Sigmund Freud. Μια σύγχρονη προσωπογραφία 9789602105818

Citation preview

SIGM UN D FREUD MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

P E T E R GAY

SIGMUND

FR EU D

MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΟΠΕΡΤΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ Peter Gay, Freud: a life for out time

1998,1988 by Peter Gay First published as a Norton paperback 1998 All rights reserved ΒΙΒΛΙΟΠΟΛΙΣ AEBE 2012 A' ΕΚΔΟΣΗ, 2012 ISBN 978-960-210-581-8 ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ - ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΔΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ - ΑΓΚΟΠ ΚΕΚΛΙΚΙΑΝ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 -114 71 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 210 36 24 326,210 36 25 575 - FAX 210 36 48 030 http//www.odisseas.gr - e-mail: [email protected]

Στους Bill και Shirley Kabin Dick και Peggy Kuhns

Κανένας δεν είναι τόσο μεγάλος ώστε να θεωρείται γι’ αυτόν ντροπή να υπόκειται στους νόμους που επιβάλλονται με την ίδια αυστηρότητα στην κανονική και την αρρωστημένη δράση. Freud, Μια παιδική ανάμνηση τον Λεονάρντο ντα Βίντσι

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 1998....................................................... 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...................................................................................................................................15

ΘΕΜΕΛΙΑ (1856-1905) I. ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ................................................................................................................... 23 Υλικό για αναμνήσεις 24 · Το ερέθισμα της έρευνας 42 * Ο Freud ερω­ τευμένος 58 II. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ........................................................................................ 77 Έ νας απαραίτητος φίλος, αλλά και εχθρός 77 · Υστερικοί, σχέδια και δυσκολίες 91 · Η αυτοανάλυση 109 III. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ............................................................................................................. 127 Το μυστικό τω ν ονείρων 128 · Μ ια ψυχολογία για ψυχολόγους 141 · Από τη Ρώμη στη Βιέννη: μια πρόοδος 156 · Έ να ς χάρτης της σεξουα­ λικότητας 167

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ (1902-1915) IV. ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ................................................ 177 Στα πενήντα 177 · Χ αρές των αισθήσεων 186 · Η ψ υχολογική συντρο­ φιά της Τετάρτης 197 * Ο ι αλλοδαποί 203 V. ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ........................................................................................223 Jung: ο διάδοχος του θρόνου 223 · Α μερικανικό ιντερλούδιο 232 · Β ιέννη εναντίον Ζυρίχης 240 · Jung: ο εχθρός 252 VI. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ.............................................................................................. 273 Προβληματικό ντεμπούτο 274 · Δύο κλασικά μαθήματα 284 · Από προσωπικό ενδιαφέρον: Leonardo, Schreber, FlieB 296 · Α πό προσω­ πικό ενδιαφέρον: η πολιτική του W olfsm ann [Ο άνθρω πος με τους λύ­ κους] 314 · Εγχειρίδιο τεχνικής 322

ν π . ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ.................................................................................. 337

Θέματα γούστου 337 · Θεμέλια της κοινωνίας 355 · Ένας γεωγραφικός χάρτης της ψυχής 367 · Το τέλος της Ευρώπης 375

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ (1915-1939) VIII. ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΕΣ.......................................................................................................393

Ζητήματα περιεκτικά και βαρυσήμαντα 393 · Άβολη ειρήνη 406 · Θάνατος: εμπειρία και θεωρία 422 · Ο Έρως, το Εγώ και οι εχθροί τους 436 IX. ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ Ζ Ω Η Σ.......................................................................................451

Σημάδια θνητότητας 451 ♦ Anna 462 · Το τίμημα της δημοσιότη­ τας 480 · Ζωογόνηση: το βερολινέζικο πνεύμα 493 X. ΤΡΕΜΑΜΕΝΑ ΦΩΤΑ ΣΕ ΣΚΟΤΕΙΝΕΣ ΗΠΕΙΡΟΥΣ..................................................... 505

Ο Rank και οι συνέπειες 505 · Το δίλημμα των γιατρών 525 · Γυναίκα, η σκοτεινή ήπειρος 536 XI. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ............................................................................ 561

Ενάντια στις ψευδαισθήσεις 561 · Πολιτισμός: το δίλημμα του ανθρώ­ που 582 · Οι «κακοί» αμερικανοί 593 «Τρόπαια και νεκρολογίες 611 XII. ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ...................................................................................... 629

Η καταστροφική πολιτική 629 · Με ταυτότητα το πείσμα 638 · Finis Austriae 652 · Ο θάνατος ενός στωικού 673 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ................................................................................................................ 697 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ............................................................................................................................698 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........................................................................................................................757

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................791 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...........................................................................................................................793

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 1998

ΤΑΝ ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ αυτή τη βιογραφία το 1988, ο Freud ήταν υπό αμφισβήτηση, όπως άλλωστε και σε όλη τη μαχητική ζωή του. Ο ίδιος είχε προβλέψει ότι θα τάραζε τον ύπνο της ανθρωπότητας και το πέτυχε προκαλώντας ανάμεικτα συναισθήματα στους ανθρώπους. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων περισσότερο από ποτέ άλλοτε, επομένως η ζωή του εξακολουθεί να είναι επίκαιρη. Τότε, όπως και τώρα, δέχθηκε επιθέσεις από πολλά στρατόπεδα, τόσο θρησκευτικά όσο και κοσμικά, αλλά σήμερα η ζωή και το έργο του (άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους) προκαλούν ακόμη πιο έντονη κριτική και εξίσου ζωηρή υπεράσπιση από ό,τι μια δεκαετία πριν. Για κανέναν άλλον πρωταγωνιστή της σύγχρονης ευρωπαϊκής διανόησης δεν έχουν ειπωθεί περισσότερες νεκρολογίες από όσες για τον Freud, μολονότι -κα ι αυτό είναι το καταπληκτικό- μοιάζει να είναι ακόμα ζωντανός. Αν δεν ίσχυε αυτό, τότε οι σφοδρές, συχνά κακόβουλες, επιθέσεις εναντίον του δεν θα επαναλαμβάνονταν τόσο επίμονα. Οι νεκρολογίες αυτές δεν ήταν μονοπώλιο εχθρικών ψυχολόγων, σκεπτικι­ στών ψυχιάτρων ή εξαγριωμένων πρώην θαυμαστών. Ο Τύπος παρακολούθησε και με τον τρόπο του παρήγαγε πλαγίως αυτές τις μεταστροφές της φήμης του Freud. To Time αναρωτήθηκε σε κύριο άρθρο του αν ο Freud είναι νεκρός πι­ στεύοντας μάλλον ότι είναι· η επιθεώρηση New York κυκλοφόρησε με εξώ­ φυλλο μια προσωπογραφία του Freud όπου ένα δάκρυ κυλά στο μάγουλό τού­ το New York Review o f Books, που με την ευρεία κυκλοφορία του και το μορφω­ μένο αναγνωστικό κοινό του ασκεί μεγάλη επιρροή στον κόσμο της διανόησης, παραχώρησε σελίδες επί σελίδων στις αγορεύσεις του Frederick Crews που είχε αναλάβει προσωπικά τη σταυροφορία να καταστρέψει τον Freud και όλο το έργο του. Εδώ και τρεις δεκαετίες η φαινομενικά αλάνθαστη ψυχανάλυση της δεκα­ ετίας 1950 δεν κατάφερνε πια να κάνει τίποτε σωστό. Και οι επιθέσεις εναντίον της ήταν συχνά επιθέσεις εναντίον του Freud αφού εκείνος είναι ο πατέρας της ψυχανάλυσης. Ίσως δεν είμαι αυτός που θα έπρεπε να πει κάτι τέτοιο, αλλά για μένα ο «απροστάτευτος» Freud έχει απόλυτη ανάγκη από μια αξιόπιστη βιογρα­ φία. Ποιος είναι ο υποθετικός ρόλος του Freud και των ιδεών του στη γενική ψυ-

Ο

11

12

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

χολογία του μέλλοντος; Οι ευρέως προβαλλόμενες αντίπαλες θεραπείες (που δεν προήλθαν όλες από την Καλιφόρνια), η θεαματική εμφάνιση φαρμακευτικής α­ γωγής για την ανακούφιση ορισμένων μορφών ψυχικής κατάπτωσης και παράλ­ ληλα η διάδοση βιολογικών προσεγγίσεων της ψυχικής λειτουργίας καθιστούν σήμερα την αξία των ιδεών του Freud ιδιαίτερα προβληματική. Όμως η εικασία ότι οι ιδέες αυτές είναι απηρχαιωμένες παραμένει εξαιρετικά ριψοκίνδυνη. Δεν είναι ευρέως γνωστό, αλλά στο τελευταίο βιβλίο του, Βασικές αρχές της ψυχα­ νάλυσης, το οποίο ο γηραιός Freud έγραψε στα ογδόντα δύο του χρόνια και δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει, διατυπώνει την πιθανότητα να αντικατασταθεί η ψυ­ χαναλυτική θεραπεία με χημικά, άγνωστα ακόμη, σκευάσματα. Με άλλα λόγια, ο ίδιος ο Ιδρυτής δεν θεωρούσε ασύμβατες την άποψή του για την ψυχανάλυση και τη νευροψυχιατρική. Σίγουρα μπορεί να φανταστεί κάποιος ότι αυτοί οι δύο τρόποι παρατήρησης της ψυχής, της λειτουργίας της και των μεταπτώσεών της μπορεί να συντεθούν σε μια πλήρη, περιεκτική θεωρία. Αλλά αυτή η σύνθεση απαιτεί έναν διανοητή τόσο πρωτότυπο και τόσο τολμηρό όσο ο Freud. ΟΠΩΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΠΟ τις σημειώσεις, είχα την τύχη να διεξάγω τις έρευνες για αυτή τη βιογραφία σε μια εποχή που είχα πρόσβαση σε μεγάλο μέρος της αλλη­ λογραφίας του Freud, που σε προηγούμενες εκδόσεις είχε χρησιμοποιηθεί από πολλές απόψεις καταχρηστικά. Στην τρίτομη βιογραφία του ο Ernest Jones παρέλειψε συνετά μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα εδάφια της αλληλογραφίας του με τον Freud και ήταν ιδιαίτερα διακριτικός ως προς το πώς πέθανε ή μάλλον θα­ νατώθηκε σύμφωνα με τη δική του επιθυμία. Με την προτροπή της Anna Freud, ο Ernest Jones διόρθωσε ακόμη και τα σχεδόν αψεγάδιαστα αγγλικά του πατέρα της. Οι συλλογές της αλληλογραφίας του Freud με τον Karl Abraham, τον Oskar Pfister και τη Lou Andreas-Salom6 έχουν σκανδαλωδώς απαλειφθεί. Και από τη σημαντική ανταλλαγή επιστολών μεταξύ του Freud και του Sandor Ferenczi ένα μικρό μόνο μέρος έχει εκδοθεί. Η δυνατότητα που είχα να υπερβώ όλες αυτές τις αποσπασματικές, μερικές φορές παραποιημένες, εκδόσεις και να συμβουλευτώ τα πρωτότυπα εξυπηρέτησε σημαντικά τον σκοπό της παρούσας βιογραφίας. Έτσι κατάφερα να παραθέσω για πρώτη φορά περίπου 2.000 νέα ή αποκαταστη­ μένα εδάφια. Ήμουν ευγνώμων αν και όχι υπέρμετρα. Ο σωρός των στοιχείων για τον ο­ ποίο δέκα χρόνια πριν παραπονιόμουν, έκρυβε υλικό που θα με βοηθούσε να ο­ λοκληρώσω το δικό μου πορτρέτο για τον άνθρωπο Freud και τον κόσμο στον οποίο έζησε. Όταν μου δόθηκε η άδεια να διαβάσω την αλληλογραφία του Freud με την κουνιάδα του, Minna Bemays, η παρούσα βιογραφία είχε ήδη εκδοθεί. Αλλά ακόμη και αυτή η συλλογή αποδείχθηκε θλιβερά ακρωτηριασμένη· αν και μου είχαν υποσχεθεί την πρόσβαση σε έναν αριθμό αυτών των επιστολών, που χρονολογούνται στην αρχή του αιώνα -τη ν εποχή που ο Freud και η Minna Bernays θα μπορούσαν να έχουν υποθετικά μια σχέση - τελικά μου την αρνήθηκαν.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Π Α ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 199S

13

Θέλω να τονίσω παρεμπιπτόντως ότι αυτό το πολυσυζητημένο θέμα δεν εί­ ναι τόσο σημαντικό. Από τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή μου πιστεύω ότι τέ­ τοια σχέση δεν υπήρξε. Αλλά δηλώνω πρόθυμος να αλλάξω γνώμη αν υπάρξουν καινούργια τεκμήρια. Κάποιοι από τους πιο αδιάλλακτους επικριτές του Freud ανήγαγαν αυτό το ζήτημα σε σημείο αιχμής για την ψυχανάλυση, λες και η μοι­ χεία του Freud, εάν τεκμηριωνόταν, θα παρέσερνε στην άβυσσο όχι μόνο τον ίδιο αλλά και τη θεωρία του. Αυτό το θεωρώ παράλογο: όπως καταδεικνύω σε ολό­ κληρο το βιβλίο, οι ιδέες του Freud στέκουν ή καταρρέουν αυτές καθεαυτές. Παραμένουν ακόμη κάποια κενά, αλλά ελάχιστα από αυτά φαίνεται να έχουν πραγματική σημασία. Για παράδειγμα, η αλληλογραφία του Freud με τη μνηστή του. Κατά τη διάρκεια της πενταετούς μνηστείας τους ο Freud και η Martha Bernays συναντήθηκαν λίγες φορές, αλλά έγραφε ο ένας στον άλλον καθημερινά. Η αλληλογραφία τους φωτίζει την προσωπικότητα του Freud και ακόμη περισσό­ τερο της Martha Bemays. Πάνω από εκατό επιστολές του Freud προς τη μνηστή του (αν και καμία εκείνης, με εξαίρεση τα λίγα αποσπάσματα που κατάφερα να ανακαλύψω και να παραθέσω) έχουν δημοσιοποιηθεί ολόκληρες ή αποσπασμα­ τικά ανοίγοντας την όρεξη για εκατοντάδες άλλες που περιμένουν να δουν το φως της ημέρας. Αμφιβάλλω ότι περιέχουν εντυπωσιακές αποκαλύψεις, αλλά θα μπορούσαν να διευρύνουν τη γνώση μας για την ιδιωτική ζωή του Freud. Όταν εκδοθούν (ή γίνουν προσβάσιμες με οποιοδήποτε τρόπο στους μελετητές) θα εί­ ναι καιρός για μια άλλη έκδοση. ΑΝ ΕΓΡΑΦΑ ΣΗΜΕΡΑ αυτή τη βιογραφία, τι θα προσέγγιζα διαφορετικά; Όχι

πολλά, πιστεύω. Θα έλεγα περισσότερα για την πολιτική του Freud ως προς την ψυχανάλυση και θα επαναδιατύπωνα τα σχόλιά μου για την περίπτωση Schreber που εξακολουθεί να συζητείται έντονα. Κατά τα άλλα συντάσσομαι με το κεί­ μενο. Τελικά, όταν αυτή η βιογραφία παρουσιάστηκε δέκα χρόνια πριν, έτυχε ικανοποιητικής αποδοχής. Πούλησε πολλά αντίτυπα, έγινε best seller στις ΗΠΑ, τη Γαλλία και τη Βραζιλία. Είχε θετικές κριτικές και μεταφράστηκε σε εννέα γλώσσες. Φυσικά είχε και τους επικριτές της που με λιθοβόλησαν και από τα δύο άκρα. Κάποιοι με αντιμετώπισαν σαν απολογητή της καθιέρωσης του φροϋδισμού, σαν λάτρη του ειδώλου μου, του Freud· άλλοι, φανατικοί φροϋδιστές, θα ήθελαν να με γδάρουν ζωντανό επειδή τόλμησα να διαφωνήσω με τον Δάσκαλο και να τον αντιμετωπίσω ως απλό ανθρώπινο ον. Αυτές οι εχθρικές κριτικές ήταν παρηγοριά για μένα· μου επιβεβαίωσαν άθελά τους ότι είχα κάνει κάτι σωστό. Και όπως φαντάζομαι ότι η παρούσα έκδοση θα γεννήσει μερικές ακόμη νεκρο­ λογίες για τον Freud, έτσι και ελπίζω ότι θα τις απαξιώσει. Peter Gay Μάιος 1998

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τ

ΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ 1885, σε ένα γράμμα που έχει παρατεθεί συχνά, ο Sigmund

