Soliloquium de arrha animae und De vanitate mundi [Reprint 2020 ed.] 9783111351094, 9783110996579

Citation preview

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

123

HUGO VON ST. VICTOR SOLILOQUIUM DE ARRHA ANIMAE UND

DE VANITATE MUNDI HERAUSGEGEBEN

VON

K A R L MÜLLER PROFESSOR DER EV. THEOLOGIE IN

TÜBINGEN

BONN A. MARCUS UND E. W E B E R ' s VERLAG

1913

PROLOGUS

Dilecto fratri G. caeterisque servis Christi Hamerislevae degentibus Hugo, qualiscunque vestrae sanctitatis servus, in una pace ambulare et ad unam requiem pervenire. Soliloquium 5 dilectionis, quod de arrha animae inscriptum est, misi charitati vestrae, ut discatis, ubi vos oporteat verum amorem quaerere et quemadmodum debeatis corda vestra spiritualium studio meditationum ad superna gaudia excitare. Hoc ergo, frater diarissime, rogo, ut cum caeteris in memoriam mei suscipias io nec, quod specialiter tibi mittitur, caeteros excludat nec, quod communiter omnibus datur, muneris praerogativam imminuat. Nolo vos hic provocare colore dictaminis, sed quia celare non potui mese erga vos affectum devotionis. Salutate fratrem B. et fratrem A. et omnes alios, quorum nomina, 15 etsi ego in praesenti sigillatim enumerare non valeo, omnia tamen in libro vitae conscribi exopto. Valete.

SOLILOQUIUM DE A R R H A

ANIM^E

HOMO. Loquar secreto animae mese et amica confabulatione exigam ab ea, quod scire cupio. Nemo alienus 20 admittetur, sed aperta conscientia soli verba conferemus. Sic enim nec mihi timor eiit occulta quaerere nec illi pudor vera respondere. Die mihi, quaeso, anima mea, quid est quod super omnia diligis? Ego scio, quod vita tua dilectio est, et scio, quod 25 sine dilectione esse non potes. Sed velim mihi sine verecundia confitearis, quid inter omnia diligendum elegeris ? Dicam adhuc, ut manifestius intelligas, quid te interrogem. Aspice mundum et omnia quae in eo sunt. Multas ibi species I der prolog fehlt in A und Ed. pr. — Incipit epistola domini Hugonis ad fratres de Hamersleve de soliloquio B Prologus M 2 Hameresleve B Sonst gibt B ae mit 9 wieder 5 intitulatum B | nisi M 9 ut vos — suscipiatis nec — vobis B 18 Homo A M durchweg Hugo B Ed. pr. Vgl. Hauréau 125 a. I. Vermutlich hat ursprünglich H und A gestanden. 1*

HUGO VON ST. VIKTOR

4

pulchras et illecebrosas invenies, quae humanos affectus illiciunt et secundum varias utentium delectationes ad fruendum se desideria accendunt. H a b e t aurum, habent lapides pretiosi fulgorerà suum, habet decor carnis speciem, picta tapeta et vestes fucatse colorem. Infinita sunt talia. Sed haec cur tibi e n u m e r e m ? E c c e et tu novisti o m n i a , vidisti pene singula, experta es plurima. Multa iam te vidisse recolis et adhuc multa vides, in quibus quod dico experiri et comprobare possis. Die ergo, obsecro, mihi, quid de his omnibus unicum tibi feceris, quod singulariter amplecti, quo semper perfrui velis ? Certus enim s u m , quod aut horum, quae videntur, aliquid amas aut, si iam postposuisti universa haec, aliud habes, quae prae omnibus his diligas. ANIMA. Sicut amare non possum quod nunquam vidi, sic de his omnibus quae videntur, nihil adhuc amare non potui, et tarnen de his omnibus, quid super omnia amandum sit, nondum inveni. Multis enim iam experimentis didici, fallacem esse et fugacem amorem huius saeculi, quem semper vel, cum perit id quod mihi elegeram, perdere vel, cum aliud quod magis placeat supervenerit, cogor commutare. Sic adhuc desideriis incerta fluctuo, dum n e c sine amore esse possum n e c verum amorem invenio. HOMO. Gaudeo, quod saltern in amorem temporalium non figeris, sed doleo, quod in amore aetemorum nondum requiescis. Infelicior esses, si de exsilio patriam faceres; nunc vero, quia in exsilio erras, ad viam revocanda es. D e exsilio patriam faceres, si in ista vita transitoria aeternum amorem habere velles. N u n c vero in exsilio erras, quia, dum traheris per concupiscentiam temporalium, amorem non invenis aetemorum. Sed magnum salutis principium tibi esse potest, quod amorem tuum didicisti mutare in melius, quia sic ab omni temporalium amore avelli poteris, si maior tibi pulchritudo ostensa fuerit, quam gratius amplectaris. ANIMA. Quomodo potest demonstrari, quod videri non potest? quod autem videri non potest, quomodo potest diligi ? Certe si in rebus temporalibus et quae videri possunt verus et permanens a m o r non est, amari autem non potest, quod non potest videri, aeterna miseria semper viventem sequitur, si semper permanens amor non invenitur. Nemo enim sine amore esse beatus potest, quia vel in hoc solo miserum esse constat, quod non diligit id, quod est. Imo 2 fluendum M

7 es om. M

Soliloquium de arrha animae

5

vero quis ilium non dico beatum, sed vel hominem diceret, qui humanitatis oblitus et societatis pacem respuens solitaria quadam et misera dilectione se solum amaret? Necesse est igitur, ut aut eorum, quae videntur, amorem approbes aut, si 5 hunc tollis, alia quae salubrius atque iucundius amentur, demonstres. HOMO. Si temporalia ista et visibilia idcirco amari debere existimas, quia illis quemdam sui generis decorem inesse conspicaris, cur teipsam potius non diligis, quae specie tua io omnium visibilium decorem et pulchritudinem vincis ? O si teipsam aspiceres! O si faciem tuam videres, agnosceres certe quanta reprehensione digna fueras, cum aliquid extra te amore tuo dignum existimabas! ANIMA. Oculus cuncta videt, seipsum non videt, et eo 15 lumine, quo reliqua cernimus, ipsam, in qua positum est lumen, faciem nostram non videmus. Alienis indiciis discunt homines facies suas, et speciem vultus sui audiendo saepius quam videndo cognoscunt, nisi forte quoddam alterius generis speculum afferas, in quo faciem cordis mei cognoscam et 20 diligam, quasi et ilium non rectissime insipientem quisque diceret, qui ad pascendum amorem suum similitudinem vultus sui iugiter in speculo consideraret. Ego igitur quia faciem meam et speciem vultus mei qualis sit contemplari nequeo, facilius in ea, quae foris admiranda videntur, affectum dilectio25 nis meae extendo, praesertim quia amor nunquam solitarius esse patitur et in hoc ipso iam quodammodo amor esse desinit, si in alterum parilitatis consortem vim dilectionis non diffundit. HOMO. Non est solitarius, cum quo est Deus, nec id30 circo vis dilectionis exstinguitur, si a iebus abiectis et vilibus appetitus ejus cohibeatur. Ille magis sibi iniuriam facit, qui vel inhonesta vel certe ea, quae amore suo digna non sunt, in societatem dilectionis admittit. Primum igitur necesse est, ut quisque semetipsum consideret et, cum cognoverit digni35 tatem suam, ne iniuriam faciat amori suo, abiectiora se non amet. Nam et ea, quae per se considerata pulchra sunt, pulchrioribus comparata vilescunt. Et sicut ineptum est deformia pulchris coniungere, sic omnino indecens est ea, quae non habent nisi infimam quamdam et imaginariam pulchri40 tudinem, pulcherrimis coaequare. N o n vis habere, anima, amorem solitarium, noli tamen habere prostitutum. Quaeris 10 omnium A B, chritudinis M

omnino M

27 esse si desint in M

40 pul-

6

HUGO VON ST.

VIKTOR

unicum, quaere et unice electum. Scis quod amor ignis est, et ignis quidem fomentum quserit, ut ardeat. Sed cave, ne id iniicias, quod fumum potius aut fetorem ministrai. E a vis amoris est, ut talem te esse necesse sit, quale illud est quod amas, et cui per affectum coniungeris, in ipsius similitudinem 5 ipsa quodammodo dilectionis societate transformaris. T u a m igitur anima pulchritudinem attende, et intelliges, qualem debeas pulchritudinem diligere. N o n est tibi invisibilis facies tua. Oculus tuus nihil bene videt, si seipsum non videat. N a m cum ad seipsum contemplandum bene perspicuus est, 10 nulla eum foris peregrina similitudo vel adumbrata veritatis imaginatio fallere potest. Quid, si forte interna ilia tua visio per negligentiam obscurata est et temetipsam ut decet et expedit contemplari non sufficis, cur saltern quid de te existimare debeas, ex iudicio alieno non perpendis ? Sponsum 15 habes, sed nescis. Pulcherrimus est omnium, sed faciem eius non vidisti. Ille te vidit, quia nisi te vidisset, non te diligerei. Noluit adhuc seipsum tibi praesentare, sed munera misit, arrham dedit, pignus amoris, signum dilectionis. Si cognoscere ilium posses, si speciem illius videres, non amplius 20 de tua pulchritudine ambigeres. Scires enim, quod tam pulcher, tam formosus, tam elegans, tam unicus in tuo aspectu captus non esset, si eum singularis decor et ultra caeteros admirandus non traheret. Quid igitur ages? Nunc videre ilium non potes, quia absens est. Et ideo non times 25 neque erubescis iIli iniuriam facere, quod singularem eius amorem contemnis teque alienae libidini turpiter et impudice prostituis ? Noli sic facere. Si adhuc scire non potes, qualis ille sit qui te diligit, considera saltern arrham, quam dedit. Fortassis in ipso munere eius, quod penes te est, 30 poteris agnoscere, quo affectu ilium diligere, quo studio et diligentia te illi debeas conservare. Insignis est arrha eius, nobile donum eius, quia nec magnum decuit ut parva daret, nec pro parvo sapiens magna dedisset. Magnum ergo est quod tibi dedit, sed maius est quod in te diligit. Magnum 35 ergo est quod dedit. Quid dedit tibi anima sponsus tuus? Exspectas fortassis et nescis quid dicturus sim; cogitas, a quo quid magni acceperis, nec invenis te aliquid tale habere aut accepisse, unde gloriari possis. Dicam igitur tibi, ut scias quid tibi dedit sponsus tuus. Respice universum mundum 4° 4 te om. M 5 qui M 9 videat B Ed. pr. M, videt A 12 Quod B M 21 neque M 32 ilia M 40 tibi dedit A, tibi dederit B, dedit tibi Ed. pr., tibi om. M

Soliloquium de arrha animae

7

istum et considera, si aliquid in eo sit, quod tibi non serviat. Omnis natura ad hunc finem cursum suum dirigit, ut obsequiis tuis famuletur et utilitati deserviat tuisque oblectamentis pariter et necessitatibus secundum affluentiam indeficientem 5 occurrat. H o c coelum, hoc terra, hoc aer, hoc maria cum iis, quae in eis sunt, universis explere non cessant. In hoc circuitus temporum annuis innovationibus et redivivis partubus antiqua innovans, dilapsa reformans, consumpta restaurans pastu perpetuo subministrat. Quis ergo putas hoc inio stituit ? quis istud naturae praecepit, ut sic uno consensu tibi serviat? Beneficium accipis, et auctorem ejus non agnoscis. Donum in manifesto est, largitor occultus. Et tamen ipsa te ratio dubitare non sinit, hoc tuum non esse debitum, sed beneficium alienum. Quicunque ergo ille est, multum tibi 15 contulit, qui hoc totum et tantum tibi dedit. Multum diligendus est, qui tantum dare potuit; et qui tantum dare voluit, multum dilexit. Tantum ergo diligens et tantum diligendus dono suo demonstratur, ut, quam stultum est amorem tam potentis non ultro concupiscere, tam impium sit atque perso versum tam diligentem non redamare. Vide ergo, o anima imprudens et temeraria, vide quid agis, cum in hoc mundo amari et amare concupiscis. Totus tibi mundus subiectus est, et tu, non dico totum mundum, sed nescio quid vix aliquam mundi portiunculam, quae nec specie pulchra nec 25 utilitate necessaria nec quantitate magna nec bonitate optima antecedat, in societatem tui amoris admittere non aspernaris. Certe si haec diligis, ut subiecta dilige, ut famulantia dilige, ut dona dilige, ut arrham sponsi, ut munera amici, ut beneficia domini. Sic tamen, ut semper 3° memineris quid illi debeas, nec ista pro ilio nec ista cum ilio, sed ista propter ilium et per ista illum et supra ista illum diligas. Cave, o anima, ne (quod absit) non sponsa, sed meretrix dicaris, si munera dantis plus quam amantis affectum diligis. Maiorem charitati eius iniuriam facis, si et 35 dona illius accipis et tamen vicissitudinem dilectionis non rependis. Aut dona illius (si potes) respue, vel si dona illius respuere non potes, vicissitudinem dilectionis repende ! Dilige illum, dilige te propter illum, dilige dona illius propter illum ! Dilige illum ut fruaris ilio, dilige te quod diligeris ab ilio ! 40 Dilige in donis illius, quod data sunt ab ilio ! Illum tibi et te illi dilige, dona illius ab ilio tibi, propter te. Haec pura 24 quae A B Ed. pr.

quod M

30 debeat M

8

HUGO VON ST. VIKTOR

et casta dilectio est, nihil habens sordidum, nihil amarum, nihil transitorium, decora castitate, iucunda dulcedine, stabilis aetemitate. ANIMA. Verba tua inflammaverunt me, concepi ardorem et aestuo intus. Quamvis enim nondum viderim hunc, quem 5 tam amabilem esse asseris, ipsa me tarnen, fateor, sermonis tui dulcedine et exhortationis suavitate ad amorem eius accendis. Cogor siquidem rationibus tuis ilium super omnia diligere, a quo me video omnia in pignus dilectionis accepisse. Verumtamen adhuc unum superest, quod apud me valde 10 felicitatem hujus amoris imminuat, nisi illud quoque sicut caetera manus tuae consolationis abstergat. HOMO. Fiducialiter tibi promitto, in hoc amore nihil esse, quod iure displicere debeat. Et tarnen ne magis videar credulitatem tuam fallere, quam veritati testimonium perhi- 15 bere, volo ut mihi quod te movet aperias, ut meis iterum rationibus confirmata amplius in eius desiderio convalescas. ANIMA. Meminisse te volo, sed nec oblitum existimo, quod paulo ante, cum tu probabilem et honestum amorem commendares, dixeris non solum unicum, sed et unice elee- 20 tum esse debere amorem, id est in solum dilecto et solum diligendo constitutum, eo quod perfecte laudabilis amor non sit, si vel alter cum solo diligitur vel, qui summe diligendus non est, solus amatur. Ecce igitur, ego unice electum et unice dilectum diligo. Sed hanc huius dilectionis meae in- 25 iuriam patior, quod solum diligens sola non amor. Nam hanc dilectionis ejus arrham, quam mihi obiicis, quot sint vel certe quales, cum quibus liaec mihi communis est, tu ipse agnoscis. Quomodo igitur de privilegio singularis amoris potero gloriari, quae hoc, quod tam magnum asseris, non 30 dicam cum bestialibus, sed et cum ipsis bestiis commune accepi ? Quid mihi lux solis amplius confert, quam reptilibus et vermibus terrae? Omnia similiter vivunt, omnia spirant, idem pastus, idem potus omnium: quid hoc tam magnum? quid hoc tam singulare ? vides certe quale est. Non itaque 35 satis congrue singulariter diligendum probas, si non et ipsum quoque vel in aliquo singulariter dilexisse demonstras. Magna quidem fateor haec et singulari amore digna forent, si singulariter data fuissent. HOMO. Non mihi displicere potest haec diligentia tua, 4° quia in hoc patet, quod perfecte amare desideras, quoniam 2 stabili M

29 Quo M | singulares M

Soliloquium de arrha animae

9

causam perfecti amoris tarn diligenter investigas. Gratanter igitur hoc tecum disserendum suscipio, ut et tarn optimi amorem ab hac, pro qua causaris, iniuria defendam, et simul te, ne qua ab illius dilectione suspicione vacilles, ad integrum 5 restituam. Tria quaedam sunt, in quibus id, quod te movet, invenias. Discerne quae dona a sponso tuo accepisti ; alia enim communiter, alia specialiter, alia singulariter data sunt. Communiter data sunt, quae omnibus propter te tecum serviunt. Specialiter data sunt, quae multis nec tamen omnibus io propter te tecum sunt concessa. Singulariter data sunt, quae tibi soli sunt data. Quid igitur, nunquid ideo minus te diligit, quia quaedam dona sua tecum simul omnibus concessit? Nunquid feliciorem te fecisset, si tibi soli mundum dedisset ? Ecce non sunt creati homines super terram, non is sunt bestiae, sola divitias mundi possides : ubi igitur illa grata et utilis societas humanae conversationis? ubi solatia, ubi oblectamenta, quibus nunc frueris ? Vide igitur, quia et in hoc multum tibi contulit, quod haec ad solamen tuum tecum creavit. Si mundus iste et haec omnia tibi serviunt, quomodo 20 etiam omnia ad obsequium tuum facta non sunt ? Nunquid paterfamilias solus panem suum comedit? nunquid solus poculum suum bibit? nunquid solus vestimentis suis induitur? nunquid solus calefit igne suo ? nunquid solus habitat in domo sua? Totum tamen non immerito eius dicitur, quid25 quid habent ii, qui ei vel per dilectionem, vel per subiectionem famulantur. Sive igitur ilia, quae tibi serviunt, sive ilia, quae tibi servientibus necessaria sunt, omnia tibi data sunt, omnia tibi obsequium impendunt. ANIMA. Quod me movebat, praecidisti potius quam 30 eradicasti. Ego namque hoc querebar, quod unice diligens unice dilecta non sum, quia pignus amoris mei aliis aeque video esse concessum. Tuae vero rationes hoc persuaserunt, ut illa quoque singulariter mihi donata crederem, quae in usum servientium mihi communiter data viderem. In quo 35 te convenienter satis, sed non sufficienter de hoc, quod me movebat, locutum esse confiteor. Hinc enim doceor omnia, quibus vita irrationalium fovetur, meae potius ditioni esse assignanda, propterea quod illa quoque, quae iis aluntur, in usum meum sunt deputata. Privilegium tamen singularis 40 amoris exinde non astruitur, quia haec non soli mihi, sed cunctis similiter hominibus, multis vero amplius subiecta esse 22 potum M

