalçın Ateş

Kapak Leyla Çelilı Baskı ve Cilt Pelin Ofset (312) 418 70 93/94

imge Kitabevi Paz. San. ve Tic. Ltd. Şti. Konur Sok. No: 3 Kızılay 06650 Ankara Tel: (312) 419 4610- 419 46 ll • Faks: (312) 425 29 87 lntemet: www.imge.com.tr • E-Posta: imge®imge.com.tr Yayıncılık

imge

Ankara Konur Sokak No: 43/A Kızılay Tel: (312) 417 50 95/96 - 418 28 65 Faks: (312) 425 65 32

Dağıtım lsıanbul

Mohordar Cad. No: 80 Kadıköy Tel: (216) 348 60 58 Faks: (216) 418 26 lO

J. L. Freedman • D. O. Sears J. M. Carlsmith Sosyal Psikoloji

Çeviren Prof. Dr. Ali Dönmez

4.

Baskı

1~ iMGE kitabevi

İçindekiler (A:>

ÇEVlRENlN ÖNSÖZÜ ................................................................ 9 iKiNCi BASKIYA ÖNSÖZ ......................................................... 11 ÖNSÖZ ...................................................................................... 13 1.

YÖNTEMLERE GIR1$ ....................................................... Araştırmanın Başlangıcı: Araştırma Sorusu ....................... Araştırma Yöntemleri ........................................................ Alan ve Laboratuvar Deneyleri .......................................... Araştırma Teknikleri ......................................................... Araştırma Ahlakı ............................................................... Araştırmayı Tasarımlama (Desenleme) ............................. Yanlılık .............................................................................. Özet ...................................................................................

l7 20 25 33 37 41 48 57 64

2.

TOPLUMSALLIK ............................................................... Temel Açıklamalar. ............................................................ Özgül Nedenler ................................................................. Korkuyu Azaltma .............................................................. Toplumsal Karşılaştırma .................................................... Toplumsallığın Etkisi ........................................................ Özet ..................................................................................

67 68 72 76 82 92 94

6

3.

+

Sosyal Psikoloji

SOSYAL ALGI .................................................................... 95 izlenim Oluşturma ............................................................ 96 Yargıları (Algıyı) Etkileyen Etmenler.. ............................ 111 Algılayan ve Algılanan ..................................................... 119 Sözsüz lletişim ................................................................. 122 Nesnel Öz bilinci .............................................................. 127 Özet ................................................................................. 128

4.

YÜKLEME KURAMI. ....................................................... Kuramsal Yaklaşımlar ...................................................... Başkalarına llişkin Yüklemeler ........................................ Kişinin Kendini Algılaması. ............................................. Yükleme Yanlılıkları ........................................................ Bilişsel Yanlılıklar ............................................................ Güdüsel Yanlılıklar .......................................................... Özet .................................................................................

131 132 141 146 157 158 175 187

5.

SEVGi VE ÇEKICILlK ..................................................... Yakınlık ........................................................................... Kişisel Özellikler ............................................................. Tanışıklık (Aşinalık) ....................................................... Ödüllendiricilik ............................................................... Bilişsel Denge ................................................................... Benzerlik .......................................................................... Yakın llişkiler .................................................................. Irksal Önyargı .................................................................. Özet .................................................................................

189 190 197 203 208 216 224 229 238 244

6.

SALDIRGANLIK .............................................................. 24 7 Saldırganlık Duygularının Kaynakları ............................. 251 Saldırgan Davranışı Kontrol Eden Etmenler ................... 263 Saldırganlığı Azaltma ....................................................... 271 Laboratuvarda Gözlenen Saldırganlık ............................. 294 Yayın Araçlarında (Televizyonda) Saldırganlık ............... 299 Özet ................................................................................. 309

7.

ÖZGECi DAVRANIŞ ....................................................... 311 Tanım .............................................................................. 312 Hayvanlarda Özgeci Davranış ... :...................................... 312 Özgeci Davranış ve Tanıkların işe Karışması .................. 315

'

t

içindekiler

7

Toplumsal Adalet ve Eşitlik (Hakkaniyet) ...................... 320 Suç ve Suçluluk Duygusu ................................................ 326 Özet ................................................................................. 334 8.

TUTUMLAR: KURAMSAL TEMEL.. ............................... Tanım .............................................................................. Kuramsal Çerçeve ............................................................ Tutumlar ve Davranış .............................................._. ....... Sonuç ............................................................................... Özet ..................................................................................

9.

TUTUM DEClŞlKUCl .................................................... Hedef (Dinleyici) lletiye Karşı Nasıl Direnir? ................. iletişim Kaynağı ............................................................... lleti (Mesaj) ..................................................................... Hedefin Özellikleri .......................................................... · Ortamsal Etmenler .......................................................... Özet .................................................................................

337 338 3.44 357 363 363 365 367 3 71 380 392 . 401 408

10. GERÇEK YAŞAMDA TUTUM DEClŞIKUCl. ................. 411 Gerçek Yaşamda Kitle lletişim Araçlan ile Tutum Değiştirme Kampanyaları ............................... 412 Tutum Değişikliğine Engeller .......................................... 419 Tutumların Gelişimi ........................................................ 435 Değişikliğe Engelleri Aşm_a .............................................. 441 Özet ................................................................................. 446 · l 1. TOPLUMSAL ETKI VE UYMA ........................................ 449 Uyma Davranışına Genel Bakış ....................................... 453 i, Gerçek Uyma Davranışı: Benimseme .............................. 455 -t- \ insanlar Niçin Uyma Davranışı Gösterirler? ................... 458 Uyma ve Boyun Eğme ..................................................... 478 Boyun Eğmede Diğer Etmenler ....................................... 485 Özet ................................................................................. 492 1

12.

BlLlŞSEL ÇELiŞKi ...........................................................

493 ................ , ................................... 494 Karar Sonrası Bilişsel Çelişki ........................................... 499 Tutuma Uymayan Davranış ............................................. 511 Özet .............. .".................................................................. 532 Bilişsel Çelişki Kuramı

8

Sosyal Psikoloji

13. GRUP YAPISI VE LlDERLlK ........................................... 535 Grup Yapısının Değişik Yönleri .................................. :'ı··· 535 Liderlik: Dışsal Etmenler. ................................................ 540 Liderlik: Kişisel Özellikler. .............................................. 553 Yapının Grup Edimi Üzerindeki Etkileri ......................... 558 Özet ................................................................................. 568 14. GRUP DlNAMICl... ......................................................... 571 Toplumsal Hızlandırma ................................................... 572 Yarışmaya Karşı işbirliği. ................................................. 580 Yarışmacılığı Etkileyen Etmenler .................................... 587 Gruplarda Problem Çözümü ........................................... 599 Kalabalıklar Olarak Gruplar ............................................ 606 Riske Girme (Uçlara Kayma) ........................................... 61 O Özet ................................................................................. 618 15. KENTSEL VE ÇEVRESEL PSiKOLOJi ............................ 621 Gürültü ............................................................................ 622 Kişisel Alan: Mekanın Kişisel Kullanımı (Proxemics) ..... 627 Kalabalık .......................................................................... 633 Kalabalık ve insanlar ....................................................... 638 Kalabalıkla ilgili Kuramlar .............................................. 645 Mimari Tasarım ............................................................... 649 Kentte Yaşam ................................................................... 653 Özet ................................................................................. 656 SÖZLÜK .................................................................................. 659 KAYNAKÇA ............................................................................ 675

Çevirenin Önsözü ~

Bir giriş ders kitabı olarak bu kitap, sosyal psikolojide bir açığı kapatmaya katkıda bulunmak için Türkçeye çevrilmiştir. Şimdi­ ye kadar Türkiye'de yazılan ve çevrilen ders kitabı niteliğindeki giriş kitaplarından her biri (ki, sayıları yalnızca beştir) sosyal psikolojide geleneksel olarak öğretilen konuların yaklaşık yalnızca yarısını içermektedir. Bu kitap, kanımca ülkemiz dışında yazılan kitapların en iyisi ve konuları açısından eksiği en az olanıdır.

Bu hale gelmesinde eleştiri ve önerileriyle büyük katkıları ve yardımları olan meslektaş ve arkadaşlarım Prof. Dr. lpek Gürkaynak, Prof. Dr. Bekir Onur, Doç. Dr. Nizamettin Koç, Doç. Dr. Uğur Öner, Doç. Dr. Selim Hovardaoğlu, Dr. Figen Çok ve Dr. Met in Pişkin'e teşekkürü bir borç bilirim. Bağışlanamaz bazı yanlışlar yapılmışsa bağışlanmasını dilerim.

Doç. Dr. Ali DÖNMEZ Anlıara, 1989

İkinci Baskıya Önsöz ~

olarak, iki yıl gibi, ülkemiz koşulla­ bir sürede bitmiştir. Kitap, birinci baskı­ nın önsözünde belirtildiği gibi, ülkemiz dışında yazılan sosyal psikoloji kitaplarının hala en iyisi durumundadır. Ancak, her defasında bir iki konu eklenerek lngilizce yeni iki baskısı daha çık­ mıştır. Bu baskılara eklenen konulardan ikisi (Cinsiyet Rolleri ve Sosyal Biliş) Türkçeye çevrilerek yine bu kitabı çeviren tarafından yayımlanmıştır. Henüz Türkçeye çevrilmemiş iki konu (Siyaset PsikoloJisi ve Sağlık Psikolojisi) kalmıştır. ikinci baskıda bazı yazım ve dil yanlışları düzeltilerek kitap daha akıcı hale getirilmeye çalışılmıştır. Fakat zaman darlığı nedeniyle istenilen ölçüde başarı sağlandığı söylenemez. Hala bazı çok uzun ve anlaşılması zor cümle ve bölümler vardır. Bunların bağışlanması dileği ile gösterilen ilgiye teşekkür ederim.

Birinci

baskı,

bir ders

kitabı

rında kısa sayılabilecek

Prof. Dr. Ali DÖNMEZ Ankara, I 993

Önsöz

'"""

Bu kitabın en son baskısından bu yana geçen yıllar içinde sosyal psikoloji alanında önemli bazı değişiklikler olmuştur. Bu deği­ şikliklerin çoğu, bir bilim alanında genellikle gözlenen bir döngünün sonucudur. Bu döngüde belli konular insanların ilgisini çekerken diğerleri geçici olarak alanda çalışanların daha az ilgisini çeker. Sosyal psikolojide grup dinamiği, önderlik, toplumsallık, tutum değişikliği gibi geleneksel konuların, hala çok önemli olmakla birlikte, yakın geçmişte görece, daha az ilgi çektiklerini söylemek yanlış olmaz. Tersine, sevgi ve çekicilik, saldırganlık ve sosyal algı gibi öteki geleneksel konulara ilgide ise bir canlanma gözlenmektedir. Aynı zamanda, özgeci davranış ve uyma davranışı konuları da yüksek düzeyde ilgi çekmeyi sürdürmüş, yükleme kuramı ve çevresel psikolojiye ilgi ise şaşırtıcı derecede artmıştır. Bu ilgi kaymalarının hiçbiri, ne belli bir konunun artık eskisi kadar önemli olmadığı ne de yeni bir konunun birdenbire eskisinden daha önemli hale geldiği anlamını taşır. Fakat herhangi bir zaman süresi içinde, belli konularda, diğerlerinde olduğundan daha fazla araştırma ve ilerlemelerin olduğu yadsına­ maz. Bu kitap, doğal olarak, günümüzde ilgi çeken konulara da eğilerek, bir ölçüde bu değişiklikleri yansıtmaktadır. Dolayısıyla,

14

Sosyal Psilwloji

bir önceki basımında yalnızca bir bölümün yansında yer verilen yükleme kuramına· bu basımda bütün bir bölüm ayrılmıştır. Çevresel psikolojiye ayrılan bölüm büyük ölçüde genişletilmiş ve yalnızca içerdiği konular daha ayrıntılı olarak ele alınmakla kalmamış, bu yeni ve giderek büyüyen alanda daha fazla alt konuya da yer verilmiştir. Aynca çekicilik, saldırganlık ve özgecilik konularına da öncekinden daha geniş yer verilmiştir. Çünkü bu konularda tartışılması gereken oldukça çok yeni araştırma vardır.

Ancak bazı konuların bugün çok büyük bir ilgi görmüyor bize bu konulara ayrılan yerin büyük ölçüde azaltılması için iyi bir neden gibi görünmemektedir. Özellikle tutumlar ve grup dinamiği üzerinde yapılan klasik çalışmaların değeri hala çok büyüktür. Bunların bütün toplumsal psikoloji öğrenci­ lerine verilmesi gereken bilgilerin bir parçası olduğu kuşkusuz­ dur. Dolayısıyla, toplumsal ya da sosyal psikoloji alanındaki eği­ limlere uygun olarak yeni konulara ayrılan yeri genişletirken, geleneksel konuları kısaltmak biçiminde bir değişiklik yapmadık. Bazı durumlarda elimizdeki malzemeyi biraz sıkıştırdık, fakat genelde konuları tam olarak ele aldık. Bir ders kitabının gözden geçirilerek yeniden basımı, bir ölçüde önceki basımından bu yana yapılan araştırmalara da yer vererek onu güncelleştirmek demektir. Kuşkusuz biz de bunu yapmaya çalıştık ve çok sayıda yeni araştırmadan söz ettik. Öte yandan, ne sadece yenileri var diye klasik araştırma ve bulguları dışarıda bıraktık, ne de sadece gönderme (referans) sayısını artırmak için yenilerini ekledik. Bu kitap ne toplumsal psikolojideki çalışmaların bir ansiklopedisidir ve ne de yakın geçmişte yayımlanan dergi içeriklerinin bir listesidir. Kitabın ana amacı, alandaki bilgilerimizi olabildiğince açık ve kapsamlı olarak sunmak, yeri geldiğinde üzerinde anlaşma sağlanamamış konuları tartışmak ve bulguları eldeki en iyi kuramları kullanarak açıkla­ maktır. Ancak bütün bunlarla bu kitabın bir giriş kitabı olduğu­ nu da unutmamaya çalıştık. Toplumsal psikolojiyle ilk kez karşı­ laşmakta olan öğrenciler uzun kaynakça listelerini istemezler, bir noktayı açıklamak için bunlardan bir ya da ikisi yeterliyken on çalışmanın anlatılmasında ya da aynı bulguya ilişkin olası her açıklamanın verilmesinde bir yarar görmezler. Toplumsal psikolojideki bilgileri hem kolay ve ulaşılabilir hem de ilginç ve öğ­ rencilerin yaşamlarıyla ilişkili kılmaya çalıştık. olması,

ônsôz

Bir öncekinde

olduğu

15

gibi, bu basımda da aşırıya kaçmaksı­ Toplumsal psikolojideki kavram ve

zın yalınlaştırmaya çalıştık.

bilgiler bütün üniversite öğrencilerinin kullanımına açık olmalı­ dır ve biz de bunu başarmaya çalıştık. Öte yadan, "aşağı düzeyde" kalma anlamında bu, hiç de çok yalın bir ders kitabı değil­ dir. Kanımızca, her düzeyden ve her çeşit yüksekokul ve üniversiteden öğrencinin alanda bilmesi gereken malzeme ya da materyali içermekte ve bu malzemeyi her öğrencinin anlayabileceği ama hala en iyi öğrencileri de düşünmeye zorlayabilecek biçimde sunmaktadır. Bu malzeme bizim Colombia, UCLA (Kaliforniya Üniversitesi Los Angeles) ve Stanford Üniversitelerindeki öğ­ rencilerimize öğrettiğimiz, her yerde de öğreteceğimiz malzemedir. Gerçekten, kitabı sosyal psikoloji alanının derinlemesine bir taraması için yüksek lisans ve doktora öğrencilerine de salık veririz. Bu nedenle, kapsamlı ve sağlam temellere dayalıdır ve öyle umuyoruz ki, okunması kolay ve ilginçtir. Bu kitapta sunulan bilgi ve bulgular çok ve çeşitli kaynaklardan alınmıştır. Kendimizi yalnızca sosyal psikologlar tarafın­ dan laboratuvarlarda yapılmış deneylerle sınırlamaktansa, farklı birçok disiplinden pek çok insanın yaptığı değişik türden araş­ tırmalardan da yararlandık. Gerçekten, uygun ve bilimsel olarak sağlam her kaynağı ki.ıllanmaya çalıştık. Laboratuvar deneylerine ek olarak, alan deneylerinden, ilişkisel çalışmalardan, taramalardan, gözleme dayalı araşllimalardan ve arşiv verilerinden yararlandık. Kuşkusuz, bu araştırmalar toplumsal psikologlar tarafın­ dan yapılmıştır. Fakat öteki psikologlar, sosyologlar, antropologlar, eteloglar, siyasal bilimciler ve biyologlar tarafından yapılan­ ları da vardır. Çalışmanın kendisi yapıldığı sürece, bütün çalış­ malar öğütülmeyi bekleyen tahıl, toplumsal davranış hakkında bilgidir. Fakat her durumda sağlam bilimsel çalışmalardır. Kitabın bu baskısını yazarken birçok kişiden yardım gördük. Meslektaşlarımız ve dostlarımız düşüncelerini belirttiler, bölümlerin orijinalini okudular, görmeden geçtiğimiz çalışma­ lardan bizi haberdar ettiler, eleştirdiler ve özendirdiler. PrenticeHall Yayınevi'nden psikoloji editörü Neale Sweet çalışmayı gözden geçirdi, yeni düzenlemelere ilişkin düşüncelerimizi bizimle tartıştı, eleştirdi, teşvik etti ve genel olarak yeniden gözden geçirmeyi yönetti. Üretim editörü Tom Pendelton ilk kopyayı bitmiş bir kitaba dönüştürmenin bütün ayrıntılarını yüklendi ve bu güç titizlik gerektiren işi büyük bir beceriyle yaptı. Gene de hem

16

Sosyal

Psilıoloji

kendi neşesini hem de bizimkini sonuna kadar korumayı başar­ dı. Lorraine Mullaney bitmiş haliyle kitabın temiz ve güzel görünümünden sorumludur. Hepsine teşekkür ederiz, yardımları büyük oldu. Son olarak, yakın geçmişte toplumsal psikolojinin oldukça büyük bir değişiklik yaşadığına değinelim. Bu alanda çalışan bazı insanlar, gerçek dünya sorunlarıyla ilişkisizlikten olduğu kadar ilerleyememekten de yakındılar. Sosyal psikolojideki araştır­ ma kavramının modasının geçtiğini ya da uygun olmadığını; temel araştırmaların yerini daha davranış yönelimli ya da uygulamaya dönük araştırmaların alması gerektiğini ve geleneksel yöntemlerin uygulanabilir ya da geçerli olmadığını ileri sürdüler. Bu tür yakınmalar yeni değildir (yıllar önce yüksek lisans öğren­ cisiyken, böyle yakınmalarda bulunduğumuzu anımsıyoruz) ve toplumsal psikolojiyi sınırlamamışlardır (hemen her araştırma alanının yoğun iç sorgulamadan geçliği dönemle; vardır). Ancak, son dört ya da beş yılda bu tür yakınmalar özellik!.: yaygın­ lık kazanmıştır ve kanımızca alan bir dereceye kadar onlara yanıt vermiştir. Beş yıl öncesi ile karşılaştırıldığında, bugün daha fazla uygulamalı araştırma, oldukça daha fazla alan araştırması ve belki de önemli konularda daha çok araştırma vardır. Bütün bunlar olumlu bir gelişmenin işaretidir. Fakat biz toplumsal psikolojide araştırmadan vazgeçilmesine ya da geleneksel yöntemlerin tümüyle bir tarafa bırakılmasına şiddetle karşıyız. Evet, ilerleme bazen yavaş olmaktadır ve evet, toplumun en önemli sorunlarını henüz çözemedik; fakat toplumsal psikoloji gelecek için umut vermeyi sürdürmektedir ve gösterdiği ilerleme küçümsenemez. Sırf sınırlılıkları ve güçlükleri var diye bütün bir alan işe yaramaz sayılamaz. Bu kitap bir bölümüyle, bu görüşü desteklemek (alanın dara çok şey verilebileceğini, ilerlemeler kaydettiğini ve ciddi, yetenekli insanların ilginç ve önemli buldukları sorunlar üzerinde çalıştıkları sürece de, edeceğini göstermek) için yazılmıştır.

1. BÖLÜM

Yöntemlere

Giriş

~

sistemli bir incelcınesiclir. hirhirimize nasıl tepki gösterdiğimiz, toplumsal durum ve ortamlarda bulunmaktan nasıl etkilendiğimiz üzerinde durur. Bu alan, insanlar arasın­ daki bütün etkileşim alanlarını olduğu kadar, başkaları yokken bile görülen, toplumsal olgularla doğrudan ilişkili değişik davranışları da kapsar. Sosyal psikolojinin üzerinde odaklaştığı özgül konular sevgi, aşk, saldırganlık, uyma, toplumsallık, iletişim ve etkileşim gibi önemli kişiler arası davranış ve duyguları içerir. Grupların bireysel davranışı nasıl etkilediği konusunda oldukça çok araştırma yapılmışıır. Daha yakın bir geçmişle, görece yeni olan çevresel psikoloji alanı çevremizdeki dünyaya, özellikle gürültüye, yapılaşmaya, kişisel alanımıza ve kalabalığa nasıl tepki gösterdiğimizi araştırmaya başlamıştır. Bir anlamda, insanların birbirlerini nasıl etkiledikleri konusunda sorabileceğimiz her soru sosyal psikoloji alanına girer. Kuşkusuz, bu soruların hepsini tam olarak henüz yanıtlayabilmiş değiliz; fakat sosyal psikolojinin görevi önemli soruları sormak ve yanıtlarını bulmaya çalış­

Sosyal psikoloji toplumsal

davranışın

Başka insanları nasıl algıladığımız; karşılıklı

maktır.