Freud ανακοινώνει στη μνηστή του ότι έχει «σχεδόν ολοκληρώσει μια πρό­ θεση η οποία θα δυσκολέψει μια σειρά αγέννητων σήμερα ανθρώπων που όμως θα έχουν την ατυχία να γεννηθούν». Εννοεί τους βιογράφους του. «Κατέστρεψα όλες τις σημειώσεις και τις επιστολές των τελευταίων δεκατεσσάρων ετών, τις ε­ πιστημονικές περικοπές και τα χειρόγραφα της δουλειάς μου. Από τις επιστολές διασώθηκαν μόνο οι οικογενειακές». Εξηγεί ότι με όλα αυτά τα «πράγματα», που έχει γράψει και έχουν συσσωρευτεί γύρω του, νιώθει σαν Σφίγγα που βουλιάζει στην άμμο μέχρι να εξέχουν μόνο τα ρουθούνια από τον σωρό των χαρτιών. Δεν λυπάται αυτούς που θα γράψουν την ιστορία της ζωής του: «Ας ταλαιπωρηθούν οι βιογράφοι, δεν θα τους διευκολύνουμε». Χαίρεται προκαταβολικά για τα λάθη που θα κάνουν.1Στις έρευνές μου γι’ αυτό το βιβλίο και στη διάρκεια συγγραφής φαντάστηκα συχνά τη σκηνή: ο Freud - Σφίγγα να ελευθερώνεται από τα βουνά των χαρτιών που θα βοηθούσαν υπέρμετρα ένα βιογράφο. Αργότερα ο Freud ε­ παναλαμβάνει περισσότερες από μία φορά αυτή την καταστροφική πράξη- την άνοιξη 1938, όταν προετοιμάζεται να εγκαταλείψει την Αυστρία για να πάει στην Αγγλία, πετά στον κάλαθο των αχρήστων το υλικό που η άγρυπνη Anna Freud διέσωσε με τη βοήθεια της πριγκίπισσας Marie Bonaparte. Ο Freud βρήκε και άλλους τρόπους να αποθαρρύνει τους βιογράφους του. Μερικά σχόλιά του για τη βιογραφία θα αποθάρρυναν οποιονδήποτε θα ήθελε να περιγράφει τη ζωή του «Οι βιογράφοι», γράφει το 1910 στην πραγματεία του για τον Leonardo da Vinci, «είναι καθηλωμένοι με πολύ περίεργο τρόπο στους ήρωές τους».2 Τους επιλέγουν κυρίως επειδή τρέφουν γι’ αυτούς μια ιδιαίτερη συμπάθεια. ΓΓ αυτό, σχεδόν αναπόφευκτα, τους εξιδανικεύουν. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, υπό την επήρεια της προχωρημένης ηλικίας, της κακής υγείας και υπό την απειλή των ναζί, είναι ακόμη πω σαρκαστικός. «Όποιος γίνεται βι­ ογράφος», γράφει στον Arnold Zweig, ο οποίος του έχει προτείνει να γράψει τη βιογραφία του, «υποχρεώνεται να πει ψέματα, να αποκρύψει, να υποκριθεί, να εξωραΐσει, ακόμη και να αποσιωπήσει ό,τι δεν κατανοεί, αφού η αλήθεια στη βιο­ γραφία είναι ανέφικτη, αλλά και αν ήταν εφικτή, θα ήταν άχρηστη».3 Κοντολογίς ο Freud εμπιστευόταν ελάχιστα κάθε βιογραφικό εγχείρημα. 15

16

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

Ωστόσο, όταν ο Freud εξερευνούσε τις άγνωστες ακόμη περιοχές της ψυχής ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει τον εαυτό του ως πειραματόζωο. Το ότι πα­ ρομοιάζει τον εαυτό του με τη Σφίγγα λέει πολλά, όμως συνήθως έβλεπε τον εαυτό του ως κατακτητή, ως Οιδίποδα, τον μοναδικό ήρωα που νίκησε αυτό το μυστήριο και θανατηφόρο πλάσμα απαντώντας στην ερώτησή του. Όπως πα­ ρατήρησε παραπονεμένα περισσότερες από μία φορά, μόνο, ελάχιστοι άνθρω­ ποι αποκάλυψαν τα συναισθήματα, τις φιλοδοξίες και τις κακόβουλες επιθυμίες τους περιφρονώντας με μεγαλοπρέπεια την υπόληψή τους. Ο ίδιος κοινοποίησε μερικά από τα πιο αποκαλυπτικά όνειρά του και τα ανέλυσε διεξοδικά· κατέ­ γραψε επίσης κάποιες δυσάρεστες αναμνήσεις των πρώτων χρόνων του. Όμως συγκρότησε τον χείμαρρο των προσωπικών αποκαλύψεων όταν αισθάνθηκε ότι ο χείμαρρος αυτός απειλούσε να συμπαρασύρει τα καλά κρυμμένα μυστικά του. «Όποιος βιάζεται να ψέξει αυτή την αυτοσυγκράτηση», γράφει εύλογα όταν κλείνει απότομα εν μέσω αποκαλύψεων την ερμηνεία του περίφημου ονείρου του για την ένεση της Irma, «ας προσπαθήσει ο ίδιος να είναι ειλικρινέστερος από μένα».4 Ως ατρόμητος ερευνητής παρέδωσε το μεγαλύτερο μέρος από τα εσώψυχά του στα μάτια της δημοσιότητας· ως καλός αστός έθετε πάνω απ’ όλα την ιδιωτική του σφαίρα. Ο Freud έκανε κάποιους ερεθιστικούς αυτοβιογραφικούς υπαινιγμούς που οι μελετητές της ζωής του χρησιμοποίησαν με κατανοητό αλλά άκριτο ενθουσιασμό. Το 1900, σε επιστολή προς τον φίλο του Fliefi, γράφει για τον εαυτό του: «Δεν εί­ μαι διόλου άνθρωπος της επιστήμης, ούτε παρατηρητής ούτε πειραματιστής ούτε στοχαστής. Ως ιδιοσυγκρασία δεν είμαι παρά μόνο ένας conquistador -ένας τυ­ χοδιώκτης, αν θέλεις να το μεταφράσεις-, έχω την περιέργεια, την τόλμη και την επιμονή του».5 Η δήλωση, όπως και άλλες αυτού του είδους, κατάφερε να μπερ­ δέψει όσους θέλησαν να την κατανοήσουν. Δεν έχει νόημα να αλλοιώσουμε το πνεύμα με το να αγκιστρωνόμαστε στο γράμμα. Άλλο είναι να χειριζόμαστε με σεβασμό τις αυτοεκτιμήσεις του Freud -αυτό οφείλει να το κάνει κάθε υπεύθυνος βιογράφος- και άλλο να θεωρούμε ευαγγέλιο κάθε δήλωσή του. Όπως θα φανεί στις επόμενες σελίδες, ο Freud δεν ήταν ο καλύτερος κριτής του εαυτού του. ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΜΕ ΤΟ ΟΠΟΙΟ υιοθετήθηκαν οι ιδέες του F reu d και ο συχνά άκρως υ ­ ποκειμενικός τρόπος των αποκαλύψεων και αυτοεκτιμήσεών του κάνουν να φαί­ νεται φυσικό ότι κάθε διάσταση της ζωής του προκαλεί αντιφατικές ερμηνείες. Παρά τις δεκαετίες έρευνας και τις δεκάδες μελετών, ο F reu d παραμένει αινιγ­ ματικός και άκρως αμφιλεγόμενος. Ως δημιουργός είναι η διάνοια, ο ιδρυτής, ο δάσκαλος, ο γίγαντας της σύγχρονης σκέψης και όχι λιγότερο εμφατικά ο αυτοκράτορας, ο λογοκλόπος, ο παραμυθάς ή ο μέγας τσαρλατάνος. Σε κάθε θαυ­ μαστή που τον θεωρεί Κολόμβο αντιστοιχεί και ένας υβριστής που τον θεωρεί C aglio stro . Η ζωή του προσφέρει ανεξάντλητο υλικό για υποθέσεις, σπέκουλες και μυθοπλασίες. Ένας αμερικανός φονταμενταλιστής πάστορας τον συκοφά­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

ντησε σε ένα φανατικά αντικαθολικό φυλλάδιο ως «εβραίο που ασπάστηκε τον ρωμαιοκαθολικισμό» και «είναι πασίγνωστος ως ο μεγαλύτερος διεστραμμένος του κόσμου».6 Οι ψυχαναλυτές πάλι, που θα κοροΐδευαν τέτοιες ανοησίες, συχνά μεταχειρίστηκαν τον Freud σαν να ήταν πράγματι αρχιερέας της πίστης του και κάθε λέξη του αναντίρρητη παπική βούλα. Η γεφύρωση τέτοιων αντιφάσεων δεν φαντάζει εφικτή. Δεν θα ήταν καν επιθυμητή, αφού ασφαλώς η αλήθεια για τον Freud δεν βρίσκεται στη μέση. Οι θύελλες γύρω από τον Freud δεν θα έπρεπε να εκπλήσσουν κανένα. Αφού τελικά, όπως λέει με κάπως ειρωνική ικανοποίηση, μοίρα του ήταν «να ταρά­ ξει τον ύπνο του κόσμου».7 Το βασικό πρόβλημα της ψυχανάλυσης, γράφει κά­ ποτε στον μυθιστοριογράφο Stefan Zweig, είναι «να αγωνιστεί νηφάλια με τον δαίμονα», τον δαίμονα του παραλόγου. Αλλά, προσθέτει, αυτή ακριβώς η νη­ φαλιότητα, που υποβαθμίζει τον δαίμονα σε «απτό αντικείμενο της επιστήμης», κάνει να φαντάζουν οι ιδέες του για την ανθρώπινη φύση ακόμη πιο τρομερές, ακόμη λιγότερο αποδεκτές.8 Δεν είναι να απορεί κανείς που οι περισσότεροι άν­ θρωποι από άμυνα αρνήθηκαν οργισμένα το μήνυμα του Freud. Αποτελεί κοινό τόπο ότι όλοι μας σήμερα, συνειδητά ή ασύνειδα, χρησιμοποιούμε τον Freud στον λόγο μας. Αναφερόμαστε παρεμπιπτόντως στην απώθηση και την προβολή, στη νεύρωση, την αμφιθυμία και την αδελφική αντιπαλότητα. Κάποιος ιστορι­ κός αποκαλεί την εποχή μας εποχή του ναρκισσισμού και όλοι ισχυριζόμαστε ότι καταλαβαίνουμε τι εννοεί. Όμως αυτού του είδους οι λεκτικές επιβεβαιώσεις υπήρξαν συχνά πιο επιζήμιες από οποιαδήποτε πεισματική άρνηση. Πρόκειται λίγο πολύ για μια συνειδητή προσπάθεια να αφαιρεθεί από τη σκέψη του Freud ο δίχως αυταπάτες ρεαλισμός. Ο ίδιος ο Freud είπε περισσότερες από μία φορά ότι μπορούσε να τα βγάλει πέρα με τους εχθρούς του· η μεγάλη έγνοια του ήταν οι φίλοι. Οι διαξιφισμοί για τον χαρακτήρα του Freud υπήρξαν ίσως ακόμη πιο έντονοι απ’ ό,τι για τις θεωρίες του. Συνέβαλε βέβαια και ο ίδιος στη δημιουργία μιας α­ τμόσφαιρας γόνιμης για τις φήμες με τους αξιόλογους αλλά παραπλανητικούς αφορισμούς του και τις ανακριβείς κρίσεις για τη δουλειά του. Είναι παράδοξο. Το δημιούργημα του Freud, η ψυχανάλυση, είναι τελικά υποχρεωμένη να διερευνά δίχως έλεος· παρουσιάζεται ως νέμεση για την απόκρυψη, την υποκρισία και τις ευγενικές υπεκφυγές της αστικής κοινωνίας.. Πράγματι ο Freud υπερηφανευόταν αρκετά ότι ήταν ο καταστροφέας κάθε είδους αυταπάτης, ο πιστός υπηρέτης της επιστημονικής αλήθειας. «Η αλήθεια», γράφει στον Sandor Ferenczi το 1910, «είναι για μένα ο απόλυτος στόχος της επιστήμης».9 Δύο δεκαετίες αργότερα το επαναλαμβάνει στον Albert Einstein: «Το να λέω πάντα, όσο είναι δυνατόν, την αλήθεια δεν το θεωρώ πια επίτευγμα - έχει γίνει επάγγελμά μου».10 ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΑ για τον Freud. Διάβασα το μεγαλύτερο μέρος της

εκτενούς αλληλογραφίας που διατηρούσε. Κάτω από τον τυπικό και τον πρόσω-

18

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

πικό μανδύα της αποκαλύπτονται πολλές σημαντικές αλήθειες για εκείνον. Μας άφησε ένα ογκώδες έργο όπου υπάρχουν κάποιες βιογραφικές αναφορές άλλοτε πρόδηλες και άλλοτε συγκαλυμμένες. Τα γράμματα και οι δημοσιεύσεις του πε­ ριέχουν αποσπάσματα που οφείλουν να υπάρχουν σε όλες τις βιογραφίες του Freud, συμπεριλαμβανομένης και της παρούσας. Προσπάθησα να είμαι περισσό­ τερο ακριβής παρά να εντυπωσιάσω. Ωστόσο, παρότι ο Freud μελετήθηκε σε βά­ θος και άφησε τόσα ίχνη για διεξαγωγή συμπερασμάτων, υπάρχουν στη ζωή του μεγάλες αχαρτογράφητες περιοχές που απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση. Ο πατέ­ ρας του Freud είχε νυμφευθεί δύο ή τρεις φορές; Διατηρούσε ο Freud σχέση με την κουνιάδα του, Minna Bernays, ή πρόκειται για προϊόν φαντασίας των τότε εχθρών του ή ενός ευφάνταστου βιογράφου-ντετέκτιβ; Γιατί ο Freud θεώρησε σκόπιμο να ψυχαναλύσει την κόρη του Anna ενώ στα κείμενά του περί τεχνικής αντιτίθεται σθεναρά στο να έχει ο αναλυτής οικεία σχέση με τον αναλυόμενο; Ήταν ο Freud ένας λογοκλόπος που δικαιολογούσε τα δίχως άδεια δάνειά του λέγοντας ότι έχει κακή μνήμη ή αυτές οι κατηγορίες αποτελούν ειλικρινείς πα­ ρεξηγήσεις της μεθόδου του ή ίσως κακόβουλες συκοφαντήσεις ενός ευσυνείδη­ του επιστήμονα; Ήταν ο Freud κοκαϊνομανής και δημιούργησε τις ψυχαναλυτι­ κές θεωρίες του υπό την επήρεια ουσιών ή η χρήση που έκανε ήταν μέτρια και τελικά αβλαβής; Υπάρχουν και άλλα ερωτήματα. Ήταν ο Freud ο θετικιστής επιστήμονας που διατεινόταν ο ίδιος ή οφείλε πάρα πολλά στις θολές σπέκουλες των ρομαντικών ή στον εβραϊκό μυστικισμό; Ήταν όντως τόσο απομονωμένος από το ιατρικό κατεστημένο της εποχής όσο του άρεσε να παραπονείται; Η τόσο συχνά δηλω­ μένη απέχθειά του για τη Βιέννη ήταν μήπως μια επιτηδευμένη στάση που τον καθιστούσε πραγματικά βιεννέζο ή ήταν πραγματική; Αληθεύει ότι η ακαδημα­ ϊκή προαγωγή του καθυστέρησε επειδή ήταν εβραίος ή πρόκειται για μύθευμα κάποιων υπερευαίσθητων που μυρίζονται παντού αντισημιτισμό; Ήταν η παραί­ τησή του από τη θεωρία της αποπλάνησης το 1897 ένα παράδειγμα αξιοσημεί­ ωτου επιστημονικού θάρρους, μια πράξη σεβασμού προς το παιδί ή μια δειλή οπισθοχώρηση επειδή η θεωρία αυτή τον έκανε δυσάρεστο στους συναδέλφους; Μέχρι ποιου σημείου έφταναν τα «ομοφυλόφιλα», όπως τα αποκαλούσε, συναισθήματά του για τον φίλο του στη δεκαετία 1890 Wilhelm FlieB; Ήταν ένας αυ­ τόκλητος αρχηγός μιας αυστηρά οργανωμένης, υποταγμένης φατρίας μαθητών, ένας Λουδοβίκος ΙΔ' της ψυχολογίας που δήλωνε La psychanalyse, c’est moi ή ένας φιλικός, μερικές φορές αυστηρός οδηγός προς τους κρυμμένους νόμους της ψυχής που αναγνώριζε δημόσια τη συμβολή συναδέλφων και προπομπών του; Ήταν αρκετά ματαιόδοξος ώστε σε μια ομαδική φωτογράφιση να πατήσει πάνω σε κασόνι ώστε να μην τον ξεπερνούν οι ψηλότεροι ή μήπως δούλεψε και εδώ η φαντασία κάποιου βιογράφου που αναζητούσε υλικό για να τον αμαυρώσει; Αυτοί οι βιογραφικοί διαξιφισμοί, όσο συναρπαστικοί και αν είναι, έχουν κάτι περισσότερο από βιογραφικό ενδιαφέρον. Αγγίζουν το μεγάλο ερώτημα που θέ­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

τει το έργο του: είναι η ψυχανάλυση επιστήμη, τέχνη ή απάτη; Αγγίζουν αυτό το ερώτημα επειδή ο Freud,, σε αντίθεση με άλλες μεγάλες μορφές του δυτικού πολιτισμού, μοιάζει υποχρεωμένος να είναι τέλειος. Κανένας από όσους είναι ε­ ξοικειωμένοι με την ψυχοπαθολογία του Luther ή του Gandi, του Newton ή του Darwin, του Beethoven ή του Schumann, του Keats ή του Kafka δεν θα τολ­ μούσε να ισχυριστεί ότι οι νευρώσεις τους ήταν επιβλαβείς για τα δημιουργήματά τους ή ότι επηρέασαν το μεγαλείο τους. Σε οξεία αντίθεση, τα πραγματικά ή υποθετικά λάθη του Freud απαριθμούνται ως απόδειξη για τη χρεοκοπία του δημιουργήματος του. Έχει γίνει πάγια τακτική να επιτίθενται στην ψυχανάλυση κάνοντας επιθέσεις εναντίον του ιδρυτή της, λες και αμαυρώνοντας τον χαρα­ κτήρα του θα κατέστρεφαν μαζί και το έργο του. Βέβαια, μια ειδικότητα που εί­ ναι τόσο πρόδηλα αυτοβιογραφική όπως η φροϋδική ψυχολογία του βάθους και τόσο υποκειμενική στα υλικά της φέρει αναγκαστικά ίχνη του πνεύματος του δημιουργού της. Ωστόσο η ισχύς των ψυχαναλυτικών θεωρημάτων δεν εξαρτάται ασφαλώς από το τι ανακαλύπτουμε για τον δημιουργό της. Θα μπορούσαμε εύκολα να φανταστούμε έναν Freud, που υπήρξε άψογος αλλά προσπάθησε να επιβάλει μια εντελώς λαθεμένη ψυχολογία, ή ένα Freud με μεγάλα ελαττώματα, ή και πάθη, που υπήρξε ο σημαντικότερος ψυχολόγος της ιστορίας. Δεν υπάρχει ασφαλώς κανένας λόγος που θα απέκλειε τον Freud από μια ψυχαναλυτική εξέταση ή θα εμπόδιζε να χρησιμοποιηθούν τα κείμενα και οι α­ ναμνήσεις του, σωστές ή παραποιημένες, ως πηγή βιογραφικών πληροφοριών. Αντιθέτως φαντάζει δίκαιο: ο Freud επιδίωκε μια γενική ψυχολογία, που θα εξη­ γούσε την ψυχική ζωή όχι μόνο μιας ομάδας νευρωτικών συγχρόνων του, αλλά όλων των ανθρώπων - χωρίς να εξαιρείται ούτε ο ίδιος. Και πράγματι μας έδειξε τον δρόμο. «Δεν θα έπρεπε να είναι αδιάφορο και δίχως σημασία», γράφει σε μια μελέτη του για τον Goethe, «ποια λεπτομέρεια της παιδικής ζωής διασώζε­ ται από τη γενική λήθη των παιδικών χρόνων».11 Η συμπεριφορά του ενηλίκου απαιτεί ανάλογη προσοχή. «Όποιος έχει μάτια να δει και αφτιά να ακούσει», γράφει σε ένα γνωστό απόσπασμα, «πείθεται ότι οι θνητοί δεν μπορούν να κρύ­ ψουν κανένα μυστικό. Όταν σιωπούν τα χείλη, φλυαρούν τα ακροδάχτυλα· από όλους τους πόρους πηγάζει η προδοσία».12 Ο Freud κάνει αυτό τον συλλογισμό στο ιστορικό ασθένειας της «Dora», αλλά ισχύει για τον ίδιο όπως και για κάθε αναλυόμενο. Στη μακριά και απαράμιλλη σταδιοδρομία του ως αρχαιολόγου της ψυχής ο Freud ανέπτυξε μια σειρά από θεωρίες, εμπειρικές έρευνες και θεραπευ­ τικές τεχνικές που στα χέρια ενός ευσυνείδητου βιογράφου μπορούν να αποκαλύψουν τις επιθυμίες, τους φόβους και τις συγκρούσεις του και αποτελούν ένα σημαντικό ρεπερτόριο ασύνειδων κινήτρων που διαμόρφωσαν τη ζωή του. Γι’ αυτό δεν δίστασα να χρησιμοποιήσω τις ανακαλύψεις του και όσο γινόταν τις μεθόδους του για να διερευνήσω την προσωπική ζωή του. Όμως δεν επέτρεψα σε αυτές να μονοπωλήσουν την προσοχή μου. Ως ιστορικός είδα τον Freud και το έργο του μέσα από τα πλαίσιά τους: μέσα από το επάγγελμα του ψυχιάτρου που