41 hominibus vel multis, nonnullis vero A

IO

HUGO VON ST. VIKTOR

noscuntur. In iis ergo omnibus, quae communiter usui hominum concessa sunt, etsi quidem non iuste amplius aliquid sibi vindicent, errant qui suae ditioni quidquam singulariter ascribunt. Est igitur specialis quidam amor creatoris ad homines, in quo quidem ipsi homines aliis creaturis, non 5 autem ad invicem, amplius gloriari habent. Nam quod in assertionem singularis amoris dicis, etiam mihi inter caetera donatam esse societatem hominum, cum tam mea illis, quam illorum mihi concessa sit, nihil ego in hoc singulare reperire possum. In qua societate non solum me lsedit amissa io gloria singularitatis, sed et vilitas participationis. Quot enim increduli, quot scelesti, quot impuri sunt, qui in hac societate similiter gloriari possunt? HOMO. Non te conturbare debet, quod in usu rerum temporalium eadem bonis et malis est participatio, nec id- 15 circo eos similiter a Deo amari existimes, quia his omnibus tecum similiter communicare vides. Nam sicut bestise non propter se, sed propter hominem creatae sunt, ita mali homines non propter s e , sed propter bonos vivunt. E t sicut vita eorum utilitati bonorum deservit, sic omne, quo 2° vita illorum alitur, dubium non est, quin ad ditionem bonorum referendum sit. Idcirco autem mali inter bonos vivere permittuntur, ut societas illorum bonorum vitam exerceat, quos et felicitate sua admonent potiora his et, quae mali communicare non possunt, bona quaerere, et iniquitate sua cogunt 25 arctius virtutem amare, postremo, ut dum illos divina gratia destitutos vident per quaelibet abrupta vitiorum ruere, discant quantas pro sua salute debeant creatori gratias referre. Ratio siquidem divinae dispensationis ad nostrae salutis augmentum et glorificationis documentum hoc exigebat, ut sicut in vita 3° bestiarum discimus summam felicitatem non esse his uti, ita quoque in vita malorum hominum discamus nec esse summam felicitatem istis dominari. Similiter igitur bonis ac malis ista concedi debuerunt, quia aliter boni potiora sibi servari non crederent, nisi ista tam bonis quam malis com- 35 munia esse viderent. Nihil igitur amplius de societate aut felicitate malorum conqueraris nec ideo in Privilegium singularis amoris tecum ascribendos pûtes, quia eos in usu et dominio rerum transeuntium socios habes, quia etiam in hoc, sicut iam diximus, saluti tuae proficiunt, quod istis tecum 4° non tantum uti, sed et dominari possunt. Quid autem de 3f. singulariier—quidquid habent B

9 sint M

31 dicimus M

Soliloquium de arrha animae

societate bonorum dicam? N a m hoc solum nunc restat, ut consideres, utrumne idcirco de singulari amore sponsi tui gloriari n o n possis, quod ab eo non sine societate bonorum diligeris. Quapropter reminisci te volo illius, quam superius 5 in assertionem attuli, sententiae, quam tunc quidem quasi minus congruam ad id, de quo illic agebatur atque adhuc agitur, comprobandum iudicasti. Replico igitur nunc eam, ut diligentius coram te discutiam, utrumne aliquid nobis ad id, quod demonstrare nitimur, confirmandum eius Veritas astiio puletur. Dixi enim, etiam societatem hominum d o n o tibi creatoris esse concessam, ut inde solamen vivendi capias, ne quadam solitaria et inerti vita destituta contabescas. Sicut igitur vita malorum tibi est exercitium, sie solamen est vita bonorum, qui certe tales sunt, quos nec felicitatis tu iE 15 partieipes nec amoris tui aspernari debes habere consortes. N a m si vere bonos diligis, quidquid Ulis beneficii impenditur, inde Charitas quae in te est non quasi de alieno, sed quasi de proprio gratulatur. Licet igitur beatum esset, isto amore te vel solam perfrui, multo tarnen beatius est in ipso cum 20 multorum bonorum congratulatione delectari, quia cum in eos etiam, qui comparticipant, affectus dilectionis expanditur, charitatis gaudium et suavitatis ampliatur. Spiritualis n a m q u e amor tunc melius cuique fit singularis, quando omnibus est communis. N e c partieipatione plurium minuitur, cujus fruc25 tus unus et idem totus in singulis reperitur. Nihil igitur privilegio singularis amoris tui societas bonorum praescribit, quia sponsus tuus in omnibus diligit te, quos diligit propter te, ac per hoc etiam singulariter diligit te, quia nihil diligit sine te. N o n autem timeas, animum illius in amorem plu30 rium quasi per affectum distrahi et idcirco minorem esse ad singulos, quod partitus quodammodo et divisus videatur in cunctos. Sic singulis adest quasi omnibus, quia nec alium nec maiorem dilectionis affectum singulis impenderet, si absque cunctorum partieipatione singulos amaret. Ergo omnes 35 unum unice diligant, ut omnes ab uno unice diligantur, quia nec alius praeter unum unice ab omnibus diligendus est, nec alius praeter unum unice omnes diligere potest. Omnes autem in uno se quasi unum diligant, ut unius dilectione u n u m fiant. Iste amor unicus est, non tarnen privatus, solus nec 4° tarnen solitarius, partieipatus nec divisus, communis et singularis, cunctorum singulus et singulorum totus, nec partici6 atque igitur M

10 etiam om. A

HUGO VON ST. VIKTOR

12

patione decrescens, nec usu deficiens, nec tempore veterascens, antiquus et novus, affectu desiderabilis, experientia dulcis, fructu eetemus, iucunditate plenus, reficiens et satians, nec unquam fastidium generans. ANIMA. Satis iucundae mihi sunt assertiones tuae, et 5 fateor quoniam inde jam incipio ardentius huius amorem appetere, unde prius coeperam eum amplius fastidire. Sana unum adhuc superest desiderio meo, quod si per te adipisci potero, satis per omnia mihi factum esse non dubitabo. H o c autem est, si quo modo demonstrari possit, qualiter iste 10 sponsus castitatis singulis quos diligit quasi omnibus affectu et effectu adsit. Et de affectu quidem dubitare non potero, si hoc in effectu verum esse cognosco. HOMO. O anima mea, si tantopere in incepto persistis, nec tibi satisfactum esse iudicas, si non prorsus singulare 15 beneficium sponsi tui impensum agnoscas, etiam in hoc tuae petitioni libenter annuo, quoniam hanc tuam instantiam ex devotione potius nasci quam ex importunitate cognosco. Nam in hoc quoque providit tibi optimus amator tuus, ne nihil esset, in quo singulariter de ipso gloriari possis ; sed so sicut communia et specialia dedit, sic et singularia tribuit. Communia quidem sunt e a , quae in usum universorum veniunt, sicut est lux solis, spiramen aéris. Specialia vero ut ea, quae non omnibus, sed quasi cuidam societati concessa sunt, sicut est fides, sapientia, disciplina. Singularia »5 autem ut ea, quae unicuique propria impertita sunt, sicut Petro principatus in apostolis, Paulo apostolatus in gentibus, Ioanni Privilegium amoris. Considera ergo, anima mea, quae communia cum omnibus, quae specialia cum aliquibus, quae singularia sola acceperis. In omnibus iis te dilexit, quae vel 3° communiter tecum omnibus, vel specialiter quibusdam, vel singulariter tibi soli tribuit. Cum iis rursum omnibus te dilexit, quibus te participatione doni sui sociavit. Prae omnibus iis te dilexit, quibus te singularis gratiae dono praetulit. In omni creatura dilecta es, cum omnibus bonis dilecta es, 35 prae omnibus malis dilecta es. Et ne parum tibi videatur, quod prae omnibus malis dilecta es, quanti boni sunt, qui minus te acceperunt ? Sed quia pro desiderio singularis amoris ad ea potius, quae singulariter data sunt, niti te video, quamvis multa adhuc dici possent de iis, in quibus et cum 40 quibus dilecta es, hoc quod iam dictum est sufficere volo. 14 incerto A

24 quidam

M

Soliloquium de arrha animae

13

Nolo tamen, ut parum existimes vel in tantis vel cum talibus te esse dilectam, ubi et bonos omnes habeas socios, malos vero et quae condita sunt universa subjectos. Vidisti igitur, o anima mea, quanta sunt in quibus dilecta es, vidisti quales 5 sunt cum quibus dilecta es: nunc prae quibus dilecta sis considera, quantum potes. Tibi loquor, anima mea, tu nosti quid acceperis, et necesse habes adhuc melius nosse, ne incipias vel de iis quae non accepisti praesumere, vel de iis quae accepisti gratias non referre. Utinam recolere possim 10 ea, quomodo tibi expedit et quomodo illi placet, qui tibi haec dedit! Nam et ipse idcirco haec tibi dedit, ut tu semper ea in memoria habeas et nunquam ab eius amore oblivione tepescas. Primum cogita, anima mea, quod aliquando non fueris et, ut esse inciperes, hoc eius dono acceperis! Donum 15 ergo eius erat, ut fieres. Sed nunquid tu ei aliquid dederas priusquam fieres, quo tibi hoc ab eo redderetur ut fieres? Nihil prorsus, nihil tu dederas, nihil dedisse poteris priusquam fieres, sed gratis accepisti ab eo ut fieres. Cui ergo praelata es in eo quod facta es ? Quis minus accipere potuit, 20 quam qui ut fieret accepit ? Et tamen nisi hoc esset aliquid accipere, non poterat qui non erat incipere; et nisi esse quam non esse melius esset, nihil ille, qui est, eo, qui non est, amplius accepisset. Quare ergo, Deus meus, fecisti me, nisi quia esse magis quam non esse voluisti me? Et plus 25 dilexisti me omnibus iis, qui accipere non meruerunt illud a te. Cum ergo, Deus meus, esse mihi dedisti, bonum et magnum, bonum et pulchrum, bonum tuum mihi dedisti, et me, cum hoc mihi dares, praetulisti omnibus, quibus hoc tantum bonum tuum dare noluisti. O anima mea, nunquid 3° aliquid dicimus, cum hoc Deo nostro dicimus, Deo nostro a quo facti sumus, facti qui non fuimus et omnibus qui facti non sunt amplius accepimus ? Sic prorsus, sic aliquid dicimus, et multum dicimus cum hoc dicimus, et hoc semper dicere debemus, ne unquam obliviscamur eum, a quo tantum 35 bonum accepimus. Qui utique si nihil amplius dedisset, pro eo ipso tamen semper a nobis laudandus et diligendus esset. Nunc autem amplius dedit, quia dedit non solum esse, sed pulchrum esse, formosum esse, quod quantum superat nihil per existentiam, tantum antecedit aliquid per formam, in quo 40 multum placet id, quod est, et amplius id, quod tale est. In quo, anima mea, omnibus te praelatam aspice, quos tale et 3 vero ut M

31 ab omnibus M

14

HUGO VON ST.

VIKTOR

tam excellens existendi bonum vides non accepisse. Sed nec hie terminari potuit munificentia largitoris optimi. Adhuc aliquid plus dedit et magis nos ad similitudinem suam traxit. Voluit ad se trahere per similitudinem quos ad se trahebat per dilectionem. Dedit ergo nobis esse et pulchrum 5 esse; dedit et vivere, ut praecellamus et iis, quae non sunt, per essentiam et iis, quae inordinata aut incomposita sunt, per formam, et quae inanimata, per vitam. Magno debito obligata es anima mea, multum accepisti, et nihil a te habuisti. E t pro iis omnibus non habes quid retribuas, nisi 10 tantum ut diligas. Nam quod per dilectionem datum est, nec melius nec decentius quam per dilectionem rependi potest. Accepisti autem hoc totum per dilectionem. Poterai enim Deus etiam aliis creaturis suis dedisse vitam, sed amplius in hoc dono dilexit te. Nec ideo plus dilexit te, 15 quoniam plus diligendum invenit in te, sed quia gratuito plus dilexit te, talem fecit te ut j a m nunc merito plus diligat te. ANIMA. Quanto plus audio, tanto plus audire concupisco. Perge, quseso, et quae sequuntur narrato. 2° HOMO. Post esse et post pulchrum esse, post vivere datum est et sentire, datum est et discernere, et per eandem dilectionem datum est, quae nisi praecessisset, nihil a largiente datum, nihil ab indigente acceptum fuisset. Quam sublimis, et quam decora facta es, anima mea ! Quid sibi iste ornatus 25 tantus ac talis voluit, nisi quia idem ipse, qui te induit, sponsam suo thalamo praeparavit? Novit ad quod opus te conderet, novit qualis ornatus illud opus deceret, et ideo dedit quod decuit et quod tantum decuit, ut et ipse diligerei hoc, qui dedit. Sensibus foris decoravit, intus sapientia illu- 3° stravit, sensus dans quasi exteriorem ornatum, sapientiam quasi interiorem habitum, sensus quasi quasdam gemmas fulgentes appendens exterius, sapientiam quasi naturali pulchritudine faciem vultus tui decorans intus. Ecce ornatus tuus omnium gemmarum vincit pulchritudinem ; ecce facies tua omnium 35 formarum superat decorem. Talem omnino esse decebat, quae ad ccelestis regis thalamum introducenda fuerat. Quantum dilecta es et prae quantis dilecta es, quando talis facta es ! Quam singulare donum, quam non omnibus concessum, non nisi dilectis et diligendis concedendum ! Multum gloriari 40 31 ornatum om. BEd.pr. sponsi B

M

36 Talem nimirura B

37 coelestis

Soliloquiura de arrha animae

15

poteras et multum custodiri debueras, ne tale donum perderes, ne tale omamentum fcedares, ne tantum decorem corrumperes, ne eo amisso vel immunito amplius misera fieres, quam eo non accepto vel non perfecto misera fuisses, 5 ne te cum damno amissse pulchritudinis simul torqueret confusio foeditatis et abiecta vilior fieres, quam si recepta non fuisses. Istud ergo custodiendum et illud cavendum fuerat, ut istud custoditum persisteret et illud cautum non eveniret. Sed vide quid fecisti, anima mea; dereliquisti sponio sum tuum et cum alienis prostituisti amorem tuum. Corrupisti integritatem tuam, foedasti pulchritudinem tuam, dispersisti ornatum tuum. Tam vilis et tam turpis et tam immunda facta es, quasi talis sponsi amplexibus amplius digna non esses. Oblita es ergo sponsi tui, et pro tantis 15 beneficiis condignas gratias non egisti. Meretrix facta es, et prae nimiis fomicationibus tuis laxata sunt ubera tua. Rugosa effecta est frons tua, genae marcidse, languentes et stupentes oculi, labia pallore obducta, exsiccata cutis, virtus infracta, ipsis quoque amatoribus tuis odiosa. 20 ANIMA. Sperabam tanta ilia prseconia ad alium finem tendere; sed ut video ad maiorem confusionem mei haec dixisti, ut eo magis odio dignam ostenderes, quo tantis beneficiis acceptis et non custoditis magis ingratam comprobasses. Vellem ergo aut factum non esse quod dictum est, aut saltern 25 dictum non esse quod factum est, ut vel oblivio confusionem tegeret, si praesumptio reatum non vitasset. HOMO. Non ad confusionem tui, sed ad eruditionem haec dicta sunt, ut magis illi fias obnoxia, qui te et fecit cum non eras, et redemit cum perieras. Nam illud quoque in 30 assertionem amoris illius commemoravi, ut inde occasione sumpta iam nunc tibi narrare incipiam, quantum iste sponsus tuus, qui tam excelsus apparuit, cum te conderet, humiliari dignatus est, cum te repararet. Illic tam sublimis, hie tam humilis, non tamen hie quam illic minus amabilis, quia nec 35 hie quam illic minus admirabilis. Illic potenter magna tibi contulit, hie misericorditer pro te dira sustinuit. Ut enim te relevaret illuc, unde cecideras, ipse descendere dignatus est hue, ubi iacebas, et ut tibi iuste redderetur quod perdideras, ipse dignatus est pie pati quod tolerabas. Descendit ergo, 40 suscepit, sustinuit, vicit, restauravit: descendit ad mortalem, suscepit mortalitatem, sustinuit passionem, vicit mortem, 28 haec om. M

i6

HUGO VON ST. VIKTOR

restauravit hominem. Ecce, anima mea, obstupesce tanta mirabilia, tanta beneficia propter te exhibita! Cogita quantum diligat te, qui tanta facere dignatus est propter te ! Pulchra facta fueras eius munere, fceda facta es tua iniquitate. Sed iterum mundata es et formosa facta eius pietate, operante 5 tarnen utrobique charitate. Olim cum non esses, dilexit te ut conderet. Postea cum fceda esses, dilexit te, ut pulchram faceret et ut ostenderet tibi quantum te diligeret. N o n nisi moriendo a morte te liberare voluit, ut non tantum pietatis impenderet beneficium, verum et charitatis monstraret affec- 10 tum. Nunc autem tam sincera charitate te diligit, acsi semper cum eo perstitisses, nec exprobrat tibi reatum, nec improperat tibi beneficium. Et si deinceps fideliter cum eo perseverare ipsumque ut decet amare ac tuum illi amorem incontaminatum conservare volueris, maiora prioribus se da- 15 turum promittit. ANIMA. Iam quodam modo amare incipio culpam meam, quia, ut video, non parum mihi malefecisse profuit, quanto ex eo mihi, id quod votis omnibus scire desiderabam, luce clarius innotescit. O felix culpa mea, ad quam diluen- 20 dam, dum ille charitate trahitur, ipsa quoque eius Charitas mihi desideranti et totis eam prsecordiis concupiscenti aperitur. Nunquam tam bene dilectionem eius agnoscerem, si in tantis periculis eam experta non fuissem. O quam feliciter cecidi, quae post lapsum felicior resurrexi ! Nulla dilectio 25 maior, nullus amor sincerior, nulla Charitas sanctior, nullus affectus ardentior. Mortuus est pro me innocens, nihil in me quod amaret inveniens. Quid ergo, Domine, dilexisti in me et tantum dilexisti, ut morereris pro me? Quid tale in me invenisti, pro quo tanta et tam dura sustinere voluisti? 30 HOMO. O anima mea, argue temetipsam coram Domino, quod hucusque tantis beneficiis eius ingrata fuisti et miseSed ut adhuc rationes eius plurimas cognoscere noluisti. melius intelligere possis, quantum illi debeas, me reliqua eius beneficia secundum cceptum ordinem prosequente volo 35 ut diligenter intendas. ANIMA. H o c semper audire desidero, quod mihi tam dulce est, ut idem te incessanter iterare cuperem, si non ad alia quoque, quae restant audienda, festinarem. HOMO. Abieras ergo et perieras, et quia in peccatis 40 tuis venundata eras, venit ille post te, ut redimeret te, et 38 si om. M