Sosyal psikolojinin çok ilginç ve aynı zamanda sorunlu yönlerinden biri, herkesin bu konuda kendi yaşantılarından çok şey

Sosyal Psikoloji

18

olmasıdır. Sosr.al psikolojinin konuları, hepimizin iyi tagünlük yaşamın davranışlarıdır. Yaşamımızı başka insanlarla sarılmış olarak geçiririz, doğal olarak da toplumsal davranış hakkında çok şey öğreniriz. Böylece, hepimiz bu alana ilişkin oldukça fazla bilgiyle işe başlarız. Başka bilimsel alanlar oldukça farklıdır. Nükleer fizik maddenin bileşimiyle uğraşır. Kuşkusuz, onlarla sarılmış, hatta onların bir bileşimi olmamıza karşın, atomları doğrudan gözleyemeyiz ve bu yüzden onlar hakkında ilk elden, deneyimlerimize dayalı hiçbir bilgimiz yoktur. Dolayı­ sıyla, nükleer fizik alanı bizim için tümüyle yenidir; nükleer fizik dersine ya hiç ya da çok az bilgiyle geliriz. Tersine, psikoloji ve özellikle sosyal psikoloji doğrudan gözlediğimiz ve yaşadığı­ mız davranışsal olgularla uğraşmaktadır. Bunun anlamı şudur: Sosyal psikoloji büyük bölümüyle bize tanıdık gelecektir. Burada öğretilenler halihazırda bildiklerinizle uyuşacak, kendi deneyim ve yaşantılarınızla çakışacak ve buna uygun olarak da ilişki kurmak ve öğrenmek, görece daha kolay olacaktır. Öte yandan, alana ilişkin bu tanışıklık ya da aşinalığın kendi sorunları vardır. Sık sık, konuyla ilgili duyup okuduklarınızın çoğunu bildiğinizi hissedeceksiniz. Gerçekler böylesine açıkken, neden sosyal psikoloji çalıştığınıza ve insanların bütün bu araş­ tırmaları niçin yaptığına şaşabilirsiniz. Ayrıca, bazen kendi deneyiminizle uyuşmadığı için belli bir bulgunun yanlış olduğunu düşünebilirsiniz. Güçlük, kişisel deneyim ve yaşantılarımızın her zaman insanların genellikle nasıl davrandıklarının iyi birer göstergesi olmamasından kaynaklanmaktadır. Dahası, olanlara ilişkin gözlemlerimiz genellikle, gelişigüzeldir. Gözlemlerimizde sistemli değilizdir, her olaya ilişkin gözlemlerimizi yansız ve nesnel olarak kaydetmeyiz. Böylece, insanların nasıl davrandık­ larına ilişkin bazen doğru, bazen de yanlış olabilen izlenimler ediniriz. Aşağıdaki örnekleri ele alalım:

biliyor

nıdığı

Kaygılı olduğumuz

zamanlar,

başkalarıyla birlilıte olmalı

insanları lıorlıutmaya çalışan relılamlar uyandımıayan relılamlardım

daha az

isteriz.

geri teper ve lıorku

etlıilidir.

Gruplar içindeki insanlar, eğer lıendi çılıarlarına ise relıabeı yerine işbirliği yapacalılarılır ve çılıarlannı artırmalı işbirliğinin derecesini de artıracaktır. Kendi inançlarının tersine, bir lwnuşma yapması için bir lıişiye ne kadar çok para öderseniz yaptığı lıonuşına doğrultusunda tutumunu o kadar çolı değiştirecektir.

Yöntemlere Arlıadaş

Giriş

19

seçiminde en önemli illıc "zıtlar birbirini çclıer" illıesidir.

Bu örneklerden bazılarıyla aynı görüşte olmayabilirsiniz, fakat hepsinin inanılabilir göründüğünü söylemek pek yanlış olmayacaktır. Hiç değilse bazı insanlar, bunlardan her biriyle aynı görüşte olacaklardır. Ancak araştırmalar bunların hepsinin ya yanlış ya da fazla yalınlaştırmalar olduğunu göstermektedir. Sistematik araştırmaya gereksinimimiz vardır, çünkü kendi izlenimlerimize ya da başkalarınınkilere çoğu kez güvenemeyiz. Bunun nedeni yanlış algılamamız, yanlılığımız, olanı yanlış yorumlamamız, doğru görüp yanlış anımsamamız ya da alışılma­ mış türden bir insan grubu ya da durum görmemiz olabilir. Kimya ya da fizik gibi bilimlerde kaldıraçların ve yer çekiminin işleyişine ilişkin gelişi güzel gözlemlerinize güvenmezsiniz, hatta Newton'unkilere bile. Eğer Newton'un bütün yaptığı, bir elmanın yukarı doğru.değil de aşağıya doğru düştüğüne dikkat etmek ve sonra yer çekimi adı verilen bir gücün varlığına karar vermek olsaydı, pek etkilenmezdiniz. Bizim Newton mekaniğine inanmamızı sağlayan şey, bu görüşü destekleyen dikkatli araştırma­ lardır. Kuşkusuz, daha da titiz araştırmalar bu kuramda hataların bulunduğunu ortaya koymuş ve modern fizik bunları düzeltmiştir. Gelişigüzel gözlemler, hatta çok dikkatli kişilerinkiler bile herhangi bir alandaki sistemli araştırmaların yerini tutamaz. Eğer bir kişi, karşılaştığı hemen hemen bütün erkekler bütün kadınlardan daha zeki olduğu için, erkeklerin kadınlardan daha zeki olduğuna karar vermişse, vardığı sonuçtan ve verilerinden kuşku duyacağımız kesindir. Kaç erkek ve kadınla karşı­ laşmıştır, nerede karşılaşmıştır, bunlar iyi bir örneklem oluştur­ makta mıdır ve ne kadar zeki olduklarını anlamada çok iyi olduğunu söylemek yeterli olacak mıdır? Kanıt istey.ecektiniz, somut verileri olup olmadığını soracaktınız. Bana "sayılar" gösteriniz diyecektiniz. lşte sistematik psikolojinin yaptığı da tam anlamıyla budur. Psikoloji verilerini, herhangi bir yanlılık kaynağının sonuçları etkilemesini önleyecek yol ve yöntemlerle toplar. Üzerinde araştırma yaptığı küçük bir grubun aynı özelliklere sahip olan, fakat araştırmaya alamadığı büyük grubu temsil etmesini sağlar. Anılara ya da genel izlenimlere bağlı kalmamak için ölçme yapar ve "sayıları" kaydeder. Gerçekte, araştırmalar erkek ve kadınlar arasında zeka farkının bulunmadığım göstermektedir, fakat bu sonuca varabilmek dikkatle planlanmış çok

20

Sosyal

Psilıoloji

sayıda araştırmanın yapılmasını gerektirmiştir. Sosyal psikolojide biz yanıtlanması güç, çok karmaşık sorularla uğraşırız. Yanıt­ ları elde etmenin tek yolu sistematik araştırmadır. Sistematik araştırma da belli araştırma yöntemlerinin izlenmesi demektir. ARAŞTIRMANIN BAŞLANGICI: ARAŞTIRMA

SORUSU

bir soruyla başlar. inbirbirlerini sevmelerine yol açan nedir? Gruplar içindeki insanlarla yalnız başlarına olan insanların davranışları arasın­ da ne gibi farklılıklar vardır? Önyargıyı nasıl azaltabiliriz? Korku toplumsallığı nasıl etkiler? Sonra sorduğumuz soruyu olabildiğince doğrudan yanıtlayabilmemize yardımcı olacak bilgileri elde edebilmek için bir araştırma tasarlarız. Kuşkusuz, bunu yapabilmek her zaman kolay değildir. Gerçekten, araşmmaların temel güçlüğü, aşırı derecede karmaşık olabilecek bir sorunu ele alarak bir yanıt elde etmenin yolunu bulmaktır. Biraz ileride göreceğimiz gibi bu, çoğu kez büyük bir yaratıcılık yeteneği ve sabır gerektirir. Bunların var olduğu durumlarda bile, bir ya da birkaç çalışma bize sağlam bir sonuca ulaşma olanağı vermeyebilir. Psikologların aynı problem üzerinde birçok çalışımı yapmalarının nedeni budur; her çalışma problemin bir yönünü yanıtla­ mayı ya da olası yanıtların sayısını azaltmayı amaçlar. Bütün

araştırmalar yanıtlamak istediğimiz

sanların

Kuramsal

Araştırma

Bir çalışmanın nasıl tasarımlandığını tartışmadan önce, araştır­ ma sorusunun (problemin) ne türden olduğunu bilmek önemlidir. iki temel soru çeşidi vardır: Kuramla doğrudan ilişkili olanlar ve olmayanlar. Kurama ilişkin araştırmalar, bir kuramdan bir çıkarımla (hipotezle) başlar. Bir kuramımız vardır, biz onun doğru olup olmadığını bilmek isteriz. Bunu yapabilmek için kuramın yaptığı kestirme ya da yordama üzerinde odaklaşır, sonra da kestirmenin doğru çıkıp çıkmadığına bakarız. Örneğin, Einstein'ın görecelik (izafiyet) kuramı, büyük bir kütleye çarptığında ışığın yansıyacağını kestirir. Bu denenceyi sınamak için, bir yıl­ dızdan gelen ışınlar yıldızın güneşe çok yakın olduğu bir zamanda gözlenmiştir. Yeteri kadar kesinlikle, sapmanın tümüyle kestirildiği gibi olduğu görülmüştür. Aynı şekilde, ama ı.laha az

Yöntemlere

Giriş

21

çarpıcı olarak sosyal psikologlar toplumsal davranışla ilgili kuramlardan çıkarılan denenceleri sınarlar. Toplumsal öğrenme kuramı bir çocuğun, saldırgan davranışları ödüllendirilen bir kişiyi gözledikten sonra daha saldırgan olacağını kestirmektedir. Bu nedenle çocuklara, saldırgan davranan ve ardından ödüllendirilen insanların filmleri gösterildikten sonra, saldırgan davranma fırsatı verilmiştir. Kestirildiği gibi, bu durumdaki çocukların saldırganlık filmleri seyretmemiş ya da saldırganlıkları için cezalandırılan insanların filmlerini gören çocuklardan daha saldırgan davrandıkları görülmüştür. Bir sonraki bölümde tartışılan toplumsal karşılaştırma kuramına göre, insanlar coşkusal tepkilerine ilişkin olarak kendilerini bir belirsizlik içinde hissettiklerinde diğer insanlarla birlikte olmak isteyeceklerdir. Bu denenceyi sı­ namak için, insanlar korkutulmuş ve sonra toplumsallık fırsatı verilmiştir. Sonuç olarak, korkulu oldukları zaman, olmadıkları zamankinden daha fazla toplumsallık isteği göstermişlerdir. Araştırma her durumda, kuramdan özgül bir çıkarımla (denence, hipotez) başlamıştır. Araştırmanın temel amacı kuramı değerlendirmektir. Eğer kestirme (denence) doğru çıkarsa kuram desteklenir, doğru çıkmazsa kuram ya tümüyle ya da bazı ayrıntılarında yanlışllr. Bu durumda ya kuram geçersizleştirilir ya da yeni bulgularla tutarlı kılmak için değişiklikler yapılır.

Görgül

Araştırma

Kuramla doğrudan ilişkili olmayan araştırmalara genellikle "görgü! araştırma" adı verilir. Özgül bir kestirmeyi sınamak yerine araştırmacı, korku gibi bir değişken ya da ikna edilebilirlik gibi bir olguyla ilgilenir. Genellikle değişkenin etkisi ya da olguyu etkileyen etmenler konusunda kesin bir fikri yoktur. Dolayısıyla, görgü! araştırmalar belli bir denencenin doğru olup olmadığını sınama amacı gütmez, daha çok ilgilenilen konu ya da değişken hakkında bilgi toplamaya yarar. Görgü! araştırmalarla denence sınayanlar arasındaki temel farklılık, görgül araştırmaların, aynı zamanda birçok d~işkenle uğraşmak ve genel problemle ilgili olarak, daha fazla veri toplayabilmek için birçok bağımlı değiş­ kenle ilgilenmek eğiliminde olmasıdır. Örneğin, özgeci davranışı etkileyen etmenleri araştırmayı amaçlayan bir deneyde, deneklere kapsamlı bir kişilik testi uygulanacak; yaş, cinsiyet ve doğum sırası gibi demografik özelliklere ilişkin bilgiler elde edilecek ve

22

Sosyal

Psilıoloji

belki de, hazır bulunan insan sayısı ve kaynağın (iletişimci) cinsiyeti manipule edilecektir. Sonra araştırmacı herhangi bir ilişki­ nin bulunup bulunmadığını görmek için, bütün verileri gözden geçirecektir. Kuşkusuz, değişkenler tümüyle rastlantısal (random) olarak seçilmez. Araştırmacının nelerin önemli olabileceği­ ne ilişkin bazı fikirleri vardır; örneğin yaş, cinsiyet ve kendine saygı duygusunun özgeci davranışla kan grubu ya da deneğin soyadındaki sesli harflerin sayısından daha fazla ilişkili olmak eği­ liminde olduğunu varsayabilir. Bazı değişkenleri ele alacak, bazı­ larını almayacak, fakat elinden geldiğince fazla bilgi toplamaya çalışacaktır.

İkisi Arasındaki

Fark

Kuramsal ve görgü! araştırmalar arasındaki temel farklardan biri, olumlu sonuçlar elde etme, yani değişkenler arasında bir ilişki ya da deneysel koşulların etkili olduğunu bulma olasılığıdır. Bir kuramdan bir çıkarımı sınayan bir çalışmanın böyle sonuçlar doğurması olasılığı oldukça yüksektir. Bütün kuramlar örgütlenmiş bir veriler bütününün açıklamasıdır. Bunun anlamı, bir kuramdan çıkarılan kestirme ya da yordamaların, kısmen daha önceki bulgular üzerine temellendirilmesi demektir. Kuşkusuz, bir kuramın iyi kurulması ölçüsünde, ondan çıkarılan denencelerin desteklenmesi olasılığı artacaktır. Kuramsal olmayan araş­ tırma başka araştırmalara dayanma derecesi bakımından farklı­ lıklar gösterir, fakat kuramsal araştırmayla karşılaştırıldığında, daha az böyle olmak eğilimindedir. Bir kurama değil, bir kişinin içgörü ya da sezgisine dayanır ve bu yüzden de, olumlu sonuçlara yol açma olasılığı daha düşüktür. Öte yandan, olumlu sonuçlar verdiğinde de, genellikle, beklenmedik bir bulgu söz konusudur; önemli yeni çalışma alanları açan beklenmedik yeni bir ilişki ortaya çıkabilir. lki tür arasındaki diğer bir farklılık, olumsuz sonuçların anlamlılığına ilişkindir (koşullar arasında fark bulunamaması ya da iki değişken arasında ilişki yokluğu). Kuramsal araştırmalarda olumsuz sonuçlar (korku düzeyinin toplumsallık üzerinde bir etkisi yoktur gibi) çok önemlidir. Kuramın bir farklılık öngörmesi (kestirmesi) nedeniyle, fark yokluğu kuramın desteklenmediği anlamına gelir. Görgü! araştırmalarda olumsuz sonuçların görece pek bir anlamı yoktur. Var olan bir gerçekler bütününe

Yöntemlere

Giriş

23

ilişkin

olarak bize hiçbir şey anlatmaz. Çalışma, birinin sezgileri üzerine kurulmuştur ve olumsuz sonuçların anlattığı tek şey, o bir tek kişinin yanıldığı ya da bu özel koşulda belli bir değişke­ nin başka bir değişkenle ilişkili olmadığıdır. Dolayısıyla, kuramsal araştırmaların verimlilik olasılıkları yüksektir. Olumlu sonuçlar elde edilebilir, olumsuz sonuçlar yararlıdır ve araştırmalar, öncelikle var olan bir kuramı destekleme ya da desteklememe açısından verimlidir. Tresine, görgü! araştırmaların, görece düşük bir geri ödeme olasılıkları vardır. Çünkü olumlu sonuçlar daha az olasıdır ve olumsuz sonuçların pek bir anlamı yoktur; fakat bu, olumlu bir sonuç elde edildiğinde, çoğunlukla büyük bir bulgudur, çünkü bir keşif olabilir. Genel olarak, halihazırda, elde bir bilgiler bütününün bulunduğu durum ve konularda en etkilisi denence sınamadır, görgül araştırmalarsa, hakkında çok az bilgimizin bulunduğu alan ya da konularda etkilidir. Denenceleri sınama halihazırdaki bilgilere yenilerini eklemenin ve bunları bir araya getirip örgütleyen kuramları geçerlemenin sistematik yoludur; görgül araştır­ malar, görece etkili kuram geliştirmeye pek uygun olmayan sistemsiz, fakat çok ve çabuk bilgi toplama yoludur. Sosyal psikologlar arasında görgü! araştırmaların denence sınamadan daha az değerli olduğu yönünde (bu yazarlar tarafından paylaşılma­ yan) bir inancın bulunmasına karşın, psikolojide her iki yaklaşı­ mın da yeri ve önemi vardır. Temel ve

Uygulamalı Araştırmalar

Araştırma çeşitleri arasındaki

temel farklılıklardan bir diğeri de somut ve belli bir durumla ilgilenme derecesidir. Hem kuramsal hem de görgü! araştırmalar, gerçek dünyada var olan somut bir durum üzerinde odaklaşabilir de, odaklaşmayabi­ lir de. Örneğin, korkunun tutum değişimi üzerindeki etkisi kuramsal (öğrenme kuramı gibi) bir görüş açısından ya da herhangi bir kurama dayalı olmadan (kuramsız olarak) araştırılabilir. Kuramsal yaklaşıma ya da yokluğuna bakılmaksızın, araştırma­ lar belli bir sorun üzerinde durabilir ya da yalnızca genel bir sorunla ilgilenebilir. Sosyal psikolojide araştırmacılar, yüksek korku düzeyinin sigara aleyhine kampanyaların etkililiğini artırıp artırmadığı sorunu üzerinde yoğunlaşabilirler. Korkunun tutum değişimi üzerindeki etkileriyle ilgilenmekte, fakat sigaraya karşı

araştırmacının

24

Sosyal Psilwloji

tutumlar üzerinde odaklaşmaktadırlar. Korku uyandırma, belki, tutumlar üzerinde farklı etkiler yaratacaktır ya da belki uyarılan korku düzeyleri başka konularda farklı biçimlerde etkili olacaktır. Diyelim ki, şimdilik sigara içmeye ilişkin tutum-

başka çeşitten

ların nasıl değiştirilebileceğini araştırmaktadırlar. Araştırmalar,

"Korku tutum değişimini nasıl etkiler?" genel sorusu ile ilgili uygulamaya dönük sonuçlar verebilir, fakat temel düşünce ya da amaç bu değildir. Tersine, araştırmacı belirli herhangi bir tutumla ilgilenmeyebilir, fakat yalnızca korkunun tutum değişimini nasıl etkilediği genel sorusu üzerinde durabilir. Böyle bir başlangıçla, bulguları olabildiğince genelleştirebilmek için, birçok konu (sorun) ve durumu kullanacaktır. Çok genel anlamı dışında sonuçlar, özellikle sigara içmeye ilişkin tutumlara uygulanahilir nitelikte olmayabilir. Yani en genel bulgular, kuşkusuz bütün tutumlar için geçerlidir, fakat sigaraya ilişkin tutumlar üzerinde en büyük değişikliğe yol açacak kesin ve tam korku düzeyle, ini belirlemede işe yaramayabilir. Belirli bir durum üzerinde odaklaşan araştırmalara, genellikle uygulamalı ara~tırmalar adı verilir, diğerine ise temel araş­ tırma denir. Ne var ki, "uygulamalı" araştırma ABD'de biraz olumsuz bir anlam kazanmıştır. Yıllardan beri saygınlık ve konum (statü) kazananların çoğu, temel araştırmalarla uğraşıp, özgül problemlerle pek ilgilenmeyenlerdir. Bu, hem bir haksızlık hem de iki yaklaşım arasında gerçekçi olmayan bir ayırımdır. Gerçekte, temel araştırma, genellikle var olan sorunlara karşı ilgiden kaynaklanır ve belirli sorunlar üzerinde durmak zorundadır. Dolayısıyla, korku uyarılmasıyla ilgili yazın, hiç değilse bazı araştırmacıların, bunları bu özel sorunlarla ilgilendikleri için değil, uygun buldukları icin seçmelerine karşın, sağlığa ilişkin sorunlar üzerinde odaklaşmak eğilimindedir. Belirli bir konunun ya da sorunun seçilmesi zorunluluğu nedeniyle, bir araştırmacının, olanak bulduğu sürece, ilgilendiği sorunları ya da konulan seçmesini beklemek yerinde görünmektedir. Korkunun etkileri araştırılırken, araştırmacı için "dişler aşağı yukarı doğru fırçalanırsa mı yoksa yanlara doğru fırçalanır­ sa mı daha iyi olur?" gibi önemsiz sorunlar yerine, sigara alış­ kanlığı, kanser, trafik kazaları gibi toplumun ilgilendiği bir sorunu seçmek daha arzu edilir olacaktır. Temel araştırmacılar doğal olarak araştırma desenine olabildiğince iyi uyan konu ya da so-