20

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

εκείνος ανέτρεψε επιφέροντας επανάσταση, μέσα από τον αυστριακό πολιτισμό όπου εκείνος έζησε ως άπιστος εβραΐος και ασυμβίβαστος γιατρός, μέσα από την ευρωπαϊκή κοινωνία που στα χρόνια του βίωσε τα τρομερά τραύματα του πολέ­ μου και του ολοκληρωτισμού και γενικότερα μέσα από τον δυτικό πολιτισμό, τον οποίο ο Freud ανάγκασε να αλλάξει για πάντα και απαραγνώριστα την αντίληψη που είχε για τον εαυτό του. Έγραψα αυτό το βιβλίο όχι για να κολακέψω ή για να καταδικάσω, αλλά για να κατανοήσω. Στο κείμενό μου δεν μάχομαι κανέναν. Παίρνω θέση σε αμφιλε­ γόμενα ζητήματα, που διχάζουν ακόμη τους σχολιαστές του Freud και της ψυ­ χανάλυσης, χωρίς όμως να καταγράφω την πορεία προς αυτά τα συμπεράσματα. Για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τις έριδες, που κάνουν τόσο συναρ­ παστική τη διερεύνηση της ζωής του Freud, παραθέτω στο τέλος του βιβλίου ε­ κτενή και κριτική βιβλιογραφία. Θα βοηθήσει τους αναγνώστες να κατανοήσουν τους λόγους για τις θέσεις μου και να βρουν υλικό που παρουσιάζει τις αντιμαχόμενες απόψεις. Ένας ερμηνευτής του Freud με τον οποίο δεν συμφωνώ είναι ο ίδιος ο Freud. Μπορεί κατά γράμμα να είχε δίκιο, αλλά βασικά όταν έλεγε ότι η ζωή του «κύ­ λησε εξωτερικά ήσυχα και χωρίς περιεχόμενο και μπορεί να διεκπεραιωθεί με λίγα στοιχεία», παραπλανεί.13 Αν δούμε τη ζωή του Freud επιφανειακά, μοιάζει ασφαλώς με τη ζωή αρκετών μορφωμένων, έξυπνων και δραστήριων γιατρών του 19ου αιώνα: γεννήθηκε, σπούδασε, ταξίδεψε, νυμφεύτηκε, εργάστηκε, δί­ δαξε, εξέδωσε βιβλία, εξέφρασε επιστημονικές αμφισβητήσεις, γέρασε, πέθανε. Αλλά το εσωτερικό του δράμα είναι αρκετά συναρπαστικό ώστε να προκαλέσει το αμέριστο ενδιαφέρον κάθε βιογράφου. Στο περίφημο γράμμα του στον FlieB που παρέθεσα, ο Freud αποκαλεί τον εαυτό του conquistador. Αυτό το βιβλίο εί­ ναι η ιστορία των κατακτήσεών του. Θα αποδειχτεί ότι η πιο δραματική, αν και ατελής, ήταν η νίκη επί του εαυτού του. Peter Gay

ΘΕΜΕΛΙΑ 1856-1905

1

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

Σ

ΤΙΣ 4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1899 ο εκδοτικός οίκος Franz Deuticke, Λειψία και Βιέννη,

εκδίδει έναν εκτενή τόμο του Sigmund Freud, την Ερμηνεία των ονείρων. Ωστόσο η χρονολογία στη σελίδα τίτλου είναι 1900. Μπορεί αυτή η αντίφαση να αντικατοπτρίζει αρχικά μια συνήθη εκδοτική πρακτική, όμως εκ των υστέρων συμβολίζει καίρια την πνευματική κληρονομιά του Freud και τελικά την επιρροή του. Το «βιβλίο των ονείρων», όπως αρεσκόταν να το αποκαλεί ο Freud, είναι προϊόν ενός πνεύματος που διαμορφώθηκε στον 19ο αιώνα, αλλά έγινε ανεκτί­ μητο, συκοφαντημένο και, αναπόφευκτο κτήμα του 20ού. Ήδη ο τίτλος του βι­ βλίου ήταν αρκετά προκλητικός. Θύμιζε τις φτηνές μπροσούρες για εύπιστους και δεισιδαίμονες όπου τα όνειρα παρουσιάζονται ως προάγγελοι επικείμενων κακών ή ευτυχίας. Ο ίδιος ο Freud έλεγε ότι «παρά την ένσταση της αυστηρής ε­ πιστήμης τόλμησα να πάρω το μέρος των παλαιοτέρων και της δεισιδαιμονίας».1 Για κάποιο χρονικό διάστημα Η ερμηνεία των ονείρων κέντρισε ελάχιστα το γενικό ενδιαφέρον· στα πρώτα έξι χρόνια πουλήθηκαν μόνο 351 αντίτυπα και μόλις το 1909 χρειάστηκε να γίνει ανατύπωση. Αν, όπως πίστευε ο Freud, ήταν όντως της μοίρας του να ενοχλεί τον ύπνο της ανθρωπότητας, αυτό θα σονέβαινε αρκετά χρόνια αργότερα. Θα ήταν απογοητευτικό αν συγκρίναμε τη χλιαρή και βαριεστημένη υποδοχή με εκείνη ενός άλλου επαναστατικού κλασικού έργου που διαμόρφωσε τον σύγχρονο πολιτισμό, την Εξέλιξη των ειδών του Charles Darwin. Εκδόθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1859, σαράντα χρόνια πριν από το βιβλίο των ονείρων, και τα 1.250 αντίτυπα της πρώτης έκδοσης εξαντλήθηκαν το ίδιο βράδυ. Ακολούθησαν αλλεπάλληλες νέες, αναθεωρημένες εκδόσεις. Το βιβλίο του Darwin ήταν ανατρεπτικό, αλλά βρισκόταν στο επίκεντρο μιας μεγάλης διαμάχης για τη φύση του ζώου άνθρωπος και όλοι το περίμεναν με ανυπομονησία. Αντιθέτως το βιβλίο του Freud, που δεν αποδείχτηκε λιγότερο ανατρεπτικό, φά­ νηκε αρχικά απλώς εσωτερικό και εκκεντρικό, κατάλληλο για κάποιους λίγους ειδικούς. Οι ελπίδες του Freud για γρήγορη και εκτενή αποδοχή αποδείχτηκαν μη ρεαλιστικές. Οι κόποι του Freud ήταν μακρόχρονοι· σχεδόν όσες και οι δεκαετίες βουβής 23

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

24

προετοιμασίας του Darwin. Το ενδιαφέρον του για τα όνειρα ανάγεται στο 1882, το 1894 αρχίζει η ανάλυσή τους. Μπορεί Η ερμηνεία των ονείρων να άργησε να επιβληθεί, ωστόσο αποτελεί το κύριο έργο της ζωής του Freud. Το 1910 παρα­ τηρεί ότι θεωρεί αυτό το βιβλίο ως τη «σημαντικότερη εργασία» του. Και προ­ σθέτει ότι «αν τύχει αναγνώρισης, τότε η κανονική ψυχολογία θα τεθεί σε νέες βάσεις».2 Το 1931, στον πρόλογο της τρίτης αγγλικής έκδοσης, ο Freud αποδίδει στο βιβλίο τα εύσημα. «Ακόμη και σήμερα κρίνω ότι περιέχει τις πολυτιμότερες από όλες τις ανακαλύψεις που είχα την τύχη να κάνω. Μια τέτοια κατανόηση σου δίδεται μία μόνο φορά στη ζωή».3 Η υπερηφάνεια του Freud δεν ήταν άτοπη. Παρά το αναπόφευκτο λάθος ξε­ κίνημα και τις όχι λιγότερο αναπόφευκτες παρακάμψεις των πρώτων ερευνών του, όλες οι ανακαλύψεις του στις δεκαετίες 1880 και 1890 διοχετεύθηκαν στην Ερμηνεία των ονείρων. Επιπλέον, πολλά που ανακάλυψε αργότερα, όχι μόνο σε σχέση με τα όνειρα, υπάρχουν ήδη υπαινικτικά στις σελίδες αυτού του βιβλίου, που με το πλούσιο, ασυνήθιστα επεξηγηματικό αυτοβιογραφικό υλικό του απο­ τελεί μια ασύγκριτα αυθεντική πηγή για τους βιογράφους του Freud. Συνοψίζει όλη τη γνώση του - ή και το είναι του- και φθάνει μέχρι τον λαβύρινθο της πολύ­ πλοκης παιδικής ηλικίας του.

Υλικό για αναμνήσας Ο SIGMUND FREUD, ο μεγάλος λύτης των ανθρώπινων αινιγμάτων, μεγάλωσε μέσα σε τόσα προβλήματα και τόση σύγχυση ώστε θα προκαλούσε το ενδιαφέ­ ρον ενός ψυχαναλυτή. Γεννήθηκε στις 6 Μάΐου 1856 στο Φράιμπεργκ, μια μικρή πόλη του Μέρεν και ήταν γιος του Jacob Freud, ενός μάλλον άπορου εμπόρου μαλλιού, και της συζύγου του Amalia.4 Τα ονόματα «Sigismund Schlomo» που του έδωσε ο πατέρας και είναι καταγραμμένα στην οικογενειακή Βίβλο δεν επέζησαν των παιδικών χρόνων. To Schlomo, όνομα του παππού από τη μεριά του πατέρα, δεν το χρησιμοποίησε ποτέ- το Sigmund5 το δοκίμασε στις τελευταίες τάξεις του σχολείου και το υιοθέτησε το 1873, όταν άρχισε να σπουδάζει στο πα­ νεπιστήμιο της Βιέννης* Στη Βίβλο των Freud σημειώνεται επίσης ότι μία εβδομάδα μετά τη γέννησή του6 ο Sigismund «εισήλθε στην εβραϊκή διαθήκη», δηλαδή υπέστη περιτομή. Μόνο αυτά είναι αναμφισβήτητα· οι περισσότερες υπόλοιπες πληροφορίες είναι * Ωστόσο αμφιταλαντευόταν: το 1872, όταν ακόμη ήταν μαθητής, υπογράφει μια επιστολή ως Sigmund, αλλά τρία χρόνια αργότερα, φοιτητής ιατρικής πια, γράφει στο δικό του αντίτυπο του βιβλίου του Darwin Η καταγωγή των ειδών «Sigismund Freud, φοιτ. ιατρ. 1875». Μη έχοντας εκφράσει ποτέ τους λόγους για τη συντόμευση του ονόματος του, όλες οι ερμηνείες είναι καθαρά υποθετικές.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

25

πολύ λιγότερο ασφαλείς. Ο Freud πίστευε ότι ήξερε πως η οικογένεια του πατέρα του «ζούσε επί μακρόν στην περιοχή του Ρήνου (Κολονία), διέφυγε προς Ανατολάς εξαιτίας κάποιας δίωξης εβραίων τον 14ο ή 15ο αιώνα και στη διάρκεια του 19ου πήρε τον δρόμο της επιστροφής και μετανάστευσε από τη Λιθουανία στη γερμανική Αυστρία μέσω Γαλικίας».7 Ο Freud βασίζεται σε μια προφορική οικογενειακή πληροφορία: μια μέρα ο γραμματέας της εβραϊκής κοινότητας στην Κολονία συνάντησε τυχαία τον πατέρα του και του εξήγησε την καταγωγή της οικογένειας Freud μέχρι τις ρίζες της στον 14ο αιώνα στην Κολονία.8 Η από­ δειξη για την καταγωγή του Freud φαίνεται αξιόπιστη, αλλά δεν βασίζεται σε ακλόνητα στοιχεία. Για την πορεία της συναισθηματικής εξέλιξης του Freud αυτή η ιστορική πληροφορία δεν υπήρξε τόσο καθοριστική όσο το αποπροσανατολιστικό πλέγμα των οικογενειακών σχέσεων που ο ίδιος αντιμετώπιζε με μεγάλη δυσκολία. Οι πολύπλοκες οικογενειακές σχέσεις δεν ήταν τότε κάτι σπάνιο, αφού στον 19ο αι. οι πρόωροι θάνατοι λόγω ασθενείας ή τοκετού ήταν συχνοί και οι χήρες και οι χήροι συχνά ξαναπαντρεύονταν σύντομα. Όμως τα αινίγματα που έπρεπε να λύ­ σει ο Freud ήταν πιο πολύπλοκα από τα συνηθισμένα. Όταν ο Jacob Freud νυμ­ φεύτηκε το 1855 την Amalia Nathansohn, την τρίτη σύζυγό του, ήταν σαράντα ετών - είκοσι χρόνια μεγαλύτερος από τη νύφη. Οι δύο γιοι από τον πρώτο γάμο του - ο πρωτότοκος Emanuel, νυμφευμένος με παιδιά, και ο ανύμφευτος Philipp— έμεναν κοντά. Ο Emanuel ήταν μεγαλύτερος από τη νεαρή και όμορφη μητριά του, που ο πατέρας είχε φέρει από τη Βιέννη, ενώ ο Philipp ήταν μόνο ένα χρόνο νεότερος της. Δεν ήταν μικρότερη η σύγχυση που προκαλούσε στον Sigismund Freud το γεγονός ότι ο John, ένας από τους γιους του Emanuel, δηλαδή ο ανιψιός του, ήταν ένα χρόνο μεγαλύτερος και ο πρώτος του σύντροφος στο παιχνίδι. Ο Freud θυμάται αυτόν τον ανιψιό ως αχώριστο φίλο και «σύντροφο στις α­ ταξίες».9 Μία από αυτές (που εκ των υστέρων της αποδόθηκε μια συναισθημα­ τική ερωτική ένταση που πιθανώς δεν είχε) διαδραματίστηκε όταν ο Freud ήταν περίπου τριών ετών: σε ένα λιβάδι όπου μάζευαν λουλούδια, ο Sigismund και ο John όρμησαν στην Pauline, την αδελφή του John, και της άρπαξαν το μπουκέτο. Κατά καιρούς τα δύο αγόρια, που η έχθρα τους ήταν εξίσου έντονη με τη φιλία τους, εκδήλωναν αμοιβαία επιθετικότητα. Ένα τέτοιο επεισόδιο, που έγινε θρυ­ λικό για την οικογένεια, διαδραματίστηκε προτού ο Freud κλείσει τα δύο του χρόνια. Ο πατέρας ρώτησε τον Freud γιατί χτύπησε τον John και ο Freud, που σκεφτόταν καθαρά αν και δεν μιλούσε ακόμη καθαρά, υπερασπίστηκε επιδέξια τον εαυτό του: «Τον (χ)τύπησα επειδή με {χ}τύπησε».'° Αυτό που περιέπλεκε ακόμη περισσότερο τις οικογενειακές σχέσεις ήταν το ότι ο Freud έβρισκε πως ενώ η νεαρή μητέρα του ταίριαζε πολύ περισσότερο στον ετεροθαλή αδελφό του παρά στον πατέρα του, η Amalia μοιραζόταν το κρεβάτι με τον πατέρα του. Αυτό το πρόβλημα φάνηκε έντονα το 1858, πριν ο Freud κλείσει τα δυόμισι, όταν γεννήθηκε η αδελφή του η Anna. Όταν ο Freud