Soliloquium de arrha animae

17

tantum dilexit te, ut sanguinis sui pretium appenderet pro te, talique pacto et reduxit te de exsilio et redemit de servitio. ANIMA. Nescivi quod tantum me diligeret Deus. Amplius s mihi vilis esse non debeo, quae tantum Deo placui, ut et mori eligeret pro me, ne perderet me. HOMO. Et quid si cogitare coeperis, quot et quales in comparatione tui abiecti sunt, qui hanc, quae tibi data est, gratiam consequi non potuerunt? Certe audisti ab initio 10 usque ad hanc diem, quam multae generationes hominum pertransierunt, quae omnes sine cognitione Dei et pretio suae redemptionis in interitum sempiternum dilapsae sunt. Omnibus illis te redemptor et amator tuus praetulit, quando tibi hanc gratiam largitus est, quam nullus horum percipere 15 meruit. Et quid dices ? Quare, putas, praelata es illis omnibus ? Nunquid tu fortior, nunquid sapientior, nunquid nobilior, nunquid ditior illis omnibus fuisti, quia hanc prae illis omnibus specialem gratiam sortiri meruisti? Quot fortes, quot sapientes, quot nobiles, quot divites ibi fuerunt ? et tamen 20 universi relicti et abiecti perierunt. T u sola pree omnibus illis assumpta es, et quare in te hoc factum sit, nullam praeter gratuitam salvatoris tui charitatem causam invenire potes. Elegit ergo et praeelegit te sponsus tuus, amator tuus, redemptor tuus, Deus tuus. Elegit te in omnibus et 25 assumpsit te ex omnibus et amavit te prae omnibus. Nomine suo vocavit te, ut memoriale eius semper esset apud te. Voluit te participem esse in nomine, participem in nominis veritate, quoniam unxit te illo, quo et ipse unctus erat, oleo laetitiae, ut ab uncto sit unctus, qui a Christo dicitur Christianus. 30 ANIMA. Multum, fateor, collatum est mihi, sed quaeso te, si, ut asseris, ego iam assumpta sum, quid adhuc differor, quoniam ad amplexus sponsi necdum venire possum ? HOMO. Nescis ergo, anima mea, nescis quam fceda prius fuisti, quam polluta, quam deformis et squalida, discissa 35 et dissipata, omni horrore et enormitate plena. Et quomodo tam cito in ilium pudoris et castitatis thalamum introduci expetis, nisi prius saltern cura aliqua et studio exculta ad pristinum decorem repareris ? Nam hoc est quod nunc exspectaris, hoc est quod iste tuus sponsus adhuc praesentiam 40 suam tibi subtrahit et necdum in mutuos amplexus et dulcia oscula te admittit, quia videlicet nec polluta debet mundum tangere, nec turpem decet pulchrum videre. Cum autem praeparata et decenter omata fueris, tunc demum in ilium M

tiller,

Hugo von St. Viktor, Soliloquium u. D e vanitate mundi

2

i8

H U G O VON S T .

VIKTOR

coelestis sponsi thalamum sine confusione permansura introibis. N e c te pudebit tunc priscae turpitudinis, cum nihil turpe, nihil pudore dignum habebis. Prius ergo stude formam tuam excolere, faciem ornare, habitum componere, maculas tergere, munditiam reparare, mores corrigere, disciplinam servare et 5 omnibus tandem in melius commutatis digno sponso dignam sponsam reddere. Aliquid dicere volo, unde te magis cautam efficiam, ne pro eo, quod electam te audis, aut elatio tumidam aut negligentia reddat dissolutam. Nunquam audisti quid rex Assuerus fecit, quando Vasthi reginam propter in- 10 solentiam illius repudiavit, factum insigne, exemplum utile, periculum grave? Abjecta est ergo ilia propter superbiam suam, et factum est regis praeceptum, ut de omni regno suo congregarentur puellae speciosae virgines et adducerentur ad civitatem Susan et traderentur in domum feminarum sub manu 15 Egei eunuchi, qui erat praepositus et custos mulierum regiarum, ibique acciperent mundum muliebrem et caetera ad usum necessaria, sicque omnibus abundanter secundum regiam ambitionem suppletis excolerentur et ornarentur, per sex menses oleo myrtino ungerentur, per alios sex quibusdam 20 pigmentis uterentur et sic compositae et ornatae de triclinio feminarum ad regis cubiculum transirent, ut quae ex omnibus magis oculis regis placuisset, ilia pro Vasthi in solio regni sederet. Vide quam multae electee sunt, ut una eligeretur, ilia scilicet quae oculis regis formosior et ornatior 25 caeteris videretur. Ministri regis multas eligunt ad cultum. R e x ipse unam eligit ad thalamum. Prima electio multarum facta est secundum regis prseceptionem, secunda electio unius facta est secundum regis voluntatem. Consideremus ergo si forte exemplum hoc praesenti, de quo agimus, negotio 30 valeat adaptari. R e x , summi regis filius, venit in hunc mundum, quem ipse creaverat, desponsare sibi uxorem electam, uxorem unicam, uxorem nuptiis regalibus dignam. Sed quia hunc Iudaea in humilitatis forma apparentem recipere contempsit, abiecta est. Et missi sunt ministri regis, apostoli 35 videlicet, per totum mundum congregare animas et adducere ad civitatem regis, id est ad sanctam ecclesiam, in qua domus est et mansio mulierum regiarum, id est sanctarum animarum, quae fecundantur et generant non ad servitutem, sed ad regnum filios. Quae quia non ex timore sed cha- 40

19 suppletu M, completis Ed. j>r. 24 vgl. Estk. 2, I — 4 . 12. 13 26 eligant M

23 oculis regis om. 34 in om. M

M

Soliloquium de arrha animae

r

9

ritate Deo serviunt, quasi in libertatem honorum operum partus edunt. Multi ergo vocati intrant per fidem ecclesiam, et ibi sacramenta Christi quasi quaedam unguenta et antidota ad reparationem et ad omatum animarum preparata ac5 cipiunt. Sed quia ore veritatis dicitur Multi sunt vocati, pauci vero electi non omnes, qui ad hunc cultum sunt admissi, ad regnum sunt eligendi, nisi tantum ii, qui sic student se per ista mundare et excolere, ut cum ad regis praesentiam introducti fuerint, tales inveniantur, quos ipse io magis velit eligere quam reprobare. Vide ergo ubi posita es, et intelliges quid facere debes. Posuit enim te sponsus tuus in triclinio, ubi mulieres ornantur; varia pigmenta et diversas species dedit cibosque regios de mensa sua ministrari tibi ' praecepit, quidquid ad sanitatem, quidquid ad 15 refectionem, quidquid ad reparandam speciem, quidquid ad augendum decorem valere potest, tribuit. Cave ergo, ne ad colendam teipsam negligens sis, ne in novissimo tuo, cum in conspectu sponsi huius repraesentata fueris, indigna (quod absit) eius consortio inveniaris. Praepara t e , sicut decet sponsam regis et sponsam regis ccelestis, sponsam sponsi immortalis. ANIMA. Amaricasti iterum me et perculisti pavore non modico. Nam quantum ex verbis tuis intelligi datur, mutavi propositum, sed non evasi periculum. Mutavi propositum, 25 quia ab ilio, qui me ,olim distrahebat vago instabilique amore, ad unicam dilectionem conversa sum. Non evasi periculum, quia, sicut asseris, nisi me omnibus modis dignam exhibere studuero, ad fructum huius dilectionis non pertingo. Superest ergo ut nunc mihi diligentius edisseras de hoc triclinio, in 30 quo mulieres regiae aluntur, et de cibo regio, qui eis datur, et de ipsis quoque unguentis, quibus unguntur, et de caeteris omnibus, quae ad cultum sive decorem exhibentur. Ipsius enim dilectione provocor, iis deinceps studium impendere, sine quibus me video ad dilectionis affectum non posse per35 venire. Atque utinam ego ilia una esse merear, cuius decorem atque omatum rex laudabit ! Quam felix illa et quanto electis electior, quae ad hunc finem studium suum perducet! Quam exiguum iam omnem laborem reputarem, si ad hunc finem studium meum perducere possem! Quaeso 40 igitur, ut non pigriteris per singula mihi ediscere, quae sint illa remedia, quibus faciem meam debeam ad hunc decorem 6 Matth. 20, 16

37 quanto A Ed. pr. M, quam B 2*

HUGO VON ST. VIKTOR

20

reformare, quia vehementer illi piacere cupio, cuius charitatem erga me tarn benignam et amorem tam iucundum agnosco. HOMO. Sic vere necesse est ut facias. Precorque, ut ipse, qui tibi iam voluntatem hoc faciendi tribuit, vires etiam 5 perficiendi tribuere velit. Quaeris quid sit triclinium, quaere etiam quid sit regis cubiculum. Istas duas mansiones propone tibi, quia harum tibi consideratione opus est. Est ergo triclinium, est regis cubiculum. In triclinio sponsae ad nuptias praeparantur, in cubiculo autem nuptiae celebrantur. Praesens 10 ecclesia quasi triclinium est, in qua nunc sponsae Dei ad futuras nuptias praeparantur. Coelestis Ierusalem quasi regis cubiculum est, in qua nuptiae ipsae celebrantur. Post tempora autem omandi de triclinio transeunt ad regis cubiculum, quia post tempora bene operandi veniunt, ut boni operis 15 sui percipiant fructum. Praesens vero ecclesia triclinium dicitur propter tres ordines fidelium, coniugatorum, continentium, rectorum vel virginum. Videamus deinceps, quae sint unguenta et pigmentorum genera, qui cibi, quae vestimenta ad cultum sponsarum praeparata. Neque hoc praetermittendum 20 est, quod ipse sponsus sicut gratuito primum quodammodo foedas ac turpes diligit, ita et gratuito eis ad ornatum adminiculum omne impendit. Nec quidquam ex se habent, nisi ab ilio accipiant, unde illi placeant, ut etiam hoc ad dilectionem pertinere scias, quod habes, unde ornare te 25 possis, quae utique ex te nihil habes, nisi ab ilio acceperis. Primum est fons baptismi hic positus et lavacrum regenera tionis, in quo sordes praeteritorum criminum abluis. Deinde chrisma et oleum, in cuius unctione spiritu sancto liniris. Post haec delibuta et unctione laetitiae perfusa ad mensam 30 venis et percipis ibi alimentum corporis et sanguinis Christi, quo interius saginata atque refecta noxiam illam praeteritorum ieiuniorum maciem depellis et pristina plenitudine atque fortitudine reparata rursus quodammodo iuvenescis. Deinde vestimenta bonorum operum induis et fructu eleemosynarum, 35 cum ieiuniis et orationibus, cum sacris vigiliis aliisque operibus pietatis quasi quodam vario ornatu decoraris. Ad ultimum sequuntur aromata virtutum, quarum odor suave spirans omnem illum antiquarum sordium fetorem fugat, ita ut tibi quodammodo tota mutari et in aliam transforman 40 videaris et magis Iseta, magis alacris, magis sospes efficiaris. 6 quod M

7 quod M

18 sunt M

30 ab mensam M

Soliloquium de arrha animae

21

Datur etiam tibi speculum sancta scriptura, ut ibi videas faciem tuam, ne quid minus aut aliter quam decet habeat compositio ornatus tui. Quid ergo dicis anima m e a ? Scis utrumne adhuc aliquid horum perceperis ? Certe in fonte abluta 5 fuisti, certe chrismatis unctionem percepisti, certe de mensa regis eumdem cibum comedisti et eumdem potum bibisti. Sed forte iterum polluta es : habes lacrymas, quibus iterum te abluas. Iterum unctio emarcuit in te : per bonam et piam devotionem iterum te ungas. Iterum ieiunio diuturno confecta es: iterum io Iacrimis abluta et piae contritionis unctione renovata ad refectionem tuam redeas. Vide quam pia dispensatione tibi ubique concurritur. N o n habuisti et datum est tibi, perdidisti et restauratur tibi, nusquam derelinqueris, ut scias, quantum ille te diligat, a quo amaris. Non vult te perdere et ideo tanta 15 patientia exspectat et concedit pie, negligenter toties amissa iterum atque iterum, si tu volueris, reparare. O quot iam perierunt, qui ista tecum acceperant, sed amissa iterum tecum recipere non meruerunt. Plus ergo omnibus illis dilecta es, quia tibi tarn benigne amissum redditur, quod 2o illis perditum tam districte negabatur. Nunquid tibi gratia bene operandi nulla data est? tarnen voluntas bona ipso largiente negata non est. Si magna opera facis, misericorditer sublimaris. Si non facis magna opera, fortassis salubriter humiliaris. Melius novit ille, quid tibi expediat, 25 quam tu ; et ob hoc si vis bene de ilio sentire, totum, quod ab ilio tibi fit, bene fieri intellige. Forte gratiam virtutum non habes, sed dum vitiorum impulsu concuteris, melius in humilitate solidaris. Suavius redolet Deo humilitas infirma, quam virtus elata. Nihil ergo dispositioni illius praeiudicare 30 audeas, sed semper cum timore et reverentia ora eum, ut quemadmodum ipse novit, tibi subveniat, si qua adhuc in te mala permanserunt, pie diluat, si qua inchoata sunt bona, benigne perficiat et ea te, qua ipse voluerit, via ad se perducat. Quid tibi amplius dicam? Estne aliquid adhuc quod 35 dicere possimus ad ostendendam dilectionem ? Tibi loquor, anima mea, estne aliquid ? Quid dicis ? Si tua dicis, aliena non poteris; si aliena et tua, non tamen omnia. Quis enim omnia dicere potest ? et tamen scimus quod omnium origo Charitas est. Ecce duo nati sunt, eadem utriusque nobilitas 40 generis, eadem hora nativitatis. Alter in paupertate relin-

5 certe chrismatis unctionem percepisti om. M 35 possumus M 39 utrisque B M

10 devotionis M

22

HUGO VON S T . VIKTOR

quitur, alter divitiis sublimatur, et utrumque charitas operatur, quia et hunc paupertate humiliat et ilium abundantia consolatur. Iste debilis est et ille fortis: ille tenetur, ne malum perficiat, iste roboratur, ut ad bonum opus convalescat; utrumque charitas probat, non reprobat. Alter per sapien- 5 tiam illuminatur, alter in simplicitate sui sensus relinquitur, iste ut seipsum despicere, ille ut studeat creatorem suum agnoscere; utrique tamen voluit charitas adesse. Talis est amor Dei erga nos, nec quidquam omnino humana infirmitas tolerat, quod ipse, quantum in sua bonitate est, ad bonum 10 nostrum non disponat. CONFESSIO

Confiteor tibi miserationes tuas, Domine Deus meus, quia non dereliquisti me, dulcedo vitae meae et lumen oculorum meorum. Q u i d retribuam tibi pro omnibus quae 15 tribuisti mihi? Vis ut diligam te, et quomodo diligam te? quantum diligam te ? Quis sum ego ut diligam te ? et tamen diligam te, Domine fortitudo mea, firmamentum meum, refugium meum, liberator meus, Deus meus, adiutor meus, protector meus, cornu salutis meae et susceptor meus! Et quantum 20 adhuc dicam ? T u es Dominus Deus meus. O anima mea, quid faciemus Domino Deo nostro, a quo tot et tanta bona accepimus ? Neque enim contentus fuit eadem, quae et caeteris, bona nobis tribuere, sed in malis quoque nostris eum singularem dilectorem agnoscimus, ut eum tam de bonis quam 25 de malis nostris omnibus singulariter diligamus. T u dedisti mihi, Domine, ut te agnoscam et prae caeteris multis de tuis secretis revelata intelligam. Alios coaetaneos meos in tenebris ignorantise dereliquisti et mihi prae illis lumen sapientiae tuae infudisti. T u dedisti mihi verius cognoscere te, purius 30 diligere te, sincerius credere in te, ardentius sequi te. T u dedisti mihi sensum capacem, intellectum facilem, memoriam tenacem, linguam disertam, sermonem gratum, doctrinam suasibilem, efficaciam in opere, gratiam in conversatione, provectum in studiis, effectum in cceptis, solamen in adversis, 35 cautelam in prosperis, et quocunque vertebam me, ubique gratia tua et misericordia praecessit me. Et saepe cum mihi consumptus videbar, subito liberasti me. Q u a n d o errabam, reduxisti me, quando ignorabam, docuisti me, quando peccabam, corripuisti me, quando tristabar, consolatus es 4» 14 quid M

16 vgl. Ps. 115, 12 Vulg.