Yöntemlere

Giriş

25

runlar seçmek isteyeceklerdir, fakat bir kısıtlamayla: Kendi baş­ larına önemli sorunları seçmeye çalışmalıdırlar. Benzeri biçimde, sigara alışkanlığı gibi belli bir sorun üzerinde odaklaşacak olanlar araştırmalarını, bulguları olabildiğince genel bir uygulama alam bulacak biçimde planlamaya çalışabilirler. Araştırmalarım daha önceki araştırmalarla ilgili olarak ve olanak buldukça, baş­ ka araştırmalar sonucunda ortaya atılan önerileri sınayacak biçimde desenlemelidirler. Böylelikle, temel ve uygulamalı alanların araştırmacıları, özgül sorunlar ve daha genel önermeler arasında ileri geri çalışarak birbirlerini tamamlayabilir ve alandaki ilerleme hızlandırılabilir. ARAŞTIRMA

YÖNTEMLERi

Araştırma nasıl başlarsa başlasın,

ikinci adım hangi yöntemin karar vermedir. tlişkisel ve deneysel olmak üzere iki temel araştırma yöntemi türü vardır. Bunlardan her birinin üstün ve sınırlı yönleri vardır. Göreceğimiz gibi, hangi türün yeğlenebilir olduğu, büyük ölçüde üzerinde çalışılan konuya ve kullanılacağına

araştırmacının amaçlarına bağlıdır.

tlişkisel Araştırmalar llişkisel araştırmalar,

iki ya da daha fazla değişken arasındaki gözlemeye dayanır. A değişkeni yükseldiğinde B değişke­ ni de yükseln,ekte midir (olumlu ilişki); A yükseldiğinde B düş­ mekte midir (olumsuz ilişki); ya da A'nın değeri ile B'nin değeri arasında bir bağımlılık yok mudur (ilişki yok)? sorusunu sorar. Örneğin, korku ve toplumsallığı çalışırken, bir araştırmacı korkmuş durumdaki bazı insanlarla, bu durumda olmayan diğer bazı insanları gözleyerek her grubun ne kadar toplumsal davrandığı­ na bakabilir. Savaş zamanındaki insanlar barış zamanındaki insanlarla ya da bir hava baskını sırasındaki londralılarla baskın sonrasındaki londralılar karşılaştırılabilir. Araştırmacı bir hava saldırısı sırasında insanları gözleyerek, bunlar arasından çok korkanlarla az korkanları karşılaştırabilir. Eğer çok korkanların az korkanlardan daha fazla diğer insanlarla birlikte olmak istediklerini görürse, yüksek korkuyla toplumsalık arasında olumlu bir ilişkinin bulunduğu sonucuna varabilir. ilişkiyi

Sosyal Psilıoloji

26

ÜSTÜN YÖNLERi. Bir ilişki çalışması, bir problem alanı hakkın­ da büyük ölçüde veri toplamanın etkili bir yoludur. Örneğin, çok sayıda insana ilişkin olarak otuz kişilik değişkeni ve yirmi farklı davranış ölçüsü toplayabiliriz. Sonra da, hangi kişilik değişkenleriyle hangi davranışlar arasında bir ilişkinin bulunduğu­ na bakabiliriz. Bu yolla, görece kısa bir süre içinde çok sayıda ilişkiyi ortaya çıkarabiliriz. Tersine, her kişilik özelliğinin (değiş­ ken) her davranış üzerindeki etkisini araştırmak için birçok deneysel çalışma gerekecektir. Bu nedenle, ilişkisel araştırmalar sık sık görgü! (ampirik) araştırmalarda kullanır; çok miktarda verinin etkili bir biçimde toplanmasına olanak sağlarlar. llişkisel teknikler bazen deneysel yöntemlerin uygulanamayacağı sorunları araştırabilmemizi de olanaklı kılar. Örneğin, kalabalığın insanlar üzerindeki etkisine ilişkin araştırmaların çoğu ilişkiseldir. insanları çok uzun süre kalabalıklar içine koymak ve orada tutmak olanaksızdır. On yıl kalabalıklar içinde yaşamak yalnızca dört yıl, hatta yirmi gün kalabalık içinde kalmaktan farklı etkiler yaratabilir. Bu nedenle, deneysel yöntemler yararlı olmakla birlikte sınırlıdır. Dolayısıyla, araştırmacılar gerçek ve doğal koşullar altında toplanan istatistiklere bakmaktadırlar. Değişik kentlere ve bu kentlerin bazı kesimlerine ilişkin nüfus yoğunluğu verileri gibi, bu alanlardaki suçluluk ve ruhsal hastalık oranları da toplanmış durumdadır. Yoğunluk ölçüleriyle suçluluk ve ruhsal rahatsızlık ölçüleri ilişkilendirilerek nüfus yoğun­ luğu ve ruhsal rahatsızlık (patoloji) arasındaki ilişkinin bir göstergesi elde edilebilir. Doğal olarak, ilişkisel araştırmaların tüm güçlükleri burada da söz konusudur. Özellikle de nedensel sonuçlara ulaşamama ve gelir düzeyi gibi diğer değişkenlerin etkilerini kontrol edememe, bu konuda da bir sorundur; ancak deneysel araştırmalarda olabileceğinden, çok daha kısa bir süre içinde nüfus yoğunluğunun etkilerine ilişkin bazı kanıtlar sağla­ mak gibi büyük bir üstünlüğü vardır. SINIRLILIKLARI. llişkisel araştırmaların temel zayıflık ya da sı­ nırlılıkları

neden-sonuç ilişkisini belirsiz bırakmalarıdır. Bir çainsanlann az korkmuş olanlardan daha fazla toplumsallık istediklerine işaret edebilir. Ancak bu, gerçekten yüksek korkunun daha büyük bir toplumsallık arzusuna yol açtığı anlamına gelmez. Korkunun başkalarıyla birlikte olma arzusunu artırmasından çok, başkalarıyla birlikte olma (toplumsallık) korkuyu artırıyor olabilir. Yani tam tersi bir nedensel ilişki lışma

çok

korkmuş

Yöntemlere

Giriş

27

söz konusu olabilir. Başkalarıyla birlikte olanlar korkmak eğili­ mindedirler; başkalarıyla birlikte olmayanlar daha az korkmak eğilimindedirler. Bu nedenle, korkuyla toplumsallık arasında bir ilişki bulmuş olabiliriz. Diğer bir deyişle, nedenselliğin yönü bilinememekte korku mu toplumsallığa yoksa toplumsallık mı korkuya neden olmaktadır sorusu yanıtsız kalmaktadır. llişkisel çalışmalarda bu, her zaman çok önemli bir sınırlılık değildir. Birçok durumda, nedenselliğin yönü konusunda oldukça açık bir fikrimiz vardır. Astronomi bilimi ilişkiler üzerine kurulmuştur. Ama nedensellik ilişkilerinin yönü konusunda çok az bir belirsizlik vardır. Ay belli konumlara geldiğinde, dünyada sular yükselir. Ayın sulardaki yükselmeye neden olduğunu varsayarız, tersini değil. ilk doğan çocuklar korktuklarında, daha sonra doğanlardan daha fazla toplumsal olmak eğilimindedirler. Eğer bu iki etmen arasında herhangi bir nedensel ilişki varsa, daha hüyük toplumsallığa neden olan açıkça doğum sırasıdır, tersi değil. Bir yetişkin olarak, ne kadar toplumsal olursanız olunuz, bu sizin doğumunuzun sırasını etkileyemez. Yani toplumsallık doğum sırasının nedeni olamaz. Bütün ilişkisel araştırmalarda daha ciddi bir belirsizlik, her iki değişkenin de diğerini doğrudan etkilememesi olasılığıdır. Tersine, her ikisini de bilinmeyen bir başka değişken etkiliyor olabilir. Çok korkan insanların az korkanlardan daha toplumsal oldukları gözlenmişse, toplumsallığın nedeni korkudur diyemeyiz. Çünkü bu iki grup insanın, her zaman korku düzeyinden başka değişkenler açısından da farklı olmaları olasılığı vardır. Kolayca korkan insanlar, o kadar kolay korkmayanlardan pek çok bakımdan farklı olabilirler. Örneğin daha zayıf, daha bağım­ lı, daha genç, daha az zeki ya da daha fazla başkaları güdümünde kişiler olabilirler. Eğer kolay korkan insanlar, genellikle daha zor korkanlardan daha güçsüzseler, onların toplumsallığını bu güçsüzlük açıklayabilir. Güçsüzdürler, korunmaya daha fazla gereksinimleri vardır ve dolayısıyla, korunma gereksinimlerini doyurabilmek için daha fazla toplumsallık gösterirler. Diğer etmenlerden herhangi biri de bir başka yüksek korku deneyinde daha büyük bir toplumsallığa neden olabilir. Bunu kesin olarak bilme olanağımız yoktur. Denekleri duydukları korku düzeyine göre gruplara ayırdıktan sonra, toplumsallıklarına baktık. Korku düzeyi yükseldikçe toplumsallık düzeyinin de yükseldiğini söyleyebilmek isteriz. Nedensellik ilişkisinin yönü-

--j-.

28

Sosyal

Psilıoloji

olarak bilebilsek bile, etkiye neden olanın korku olduemin olamayız. Güçsüzlük ya da korku ile birlikte görülen başka herhangi bir etmen olabilir. Korkunun kendisinin, sonuçta bir payı bulunmayabilir. Ortaya çıkardığımız tek şey korku ve toplumsallık arasında bir ilişkinin bulunduğu, ikisinin birlikte görüldüğüdür. Fakat önemli olan korku mudur? Ya da hem korku, hem de toplumsallık ile arasında ilişki bulunan tümüyle başka bir etmen midir? Bilemeyiz. Bu nedensellik yükleme sorunu kentlerde kalabalık-suçlu­ luk ilişkisi üzerinde yapılan araştırmalarda daha da belirgindir. Göreceğimiz gibi, araştırmalar bu ikisi arasında anlamlı bir ilişki bulmaktadır. Yüksek nüfus yoğunluğu, yüksek suçluluk oranları ile ilişkili görülmektedir. Fakat bunun anlamı nedir? Kuşkusuz, diğer bir olasılık da bunun tersidir: suç olayları yüksek nüfus yoğunluğuna neden oluyor olabilir. Bunlar arasından gerçek nedeni seçmek, bu durumda, pek güç değildir. Eğer biri diğerinin nedeni ise, yüksek nüfus yoğunluğunun bulunduğu kesimlerde yaşamanın insanları suç işlemeye eğilimli kıldığı görüşü, insanların suçluluk oranı yüksek bölgelere göç ettiği görüşünden daha inandırıcıdır. Kısaca, nüfus yoğunluğu neden, suç oranıysa sonuçtur. Ancak her iki ilişkinin de doğru olmaması olasılığı daha güçlüdür. ikisinin de nedeni bir başka etmen olabilir. Kalabalık­ la gelir düzeyi arasında güçlü bir ilişki vardır; yoksul insanlar, varsıllarla karşılaştırıldığında, kalabalık koşullarda daha fazla yaşamak eğilimindedirler. Suç oranıyla gelir düzeyi arasında da güçlü bir ilişki vardır; yoksul insanlar daha fazla suç işlemekte­ dirler. Bu durumda, kalabalık ile suç oranı arasındaki ilişkinin, bütünüyle her ikisinin de gelir düzeyiyle ilişkili olması gerçeğin­ den kaynaklandığını görebiliriz. Yoksul insanlar nüfus yoğunlu­ ğu yüksek kesimlerde yaşar ve daha fazla suç işlerler. Dolayısıy­ la, nüfus yoğunluğuyla suç oranı arasındaki ilişkiye karşın, yalnız başına nüfus yoğunluğu suç oranı üzerinde etkili olmayabilir. nü

doğru

ğundan

Deneysel

Araştırmalar

Deneysel yöntemde, bir değişkenin (bağımsız değişken) farklı düzeylerinin bulunduğu koşullar araştırmacı ya da bir dış güç tarafından yaratılır; denekler rastlantısal (random) olarak koşulla-

Yöntemlere Giri~

29

ra dağıtılır ve bir ya da daha fazla bağımlı değişkendeki değişik­ likler ölçülür. Eğer toplumsallığı etkileyen etmenlerle ilgileniyorsak, böyle bir etmeni seçer ve amaçlı olarak onun bir deneyde değişik düzeylerinin etkilerine bakarız. Korkunun toplumsallığı artırıp artırmadığını bilmek istediğimizi varsayalım. Bunu araş­ tırmak için, korku düzeyi dışında, her bakımdan birbirinin aynı olan iki grup denek bulmamız gerekecektir. Eğer bu iki grup arasında başka herhangi bir bakımdan farklılık varsa, toplumsallık düzeyinin farklı korku düzeylerinden kaynaklandığından emin olamayız. Neden başka bir farklılık olabilir. Yukarıda açıklandığı gibi, eğer bir grubun korku düzeyi daha yüksekse ve ek olarak bu grup daha güçsüzse, toplumsallıktaki artışa neyin neden olduğunu bilmek olanağı yoktur. Öte yadan, eğer gruplar korku düzeyi dışında hiçbir farklılık göstermiyorlarsa, toplumsallıkları açısından herhangi bir fark daha yüksek korku düzeyine yüklenmek zorundadır.

RASTLANTISAL DAGITIM (Random Assignment). Öyleyse kritik hir sorun, deneklerin yalnızca araştırma konusu değişken açısın­ dan birbirlerinden farklı olduğundan emin olabilmektir. Deneye girerlerken, iki grup olabildiğince birbirinin aynı olmalıdır. Bu koşul, deneklerin deneysel koşullara rastlantısal (random) olarak dağıtılması yoluyla yerine getirilebilir. Yani her deneğin hangi deneysel koşula girmesi gerektiğine, tümüyle rastlantısal olarak karar verilmesi yöntemi bunu sağlayabilir. Rastlantısal dağıtım, yazı tura atılarak kurayla yapılabilir. Ya da en iyisi seçinün tümüyle rastlantıya bağlı olmasını güvenceye alan bir rastlantısal sayılar çizelgesi kullanılarak sağlanabilir. . Rastlantısal dağıtım altında yatan temel düşünce, deneğin kendisiyle birlikte getirdiği hiçbir şeyin onun hangi gruba gireceğini belirlemede etkili olmamasıdır. Bu belirleme araştırmacı tarafından ve tümüyle rastlantısal olarak yapılacaktır. Eğer denekler koşullara bunun dışında bir ölçütle dağıtılırlarsa, gruplar deneysel işlemlerle ilişkisiz herhangi bir bakımdan farklılaşabi­ lirler. Örneğin, deneklerden yüksek ve düşük şok koşullarından birini seçmelerini isteyebilir, yeteri kadar denek bulabilmek için de yüksek şok koşulunu seçenlere diğerlerinden biraz daha fazla para verebiliriz. Eğer hunu yaparsak, yüksek şok koşulunu seçen denekler, düşük şok koşulunu seçenlerden farklı olabilir. Önceki denekler, büyük bir olasılıkla, şoktan daha az korkan ve belki OT

+ -OT

ON ·--.-

ON OT. ,OT

-OT

OT

ON

,+

+

OT ,OT

-ÔT

ÔN

ON

+

OT ÔN:

Oğrenci;

+

OT

•ÔN +

OT

OT OT:

Oğretmen;

OT: Otobüsle taşıma bir çatışma ya da uyumsuzluk söz konusu ŞEKiL 5-7 değildir. Kolaylık için, dört Sevgiye ilişkin denge modeli. iki kişi ve dengeli durumdan her biribir nesne arasındaki ilişkilerin olası senin ya sıfır (O) ya da çift sakiz bileşimi vardır. Modele göre, dengeyıda eksi işareti (olumsuz siz yapılar bir ya da daha fazla ilişkide ilişki) içerdiğine dikkat edideğişiklik yapılarak dengeli durumlara dönüştürülebilir. niz. Ne zaman bir eksi işa­ reti varsa, onu dengelemek için bir diğerine gereksinim vardır. Dengesiz durumlarda, ya üç ya da yalnızca bir olumsuz iliş­ ki vardır. Öğretmen ve öğrencinin birbirlerini sevdikleri, fakat otobüsle taşıma konusunda anlaşamadıkları ya da birbirlerini sevmedikleri, ancak otobüsle taşıma konusunda anlaştıkları durumlar dengesiz durumlardır. Bu durumların dengesizliği daha az açık olabilir; tutarlılık sevdiklerimizden bizimkilere benzer sevgi ve nefretler; sevmediklerimizden de bizimkilerden farklı sevgi ve nefretler beklememiz gerçeğinde yatar. Denge kuramının ikinci varsayımına göre, dengesiz durumlar dengeli durumlara dönüşmek eğilimindedir. Kurama önemini kazandıran işte bu varsayımdır. Kararsız sistemler değişiklik doğ­ rultusunda baskı yapar ve dengeli duruma gelinceye kadar bu baslııyı sürdürür; diğer bir anlatımla, şeklin sağındaki yapılarda on-

Dolayısıyla,

Sosyal Psikoloji

218

lan soldakilere benzetecek değişiklikler olacaktır. Dengesizden dengeliye dönüşüm çok değişik biçimlerde olabilir. Denge sağlayabilmek için ilişkilerden herhangi biri değiştirilebilir. Örneğin, eğer öğretmen ve öğrenci her ikisi de otobüsle taşımayı destekler fakat öğrenci öğretmeni sevmezse aşağı­ daki değişikliklerden herhangi biri dengeyi sağlayabilir. Öğrenci gerçekte öğretmeni sevdiğine ya da otobüsle taşımaya karşı olduğuna karar verebilir. Bir başka seçenek, öğretmenin otobüsle ta-. şımaya karşı olduğuna inanarak öğrencinin gerçeği çarpıtması olabilir. Hangi yolun seçileceği onu kullanma kolaylığına ve deği­ şikliği yapan bireye bağlıdır. Bunu 9. Bölüm'de daha ayrıntılı olarak tartışacağız. Şimdilik önemli olan değişiklik olasılıklarının bulunduğudur.

Denge

Kuramının Bilişsel

Kökenleri

Dengeye doğru güçler düşüncesi, köken olarak algısal örgütlenmeye ilişkin Gestalt kuramlarına dayanır. Son iki bölümde belirttiğimiz gibi, insanlar tıpkı cansız varlıklara ilişkin algılarında "iyi biçim" ya da "iyi şekil" oluşturmaya çalıştıkları gibi, başka insaıılara ilişkin algılarında da "iyi biçim" oluşturmaya çalışırlar. insanlar arasındaki dengeli ilişkiler birbirlerine "uyarlar"; mantıklı, tutarlı ve anlamlı bir bütün oluştururlar. Bu nedenle, insanları dengeye doğru iten temel güdü toplumsal (sosyal) ilişkilerin uyumlu, yalm, tutarlı ve anlamlı bir görünümünü oluşturma güdüsüdür. Bu kuramın ana varsayımlarından birine göre insanlar, belirsiz olduklarında ya da algısal olarak bulanık ve içinden çıkıl­ maz hale geldiklerinde toplumsal durumlar üzerinde böylesi algısal düzenlemeler yapmaya ya da onları yeniden düzenlemeye çalışırlar. Birçok çalışmada deneklere, '']ohn oda arkadaşı Harry'i sevmektedir ve Harry başkanlık seçiminde oyunu Jimmy Carter'a vermiştir" gibi varsayımsal durumlar verilmiştir. Bundan sonra da denekten üçgeni tamamlaması istenmiştir: ''John, Jimmy Carter hakkında ne hissetmektedir?" Genel bulgu, insanların başlangıçta eksik ya da dengesiz olan durumlardan dengeli durum ya da üçlüler geliştirmek eğiliminde oldukları yolundadır.

bu dengeleyici güçlerin bir dizi bilişsel göstermektedir. insanlar dengeli durumları dengesizlerden daha çabuk ve kolay öğrenmektedirler; dengeli Böyle

araştırmalar,

işlemi etkilediğini

Sevgi ve Çekicilik

219

durumları

dengesiz olanlardan daha kolay ve çabuk anımsamak­ (Picek, Sherman ve Shiffrin, 1975); üçgen gerçekte dengesiz olduğunda, ilişkileri dengeli oldukları biçiminde daha çok yanlış anımsamaktadırlar; dengeli üçgenleri, dengeden başka boyutlara göre yaptıklarından daha fazla birbirine benzer olarak gruplandırmakta ya da sınıflandırmaktadır (Cottrell, 1975). Dengeli üçlülerin dengesizlerden daha fazla görülmesini beklemektedirler (Crockett, 1974). Eksik üçlülerin eninde sonunda dengesizden çok daha dengeli bir biçimde tamamlanacaklarını kestirmektedirler (DeSoto ve Kuethe, 1959). Dengesiz durumların zamanla daha dengeli durumlara doğru değişmelerini beklemektedirler (Burstein, 1967). tadırlar

Birlik, Bütünlük Denge iki tür

llişkileri

kuramının yaratıcısı

Heider, böylesi üçlülerde bulunan Duyguya dayalı ilişkiler ve birliğe dayalı ilişkiler. Duyguya dayalı ya da duygusal ilişkiler duygu içerirler; diğer kişiyi ya da tutum nesnesini sevme ya da sevmeme gibi. Birlik ilişkileri, nesneler arasında algılanmış birbirine bağlılığı içerir. "Birbirine ait" olan nesneler bir birlik oluşturur. Çoğu insan beni köpeğimle, arabamla, kızkardeşimle, daktilomla, yurttaşlarımla ve dersime giren diğer insanlarla bir birlik ilişkisine sahip olarak algılar. Daha biçimsel sözcüklerle, birlik ilişkileri; iki nesnenin mekanda yakınlıkları, zaman içinde yakınlıkları, benzerlikleri, fiziksel akrabalıkları, ulus, sahiplik, ortak kader nedenleriyle algılanabilirler. Bir önceki bölümde tartış­ tığımız gibi (Şekil 4-2'ye bakınız), bunlar tutarlı bir "iyi biçime" götüren standart algısal koşullar arasındadır. Heider, gerçekte, birlik ilişkilerinin iki temel sınıfını belirlemiştir: Bir seçim sonucu olanlar ve bir seçim sonucu olmayanlar. Eğer bir nesneyi seven (belirli bir kişiyle çıkma ya da yeni kırmızı bir Chevy Nova satın alma) birini görürsek, bu ikisini birbirine bağlı olarak algılamak eğilimindeyizdir. En çok bilişsel çelişki kuramı bağlamında araş­ tırılması nedeniyle, isteğe bağlı birlik ilişkilerinin etkisini tartış­ mak için bilişsel çelişki kuramıyla ilgili 12. Bölüm'e kadar bekleyeceğiz; burada yalnızca isteğe bağlı olmayan birlik ilişkilerinin sevgi üzerindeki etkisini tartışacağız. Denge kuramı üzerindeki araştırmaların çoğu duygusal iliş­ kileri ele almıştır. Denge yönündeki güçler insanları sevdikleri ilişki arasında

bir

ayırım yapmaktadır:

220

Sosyal

Psilıoloji

insanlarla anlaşmaya, sevmedikleriyle çatışmaya ya da anlaşma­ maya doğru itmektedir. Fakat Heider, ayrıca duygularımızı birlik ilişkileriyle de dengelediğimiz görüşünü ortaya attı. İnsanla­ rın sevdiklerine bağlandıkları ve sevmedikleriyle aralarında bağ kurmadıkları durumlarda, bir toplumsal ilişkinin "uyduğunu" ve tutarlı, anlamlı bir bütün oluşturduğunu düşünürüz. Eğer birlik ilişkilerinin duygusal ilişkilerle dengelenmesi beklenirse bu, sevgiyi en çok ne zaman etkiler? En açık durum sevmediği­ miz biriyle bir birlik ilişkisi içinde olduğumuz durumdur. Bu durumda olumlu birlik ilişkimiz, olumsuz duygusal ilişkimizle dengesizleştirilmiştir. Ablanızdan nefret ettiğinizi varsayalım. Kı?kardcşler olmanız nedeniyle ona bağlısınız. Kuşkusuz, onu siz seçmediniz. Fakat o sizi eziyor, aşağılıyor ve size bebekmişsi­ niz gibi davranıyor olabilir. Bu durumda ne yaparsınız? Denge kuramının kestirimi birlik ilişkinizi duygusal ilişkinizle dengelemeye çalışacağınız yönündedir. Bu, size iki seçenek vermektedir: Kızkardeşinizle ilişkinize son verebilir, artık kızkardeşiniz olmadığını ileri sürebilir ya da onunla ilgilenmezsiniz, onu hiç görmez, telefonla bile görüşmezsiniz, yılbaşında ona armağan vermezsiniz vb. Ya da onu yeniden değerlendirebilir, iyi yönlerini görebilir, onunla birlikte olduğunuzda başınıza gelen kötü olayları unutmaya çalışabilir, ne de olsa kızkardeşinizin ailenizin bir parçası ve sevdiğiniz biri olduğunu düşünebilir (siğilleri ve her şeyiyle) ve genel olarak duygunuzu olumsuzdan olumluya doğ­ ru değiştirebilirsiniz. Sorun birlikse! ya da duygusal, bu ilişkiler­ den hangisini değiştirmeye daha fazla eğilimli olduğunuza indirgenmiş olur. Birlik ilişkisini koparmanın hemen hemen olanaksız olduğu durumlarla sık sık karşılaşılır. Kızkardeşinizle ilişkinizi kesmek güçtür. Ve birlik ilişkisinin değişecek gibi olmadığı, fakat duygusal ilişkinin olumsuz olduğu durumlarda, denge kuramının kestirimine göre sevgi artacaktır. Tyler ve Sears ( 1977) bu fikri sına­ mak için iki deney yaptılar. Aralarında etkileşmeyi beklediklerinde, iki insan arasında bir birlik ilişkisinin doğacağını düşün­ düler. Deneklere olumlu ya da olumsuz uyaran kişiler gösterdiler (olumlu ya da olumsuz duyguların gelişmesini sağlamak için), sonra da deneğin uyaran kişiyle etkileşmek zorunda olup olmadığı olgusunu değişimlediler. Olumsuz uyaran kişiyle etkileşim beklentisinin dengeyi sağlamak için sevgiyi artıracağını, halihazırda sevilebilir bir uyaran kişiyle etkileşim beklentisinin

Srvgi vr Çrhicilih

221

ise sevgiyi etkilemeyeceğini kestirdiler. ilk deneyde, deneğe sözde kendisi gibi bir öğrenci tarafın­ dan yazılmış bir makale ve sözde aynı öğrenci tarafından doldurulmuş bir tutum ölçeği verdiler. Olumsuz, hep itiraz eden bir kişi yaratmayı amaçlayan kritik koşuldaki makalede, bir üniversiteli kız öğrencinin çoğu konularda "çocukça ve bilgisiz" oldukları için, çoğu diğer üniversiteli kızları sevmediği yazılıydı. Dahası, tutum ölçeği günlük toplumsal ve politik sorunlar üzerinde genellikle deneğinkine zıt görüşü savunan biri tarafından doldurulmuş izlenimi vermesi için dikkatle hazırlandı. Sonra deneğe, ya kendisine gösterilen uyaran kişi ya da bir başkasıyla bir görüşme yapmak zorunda olduğu söylendi. Son olarak, denekten bu uyaran kişiyi ne kadar sevdiği soruldu. Sonuçlar denge kuramıyla oldukça uyumluydu. Çizelge 5-7'de gösterildiği gibi, etkileşim beklentisinin bu aksi ve inatçı uyaran kişiye karşı sevgiyi oldukça artırdığı gözlendi. Ve beklenen etkileşimin olumlu uyaran kişiye karşı sevgiyi pek fazla artırmadığı görüldü. ikinci deney daha gerçekçi olarak tasarlanmıştı. Tyler ve Sears bu deneyde, deneğin uyaran kişiyle doğrudan bazı etkileşim­ lerde bulunmasını sağladılar. Dolayısıyla ona ilişkin oldukça açık bir izlenim oluşturduğu durumlarda bile, birlik ilişkisinin olumsuz diğer bir kişiye karşı sevgiyi daha olumlu bir yönde etkileyip etkilemeyeceğini görmeye çalıştılar. Bu deneyde, denekle bir ön etkileşimde kötü ve kaba davranan yalancı denekler vardı. Bunu, başka şeyler arasında deneğin adını unutarak, sakız patlatarak, yüzüne sigara dumanı üfleyerek, deneğin aptalca şeyler söylediğini ileri sürerek ve konuşurken deneğe bakmayarak yaptılar. Sonra gelecekteki etkileşim beklentisi değişimlendi: Denek uyaran kişiyle ya da bir başka kişiyle 40 dakika daha konuşmayı bekliyordu. Son olarak denek, başka şeyler arasında, uyaran kişi­ ye karşı sevgisinin derecesini de soran bir ölçeği doldurması için ayrı bir bölmeye alındı. Çizelge 5-7'de görüldüğü gibi, sonuçlar denge kuramını yine destekledi. Kaba uyaran kişiye karşı sevgi etkileşim beklentisiyle (birinci deneydeki kadar olmamakla birlikte) arttı. Artışın birinci deneydeki kadar olmamasının nedeni, büyük bir olasılıkla, birlik ilişkisi etkisinin etkileşimin ilk döneminde oluşturulan açık ve güçlü izlenimi aşmak zorunda olması­ dır. Dahası, her iki deneyde de, önceden olumlu bir uyaran kişi­ ye karşı sevgi, denge kuramının da kestirdiği gibi etkileşim beklentisinden pek fazla etkilenmemiştir.

Beklenen

ÇiZELGE 5-7 uyaran kişiye sevgi üzerindeki etkisi etkileşimin

karşı

UYARAN KISI Olumlu

Olumsuz

I. Deney: Yabancı

ile gelecekte

etkileşmeyi

bekleme

+

0.72

+

3.95

II. Deney: Şimdiki konuşma ortağı etkileşmeyi

ile daha sonra da

bekleme

- l.56

+ 3.78

Not: Değerler yirmi dört bölümlü bir ölçek üzerinde bir uyaran lıişi için artan (ya da azalan) sevgiyi göstermektedir. Kaynak: Tyler ve Sears'dan (1977) uyarlanmıştır.

bir başka biçimde de sevgiyi etkiGüzel bir kadının "halesi" (etrafındaki çember) onunla birlikte görülen erkeği de içine alır. Sigall ve Landy (1973) zevkli bir biçimde giydirerek, makyaj yaptırarak kötü bir peruk taktırarak, kötü giydirerek ve makyaj yaptırmayarak güzel bir kadın yalancı deneğin çekiciliğini değişimlediler. Bu kadın, denekle karşılaştığında bir erkekle birlikteydi. Onu ya "erkek arkadaşı" olarak tanıttı ve elini tutmaktaydı ya da o yokmuş gibi davrandı. Yalancı deneğin çekiciliği, erkek arkadaşı olarak tanıt­ tığı kişinin daha çok sevilmesine yol açtı, fakat bu etki diğer durum için söz konusu değildi. Daha sonraki bir çalışmada, BarTel ve Saxe (1976) deneklere slaytlarla gösterdikleri erkek-kadın çiftlerinin çekiciliklerini değişimlediler. Bir ortağın· kişilik özellikleri, eşi fiziksel olarak çekici olduğunda, daha olumlu olarak algılanıyordu. Fakat bir kişinin çekiciliği, yine yalnızca evli oldukları söylendiğinde ortağına genelleniyordu, birbirleriyle ilintilerinin bulunmadığı söylendiğinde değil. Birlik

ilişkilerinin, ayrıca

lediği gösterilmiştir.

Denge llkesinin

istisnaları

Denge ilkesinin unutulmaması gereken iki istisnası vardır. Bunlar denge ilkesini herhangi bir biçimde geçersizleştirmez, fakat bazı sınırlılıklarına işaret eder. llk olarak, dengeleyici güçler yalnızca yapıdaki (üçlüdeki) iki insan arasındaki ilişkiler olumlu ol-

Sevgi ve Çehicilih duğımda

göriilür. Bunlar

Şekil

223

S-7'de en üstteki dört durumdur. dengeleyici güçler görece daha güçsüz görünmektedir. Newcomb (1968) böyle durumlara, ne dengeli ne dengesiz anlamında "ara durumlar" adını vermiştir. Ona göre birini sevmediğimiz zaman, yaptığımız şey durumla ilişkimizi kesmektir ve onunla aynı fikirde olup olmadığımızın bizim için pek bir önemi yoktur. Diğer kişinin ne düşündüğü ve bunun kendi tutumumuzu nasıl etkilediği bizi pek ilgilendirmez; ona karşı ilgimizi yitirir, onu yaşamımızın dışına iteriz. Bu görüş birçok çalışmada desteklenmiştir. Bu çalışmalar, gerçekten güçlü yapılar olumsuz bir Kişi-Diğer Kişi (K-DK) ilişkisi içerdiklerinde deneklerin kendilerini daha az bağlı hissettiklerini (Crano ve Cooper, 1973) ve dengeli durumların dengesizlerden çok fazla tercih edilmediklerini ( Crokett, 197 4) göstermiştir. Diğer bir deyişle, arkadaşlarımızın bizimle aynı fikirde olmaları bizim için önemlidir, fakat düşmanlarımızın bizimle aynı fikirde olup olmamaları pek o kadar önemli değildir. lkinci olarak, denge ilkesi bu yalın üçlü yapılar için geçerli tek ilke değildir. insanlar ayrıca, iki kişi arasındaki olumlu(+) ilişkile­ ri daha iyi öğrenmek ve daha fazla sevmek eğilimindedirler. 3. Bölüm'de bu eğilimden, bir başka bağlamda, "olumluluk yanlılığı" olarak söz etmiştik. Ek olarak, tutum nesnesi ya da konusu üzerinde iki insan öğesinin anlaştığı yapıların daha kolay öğrenil­ mesi ve daha fazla tercih edilmesi yönünde de bir eğilim vardır. Bir kişinin diğerini sevip sevmemesinden bağımsız olarak anlaş­ malı durumlar (üçlüler) tercih edilir. insanlar bu yollarla kavramsal ve algısal olarak daha yalın olduğu kadar, daha rahat ve doyurucu toplumsal ilişkilere doğru çekilir görünmektedirler. Denge kuramıyla ilgili bu tartışma, kuşkusuz büyük ölçüde yalınlaştırılmıştır. Yalnızca iki insan ve bir nesneden oluşan bir sistemi ele aldık, öğrenciye karşı öğretmenin duygularıyla birlikte böyle herhangi bir yapının içerdiği birçok başka kişi ve nesneyi görmezlikten geldik. Fakat temel ilkeler, daha karmaşık ve gerçekçi sitemlerde de işlerliklerini korumaktadır. Yalnızca otobüsle taşıma sorunu yerine, kitaplardan müziğe, dine, politikaya, uyuşturuculara ve yasalara kadar değişen yüzlerce sorunu ya da şeyi sisteme sokabilirdik. Öğrenci ve öğretmenin üzerinde anlaştıkları her madde, onların birbirlerini daha fazla sevmelerine neden olacaktır; üzerinde anlaşamadıkları her madde ise tersi bir etkiye yol açacaktır. Her ikisi de müziği, uyuşturucuları ve yasaKişi diğer kişiyi sevmediğinde

224

Sosyal Psikoloji

lan sevebilirler, dinden ve kitaplardan hoşlanmayabilirler; fakat biri ilericileri severken diğeri tutucuları sevebilir. Böylece, beş konuda anlaşmakta, bir konuda da anlaşamamaktadırlar. Şimdi­ lik, konuların eşit derecede önemli olduğunu varsayar ve bunlara ilişkin sevgilerinin ve hoşnutsuzluklarının derecesinin farklı olabileceği gerçeğini bir tarafa bırakırsak, maddelerin bu yapısı onların birbirlerini sevmesine yol açmak eğilimindedir. Eğer anlaşmaları dörde iki olsaydı, bunun etkisi daha zayıf olurdu; eğer yalnızca bir konuda anlaşıp beş konuda anlaşamamış olsalardı birbirlerini sevmeyeceklerdi. Üzerinde anlaştıkları konu sayısı arttıkça birbirlerini daha fazla seveceklerdir. BENZERLiK Denge arama eğiliminin sevgi için temel' sonucu, insanların kendilerine benzer başkalarını sevmeleridir. Kendisi gibi otobüsle taşımayı destekleyen öğretmenini sevmeyen öğrenci, tutumunu değiştirmesi ve öğretmeni sevmesiyle sonuçlanabilecek bir çatış­ mayla karşı karşıyadır. Benzer biçimde, eğer öğretmen otobüsle taşımayı destekler de öğrenci buna karşı olursa, öğrenci öğret­ menden hoşlanmamak eğilimindedir. Bu nedenle, eğer bizim kayak sevgimizi, otobüsle taşıma taraftarlığımızı ya da herhangi bir şeye düşkünlüğümüzü paylaşıyor olması dışında, hakkında hiçbir şey bilmediğimiz birisiyle karşılaşırsak, büyük bir olasılıkla onu severiz. Arkadaşlık örüntüleri üzerinde benzerliğin etkisi yaygın ve önemlidir. Arkadaşlıklarda, evlenmelerde, hatta yalın sevme ve sevmemelerde bile insanlarda kendilerine benzer başkalarını sevme yönünde güçlü bir eğilim vardır. Dahası, toplum genel olarak bunun doğru olduğunu varsayar. Bugünlerde moda olan bilgisayar düzenlemesi çıkmalar hemen tümüyle bu düşünce üzerine temelendirilmiştir. Bir çıkma arkadaşı için başvuruda bulunurken insanlar, ilgilerini ve özelliklerini sıralarlar ve bilgisayar onları karşı cinsten benzer ilgileri ve özellikleri olan birisiyle eşleştirir. Bu rastgele seçilmiş ya da benzerliğin önemini göz ardı eden bir eşleşmeden daha iyisine olanak sağlayacaktır. Benzerliğin etkisi en açık bir biçimde, büyük kültürel ve demografik (nüfus bilimsel) özellikleri, tutumları, inançları, ilgileri ve geçmişleri paylaşan insanlarda görülür. Fransızlar Fransızları, Amerikalılar Amerikalıları severler; yaşlı insanlar yaşlıları, genç-

Sevgi ve

Çehicililı

225

ler de gençleri sevmek eğilimindedirler. Ulusal köken, din, politika, toplumsal sınıf, eğitim düzeyi, deri rengi, aydın olma ve yaş gibi özellikler arkadaşlık örüntülerini etkiler. Ayrıca, meslek, zeka düzeyi, belirli bir alandaki yetenek, hatta boy, ağırlık, fiziksel atiklik ve güç de etkilidir. Gerçekte, belki de kişilik özellikleri (aşağıda daha ayrıntılı olarak tartışacağız) dışında, hemen her boyutta birbirlerine benzer insanlar birbirlerini daha fazla sevmek eğilimindedirler. Theodore Newcomb (1961), Michigan Üniversitesi'nde büyük bir evi devir alıp deneysel amaçla işleterek arkadaşlıkla ilgili kapsamlı bir araştırma yaptı. Öğrenciler burada, araştırmaya katılmayı kabul etmeleri ve belirli aralarla sorgulanmaları dışında, bir yurtta nasıl yaşanıyorsa öyle yaşadılar. Odalara dağıtım Newcomb'un denetimindeydi ve testlerle anketlerden elde edilen bilgiler temelinde birbirine benzer bazı erkek öğrencilerle, birbirine benzemeyen bazı erkek öğrenciler oda arkadaşı olarak eşleşti­ rildiler. Bundan sonra, Newcomb onların işlerine çok az karıştı. Bu koşullar altında benzerliğin güçlü bir etkiye sahip olduğu ortaya çıktı. Birbirine benzer oldukları için bir araya getirilen oda arkadaşları, genellikle birbirlerini sevdiler ve sonuçta gerçekten arkadaş oldular; birbirlerine benzemedikleri için aynı odalara konulanlar ise birbirlerini sevmeme, arkadaş olamama eğilimi gösterdiler. Böylece, bu araştırma, bilgisayarla kız-erkek çıkma­ ları düzenleme hizmetleri verenlerin, "benzer insanları bir araya getirme, genellikle, benzemeyen insanları bir araya getirmeden daha başarılı ve daha dostça ilişkilere yol açar" görüşünde haklı olduğunu göstermektedir. Aynı etki daha iyi kontrol edilen durumlarda da gözlenmiş­ tir. Laboratuvar deneylerinde (Byrne, 1961; Byrne ve Nelson, 1964), deneklere diğer bir kişnin bir betimi verilmiş ve onu ne kadar sevebileceklerini belirtmeleri istenmiştir. Betimlemeler içinde diğer bir kişinin tutumları, düşünceleri ve diğer özellikleri vardır. Önemli olan farklılık, bazı betimlemeler diğer kişiyi, aynı özelliklerle deneğe çok benzer birisi olarak gösterirken, diğerlerinin onun çok farklı görünmesine yol açmasıydı. Sonuçlar betimleme benzerliğinin deneklerin diğer kişiyi ne kadar seveceklerini belirlediğini gösteriyordu. Kendilerine benzer olarak betimlenmesi ölçüsünde onu seviyorlardı. Tutum ve değerlerin benzerliği olumsuz sayılabilecek koşullar altında bile daha büyük bir sevgiye yol açmaktadır. Örne-

226 gın,

Sosyal Psikoloji

Bleda (1974) deneklere sözde diğer bir denek tarafından söylenen bildiğimiz ölçeği verdi. Bu kişi, tutumlarının gerçek deneğinkilere benzerlikleri açısından deği­ şiklikler gösteriyordu. Fakat diğer kişisel bilgileri sunan ekteki sayfada, bir başka kişi uyumsuz biri olarak betimlendi: Geçenlerde bir sinir krizi geçirmiş, hastahaneye kaldırılmıştı ve bir psikiyatriste gidiyordu. Diğer kişi için böyle hiçbir bilgi verilmedi. Fakat her iki durumda da, tutumların benzerliğiyle sevgi arasın­ da güçlü bir ilişki vardı. Bu nedenle, kendimizinkilere benzer tutumları olan insanları, başka bakımlardan pek çekici olmasalar bile sevmek eğilimindeyizdir. Benzerliğin sevgiyi etkileyebilmesi için, iki insan kuşkusuz benzer tutum ve değerlere sahip olduklarım görmek, bilmek zorundadırlar. Ancak birçok ilk tanışma durumunda bu konulara girilmeyebilir. Karşı cinsten biriyle ilk karşılaştığınızda en çok görünüşünden etkilenmeniz doğaldır. Çünkü bu, sizin ilk dikkat ettiğiniz şeydir. Bundan sonra, konuşma biçimleriyle (stilleri) ilgili bir şeyler öğrenebilirsiniz - konuşkan mıdırlar yoksa çekingen midirler, dilbilgisi kurallarına uymakta mıdırlar, zengin bir sözcük bilgisine mi sahiptirler ya da sizin kullanmaya alışık olduğunuz argo ifadeleri mi kullanmaktadırlar? ilk konuşma, bazen küçük konuşmalarla öylesine bölünür ki, hiçbir zaman değerler, amaçlar ya da daha genel sorunlara ilişkin olarak ne hissettiğiniz konusunda konuşmaya başlayamazsınız. Fakat baş­ layabilseniz bile, diğer ilk izlenim etkenleri çok daha baskın bir öneme sahiptir. Dolayısıyla, diğer değişkenlerin (özellikle fiziksel çekicilik) ilk tanışma durumlarında benzerlikten daha fazla önem kazanması şaşırtıcı değildir. Kleck ve Rubenstein (1975), kadın bir yalancı denekle erkek bir denekten birbirlerine tutumlarını (deği­ şik konularda) belirtmelerini istediler ve sonra yalancı denek kampus yaşamına ilişkin değişik konularda denekle bir görüşme yaptı. Tutum benzerliği, deneğin yalancı deneğin kişilik özellikleri, sevilebilirliği ya da iş arkadaşı olarak aranırlığına ilişkin değerlendirmelerini etkilemedi. Ancak kadın, yalancı deneğin fiziksel çekiciliği bu değerlendirmelerin çoğunu etkiledi. Curren ve lippold (1975) benzeri biçimde, bilgisayarla bir çöpçatanlık kuruluşu oluşturdular ve üniversite öğrencileri arasında kız­ erkek çıkmaları düzenlediler. llk çıkmadan sonra, öğrenciler birbirlerini değerlendirdiler. lki ayrı çalışmada, benzerlik-sevgi ilişdoldurulmuş olduğu