26

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

θυμάται αυτά τα χρόνια λέει ότι είχε συνειδητοποιήσει πως η αδελφούλα του είχε βγει από το σώμα της μητέρας του. Αυτό που δυσκολευόταν να καταλάβει ήταν πώς ο Philipp, ο ετεροθαλής αδελφός του, είχε αντικαταστήσει με κάποιο τρόπο τον πατέρα του στη συμπάθεια της μητέρας. Μήπως ο Philipp είχε δώ­ σει στη μητέρα του αυτή τη μισητή, νέα μικρή αντίπαλο;11 Όλα αυτά του προκαλούσαν μεγάλη σύγχυση και κατά κάποιο τρόπο ήταν απαραίτητο να μάθει πόσο επικίνδυνα ήταν. Τέτοιου είδους παιδικά προβλήματα σχημάτισαν κατάλοιπα που ο Freud α­ πωθούσε χρόνια και τον απασχόλησαν μόνο μέσα από τα όνειρα και την κοπια­ στική αυτοανάλυση στο τέλος της δεκαετίας 1890. Το μυαλό του ήταν γεμάτο με τέτοια ζητήματα - η νεαρή μητέρα του με μια αντίπαλο στην κοιλιά, ο ετε­ ροθαλής αδελφός κατά μυστήριο τρόπο σύντροφος της μητέρας, ο ανιψιός του μεγαλύτερος από τον ίδιο, ο καλύτερος φίλος του ταυτόχρονα και ο μεγαλύτερος εχθρός του, ο καλοσυνάτος πατέρας τόσο ηλικιωμένος ώστε θα μπορούσε να εί­ ναι παππούς του. Τέτοια οικεία βιώματα θα πρόσφεραν το υλικό για τις ψυχανα­ λυτικές θεωρίες του. Όταν τα χρειάστηκε, η μνήμη του τα ανακάλεσε. Κάποιες ειδικές οικογενειακές πραγματικότητες ο Freud δεν χρειάστηκε να τις απωθήσει. «Οι γονείς μου ήταν εβραίοι», παρατηρεί λακωνικά το 1925 στην «Αυτοβιογραφία» του. Με εμφανή περιφρόνηση για τους ομοθρήσκους του που καταφεύγουν στη βάπτιση για να σωθούν από τον αντισημιτισμό προσθέ­ τει: «Ακόμη και εγώ έμεινα εβραίος».12 Μιλά για εβραϊσμό χωρίς θρησκεία. Ο Jacob Freud είχε χειραφετηθεί από τις χασιδικές πρακτικές των προγόνων του. Είχε νυμφευτεί την Amalia Nathansohn όχι με το παραδοσιακό εβραϊκό τελε­ τουργικό, αλλά με αυτό του μεταρρυθμιστικού κινήματος της εποχής, είχε εγκα­ ταλείψει βαθμηδόν όλα τα θρησκευτικά έθιμα, γιόρταζε το Πουρίμ και το Πέσαχ ως οικογενειακές γιορτές. «Ο πατέρας μου», θυμάται ο Freud το 1930, «με μεγάλωσε αφήνσντάς με σε πλήρη άγνοια για όλα τα θέματα του εβραϊσμού».13 Όμως ο Jacob Freud, παρότι επιδίωκε να αφομοιωθεί, δεν ντρεπόταν που ήταν εβραίος και δεν προσπάθησε ποτέ να το αρνηθεί. Στο σπίτι, συνέχισε να διαβά­ ζει προς τέρψη του τη Βίβλο στα εβραϊκά και «μιλούσε την ιερή γλώσσα», όπως πίστευε ο Freud, «όπως τα γερμανικά ή ακόμη καλύτερα».14Έτσι ο Jacob Freud δημιούργησε μια ατμόσφαιρα όπου ο νεαρός Freud ένιωθε διαρκή θαυμασμό για τη «βιβλική ιστορία», δηλαδή την Παλαιά Διαθήκη, πριν ακόμη «κατακτήσει την τέχνη της ανάγνωσης».15 Όμως το αγόρι δεν περιβαλλόταν μόνο από εβραίους και αυτό επέφερε πρό­ σθετες επιπλοκές. Η παραμάνα, που τον φρόντιζε μέχρι να γίνει δυόμισι περίπου ετών, ήταν πιστή καθολική. Η μητέρα του Freud τη θυμάται ως μια ηλικιωμένη, άσχημη και πολύ συνετή γυναίκα. Τροφοδοτούσε τον προστατευόμενό της με ευλαβικές ιστορίες και τον κουβαλούσε μαζί της στην εκκλησία. «Όταν επέ­ στρεφες στο σπίτι», του διηγήθηκε αργότερα η μητέρα του, «κήρυττες και έλεγες πώς κάνει ο καλός Θεός».16 Αυτή η παραμάνα έκανε και άλλα, το τι ακριβώς πα­

ΔΙΨΑ Π Α ΓΝΩΣΗ

27

ραμένει ασαφές. Ο Freud υπαινίσσεται συγκαλυμμένα ότι ήταν «η δασκάλα του στα ερωτικά πράγματα».17Ήταν σκληρή και πολύ αυστηρή με το μικρό, πρώιμα ώριμο αγόρι, ωστόσο ο Freud πίστευε ότι την αγαπούσε. Ήταν μια αγάπη με απότομο τέλος: ενώ η μητέρα του συνερχόταν από τη γέννα της Anna, ο Philipp, ο ετεροθαλής αδελφός του, κατηγόρησε την παρα­ μάνα για κλοπή και τη συνέλαβαν. Αυτό κόστισε πολύ στον Freud. Η εξαφάνισή της, που συνέπεσε με την απουσία της μητέρας, προκάλεσε μια ασαφώς δυσά­ ρεστη ανάμνηση, που ο Freud θα αποσαφήνιζε και θα ερμήνευε πολλά χρόνια αργότερα. Θυμάται ότι έψαχνε απελπισμένα τη μητέρα του και «ούρλιαζε» α­ σταμάτητα. Τότε ο Philipp άνοιξε μια ντουλάπα -ένα «κουτί» όπως τη λένε στην Αυστρία- για να του δείξει ότι δεν την είχαν κλείσει εκεί μέσα. Αυτό δεν καθη­ σύχασε τον Freud· ηρέμησε μόνο όταν η μητέρα πρόβαλε στην πόρτα «λεπτή και όμορφη». Γιατί όταν ο Sigismund ζητούσε τη μητέρα, ο Philipp του έδειξε ένα άδειο κουτί; Το 1879, στο αποκορύφωμα της αυτοανάλυσης ο Freud βρήκε την απάντηση: όταν είχε ρωτήσει τον Philipp πού ήταν η παραμάνα του, εκείνος του απάντησε ότι «την έκλεισαν στο κουτί», κάνοντας έναν αστείο υπαινιγμό για τη φυλάκισή της.18 Προφανώς ο Freud φοβόταν ότι και τη μητέρα του την είχαν «κλείσει στο κουτί». Η παιδιάστικη αντιπαλότητα προς ένα μεγαλύτερο αδελφό, για τον οποίο υπέθετε ότι είχε κάνει παιδί στη μητέρα του, η εξίσου παιδιάστικη σεξουαλική περιέργεια για τα παιδιά που βγαίνουν από τα σώματα και η θλίψη της απώλειας της παραμάνας συντάραζαν το αγόρι που ήταν πολύ μικρό για να καταλάβει τους συσχετισμούς, αλλά όχι τόσο μικρό για να μην υποφέρει. Αυτή η καθολική παραμάνα, όσο γριά και άσχημη και αν ήταν, σήμαινε για τον Freud πολλά, σχεδόν τόσο πολλά όσο και η ωραία μητέρα του. Όπως κάποιες μορφές που θα απασχολούσαν αργότερα τη φαντασία του - ο Λεονάρντο, ο Μωυσής και πολύ περισσότερο ο Οιδίποδας- έτσι και ο μικρός Freud είχε τη χαρά να τον φροντίζουν με αγάπη δύο μητέρες.19 Αν και φτωχοί, ο Jacob και η Amalia Freud μεγάλωσαν τον Sigismund με κάθε φροντίδα. Όταν γεννήθηκε ο Freud, το 1856, έμεναν σε ενοικιαζόμενο δω­ μάτιο ενός ταπεινού σπιτιού. Στη μικρή πόλη τους, στο Φράιμπεργκ, το ψηλό καμπαναριό της καθολικής εκκλησίας με τα περίφημα καμπανίσματά του δέ­ σποζε πάνω από μερικά μεγάλα σπίτια και πολλά ταπεινά κτίσματα. Εκτός από την εκκλησία, τα μόνα αξιοθέατα ήταν η όμορφη πλατεία της αγοράς και το ελ­ κυστικό περιβάλλον με τα εύφορα χωράφια, τα πυκνά δάση και τους ήπιους λό­ φους. Στο βάθος υψώνονταν τα Καρπάθια. Το 1860 το Φράιμπεργκ είχε πάνω από 4.500 κατοίκους, από τους οποίους περίπου οι 130 ήταν εβραίοι. Οι Freud έμεναν στη Σλόσερ-γκάσε 117, σε ένα απλό μονώροφο σπίτι, πάνω από τον ιδι­ οκτήτη του, κάποιο σιδηρουργό ονόματι Zajik. Εκεί, πάνω από το σιδηρουργείο, γεννήθηκε ο Freud.20 ΟΙ FREUD ΔΕΝ ΠΑΡΕΜΕΙΝΑΝ πολλά ακόμη χρόνια στο Φράιμπεργκ. Το 1859

28

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μετακόμισαν αρχικά στη Λειψία και ένα χρόνο αργότερα στη Βιέννη. Ο Freud φαίνεται να υποφέρει όταν θυμάται τη φτώχια της οικογένειάς του. Σε ένα κα­ λυμμένα αυτοβιογραφικό κεφάλαιο που παρενέβαλε σε μια πραγματεία του 1899, περιγράφει τον εαυτό του ως «παιδί άλλοτε εύπορων ανθρώπων που, όπως πιστεύω, ζούσαν με αρκετή άνεση σε εκείνη τη μικρή επαρχιακή πόλη». Η συ­ γκεκριμένη υπερβολή αποτελεί ένα μικρό παράδειγμα γι’ αυτό που ο Freud θα αποκαλούσε αργότερα «οικογενειακό μυθιστόρημα»: την ευρέως διαδεδομένη τάση να θεωρούμε τους γονείς μας πιο πλούσιους και σπουδαίους απ’ ό,τι ήταν πραγματικά ή να επινοούμε μια ευγενική καταγωγή. Ο Freud απλοποίησε τους λόγους για τους οποίους η οικογένειά του εγκατέλειψε το Φράιμπεργκ και ω­ ραιοποίησε την εκεί ζωή. Μετά από μια «καταστροφή στον βιομηχανικό κλάδο όπου απασχολούνταν ο πατέρας», γράφει, «έχασε την περιουσία του». Τελικά ο Jacob Freud δεν μπορούσε να βγάζει ούτε αυτά που κάποτε τάχα κέρδιζε. Με­ τακομίζοντας στη Βιέννη η κατάσταση βελτιώθηκε σταδιακά, όμως η ανακού­ φιση ήταν μικρή. «Έπειτα ήρθαν χρόνια δύσκολα», γράφει ο Freud αργότερα. «Πιστεύω ότι δεν πρόσφεραν κάτι για να αξίζουν να τα θυμάμαι».21 Η γονιμότητα της Amalia Freud επιδείνωσε την οικονομική ανασφάλεια. Ο Jacob και η Amalia Freud είχαν έρθει στη Βιέννη μόνο με δύο παιδιά, τον Sigismund και την Anna, ο οκτώ μηνών Julius είχε πεθάνει τον Απρίλιο 1858 στο Φράιμπεργκ. Τώρα ο Freud απέκτησε από το 1860 μέχρι το 1866 τέσσερις αδελφές - τη Rosa, τη Mitzi, την Dolfi και την Pauli, όπως τις φώναζαν στην οικογένεια- και τέλος έναν ακόμη αδελφό, τον Alexander* Τέλη 1865 - αρχές 1866 η οικογένεια δέχτηκε ένα ιδιαίτερα σκληρό πλήγμα. Ο Josef Freud, αδελ­ φός του Jacob, κατηγορήθηκε ότι διακινούσε κάλπικα ρούβλια και φυλακίστηκε. Ήταν ένα τραυματικό γεγονός για όλη την οικογένεια. Ο Freud δεν ασχολείται καθόλου με τον θείο Josef που εμφανιζόταν στα όνειρά του, όμως θυμάται στην Ερμηνεία των ονείρων ότι μετά από αυτή την ατυχία τα μαλλιά του πατέρα του είχαν ασπρίσει μέσα σε λίγες μέρες.22 Αν ο Jacob Freud γνώριζε τα καμώματα του αδελφού του, ή ακόμη χειρότερα συμμετείχε σε αυτά, στην έγνοια του θα είχε προστεθεί και ο φόβος. Οι οικονομικές δυσκολίες και η ντροπή της οικογένειας δεν ήταν οι μόνοι λόγοι για τους οποίους ο Freud δεν βρίσκει τίποτε αξιομνημόνευτο στα πρώτα χρόνια της Βιέννης. Θρηνεί ακόμη το Φράιμπεργκ, ιδίως το όμορφο τοπίο που το περιβάλλει. «Στην πόλη δεν νιώθω ποτέ ιδιαίτερα άνετα», ομολογεί το 1899· «νομίζω ότι ποτέ δεν με εγκατέλειψε η νοσταλγία για τα όμορφα δάση του γενέθλιου τόπου όπου, όπως μαρτυρεί μια ανάμνηση που διατήρησα από τότε, συ­ νήθιζα να το σκάω από τον πατέρα μου και ας είχα μόλις μάθει να περπατώ».23 Και στο ευχαριστήριο γράμμα του στον δήμαρχο του Πρίμπορ (Φράιμπεργκ) επ’ * Η αδελφή του Freud Anna αναφέρει ότι το όνομα Alexander προτάθηκε στο οικογενειακό συμβούλιο από τον εξάχρονο Freud σε ανάμνηση της μεγαλοψυχίας και της γενναιότητας του στρατάρχη Αλεξάνδρου (βλ. Jones, I, σ. 18).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

29

ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της αναμνηστικής πλάκας στο σπίτι όπου γεν­ νήθηκε ο Freud, ο εβδομηνταπεντάχρονος πια Freud αναφέρεται εν συντομία στις αλλαγές της ζωής του και τονίζει τη σημασία του απώτερου παρελθόντος: «Βαθιά μέσα μου συνεχίζει να ζει το ευτυχισμένο παιδί από το Φράιμπεργκ, ο πρωτότοκος γιος μια νεαρής μητέρας, αυτός που δέχτηκε τις πρώτες ανεξίτηλες εντυπώσεις του από αυτόν τον αέρα, από αυτό το χώμα».24 Δεν πρόκειται απλώς για λόγια ή τυπική ευγένεια. Ο ρητορικός ρυθμός -«από αυτόν τον αέρα, από αυτό το χώμα»- τα λέει όλα. Φτάνει στις βαθιές πτυχές της ψυχής του Freud και μαρτυρεί τον άσβεστο πόθο για εκείνες τις μέρες, όταν αγαπούσε τη νεαρή, ω­ ραία μητέρα του και απέφευγε τον ηλικιωμένο πατέρα του. Δεν εκπλήσσει ότι ο Freud δεν ξεπέρασε ποτέ τα ανάμεικτα συναισθήματά του για τη Βιέννη. Ο ΓΙΟΣ TOY FREUD MARTIN θεωρεί ότι η απέχθεια για τη Βιέννη, που ο πατέρας

του εξέφραζε δημόσια και συχνά, ήταν μια καλυμμένη ερωτική εξομολόγηση. Αυτό δεν είναι, άλλωστε, το τυπικό γνώρισμα ενός γνήσιου βιεννέζου, να του αρέσει, δηλαδή, να παραπονείται για την αγαπημένη πόλη του; Παρότι ο Freud διατυμπάνιζε πόσο μισεί τη Βιέννη, δεν έδειξε την παραμικρή πρόθεση να την εγκαταλείψει. Ενώ μιλούσε τέλεια αγγλικά, είχε επαφές στο εξωτερικό και δε­ χόταν επανειλημμένα προτάσεις να εγκατασταθεί εκεί, έμεινε μέχρι την ώρα που δεν μπορούσε πια να μείνει. «Το θριαμβευτικό συναίσθημα ελευθερίας α­ ναμειγνύεται έντονα με τη θλίψη», γράφει σε βαθιά γεράματα όταν φθάνει στο Λονδίνο τον Ιούνιο 1938, «αφού συνεχίζεις να αγαπάς πολύ τη φυλακή απ’ όπου απολύθηκες».25 Προφανώς τα αντιφατικά συναισθήματά του ήταν πολύ βαθιά. Όσο και αν αγαπούσε τη Βιέννη, εκείνη είχε γίνει η φυλακή του. Όμως στην αλληλογραφία του εξαπέλυε δηλώσεις μίσους πολύ πριν οι ναζί εισβάλουν στη χώρα του. Δεν φαντάζουν επιτηδευμένες. «Θα σας απαλλάξω από το να αναφέρω τι εντύπωση μου έκανε η Βιέννη», γράφει στα δεκαέξι του στον φίλο Emil Flufl έχοντας μόλις επιστρέφει από το Φράιμπεργκ. «Με αηδίασε.»26 Αργότερα, όταν γράφει από το Βερολίνο στη μνηστή του, Martha Bernays, ομολογεί: «Η Βιέννη με πιέζει, ίσως περισσότερο απ’ ό,τι είναι καλό». Εννοεί, καλό για τον ίδιο. Ο καθεδρικός του α­ γίου Στεφάνου που κυριαρχεί στη σιλουέτα της Βιέννης, είναι για εκείνον, όπως της γράφει, «το απεχθές καμπαναριό».27 Καταλαβαίνει ότι σε αυτά τα εχθρικά σχόλια υπάρχει κάτι επιμελώς κρυμμένο. Το μίσος για τη Βιέννη αγγίζει προσω­ πικά όρια, «και σαν σε αντίθεση με τον γίγαντα Ανταίο, μόλις σηκώσω το πόδι από το πατρώο έδαφος αντλώ νέα δύναμη».28 Η Βιέννη δεν έπαψε ποτέ να αποτε­ λεί για εκείνον τόπο προσπαθειών, επανειλημμένων αποτυχιών, παρατεταμένης, μισητής μοναξιάς και δυσάρεστων παραδειγμάτων μίσους κατά των εβραίων. Το ότι περνούσε τις διακοπές του στα βουνά και με μεγάλους περιπάτους στην ε­ ξοχή, δείχνει επίσης τα συναισθήματά του. Η Βιέννη δεν ήταν Φράιμπεργκ. Αυτή η διάγνωση δεν είναι πολύ διαφωτιστική. Τίποτε δεν φαίνεται να είναι