21 vgl. Ps. 17, 2. 3

Soliloquium de arrha animae

23

me, quando desperabam, confortasti me, quando cecidi, erexisti me, quando steti, tenuisti me, quando ivi, duxisti me, quando veni, suscepisti me. Haec omnia mihi fecisti, Domine Deus meus, et alia multa, de quibus mihi dulce 5 erit semper cogitare, semper loqui, semper gratias agere, ut te laudem et amem pro omnibus beneficiis tuis, Domine Deus meus. Ecce habes, anima mea, arrham tuam, et in arrha tua cognoscis sponsum tuum. Serva te illi intactam, serva impollutam, serva integram, serva incontaminatam. Si 10 olim meretrix fuisti, iam virgo facta es, quemadmodum amor illius consuevit corruptis integritatem reddere et integris castitatem conservare. Semper autem cogita, quantam tecum misericordiam fecerit; et in hoc perpende, quantum ab ipso diligeris, quod eius beneficium nunquam tibi defuisse cognoscis. 15 ANIMA. Vere fateor, merito amor iste singularis dicitur, qui, cum se in multos diffundat, ita tamen unice singulos amplexatur. Vere pulchram et mirificum bonum, quod commune est omnium et totum singulorum, cunctis praesidens, singulos implens, ubique prsesens, omnium curam agens, et 20 tamen singulis quasi omnibus providens. Sic certe mihi videtur, cum eius miserationes circa me attendo, quod (si fas est dicere) quodammodo nihil aliud agat Deus, nisi ut mese saluti provideat, et ita totum ad custodiam mei occupatum video, quasi omnium oblitus sit et mihi soli vacare velit. 25 Semper praesentem se exhibet, semper paratum se offert. Quocunque vertero me, non me deserit, ubicunque fuero, non recedit, quidquid egero, pariter assistit ; et quod tandem cunctis actionibus sive cogitationibus meis perpetuus inspector et, quantum ad bonitatem suam pertinet, individuus cooperator 30 adsit, ipso operis sui effectu patenter ostendit. E x quo constat, quod licet facies eius adhuc a nobis non possit videri, nunquam tamen possit praesentia eius evitali. Ego autem, fateor, diligentius hoc considerans timore pariter et pudore ingenti confundor, quod illum, cui tam vehementer 3s piacere cupio, ubique mihi praesentem et omnia mea occulta videntem intueor. O quam multa sunt in me, de quibus coram oculis eius erubesco et pro quibus iam magis illi displicere timeo, quam pro iis, quae laudanda in me sunt (si qua sunt), piacere posse in me confido ? O utinam ad modi40 cum ab oculis eius possem abscondi, donec maculas istas omnes detergerem et sic demum ante conspectum eius sine macula immaculata apparerem ! Nam quomodo in hac deformitate piacere illi potero, quae et mihi quoque in illa

24

HUGO VON ST. VIKTOR

vehementer displiceo ! O maculae veteres, o maculae fcedae et turpes, quid tamdiu haeretis ! Abite, discedite, et ne praesumatis amplius oculos dilecti mei offendere ! Nolite fallere vosmetipsas: non semper mecum ipso adiuvante manebitis, quamvis me adhuc pigritante exterminari non potuistis. Ego 5 iuravi super vobis, quod nec tenebo nec diligam vos amplius, quia omnino detestor et prorsus abominor turpitudinem vestram. Iamque deinceps, etiamsi possem a sponso meo non videri, nollem tamen a vobis infici. Quanto magis nunc, quia palam ipso sum et quia plus certe me contristai eius 10 offensio, quam mea etiam turpitudo. Recedite ergo ! In vanum amplius mihi adhaeretis, quia, etiam mecum manentes, meae non estis. Alienas vos a sorte mea iudico et vobiscum deinceps nullam communionem habere volo. Habeo aliud exemplar, cui conformari cupio, et ad aliud iugiter respicio, 15 ac quantum possum magis semper ac magis exinde similitudinem traho. E x quo hoc etiam didici, quod vos exterminare debeo, et qualiter hoc faciam iam agnosco. HOMO. Mira res nobiscum agitur, quam ideo fortassis non miraris, quia necdum quid dicere velim intelligis. Con- 20 sidero namque, qualiter a principio nostri sermonis multa, quae adversari videbantur dilectioni, in medium adduxeris et quod ex eis semper non infirmata, sed amplius probata sit virtus dilectionis. Dixisti dilectionem singularem pariter et communem esse non posse ; sed inde comprobata est amplius 25 mirabilis, quod demonstrata est communis esse et singularis. Dixisti rursum te perfecte non diligi, eo quod ad cultum electam audieras et adhuc ad thalamum assumptam non vidisti ; sed tamen iterum ostenditur tanto maior erga te dilectio, quanto maior per eius patientiam tua exspectatur 30 perfectio. A d extremum modo dubitare coepisti, an in hac deformitate tua, quam licet invita pateris, ab ilio posses diligi; sed quando hoc dubitasti, olim te totam foedam et tamen dilectam fuisse iam non meministi. Si ergo te nunc diligere dignatus est, quando tota turpis et nihil adhuc 35 decoris habens fuisti, quanto magis nunc diliget te, quando decorari et priscam turpitudinem deponere iam coepisti ? N a m et hoc quoque ad laudem dilectionis eius pertinet, quod imperfectam diligere. dignatur. Et quamvis quaedam adhuc in te videat, quae sibi non placent, diligit tamen hoc 40 ipsum, quod tu quoque ea in temetipsa jam odisse coepisti, 12 manentes, m i h i amplius inesse non potestis B intelligis que B 26 esse simul et B

20 mira m u l t a

Soliloquium de arrha animae

25

quae illi displicent. Non enim tarn statum quam propositum respicit, nec quid sis, sed quid esse velis, attendit, si tarnen tu quantum potes satagis, ut quod adhuc esse non ccepisti, esse merearis. 5 ANIMA. HOC ultimum interrogationis meae benigne ut suscipias quaeso. Quid est illud dulce, quod in eius recordatione aliquando me tangere solet, et tarn vehementer atque suaviter afficere, ut iam tota quodammodo a memetipsa abalienari et nescio quo abstrahi incipiam. Subito 10 enim innovor et tota immutor, et bene mihi esse incipit ultra quam dicere sufficiam. Exhilaratur conscientia, in oblivionem venit omnis prseteritorum dolorum miseria, exsultat animus, clarescit-intellectus, cor illuminatur, desideria iucundantur, iamque alibi (nescio ubi) me esse video et quasi 15 quiddam amplexibus amoris intus teneo, et nescio quid illud sit, et tamen illud semper retinere et nunquam perdere toto adnisu laboro. Luctatur quodammodo delectabiliter animus, ne recedat ab eo, quod semper amplecti desiderai, et, quasi in ilio omnium desideriorum finem invenerit, summe et 20 ineffabiliter exsultat nihil amplius quaerens, nihil ultra appetens, semper sic esse volens. Nunquid ille est dilectus meus ? Quaeso, die mihi, ut sciam an ille est, ut si denuo ad me venerit, obsecrem eum, ne recedat, sed semper permaneat. HOMO. Vere ille est dilectus tuus qui visitai te. Sed 25 venit invisibilis, venit occultus, venit incomprehensibilis. Venit ut tangat te, non ut videatur a te, venit ut admoneat te, non ut comprehendatur a te, venit non ut totum infundat se, sed ut gustandum praebeat se, non ut impleat desiderium, sed ut trahat affectum. Primitias quasdam porrigit suae dilec30 tionis, non plenitudinem exhibet perfecta; satietatis. Et hoc est quod maxime ad arrham desponsationis tuae pertinet, quod ille, qui in futuro se tibi videndum et perpetuo possidendum dabit, nunc aliquando, ut quam dulcis sit agnoscas, se tibi ad gustandum praebet. Simul etiam interim de ab35 sentia ejus consoleris, quando eius visitatione, ne deficias, incessanter reficeris. Quaeso, anima mea, multa iam diximus : post haec omnia unum agnosce, unum dilige, unum sequere, unum apprehende, unum posside. ANIMA. Hoc opto, hoc desidero, hoc totis praecordiis 4° concupisco. 17 quodammodo mihi B 19 summe B Ed. fir. M sic inmoderate A 23 semper mecum B 3 0 societatis A 33 ut om. B 39 A n i m a om. A | totis viribus A 39 Explicit soliloquium dilectionis domini Hugonis D e arrha anim§

26

H U G O VON S T .

DE VANITATE LIBER

VIKTOR

MUNDI

PRIMUS

Ratio. O munde immunde, quale dileximus te ? Hie ergo est fructus tuus ? Haec promissio tua ? Haec spes nostra ? Quare speravimus ? Quare credidimus ? Quare cogitare noluimus? Ecce quomodo decepti sumus. Nihil reliqui habemus, inanes transimus. O munde immunde, quale dileximus te? Anima. Quid vides, homo ? R. Nihil melius quam fugere. A . N o n satis intelligo quid dicere velis : video tamen, sicut iste tuus stupor indicat, quod vel grave aliquid pateris vel novum vidisti vel magnum moliris. N e igitur abscondas quicquid illud sit, quia si periculum est, simul liberasti me, si autem periculum nullum est et inane conturbaris, forsitan consolabor te. R. Consurge et ascende et aspice mecum, et ostendam tibi mirabilia magna, antiquis vetera, praesentibus nova et posteriora futuris. A . Quando rem ipsam videro, de qua loqueris, tunc melius fortasse intelligam quid dicere velis. Nunc igitur ostende mihi quo ascendere debeam, ut et ego videre possim mirabilia ista, de quibus tu sic conturbaris. R. Oculus camis quanto sublimior et in alto constitutus fuerit, tanto amplius per visionem in latum se diffundit. Facilius quippe desuper in subiecta acies visionis expanditur, quando omnia quodammodo coram posita intuetur, sed hoc quidem eo ipso, quo per corporis instrumentum emicat, multis ac variis I Titel in R: D e vanitate mundi et rerum transeuntium usu libri I V . In quorum duobus collocutores signatos inueni singulis litteris D et I. Quibus docens et interrogans lib. secundo ad litteram Q indicantur intelligendi. Demgemàss hat R stati R (Ratio) und A (Anima) durch•weg D und I. Erst im 3. und 4. buck hat auch R R a t i o und A n i m a 2 L i b e r primus om. V 3 O munde immunde zweimal R | quare sic R \ Hiccine R 4 H a e c de te R 5 Quare in te R | Quare tibi R | Quare de te R | voluimus R 7 transimus V remansi sumus R \ quare sic R 8 o homo R 12 malum R 13 Sin R | nullum est periculum R | vane R 22 altiore loco R 24 acie R 25 haec R

De vanitate mundi 1. I

27

modis, nullo etiam foris interveniente obstaculo, in semetipsa caligat. Nam quia angusta est, maxima comprehendere non sufficit ; et quia hebes est, minima non discemit. Quia autem pigra est, cum in remotissima extenditur, etiam si nihil inter5 currat, sola tamen spatii longinquitate hebetatur. Quia vero perspicax non est, intima quaeque non penetrat, sed ea sola, quae in rerum superficie sunt constituta, oberrat. Sed nec ea quae preterita sunt respicere, nec ea quae futura sunt potest praevidere. Hoc ego dixi, ut scias quantas angustias corporea 10 haec visio patiatur, quae nisi coram posita intueri non valet. In his quoque eam et maxima quantitate excedunt et minima subtilitate fugiunt, remota longinquitate evadunt et intima obscuritate non admittunt. Nolo igitur ut cogites visionem huius oculi, quando audis te ad videndum invitali. Habes alium 15 oculum intus multo clariorem isto, qui praeterita, praesentia et futura simul respicit, qui suae visionis lumen per cuncta diffundit, qui occulta penetrat, subtilia investigat, luce aliena ad videndum non indigens, sed sua ac propria luce lucens. Quia igitur ea, quae tibi demonstraturus sum, carnis oculus 20 simul comprehendere non potest, ad hanc visionem non carnis, sed cordis oculus praeparandus est. Constitue autem te quasi in quadam mentis specula, et exinde aciem in aream huius mundi circumquaque lustrandam dirige, ut totus contemplanti coram positus sit mundus, et inde tibi 25 universa demonstrabo, quae prius vel non visa ignorasti vel visa quomodo oportuit non considerasti. A . Vere nunc fateor, quia nihil universorum aspectui cernentis absconditur, cum cordis oculus studio ad videndum aperitur. Cum autem carnis oculo ad videndum 3° aperto quamlibet late cuncta pateant, in comparatione totius minimum est, quod comprehendo. Sed ecce dum conor, quantum valeo, cor sursum erigere, invenio me hucusque non tantum corpore, sed corde quoque deorsum fuisse. N a m quanto magis quibusdam in hoc mundo rebus affectu et 35 cogitatione succubui, tanto ad contemplandam universitatem minus idonea et expedita fui. Nunc igitur ab his, quibus hactenus inhaerebam, mentem exuo, et quasi deposito onere alleviata 4 nihil om. R 8 providere R 12 et remota R mittunt V subducunt R 16 lumen et aciem R 18 spiciens R 22 igitur t e i ? | exinde V eius R 23 a r c a m i considerasti R 27 fateor quod R 28 studiose R 29 R | oculum . . . aperio R 33 non solum R 34 magis quibusdam mundi rebus R 35 rerum universitatem R minusque expeditus R 37 levatus sim R

13 non adlucens V pro26 visa non . . . Quando autem contemplandis 36 idoneus

28

HUGO VON ST. VIKTOR

sim, cunctis me statim superiorem agnosco. Nescio enim quo pacto mirabili subito hoc in me factum sit, ut, dum studeo nullis spiritualiter per cupiditatem inhaerere, cunctis incipiam per contemplationem superexcellere. Incipe igitur, quia mundum iam universum coram me constitutum aspicio, 5 et quicquit ex omnibus mihi demonstrare volueris sine mora ac difficultate videbo. R. Vides igitur mundum istum ? A. Video et bene video. Nunquam tam bene vidi, quia nunquam tam diligenter consideravi. R. Quid ergo tibi videtur? Qualis est species eius ? A. Pulchra valde. Miror opus Dei. R. Deum in 10 cunctis mirabilem invenis, omnes hoc iam cognoverunt. Sed sileamus interim de operibus Dei : opera haec hominum talia ac tanta quae vides nondum ammirari coepisti. Nam et hoc scire debes, quod mundum hie accipio non hanc solummodo speciem divini opens, sed mutabilitatem quoque in 15 hoc mundo humanae conversionis. Die igitur mihi opera hominum, quae vides, qualia sunt ? Quid tibi videtur ? A . Magnum quoque in his decorem aspicio, et dum considero quid homo sit, miror quomodo talia facere possit. R. Si bene considerares quid sit homo, non mirareris quod talia facere posset, to sed quod in talibus confiderei. Sed quia nondum attendere ccepisti nec dignitatem hominis nec vilitatem humani operis, idcirco tam stulte et inordinate admiraris. A . Quamvis multum contra meam existimationem loquaris, fieri tamen potest, ut et ego decepta sim et tu verum dixeris. Volo igitur magis 25 ascultare quam contendere, ut si assertionem tuam probare potueris, impudenter restitisse non pceniteat, si autem non potueris, prudenter tacuisse non noceat. Die ergo quae sit dignitas hominis, quae vilitas humani operis, quia profecto, si id quod foris apparet solum inspicitur, homo ipse opere 3° suo nec quantitate maior nec forma decentior nec tempore diuturnior invenitur. R. Primum de operibus hominum tecum disputare volo. Vides igitur universa opera hominum quanta et qualia sunt. A . Magna et admiranda satis mihi videntur : sed tu aliter 35 existimas? R. Prorsus aliter existimo, et aliter te quoque existimare volo. A. N o n sum tam pertinax, quin libenter a veritate vinci velim. Tantum perge quo libet, et sequar te. R. Respice omnia et considera diligenter omnia. A . Respicio 2 in me hoc R 3 specialiter R 8 video om. R 10 Miror tale opus R 13 tanta ac talia videns mundum admirari R 15 quoque om. R 16 humanae in hoc mundo R 21 mundum R 25 deceptus R 27 poteris R 35 sed nunquid tu R 39 omnia V singula R

De vanitate mundi 1. i

29

et considero, et quid in his omnibus demonstrare velis expecto. R. Quid vides ? A . Navigantes video in mari et magnam tranquillitatem maris, magnamque serenitatem aeris, ventis quoque leniter spirantibus optato cursu navigium ferri, viros 5 autem per navem discumbentes ad epulas et canentes in lyris et tibiis et citharis et omni genere dulcis cantilenae auditum mulcentes, ipsis et aquis melodia resultantibus pisces maris greges circumducere et exultantibus alludendo laetitiam augere. R. Quid tibi videtur ? A . Quid nisi magnum gaudium, magna 10 iocunditas et, si esse posset diuturna, magna felicitas ? R. Istud ergo est, propter quod niundus placet? A . Et cur displicere debeat ignoro. R. Fige paulisper oculum et noli declinare intuitum, dum videas finem. A. Persequor euntes et quid sequatur expecto. R. Quid vides? A. Timeo dicere 15 quod tamen celare non possum. R. Quid igitur vides ? A . Video undique nigrescere caelum et acri ventorum concursu nubes agitari, conturbari mare, fluctus intumescere et quasi ab imo eversum fundo totum in cumulum ferri. Eheu quid laudavi? R. Quid est? A. O miseri, quid vobis cum 20 mari ? Quare fallaci sereno credidistis ? Quare in dubio securi fuistis ? Quare tranquillitatem aequoris suspectam non habuistis ? Quare perfido elemento vitam vestram committere non timuistis ? Quare soliditatem Iitoris deseraistis ? Quare securum iter in terra non tenuistis ? Quid vobis lucra tanto 25 periculo adquisita ? Ecce quam exiguum bonum secuti estis, et ecce quantam calamitatem incurristis, et quia verum malum, quod vobis imminebat, providere noluistis, ab appetitu fallacis boni, qui vos trahebat, animos non cohibuistis? O infelices et miseri ! Ecce ilia 1 fetida vestra quomodo tam cito immutata 30 est, et vita vestra ad quam miseriam devoluta est ! Prius vobis inaniter exultantibus pisces maris alluserunt; nunc vos naufragos et miserabiliter abiectos pisces maris in pastum accipiunt. R. Quid tibi videtur, quale est hoc opus hominum? A. Vanitas est et vanitas vanitatum. 35 R. Converte te nunc ad aliud et vide. A . Conversa sum et video. R. Quid vides ? A. Video homines pergentes viam suam multis et magnis mercibus onustos, camelos innumerabiles onera diversa portantes, plaustra et bigas non paucas in comitatu euntium. Omnem speciem pigmentorum atque aromatum 4 quoque secundis leniter R 6 citharis omni R ipsis etiam R 11 placet tibi R 17 agitari et conturbari, mari fluctibus intumescere et quasi ab uno sursum fundo R 29 mutata R 35 conversus R 38 plaustra plurima R

3°

HUGO VON ST.