Sevgi ve

ÇekiciliJı

227

kisi değerlendirildi ve bu ilişki, hem kadınlar hem de erkekler için her iki durumda da pek güçlü değildi. Fiziksel çekicilik yine en güçlü etkendi. Eğer benzerliğin değişimlenmesi yeteri kadar abartılmış ve iki kişiye, açıkça zamanlarını konuşarak ve birbirlerinin düşün­ celerini ve tutumlarını öğrenmeye çalışarak harcamaları söylenmişse, benzerliğin daha güçlü bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Byrne, Ervin ve Lamberth (1970) benzer ya da farklı tutumları temelinde, çiftleri eşleştirdikten sonra, otuz dakikalık bir meyve suyu içme beraberliği için dışarıya gönderdiler. Bu "çıkma"dan sonra karşılıklı sevgiyi, sömestrin geriye kalan bölümünde ikisi arasındaki ilişkiyi gözlediler. Dahası "benzer" çiftlerin araştırmacı ile görüşmek üzere "çıkmalarından" döndüklerinde birbirlerine daha yakın oturdukları görüldü. Fakat bu durumda bile, fiziksel çekiciliğin yine büyük ölçüde etkili olduğu gözlendi. Sevgi üzerine benzerliğin etkisi konusundaki çözümlememizde son bir nokta da şöyle ifade edilebilir: Birbirimiz ve bize benzer biriyle aramızdaki benzerliği, bizden farklı biriyle ise aramızdaki farklılığı abartmak eğilimindeyizdir. Dahası, sevdiğimiz birisinin bize benzerliğini, sevmediğimiz birinin ise farklılığını abartmak eğilimindeyizdir. Böylece, iki eğilim aynı yönde işler görünmektedir. Bize benzer birini sevmeye eğilimli olduğumuz kadar, sevdiğimiz birini de gerçekte olduğundan bize daha benzer olarak algılamak eğilimindeyizdir. Ek olarak, var görünen benzerliği de abartmak eğilimindeyizdir ki, bu da bizim o kişiyi daha da fazla sevmemize yol açar. Tersine, bizden farklı olup da sevmediklerimiz, bize gerçekte olduklarında daha farklı görünürler ve daha da az sevilirler. Sonuç olarak sevdiklerimiz, eninde sonunda abartılı bir biçimde bize benzer, sevmediklerimiz de abartılı bir biçimde bizden farklı görünürler. Böylece, benzerliğin sevme ya da sevmeme üzerinde zaten güçlü olan etkisi büyük ölçüde artmış olur. Tamamlayıcılık insanların

kendilerine benzer başka insanları sevmelerinin bir dizi nedeninin bulunduğunu gördük. Ancak buraya kadar önemli bir kavramı (kişiliği) tartışmayı erteledik. insanların kişilikleri kendi kişiliklerine benzeyen başkalarını da sevmek eğiliminde

Sosyal Psikoloji

228 oldukları doğru

mudur? Bu konu yazında biraz tartışmaya neve evlilik üzerinde birçok çalışma, insanların kişilik açısından kendilerine benzer kişileri sevmek ve onlarla evlenmek eğiliminde olduklarını göstermektedir. Öte yandan, bazı çalışmalar insanlarda kişilikleri kendi kişiliklerini tamamlayan kişilikteki, yani tersi niteliklere sahip başka insanları sevme eğiliminin bulunduğunu göstermiştir. Örneğin, atılgan bir kişi çekingen bir kişiyi yeğleyebilir. Kişilikte benzerlik ve tamamlayıcılık etmenlerinden hangisinin kritik olduğu sorusunun yanıtı oldukça karmaşıktır ve her ikisinin de önemli belirleyiciler oldukları söylenebilir. Tartışmamızın da gösterdiği gibi, hemen bütün koşullar altında benzerlik, sevgi ve evlilikte önemli bir etmendir. Bu, kişi­ lik özellikleri için de geçerlidir. Çoğu koşullar altında sessiz, düşünceli, içe dönük bir kişi, gürültücü ve hafif meşrep dışa dönük bir kişiden çok kendine benzer birini sever. Ve aynı şey belki çoğu önemli kişilik boyutu "saldırgan-saldırgan değil, kararlı­ kararsız, nevrotik-normal vb." için de doğrudur. Arkadaşların bu tür boyutlarda birbirlerine benzemek eğiliminde olduklarına inanmak için yeterli neden vardır. Fakat aşırı ölçüde atılgan, saldırgan ve başat bir erkek ne tür bir kadınla evlenir? Kendine benzer bir kadınla evlenirse kı­ yamet kapabilirmiş gibi görünmektedir. lyi ki evli eşlerin böylesi boyutlarda benzer olmaktan çok tamamlayıcı olduklarına ilişkin kanıtlar vardır. Başat bir erkek çekinik bir kadınla, konuşkan bir kadın sessiz bir erkekle evlenmek eğilimindedir. Diğer bir deyiş­ le, belirli türden kişilik boyutlarında zıtlar birbirlerini çeker görünmektedir. llk bakışta, tamamlayıcılığın etkisi benzerlik ilkesiyle çelişir görünmekle birlikte, bu ikisi bazen tutarlıdır. Başat erkekle çekinik kadın, gerçekte, bir anlamda benzerdirler; evlilikte kadın ve erkeğin rolleri konusunda benzer tutum ve değerleri paylaşırlar. Erkeğin başat, kadının çekinik olması gerektiği konusunda aynı görüştedirler. Bu, sadece çelişkiyi gizlemek için sözcüklerle oynamak değildir. Bu tür evlilikte önemli bir benzerlik vardır. Eğer her ikisi de başat olsalardı, benzer davranışlarda bulundukları için daha benzer görünebilirlerdi, fakat kendi bireysel rollerine ilşikin görüşleri bir zorunluluk olarak farklı olacaktı. Bu yüzden, eğer kişiliğin en önemli yönleri olan temel değer ve tutumları ele alacak olursak, benzerlik ilkesi geçerliliğini sürdürür, çünkü erden

olmuştur. Arkadaşlık

Sevgi ve

Çelıicilik

229

kek ve kadın kendi rollerini aynı şekilde tanımlarlar. Örneğin her ikisine göre de erkek başat, kadın çekinik olmalıdır. Öte yandan, sevgiyi belirlemede gerçek tamamlayıcılığın önemli olduğu zamanlar vardır. Bir kişinin gereksinimleri bir başkasınınkileri doyurduğunda, bu ikisi birbirlerini sevmek eği­ limindedir. Biri başat, diğeri çekinik iki kişi, birinin gereksinimi (hükmetme) ikincininkini (hükmedilme) doyurduğu ve bunun tersi de doğru olduğu için, tamamlayıcı kişiliklere sahiptirler. Dolayısıyla, kararlı bir ilişki kurabilirler ve birbirlerini sevme eğilimi ağır basmalıdır. Aynı şey, bir sadistle bir mazohist, konuşmayı seven biriyle dinlemeyi seven biri ve benzerleri için de doğrudur. Bu durumlarda, tamamlayıcılık sevgiye yol açmalıdır. Tamamlayıcı tutumlar birbirlerini doyurmadıkları zaman durum oldukça farklı olabilir. Konuşmayı seven bir kişi tartışmalardan hoşlanmayan birine karşı arkadaşça davranmayabilir; etkinlikten hoşlanan biri, sessizlikten hoşlanan birini sevmeyebilir; bir müzik tutkunu müzikten nefret eden birisini, büyük bir olasılıkla sevmeyecektir ve benzerleri. Bu örneklerde tamamlayıcılık karşı­ lıklı pekiştirme ve sevgiye yol açmamaktadır. Sevmeye ya da sevgiye ilişkin olarak benzerlik ve tamamlayıcılığın göreli önemleri konusundaki ilk sorumuz şöyle yanıtla­ nabilir: lki kişi, çoğu arkadaşlıklarda olduğu gibi benzer rolleri oynadıklarında; sevginin başat belirleyicisi genellikle benzerliktir. lki kişi, bazen evliliklerde, arkadaşlıklarda ve birinin diğeri­ ne üst olduğu mesleksel ilişkilerde görüldüğü gibi, farklı rollere sahip olduklarında tamamlayıcılık önemlidir. Bu durumlarda, insanlar davranışları rollerine uyan başkalarını sevmek eğilimin­ dedirler. Rolleri farklı olduğu için, davranışları benzer olmaktan çok tamamlayıcıdır. Ancak farklı rollerde bile çoğu ilişkide sevginin temel belirleyicisi kültürel nitelikler, sosyoekonomik düzey ve benzeri boyutlarda benzerliktir. YAKIN

olarak tartıştığımız malzemenin çoğu, yalnızca ilk ya da daha uzun süreli arkadaşlıkların başlan­ gıç aşamalarıyla ilgilidir. Bunun ilişkilerde önemli bir aşama ve kesinlikle insanlarla ilişki kurmanın çok yaygın bir düzeyi olmasına karşın tek ya da en önemli aşama olmadığı da açıktır. Fakat öyle görülüyor ki, bu bölümde tartıştığımız etmenler daha derin,

Sevgiye

ilişkin

lLIŞKllER

tanışma ilişkileri

230

Sosyal Psikoloji

daha uzun süreli ilişkilerde de temel bir rol oynamaktadır. Örneğin yakınlığı ele alalım. Bosard adında bir sosyolog 1930'larda Philadelphia'da beş bin evlilik belgesi başvurusunu incelemiş ve çiftlerden üçte birinin birbirlerine beş blok (sokak) uzaklıkta bir daire içerisinde oturduklarını ortaya çıkarmıştır. Nüfus bilimsel özelliklerin benzerliği de önemlidir. ABD'de evli çillerin % 99'undan fazlası aynı ırkı, % 94'ü aynı dini ve benzerlerini paylaşmaktadır (Rubin, 1973). Tutum ve değerlerin benzerliği önemli diğer bir değişkendir; Kerckoff ve Davis (1962) aynı değerleri paylaşan çiftlerin kalıcı bir ilişkiye, yedi aylık bir dönem içinde, paylaşmayanlardan daha fazla yaklaştıklarını ortaya koymuşlardır.

Romantik

Aşk

Derin duygusal yakınlıkları ilk izlenimlerden açıkça ayıran bir etmen romantik aşktır. Ne var ki bu, sosyal psikologların araştır­ mayı özellikle ihmal ettikleri bir konudur. Belki gizlerinden korkmakta ve çok güzel bir olguya ilişkin dünyalık ve küçültücü bir şey keşfetme korkusuyla bu işe karışmak istememektedirler. Ya da belki, büyük ölçüde duygusal, değişken bir olgu için yöntemleri uygun değildir. Bu konuda yapabileceğimizin tümü, aşk konusunu da kuramlaştırma için bazı başlangıç çabalarına değinmek ve bunları tartışmakta olduğumuz diğer kuramlarla iliş­ kilendirmeye çalışmaktadır. Bescheid ve Walster (1974), tıpkı diğer herhangi bir heyecansal duygu takımı gibi, romantik aşkın da Schachter'in (1964) son bölümde tartışılan heyecanlara ilişkin iki-etmen kuramına göre çözümlenebileceği düşüncesini ortaya attılar. Schachter herhangi bir heyecansal yaşantının yeğin fizyolojik uyarılma ve uygun bilişsel adlandırmadan oluştuğu biçiminde bir kuramlaştır­ maya gitmektedir. Öyleyse, romantik aşk, yeğin uyarılma, artı "bu aşk olmalı", "gerçek şey bu", "düşünebildiğim tek şey o", "benim için yaratılmış" ya da "rüyalarımın erkeği" gibi adlandır­ malardan oluşmalıdır. Cinsel doyum, heyecan ve doyum gereksinimi gibi olumlu duygusal yaşantıların uyarılmayı artırdığı ve böylece "aşık olma" duygusunu yükselttiği görüşüne kimse şaş­ mayacaktır. Fakat Berscheid ve Walster'ın kuramı ayrıca hoş olmayan heyecansal yaşantıların bile uyarıcı olacağını ve eğer "aşık olma"nın bir parçası olarak uygun biçimde adlandırılırlar-

Sevgi ve

Çelıicililı

231

sa, romantik aşk yaşantısını güçlendireceklerini de ima eder. Dolayısıyla korku, reddedilme, engellenmişlik ve karşı koyulma hep aşk duygusuna katkıda bulunuyor olmalıdır. Bir ölçüde, son zamanlara kadar üzerinde çok az araştırma­ nın yapılmış olması nedeniyle, böyle bir denenceyi destekleyecek, araştırmaya dayalı yeterli sağlam kanıt yoktur. Evli ve çıkan çiftlerin ilişkilerine ana baba karışmasının etkilerini araştıran Driscoll, Davis ve Lipitz (1972) tarafından bir girişimde bulunulmuştur. Bu araştırmacılar, ana babaları ilişkilerine oldukça çok karışan çiftlerin birbirlerini, ana babaları ilişkilerine çok az karı­ şanlardan daha fazla sevdiklerini görmüşlerdir. Zamanla böylesi karışmalardaki artışlarla, romantik aşktaki artışlar arasında olumlu bir ilişki bulunmuşlur. Araştırmacılar, bu bulguyu Capulet ve Montague klanları arasındaki rekabetle lanetlemiş görünen beş yıldızlı aşıklar çiftinden sonraki "Roıneo ve Juliet etkisi" gibi, Berscheid ve Walster kuramıyla tutarlı görmektedirler. Bu kuramın işaret ettiği diğer bir nokta da, "elde edilmesi güç" kadının, gerilim yaratıcı ve engelleyici olduğu için, elde edilmesi daha kolay olması yüzünden daha az uyarılmaya yol açan birinden daha çekici olması ve daha fazla sevilmesi gerektiğidir. Bir araştırmalar dizisinde Walster, Berscheid ve Walster (1973) bir kadın yalancı deneğin bir bilgisayarla çöpçatanlık programı örtüsü altında telefonlara yanıt vermesini sağladılar. Yalancı denek telefonda bir grup erkeğe kendileriyle çıkmaktan memnun olacağını söyledi. Diğer bir grup içinse, yalnızca zoraki olarak çıkmayı kabul etti. Ancak kuramda beklenilenin tersine, kadının çekiciliğinde bir koşuldan diğerine bir farklılık görülmedi. Bir başka çalışmada, yalancı denek müşterilerinden bazıları­ na, müşteriler arasında fark gözetmediği, diğer bazılarına ise oldukça seçici olduğu ve yalnızca sınırlı sayıda müşteriyle yatabileceği izlenimini veren bir fahişeydi. Bütün durumlarda bundan sonra müşteriyle cinsel ilişkide bulundu. Sevgi ona ödenen paranın miktarına, deneğin ikinci bir randevu için telefon edip etmemesine ve kadının deneğin onu ne kadar sevdiğine ilişkin değer­ lendirmesine bakılarak ölçüldü. "Elde edilmesi güç" rolü oynadığında, "elde edilmesi kolay" rolü oynadığı durumdakinden yine daha fazla sevildiği görülüyordu. Aynı yazarlar, bu çalışmala­ rını daha belirgin bir denenceyi sınayan bir başkasıyla izlediler.

232

Sosyal Psikoloji

Bu denence şöyle ifade edilebilirdi: Güç ve kolay elde edilebilirlikle ilgili olarak, en çekici olanı "genel olarak güç elde edilir" olmaktan çok, "seçici olarak güç elde edilir" olmaktır. Bu çalış­ mada, bilgisayarla eşleştirme durumunda önceki çalışmalardaki aynı iki koşul kullanılmıştır. "Genellikle kolay elde edilir" kadın, kiminle olursa olsun çıkmaya çok istekli olduğunu; "genellikle elde edilmesi güç" kadın ise çıkmaya istekli olduğunu fakat bunun herhangi biriyle çıkmayı kabul etmesine yetecek kadar güçlü olmadığını söyledi. Kritik koşul, denekle çıkmaya çok istekli olduğunu, ama telefon eden başka hiç kimseyle çıkmayaca­ ğını söyleyen "seçici olarak güç elde edilir" bir kadını elde etme koşuluydu. Ve bu, beklenebileceği gibi, çekiciliği en çok artıran koşuldu. Fakat bu bulgu, ilk (orijinal) düşünceyi pek destekleyen bir bulgu değildi: Bir kadının sizinle çıkmaya bayıldığını, fakat başka hiçbir erkekle ilgilenmediğini söylemesinde çok olumsuz, engelleyici ya da zorlayıcı hiçbir şey yoktur. Tersine zevkine güvenilir birisi gibi görünmektedir ve bu da hoşnut edici bir durumdur. Kısaca, olumsuz heyecansal yaşantıların romantik aşk yaşantısını artırdığı görüşü için çok fazla sağlam veri yoktur. Daha önce tartıştığımız yalın ödüllendiricilik görüşünün tersine, böyle olumsuz yaşantıların romantik duyguları artırdığı inancı, kesinlikle çok yaygın bir inançtır. Fakat buraya kadar doğru ya da yanlış olduğu konusunda çok az şey söyleyebilecek durumdayız. Toplumsal

Kaynaşma

insanlar benzerlik, çekicilik, arzulanabilir özellikler ve benzerleri temelinde, genel bir sevgi duygusu geliştirdikleri ilk izlenim aşamasından sonra daha derin ve anlamlı ilişki düzeylerine nasıl girmektedirler? Altman ve Taylar (1973) insanları giderek yakınlık ve sırdaşlığa ulaştıran "toplumsal kaynaşma" adını verdikleri süreç hakkında bir kuram geliştirdiler. Kuram hem açık kişi­ ler arası davranışları hem de onları izleyen öznel iç duyguları betimler. Bu görüşe göre, sırdaşlığa giriş iki farklı boyutta gerçekleşir: Genişlik ve derinlik. Genişlik iş, aile, cinsel davranış, umutlar ve korkular, parasal durum ve benzeri, bir kişinin yaşam ve kişiliğinin ilişkiye giren farklı alanlarının say.ısı anlamına gelir.

Sevgi ve Çelıici!ik

233

Derinlik ise, sırdaşlık ya da kişinin varlığının özüne yakınlık anlamı taşır ki, ilişki bu özdeki belirli herhangi bir alandadır. Örneğin,

genel anlamda tanıdık bir kişinin, yalnızca yaklaşık çıkma sıklı­ ğına ve kiminle çıktığına ilişkin bir fikir edinebilir; gerçek bir dost ise bireyin daha özel kaygılarından, tercihlerinden, cinsel düşlemlerinden ve benzerlerinden bazılarına sırdaş olabilir. Toplumsal kaynaşma kuramına göre, kaynaşma süreci, (1) yüzeysel paylaşma düzeylerinden, daha derin ve yakın paylaşma düzeylerine doğru ilerler; (2) etkileşimler belirli bir yakınlık düzeyine kadar sürer ve genişler. Sırdaş alanlara ve biraz daha özel yaşam düzeylerine yayılır ve (3) girişin hızı zamanla değişir ve halihazırda hangi düzey ve alanda sağlanmış olursa olsun, özel yaşama sırdaşlığın getirip götürdüklerinin etkilerine oldukça açıktır.

Genel olarak, ilk aşamada ("tanıma" aşaması) insanlar oldukça yüzeysel bir düzeyde küçük bilgi kırıntıları toplayarak birbirlerini dar alanlarda keşfetmeye ya da tanımaya çalışırlar. Bu tanışmanın kokteyl parti düzeyidir. Bu aşamada kişilerde kendilerini olumlu bir biçimde sunma ve karşılarındaki kişiyi herhangi bir biçimde eleştirmekten kaçınma doğrultusunda güçlü bir çaba vardır. lkinci aşama ("tanımaya yönelik duygusal etkileşim" aşaması), kişiliğin hala görece yüzeysel düzeylerini içerir, fakat zenginlik açısından yeni alanlara yayılır ve daha bir kendiliğindenlik ya da teklifsizlik kazanır. Etkileşim akımı daha arkadaşça, rahat ve senli benli nitelik kazanarak daha uyumlu ve pürüzsüz hale gelir. Özel yaşamın orta düzeylerine girişte bile, değişim hala ketlenmiş ve kalıplaşmış tepkiler üzerine kuruludur. Üçüncü aşama ("duygusal değişim" aşaması) yakın arkadaş­ lıkları, orta derecede yoğun romantik ilişkileri içerir. lki insan kişiliğin dış katmanlarının birçok alanında etkileşirler, övme ve eleştirmede kendilerini oldukça özgür hissederler. Hala biraz dikkat, çekingenlik ve kısıtlılık öğeleri bulunmakla birlikte, özel alanlara girişteki engellerin birçoğu aşılmıştır. Merkezi katmanları keşfederken ikili, oldukça denemeci ve dikkatli olmak eğili­ mindedir. Son olarak, dördüncü aşama ("kararlı değişim" aşama­ sı) özel yaşamın orta düzeylerinde kolay değişim ve paylaşımları içerir, her iki kişi de çok özel tluygu ve eşyalarının paylaşılması­ ı na izin verirler.