30

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

πιο αστικό από την ψυχανάλυση, αυτή τη θεωρία και θεραπεία που επινοήθηκε από έναν αστό για τους αστούς. Ο Freud ήταν ο ορισμός του αστού· εργαζόταν στο ιατρείο του όλη τη μέρα και στο γραφείο του όλο το βράδυ και έκανε τους περιπάτους του στη σύγχρονη Βιέννη, που είχε κτιστεί όσο εκείνος ήταν φοιτη­ τής και νεαρός γιατρός. Πράγματι, οι περισσότεροι παρατηρητές είδαν την ψυ­ χανάλυση και τον ιδρυτή της όχι μόνο ως αστικό φαινόμενο, αλλά ειδικότερα ως βιεννέζικο φαινόμενο. Ο Freud αντιδρούσε έντονα σε αυτό. Όταν ο γάλλος ψυχολόγος Pierre Janet είπε ότι η ψυχανάλυση δεν θα μπορούσε να γεννηθεί παρά μόνο μέσα από την αισθησιακή ατμόσφαιρα της Βιέννης, ο Freud το θεώ­ ρησε κακόβουλη και βασικά αντισημιτική συκοφαντία.29 Πράγματι, ο Freud θα μπορούσε να αναπτύξει τις ιδέες του σε οποιαδήποτε μεγαλούπολη που θα είχε πρωτοκλασάτη ιατρική σχολή και καλλιεργημένο κόσμο που θα ήταν αρκετός και εύπορος ώστε να προσφέρεται ως πελατεία. Προφανώς ο Freud, που δεν ξέχασε ποτέ τα δάση γύρω από το Φράιμπεργκ, δεν ήταν κάποιος περιπλανώμενος αγρότης που η μοίρα του τον έριξε στη στενότητα της πόλης. Όμως η Βιέννη, που ο Freud έφτιαξε βαθμηδόν για τον εαυτό του, δεν ήταν η Βιέννη της Αυλής, των καφενείων, των σαλονιών ή της οπερέτας. Αυτές οι πτυχές της Βιέννης συνέβαλαν ελάχιστα στην προώθηση της εργασίας του. Δεν είναι τυ­ χαίο ότι η μνηστή του καταγόταν από το Αμβούργο και ότι οι οπαδοί που ο ίδιος προτιμούσε ζούσαν στη Ζυρίχη, τη Βουδαπέστη, το Βερολίνο, το Λονδίνο και σε ακόμη πιο απομακρυσμένα μέρη. Οι ψυχολογικές θεωρίες του δημιουργήθηκαν σε ένα πνευματικό σόμπαν που ήταν αρκετά ευρύ ώστε να περιλάβει όλο τον δυτικό κόσμο. ΟΜΩΣ Ο FREUD ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΘΗΚΕ στη Βιέννη και εκεί παρέμεινε. Ο πατέρας του

δεν ήταν από τους ανθρώπους που διευκολύνουν τα πράγματα. Ήταν, τουλάχι­ στον επιφανειακά, αθεράπευτα αισιόδοξος, ένας εμποράκος που δεν διέθετε τα μέσα για να τα βάλει με την εντεινόμενη εκβιομηχάνιση γύρω του. Ήταν αξιαγά­ πητος, γενναιόδωρος, απολάμβανε τη ζωή και πίστευε ακράδαντα ότι το ταλέντο του γιου του Sigismund ήταν μοναδικό. Όλα τα μέλη της οικογένειας, θυμάται ο εγγονός Martin Freud, τον αγαπούσαν. Ήταν «φοβερά καλός με εμάς τα παιδιά», έφερνε δώρα και διηγιόταν διασκεδαστικές ιστορίες. Όλοι «του φέρονταν με με­ γάλο σεβασμό».30 Ωστόσο για τον Sigmund Freud ο Jacob Freud αποτελούσε πρό­ βλημα. Η θελκτική, νέα και εντυπωσιακά ωραία μητέρα του δεν διευκόλυνε το συ­ ναισθηματικό έργο του νεαρού Freud. Αργότερα ξαναθυμάται ένα παιδικό βί­ ωμα, μια από αυτές τις «σημαντικές λεπτομέρειες» που διασώθηκαν από τη γε­ νική αμνησία των πρώτων του παιδικών χρόνων. Η ανάμνηση επανέρχεται τον Οκτώβριο 1897, στα μέσα της αυτοανάλυσής του, όταν κατακλύζεται από έναν ιλιγγιώδη αριθμό ανακαλύψεων για την ασύνειδη ζωή του. Όπως λέει στον στενό φίλο του Wilhelm Fliefi, κάποια στιγμή, μεταξύ δύο και δυόμισι ετών «ξύπνησε

ΔΙΨΑ Π Α ΓΝΩΣΗ

31

η λίμπιντο για τη μητέρα* Συνέβη στο τρένο, στη διάρκεια μιας νυχτερινής δι­ αδρομής από τη Λειψία στη Βιέννη, όπου ο Freud είχε την ευκαιρία «να τη δει γυμνή»** Αμέσως μετά την αποκάλυψη αυτής της βασανιστικής ανάμνησης ο Freud θυμάται ότι «χαιρέτισε με κακές επιθυμίες και πραγματική παιδική ζή­ λια» τον θάνατο του κατά ενάμιση χρόνο μικρότερου αδελφού του, Julius. Αυτός ο αδελφός και ο ανιψιός John, που ήταν ένα χρόνο μεγαλύτερος από τον ίδιο, «καθόρισαν τον νευρωτικό χαρακτήρα, αλλά και την ένταση σε όλες τις φιλίες μου».31 Η αγάπη και το μίσος, αυτές οι στοιχειώδεις δυνάμεις που η διαμάχη τους επηρεάζει την ανθρώπινη μοίρα και προβάλλονται έντονα στα ώριμα ψυχολο­ γικά κείμενα του Freud, στέκονται αντιμέτωπες σε αυτή την ανάμνηση. Όταν ο Freud θυμάται τα παιδικά του χρόνια, κάνει κάποια χαρακτηριστικά λάθη. Έτσι, όταν λέει ότι είδε κλεφτά τη γυμνή μητέρα του πρέπει να ήταν στην πραγματικότητα σχεδόν τεσσάρων ετών και όχι λιγάκι μεγαλύτερος από δύο· δη­ λαδή ήταν δυνατότερος και πιο ικανός για ηδονοβλεψία και πόθο απ’ ό,τι θέλει να πιστεύει όταν ξαναθυμάται συνειδητά τη matrem nudam. Και δεν είναι λιγό­ τερο χαρακτηριστικό ότι ο σαράντα ένα ετών Freud, ο ασυμβίβαστος ερευνη­ τής της απαγορευμένης αυτοκρατορίας της σεξουαλικότητας, δεν καταφέρνει να περιγράφει αυτό το ερεθιστικό συμβάν χωρίς να καταφύγει στην ασφαλή από­ σταση των λατινικών. Αλλά ανεξαρτήτως από το πώς ακριβώς διαδραματίστηκε το επεισόδιο, η τρυφερή, δραστήρια και δεσποτική μητέρα -πολύ περισσότερο από τον φιλικό αλλά κάπως αδέξιο πατέρα- ήταν αυτή που έδωσε στον Freud τα όπλα για μια ζωή ατρόμητης έρευνας, δύσβατης φήμης και κλυδωνιζόμενης επιτυχίας. Από­ δειξη για τη ζωτικότητά της ήταν ότι κατάφερε να ξεπεράσει μια πνευμονική νόσο -η μικρότερη κόρη του Freud Anna κάνει λόγο για «φυματιώδη νόσο»-32 εξαιτίας της οποίας επισκεπτόταν για αρκετά καλοκαίρια ιαματικά λουτρά. Τε­ λικά ο Freud δεν επεξεργάστηκε ποτέ εντελώς τη σημασία των ασύνειδων δε­ σμών πάθους με αυτή τη δεσποτική μητρική φιγούρα. Αν και πολλοί ασθενείς του ήταν γυναίκες και έγραψε πολλά για αυτές, του άρεσε να λέει πάντα ότι η γυναίκα ήταν γι’ αυτόν μια σκοτεινή ήπειρος. Πολύ πιθανόν κάτι από αυτό το σκοτάδι να αποτελούσε αρχικά αυτοπροστασία. Τα αντιφατικά συναισθήματα του Freud για τον πατέρα του ήταν πολύ πιο κοντά στην επιφάνεια. Αυτό μαρτυρεί μια άλλη αποφασιστικής σημασίας παι­ δική ανάμνηση, που είναι μάλλον συγκινητική παρά διεγερτική. Μια ανάμνηση που του είχε προκαλέσει σύγχυση αλλά και τον είχε μαγέψει. «Πρέπει να ήμουν δέκα ή δώδεκα ετών όταν ο πατέρας μου άρχισε να με παίρνει μαζί του στους περιπάτους του» μιλώντας για τον κόσμο όπως τον έβλεπε αυτός. Μια μέρα ο Jacob Freud, θέλοντας να δείξει πόσο σημαντικά είχε βελτιωθεί η ζωή για τους * ΣτΜ: η λέξη «μητέρα» είναι γραμμένη στα λατινικά (matrem). ** ΣτΜ: η λέξη «γυμνή» είναι γραμμένη στα λατινικά (nudam).

32

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

εβραίους στην Αυστρία, διηγήθηκε στον γιο του την εξής ιστορία: «Όταν ήμουν νέος βγήκα ένα Σάββατο περίπατο στην πόλη όπου γεννήθηκες εσύ, καλοντυμέ­ νος, με ένα καινούργιο γούνινο καπέλο στο κεφάλι. Έρχεται τότε ένας χριστια­ νός, δίνει μια στο καπέλο και το ρίχνει στις κοπριές του δρόμου φωνάζοντας: “Εβραίε, κατέβα από το πεζοδρόμιο!”»: «Και εσύ τι έκανες;», ρωτά ο Freud με ενδιαφέρον. «Κατέβηκα στο δρόμο και σήκωσα το καπέλο», απαντά ο πατέρας. Αυτή η υποτελής αντίδραση του πατέρα, θυμάται ο Freud νηφάλια και όχι πολύ μεγαλόψυχα, «δεν μου φάνηκε ηρωική». Μήπως ο πατέρας δεν ήταν ένας «μεγά­ λος, δυνατός άνδρας»;33 Πληγωμένος από το θέαμα ενός δειλού εβραίου που σέρνεται μπροστά στον μη-εβραίο, ο Freud ανέπτυξε φαντασιώσεις εκδίκησης. Ταυτίστηκε με τον έν­ δοξο και ατρόμητο σημίτη Αννίβα, που είχε ορκιστεί να εκδικηθεί για την Καρχηδόνα όσο ισχυροί και αν ήταν οι Ρωμαίοι, και τον έκανε σύμβολο της αντί­ θεσης ανάμεσα στην επιμονή του εβραϊσμού και την οργάνωση της καθολικής εκκλησίας».34 Δεν θα τους έκανε τη χάρη να δουν αυτόν να σηκώνει το καπέλο του από τον βρόμικο δρόμο.* Ήταν το αγόρι που στα δεκατέσσερα χρόνια του υποδύθηκε τον Βρούτο στο «Βρούτος και Καίσαρ» από το επαναστατικό έργο του Schiller Οι Ληστές.35Ήδη από τα παιδικά του χρόνια αναπτύσσει έντονα ένα χαρακτήρα που παρουσίαζε ένα ιδιαίτερα προσωπικό και αλώβητο μείγμα από πνευματική ανεξαρτησία, ελεγχόμενο θυμό, σωματική γενναιότητα και εβραϊκή αυτοεκτίμηση. Μπορεί τα συναισθήματα του Freud για τους γονείς του να ήταν πολύπλοκα, αλλά εκείνοι πίστευαν απόλυτα σε αυτόν. Στα τριακοστά πέμπτα γενέθλιά του ο πατέρας χάρισε στον «αγαπητό γιο» τη Βίβλο του με μια αφιέρωση στα εβραϊκά. Άρχιζε ως εξής: «Στο έβδομο έτος της ζωής σου πνεύμα Κυρίου ήλθε από πάνω σου και είπε: Πήγαινε, διάβασε τα βιβλία που έγραψα...»36 Πράγματι ευοίωνα προμηνύματα έδειξαν στους Freud τη μελλοντική φήμη του γιου τους πολύ πριν εκείνος εκδηλώσει το πρώιμο πάθος για το διάβασμα. Στην Ερμηνεία των ονεί­ ρων ο Freud θυμάται μια διήγηση που είχε «ακούσει τόσο συχνά στα παιδικά του χρόνια». Φαίνεται ότι όταν γεννήθηκε ο Freud «μια ηλικιωμένη χωρική προφή* Υποθέτω ότι ο Freud είχε άλλον ένα λόγο για τον οποίο επέλεξε ως ήρωά του τον αθάνατο στρατάρχη που σε πείσμα όλων των αντιξοοτήτων νίκησε τη μισητή και αξιομίσητη Ρώμη, ένα λόγο που ο Freud μάλλον δεν είχε συνειδητοποιήσει. Όπως όταν αποκαλούσε τον μικρότερο α­ δελφό του Αλέξανδρο, τιμούσε έναν κατακτητή που ήταν μεγαλύτερος από τον μεγάλο πατέρα του Φίλιππο, έτσι με τον Αννίβα ταυτιζόταν με μια άλλη ισχυρή μορφή που είχε μεγαλύτερη φήμη από τον πατέρα του στρατηγό Αμίλκα. Στην Ερμηνεία των ονείρων κάνει ένα παράξενο λάθος. Αποκαλεί τον πατέρα του Αννίβα Ασδρούβα και όχι Αμίλκα και σκέφτεται ότι αυτό έχει κάποια σχέση με τη δυσαρέσκειά του για τη συμπεριφορά του Jacob Freud προς τους αντισημίτες (βλ. Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 245). Αλλά στην επιλογή του Freud εμπεριέχεται πιθανώς και ένα οιδιπόδειο στοιχείο: υπερτερεί του πατέρα του χωρίς να χρειάζεται να τον ταπεινώσει ιδιαίτερα. Έτσι ο Freud μπορεί να είναι νικητής και ταυτόχρονα να σέβεται τον «εχθρό» του.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

33

τεψε στην ευτυχισμένη με τον πρωτότοκό της μητέρα πως χάρισε στον κόσμο έναν μεγάλο άνδρα». Ο Freud παρατηρεί κυνικά: «Τέτοιου είδους προφητείες εί­ ναι κάτι συνηθισμένο· υπάρχουν τόσο πολλές μητέρες με προσδοκίες και τόσο πολλές ηλικιωμένες χωρικές ή άλλες γριές που, έχοντας χάσει πια τη δύναμή τους στη γη, στρέφονται προς το μέλλον. Δεν θα έκανε κακό η προφήτισσα».37 Εκφράζει τον σκεπτικισμό του με μισή καρδιά: δεν θα ήταν απρόθυμος να πι­ στέψει λιγάκι αυτή την ευχάριστη πρόβλεψη. Και υποθέτει ότι το κλίμα μέσα σε μια οικογένεια, όπου επαναλαμβάνονταν κάθε τόσο τέτοια ανέκδοτα, μπορεί να τροφοδότησε τον πόθο του για μεγαλεία. 'Ενα άλλο επεισόδιο, που θυμάται πολύ καλά, ενίσχυε την πίστη των γονέων του ότι μεγαλώνουν μια ιδιοφυία. Ήταν έντεκα ή δώδεκα ετών και καθόταν μαζί τους σε μια μπιραρία του Πράτερ, το γνωστό πάρκο διασκέδασης της Βιέννης. Ένας στιχοπλόκος πήγαινε από τραπέζι σε τραπέζι και για λίγα κέρματα σκάρωνε ποιηματάκια για όποιο θέμα του έθεταν. «Με έστειλαν να καλέσω τον ποιητή στο τραπέζι μας και εκείνος μου έδειξε άμεσα την ευγνωμοσύνη του. Πριν α­ κόμη ρωτήσει το θέμα του, έφτιαξε μερικούς στίχους για μένα και η έμπνευση τον ώθησε να δηλώσει ότι ήταν πιθανό να γίνω κάποτε υπουργός».38 Στη φιλε­ λεύθερη διάθεση που επικρατούσε στην Αυστρία της δεκαετίας 1860 η προφη­ τεία ακουγόταν λογική. Εκ των υστέρων ο Freud αποδίδει την πρόθεσή του να σπουδάσει νομικά σε εντυπώσεις όπως αυτή. ΗΤΑΝ ΠΟΛΥ ΦΥΣΙΚΟ αυτός ο πολλά υποσχόμενος νεαρός να γίνει ομολογουμένως ο αγαπημένος της οικογένειας. Η αδελφή του Anna βεβαιώνει ότι ο Freud είχε πάντα το δικό του δωμάτιο, όσο περιορισμένες και αν ήταν οι δυνατότητες των γονέων τους. Όταν οι Freud μετακόμισαν στη Βιέννη, εγκαταστάθηκαν στο παραδοσιακά εβραϊκό τμήμα της πόλης, στη Λέοπολντσταντ, στο βορειανατολικό άκρο της πόλης. Στον παρελθόν εκεί ήταν το εβραϊκό γκέτο της Βιέννης και με τα αλλεπάλληλα κύματα μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη σύντομα ξαναέγινε γκέτο. Σχεδόν οι μισοί από τους 13.000 εβραίους, που ζούσαν στη Βι­ έννη γύρω στο 1860, ήταν συγκεντρωμένοι σε αυτό το τμήμα. Η Λέοπολντσταντ δεν ήταν παραγκούπολη. Αρκετές εύπορες εβραϊκές οικογένειες είχαν επιλέξει να ζήσουν εκεί. Αλλά η περισσότεροι ήταν στρυμωγμένοι σε υπερπλήρεις ταπει­ νές κατοικίες. Οι Freud ανήκαν στην πλειονότητα.39 Μετά από λίγο ο Jacob Freud κατάφερε να έχει μια σχετική ευμάρεια. Πιθα­ νότατα είχε την οικονομική υποστήριξη των δύο πιο τυχερών μεγαλύτερων γιων του, που είχαν μεταναστεύσει στο Μάντσεστερ και ήταν επιτυχημένοι. Αλλά α­ κόμη και όταν είχε τα χρήματα για υπηρετικό προσωπικό, έναν πίνακα των επτά νεότερων παιδιών, εξόδους στο Πράτερ και μια πιο άνετη κατοικία, αυτός και η οικογένειά του περιορίστηκαν σε έξι δωμάτια. Για μια τόσο μεγάλη οικογένεια η κατοικία όπου εγκαταστάθηκαν το 1875, όταν ο Freud ήταν φοιτητής, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί σπάταλη. Ο Alexander, το μικρότερο παιδί της οικογέ­