VIKTOR

ibi video, omnia genera pretiosarum vestium agnosco, ingentes massas metallorum omnium et omnem lapidem pretiosum ibi conspicio, equos et mulos et mancipia, greges armentorum et pecorum absque numero. R. Unde putas isti veniunt, aut quo vadunt? A. Videtur quod homines de regione 5 longinqua adveniant et omnes has rerum copias in exteras nationes lucri causa commutandas transducant. Apparent autem viri ferventes et alacres et, quantum ex ipso eorum gaudio datur intelligi, prospere incedentes. R. Quid tibi videtur? A. Studium satis laboriosum ego video, sed rerum novitas 10 et lucri cupiditas dulcia Iaborantibus praestant solatia. R. Expecta, et videbis tantus labor quantum capiat fructum. A. Fructus praesens est, si permanens esse potest. R. Sustine parumper; quod futurum est cito veniet. A. Iam longius processerunt. R. Quid vides ? A. Cuneum armatorum de fauce 15 prodire video, et timeo ne insidise sint. R. Timor tardus dolorem non effugiet. A. Uno pariter impetu descendunt, et quasi viri latrones ad diripiendam prsedam veniunt. Iam viatores nostros anxios et trementes circa sarcinas suas conglobali video, arma capescere quemque, e regione sui oneris 20 adventum hostium expectare, omnia circumspicere, nullum hinc atque illinc effugium patere, loca circum omnia longe lateque deserta esse, omnem hominum conversationem procul consistere, auxilium nullum vel sperari posse, undique hostes concurrere, uno animo impetum facere, multi- 25 tudine plures, cupiditate fortes, solitudine audaces. Quid, miseri, frustra contenditis ? Quid resistitis ? Quid in supremo periculo constituti vitam cum rebus perdere vultis ? Hei mihi, iam alios necari, alios spoliari conspicio, alios mortuos cadere, alios vix nudos effugere video. Sed utrum sic cadentes vel 30 sic effugientes magis miseros dicam, ignoro. Illi enim moriendo a miseria liberantur, isti mortem effugiendo ad miseriam reservantur. Quos potius plangam? Quos magis arguam ? Plangam morientes et arguam fugientes. Nonne etiam rectissime et illi de tali morte arguendi et isti de tali 35 fuga plangendi sunt ? Quia et illos in mortem miseram duxit avaritia, et istos fugientes a morte excipit morte maior miseria. R. Quid tibi videtur, quale est hoc opus hominum ? A. Yanitas est et vanitas vanitatum.

11 solatia praestant R 12 capiet R 16 ego video R 21 nullum hominem praeter eos hinc aut illinc patere R ig prospicio R 30 vel V an R 32 ad alteram miseriam R 36 traxit R 38 hominis R

De vanitate mundi 1. I

31

R. Adhuc convertere ad alia et vide. A . Conversa sum et video. R. Quid vides? A . Video domum divitis. R. Quid ibi vides? A . Rerum omnium affluentiam, natos proficientes, servos alacres, fecundos greges, horrea piena, apo5 tecas redundantes, in vita sanitatem, in habundantia pacem, in pace securitatem, in securitate felicitatem. R. Quid tibi videtur? A . Nihil ego hic timendum vel dolendum video. Prioribus tamen exemplis edocta temere deinceps quempiam beatificare non praesumo. Volo potius a te audire quid jo estimandum sit. R. Talem ergo felicem putas ? A. Cur non putem nescio. R. Quid ergo plus felicem facit, multa possidere an paucis indigere? A. Magis paucis indigere quam multa possidere. R. Ergo felicius est nullis indigere ? A. Felicius plane. R. Non ergo felix estimandus est homo si multa 15 possidet, sed si multis non indiget. A . Sed tamen homines felicem vocant, qui habet unde necessitatem impleat, quia experti sünt quam miser ille sit, quem in sua necessitate rerum inopia coangustat. R. Si mala pauperis et divitis comparare volueris, divitem magis quam pauperem miserum 20 agnoscis. Dives enim quanto plura possidet, tanto maiorem sollicitudinem habet. Et cum solus prse omnibus sollicitudinis pondus sustineat, aliis amplius quam sibi prosunt ea, quae vel cupide quaerit vel avare conservai. Hunc sine intermissione suarum aestus curarum exagitat. Timet ne parta 25 deficiant, quoniam etsi magna est rerum possessio, non est minor distrahentium multitudo. Timet violentiam potentum, suspectam habet fidem familiarium, semper imminentes pavet insidias exterorum, et quod se seit cum odio omnium possidere, hoc misera quadam et infelici contentione contra 30 omnes nititur defendere, sicque fit u t , dum se studio pravitatis a communi omnium societate separat, cunctis odiosus et ab omnium caritate alienus fiat. Certum etiam habet, quod si quando ab eo rerum habundantia defecerit, nulla eum alienae miseratio compassionis exceptura sit. 35 Rerum suarum ipsum quidem cura non deserit, sed usus ad alienos transit in tantum, ut saepe illis etiam largiri necesse sit, a quibus nec honorem nec gratiam nec utilitatem sperare possit. Cum retinet, maledicitur, cum tribuit, malis 1 conversus R 7 dolendum vel timendum R 10 existimandum R 14 existimandus R 15 felicem homines R 16 suppleat R 17 sit ille R 22 ipsi R 23 Hunc enim sine R 25 tametsi R \ non est tamen minor R 33 ab eo V eum R 34 compassionis miseratio R 36 in tantum V interim R 38 cum tribuit malis V non tribuit vanis R

32

HUGO VON ST. VIKTOR

adulationibus irridetur, sed mens conscia non minus irrisione sui quam maledictione offenditur. Semper acerba, semper tristis, semper pusillanimis, semper cura praesentium oppressa et timore futurorum anxia, in bonis praesentibus non confidens, sed semper mala imminentia metuens. In 5 tantis ergo doloribus et perturbationibus mentis, quae, quaeso, potest vera esse suavitas aut delectatio camis ? Quod fomentum corpori acerbum non redditur, ubi conscientia talibus aculeis laceratur? Haec est felicitas divitum, quam tu, dum falsa foris bona cerneres, laudare coeperas, quia veram intus 10 miseriam non videbas. A . Si sic diviti est, inimicus sibi fit, qui multa possidere concupiscit. R. Quid ergo tibi videtur, quale est hoc opus hominum ? A. H o c quoque vanitas est et vanitas vanitatum. R. Converte nunc te ad alia et vide. A. Conversa 15 sum et video. R. Quid vides? A. Video nuptias celebrari. R. Quid tibi videtur? A . Magna laetitia ibi est, magnus omatus et apparatus multus et (ut quod mihi videtur non taceam) hoc opus idcirco caeteris operibus hominum beatius iudico, quoniam ipsum praecipue est, quod per dilectionis 20 vinculum pacem et concordiam parit animorum. Hoc societatem commendat, amorem sanctificat, amicitiam servat. Hinc fructus prolis oritur, hinc nostri generis propago dilatatur, hinc mortis dirae necessitati resistitur et dampna patrum in filiis reparantur. N a m cur illud commemorem, 25 quod in hoc solo carnis concupiscentia, quae alias nec sine magno labore cohiberi nec sine turpitudine laxari potest, ita honeste atque pudice alterutrum excipitur, ut quasi nulla castitatis dampna hinc sentiantur. Nam etsi ipsa concupiscentia experiri voluptatem suam sinitur, nulla tamen 3° pudicitiae confusio generatur. Quis ergo tot ac tanta bona contempnenda existimet, nisi qui ea, quae hoc excepto mala sequantur, non videt? R. Recte de bonis nuptiarum iudicare posses, si etiara earum mala attenderes. Nam quia solum bona et non mala nuptiarum consideras, idcirco in 35 earum consideratone rectam iudicii censuram non conservas. Negari enim non potest aliqua nuptiis bona inesse; sed si diligenter considerare volumus, plura eis mala admixta invenimus. Nam ilia animorum concordia quam rara sit, quis 7 sanitas aut R 16 Quid tu R 17 tibi in eis R 23 generis nostri R 26 alio R 28 pudice coniugali commercio excipitur R 29 hinc om. R 30 linitur R 33 sequuntur R 34 mala earum R 36 servas R 37 aliqua quidem bona nuptiis R 39 in veniemus R

De vanitate mundi 1. I

33

ignorai ? Imo vero velociter cum pertaesum fuerit societatis, idipsum, quod concordiam generare debuerat, odii et discordie fomitem subministrat, et tanto iam miserabilius simul vivere incipiunt, quanto et discordes ab invicem separali non 5 possunt. Hinc rixae cotidianae et iurgia crebrescunt, post dura verba dira verbera succedunt. Neuter alteram effugere potest, una domus, una mensa, unus lectus et, quo nihil durius est. nec concordem socium nec hostem habere separatum. Nam sicut his, quibus in caritate mens una est, io nihil obstat etiam si corpore separati sint, ita magnum tormentum est his, qui corporaliter sociati sunt, si animo convenire non possint. Praeterea quod de propagatone hominum testimonium laudis adduxisti, nos sic quidem verum esse concedimus, ut tarnen officium nuptiarum non sanitatis is gaudium sed infirmitatis remedium ostendamus. Melius enim esset, ut nullus vivens moreretur, quam ut quisquam morienti successuras nasceretur. Nunc autem qualiscunque infelicitati nostrae consolatio tribuitur, quando hi, qui morientes retineri non possunt, per nascentes restaurantur, ut quia semper per20 manentes habere non possumus, semper saltem succedentes habeamus. Suscipiamus ergo, imo sustineamus qualecunque hoc doloris nostri remedium, sed non in eo putemus esse felicitati» oblectamentum. Laudemus potionem, quam quidem non sine amaritudine bibimus, non sine torrione eructamus, 25 quia maiorem et periculosiorem per eam amaritudinem expellimus. Si consideramus delectationem concumbentis, consideremus etiam angustiam parientis. Et ut interim taceamus alias iniurias et incommoditates, quae voluptatem carnis sequuntur, quia ipsa vigorem naturalem frangit et omnem 30 virtutem atque decorem corporis tam intus quam extra emarcescere facit: quis dicere potest, nisi qui expertus est, quantus labor, quanta molestia sit infantes excipere et praeter caeteras miserias, quae magis tacendae sunt, lactare, educare, nutrire, pueros instruere, disciplina pariter et scientia infor35 mare et ad legitimam usque aetatem perducere ? Quis non satis care unius noctis delectationem emisse se dicat, quam tot annorum labore et cura recompensat ? Si hoc nubentes attendere vellent, certe in nuptiis magis flendum quam ridendum sibi fore cognoscerent. Nunc autem quasi modica eis 40 concupiscentiae esca in hämo anteponitur, ut ad diram laboris 4 et om. R I non V minus R 7 lectus, in quo R 8 est quam nec R 10 sunt R 12 possunt R 15 Maiusi? 20 saltem semper R 21 habemus R 23 Laudamus R 27 parturientis R 28 alias molestias R 29 et vigorem R H ü l l or , Hugo von St. Viktor, Soliloquium u. De vanitate mundi

3

34

HUGO VON ST. VIKTOR

et doloris necessitateti! capiantur. Tale est gaudium, quod vides. A. Nihil per omnia contradici potest, validae sunt rationes tuae. R. Quid ergo tibi videtur, quale est hoc opus hominum ? A. Vanitas est hoc quoque et vanitas vanitatum. R. Converte adhuc te ad aliud et vide ! A. Conversa 5 sum et video. R. Quid vides ? Scolas discentium ego video. Magna est multitudo, diversas ibi aetates hominum conspicio, pueros, adolescentes, iuvenes, senes, diversa quoque studia. Alii ad formanda nova elementa atque voces insolitas edendas rudem adhuc linguam inflectere discunt. Alii verborum in- 10 flexiones, compositiones et dirivationes primum audiendo cognoscere, deinde conferendo adinvicem atque identidem repetendo memoriae commendare satagunt. Alii ceras stilo exarant. Alii figuras variis modis et diversis coloribus in membranis docta manu calamum ducente designant. Alii is autem acriori et ferventiori quodam studio de magnis, ut videtur, negotiis deceptiones quasdam ad invicem exercent et quibusdam verborum innexionibus vicissim fraudare contendunt. Calculantes etiam quosdam ibi video. Alii tensum in ligno nervum percutientes diversorum sonorum melodias proferunt. Alii vero quasdam descriptiones et mensurarum formas explicant. Alii cursus et positiones siderum et coeli conversionem quibusdam instrumentis manifeste describunt. Alii de natura herbarum, de complexione hominum, de qualitate rerum omnium et virtute pertractant. In his *s omnibus licet non una forma sit discendi, una tamen omnibus est voluntas proficiendi. Hoc autem, sive otium negotiosum sive negotium otiosum appellandum sit, cunctis humanis actionibus tuo quoque iudicio praeferendum existimo, eo quod nihil transitorium, nihil caducum, sed quod aeternum est 3° sapientiae decus per id mentibus inseritur et radix eius amplius non eradicanda plantatur. R. Imago veritatis fallit te. Nam et ista est consuetudo mundi huius, ut id quod magis ad animos hominum illaqueandos praeparat, ne caveri aut vitari valeat, quadam similitudine veritatis intexat. Error 35 enim quanto manifestius agnoscitur, tanto citius reprobatur. Occultus autem dum foris speciem veritatis erexit, intus vene5 Conversus R 6 Scholam R \ ego om. R 9 Alia V | formata R 1 1 derivationes R 12 identitatem V 17 disceptationes R 18 et se R \ innexionibus et gryphis R | fallere contendunt R 20 in nervo lignum V 24 Alia VI constitutionibus R 25 In his autem omnibus R 26 sit discendi forma R 27 est voluntas est proficiendi V est proficiendi voluntas R 35 vitari possit R 37 erexit om. V

De vanitate mundi 1. i

35

num falsitatis infundit. Talia sunt ista non sapienti®, sed dementiae humanse studia, quibus imprudentes et stulti tam inutili quam pertinaci labore naturas rerum inquirunt, auctorem vero suum et naturarum simul omnium artificem 5 ignorant et tamen quaerere negligunt, quasi sine Deo aut Veritas possit inveniri aut felicitas possideri. Et ut apertius adhuc cognoscas, quam infructuosa, immo quam perniciosa sint studia haec, ánimos non solum ad cognoscendam veritatem non illuminant, set ne veritatem quidem ipsam agnoscere io possint, prorsus excaecant. Capiunt enim cor hominis et quodammodo extra semetipsum abducunt, ut dum ad alia quae ad rem non pertinent consideranda trahitur, ad circumspectionem sui minime revertatur. Sic soient aves capi, quibus in tenebris tetrae noctis hinc quod intueantur 15 lumen ostenditur, hinc quo capiantur laqueus praeparatur. Quid ergo prodest homini, si rerum omnium naturam fideliter investiget, efficaciter comprehendat, ipse autem unde venerit aut quo post hanc vitam iturus sit non consideret nec intelligat? Quid enim est vita ista mortalis, nisi via 20 quaedam ? Transeúntes enim sumus, et ea quae in hoc mundo sunt quasi a latere transeundo conspicimus. Quid ergo ? si nova aliqua et ignota nobis transeúntes cernimus, nunquid ad inquirenda ea aut subsistere aut ab itinere nostro declinare debemus? Hoc faciunt isti quos tu vides. Quasi 25 stulti viatores propositi sui obliti sunt et ad inquirenda haec, quae vident ignota, quasi in via consederunt. Iamque usu et assiduitate huius vanitatis adeo a semetipsis exulant, ut nec in via se esse meminerint nec patriam requirant. A. Si sic est, ut dicis, omnibus istos miserabiliores iudico, 30 quorum vita tanto errore involvitur, ut non solum alii, verum etiam ipsi in studio suo decipiantur. R. Prorsus sic esse et conversatio eorum probat et finis demonstrat. Conversatio quidem qua nihil turpius, finis quo nihil infelicius esse potest, ut morientes spem salutis non habeant, qui 35 viventes per iter virtutis incedere nolebant. A. Vere fateor quod ineptum est omnino illum sapientem dicere, qui quamlibet ad alia oculum habeat apertum, suum tamen interitum aut praevidere nequeat aut cavere detrectet. Quod 7 agnoscas R 9 quidem ipsam om. R, non illuminant—ipsam ont. M 10 Rapiunt R 14 tetre noe- hinc V terrae noctis R iósubtiliter R 19 ista vita R 24 vides, qui quasi R 25 propositivi obliti R 29 omnibus aliis istos R 33 finis vero R 34 non om. V 36 omnino ineptum est R 3*

36

H U G O VON S T .