Açılma Kişiliğin daha geniş ve özel yönlerinin açılması, kuşkusuz ilerleyen toplumsal kaynaşmanın anahtarıdır. Eğer diğer kişinin yalnızca en yüzeysel ve herkese açık benliğimize ulaşmasına izin vermeye istekliysek kaynaşma çok ileri gidemez. Bazı koşullar altında, açılma ve diğer kişinin özel alanlarına girme denemeleri oldukça hızlı ilerleyebilir. Örneğin, Altman ve Haythorn (1965) üç kişiye açılmanın kişisellik ya da özellik derecesine baktılar: (1) en iyi arkadaşa, (2) deneğin (hepsi deniz askeriydiler) on gün yalıtılmış olarak birlikte bulunduğu bir akrana ve (3) bir tanıdığa. Hem genişlik hem de derinlik bakımından açılmanın bu üç ilişkinin birincisinden sonuncusuna doğru azaldığını, fakat en iyi arkadaşla, belirli bir süre birlikte kalınan tanıdığa önemli oranlarda açılmanın olduğunu gördüler. lki insanın birlikte bir süre diğer insanlardan ayrı kalmaları, açılmanın hem genişliği hem de derinliği açısından yakınlığı artırmıştır. Açılma üzerinde etkili ilk deneysel çalışmalar Sidney Jourard tarafından yapılmıştır. Jourard'ın ilk denencesine göre, toplumsal kaynaşma ya da yakınlığı artırmada temel etken olması nedeniyle, açılma, sevgiyi artırmalıdır. Diğer bir deyişle, kişinin kendini bir başka kişiye açması içsel olarak sıkı bir biçimde kapalı kalmaktan daha doyurucudur ve bu olumlu duygu kişinin açıldığı kişiye genellenmeli ya da ona da geçmelidir; karşılığında açılan bir kişiyi, açılmayan birinden daha fazla sevmeliyiz. Bunu sınamak için, Daher ve Banikiotes (1976) deneklere açılmanın özelliği açısından değişiklikler gösteren uyaran kişiler (UK'ler) gösterdiler ve uyaran kişiye karşı sevgiyi ölçtüler. UK'nin sözde tepkide bulunduğu uzun bir açılma maddeleri dizisi kullandılar. Bu maddeler deneysel olarak değişimlenmelerini olanaklı kıla­ cak biçimde yakınlık bakımından derecelendirilmişti. Deneklerin daha fazla açılan UK'yi daha fazla sevdikleri görüldü. Bir dizi benzer çalışma UK'ye karşı sevginin açılma ölçüsünde artığını ortaya koydu (Cozby, 1973; Jourard ve Friedman, 1970). Fakat bu açılmanın hala oldukça yüzeysel bir düzeyde olduğu unutulmamalıdır: Denek çoktan seçmeli şekilde düzenlenen bu maddelere UK'nin yanıtlarını okudu ya da gördü. Denek kendisinden hiçbir şey açmak zorunda değildi.

Sevgi ve Çekicilik

235

Altman ve Taylor'un toplumsal kaynaşma tezi, bizde açılma ile sevgi arasında iki açıdan daha karmaşık bir ilişki beklentisine yol açmaktadır. llk olarak, yalnızca hızı dikkatli bir biçimde ayarlanırsa açılma sevgiye yol açacaktır. Her iki kişiyi de tehdit etmeyecek kadar yavaş olmak zorundadır. Bir kişi büyük kişisel yakınlık alanlarına zamansız girerse kaygı ve savunucu tepkiye neden olacaktır. Kişiler arası engeller yükselecek ve iki kişi arasın,

G)

..."'

·-

·;;ı.

~ G)

"O

- 70:~

ô

"'e o

- 60.Q

2120-

Gürültü düze_yi

- 50 66

Kat 5-11

63

60

57

12-18

19-25

26-32

ŞEKll 15-2 Bir dairede gürültü düzeyiyle okuma ve işitme becerileri ilişki (Cohen, Gless ve Singer'dan, 1973).

arasındaki

15-2'de de gösterildiği gibi, aşağı katlarda yaşayan her iki ölçümde de daha kötü oldukları görüldü. Katlarındaki gürültünün derecesi arttıkça daha kötü okuyorlardı ve işitsel ayırım yetenekleri daha zayıftı. Henüz elimizde kent çocuklarının genel olarak okuma ve işitmede daha zayıf oldukları­ nı gösteren herhangi bir kanıt bulunmamakla birlikte, bu çalış­ ma kentte ya da başka yerde yüksek gürültü düzeylerinin ciddi uzun süreli olumsuz etkilere yol açabilmesi olasılığını akla getirmektedir.

ölçtüler.

Şekil

çocukların

KlŞlSEL ALAN: MEKANIN KlŞlSEL KULLANIMI (PROXEMICS) Kişiler arası davranışın

temel özelliklerinden biri, bizi saran yainsanlara ne kadar yaklaşırız? Başkalarına çok yakın ya da uzak durmanın anlamı nedir? İnsan­ lar kişiler arası mesafeyi kullanımları açısından farklılıklar gösterirler mi? Bu sorular mekanın kişisel kullanımı (prexemics) alanına girer (Hali, 1959; Sommer, 1969). Hall'ın 1959'daki çalış­ masından bu yana, bu alanda oldukça çok araştırma yapılmıştır. kın mekanın kullanımıdır. Başka

628

Sosyal Psikoloji

sonunda genel olarak insanların kişisel alanı kuloldukça tutarlı oldukları; ulusal, etnik ve cinsiyete ilişkin farkların bulunduğu ve başkalarına ne kadar yaklaştığımı­ zın, çoğu kez duygu ve niyetlerimize ilişkin bazı şeyler anlattığı

Bu

araştırmalar

lanımlarında

görülmüştür.

Etnik Farklı

Farklılıklar

kültürlerden insanların, başkalarına ne kadar yakın durukonusunda farklı tercihleri vardır. Beyaz Amerikalılar, İn­ gilizler ve İsveçliler en uzak duranlardır; Güney Avrupalılar, Cltalyanlar ve Yunanlılar) daha yakın dururlar, Güney Amerikalılar, Pakistanlılar ve Araplar en yakın duranlardır (Watson ve Graves, 1966; Hali, 1966; Little, 1968; Sommer, 1968). Bu çalış­ malar, şimdiye kadar az sayıda ülkede yapılmıştır, fakat farklılık­ ların bulunduğu ve bunların oldukça tutarlı olduğu açıktır. Ayrıca, ABD içindeki etnik gruplar arasında da farklılıklar vardır. Genel olarak, seçtikleri uzaklık bakımından beyazlarla siyahlar arasında pek fazla bir farklılık yoktur. tik sınıflarda siyah çocukların birbirlerine beyaz çocuklardan biraz daha yakın durdukları görülmektedir, fakat beşinci sınıfa geldiklerinde farklı­ lıklar büyük ölçüde kaybolmaktadır Qones ve Aiello, 1973). Aynı toplumsal sınıftan beyazlarla siyahlar aynı uzaklıkları tercih etmektedirler (Scherer, 197 4), fakat orta sınıftan insanlar birbirlerinden alt sınıfta olduğundan daha uzakta durmaktadırlar (Aiello vejones, 1971). Tersine, Çikanolar (Meksika asıllı Amerikalılar) ve Latin Amerika'dan diğer insanlar birbirlerine, hem beyazlardan hem de siyahlardan daha yakın durmaktadırlar (Baxter, 1970). Eğer kişisel uzaklığa ilişkin tecrcihler bazen önemli sonuçlara yol açmasaydı, bu etnik farklılıklar ilginç fakat önemsiz bilgiler olarak görülebilirdi. Güçlük, farklı tercihleri olan kültürlerden insanların birbirlerinin davranışlarını yanlış yorumlayabilmelerinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, bir Amerikalıyla bir Pakistanlı konuşmak için yan yana geldiklerinde bir sorunları vardır. Amerikalı yaklaşık olarak 95-125 cm. uzakta durmayı tercih eder, Pakistanlı ise genelde çok daha yakında durmak eği­ limindedir. Her ikisinin de kendi tercihlerine uygun davranamayacakları açıktır. Eğer kültürel farklılıkların farkında değilseler, odanın içinde küçük bir dans gösterisinde bulunabilirler. Pakislacağı

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

629

tanlı

kendini rahatsız edici derecede uzakta bulur ve yaklaşmaya Bunun üzerine Amerikalı rahatsız olur ve geri çekilir ki bu, Pakistanlının tekrar yaklaşmasına neden olur. Bu durum, Amerikalı bir köşeye sıkışıncaya ya da kaçıp kurtuluncaya kadar sürer. Dahası, bütün bunlar olurken, Pakistanlı Amerikalının soğuk davrandığını ve arkadaşça olmadığını düşünürken, Amerikalı da onun çok hızlı girdiğini ve itici olduğunu düşünebilir. Bu, ne kadar yakın durduğunuzun, bir ölçüde diğer kişiyle olan

çalışır.

ilişkinize bağlı olduğu gerçeğinden kaynaklanmaktadır.

Cinsiyet

Farklılıkları

Kestirmiş olabileceğiniz gibi, yalnızca on iki yaş dolaylarında gözlenen bir farklılık olmakla birlikte (Aiello ve Aiello, 1974), kadın çiftleri birbirlerine erkek çiftlerinden daha yakın durmaktadırlar (Horowitz ve ark., 1970; Sommer, 1959). Gerçekten kiminle birlikte olurlarsa olsunlar, kadınlar her zaman erkeklerden daha yakın durmak eğilimindedirler (Hartnett ve ark., 1970; Leibman, 1970). Öte yandan, karışık cinsiyetli çiftler, aynı cinsten çiftlerden daha yakın durmaktadırlar (Kuthe ve Wingartner, 1964). Ancak bu son bulgu, güvenilir olabilmek için henüz yeteri sayı ve çeşitten durumlarda gözlenmemiştir. Az sonra göreceğimiz gibi, insanlar arasındaki ilişki aşırı ölçüde önemlidir ve iki kişinin birbirlerine ne kadar yakın duracaklarını kesin olarak etkiler. Kişiler arası uzaklık tercihlerindeki bu cinsiyet farkılıkları­ na ek olarak, erkek ve kadınlar yersel düzenlemelere biraz farklı tepki gösterirler. Örneğin, tanıdıkları ve sevdikleri biriyle bir masada otururlarken kadınlar bu kişinin yanına, erkekler ise karşısına oturmak eğilimindedirler (Byme ve ark., 1971). Jeffrey Fisher ve Donn Byrne ( 1975) tanımadıkları bir kişi karşılarına, bir sandalye uzağa ya da hemen yanlarına oturduğunda, bir kütüphanede bir masada yalnız başlarına oturan insanların tepkilerini gözlediler. Yabancı kişinin cinsiyeti ne olursa olsun, kadın­ lan en çok yanlarına oturulması rahatsız ederken, erkekler daha çok karşılarına oturulmasından rahatsız oluyorlardı. Ek olarak, erkekler böylesi rahatsız edilmelerden kendilerini korumak için kitaplarım önlerine yığarlarken, kadınlar kitaplarını ve diğer eş­ yalarını yanlarına koymak eğilimindeydiler. Kuşkusuz bu, özel bir durumdur ve başka bağlamlar için geçerli olmayabilir, fakat

Sosyal

630

Psilıoloji

cinsiyet farklılıklan oldukça tutarlı görünmektedir. Bir sonraki bölümde göreceğimiz gibi, cinsiyet farklılıklan kalabalığa tepkilerde de görülmektedir. Uzaklığın Anlamı Kişisel alanın kullanımında etnik ve cinsiyete ilişkin farklılıklara ek olarak, insanlann ilişkilerine bağlı oldukça büyük farklılıklar da vardır. Genel olarak ilişkinin yakınlığı ve insanların arkadaş­ lık dereceleri arttıkça, birbirlerine daha yakın durmaktadırlar (Aiello ve Cooper, 1972); arkadaşça görünmek isteyenler daha dar araları yeğlemektedirler (lott ve Sommer, 1967; Patterson ve Sechrest, 1970) ve birl;ıirlerini cinsel olarak çeken insanlar birbirlerine daha yakın durmaktadırlar (Allgeier ve Byrne, 1973). Çoğu insan kişisel alan konusunda pek fazla kafa yormamakla birlikte, hepimiz yakın durmanın genellikle bir arkadaşlık ya da ilgi işareti olduğunun farkındayızdır. Yeni karşılaştığımız birine, onu sevdiğimizi anlatmanın en önemli ve en kolay yolu ona yakın durmak olabilir. Karşınızdaki hemen ilginizin farkına vanr ve eğer o ilgilenmiyorsa, bunu göstermek için genellikle sizden uzaklaşacaktır. Yalnızca uzaklıktan çok, yersel yönelim de kişiler arası iliş­ kiden etkilenmektedir. Bir arkadaşınızla bir lokantaya gittiğiniz zaman yan yana mı, karşı karşıya mı, yoksa masanın köşelerine mi oturursunuz? Konuşma ve birbirinizi görme açılarından bunlardan her birinin avantajlan vardır, fakat tutarlı tercihler de vardır. Robert Sommer (1969) aynı cinsten arkadaşlann köşelere, karşı cinsten olanların ise yan yana oturmayı tercih ettiklerini ortaya koymuştur. Diğer sözcüklerle, kişisel alanın kullanımı 3. Bolüm'de tartıştığımız gözle temas gibi, sözsüz iletişimin önemli bir aracıdır. Alancılık

(Territoriality)

insanların mekanı kullanımlarına ilişkin araştırmalar

ve doğal çevreleri içinde hayvan davranışlanna ilişkin gözlemler, mekanın bizim için çok önemli olduğunu göstermektedir. Öyle görülüyor ki, gerçekten belli ölçülerde bir mekana gereksinimimiz vardır ve gereksinim duyulandan daha az mekan bulunduğunda ya da bu çok sınırlı alan işgal edildiğinde, birey saldırgan-

yaşam

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

631

laşacak ve mekanım savunacaktır. Mekana duyulan bu gereksinime ve onun savunulmasına bazen "alancılık" (territoriality) adı verilmektedir. Robert Ardrey (1966), bu görüşün yayıcıların­ dan biri olarak alancılığın hem hayvanlarda hem de insanlarda içgüdüsel olduğunu ileri sürmektedir. Ona göre hayvanlar ve insanlar mekan gereksinimiyle doğarlar ve dar bir alana sıkıştıkla­ rında otomatik olarak saldırgan tepki gösterirler. Bazı hayvanlar böyle bir içgüdüye sahip olmakla birlikte, çoğu psikolog insanlarda bunun bulunmadığına inanmaktadır. Biz değişmez büyüklükte bir mekan istemeyiz ve çok az mekana sahip olsak bile, her zaman otomatik olarak saldırganlaşmayız. Diğer yandan, insanlar bazen belirli bir mekan ya da arazi parçasının kendilerine ait olduğunu düşünürler ve bazı koşullar altında bu mekanı, başkalarının girmesine karşı korurlar. Daha önce de tartıştığımız gibi, değişik çalışmalar, başkaları kendilerine ait alanı işgal ettiklerinde insanların olumsuz karşılık verdiklerini göstermektedir. Kuşkusuz, kütüphanede yalnız başınıza çalışıyorsanız, genellikle, yanı başınızda birinin durması rahatsız edicidir. Bu rahatsızlık savunuculuk, kızgınlık, hatta açık saldır­ ganlık biçiminde anlatım bulabilir (Felipe ve Sommer, 1966; Fisher ve Byrnc, 1975). Ayrıca, bir yabancı bize rahat ya da uygun saydığımızdan daha yakın durursa da genellikle olumsuz tepki gösterir, büyük bir olasılıkla geri çekiliriz. Eğer geri çekilmezsek saldırgan olabiliriz. Kişiler arası mesafe için standartlarımız vardır. Belirli alanları geçici ya da sürekli olarak sahipleniriz ve bu alanlara herhangi bir yabancı girişi savunucu tepkilere yol açar. Ancak bir alana gereksinimimiz hiçbir biçimde mutlak ya da değişmez değildir. Gereksinim duyduğumuz alanın ölçüsü ve işgallere karşı gösterdiğimiz tepki o anki özel duruma bağlıdır. Kütüphane örneğinde, tek boş sandalye bizim masamızda olsaydı, masamıza gelen birine karşı tepkimiz oldukça farklı olurdu. Masanın yalnızca kendimizin olmasını yeğleyebilirdik, fakat eğer boş olan tek sandalye o ise, diğer kişinin oraya oturmasının tümüyle uygun olduğunu düşünürdük. Oraya oturmaya onun da hakkı vardır. Tersine, eğer boş başka masa ve sandalyeler varsa, diğer kişi amaçlı olarak yanımıza oturuyor demektir ve davranı­ şın daha fazla anlamı vardır. "işgalci" bizi tanımak istemiş olabilir, kitaplarımızı çalmayı planlamış olabilir ya da belki kütüphanede en çok sevdiği yere oturmak istiyor olabilir. Fakat davranışının güdülenmiş olduğunu varsayacaktık ki, boş diğer bütün

632

Sosyal Psikoloji

yerleri bir tarafa bırakarak yanımızdakini seçmiştir, dolayısıyla işgale tepki göstermeye daha fazla eğilimliyizdir. Bu durumda bile, tepkilerimiz o durum içindeki başka etmenlere bağlıdır. Örneğin, okuduğunuz şeyden bıkmışsanız, birinin yanınıza oturmasına sevinebilirsiniz. Daha ilginci, eğer diğer kişi karşı cinsin çekici bir üyesiyse bazı koşullar altında, sizin yanınızı seçmesi koltuklarınızı şişirebilir ve yeni komşunu­ zu tanımaya çalışabilirsiniz. Yapılanın hala bir işgal olduğu doğ­ rudur, fakat seve seve katlanılabilecek bir işgal olabilir. Nasıl tepki göstereceğimiz, ayrıca belirli bir durumda neyin uygun olduğuna bağlıdır. Konechi (1975) tarafından yapılan bir araştır­ mada, bir kişi karşıya geçmek üzere bir cadde köşesinde bekleyen bir başka kişinin çok yakınında durdu. Bu durumda, kaldı­ rımda boş çok geniş bır alan varken, birinin çok yakınında durmak açıkça uygun değildir. Denekler bu işgale, kaçmak için caddeyi alışılmıştan daha hızlı geçerek tepki gösterdiler. Fakat aynı türden bir yakın temas başka koşullarda, tümüyle uygun ve hatta istenen bir durum alabilir. Büyük bir informal toplantıda (parti) insanlardan birbirleriyle konuşmaları, yabancılarla tanışmala­ rı ve genel olarak, dostça etkileşmeleri beklenir. Böyle bir toplantıda birine oldukça yakın durmanın, tümüyle doğal ve dostça olduğu düşünülür. Eğer yaklaşılan kişi dostça etkileşimle ilgilenmiyorsa, kuşkusuz uzaklaşmakta özgürdür. Fakat fazlaca yaklaş­ mak alışılmışta, ne saldırgan bir eylem olarak algılanacak ne de saldırgan bir tepkiye yol açacaktır. Bir başka deyişle, insanlar kişisel alanı kullanırlar ve bu alana karşı duyarlıdırlar de yakın durmak alancılık görüşlerinin işaret ettiği gibi, ne her zaman olumsuz ne de her zaman saldırgandır. Tersine, yakın temas, ya arkadaşça ve çok yakın olabilir ya da saldırgan ve işgalci olabilir. Bir kişi tarafından yapılırsa, olumlu karşılanabilir de, bir başkası tarafından yapılırsa hoş karşılanmayabilir. Gerçekten, çoğumu­ zun bildiği gibi, birine çok yakın durmanın iki zıt anlamı vardır. Ya arkadaşça ya da saldırgan bir eylemdir. Eğer birey bulunacağı ya da oturacağı yer konusunda seçme özgürlüğüne sahip değilse, kalabalık olduğu bir zamanda bir metroda olduğu gibi, yakın olmanın pek bir anlamı yoktur ve büyük ölçüde ne dostça ne de saldırgandır.