34

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

νειας, οι πέντε αδελφές του Freud και οι γονείς στρυμώχνονταν σε τρία δωμάτια,. Μόνο ο Freud είχε δικό του χώρο, το «γραφείο» του, ένα «μακρόστενο δωμά­ τιο με παράθυρο, που έβλεπε στον δρόμο», και γέμιζε όλο και πιο πολύ με βι­ βλία, τη μόνη πολυτέλεια του νεαρού Freud. Εκεί μελετούσε και κοιμόταν. Εκεί έτρωγε συχνά και όλα τα γεύματά του τα ετοίμαζε ο ίδιος για να εξοικονομή­ σει χρόνο για διάβασμα. Εκεί δεχόταν και τους συμφοιτητές του - «συντρόφους στη μελέτη» τους αποκαλούσε η αδελφή του Anna και όχι συντρόφους στο παι­ χνίδι.40 Ήταν κάπως αυταρχικός, αλλά ενδιαφερόταν για τα αδέλφια του και τα βοηθούσε στις σχολικές εργασίες, ενώ δεν παρέλειπε να τους κάνει μαθήματα για τον κόσμο: η τάση του προς τη διδασκαλία είχε φανεί από τις πρώτες μέρες του στο σχολείο. Αλλά ήταν και ένας σχετικά σεμνότυφος λογοκριτής. Η Anna θυμάται ότι όταν ήταν δεκαπέντε ετών είχε θεωρήσει υπερβολικά τολμηρό η α­ δελφή του να διαβάζει Balzac και Dumas. Η οικογένεια δεχόταν ατάραχη τη νεανική κυριαρχία του Freud επιτείνοντάς του την αίσθηση ότι ήταν κάτι ιδιαίτερο. Όταν οι ανάγκες του συγκρούονταν με εκείνες της Anna ή των άλλων, προείχαν αναμφισβήτητα οι δικές του. Όταν κά­ ποτε παραπονέθηκε για τον θόρυβο από τα μαθήματα πιάνου της Anna, το πιάνο εξαφανίστηκε για πάντα. Η αδελφή του και η μητέρα λυπήθηκαν γι’ αυτό, όμως προφανώς δεν του θύμωσαν. Οι Freud πρέπει να ήταν στο εξής από τις λίγες με­ σοαστικές οικογένειες της Κεντρικής Ευρώπης που δεν είχαν πιάνο, αλλά αυτή η θυσία δεν ήταν τίποτε μπροστά στη μεγαλόπρεπη καριέρα που φαντάζονταν για τον επιμελή φοιτητή που ζούσε στο γραφείο του. ΣΤΗ ΒΙΕΝΝΗ ΤΩΝ ΝΕΑΝΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ του Freud οι εβραίοι της Αυστρίας μπορεί να υπέφεραν από τις κοινωνικές προκαταλήψεις, αλλά για τους ταλαντούχους νέους οι υψηλοί στόχοι δεν αποτελούσαν διόλου ουτοπία. Μετά το 1848, χρονιά επαναστάσεων σε όλη την ήπειρο και ενθρόνισης του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ, η δύσκαμπτη και πολυεθνική αυτοκρατορία υποχρεώθηκε να προβεί σε πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Έτσι, παρά τη σθεναρή αντίστασή της, πιέστηκε να μπει στον 19ο αιώνα. Από το 1860, χρονιά που ο Freud εγκαταστάθηκε στη Λέοπολντσταντ της Βιέννης, μια σειρά διαταγμάτων που στόχευε στη στήριξη των παραδοσιακών δομών είχε ως απρόβλεπτο αποτέλεσμα τη φιλελευθεροποίηση του κράτους. Ο αδέσμευτος πια Τύπος και τα νεαρά πολιτικά κόμματα, που α­ γωνίζονταν να καταλάβουν την εξουσία, δίδαξαν στους αυστριακούς την επικίν­ δυνη ρητορεία του δημόσιου αγώνα αφού οι προεκλογικές εκστρατείες γίνονταν όλο και πιο κακόβουλες. Το νέο αυτοκρατορικό συμβούλιο, που δημιουργήθηκε για να έχει αποκλειστικά συμβουλευτικό χαρακτήρα, εξελίχθηκε σε πραγματική εξουσία που νομοθετούσε και κατάρτιζε τον προϋπολογισμό. Παρά τα πειράματα κοινοβουλευτισμού μια μικρή μόνο μερίδα του πληθυσμού μετείχε στην πολι­ τική ζωή. Ακόμη και οι εκλογικές μεταρρυθμίσεις του 1873, που χαιρετίστηκαν ως ένα μεγάλο βήμα προόδου, περιείχαν μεγάλα εμπόδια με τη μορφή ιδιοκτη­

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

35

σιακών προϋποθέσεων: η εκλογή του λαϊκού αντιπροσώπου παρέμενε προνόμιο του 6% των ενήλικων ανδρών. Κοντολογίς μια περιορισμένη συνταγματικότητα αντικατέστησε την περιορισμένη αυτοκρατορία.41 Τελικά ακόμη και οι πιο θεαματικές χειρονομομίες δεν ήταν παρά μόνο καλ­ λωπιστικές. Σε μια εποχή φανατικού εθνικισμού το καθεστώς των Αψβούργων δυσκολευόταν να χαλιναγωγήσει τα αντιμαχόμενα πολιτικά ενδιαφέροντα και τις εχθρικές εθνοτικές ομάδες. Όποιες λύσεις και αν έβρισκαν οι αυστριακοί πολιτικοί, στην καλύτερη περίπτωση ήταν προσωρινές. «Μέσα σε δύο δεκαε­ τίες», συνοψίζει εύστοχα η ιστορικός lisa Barea, «θεσπίστηκαν, αποσύρθηκαν και αναθεωρήθηκαν οκτώ αυστριακά συντάγματα, έγιναν πειραματισμοί ενός ομοσπονδιακού και ενός συγκεντρωτικού συστήματος, του έμμεσου και του ά­ μεσου εκλογικού δικαιώματος, μιας μοναρχικής και μιας κοινοβουλευτικής δια­ κυβέρνησης».42 Η μεγαλόπρεπη λάμψη της μοναρχίας και της υψηλής κοινωνίας δύσκολα κάλυπτε τη γενικευμένη ιδεολογική χρεοκοπία ή και τη σκακιστική ισοπαλία των αδιάλλακτων δυνάμεων. Αστόχαστοι πόλεμοι και καταστροφικές διπλωματικές πρωτοβουλίες ανταγωνίζονταν με μια προοδευτική κοινωνική νο­ μοθεσία για το ενδιαφέρον της δημοσιότητας. Ωστόσο για μερικά χρόνια εκείνοι που πόνταραν σε διαρκείς βελτιώσεις στην πολιτική, την οικονομία και τις κοινωνικές σχέσεις είχαν υπέρ τους μερικές πει­ στικές αποδείξεις. Στα τέλη της δεκαετίας 1860 στο αυτοκρατορικό συμβούλιο επικρατούσαν καλλιεργημένοι, ευσυνείδητοι δημόσιοι λειτουργοί και πολιτικοί της μεσαίας τάξης· δεν ονομάστηκε άνευ λόγου «υπουργείο πολιτών». Και υπό την καθοδήγηση αυτών και των άμεσων διαδόχων τους η κυβέρνηση έδωσε τον έλεγχο της εκπαίδευσης και των γάμων σε λαϊκούς, άνοιξε τον δρόμο για γάμσυς μεταξύ αλλοθρήσκων και εισήγαγε ένα ανθρωπιστικό δίκαιο. Ταυτόχρονα με αυτά τα ανοίγματα στον φιλελευθερισμό το εμπόριο, οι τράπεζες, οι μεταφορές και οι συγκοινωνίες παρουσίασαν εντυπωσιακή πρόοδο. Η βιομηχανική επανάσταση έ­ φτασε με καθυστέρηση στην Αυστρουγγαρία, πάντως έφτασε. Όμως όλα αυτά τέ­ θηκαν υπό αμφισβήτηση με το κραχ του χρηματιστηρίου στις 9 Μαΐου 1873, τη «μαύρη Παρασκευή» που έριξε τη σκιά της σε όλα αυτά τα πάμπολλα επιτεύγ­ ματα. Μαζικές χρεοκοπίες και κραχ τραπεζών οδήγησαν στην καταστροφή απρό­ σεκτους κερδοσκόπους, άτυχους αποταμιευτές, εμπόρους, τεχνίτες και αγρότες. «Οι αυστριακοί», γράφει ένας οξυδερκής γερμανός επισκέπτης τον Ιούνιο, «έχα­ σαν όλα τα χρήματά τους ή μάλλον ανακάλυψαν ότι δεν είχαν ποτέ χρήματα».43 Έχοντας χάσει ξαφνικά τις οικονομίες τους και αναζητώντας αποδιοπομπαίο τράγο οι αυστριακοί παρασύρθηκαν σε ένα όργιο αντισημιτικών ξεσπασμάτων. Δημοσιογράφοι έριξαν την ευθύνη στις «μηχανορραφίες» των εβραίων τραπε­ ζιτών· γνωστοί γελοιογράφοι σκιτσάρισαν μεσίτες με κυρτές μύτες και σγουρά μαλλιά να χειρονομούν απειλητικά μπροστά στο χρηματιστήριο της Βιέννης* * Στην πραγματικότητα οι εβραίοι της Αυστρίας υπέφεραν από το «μεγάλο κραχ» όσο και

36

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Υπάρχει λόγος που ο Freud θεωρεί εκ των υστέρων ότι η συνειδητοποίηση της ε­ βραϊκής ιδιαιτερότητάς του ανάγεται στα χρόνια του πανεπιστημίου όπου άρχισε να σπουδάζει το φθινόπωρο 1873.** Ωστόσο ο πικρός τόνος της αντισημιτικής προπαγάνδας δεν ήταν το μόνο απειλητικό συστατικό της εξτρεμιστικής πολι­ τικής ρητορείας. Είχε ανάψει ήδη η άγρια διαμάχη των κομμάτων, η αφύπνιση της ταξικής συνείδησης των εργατών και η ασίγαστη δυσαρέσκεια των εθνικών μειονοτήτων, πολωνών, τσέχων και άλλων. Τα εύθραυστα επιτεύγματα της δεκα­ ετίας 1860 διέτρεχαν μεγάλο κίνδυνο. Παρ’ όλα αυτά για τους εβραίους της Αυστρίας ήταν μια εποχή υποσχέσεων. Από το 1848 τα δικαιώματά τους στις χώρες των Αψβούργων βελτιώνονταν δι­ αρκώς. Τη χρονιά της επανάστασης νομιμοποιήθηκε η άσκηση των θρησκευτι­ κών καθηκόντων τους, καταργήθηκαν οι πιεστικοί και ταπεινωτικοί ειδικοί φό­ ροι, ενώ σε εξίσωση με τους χριστιανούς μπορούσαν πλέον να αγοράζουν γη, να ασκούν οποιοδήποτε επάγγελμα και να αναλαμβάνουν δημόσια αξιώματα. Στη δεκαετία 1850 καταργήθηκαν πολλοί νόμοι που αποτελούσαν μνημεία ανοησίας, όπως η απαγόρευση να απασχολούνται μη εβραίοι σε εβραϊκά νοικοκυριά ή να ξεγεννούν εβραίες μαμές μη εβραίες. Το 1876 σχεδόν όλα τα υπολείμματα αυτών των νομοθετικών διακρίσεων είχαν εξαλειφθεί.44 Τουλάχιστον οι εβραίοι ήταν πολύ ευχαριστημένοι με τα αποτελέσματα αυτών των νομικών μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον τη δεκαετία 1860 είχε επικρατήσει στη Βιέννη ένα φιλελεύθερο κόμμα και υπό την κυριαρχία του οι άξιοι εβραίοι πολίτες μπορούσαν να απο­ λαμβάνουν κοινωνική αναγνώριση, ακόμη και πολιτική σταδιοδρομία. Πραγμα­ τικά μετά την «εξίσωση» του 1867 που μεταμόρφωσε τη μεγάλη αυτοκρατορία των Αψβούργων στη διπλή μοναρχία της Αυστρουγγαρίας πολλά μέλη του υ­ πουργείου πολιτών ήταν εβραίοι. Ήταν η εποχή που ο Freud και οι γονείς του συ­ νάντησαν στην μπιραρία του Πράτερ τον ποιητή-προφήτη, μια εποχή που, όπως γράφει αργότερα ο Freud στην Ερμηνεία των ονείρων, «κάθε επιμελές εβραιόπουλο είχε στη σχολική του τσάντα ένα υπουργικό χαρτοφυλάκιο».45 Είναι κάπως συγκινητικό ότι στα τέλη της δεκαετίας 1890 ο Freud παρέφρασε την αξιομνημόνευτη ρήση του Ναπολέοντα κατά την επαναστατική εποχή ότι κάθε στρατιώτης κουβαλά στο σακίδιό του τη στραταρχική ράβδο. Το 1897 ο ευ­ παρουσίαστος και άκρως δημοφιλής δημαγωγός Karl Lueger, που στο οπορτουνιστικό πρόγραμμά του αναφερόταν ειδικά στον αντισημιτισμό, έγινε ο ισχυρός όλοι οι άλλοι. Ο πατέρας του Arthur Schnitzler, για παράδειγμα, «έχασε, μαζί με κάποια άλλα αθώα θύματα, τις μέχρι τότε αποταμιεύσεις του» (Arthur Schnitzler, Jugend in Wien [1968], σ. 48). * Όταν o Freud αναφέρεται σε αυτή την περίοδο σε επιστολή του 1930 προς τον εβραίο μετα­ φραστή του στην Ιερουσαλήμ J. Dwossis, γράφει ρητά για «γερμανικό αντισημιτισμό» (Ο Freud στον Dwossis, 15 Δεκεμβρίου 193Θ, Μουσείο Freud, Λονδίνο). Πράγματι, στις αρχές της δεκαε­ τίας 1870 υπήρξε στη Γερμανία ένα παρόμοιο κύμα που χρησιμοποιούσε την ίδια φανατισμένη ρητορεία. Αλλά όπως και αργότερα, η Αυστρία δεν χρειαζόταν να την παρακινήσουν οι βόρειοι γείτονές της.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

37

δήμαρχος της Βιέννης. Το μίσος κατά των εβραίων αποτελούσε πρόσφατα μέρος της βιεννέζικης πολιτικής· το 1885 ο Freud αναφέρει στη μνηστή του ότι την 1η Ιουνίου, ημέρα των εκλογών, έγιναν «ταραχές και αντισημιτικές υποκινήσεις».46 Όμως ο Lueger ήταν ο καταλύτης για τη νέα πολιτική της δεκαετίας 1890. Ενώ ο ίδιος είχε εβραίους φίλους και ιδιωτικά ήταν πολύ φιλικότερος προς αυτούς απ’ ό,τι επιδείκνυε δημόσια στο κοινό που τον αποθέωνε, πολλοί από τους ο­ παδούς του ήταν φανατικότεροι από τον ηγέτη τους και πολύ συνεπείς στον α­ ντισημιτισμό τους. Έτσι η εμφάνισή του στην πολιτική σκηνή επισφράγισε τε­ λεσίδικα τη χρεοκοπία του αυστριακού φιλελευθερισμού.47 Αλλά περισσότερο από 35 χρόνια -ενώ ο Freud μεγάλωνε, σπούδαζε, νυμφευόταν, έκανε οικογένεια και ανέπτυσσε την ψυχανάλυση- ο φιλελευθερισμός υπήρξε ουσιαστικό στολίδι της βιεννέζικης πολιτικής έστω και αν έχανε ολοένα τη λάμψη του.. Ήταν μια ατμόσφαιρα όπου ο Freud ένιωθε σαν στο σπίτι του. Όταν ηλικιωμένος πια αναφέρεται στις μεθυστικές αυτές δεκαετίες αποκαλεί τον εαυτό του «φιλελεύθερο παλιάς σχολής».48 Από τη δεκαετία 1860 και μετέπειτα ο φιλελευθερισμός ήταν για τους εβραί­ ους μια συνετή στάση με αρχές· οι εναλλακτικές του σιωνισμού και του σοσι­ αλισμού δεν είχαν εμφανιστεί ακόμη στον ορίζοντά τους. Ο Freud, όπως και πολλοί άλλοι χειραφετημένοι αδελφοί του, έγινε φιλελεύθερος επειδή αυτή η κοσμοθεωρία του ταίριαζε και επειδή ήταν καλή προς τους εβραίους. Ο Freud ήταν απαισιόδοξος ως προς την ανθρώπινη φύση και γι’ αυτό σκεπτικιστής με την κάθε είδους πολιτική πανάκεια, όμως δεν ήταν συντηρητικός. Ως πολίτης που σεβόταν τον εαυτό του δεν συμπαθούσε διόλου τους αλαζόνες αριστοκράτες και ακόμα λιγότερο τους καταπιεστικούς κληρικούς. Θεωρούσε ότι η Εκκλησία της Ρώμης και οι αυστριακοί ευνοούμενοί της αποτελούσαν το κύριο εμπόδιο για την αφομοίωση των εβραίων στην αυστριακή κοινωνία. Ήδη από μαθητής φαντασιωνόταν, όπως ξέρουμε, ότι εκδικούνταν τους αντισημίτες κάθε είδους. Η μεγάλη άνθηση ενός λαϊκού, ρατσιστικού αντισημιτισμού πρόσφερε νέους στό­ χους στο μίσος του, όμως δεν ξέχασε ποτέ τον παλιό εχθρό του, τον ρωμαιοκαθο­ λικισμό. Για τον Freud και άλλους αφομοιωμένους εβραίους οι αυστριακοί φιλε­ λεύθεροι αποτελούσαν μια πολύ ενθαρρυντική αντίθεση προς τους δημαγωγούς αλλά και τους ιερείς. Ο λόγος είναι προφανής. Οι φιλελεύθεροι ήταν αυτοί που τελικά είχαν δώ­ σει το 1867 πλήρη πολιτικά δικαιώματα στους εβραίους της Αυστρίας. Είναι χα­ ρακτηριστικό ότι η Neue Freie Presse, η μόνη βιεννέζικη εφημερίδα διεθνούς φήμης, θεώρησε αναγκαίο ενόψει μιας αντισημιτικής διαδήλωσης να υπενθυμί­ σει στους αναγνώστες της να μη διασαλέψουν «την πρώτη αρχή του φιλελευ­ θερισμού, την ισότητα των θρησκευτικών πεποιθήσεων όλων των πολιτών».49 Δεν ήταν λοιπόν περίεργο ότι η Neue Freie Presse ήταν η καθημερινή τροφή του Freud αφού εκπροσωπούσε τις φιλελεύθερες απόψεις που εκτιμούσε και ο ίδιος. Όταν ο νεαρός Freud συνειδητοποίησε την πολιτική πραγματικότητα, αυ­