VIKTOR

autem eiusmodi homines nec cautelarti instantium nec providentiam habeant futurorum, lubrica eorum vita et dissoluta eorum conversatio nec non et infames gressus satis demonstrant. R. Quid ergo tibi videtur? quale est hoc opus hominum ? A . Video plane, quod hoc vanitas est et vanitas 5 vanitatum. LIBER

SECUNDUS

R. Longum est per singula huius mundi vanitatem demonstrare. Scias tarnen quoniam ex his omnibus, quae vides, nihil permanens est, sed transeunt omnia et rever- 10 tuntur illuc unde orta sunt. Omnia sicut initium, ita habent et finem, sed dissimiliter currunt et non seque perveniunt. Alia recens orta sunt, alia iam olim occiderunt, alia inter medium pertranseunt, alia ortis nascentia succedunt, simul tamen omnia defluunt et ad unum locum tendunt. 15 O magnum flumen, quo raperis ? Parvus est ortus tuus, de fonte exiguo manas, de vena modica erumpis. Curris et crescis, descendis et absorberis. Curris, sed deorsum ; crescis, sed ad interitum : venis et prseteris, sed effluis, sed absorberis. O vena quae non deficis, o cursus qui non requiescis, 20 o vorago quae non repleris ! Quantum nativitas subiicit, quantum mortalitas trahit, tantum insatiabilis mors deglutiti N e c illa edere nec ista trahere neque haec unquam cessat absorbere. Semper prsesentia transeunt, semper futura succedunt, et quia continuus successus est, perpetuus status esse 25 putatur. Sunt enim oculi mortalium depressi, et cursum universorum non respiciunt, atque in exiguis rerum particulis defixi, quid agatur in toto, non attendunt. Brevis est vita hominis super terram, et dies eius in certa sorte percurrunt. Mens vero tenebris suis obvoluta non multum va- 3° let aut futura prospicere aut preterita meminisse. Cumque solum iis, quae coram posita sunt, occupata tenetur, innovatio prsesentium aufert ei prseteritorum memoriam. Hinc est quod homines, cum de mutabilitate rerum aliquid audiunt, continuo stupent et admirantur quasi novum aliquid acciderit, quia 35 hoc profecto sermo loquentis improvidis mentibus novum ingerii, 3 eorum om. R 5 quod et hoc R | vanitas et v. v. est R 7 Explicit liber I u s , incipit II US y 8 vanitatem h. m. R 9 quoniam V quod R I ex istis R IO 9ta, offenbar verschrieben für oia V universa R 13 recens om. V 18—20 Curris, sed—sed absorberis om. V, doch wohl auslassung in folge des homoioteleuton, möglicherweise aber auch zusatz von R 20 vanitas R 22 insanabilis R 25 est successus R 28 est etiam R 32 sint R 36 profecto hoc R

36

H U G O VON S T .

VIKTOR

autem eiusmodi homines nec cautelarti instantium nec providentiam habeant futurorum, lubrica eorum vita et dissoluta eorum conversatio nec non et infames gressus satis demonstrant. R. Quid ergo tibi videtur? quale est hoc opus hominum ? A . Video plane, quod hoc vanitas est et vanitas 5 vanitatum. LIBER

SECUNDUS

R. Longum est per singula huius mundi vanitatem demonstrare. Scias tarnen quoniam ex his omnibus, quae vides, nihil permanens est, sed transeunt omnia et rever- 10 tuntur illuc unde orta sunt. Omnia sicut initium, ita habent et finem, sed dissimiliter currunt et non seque perveniunt. Alia recens orta sunt, alia iam olim occiderunt, alia inter medium pertranseunt, alia ortis nascentia succedunt, simul tamen omnia defluunt et ad unum locum tendunt. 15 O magnum flumen, quo raperis ? Parvus est ortus tuus, de fonte exiguo manas, de vena modica erumpis. Curris et crescis, descendis et absorberis. Curris, sed deorsum ; crescis, sed ad interitum : venis et prseteris, sed effluis, sed absorberis. O vena quae non deficis, o cursus qui non requiescis, 20 o vorago quae non repleris ! Quantum nativitas subiicit, quantum mortalitas trahit, tantum insatiabilis mors deglutiti N e c illa edere nec ista trahere neque haec unquam cessat absorbere. Semper prsesentia transeunt, semper futura succedunt, et quia continuus successus est, perpetuus status esse 25 putatur. Sunt enim oculi mortalium depressi, et cursum universorum non respiciunt, atque in exiguis rerum particulis defixi, quid agatur in toto, non attendunt. Brevis est vita hominis super terram, et dies eius in certa sorte percurrunt. Mens vero tenebris suis obvoluta non multum va- 3° let aut futura prospicere aut preterita meminisse. Cumque solum iis, quae coram posita sunt, occupata tenetur, innovatio prsesentium aufert ei prseteritorum memoriam. Hinc est quod homines, cum de mutabilitate rerum aliquid audiunt, continuo stupent et admirantur quasi novum aliquid acciderit, quia 35 hoc profecto sermo loquentis improvidis mentibus novum ingerii, 3 eorum om. R 5 quod et hoc R | vanitas et v. v. est R 7 Explicit liber I u s , incipit II US y 8 vanitatem h. m. R 9 quoniam V quod R I ex istis R IO 9ta, offenbar verschrieben für oia V universa R 13 recens om. V 18—20 Curris, sed—sed absorberis om. V, doch wohl auslassung in folge des homoioteleuton, möglicherweise aber auch zusatz von R 20 vanitas R 22 insanabilis R 25 est successus R 28 est etiam R 32 sint R 36 profecto hoc R

De vanitate mondi 1. 2

37

quod in rerum cursu iam olini vetus fuit. Sic ergo mutabilitas rerum prspsentium semper vetus est, semper nova ; vetus his, qui pridem illam vel experimento ve! ratione didicerunt, nova his, qui nunc primum vel experimento ex5 citati vel doctrina admoniti illam cognoscere incipiunt. Sed et futuris posterior erit ista cognitio, quia hi quoque, qui post nos futuri sunt, non mox ut mundo uti cceperint, nisi post longa experimenta istam mutabilitatis eius cognitionem habebunt. io Respice ergo hunc mundum miserum et magis miseros qui diligunt eum. Iste est, quem putavimus aliquando nobis amicum esse, in quo nobis tempora longa promisimus, vitam quietam, tranquillam pacem, felicitatem perpetuam. Iste est, cuius pulcritudinem dileximus, cuius speciem laudavimus, 15 cuius iocunditat-em concupivimus, cuius gloriam desideravimus, cuius gaudium amplexi sumus. Certe vides nunc quam sint vana hsec omnia et nunquam sapientibus aut virtutis amatoribus appetenda. Ubi enim sunt patres nostri? Ubi sunt illi divites et potentes, quos olim in huius mundi gloria 20 elatos vidimus ? Ubi postremo sunt omnes, de quorum amicitia et familiaritate prsesumebamus ? Ecce transierunt universi ante nos, et nos soli relieti sumus post eos. Cogitemus nunc sieculum illud prseteritorum temporum, quando cum illis fuimus et quae futura adhuc fuerant nesciebamus, quando 25 unum nobis cum illis erat propositum, una voluntas, unum desiderium, una mansio, una dilectio, unus amor vitae, una mortis expectatio. Modo sublati sunt illi a nobis et quasi preecurrentes citius hinc exiverunt, ubi erant exules, et citius illue pervenerunt, ubi sunt cives. Nos igitur si illos prsesentes 30 vere dileximus, nunc in eorum absentia amorem nostrum comprobemus. Sequamur desiderio ubi illi sunt, et citius ad eos pervenire simulque cum eis esse desideremus ! Infideles pariter et inconstantes esse comprobamur, si propter amorem prsesentium prioris dilectionis obliviscimur. O sseculum 35 antiquum, ubi es ? Olim cum eras dilexi te, et nunc iterum cum non es diligo te, neque unquam transitus tuus amorem tuum minuere potest apud me. Q u a n d o eras, dilexi te, ut permaneres; modo autem quando non es, diligo te, non tamen volo ut hue revertaris ad me. Miror ipse desi40 derium meum, et affectum meum convenio nec comprehendo. 2 est semperque R 3 illam experimento R 12 esse amicum R 35 Olim enim dum R et modo R 37 tui R | potuit R

38

HUGO VON ST. VIKTOR

Q u i d ergo diligo in te, si nolo ut subsistas nec opto ut redeas ? Quis est affectus iste tam extraneus, tam inauditus, ubi res diligitur et eius prsesentia non amatur? Quis explicet cordi meo, quae sit ista dilectio ? Scio quidem quia diligo te, neque tamen volo ut revertaris ad me. E t ideo 5 fortassis redire te n o l o , quia ibi potius ubi tu es tecum esse desidero. Olim ergo perverse dilexi te, quia ibi dilexi, ubi permanere non poteras. N u n c sincerius diligo te, quia ibi tecum esse volo, ubi semper subsistas. E g o in exilio sum, tu in patria es, et idcirco cogitare d e te nunquam 10 fastidio, quia per memoriam et recordationem tui quod a m m o d o mente ad patriam recurro. O quam dulce est in terra aliena prseteritorum meminisse! N o n saturatur mens desiderio, sequitur prseteritorum semitam, videt intus viam qua transeat, videt finem quo tendat, videt locum quo per- 15 veniat, videt portum ubi requiescat. A . Sicut olim cum mundum istum existimavi stabilem, species eius me accendebat ad amorem praesentium, ita nunc mirum in modum eius mutabilitas me provocat ad desiderium futurorum. Rapior affectu et trahor desiderio 10 quo currunt o m n i a ; et iam nunc in rebus hoc ipsum, quod transeunt, diligo, quia ex ipsa mutatione et exemplo universorum a d transeundum hinc amplius inardesco. Videntur mihi in quodam procinctu esse universa, et totius naturae quasi clamor exhortationis aures meas pulsat simul currentium, ut ad finem suum cuncta perveniant. R. Ergo cognoscis omnia, quae in hoc mundo sunt, caduca esse et transitoria ? A . Res ipsa probat, etiam si ego non cognoverim. R. Quid ergo illis erit, qui in istis confidunt ? A . Quid nisi ut inanes et vacui remaneant, cum 30 pertransierint ipsa quae diligunt? R. B o n u m est ergo fugere hinc et certiorem mansionem quaerere ? A . Nihil melius, sed quaeso te, quo extra m u n d u m ibimus, ut cunctis quae in mundo sunt transeuntibus nos stabiles permanere possimus? R. Interim considera mundum hunc universum, propter 35 mutabilitatem rerum omnium quasi diluvium quoddam decurrentium aquarum. A . V i d e o plane nihil esse stabile, sed omnia ire in praeceps. R. D e i n d e cogita amatores huius mundi quasi quosdam naufragos qui mersi in huius sali 3 praesentia eius R 4 quia V quod R 6 fortassis iterum R 7 ubi ego sum, te ut mecum transires esse volui, nunc consideratius R 10 de te cogitare R 28 et am. R 33 te, edoce me quo R 39 salis R

De vanitate mundi 1. 2

39

profundo deorsum rapiuntur. A. Nihil convenientius dici potest : sic sunt omnes qui transitoria diligunt ; cum his quibus inhaerent defluunt. R. Puto autem te non ambigere, quod apud Deum nihil prsetereat, sed omnia immutabili aetemitate subsistant. A. Nemo est qui ambigat. R. Contemplare ergo Deum quasi sursum in summo, mundum autem hunc deorsum in imo, ilium in eodum semper aetemitatis suae statu consistere, hunc autem cursu mutabilitatis suae semper fluere atque instabilem esse. A. Manifesta res est, prosequere inceptum tuum. R. Deinde considera humanum animum quasi in quodam medio collocatum, qui quadam conditionis suae excellentia et huic quae deorsum est mutabilitati superemineat et ad illam quae sursum est apud Deum veram immutabilitatem nondum pertingat. A. Pulcra est et admodum placet dispositio ista. R. Si autem animus his, quae deorsum transeunt, se per cupiditatem immerserit, statim per infinitas distractiones rapitur et a semetipso quodammodo divisus dissipatur. A. Quam periculosa est ista distractio ! Et scire velim, si quisquam ita late dispersus rursum colligi possit. R. Potest omnino, si iterum se erexerit et haec infima excutiens rursus secum esse didicerit. Tanto denique amplius quisque animo in unum colligitur, quanto magis ima deserens cogitatione et desiderio sursum elevatur, donec tandem omnino immutabilis sit, cum ad illam unam et summam immutabilitatem pervenerit. Ascendit ergo animus ab hac infinita distractione, quae deorsum est, tantoque magis, ut dictum est, in unum colligitur, quanto magis sursum elevatur, donec ad veram et unicam quae est apud Deum immutabilitatem perveniat, ubi perpetuo sine omni mutabilitatis vicissitudine requiescat. A. Quia prius de diluvio mentionem feceras, videtur mihi nunc quasi consequenter quandam specialis arcae formam in corde humano effingas. Sane mihi diligentius consideranti valde admirabilis apparet fabrica ista, et quamvis adhuc nesciam, propter quid ad illam sermonem diverteris, existimo tarnen aliquid magnum esse, quod demonstrare conaris. Tria siquidem proponis mihi hactenus tarn incognita quam inaudita, nunc autem tarn insolita quam admiranda. Primum est universus mundus iste cum omnibus 2 si sic sint V 3 quin R 13 verum R 14 necdum R 19 Perquam R | A t R | velim uttum R 21 se iterum R 22 esse secum R 30 immutabilitatis R 32 quasi nunc R 34 valde om. R 36 magnum aliquid R 38 ad-admiranda V 39 cum in V

4°

HUGO VON ST. VIKTOR

quae in eo sunt in modum decurrentium aquarum prseterfluens, cuius inundationes et motus mutabilitatis sive diluvio omnia occupanti sive mari magno comparemus, res ipsa simillima est. Secundum est cor humanum ab his transitoriis et mutabilibus se erigens et paulatim colligens se in unum, 5 ut ubi mutabilibus proximum est, ibi quasi area deorsum in fundo latum appareat, coadunetur autem et quodammodo in unum colligatur, ubi magis seternis et immutabilibus appropinquai. Deinde in supremo et tertio loco Deum constituis, ut arcam cordis humani deorsum huic fluctuanti salo 10 insidentem et quasi gubernator dirigat et quasi anchora teneat et quasi portus excipiat. Video itaque hsec tria, in imo quasi diluvium quoddam mundum istum, in medio quasi arcam quandam cor humanum, in supremo quasi gubematorem Deum. Porro arca haec non solum novitate, sed 15 magnitudine quoque me ad stuporem excitat, quam tantae immensitatis esse conspicio, ut et deorsum fundus eius aquis huius diluvii insidat et cacumen eius sursum usque ad Deum pertingat. Verum haac quid ad propositum nostri sermonis per- *> tineant, quamvis sine causa te ea commemorasse non estimo, scire tamen plenius concupisco. R. Recolis quid tibi primum persuadere coeperim ? A. Recolo : dixisti enim mundum istum fugiendum esse et quod in eo spes habenda non sit. Propterea quod nihil omnium quae in eo sunt diu subsistere ac permanere possit. Quod cum manifesta et irrefragabili ventate mihi comprobasses, ccepi ego quoque hoc vehementer velie, set quo hinc fugiendum esset, nulla potui ratione invenire. Deinde tu quaedam inducere ccepisti, utrum ad demonstrandum hoc nescio, ubi 3° distinctione quadam pulcra satis et artificiosa mundum hunc quasi diluvium quoddam in imo, cor humanum quasi arcam quandam in medio, Deum vero quasi gubematorem constituisti in supremo. R. Profecto haec idcirco adduxi, ut tibi periclitanti viam salutis ostenderem et quasi vere naufrago 35 vel in diluvio arcam vel in mari navem praepararem. Cum enim in medio fluctuantis huius sali profundo iacteris, quomodo putas aut periculum evadere aut ad portum pervenire poteris, nisi huius salutaris ligni (sive hoc arcam, sive navem nomines) adminiculo transveharis ? 40 2 sive R sue V | hue V 12 in om. R 14 quadam R 22 existimo R 23 primum tibi R 24 spes in eo R quomodo R

18 insideat R 28 velie, et

De vanitate mundi 1. 2

41

A. Novae istse similitudines tuae in ambiguitatem me pertrahunt. Si enim totus mundus mare vel diluvium est, ad quem locum extra mundum navigabimus, ut tranquillam et stabilem mansionem inveniamus ? Prseterea si cor hominis archa et navis est, qua ratione homo vel intrare cor suum vel cum corde suo mundum transnavigare potest ? Postremo cum Deus, quem tu portum esse dixisti, sursum sit, qualis erit cursus iste, ubi more insolito et inaudito et iter navis sursum dirigitur et navigans a semetipso portatur? R. Quando mentis oculum ad invisibilia erigere volumus, similitudines rerum visibilium quasi quaedam cognitionis vestigia respicere debemus. In spiritualibus ergo et invisibilibus cum aliquid supremum dicitur, non quasi localiter supra culmen aut verticem cceli constitutum, sed intimum omnium significatur. Ascendere ergo ad Deum, hoc est intrare ad semetipsum, et non solum ad se intrare, sed ineffabili quodam modo in intimis etiam seipsum transire. Qui ergo seipsum, ut ita dicam, interius intrans et intrinsecus penetrans transcendit, ille veraciter ad Deum ascendit. Quando autem homo per sensus carnis ad visibilia ista, quee transitoria et caduca sunt, concupiscendo exit, tunc nimirum a dignitate conditionis suee quasi ad infima quaedam et abiecta descendit. Quod ergo intimum est, hoc est proximum et supremum et seternum ; et quod extremum est, hoc est infimum et longinquum et transitorium. A b extremo itaque redire ad intimum, hoc est ab imo ascendere ad supremum atque a dispersione confusionis et mutabilitatis colligi in idipsum. Quia vero mundum hunc extra nos, Deum autem intra nos esse cognoscimus, ab hoc mundo ad Deum revertentes et quasi ab imo sursum ascendentes per nosmetipsos transire debemus. Sicque ipsi quodammodo inter undas nos transvehimus, quando ab his quae foris mutabilia sunt, ad nos ingressi stabilitatem invenimus. A. O arcam salutarem, o portum feilcem ! Beatus qui hoc tempestuosum salum illaesus potest evadere et ad illam unicae quietis tranquillitatem pervenire. Optarem in illam ingredi, optarem in illa salvari, optarem in illam perduci. D o c e ergo, obsecro, quomodo quisque cordis sui arcam intrare debeat, et cum in illa fuerit, quid agendo periculum evadere et ad portum optatae quietis possit pervenire.