KALABALIK Her yıl yüz milyon, her on yılda bir, bir milyar insan; bu, dünya nüfusunun artış hızıdır ve bu hız gittikçe artmaktadır. Şekil 153' te görebileceğiniz gibi, dünya nüfusunun yanın milyara ulaşa­ bilmesi yüzlerce, binlerce yıl almıştır. Nüfus ikiye katlanıp bir milyara ulaşıncaya kadar ikiyüz yıl geçmiştir. Fakat iki milyara ulaşmak için ondan sonraki ikiye katlanma yalnızca seksen yıl almıştır, dört milyarda ikiye katlanmasıysa yalnızca kırk beş yıl almıştır. Şimdiki büyüme hızı ile, dünyadaki insanların sayısı yalnızca otuz beş yıl içinde tekrar iki katına çıkarak sekiz milyara ulaşacaktır. Bu nüfus patlamasının yaşamımızın hemen bütün yönleri için ciddi sonuçlara yol açtığı açıktır. Dünyanın ekonomik kaynaklarını zorlamakta; doğal kaynaklarımızı tüketmekte, akaryakıt, yiyecek ve gerekli başka her şeyin fiyatını yukarıya doğru itmekte ve kirlenmeye yol açmaktadır. Nüfus artnkça kaynaklar da giderek arlan sayılarda insan tarafından paylaşılmak zorundadır. Yalnızca belirli büyüklüklerde iyi arazi, belirli miktarlarda akaryakıt ve evler için belirli ölçülerde ağaç vardır. Örneğin ABD'de ulusal parklar o kadar kalabalıklaşmıştır ki, çok kullanı-

8 7

6

j ğ

4

~z

3 2

o~~--~---~------~--~--~ soo.ooo lö

8000

lö

1650

Is

1850 ıs

Yıllar

ŞEK1L

15-3

Dünyada insan nüfusunun

artış hızı

1930 1975 2010

634

Sosyal Psikoloji

lan bazılarında yalnızca ayakta durulabilecek kadar yer bulunabilmektedir. Hala çok güzeldirler, fakat sessizlik içinde zevki çı­ karılabilecek yerler de değildirler artık. Nüfus patlamasının sonuçlarından biri insanların kentlerde ve kent çevrelerinde toplanmaları ve bu toplanma hızının kararlı bir biçimde artmasıdır. Geçen yirmi ya da otuz yıl içinde merkezi kentlerin gerçekte nüfus kaybetmiş olmalarına karşın, daha geniş metropolitan alanlar çok fazla nüfus kazanmıştır. ABD, Kanada ve diğer endüstrileşmiş ülke nüfuslarının çoğu kentsel merkezlerde toplanmıştır. Dolayısıyla, bunun bizi nasıl etkileyebileceği sorusu giderek daha fazla ilgileri çekmekte ve önem kazanmaktadır. Psikologlar sorunla giderek daha fazla ilgilenmektedirler, o kadar ki, geçen beş yıl içinde kalabalığın insanlar üzerindeki etkisine ilişkin olarak daha önceki elli yıldakinden daha fazla araştırma yapılmıştır. Şimdi bu araştırmalarda nelerin ortaya çıkarıldığına bir göz atalım. Tanım

Kalabalıkla ne demek istediğimizi tanımlamaya gereksinim duyulmayabilir, fakat sözcüğün birbirinden oldukça farklı iki anlamda kullanılagelmiş olması bir tanımı zorunlu kılmaktadır. Bu anlamlardan biri, bir sıkışıp kalmışlık duygusudur. Bu duygu açıkça tatsız ve olumsuzdur. Bu anlamda "kalabalık" olduğumuzu söylediği­ mizde, hemen her zaman yakınıyoruzdur. Dahası, bu kalabalıkta olma duygusu, gerçekte sahip olduğumuz alanın genişliğinden bağımsızdır. Sıkıştığımızda ya da darda kaldığımızda bu duygu yaşanmak eğilimindedir, fakat bazen çevremizde geniş bir alanın bulunduğu durumlarda bile duyulabilir. Eğer tam anlamıyla yalnız kalmak istiyorsanız bir tek başka kişinin bile varlığı "kalabalık" duygusu için yeterlidir. Kullanılabilir alanın genişliği ne olursa olsun, bir kalabalığın söz konusu olduğu zamanlar vardır. Eğer tenha bir plajda yüzmek istiyorsanız birkaç kişinin varlığı, plajın kalabalık olduğunu düşünmenize yol açabilir. Öte yandan, bir partide oldukça küçük bir odada sizden başka elli kişi daha bulunsa bile, kendinizi kalabalıkta hissetpıezsiniz. Diğer bir deyişle, kalabalık bazen gerçek ölçüleri ne olursa olsun, var olandan daha fazla alana sahip olma isteğiyle bağlantılı psikolojik bir durum ya da rahatsızlık anlamına gelir. Sözcüğün diğer anlamı, kişi başına kullanılabilir alanın

ge-

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

635

nişliğidir.

Bu, tümüyle fiziksel ve nesnel bir tanımdır ve kalabaduygusuna ilişkin psikolojik durumdan ayırt edebilmek için, sıklıkla yoğunluk olarak adlandırılır. Daniel Stokols (1971) ve diğerlerinin işaret ettikleri gibi, psikolojik bir sıkışıp kalmışlık duygusu olarak kalabalıkla, kişi başına düşen alanın bir ölçüsü olarak kalabalığı birbirinden ayırmak gerekir. llkinin bir iç psikolojik durum olduğu açıktır ve hemen her zaman olumsuzdur. Bir bağımlı değişkendir ve kalabalıkta bunu hissetmenin tatsız bir yaşantı olduğunu anlamak için araştırma yapmaya gerek yoktur. Tersine fiziksel durum nötrdür ve nüfus yoğunluğunun (kalabalığın) insanlar üzerindeki etkisi yanıtlanması gereken bir sorudur. Bu nedenle, bu tartışma boyunca, kalabalığın kullanıla­ bilir alan büyüklüğü anlamına geldiğini anımsayınız. lık

Kalabalık

ve insanlarda yüksek nüfus yoğunlu­ güçlü olumsuz etkilere neden olabileceğine işaret eden oldukça çok sayıda araştırma vardır. Klasik bir çalışmada Calhoun (1962) bir grup fareyi bir kafese koydu, gereksinim duyabilecekleri bütün yiyecekleri ve suyu verdi, kafesi temiz tuttu ve onları istediklerini yapmada özgür bıraktı. Fareler verimli doğurganlardır ve büyük bir başarıyla yaptıkları şeylerden biri budur. Sürünün nüfusu, bu aşağı yukarı ideal koşullar altında hızla arttı. Fakat belirli bir noktada durum keskin bir biçimde değişti; nüfus hızla düştü. Bu örüntü (nüfusun giderek artması ve sonra keskin bir düşüş) bu koşullar altında tutarlıdır. Bu durum laboratuvarda fareler, fındık fareleri, köstebekler ve bir dizi başka yaratık üzerinde gösterilmiştir (Christian, 1963; Southwick, 'l 955; Snyder, 1968 vb). Büyük bir grup hayvanın küçük bir alana sıkış­ tığı durumlarda bu olgu, doğal ortamlarda da gözlenmiştir. Bir adaya sıkışmış bir grup geyikte de aynı nüfus zikzakları görülmüş­ tür (Christian, Flyger ve Davis, 1960). Bu olgunun en tanınmış örneği Norveç'te lemminglerin yürüyüşüdür. Bu, fareye benzer yaratıklar donmuş tundralarda yaşarlar ve nüfusları oldukça düzenli bir biçimde aynı tür döngüden geçer. Sürü, nüfusu çok büyük sayılara ulaşıncaya kadar bir süre kararlı bir biçimde büyür. Sonra büyük bir yürüyüş başlar ve sürü denize ulaştığında, bir bölümünün suya düşerek boğulması sonucu nüfus belirgin bir biçimde

Hayvanlar üzerinde

yapılmış

ve Hayvanlar

ğu koşulları altında yaşamanın

azalır.

Sosyal Psikoloji

636

Calhoun'un deneyindeki farelerin ve Snyder'ln çalışmasın­ daki fındık farelerinin gözlenmesi, kafesler çok kalabalıklaştığın­ da, nelerin olduğu konusunda bazı şeyler anlatabilir. Bu hayvanlar normal olarak barış içinde bir arada yaşamayı başarırlar. Her erkek bir yuva yapar ve çiftleşmek üzere bir ya da daha fazla dişi bulur. Dişiler doğurur, yavruları büyütür ve benzerlerini yaparlar. Yeteri kadar yiyecek ve su bulunduğu sürece, görece az sayı­ da kavga ve dövüşe rastlanır. Yuvalar özel mülk sayılır ve dişiler yavruları için rahat köşeler oluştururlar. Yavrulara gerçekten iyi bakılır. Çok yüksek nüfus yoğunluğu koşulları altında, çok fazla dövüş vardır ve yuvalar işgal edilir, dişiler yeterli yuva yapmaz, yavrulara iyi bakılmaz. Nüfustaki keskin düşmenin anlık nedeni bebek ölümlerindeki artıştır. Gebeliklerin sayısı aşağı yukarı normal düzeydedir, sağ doğumların sayısı alışılmıştan biraz daha düşüktür, fakat temel değişiklik gençlerin çok azımrı yetişkinliğe ulaşabilmesi biı;iminde görülür. Öyle görülüyor ki, bunun nedeni, yavruların yaşamasını sağlamak için yuvaların ve bakımın yetersiz olması­ dır. Ememezler, beslenemezler, ayak altında ezilirler, çok genç ortalığa çıkarlar ve ara sıra yenildikleri bile olur. Aynı zamanda, sürüdeki erkeklerin birçoğu, alışılmamış düzeyde saldırganlaşır, çok dövüşür, ayırım yapmadan çiftleşir ve genel olarak normal davranışlarında bir bunalım yaşar. Yüksek nüfus yoğunluğu koşulları altında yaşamanın bu alışılmamış etkileri, bazen daha önce değindiğimiz alancılık iç güdüsünün kanıtları olarak yorumlanır. Bu görüşe göre, hayvanlar çevrelerinde belirli büyüklükte bir alana gereksinim duyarlar. Bu alanın kendi türlerinden başka hayvanlar tarafından işgal edilmesi onlarda içgüdüsel bir saldırgan davranışı tetikler; hayvan otomatik olarak, işgalciyi geri püskürterek alanını savunmak için dövüşür. Çok sayıda hayvan bir araya gelerek kalabalıklaştığında, varsayımsal olarak alancılıkla ilgili bütün içgüdüleri serbest kalmakta, herkes herkesle dövüşmekte ve koloni parçalanmaktadır.

Bu

görüşün,

ilkel düzeydeki hayvanlar için bile fazlaca bir On farelik bir kafes gören herkes bilir ki, bu hayvanlar etraflarında belirli büyüklükte bir alan istemezler. Tersine, on farenin onu da kafesin bir ucunda, büyük bir olasılıkla bir yığın halinde uyuyacaklardır. Gündüzleri ara sıra bir dövüş patlak verebilir, fakat öyle görülüyor ki, fareler yakın

yalınlaştırma olduğu açıktır.

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

637

ve kendilerine çok yaklaşan diğer bir Bu özel koşullar altında, çok yakın­ larında çok sayıda hayvanın bulunmasının neden olduğu alancı ya da kendini korumaya yönelik bir içgüdü işlerlik kazanabilir, fakat hayvanların belirli büyüklükte bir alana yalın bir gereksinimleri yoktur. Yüksek nüfus yoğunluğu altında yaşamanın etkilerini açık­ lamaya yönelik diğer bir görüş de, başka bir hayvanın varlığının aşırı derecede gerginlik yaratıcı olduğu ve hormonsal değişiklik­ lere neden olduğu yolundadır (Christian, 1950). Bu kurama göre, yüksek yoğunluk koşulları altındaki hayvanlar adrenallerle ilgili etkinliğe neden olan büyük bir gerilim yaşarlar. Adrenaller (böbrek üstü bezleri) fazla çalıştıklarında, üremeyle ilgili iç salgı bezlerinin etkinlikleri azalmak eğilimindedir. Aşırı durumlarda bu, hayvanlarda doğurganlığın, dolayısıyla da doğumların azalmasına, sonuçta da açık bir nüfus azalmasına yol açacaktır. Gebeliklerin normal sayısında bir azalmanın olduğuna ilişkin çok az kanıt bulunmakla birlikte, hormonsal bir dengesizlik yüzünden doğan hayvanların daha az sağlıklı olmaları olasılığı vardır. Pek çok sayıda başka hayvanın varlığının gerilime neden olduğu konusunda bir kuşku bulunmamakla birlikte, bebek ölümlerindeki keskin artışı ve toplumsal çöküşü açıklayabilmek için böbrek üstü bezlerindeki etkinlik artışı yalnız başına yeterli gibi görünmemektedir. Bu olgular nasıl açıklanırsa açıklansın, gözlemler yüksek nüfus yoğunluğu koşulları altında yaşamanın olumsuz etkilerinin bulunduğunu göstermektedir. Ancak hayvanlar üzerinde yapılan araştırma bulgularının insanlara genellenmesi, her zaman hem güçtür, hem de kuşku götürür. Karmaşık toplumsal etmenlerin ve kişiler arası ilişkilerin işe karışması durumunda, bu özellikle doğrudur. Tanınmış biyolog Rene Dubos'un dediği gibi:

temastan

kaçınmamakta

hayvanı kaçırmamaktadırlar.

insanların tehlikeli durumlara uyma yetenekleri, kalabalığın hayvanlar üzerindeki güçlü etkilerini sınama amacıyla yapılmış deneylerin sonuçlarını doğrudan insan yaşamına genellemeyi akıllıca olmaktan çıkarmaktadır (1970, s. 207).

Dolayısıyla, hayvanlar üzerindeki bu araştırmalar yol gösterici olmakla birlikte, insanların kalabalığa nasıl tepki gösterdiklerini görebilmek için yine insanlar üzerinde yapılmış araştırmalara bakmak zorundayız.

KALABALIK VE iNSANLAR Kalabalığın

insanlar üzerindeki etkisi henüz yeni bir araştırma olmakla birlikte, geçen beş ya da on yıl içinde oldukça çok araştırmanın yapıldığı söylenebilir. Araştırmaların bir bölümü kontrollü laboratuvar deneyleri, bir bölümü alan gözlemleri, bir bölümü sınıflar ve benzeri doğal ortamlarda yapılan alan deneyleri, bir bölümü kalabalık koşullarında yaşayan insanlarla bireysel görüşmeler ve bir bölümü de nüfus yoğunluğuyla suç ve ruhsal rahatsızlık gibi diğer değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmak için kentlerde ve diğer yerleşim merkezlerinde yapılan geniş kapsamlı tarama (survey) çalışmalarıdır. Böylece, bu kitapta tartışılan çoğu konuyla karşılaştırıldığında, bu konuda yapılan araştırma sayısı hala oldukça sınırlı olmakla birlikte, yine de gözden geçirmek için oldukça çok sayıda bulgu vardır. Şimdiye kadar en önemli bulgu, kalabalığın genellikle insanlara zararlı olmadığı yönündedir. Çoğu çalışma genel olumsuz etkiler ya da ilişkiler bulmakta başarısız olmuştur. Hayvanlarda olduğundan farklı olarak, insanlar yüksek nüfus yoğunlu­ ğuna karşı genellikle kötü ya da olumsuz tepki göstermezler. ikinci önemli bulguya göre ise, kalabalığın insanlar üzerinde küçümsenemeyecek etkileri vardır ve bu etkileri durumun ve insanların belirli özellikleri belirler. Şimdi araştırmalardan bazıla­ rını gözden geçirelim ve sonra da karmaşık sonuçları açıklamak için geliştirilen değişik kuramları tartışalım.

alanı

Gerçek Dünyada

Kalabalık

Sosyolog ve sosyal psikologlar yaşam koşullarıyla doğal ortamlardaki anormallikler (patolojiler) arasındaki ilişkileri araştırmış­ lardır. Bu araştırmalarda standart işlem, bir kalabalık ölçüsü almak ki bu, km 2 başına düşen insan sayısı ya da evde kişi başına düşen alan büyüklüğü olabilir, sonra aynı topluluk ya da semtler için değişik anormallik ya da patoloji ölçüleri almak ve yüksek yoğunlukla yüksek patoloji düzeyleri arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığına bakmaktadır. Bir dizi çalışma ABD'nin en geniş metropolitan alanları üzerinde yoğunlaştı. Yoğunluk ölçüsü, milkare başına insan sayısıy­ dı. Diğer bir deyişle, bu tür bir çalışma kentin büyüklüğüyle ilgileniyordu. Yalnızca ikisi ele alındığında, yoğunlukla suçluluk

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

639

oranlan arasında anlamlı fakat düşük bir ilişki (r yaklaşık 0.35) bulundu (Freedman, Heshka ve levy, 1973; Pressman ve Carol, 1971). Kuşkusuz, nüfus yoğunluğuyla gelir düzeyi gibi başka etmenler arasında da yüksek bir ilişki var görünmektedir ve öyle görülüyor ki, yoğunluk suçluluk oranlarıyla da yüksek derecede ilişkilidir. Bu nedenledir ki, yalın ilişki hesaplarına bakarak, yoğunluğun suçların artmasına ya da gelir düzeyi gibi bir başka etmenin hem yüksek yoğunluğa hem de suçluluğun artmasına yol açıp açmadığını söyleyebilmek olanaksızdır. Bunu değerlendirebilmek için, gelir düzeyini ve diğer toplumsal etmenleri kontrol etmek ve sonra yoğunlukla suçluluk oranları arasında geriye kalan ilişkiye bakmak gereği vardır. Kısmi korelasyonlar ya da çoklu regresyonlar kullanılarak bu yapıldığında, yoğunlukla suçluluk oranları arasındaki ilişki kaybolmaktadır. ABD'deki belli başlı metropolitan alanlarda, gelir düzeyi kontrol edildikten sonra, yoğunlukla suçluluk oranlan arasında çok küçük bir ilişki kalmaktadır. Örneğin los Angeles en düşük yoğunluklardan birine sahiptir, ama suçluluk oranı en yüksek olan metropolitan alandır. Ek olarak, büyük ölçüde aynı içeriklerde bireysel kent araş­ tırmaları vardır. Yoğunlukla çocuk suçları, ruhsal hastalıklar ya da başka patolojiler arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığı­ nı görmek için Honolulu, Chicago ve New York hep araştırılmış­ tır. Sonuçlar tam olarak tutarlı görünmemekle birlikte, aşağı yukarı metropolitan alanlardaki örüntünün aynısını göstermektedir. Honolulu'da (Schmit, 1955; 1961), Chicago (Wisbrough, 1965; Galle ve ark., 1972) ve New York'ta (Freedman, Heshka ve levy, 1975), nüfus yoğunluğuyla değişik patoloji ölçüleri arasında güçlü ilişkiler bulunmuştur. Bu çalışmalarda, yoğunluk yalnızca dönüm başına düşen insan sayısı olarak değil, evlerde kişi başına düşen oda sayısı olarak da ölçülmüştür. Dolayısıyla yalnızca belirli bir alanda yaşayan insan sayısını değil, evlerinde yaşayan insanların ne kadar bir alana sahip oldukları da ölçülmüştür. Ancak yoğunluk nasıl ölçülürse ölçülsün, bir kez gelir düzeyi ve diğer etmenler kontrol edildikten sonra, yoğunlukla patolojik davranışlar arasındaki ilişki kaybolmak eğilimindeydi. Tek istisna, bu ilişkinin oldukça büyük olduğu Honoluluydu;fakat

diğer

bütün

çalışmalarda kısmi

korelasyonlar tam

anlamıyla sı­

fırdı.

Bu

çalışmaların

tümü

gruplandırılmış

veriler üzerinde yo-

640 ğunlaşmıştır;

Sosy..ıl

Psikoloji

belirli bir zamanda çok sayıda insan grubuna bakBu etkili bir işlemdir, fakat her zaman kalabalığın bazı insanlar üzerinde ciddi etkilerinin bulunması, bazıları üzerindeyse etkisiz olması olasılığı vardır. lyi bir şans eseri olarak, iki çalışmada da çok sayıda insanla bireysel olarak görüşülmüştür. Bu türden, belki de en çok göz dolduran araştırma, Mitchell (1975) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmacı dünyanın en kalabalık toplumlarından biri olan Hong Kong'da çok sayıda evi ziyaret etmiştir. Her ailenin yaşama alanının büyüklüğünü tam olarak ölçmüş ve kaygı, sinirlilik ve başka türlü ruhsal gerginlik ölçümleri yapmıştır. Yoğunlukla patoloji arasında sözü edilebilir bir ilişki bulamamıştır. Benzer, ama daha az iddialı bir çalışma­ da, Booth ve arkadaşları (1974) öncelikle fiziksel ölçüler üzerinde durdular, fakat bazı ruhsal ve toplumsal uyum göstergeleri de elde ettiler. Yine kalabalığın sözü edilebilir tutarlı, olumsuz ya da olumlu etkilerine rastlanmadı. Böylece, hem tarama verilerine hem de bireysel verilere göre, yüksek yoğunluk koşullarındaki toplumlarda yaşayan ya da evlerinde çok az alanlara sahip olan insanların ruhsal, toplumsal ya da fiziksel patoloji açısından, düşük yoğunluk koşullarında yaşayan insanlardan daha kötü durumda olmadıkları görülmektedir. Bu durum şaşırtıcı görünebilir, fakat pek çok sayıda insanın, gerçekte endüstrileşmiş dünyanın çoğunun oldukça yüksek yoğunluk koşullarında yaşadığını anımsayınız. New York, Chicago, Toronto ve diğer büyük Kuzey Amerika kentlerinde nüfus yoğunluğu yüksektir ve bu kentlerdeki insanların çoğu yine de iyi işlev görmektedirler. Kentlerdeki ruhsal rahatsızlık oranları daha küçük yerleşim merkezlerinde olduğundan daha yüksek değildir ( Gibbs, 1971). Gerçekte, kentsel kesimdeki insanlar kent çevrelerinde, küçük kasabalarda ya da kırsal alanlarda yaşa­ yanlar kadar mutlu olduklarını söylemektedirler (Shaver ve Freedman, 1976). Yakın geçmişte çıkan bir kitapta, Claude Fisher " ... kentlilerin kırsallardan daha gergin, patolojik, yabancılaşmış ya da mutsuz olduklarına ilişkin çok az kanıtın" bulunduğunu yazmaktadır (1976, s. 177). Göreceğimiz gibi, bazı insanların kalabalıkta iyi, bazılarınınsa kötü göründüklerine ve bazı koşullar altında kalabalığın yararlı da, zararlı da olabildiğine inanmak için nedenler vardır. Fakat sıklıkla düşünüldüğü gibi, kalabalık genellikle zararlı olan bir etmen değildir. Ancak çoğu insana kalabalık bir çevrede bulunmak, yine de mışlardır.