38

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

τές οι απόψεις ήταν ήδη κοινότοπες για τους εβραίους της Αυστρίας. Κατά την προεκλογική εκστρατεία του 1879 ο αρχιραβίνος της Βιέννης Adolf Jellinek δή­ λωσε: «Σε συμφωνία με τα ζωτικά συμφέροντά τους οι εβραίοι της Αυστρίας πρέπει να στηριχτούν στο σύνταγμα και στις δυνάμεις του φιλελευθερισμού».50 Ο εβραίος δημοσιογράφος Joseph Samuel Broch κατάρτισε έναν ολόκληρο κατά­ λογο με τις αρετές του φιλελευθερισμού: περισσότερο από δόγμα, περισσότερο από κατάλληλη αρχή, ο φιλελευθερισμός ήταν για τον εβραΐο ένα πνευματικό καταφύγιο, το σωτήριο λιμάνι, το δικαίωμα στην ελευθερία, μια προστάτιδα θεά, η βασίλισσα της καρδιάς του.51 Και οι εβραίοι της Αυστρίας ψήφισαν ό,τι τους πρόσταζε η καρδιά τους: η πίστη στους φιλελεύθερους υποψηφίους ήταν συντρι­ πτική. Ο Freud τους ψήφιζε σε κάθε ευκαιρία* Ο κληρικαλισμός, ο ακραίος μο­ ναρχισμός, ένα ομοσπονδιακό σύστημα που ευνοούσε τα μη γερμανικά στοιχεία στο βασίλειο της Αυστρουγγαρίας ήταν εχθροί των εβραίων. Ο Freud δεν εκφρά­ ζεται με πάθος για την πολιτική, αλλά τα λίγα κριτικά σχόλιά του στις επιστολές που γράφει τις δεκαετίες του φιλελευθερισμού δείχνουν ότι γενικά είναι ευχα­ ριστημένος, ότι βασικά συμφωνεί με τον Jellinek, τον Broch και την εφημερίδα Neue Freie Presse. Στα τέλη της δεκαετίας 1890, όταν ο Lueger και η παρέα του κυβερνούν την πόλη, έχει να πει περισσότερα. Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ στην πολιτική και την κουλτούρα δεν σημαί­ νει απλώς ότι μια παρέα ομοϊδεατών πολιτικών βρίσκονταν στα πράγματα. Τα ο­ ρόσημά του ήταν εμφανή παντού. Η Βιέννη, ακολουθώντας άλλες πρωτεύουσες του 19ου αιώνα όπως το Βερολίνο, το Παρίσι ή το Λονδίνο, άλλαξε με ιλιγγιώδη ρυθμό. Το 1860 είχε περίπου 500.000 κατοίκους· είκοσι χρόνια αργότερα, όταν ο Freud τελείωνε τις σπουδές του, 700.000, από τους οποίους πολλοί, όπως οι Freud, είχαν γεννηθεί αλλού. Όπως το Παρίσι, που έγινε αγνώριστο χάρη στις δραστικές και αδυσώπητες επεμβάσεις του νομάρχη βαρόνου Haussmann, έτσι και η Βιέννη άλλαξε για πάντα το πρόσωπό της σε αυτές τις δύο δεκαετίες. Το 1857 ο αυτοκράτορας επέτρεψε την ισοπέδωση των παλιών τειχών γύρω από το κέντρο της πόλης. Επτά χρόνια αργότερα τα περισσότερα τμήματα του τείχους είχαν κατεδαφιστεί για να δώσουν τη θέση τους στη Ρινγκ-στράσε, ένα φαρδύ, πεταλόσχημο λαμπρό δρόμο. Το 1865, όταν ο εννιάχρονος Freud εγγραφόταν στο τοπικό σχολείο του Λέοπολντσταντ, ο αυτοκράτορας και η αυτοκράτειρα ε­ γκαινίασαν αυτό το μεγάλο βουλεβάρτο. Στις δύο πλευρές του είχαν ανεγερθεί προς δόξα του φιλελευθερισμού και του συνταγματισμού μια σειρά δημόσιων κτηρίων και ανάμεσά τους ογκώδεις πολυκατοικίες. Η νέα όπερα τελείωσε το 1869 και δώδεκα χρόνια αργότερα δύο τεράστια περίτεχνα μουσεία. Η νεοκλα­ * Στις 2 Ιουνίου 1885 ο Freud γράφει στη μνηστή του, Martha Bernays: «Χθες ήταν οι ε­ κλογές, μέρα μεγάλης διέγερσης στη Βιέννη. Το φιλελεύθερο κόμμα έχασε 4 έδρες. Στα διαμε­ ρίσματα Μαριαχίλφ και Μπάντνερ εκλέχτηκαν αντισημίτες». (Με τη φιλική άδεια των Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου.)

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

39

σική βουλή καν το νεογοτθνκό δημαρχείο, εκφραστικές αρχιτεκτονικές μαρτυρίες της φιλελεύθερης ιδεολογίας ήταν έτοιμα για το σημαντικό τους έργο το 1883. Όλα ήταν πολύ εντυπωσιακά, όλα πολύ επισφαλή. Πολλά χρόνια αργότερα ο αυστριακός δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος Hermann Broch επιχείρησε να συλλάβει την ουσία της διπλής μοναρχίας και σε μια φράση, που έχει παρατεθεί συχνά, έκανε λόγο για την «ευχάριστη αποκάλυψη του 1880». Ήταν μια απο­ κάλυψη καλά καμουφλαρισμένη, φορούσε για αυτοπροστασία συναισθηματικά παραληρήματα για τον γαλάζιο Δούναβη, την υψηλή κουλτούρα και τους γιορτι­ νούς ήχους των βαλς. Το όραμα του Broch καθοριζόταν από μία εκ των υστέρων γνώση, όμως υπήρχαν από τότε κάποια κριτικά πνεύματα -ό χι ο Freud που ήταν απασχολημένος με την ιατρική και τον έρωτα- που έβρισκαν τον Δούναβη βρό­ μικο, τη σαμπάνια ξεθυμασμένη και το βαλς χορό απόγνωσης στο χείλος ηφαι­ στείου που σιγοβράζει. Η Βιέννη παρέμεινε αυτές τις δεκαετίες αγαπημένο καταφύγιο για εβραίους μετανάστες από τις ανατολικές χώρες. Σε καμιά γερμανική πόλη δεν κατέφυγαν τόσο πολλοί. Μπορεί τα σήματα που εξέπεμπε η Αυστρία να προκαλούσαν μει­ κτά συναισθήματα, αλλά αλλού ήταν ακόμη χειρότερα. Έτσι στα τέλη του 19ου αι. υπήρχαν στη Βιέννη διαφορετικές ομάδες εβραίων: οικογένειες εγκατεστη­ μένες από παλιά, μετανάστες από το εξωτερικό (κυρίως τη Ρωσία) και νεοαφιχθέντες από τις χώρες των Αψβούργων, τη Γαλικία, την Ουγγαρία ή -όπω ς οι Freud- το Μέρεν. Και η κινητικότητα αυτών των ομάδων ήταν μεγάλη. Όπως πλημμύριζαν την πόλη θεωρώντας την καταφύγιο από τις διώξεις και λιμάνι που θα πρόσφερε δυνατότητες επιβίωσης, έτσι πολλοί εβραίοι την εγκατέλειπαν για να εγκατασταθούν στη Γερμανία ή στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.52 Υπήρ­ χαν στιγμές στις δεκαετίες 1880 και 1890 που και ο Freud σκεφτόταν να μετανα­ στεύσει, ίσως στις ΗΠΑ, ή μάλλον στην Αγγλία που την αγαπούσε από παιδί. Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ -έτσι την αποκαλούσαν οι κάθε είδους αντισημίτες- έθεσε

στους ενταγμένους εβραίους της Βιέννης ένα δίλημμα που απασχολούσε τους ομοεθνείς τους και αλλού, στο Βερολίνο ή στο Λονδίνο, αν και όχι σε τόσο οξυμμένη μορφή. Η λίγη συμπάθεια που ένιωθαν για τους πάμπτωχους, συχνά τραυματισμένους πρόσφυγες από τη συσκοτισμένη Ανατολική Ευρώπη εξα­ νεμιζόταν, αφού από άμυνα απέρριπταν τις συνήθειές τους και την εξωτερική τους εμφάνιση. Ούτε ο Freud ήταν αποδεσμευμένος από τέτοια συναισθήματα. Στα δεκαέξι του χρόνια, επιστρέφοντας από μια επίσκεψη στη γενέτειρά του, το Φράιμπεργκ, συναντά στο τρένο έναν «πολύ σεβάσμιο ηλικιωμένο εβραίο και μια εβραία ανάλογης ηλικίας μαζί με τη μελαγχολική, μαραζωμένη κορούλα τους και έναν αναιδή, ελπιδοφόρο γιο» και περιγράφει στον Emil Flufi, τον ε­ πίσης εβραίο φίλο του, την αντιπάθειά του. «Η συντροφιά τους μου ήταν ανυ­ πόφορη όσο καμία άλλη». Νομίζει ότι ο ηλικιωμένος είναι ένας εβραίος από το Φράιμπεργκ που τον γνωρίζει καλά. «Ο άνδρας ήταν τυπικό δείγμα. Το ίδιο και

40

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ο νεαρός, με τον οποίο συζητούσε περί θρησκείας. Είχε τη στόφα που η μοίρα δίνει στους απατεώνες όταν έρθει η ώρα: ήταν εύστροφος και ψεύτης, οι ακριβοί συγγενείς του τον είχαν κάνει να πιστέψει ότι είχε ταλέντο, του έλειπαν οι αρχές και η κοσμοθεωρία».53Ένας επαγγελματίας αντισημίτης θα δυσκολευόταν να το εκφράσει πιο εμφατικά* Πολλοί μετανάστες από τα εξαθλιωμένα ανατολικά χωριά ντύνονταν, μι­ λούσαν και χειρονομούσαν με έναν τρόπο ξένο και δυσάρεστο για τους βιεννέζους. Παραήταν εξωτικοί για να είναι δικοί τους, αλλά όχι τόσο εξωτικοί ώστε να είναι χαριτωμένοι. Ήταν γυρολόγοι και μικροπωλητές, αλλά πολλοί από τους γιους τους επέλεξαν επαγγέλματα συκοφαντημένα από τη στενόμυαλη κριτική: πήγαν στις τράπεζες, στο χονδρεμπόριο ή έγιναν δημοσιογράφοι. Στη δεκαετία 1880 τουλάχιστον οι μισοί βιεννέζοι δημοσιογράφοι, γιατροί και δικηγόροι ήταν εβραίοι. Ο Freud, που στο γυμνάσιο σκεφτόταν να γίνει δικηγόρος ή γιατρός, ήταν τελείως συμβατικός. Πολλοί νεαροί εβραίοι σκέφτονταν όπως αυτός. Ε­ πιδείκνυαν παροιμιώδες πάθος για μάθηση, κατέκλυζαν τα εκπαιδευτικά ιδρύ­ ματα της Βιέννης και επειδή ήταν συγκεντρωμένοι σε ορισμένα διαμερίσματα, στρυμώχνονταν σε ορισμένα μόνο σχολεία όπου οι τάξεις θύμιζαν οικογενειακά παραρτήματα. Στα γυμνασιακά χρόνια του Freud, δηλαδή από το 1865 μέχρι το 1873, ο αριθμός των εβραίων μαθητών αυξήθηκε από τους 68 στους 300 ή γενι­ κότερα από 44% σε 73%.54 Οι μη εβραίοι αυστριακοί, που ένιωθαν περικυκλωμένοι από τον διαρκώς αυ­ ξανόμενο αριθμό των εβραίων, εξέφραζαν την ανησυχία τους σε σατιρικά φύλλα, συλλόγους και πολιτικές συγκεντρώσεις. Η σάτιρά τους ήταν φοβισμένη, πρότειναν να αφομοιωθούν οι «ξένοι» εισβολείς και κάποιοι απαιτούσαν μεγαλόφωνα την απέλασή τους. Το 1857, όταν ο Freud ήταν ενός έτους, απογράφηκαν στη Βιέννη περισσότεροι από 6.000 εβραίοι, δηλαδή αποτελούσαν λίγο περισσότερο από 2% του πληθυσμού.55 Δέκα χρόνια αργότερα, χάρη στην ευνοϊκή νομοθεσία και τις καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες, ο αριθμός τους αυξήθηκε σε 40.000, δηλαδή σε 6%. Ο Jacob Burckhardt, ο μεγάλος ελβετός ιστορικός με εξειδίκευση στην Αναγέννηση, έβλεπε τους εβραίους ως ενσάρκωση της απεχθούς βιασύνης και νευρικότητας του σύγχρονου πολιτισμού και σε μια επίσκεψή του το 1872 παραπονέθηκε ότι οι εβραίοι κυβερνούν τη Βιέννη. Με προφανή επικρότηση πα­ ρατήρησε την «αυξανόμενη απέχθεια για τους παντοδύναμους εβραίους και τον εντελώς εξαγοράσιμο Τύπο τους».56 Αλλά η εισβολή δεν είχε τελειώσει- το 1880 ο αριθμός των εβραίων ανήλθε στις 72.000, δηλαδή ένας στους δέκα βιεννέζους * Επειδή δεν έχουμε άλλες ενδείξεις, αυτή η αλαζονική περιγραφή παραμένει κάπως μυστη­ ριώδης. Μπορεί να αντικατοπτρίζει τον σνομπισμό που ένιωθε ένας μορφωμένος γερμανόφωνος εβραίος και τον συμμεριζόταν με τους στενούς φίλους του. Επειδή όμως και η μητέρα του Freud είχε αδιαμφισβήτητα την προφορά της Ανατολικής Ευρώπης, αναρωτιέται κάποιος αν ο Freud απαρνείται την καταγωγή της μητέρας του ή, ανεπαίσθητα και λιγότερο συνειδητά, επαναστατεί εναντίον της.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

41

ήταν εβραίος. Όταν ο Burckhardt ήρθε το 1884 πάλι στην πόλη, τη βρήκε εντε­ λώς «εξεβραϊσμένη»57, μια αποκρουστική έκφραση που μεσουρανούσε στα χρό­ νια του Freud. Ασφαλώς εξέφραζε μια πλατιά διαδεδομένη άποψη. Ο 19ος αιώνας, εποχή εβραϊκής χειραφέτησης σε όλη την Ευρώπη, αποδεί­ χτηκε τελικά ένα νευρικό ιντερμέδιο μεταξύ του παλιού και του νέου αντισημι­ τισμού. Η χειραφέτηση πρόσφερε αφορμή για αντίδραση. Ο εβραίος, ο αυθάδης εκλεκτός του Θεού και φονιάς του Χριστού, έγινε ο εβραίος που κερδοσκοπεί, ο κοσμοπολίτης της αποσύνθεσης. Τα παιδιά παπαγάλιζαν φυσικά όσα άκουγαν από τους γονείς τους, ο ρητορικός αντι-εβραϊσμός των δημαγωγών και οι οικογε­ νειακές προκαταλήψεις πέρασαν στον καθημερινό τρόπο κοροϊδίας στα σχολεία. Στις μεγαλύτερες τάξεις του γυμνασίου ο Freud ανέπτυξε την «πρώτη κατανό­ ηση για τις συνέπειες της καταγωγής από ξένη φυλή». Όταν οι «αντισημιτικές προκλήσεις των συντρόφων με προειδοποιούσαν ότι έπρεπε να πάρω θέση»58 ταυτίστηκε ακόμη περισσότερο με τον ήρωα των παιδικών του χρόνων, τον σημίτη Αννίβα. Την ίδια εποχή επεκτάθηκαν οι δυνατότητες για τους χειραφετημένους εβραίους της Αυστρίας και πέρα από τα οικονομικά οφέλη ή την επαγγελματική πρό­ οδο. Οι εβραίοι συμμετείχαν στην πολιτιστική ζωή της Βιέννης ως παραγωγοί ή μεσάζοντες. Ήταν εκδότες, επιμελητές, γκαλερίστες, θεατρικοί και μουσικοί πα­ ραγωγοί, ποιητές, μυθιστοριογράφοι, διευθυντές ορχήστρας, βιρτουόζοι, ζωγρά­ φοι, επιστήμονες, φιλόσοφοι και ιστορικοί* Μερικά μόνο τρανταχτά παραδείγ­ ματα είναι οι Arthur Schnitzler, Karl Kraus και Gustav Mahler. Αλλά οι εβραίοι σταδιοδρομούσαν και ως δημόσιοι υπάλληλοι ή στον στρατό, συνήθως αφού ασπάζονταν πρώτα τον καθολικισμό· ωστόσο κάποιοι ανέρχονταν σε υψηλά αξιώ­ ματα και χωρίς να βαπτιστούν. Σε κάποιες εβραϊκές οικογένειες χορηγούνταν μά­ λιστα τίτλοι ευγενείας, εξαιτίας του πλούτου ή των υπηρεσιών τους στο κράτος, χωρίς να τους ζητηθεί να κρύψουν ή να απαρνηθούν την καταγωγή τους. Ο Arthur Schnitzler, έξι χρόνια νεότερος από τον Freud, γιατρός, ψυχολόγος και συγγραφέας, θυμάται αυτή τη διχασμένη κατάσταση στην αυτοβιογραφία του: «Τότε, την όψιμη εποχή της άνθησης του φιλελευθερισμού, υπήρχε βέβαια ο αντισημιτισμός, όπως ανέκαθεν, ως συναισθηματικό ερέθισμα για καρδιές με προδιάθεση αλλά και ως ιδέα με πολλές δυνατότητες ανάπτυξης. Ωστόσο ούτε ως πολιτικός ούτε ως κοινωνικός παράγοντας έπαιζε κάποιο σημαντικό ρόλο. * Όταν ο γερμανοεβραίος μυθιστοριογράφος Jakob Wassermann θυμάται την παραμονή του στη Βιέννη στα τέλη του αιώνα, τονίζει ότι σε εντυπωσιακή αντίθεση με τη Γερμανία «εδώ σχε­ δόν όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους ήρθα σε πνευματική ή εγκάρδια επαφή ήταν εβραίοι... Όμως σύντομα αντιλήφθηκα ότι όλος ο δημόσιος χώρος κυριαρχείται από εβραίους. Οι τράπεζες, ο Τύπος, το θέατρο, η λογοτεχνία, οι κοινωνικές εκδηλώσεις, τα πάντα βρίσκονται στα χέρια των εβραίων». Αφού η αυστριακή αριστοκρατία ήταν «παντελώς αμέτοχη», η πνευματική και καλ­ λιτεχνική ζωή είχε αφεθεί σε κάποιους περιθωριακούς και στους εβραίους (Jakob Wassermann, Mein Weg als Deutscher undJude, 1922, σ. 102 κ.ε.).