I in novam ambiguitatem R 3 ut V ubi R 11 visibilium rerum R 20 sunt et caduca R 31 no» om. V 36 illa R

6 transnagare V 28 ob hoc a R

42

HUGO VON ST. VIKTOR

R. Quia semel rerum similitudines in loquendo suscepimus, iustum est, ut in decursu nostri sermonis prout res postulat deinceps eas teneamus. Mundus diluvium est, cor autem hominis, si per amorem mundanorum se deorsum inclinai, naufragatur inter fluctus saeculi et mutabilibus admistum inter labentia fluit geminoque salutis periculo et per affectum infimorum profunde mergitur et per occupationem plurimorum late dissipatur. Si vero sursum se ab amore prsesentium per desiderium erexerit aeternorum ac per considerationem propriam cogitationes suas ad semetipsum collegerit, iam quodammodo fluctibus rerum superenatat et cuncta transitoria quasi subterlabentia calcat atque in eo quod se paulatim per gradus virtutum magis semper ac magis et sursum erigit et in unum colligit, quandam arcse formam spiritualiter in se expressam repraesentat. Quaedam ergo corda sursum sunt, quaedam semetipsa deorsum demerserunt. Deorsum sunt ilia corda, quae configurantur huic saeculo; sursum vero sunt ilia, quae conversationem suam habent in coelo. Deorsum sunt, quae terrena sapiunt; sursum sunt, quae iugiter meditantur ccelestia. Secundum id ergo, cui per amorem coniungitur, cor hominis sursum aut deorsum esse iudicatur. Et recte extra semetipsum esse dicitur, quando ad exteriora et transitoria haec appetenda dilabitur. Tunc autem ad semetipsum revertitur, quando ea, quae ad suam salutem pertinent, meditatur. Sunt ergo quaedam, quae amando et cogitando cor hominis deorsum premitur scissumque per varia dissipatur ; et sunt iterum quaedam, quae amando et meditando sursum elevatur et ad semetipsum colligitur. Propter quod oportet nos omnium rerum speciem in duo dividere et in altera parte opera conditionis, in altera vero opera restaurationis collocare. Et ut breviter horum distinctionem signemus, opera conditionis sunt elementa mundi huius, quae facta sunt, ut stanti homini servirent. Opera restaurationis sunt sacramenta incarnationis Verbi, quae ad remedium data sunt, ut lapsum erigerent. Haec duo opera tantum differenti tempore facta sunt, quantum se dignitate praecedunt. Opera enim conditionis quasi exiguum aliquid divinae virtutis indicium brevi in principio mundi tempore, hoc est sex diebus, perfecta sunt. Opera vero restaurationis a principio saeculi usque ad finem non 8 rursum R 24 expetenda R

io colligeret V 13 et om. R 32 distinctionem horum R

22 ac deorsum R 37 dignitate se R

De vanitate mundi 1. 2

43

nisi sex aetatum emenso spatio quasi eximia quaedam maiestatis et divinitatis insignia perfici aut consummari possunt. Opera ergo conditionis a d tempus in servitutem facta sunt. O p e r a vero restaurationis in perpetuum data s sunt a d salutem. Propter quod electi opera restaurationis magis diligunt, reprobi autem opera conditionis operibus restaurationis anteponunt. Reprobi visibilibus inhaerendo cum transeuntibus defluunt, electi vero visibilia et transitoria contempnendo a d seterna conscendunt. Illi per visibilia ab inio visibilibus corruunt, isti a visibilibus a d invisibilia conscendunt. D e operibus ergo conditionis subter defluentibus electi quasi de quodam naufragio emergunt et per opera restaurationis, id est sacramenta salutis suae, subvecti quasi in quadam salutari arca mergi amplius omnino non possunt. >5 Quia igitur h o m o opera conditionis perverse amando dispersus fuerat et per opera restaurationis colligendus erat, ipsa quidem restaurationis opera sic facta sunt, ut et multa quidem essent, non tamen infinita, quatinus cor hominis verse adhuc stabilitatis impatiens et varietate reficerent et m paucitate in unum congregarent e t , sicut prius h o m o per visibilia a contemplatione D e i ceciderat, ita nunc per visibilia D e i opera admonitus ad ipsum iterum contemplandum resurgere consuescat. Quia rursum ipsa restaurationis opera quaedam per homines, quaedam per angelos, quaedam per 25 semetipsum operatus est Deus, cum d e operibus hominum ad opera angelorum et iterum d e operibus angelorum ad opera D e i contemplanda transimus, quasi de prima mansione ad secundam et de secunda mansione ad tertiam in spirituali arca ascendimus et tandem ipsum supremum, in 30 quo arca consummatur, cubitum tangimus, quando per opera D e i ad eius cognitionem pervenimus. A r c a autem in longitudine trecentorum cubitorum porrigitur, quia, sicut dictum est, opera restaurationis nostras a principio mundi usque ad finem per tria tempora, naturae, 35 legis et gratiae quasi per tres centenarios extenditur. Latitudo autem eius in quinquaginta cubitos et altitudo in triginta diffinitur, quia omnis multitudo fidelium, in quibus et propter quos haec facta sunt, per septies septem id est quadraginta novem uno adiecto capite Christo exprimitur 40 et omnis summa gestorum, quae a principio D e u s fecit propter hominem, in triginta voluminibus divinae paginse continetur. 3 tempus data, post in R 10 ascendimi tertiam mansionem R 37 definitur R

R

28 de secunda ad

44

HUGO YON ST. VIKTOR

Docebo ergo te quid facias. Calca et contempne caduca haec et transitoria, et ecce de diluvio emersisti. Considera iugiter et meditare reparationis tuga sacramenta et divinse pietatis tibi impensa beneficia, et in arcam intrasti. Quando autem cogitation em tuam ab exordio mundi usque in finem sseculi in 5 contemplationem mirabilium Dei ducis et quid propter nostram salutem vel sub naturali lege vel sub scripta vel tandem sub gratia operatus sit, perpendis, quasi trecentorum cubitorum longitudinem in corde tuo metiris. Quando autem universitatem fidelium consideras, quasi in mensuram quin- 10 quaginta cubitorum cor tuum dilatas. Quando vero scientiam divinae scriptural studio et assiduitate comprehendis, in altitudinem triginta cubitorum cor tuum erigis. Longitudo igitur areas in tempore est, latitudo in multitudine, altitudo in operum quantitate. Sive etiam longitudo considerari potest T5 in gestis hoc est historia, latitudo in sacramentis hoc est allegoria, altitudo in virtutibus hoc est tropologia, ut in his finibus concludatur scriptura divina. D e his scriptionibus in alio quidem, quem de arca composuimus, libro plura diximus, quae omnia hic recapitulare non oportet. H o c autem 20 solum nunc restat, ut intremus in hoc salutare habitaculum, quatinus et mala ista quae foris sunt effugere et delectationes illas dulcedinis Dei, quas ipse abscondit diligentibus se, intus valeamus invenire. Haec est domus Dei et cella vinaria, ubi rex sponsam suam introduxit, ut ordinaret in ea chari- 25 tatem suam. Quam si semel ingressi fuerimus, poterimus D e o iuvante tam facile in illa iocunditate universa mundi huius oblectamenta despicere, quam in illa securi adversa non timere. A . Qua ratione intrabimus in domum Domini? R. In multitudine misericordiae eius. A. Quid est in multitudine 3° misericordiae eius ? R. Quia multa est miseria nostra, idcirco multitudo misericordiae nobis est necessaria. Quotiens enim mens ad semetipsam redire suosque affectus et cogitationes pariter ad secretum intemae contemplationis retrahere nititur, tot obsistentes ei aditum ingredienti praecludunt, quot vitae 35 veteris desideria ad priscse consuetudinis discursus erroresque ipsam retrahendo stabilem esse non sinunt. Sed expetenda est divina misericordia atque imploranda, quae nos i haec om. R 5 ad finem R 18 omnis scriptura R 19 quodam libro quem d. a. composuimus R ' 21 nunc om. R 24 est enim R 25 quo rex R 29 Quomodo R 36 aditum ei ingredienti R 38 atque imploranda divina misericordia R

De vanitate mundi 1. 2

45

promoveat, quoties ab ingressu quietis intimse nostra nos miseria retardat. A. Ecce ingredimur in domum Domini, quandiu permanebimus ibi ? R. Donee transeat iniquitas, donec cessent aquse diluvii, in arca nos esse oportet. Postea securi 5 exibimus, quia finito hoc sseculo non erit amplius quid timendum sit, quando nec mundus foris caducum nec homo intus corruptum aliquid habebit. A. Et postquam ingressi fuerimus in domum Domini, quid ibi faciemus ? R. Erimus in pace perpetua et iocunditate. Omnes qui ibi manent, non Iaborant nec solliciti sunt, quia nec indigentia illic est prsesentium nec timor futurorum. A. Quid ergo faciemus ibi, si non laborabimus? R. Unum est ibi opus omnium, contemplari mirabilia Dei et laudare eum in operibus suis. Et si onerosum tibi non 15 esset, unum exemplum proponerem, in quo quemadmodum in ilio interiori cordis habitaculo conversari debeas, patenter demonstrarem. A. Imo vero hoc vehementer expeto nec onerosum esse poterit ullatenus, quod desiderantem animum ad effectum desiderii sui perducit. R. Habitaculum istud interius, 20 quod propter varias rerum similitudines nunc archam nunc domum appellare solemus, quasi domus est divitis patrisfamilias, animus autem quasi filius delicatus, qui in domo patris sui delicate tantum nutritur, quantum tenere diligitur. Consideremus ergo quomodo vivat parvulus in domo patris sui, quia in 25 domo Dei oportet et nos taliter conversari. Ipse namque dicit : «Nisi efficiamini sicut parvulus iste, non intrabitis in regnum ccelorum». Quid ergo parvulus facit? Non est sollicitus nec concupiscit, ludo simplici et innocenti exercet se, in tantum domestica diligit, ut ad regnum etiam translatus magis 30 antiqua requirat et solitis interesse desideret. Cognoscit possessionem patris sui, nunc in campo nunc in orto nunc in pomeriis nunc in pratis nunc ad fontes nunc ad vineas discurrit. Singulis anni temporibus proprias delectationes habet: in vere arantes sequitur, in sestate metentes et in 35 autumno vindemiantes comitatur. Ubique pastum, ubique iocum, ubique refectionem, ubique delectationem invenit, et prseter illas cotidianas et domesticas epulas, quibus domi pascitur, etiam cibariis servorum foris nonnunquam degustatis ad priores delicias renovatur. Gaudet novellos I miseria nos R 3 ibi V in ea R 5 quod R enim R \ neque R 1 3 opus om. R 18 ullatenus esse poterit R 23 tantum delicate R 26 Matth. 18, 3 27 D. Non est R et seminantes R 38 foris cibariis servorum R

10 Omnes 1 9 illud R 34 arantes

46

HUGO VON ST.

VIKTOR

fructus decerpere et spicas immaturis adhuc granis igne tostas confricare, botros maturescentes eligere, avicularum nidos explorare et vel ova vel pullos inventos cum magno gaudio et tripudio domum deportare et quasi de sua venatione licet tenui magis quam de alienis copiis refectionem 5 quaerere. Si forte cognoverit patrem suum quoquam iturum sive ad villam sive ad castellum sive ad nundinas sive ad solemnitates et in proximo rediturum, optat simul ire, ut ilia nova et insolita videat, ut reversus possit sodalibus suis narrare quae viderit, quis cultus hominum, quis situs locorum, » quae magnitudo urbium, quae celsitudo domorum, quae copia rerum venalium, quid invenerit, quid emerit, quid attulerit. Reversurus ergo libenter aliquando exit; sed si quis in exilium, unde reditus amplius sperari non possit, ire eum compelleret, non sine magno gemitu et dolore de patria domo exiret. Libenter 15 ergo exit, ut redeat; videre ea, quae foris sunt, aliquando appetit, ut vel ditior vel recentior ad sua revertatur. Mansionem autem perpetuam non nisi in domo patris sui et cum domesticis eius, inter quos natus et cum quibus enutritus est, habere desiderat, cum illis vivere et inter illos sene- » scere, ab illis optat nec in morte separari, ut nec moriens deserat, quos vivos, notos et caros habebat. Hanc cupit semper habere societatem, hanc mansionem, has delicias, hanc iocunditatem. Nihil extra hoc requirit, nihil amplius cupiscit. Taliter studeamus conversari in domo Domini, et in- 25 veniemus pacem pariter et requiem et iocunditatem. Simus simplices, aliena non concupiscentes, delectationes quas nobis Deus praeparavit, quae in domo eius inveniuntur, magis quam oblectamenta huius mundi amantes. In eis iugiter exerceamus cor nostrum. Lsetificemus animum, accendamus affectum. 30 Habemus ibi fontes lucidissimos. Habemus prata florida, campos pianos et speciosos, vineas uberes, greges fecundos, messem fertilem, pomaria fructifera, ortos irriguos et omnium deliciarum genera, quae mens bene potest appetere vel feliciter possidere. 35 Arbores fructiferae sunt homines iusti bonorum operum nobis exempla ad refectionem portantes; fontes sunt sapientes, campi humiles, vineae per disciplinam semetipsos excolentes,

12 q u o d — q u o d - q u o d R 13 aliquando otri. R 14 posset R 22 et notos R 24 haec R | concupiscit R 29 mundi huius R 30 animum nostrum R 32 spatiosos R 35 possidere. I. Die, oro, apertius, quaenam sint haec, quae recitasti, oblectamenta. D . Arbores R 37 exempla nobis if

De vanitate mundi 1. 2

47

virtutibus diversis quasi horti et prato vemantes, messe laboris sui alios reficientes et gregem fidelium verbo et exemplo alios ad fidem trahendo et quasi pariendo multiplicantes. H a s delicias in d o m o D e i extrinsecus habemus, exceptis illis singularibus 5 epulis, quibus mater gratia nos intrinsecus cotidie saginat et reficit. Ingrediamur ergo nunc, et dux nobis Dominus erit, ut dirigat gressus nostros in semita mandatorum suorum, ut recolentes miserationes eius, quae a sseculo sunt, in eius amore excitemus cor nostrum et accendamus desiderium. io C u m autem ingressi fuerimus, ego ducam te praecedens per omnia a prima fronte domus usque ad interiora penetralium, in longum et latum et altum. Universa lustrabimus csenacula et tristega tandem conscendemus et non cessabimus donec ad solium regis perveniamus. Deambulabimus per cuncta 15 opera restaurationis nostrae ab exordio usque ad consummationem saeculi secundum decursum temporum, eventus rerum et facta hominum. C u m q u e intrinsecus quae sunt contemplati fuerimus, ego aliquando aperiam fenestram are® et alternatim ea, quae foris sunt, respicientes in aquis huius 20 diluvii oculos mentis renovabimus. Magis enim delectabile erit, alternis vicibus nunc ea, quae evasimus, quasi de quadam statione mala prospicere, nunc ea quae invenimus et possid e n t i s bona reductis ad interiora oculis considerare. A . A r tius ipsa bona amabimus, si vicissim miserise quoque et 25 periculi semper reminisci studuerimus. R. T u u m ergo erit, e x omnibus, quae vel intrinsecus vel extrinsecus videris mirabilia, quantum volueris et dignum iudicaveris interrogare ; meum autem erit quantum valuero tuis interrogationibus respondere. 30