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

641

tenha bir çevrede bulunmaktan farklı gelmektedir. Bu yüzden psikologlar bu farklılığın davranışı ve her türden tepkiyi nasıl etkilediğini ortaya çıkarmaya çalışmışlardır. Bunu yapabilmek için, araştırmacılar laboratuvarda ya da başka ortamlarda daha kontrollü deneylere dönmüşlerdir. Deneysel Bazı

Araştırmalar: Kısa

Süreli

Kalabalık

kentler yoğun bir biçimde nüfuslandırılmış olmakla birlikte, çok az insan yaşamının tümünü kalabalık koşulları altında geçirir. Küçük bir alanda, birçok başka insanla birlikte çalışabilir ya da yaşayabilir, fakat caddede, parklarda ve görece düşük nüfus yoğunluklu başka durumlarda da zamanını geçirir. Bu nedenle, New York ya da Hong Kong gibi en kalabalık kentlerde yaşayan insanlar için bile, yüksek düzeyde nüfus yoğunluğuna gerçekten girip yaşama, yalnızca zaman içerisine serpiştirilmiş olarak ve kısa dönemler için söz konusudur. Örneğin, bir New Yorklu kendini kısa bir süre için kalabalık bir asansör ya da metroda, işe giderken kalabalık bir kaldırımda ya da insanların birbiri üzerine yığıldığı bir mağazada bulabilir. Bu durumlar kentteki yüksek nı::ırus yoğunluğundan kaynaklanmaktadır. Ancak bu yüksek düzeyde yoğunluk, kendini sürekli kalabalıkla boğuşma biçiminde değil de kısa süreli kalabalık yaşantıları olarak hissettirir. Dolayısıyla kalabalıklar üzerindeki deneyler, gerçek yaşam­ da kalabalığın bizi nasıl etkilediğini açıklamada yararlı olabilir. Deneysel yaklaşım şimdilik herhalde sorunu ayrıntılı olarak araştırmanın tek yoludur. Hemen bütün deneysel çalışmalar için standart işlem, bazı insanları küçük hir odaya, bazılarını da büyük bir odaya koymak ve değişik bir dizi değişken açısından farklılıklara bakmaktır. Bu araştırmalardan elde edilen bir bulgu, yukarıda anlatılan tarama çalışmalarının sonuçlarıyla tutarlıdır; kalabalıklar genellikle insanlara zararlı değildir. Araştırmaların karmaşık bir sonuçlar örüntüsü vermesine karşın, hemen bütün deneyler kalabalıktan kaynaklanan genci bir olumsuz etki göstermemektedir. Küçük odalardaki insanlar, geniş odalardaki insanlar kadar olumlu tepki vermektedirler. Yoğunluğu artırma alınan herhangi bir ölçümde azalmaya neden olmamaktadır. Göreceğimiz gibi bu, kalabalığın insanlar için iyi olduğu anlamına gelmez, hiçbir zaman etkilerinin olmadığı anlamına da gelmez. Etkiler karmaşık ve koşullara bağlıdır.

Edim (Performans)

Bir dizi çalışma, kalabalık ve kalabalık olmayan koşullarda verilen bir görevdeki (işteki) edimi gözlemiştir. Freedman, Klevansy ve Erlich (1971) değişik yaş ve kökenli yüzlerce deneği farklı birçok görevde çalıştırdılar. Bazı denekler çok kalabalık (kişi başına 1-1.5 metrekareye kadar) koşullarda çalışırlarken, diğerleri çok geniş bir alanda çalıştılar. lki grup arasında hiçbir bakımdan fark yoktu. Bu bulgu birçok başka araştırma tarafından tekrarlandı ( Griffitt ve Veitsh, 1971). Dahası, yirmi güne kadar çok yüksek yoğunluk koşulları altında, dünyadan tümüyle yalıtılmış insanlar da kendilerine verilen görevleri gayet iyi yapabilmektedirler. Bu tür yalıtılmışlık çalışmaları, hava baskını sığınakları, denizaltı savaşları ve uzay programlarıyla bağlantılı olarak gerçekleştirilmektedir. Katılan herkesin yaşantı ya da deneyimden hoşlanmamasına ve bazıları­ nın sonuna kadar dayanamamasına karşın, çoğu insan dışarıda­ kinden farksız kendine verilen işleri yapmakta ve yüksek düzeyde bir edim göstermektedir (Smith ve Haythorn, 1972). Bu durum pek şaşırtıcı değildir, çünkü insanların bu koşullarda iş­ lev görme yeteneklerine ilişkin hem denizaltılardan hem de uzay programlarından çok çarpıcı kanıtlar vardır. Astronotların yüksek derecede güdülenmiş ve eğitim görmüş oldukları açıktır. Yine de, türümüzün bazı üyelerinin birçok hafta küçücük bir kapsülde sıkışmış olarak karmaşık ve dikkat isteyen yorucu görevleri yerine getirebildiklerine işaret etmeye değer. Bu araştırmalar, alışılmış anlamıyla kalabalığın genellikle gerginlik yaratıcı bir etmen olmadığını göstermektedir. Öğrenme ve güdülenme üzerine deneysel çalışmalardan biliyoruz ki korku, acı ya da açlık gibi gerginlikler edimde bir değişikliğe yol açmaktadır. Kalabalık böyle bir değişikliğe neden olmadığı için, öyle görülüyor ki, gerginliğe de yol açmamaktadır. Fizyolojik Etkiler Kalabalık, genelde bir gerginlik yaratıcı olmamakla birlikte, bazen fizyolojik uyarılmaya neden olabilir. Birçok deneyde yüksek ve düşük yoğunluk koşullarındaki insanlara ilişkin fizyolojik ölçümler alınmıştır. Hiç değilse, bu çalışmalardan bazıları insanların kalabalık koşullarında daha bir uyarılmış olduklarını göster-

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

643

mektedir (Aiello ve ark., 1975). Ve bu aynı deneyler, en az bir kez edimin kalabalıktan etkilendiği yolunda sonuçlar elde etmiş­ lerdir. Bu bulguları, çoğu çalışmada görülen kalabalığın edim üzerindeki etkisizliğiyle nasıl bağdaştırabiliriz? Bu soruya şöyle bir yanıt verilebilir: Kalabalık genelde uyarıcı olmayabilir, fakat uygun koşullar altında olabilir de. Özellikle, bu çalışmalarda kalabalığın derecesi aşırı yüksektir, yaklaşık 125 cm x 125 cm boyutlarındaki bir odada altı kişi. Ek olarak, deneklere araştırmanın içinde bulundukları odaya tepkileriyle ilgili olduğu söylenmiş, ama böylesi küçücük bir odaya niçin konuldukları konusunda hiçbir açıklama yapılmamıştır. Dikkatleri odaya çekilmiş, orada niçin bulundukları konusunda hiçbir şey söylenmemiştir ve denekler arasında toplumsal etkileşim yoktur. Bu durumda, kalabalık içinde bulunma fiziksel gerçeği, genellikle olduğundan daha önemli hale gelir ve insanlar, bu nedenle rahatsız olurlar ya da bir uyarılmışlık hali yaşar­ lar. Diğer bir deyişle, kalabalık bazen tatsız duygulara yol açabilir ve deneyler onu bu tür duygu ya da tepkilere yol açmaya yetecek kadar belirginleştirmeyi başarmışlardır. Kalabalığın normalde uyarılmaya neden olmadığı, fakat neden olabildiği gerçeğini anlamakta yarar vardır. Yine belirtelim, önemli olan bu etkiyi ne zaman yapıp ne zaman yapmadığıdır. Toplumsal Etkiler

Verilen görev ya da işlerdeki edim_e ilişkin olarak görüldüğü gibi, kalabalığın toplumsal davranış üzerinde de tutarlı ve genel bir etkisi yoktur. Kalabalık koşullar altındaki insanlar, daha az kalabalık koşullar altındakilerden, genellikle daha saldırgan ya da daha az arkadaş canlısı değildirler (Freedman ve ark., 1972; Freedman, 1975). Genellikle sahip oldukları oyun alanının yarı­ sıyla yetinmek zonında bırakılan çocuklar, alışılmıştan daha saldırgan değildirler (Price, 1972). Çocuklara ilişkin dikkatli gözlemlerin de gösterdi!"!;i gibi, eğer aynı olanak ve oyuncaklara sahiplerse alanın büyüklüğü çocukların saldırganlığı üzerinde ya tümüyle etkisizdir ya da çok az etkilidir (Rabe ve Patterson, 1974). Yukarıda sözü edilen yalıtma çalışmasında (Smith ve Haythorn, 1972), bazı deneklerin diğer bazılarından daha büyük

644

bir

Sosyal Psikoloji alanları vardı.

diğerlerinden

Daha küçük bir alana sahip olanlar, gerçekte daha az düşmanca ya da saldırgandılar. Böylece,

bütan bu araştınnalar kalabalığın saldırganlık ya da diğer toplumsal davranışlarda genel bir artışa yol açmadığını göstennektedir.

Cinsiyet

Farklılıkları

Birçok deney, yüksek nüfus yoğunluğuna tepkilerin deneklerin cinsiyetine göre değişebileceğini göstermiştir. Iki deneyde (Freedman ve ark., 1972), tümü erkek ya da tümü kadın gruplar yüksek ya da düşük nüfus yoğunluğu koşullarına konulmuş ve yarışmacılıklarına, sözde jüri üyesi oldukları bir durumda verdikleri cezanın ağırlığına ilişkin birçok ölçüm yapılmıştır. Erkeklerin, yüksek yoğunluk koşulunda düşük yoğunluk koşulunda olduğundan daha yarışmacı tepki göstermek ve daha ağır cezalar vermek eğiliminde oldukları görülmektedir. Kadın­ lar, gerçekte yüksek yoğunluk koşulunda daha az yarışmacıydı ve daha hafif cezalar verdiler. Şekil 15-4 jüri çalışmasının sonuçlarını göstermektedir. Ek olarak, grup içindeki erkekler yüksek yoğunluk koşullarında birbirlerini daha az severlerken, kadınlar daha fazla sevmişlerdir. Başka araştırmalar da kalabalığa karşı tepkilerde cinsiyet farkları bulmuştur, fakat etkiler bütünüyle tutarlı değildir. Çoğu araştırma erkeklerin yoğunluğa kadınlardan daha duyarlı ve daha olumsuz tepki vermek eğiliminde olduklarını ortaya koymaktadır (Ross ve ark., 1973; Stokols ve ark., 1973; Paulus, 1976). Fakat en az bir çalışma, erkeklerin yoğunluğa daha olumlu tepki gösterdiklerini bulmuştur (lao, 1972). Bu deneyde, çocuklar ya geniş ya da dar odalarda aynı cinsten gruplara konulmuş ve davranışları gözlenmiştir. Odanın büyüklüğü kızlan etkilemezken, erkeklerin dar alanda daha az saldırgan oldukları görülmüştür. Marshall ve Heslin (1975) sonuç olarak deneklerin cinsiyeti, cinslerin karışık olup olmaması ve yoğunluk arasında çok karmaşık ilişkiler buldular. Etkiler o kadar karışık ve şaşırtıcıydı ki, araştırmanın ana fikri bu etkilerin tutarlı olmac;,1.ıkları doğrultu­ sundadır.

Böylece, erkeklerde yoğunluğa karşı biraz daha duyarlı olma ve olumsuz tepki gösterme eğilimi gözlenirken, kadınlarda yüksek yoğunluğa karşı olumlu tepki göstenne eğilimi vardır. An-

cak bulgularda oldukça büyük bir

tutarsızlık

söz konusudur. Bu-

40

... Kanşık

grup

30

O~-~------------~-Düşük (Geniş Oda)

Yüksek (Dar Oda)

Yoğunluk

ŞEKiL erhclı, liımü kadın

15-4

cinsiyetli gruplar tarafından verilen cezaların ağırlı)!ı üzerine nüfus yoğunluğunun etkisi. Yüksek yoğunluk

Tümü

ve

harışıh

koşullarında kadınlar

daha hafif, erkeklerse daha ağır cezalar vermektedirler. Bu çalışmada yoğunluğun kadınlar üzerindeki etkisi, erkekler üzerinde olduğundan çok daha güçlü görünmektedir (Freedman ve ark., 1972).

na uygun olarak etkiler, yoğunluğa tepkileri açısından cinsler arasındaki temel hir farklılıktan değil, daha genel bir açıklama­ dan kaynaklanmaktadır. KALAl3ALIK1.A lLGlLl KURAMLAR Kalabalığın

bir dizi açıklama önerilmiştir. lyi çok, sınanmaya açık denence niteliği taşımaları nedeniyle, hunlara kuram demek doğru olmayabilir. Fakat adları ne olursa olsun, yukarıda anlattığımız bulguları etkilerine

ilişkin

örülmüş açıklamalardan

açıklama girişimleridir.

Duyusal Yüklülük ve

Uyarılma

Düzeyi

Stanley Milgram ( 19 70) kalabalığı duyusal yüklülük adını verdiği bir kavram açısından tartışmıştır. Bu kavrama göre, insanlar çok fazla uyarılmaya maruz kaldıkları her zaman duyusal yüklü-

646

Sosyal Psikoloji

lük yaşarlar ve artık uyarılmalann tümüyle uğraşamazlar. Duyusal yüklülük tatsız bir durumdur ve kişinin uygun işlev görme yeteneğini etkiler. Dolayısıyla, insanlar yüklülükle, bazı uyarıl­ maları süzüp dışarıda bırakarak ve yalnızca en önemlileriyle uğ­ raşarak başa çıkarlar. Bu görüşe göre, kalabalık, uyarılma kaynaklarından biridir ve bazen yüklülüğe neden olabilir. Bu olduğu zaman insanlar, deyim yerindeyse, bozulurlar, gerilim içine girerler, dikkatlerini ve ilgilerini "kapatırlar". Milgram, bu görüşüyle kalabalığa ilişkin araştırma sonuçları arasında bir ilişki kurmamıştır. Buna karşın, Milgram'ın görüşü bu bulgulardan bazılarını açıklayabilir. Örneğin, erkekler çok sayıda uyarılmayla uğraşmada kadınlar kadar iyi olmayabilirler. Yoğunluk artarken erkekler daha erken yüklenirler ve dolayısıy­ la daha olumsuz tepki gösterirler. Benzer biçimde, yüksek yoğunluk bazen yüklülüğün söz konusu olabileceği düzeye ulaş­ mayabilir ve bu nedenle, hiçbir olumsuz etkiye yol açmayabilir. Ne var ki bu, yüksek yoğunluğun bazı durumlarda neden olumlu etkilere yol açtığını ya da kadınların niçin genellikle olumlu tepki gösterdiklerini de açıklamaz. Ek olarak, yüklülüğün ne zaman görüleceğine ve ne zaman görülmeyeceğine ilişkin hiçbir fikir vermez. Destekleyici araştırmaların yokluğunda yüklülük şimdilik uyarıcı ve özendirici bir görüştür. Diğer yandan, yakından ilişkili bir başka görüş kalabalıkla ilgili sonuçlan açıklayabilmektedir. Her bireyin hoşnut ve razı olduğu bir uyarılma düzeyinin bulunduğunu varsayalım. Bazı insanlar yüksek düzeylerde uyarılmayı severler; radyonun sürekli sonuna kadar açık kalmasından, hareketli odalarda çalışmaktan ve bir konuşma yaparken ya da bir bilmece çözerken televizyon seyretmekten hoşlanırlar. Diğerleriyse düşük düzeylerde uyarılma­ dan hoşlanırlar. Çalışacakları zaman sessiz bir ortam isterler; televizyon seyrediyorlarsa dikkatlerini dağıtacak başka bir şey istemezler; onlar için en iyi çevre sessiz bir çevredir. Yüksek uyarılmayı sevenler yüksek yoğunluktan hoşlanırlar ve onu heyecan verici bulurlar; düşük düzeyde uyarılmayı sevenlerse onu tatsız ve rahatsız edici bulurlar. Çünkü yüksek yoğunluk birinciler için uygun uyarılma düzeyidir, ikinci grup içinse çok yüksektir. Bu açıklama, kalabalığın etkilerine ilişkin farklı bulguları anlamamızda yardımcı olabilir. Erkekler ve kadınlar tercih ettikleri uyarılma düzeyi bakımından farklılık gösterebilirler, farklı gruplar farklı tercihlere sahip olabilirler ve tercihlerin kendileri

Kentsel ve Çevresel Psikoloji

647

söz konusu duruma bağlı olarak biraz değişebilir (Örneğin bir kişi bir iş yaparken dikkatinin başka şeylere çekilmesinden nefret eder, fakat eğer yaptığı yalnızca bir toplumsal konuşmaysa sesini çıkarmayabilir). Bir kez daha, bu görüş, yüksek yoğunlu­ ğun ne zaman olumlu, ne zaman olumsuz ya da nötr etkilere yol açacağı konusunda bir şey söylememektedir. Fakat kalabalığa tepkilerde bireysel farklılıkların göz önüne alınabileceği bir çerçeve sağlamaktadır. Ayrıca bu yaklaşım, niçin bazı insanların kentleri sevdiklerini, bazılarınınsa sevmediklerini de açıklayabi­ lir. Varsayımsal olarak, yüksek düzeylerde uyarılmayı sevenler kenti heyecan verici bulurken, düşük düzeylerde uyarılmayı sevenler etkinlik çeşit ve sayısından rahatsız olacaklardır. Yoğunluk-Yeğinlik Kalabalığın değişik

etkilerine ilişkin farklı bir açıklama, yüksek toplumsal bir duruma karşı gösterilen alışılmış tepkilerin şiddetini artırdığı görüşü üzerine kurulmuştur. Bu düşünceye göre (Freedmaıı, 1975) başka insanların varlığı, durumdaki uyaranlardan hirieneklerin rastlanusal olarak dağıtıldıkları, özgül koşul ya da koşul bileşimlerinden her birine nasıl tepki verdiklerini ~ormek amacıyla yapılan sistematik araştır­ ma.

662

Sosyal Psikoloji

denge kuramı. Heider'ın iki kişi ve bir nesne arasındaki dengesiz ilişkilerin (tek sayıda olumsuz ilişkiye sahip durumlar) dengeli ilişkilere dönüşmek eğiliminde olduğunu ileri süren kuramsal modeli. dış geçerlik. Bir deneyin sonuçlarının evrene ya da başka durumlara genellenebilme derecesi. dışsal güçler. Yapılan işin zorluğu şans, toplumsal baskı gibi bireyin dışındaki etmenler ya da davranışı etkileyen, ona neden olan her türlü çevresel baskı. dikkatin başka yöne çekilmesi. Dikkatin, etkileyici iletişimden başka uyarıcılara çekilmesi. Bazen insanların kendi tutumlarını iletişimde sunulan görüşlere karşı savunmalarını güçleştirerek tutum değişikliğini kolaylaştırır ya da artırır. doğal ayıklama. Bir hayvanın yaşama şansını artıran özelliklerin birçok kuşak boyunca giderek başat hale gelmesi. doğum sırası. Toplumsallık eğilimiyle ilişkili bir etmen. Korktuklarında ilk doğan ve tek çocuklar, aile büyüklüğü ne olursa olsun daha sonra doğanlardan daha fazla toplumsallık eğilimi göstermektedirler. doğuştan özellikler. Genetik olarak belirlenmiş özellikler ya da nitelikler; organizma böyle bir özelliğe doğuştan sahiptir ya da onu çevreye bağımlı olmaksızın geliştirir. Bir örnek, bebeklerin yaşayabilmesi için insanları kaçınılmaz olarak toplumsal yapan yiyecek ve korunma bakımından başkalarına bağımlılıklandır.

duygusal anlam farklılığı. Bir dizi iki uçlu (zıt uçlu) değerlen­ dirme boyutu üzerinde bir nesneye verilen tepkileri çözümleyerek tutumları ölçme yöntemi. Osgood tutumlardaki (özellikle insanlara ilişkin olanlar) değişkenliğin büyük bölümünün yalın bir değerlendirme etmeniyle açıklanabilece­ ğini göstermiştir. Diğer iki temel boyut güç ve etkinlik boyutlarıdır.

duygusal değişim (alışveriş). Altman ve Taylor'u,_n toplumsal giriş sürecinin üçüncü aşaması; engellerden çoğunun ortadan kalktığı, eleştiri ve övgüye izin verildiği aşama, örneğin, yakın arkadaşlıklarda olduğu gibi. duygusal ilişkiler. Bir tutum nesnesini sevme ya da sevmeme gibi duygusal tepkiler. duygusal öğe. Bir tutum nesnesine bağlı heyecansal duygular; temel olarak tutum nesnesinin değerlendirilmesinden oluşur (sevme-sevmeme, taraftar olma-karşı olma gibi).

Sözlük

tıh

1

duygusal-sosyal önder. Grubun uyumlu ve mutlu bir biçimde işlev görmesi üzerinde yoğunlaşan kişi; genellikle bu aynı kişi, grup dayanışmasını geliştirmek eğilimindedir. duygusal yüklülük. Çok yüksek düzeylerde uyarılmaya maruz kalan, çok fazla bilgi akımıyla karşılaşan bireylerin bu bilgilerin hepsini işleyemeyeceklerini ileri süren görüş. Yüklülük durumu insanların daha az önemli duygusal girdileri süzerek yüklülüğü azaltmalarına yol açan tatsız bir durumdur. Milgram süzme ya da elemenin kalabalık koşullarında ya da kent ortamlarında görüleceğini ileri sürmüştür. Fakat henüz bu görüşü destekleyici nitelikte kanıt yoktur. düşlem içinde saldırganlık. Doğrudan saldırgan davranışları azaltmak eğiliminde olan düşlem içinde saldırganlık eylemleri. düşmanca saldırganlık. Adam öldürme gibi genel olarak benimsenmiş toplumsal kuralları çiğneyen saldırganlık. EASÇA ölçeği. En az sevilen çalışma arkadaşı ölçeği. Bir önderin en az isıec.liği çalışma arkadaşını ne kadar sevdiği üzerine kurc.luğu ya