Introducam autem te in parte superiori domus primum, hoc est in fronte, quae est ad orientem, ut ingressus noster simul fiat ab initio mundi et ab initio saeculi. N a m quia longitudo domus trecentorum est cubitorum, superior frons orientem tangit, inferior autem usque ad occidentem per35 venit. Latus vero sinistrum a d austrum et dextrum ad aquilonem respicit, quia divina providentia decursum rerum sic ordinavit, ut ea, quae in principio saeculi facta sunt, in oriente, quasi in principio mundi, fierent tandemque decurrentibus temporibus ad finem saeculi rerum summa 1 diversis virtutibus R 6 Dominus dux erit nobis R 9 exerceamus R 25 reminisci, semper moneri R 28 quantam voluero R 30 primum te in partem superiorem domus, h. e. in frontem R

48

HUGO VON ST. VIKTOR De vanitate mundi 1. 2

ad occidentem descenderet, hoc est ad finem mundi. Ideo primus homo, postquam creatus est, positus est in hortis Eden, in plaga orientali, ut inde quasi a principio mundi per omnes terras proflueret universa propago generis humani. Deinde caput regnorum primum in oriente apud Assyrios 5 fuit, novissimis autem sœculi temporibus ad Romanos in occidente positos potestas summa descendit. Incipientibus ergo nobis ab origine rerum omnium et per opera restaurationis secundum longitudinem arcse decurrentibus ad finem et consummationem universorum semita strata est per medium I0 sseculi, ut transeuntibus hinc inde pateant qusecunque sive ad aquilonem sive ad austrum, hoc est ad dexteram et sinistram, quasi in diluvio extra archam fiant. Spatiosa quidem, sed non fastidiosa erit ista deambulatio, ubi intrinsecus tantarum rerum varia oblectatio transeuntibus erit obvia, et rursum 15 per fenestram prospicientibus foris tam mirabilis confusio et fluctuatio mutabilitatis humanse longe lateque de tuta ac firmissima statione intuentibus erit subiecta. A. Ecce ad principium mundi ingredimur; sed ego cum oculos retrorsum flectere incipio, quasi extra mundum et 20 ante tempora quid sit scire cupiens, nihil video. R. Ab alto exordio interrogationes tu se initium sumant. 2 hortis Eden V paradiso R 6 temporibus saeculi R 1 1 transeuntibus a latere hinc R 13 extra arcam in diluvio .ff 17 mundanae, oculis longe R 18 de alta specula ac R 21 alio V 22 summit R

ZUR

TEXTGESTALTUNG

I c h bringe hier z w e i Schriften H u g o s von St. V i k t o r , die ich für sehr geeignet halte zur einführung in die eigentümliche art seiner m y s t i k . B e i d e sind g e d r u c k t und beide gehören zu d e n u n z w e i f e l h a f t echten Schriften. I c h v e r w e i s e dafür k u r z auf B . H a u r i a n , L e s oeuvres de H u g u e s de S a i n t - V i c t o r (1886) s. 1 2 4 — 1 3 0 u n d 7 8 — 8 3 . B e i meiner ausgabe h a b e ich nicht daran d e n k e n können, die sehr zahlreichen, w e i t zerstreuten handschriften heranzuziehen. D i e ausgaben sind freilich nicht g u t : auslassungen und druck- oder lesefehler sind nicht selten, und die ausgabe v o n M i g n e hat die fehler ihrer vorläge, der gesamtausgabe v o n R o u e n , z w a r in einigen fällen verbessert, in andern aber noch v e r m e h r t . Ich h a b e deshalb noch einen versuch m i t weiterem material gemacht. B e i dem S o l i l o q u i u m ist freilich die editio princeps (Hain no. 9028) k a u m zu g e b r a u c h e n : sie ist ganz schlecht, voll von f e h l e m und a u s l a s s u n g e n 2 . Ich h a b e mir aber von der P a r i s e r N a t i o n a l b i b l i o t h e k die hs. f o n d s lat. no. 5 3 1 7 aus S . M a r i a de b o n o portu (pergament) k o m m e n lassen, weil sie durch ihr alter (12. jh.) die besten hoffnungen erweckte:i. A b e r sie w a r auch nicht gut. S i e k o n n t e eine reihe von f e h l e m bei M i g n e verbessern, enthielt aber in nicht w e n i g e n fällen neue f e h l e r und auslassungen. S o nahm ich noch die b e i d e n hss. der S t u t t g a r t e r L a n d e s b i b l i o t h e k h i n z u : C o d . theol. et phil. fol. no. 235, p e r g a m e n t v o m ende 12. oder anfang 13. j h s . aus d e m kloster S c h ö n t a l 4 O . Cist. fol. 1 4 3 a — 1 5 4 b u n d H B I C o d . ascet. no. 5 aus d e m kloster W e i n g a r t e n O . S . B e n e d . papier 14. j h . fol. 37 b — 4 7 b. A b e r diese hss. sind i m ganzen n o c h weniger gut, als M i g n e . D i e W e i n g a r t n e r ist so schlecht, dass ich sie für die ausgabe gar nicht v e r w e n d e t habe. I m g a n z e n scheint mir, w e n n man nur v o n ihren druckfehlern absieht, die ausgabe von R o u e n den besten text zu haben, o b w o h l natürlich j e d e nähere Vermutung bei dieser geringen a u s w a h l v o n texten u n m ö g l i c h ist. I c h bin also hier so verfahren, dass ich vor allem d e n text v o n M i g n e als den verbreitetsten z u reinigen unternahm und die abweichungen von ihm mitteilte. D i e a b w e i c h u n g e n von der älteren gesamtausgabe brauchten nicht besonders erwähnt zu w e r d e n , da sie fast alle bei M i g n e wiederkehren. V o n den hss. h a b e ich nur das a u f g e n o m m e n , w a s den text M i g n e s berichtigen konnte oder sonst e t w a besonders b e m e r k e n s w e r t war. D i e zahlreichen unbedeutenden und nichts sagenden Varianten, vor allem die fehler u n d auslassungen, sind nicht bemerkt. 1 I c h v e r w e i s e nur auf die gesamtausgaben der w e r k e H u g o s R o t h o m a g i 1648 s. 223 ff. u n d 265 ff. u n d in M i g n e P a t r o l . lat. bd. 1 7 6 s. 9 5 1 ff u n d 703 ff. (zitiert als M). 2 I c h zitiere sie mit E d . pr. 3 Ich bezeichne sie als A . 4 „ L i b e r S . Marie V i r g i n i s in S c o n e n t a l " . Ich nenne sie B . M ü l l e r , H u g o von S t . V i k t o r , Soliloquium u. D e vanitate mundi

4

5°

ZUR

TEXTGESTALTUNG

Anders lag es bei D e v a n i t a t e m u n d i . Hier hat mir die handschrift der Pariser Nationalbibliothek fonds lat. no. 15139 fol. 232 b — 2 4 2 » (pergament) einen wirklich wertvollen text geliefert 1 . Ihr alter, 12. jh., und ihre herkunft aus St. Viktor selbst, hatten das von vornherein vermuten lassen. Ich habe sie daher einfach zugrunde gelegt und daneben die abweichungen von der ausgabe von R o u e n ( = R ) verzeichnet, diesmal nicht von Migne, weil mir hier daran liegen mußte, den ursprünglicheren text zum vergleich heranzuziehen s . Denn das Verhältnis zwischen der handschrift V und dem druck R ist derart, dass man entweder an zwei verschiedene ausgaben H u g o s selbst oder an zwei rezensionen denken muss. Allerdings enthält R eine ganze anzahl einfacher fehler, die bei V sich nicht finden, während V nur wenige, sofort erkennbare fehler hat, die meist in kleinen gruppen beisammen auftreten (so 34, 12. 1 9 f . 24. 27. 37. 35, 34. 36, 10. 1 8 — 2 0 . 39. 38—40, 2. 41, 6. 31. 42, 10.). Aber anderseits gibt der text von R vielfach ebenso guten sinn und sind zahlreiche abweichungen derart, dass versehen, verschreiben oder verhören undenkbar sind und eine absichtliche änderung angenommen werden muss. Vgl., um von kleinerem abzusehen, sogleich 26, 3 — 7 den eingang, dann 22 in altiore loco: in alto 27, 13 subducunt: non admittunt 27, 18 prospiciens: lucens 27, 29. 30 Quando . . . oculum ... aperio: Cum ... oculo ... aperto, wobei nur das folgende quamlibet bei R zusammen mit pateant einen ganzen nebensatz bildet, während es bei V lediglich zu late gehört und pateant von cum abhängig ist. Vgl. ferner 27, 37 levatus: alleviata, insbesondere 29, 17. 18 wo nur uno sicher und sursum wahrscheinlich falsch ist, sonst aber bei sinngemässer interpunktion alles richtig sein kann. Dazu 30, 22. 32, 28 coniugali commercio: alterutrum3 33' 7* ® unus lectus, in quo nihil durius est quam nec . . . socium nec hostem habere . . .: unus lectus et, quo nihü durius est, nec . . . socium nec hostem habere . . . Vgl. ferner 38, 7. 8. 48, 2. 3 paradiso: hortis Eden. 48, 18 de alta specula ac firmissima statione: de tuta ac firmissima statione. Dazu kommt, dass die personen des gesprächs in V Ratio und Anima, in R D[ocens] und I[nterrogans] heissen, dass infolgedessen in V in der ersten person immer das femininum gebraucht wird, in R das maskulinum. Aber R weicht darin nur in den beiden ersten büchern von V a b ; im 3. und 4. hat es auch Ratio und Anima. Vielleicht weist schon das darauf hin, dass V die ursprüngliche fassung, R nicht folgerichtig durchkorrigiert ist. Darauf könnte aber auch anderes weisen. Denn im allgemeinen scheint mir R die absieht zu haben, den text leichter, logischer, auch klassischer und rhetorischer zu machen. Darum hat er auch an einer menge von stellen Wörter eingeschoben, die V nicht hat (vgl. schon sofort den eingang 26, 3 — 8 , dazu 27, 16. 3 4 — 3 6 . 28, 10. 35. 29, 4. 11. 38. 30, 32. 31, 23. 25. 32, 16. 1 7 . 3 7 . 34, 1 8 . 2 5 . 3 5 , 24. 29. 33. 36, 28. 3 7 , 3. 3 5 .

38, 6. 33. 4 1 ,

1.

4 3 . 3- 44. !9- 25- 4 5 . 34- 4 6 . 3°- 35/36- 47, 25. 48, n . ) , während V nur verhältnismässig selten ein wort mehr hat (28, 8. 15. 32, 29. 35, 9. 36, 3- 39, 34- 42, 13. 44, 2. 22. 45, 13. 46, 13) und seine zutaten viel 1 Ich bezeichne sie als V . 2 Die abweichungen, die M von R bietet, habe ich nur einmal (35, 9) verzeichnet. Sonst sind es neue druckfehler oder auch kleine Verbesserungen. 3 Zu alterutrum = invicem vgl. Thesaurus linguae latinae 1, 1760.

ZUR TEXTGESTALTUNG

51

•weniger bezeichnend, zum teil wohl eher als auslassungen von R anzusehen sind. Hierher möchte ich auch ziehen, das R am ende des 4. buchs collinoch einen zusatz hat. V schliesst bei den worten totis desideriis guntur ( R 283 col. 1 D unten = Migne 739 B unten). R aber hat noch eine fortsetzung. D e m schluss des zweiten buches gemäss folgt im 3. und 4. buch der gang durch die geschichte der menschheit von der Schöpfung der weit bis zur zeit der kirchenväter und des alten mönchtums. V o n deren glänz richtet sich dann der blick auf das himmlische Jerusalem, von dem die irdische kirche nur das abbild ist. Damit ist dann wieder der gegensatz zwischen der irdischen Vergänglichkeit und der ewigen weit erreicht und die schlussmahnung gewonnen, dass der geist die zeit so gebrauche, dass er nicht ihre Vergänglichkeit annehme. Ich habe diese beiden letzten bücher nicht abdrucken lassen, weil sie nichts eigentümliches enthalten, das für unterrichtszwecke lehrreich wäre. Ich bemerke auch über ihren text nur das eine, dass V die beiden bücher überhaupt nicht förmlich trennt. E r hat nur 3 bücher. Doch hat er beim beginn des vierten den anfangsbuchstaben von Cum rot und in der grosse geschrieben, wie er sonst nur beim anfang eines buches zu tun pflegt 1 . Den abschnitt des 4. buchs eröffnet in V die Ratio. Die wiedergäbe der hs. V ist nicht buchstäblich. Ihre e (einmal e) für ae und oe, ihre ci für ti, u für v, y für i (nur dreimal) ihre michi, nichil habe ich nicht übernommen, auch die Rubra bei den einzelnen bildem im 1. buch De navigantibus, De mercatoribus, De domo divitis, De nuftiis, De schola discentium ausgelassen. U n d anderseits habe ich auch die abweichende Schreibweise von R oder Varianten wie äs für his nicht vermerkt. 1 Abschnitte innerhalb des buches werden z. t. auch rot und gross geschrieben, aber mit Ausnahme vielleicht von Nascituro (R 380 col. 2 B = M 733 letzte zeile) doch kleiner als am anfang des buches.

Frommannsche Buchdruckerei (Hermann Pohle) in Jena. — 4341.

%

$tarcu$

un5

Verlag

in £ 5 o n n a. fKf>ein

£ u t l ) e r $ SBerfe in 5lu3toaf)i Unter 9Kittt>irfung »Ott 2llbert Seifcmann fyerauégegeben »on O t t o

Siemen

Srjìcr bitf Dritter QSanb spreié in Seinen gebunben je 5 . — SW. Die 2iu$gabe i|i auf 4 © à n b e j u je 5 ÜRarf berechnet; © a n b IV wirb j u ÜÖeiijnacfyten 1 9 1 3 e r f r e u t e n . £>iefe neue3iuégabe miß ben jungen unb alten © t u b e n t e n , ben G e o l o g e n , (Sermaniften u n b JjMftorifern bie rotcf)tig|ten Schriften ?utt)eré in einer b e n roiffenftt)aftlid)en %n-f o r b e r u n g e n e n t f p r e c f j e n b e n S e j t f o r m tn bte $ a n b geben. Dtefen 3wecf fénnen bte © r a u n f d ) » e t g i © e r l t n e r 2lué* gäbe „ f ü r b a è d)ri(ìitd)e . £ a u é " u n b bte »on 3 . © é b m e r beforgte „ f ü r b a é beutfcf)e SSolf" mit tljren mobernijterten beutfdjen u n b überfefcten ioteinifdtjen S e i t e n n a t u r g e m ä ß nid)t erfüllen, bie S r l a n g e r unb bie biätjer einjig roiffenfcfyaftlid) braud)* bare SOBeintarer 2luégabe (tnb aber f ü r bie meiften unerfd)»»inglicf). Unfere 3iuégabe bietet bie beutfcfyen S e j t e nad) ben Original* brucfen. £>ie germani(lifd)e 9te»i|ton unb ©efeitigung ber SBer» fefyen ber alten 2>rutfer l)at ^)rof. H. S e i f c m a n n beforgt. ® i e alte 3 n t e r p u n f t i o n ift n u r ba geànbert roorben, tue fif ge= eignet w a r , ein SDiifloerfìànbnié ju erjeugen. Über alle 2tnbe« r u n g e n gibt ber fritifdje A p p a r a t SRecfJenfrfjaft. 3 n ben tatet« nifcfjenSerten ifì buret) m a f eolie SDiobernifterung ber S n t e r p u n f t i o n baé SSerftanbnié erleichtert worben. Über weiterhin begegnenbe ©d)tt>ierigfeiten Reifen bie 3lnmerfungen binroeg. I5ie @in< leitungen j u ben einzelnen © d j r i f t e n ftnb méglid)(l f u r j gehalten, ©ie geben SSeranlaffung u n b 3eit ber Ä b f a j f u n g u n b beè iDrucfeé ber ©cfjriften a n , jeigen unter J^tnroeié a u f bead)tené* » e r t e moberne Literatur ®e|icì)tèpunfte a n , unter benen f!e j u lefen ftnb, greifen aber ber f e f t ü r e in feiner 3Beife » o r u n b überlaflfen bem ?efer bie ©ilbmtg beé Urtetlé. S u r bequemen Ä u f f i n b u n g »on 3 i t a t e n ftnb bte ©eiten ber SDBeimarer u n b S r l a n g e r ( 1 . u n b 2 . ) 2luégabe a m SXanbe angegeben.

31. M a r c u s

unb (£. Söebcr'S ^ e r i a f l

in

93onn

«Die d)riftiid)e ße^re »011 ber

9te$tfertiöung utti> SBerföImung bargcflcllt »on 2nbred)t Srfiec

®ie

groeifer S ß a n t ) : Dritter

SJtitfc&I ©efcf>icbte ber €ef>rc

£ > i e poftiiöe S n i m t c f c i u n g

bcr £ef)te

2 5 a n t > : 2 ) e r bib(ifcf>e © t o f f ber ieftre Sieue b i l l i g e 2(uögabe

D r e i Seile i n jwei ©dnben gebunden g>rct6 1 4 $ ? a r f l b r e c h t S X i t f d ) l ' $ JJauptroerf, baö auf bie