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

42

Δεν υπήρχε καν η λέξη, αυτούς που ήταν κακόβουλοι απέναντι στους εβραίους τους χαρακτήριζαν σχεδόν υποτιμητικά “εβραιοφάγους”».59 Ο Schnitzler είχε στη σχολική τάξη του μόνο έναν τέτοιο που δεν τον συμπαθούσε κανένας επειδή τον θεωρούσαν δανδή, σνομπ και βλάκα. Ο αντισημιτισμός εκείνων των χρόνων, λέει ο Schnitzler, δεν ήταν άξιος προσοχής ούτε επικίνδυνος. Ωστόσο του προ­ ξενούσε πίκρα και ανησυχία. Το μίσος για τους εβραίους ήταν δυσάρεστο και με τα χρόνια γινόταν ολοένα πιο εξοργιστικό, ολοένα πιο επικίνδυνο. Ένας άλ­ λος μορφωμένος βιεννέζος μάρτυρας, ο δρ. Valentin Poliak, γεννημένος το 1871, θυμάται: «Στην εφηβεία μου ήταν ακόμη βουβό μίσος. Η καλή κοινωνία δεν το αποδεχόταν, όμως εμείς το νιώθαμε έντονα». Χρειαζόταν να αμυνθείς σε κτη­ νώδεις επιθέσεις ανήλικων νταήδων.60 Οι εβραίοι της Αυστρίας ήλπιζαν σε κάτι καλύτερο. Και μέχρι την πλήρη ανάπτυξη του ρατσιστικού αντισημιτισμού στα τέλη της δεκαετίας 1890 η αισιοδοξία υπερνικούσε τα ζοφερά προαισθήματα. Ήταν μια εποχή όπου οι εβραίοι μαθητές, ο Freud και άλλοι, ονειρεύονταν τη στολή ενός στρατηγού, την έδρα ενός καθηγητή, τον φάκελο ενός υπουργού ή το νυστέρι ενός χειρουργού.

Το φ έϋισμα της έρευνας ΦΙΛΟΔΟΞΟΣ, με εμφανή αυτοπεποίθηση, λαμπρός μαθητής και βιβλιοφάγος, ο

Freud είχε κάθε λόγο να πιστεύει ότι θα έκανε μια λαμπρή σταδιοδρομία, τόσο λαμπρή όσο θα επέτρεπαν οι πραγματικές συνθήκες. «Στο γυμνάσιο», γράφει συ­ νοπτικά για τις επιδόσεις του ο Freud, «ήμουν επτά χρόνια ο πρώτος μαθητής, είχα προνομιακή θέση, δεν με εξέταζαν σχεδόν ποτέ».61 Οι έλεγχοι, τους οποίους έχει κρατήσει, αναγνωρίζουν την παραδειγματική συμπεριφορά του και την ε­ ξαιρετική επίδοσή του μέσα στην τάξη. Οι γονείς του προέβλεπαν φυσικά με­ γαλεία και άλλοι, όπως ο καθηγητής θρησκευτικών και πατρικός φίλος Samuel Hammerschlag, αρέσκονταν να εκφράζουν τις φιλόστοργες και υπερβολικές προσδοκίες τους. ΑΛΛΑ ΠΡΙΝ ΒΑΛΘΕΙ να επαληθεύσει τις ελπίδες των γονιών και των οικείων

του, ο Freud έπρεπε να περάσει μια ιεροτελεστία της εφηβείας: τον πρώτο έ­ ρωτα. Το 1872, ο δεκαεξάχρσνος Freud επισκέπτεται τον γενέθλιο τόπο του, το Φράιμπεργκ. Ένας από τους συντρόφους του σε αυτό το ταξίδι είναι ο Eduard Silberstein, ο καλύτερος φίλος του εκείνα τα χρόνια. Οι δυο τους είχαν ιδρύσει μια αποκλειστική, μυστική «ισπανική ακαδημία» που δεν είχε άλλα μέλη πέρα από τους ίδιους· προσφωνούσαν ο ένας τον άλλο με τα ονόματα δύο σκύλων από ένα διήγημα του Cervantes και εκτός από την εκτενή γερμανική αλληλογραφία

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

43

τους, αντάλλασσαν εμπιστευτικές επιστολές στα ισπανικά. Αναφερόμενος κά­ ποτε στα συναισθήματά του ο Freud ομολογεί ένα «ευχάριστο, νοσταλγικό συ­ ναίσθημα» και τον «πόθο» του για μια «εγκάρδια» συζήτηση.62Ένα άλλο εμπιστευτικό μήνυμα προς τον «Queridisimo Berganza» φέρει την προειδοποίηση: «No mano otra toque esa carta! (Να μην αγγίξει άλλο χέρι αυτό το γράμμα!)63 Είναι η επιστολή όπου ο Freud εκμυστηρεύεται στον φίλο του τα βαθύτερα ερω­ τικά συναισθήματά του. Φαινομενικά αντικείμενο του πόθου του Freud είναι η ένα χρόνο νεότερή του Gisela FluB, αδελφή ενός άλλου συμμαθητή του που καταγόταν επίσης από το Φράιμπεργκ. Έχει αδυναμία σε αυτό το «εν μέρει απλοϊκό, εν μέρει μορφωμένο κορίτσι», όμως κρατά μυστικά τα αισθήματά του και κατηγορεί τον «ανόητο Αμλετ-ισμό» και τη δειλία του που δεν του επιτρέπουν τη χαρά να συζητήσει μαζί της.64 Όπως εδώ και λίγους μήνες, συνεχίζει να αποκαλεί την Gisela FluB «ιχθυόσαυρο», ένα λόγιο λογοπαίγνιο με το επίθετό της (FluB στα γερμανικά σημαί­ νει ποταμός) αλλά και με το γεγονός ότι ο ιχθυόσαυρος είχε εκλείψει ως είδος.65 Όμως η «πρώτη μέθη», όπως την αποκαλεί,66 περιορίζεται σε κάποιες δειλές νύ­ ξεις και μερικές συγκινητικές συναντήσεις. Η εξομολόγηση του Freud στον φίλο του τον Silberstein αφήνει να υποθέ­ σουμε ότι το όλο βίωμα είναι ουσιαστικά ένας καθυστερημένος οιδιπόδειος έ­ ρωτας. Ο Freud αφιερώνει αρκετό χρόνο στα θέλγητρα της μητέρας της Gisela, μιας εύπορης ματρόνας από το Φράιμπουργκ και τα απαριθμεί με ενθουσιασμό. Μιλά για την εξυπνάδα της, τους εκλεπτυσμένους τρόπους της, την πολύπλευρη προσωπικότητά της, την αμείωτη ευθυμία της, την αγάπη με την οποία συμπερκρέρεται στα παιδιά της και την εγκάρδια φιλοξενία της όχι μόνο για τον ίδιο.67 Η κυρία FluB είναι λοιπόν περισσότερο από την κόρη της ο αληθινός στόχος του σιωπηλού, φευγαλέου, εφηβικού πάθους: «Φαίνεται», παραδέχεται προαναγγέλ­ λοντας διαισθητικά τον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων στον οποίο θα αφιερώ­ σει τη ζωή του, «ότι μεταβίβασα τον σεβασμό για τη μητέρα ως φιλία προς την κόρη».68 Όμως σύντομα ο Freud έχει σοβαρότερα πράγματα να σκεφτεί. Πρέπει να σπουδάσει και η επιλογή μιας επαγγελματικής σταδιοδρομίας όπως και η προσ­ δοκία του να γίνει διάσημος δεν είναι αποδεσμευμένη από εσωτερικές συγκρού­ σεις και οδυνηρά πισωγυρίσματα της μνήμης. Στην Ερμηνεία των ονείρων κα­ ταγράφει ένα ταπεινωτικό επεισόδιο στον έβδομο ή όγδοο χρόνο της ζωής του: κάποιο βράδυ ουρεί στο υπνοδωμάτιο των γονιών του ενώπιον τους (ο ψυχανα­ λυτής Freud θα εξηγήσει αργότερα γιατί τα αγόρια μπορεί να θέλουν να κάνουν κάτι τέτοιο). Θυμωμένος ο Jacob Freud λέει στον γιο του ότι δεν θα καταφέρει τίποτε στη ζωή. Η ανάμνηση αυτού του επεισοδίου κυνηγά τον νεαρό Freud για χρόνια. Αποτελεί «φοβερή προσβολή για τη φιλοδοξία μου» και επιστρέφει στα όνειρά του.69 Ίσως το επεισόδιο να μη διαδραματίστηκε έτσι ακριβώς. Αλλά οι παραποιημένες αναμνήσεις δεν είναι λιγότερο διδακτικές από τις σωστές, απε­

44

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ναντίας· έτσι αυτή η ανάμνηση περικλείει τους πόθους και τις αμφιβολίες του. Ο Freud παραδέχτηκε ότι όποτε τη θυμόταν, βιαζόταν να απαριθμήσει τις επιδόσεις και τις επιτυχίες του, σαν να ήθελε να δείξει θριαμβευτικά στον πατέρα του ότι τελικά τα είχε καταφέρει στη ζωή * Αν πράγματι ούρησε στο υπνοδωμάτιο των γονιών του, τότε αυτό θα ήταν μια σπάνια στιγμή στο νοικοκυριό των Freud: το αγόρι χάνει την αυτοκυριαρχία του και ενδίδει σε μια στιγμιαία παρόρμηση, ο φιλόστοργος πατέρας γίνεται έξαλλος. Γενικά το χρυσό παιδί των Freud δεν μπο­ ρούσε να κάνει κάτι που να μην ήταν σωστό - και δεν το έκανε. Οι παρορμήσεις που εμψύχωσαν τον Freud στην αναζήτηση μεγαλείων - χω­ ρίς να αποκλείσουμε την ανάγκη για εκδίκηση και δικαίωση- είναι κάθε άλλο παρά διάφανες. Γι’ αυτό είναι δύσκολο να αποσαφηνιστούν τα κίνητρα για την επιλογή της ιατρικής και την πορεία που ακολούθησε μετά από αυτή την από­ φαση. Η περιγραφή του Freud, αν και ακριβής, χρειάζεται ερμηνεία και επεξερ­ γασία. Περιγράφει τις συγκρούσεις του, αλλά υπεραπλουστεύει τη λύση τους. «Έντονα επηρεασμένος από τη φιλία με έναν κάπως μεγαλύτερο μαθητή του γυμνασίου που αργότερα έγινε πολιτικός, ήθελα και εγώ να σπουδάσω νομική και να έχω κοινωνική δράση». Ο μαθητής αυτός ήταν ο μετέπειτα σοσιαλιστής Heinrich Braun, συνιδρυτής της Neue Zeit, του κεντρικού οργάνου του σοσιαλ­ δημοκρατικού κόμματος Γερμανίας. «Παράλληλα, ένιωθα να με έλκει πολύ η τότε νέα θεωρία του Darwin, επειδή υποσχόταν μια διαφορετική κατανόηση του κόσμου, και ξέρω ότι λίγο πριν τις απολυτήριες εξετάσεις το άκουσμα της ω­ ραίας έκθεσης του Goethe “Η φύση”, στο πλαίσιο μιας δημοφιλούς διάλεξης του καθηγητή Carl Briihl με ώθησε να γραφτώ στην ιατρική».70 Η ιστορία φέρει τη σφραγίδα δημιουργίας μύθου ή τουλάχιστον είναι υπερβο­ λικά συμπυκνωμένη. Ο Carl Bernhard Briihl, διάσημος ανατόμος και καθηγητής ζωοτομίας του πανεπιστημίου Βιέννης, ήταν όντως συναρπαστικός ομιλητής. Το απόσπασμα που άλλαξε τα μυαλά του Freud, είναι ένας συναισθηματικός παθια­ σμένος ύμνος προς μια φύση ερωτική που ως διαρκώς ανανεωμένη μητέρα πε­ ρικλείει τα πάντα και σχεδόν τα πνίγει. Ίσως να έδωσε την τελική ώθηση σε μια απόφαση που ωρίμαζε από καιρό στο μυαλό του Freud. Ο ίδιος το λέει περισσό­ τερες από μία φορά.71 Αλλά σε καμιά περίπτωση δεν λειτούργησε ως ξαφνική αποκάλυψη. Είχαν προηγηθεί πολλά για να δοθεί σε ένα απόσπασμα που ήταν γραμμένο σε ύφος του Goethe η σημασία που του καταλογίζει ο Freud. Τελικά δεν ήταν καν του Goethe.72 Όποια και αν ήταν η πορεία των συλλογισμών του Freud, στα μέσα Μαρτίου * Ο Freud διηγείται αυτή τη σκηνή ενώ ερμηνεύει το όνειρο του κόμη Thun. Όπως έδειξαν δικαίως οι σχολιαστές, υπάρχουν δυσκολίες επί δυσκολιών. Είναι πιθανόν ο Freud να εισέβαλε από σεξουαλική περιέργεια στο υπνοδωμάτιο των γονιών του και έπειτα να ούρησε από ταραχή. Σε αυτό συνηγορεί το γεγονός ότι το 1914 ο Freud πρόσθεσε το σχόλιο ότι το βρέξιμο του κρεβα­ τιού, μια τάση που είχε κατά καιρούς όταν ήταν δύο ετών και την οποία συνέδεε με τη σκηνή στο υπνοδωμάτιο, έχει σχέση με τη φιλοδοξία (βλ. Ερμηνεία των ονείρων, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 221).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

45

1983 γράφει στον φίλο του Emil FluB σε τόνο που με αυτοπεποίθηση χαρακτηρί­ ζει μαντικό ότι μπορεί να του ανακοινώσει «ένα νέο που μάλλον είναι το μεγα­ λύτερο στη φτωχική ζωή μου». Στη συνέχεια διστάζει και νιώθει αμφιθυμία, κάτι που δεν είναι διόλου του χαρακτήρα του. Το πράγμα δεν είναι ώριμο να λεχθεί. «Δεν θέλω να παρουσιάσω κάτι ως γεγονός και ύστερα να αναγκαστώ να το α­ νακαλέσω.»73 Ο Freud θα περιμένει μέχρι την Πρωτομαγιά για να αποσαφηνίσει τα πράγματα. «Δεν θα απογοητευθείτε αν σηκώσω το πέπλο;» ρωτά τον FluB. «Δοκιμάστε λοιπόν: αποφάσισα να γίνω ερευνητής της φύσης». Δεν θέλει πια να σπουδάσει νομική. Αλλά σε ανάλαφρο τόνο χρησιμοποιεί στη συνέχεια νομικίστικο λεξιλόγιο, υπαινισσόμενος τη συνεχιζόμενη συμπάθεια για μια σταδι­ οδρομία που έχει εγκαταλείψει: «Θα εξετάσω τα χιλιόχρονα βιβλία καταγραφών της φύσης, ίσως αφουγκραστώ τις συνεχείς διαδικασίες της και θα μοιραστώ τα οφέλη μου με όποιον θέλει να μάθει».74 Μια ανάλαφρη και μάλιστα πνευματώ­ δης διατύπωση, όμως αφήνει να διαισθανθούμε τις συγκρούσεις που έπρεπε να ξεπεραστούν ή να παραμεριστούν αποφασιστικά. Τον Αύγουστο του ίδιου χρό­ νου ο Freud βάζει σε ένα γράμμα προς τον Silberstein μια τυπωμένη κάρτα όπου αναγράφεται: «Sigismund Freud / φοιτ. νομικής».75 Μπορεί να πρόκειται για ένα αστείο, αλλά μαρτυρεί κάποια λύπη. Ο Fritz Wittels, γιατρός της Βιέννης που έγινε ένας από τους πιο ανεξάρτη­ τους οπαδούς του Freud και ο πρώτος βιογράφος του, εξέφρασε το 1923 την έ­ ξυπνη εικασία ότι η σημασία που ο Freud αξιώνει ότι είχε το απόσπασμα «Η φύση» για τη ζωή του ακούγεται σαν κάλυψη, δηλαδή είναι μια αθώα ανάμνηση που κρύβει πίσω από τη φαινομενική σαφήνειά της ένα σοβαρό, λιγότερο μονο­ σήμαντο βίωμα.76 Ίσως το απόσπασμα που παρέθεσε ο Briihl και η εκδοχή της μητέρας-φύσης που επαγγέλλεται προστασία, ζεστασιά και ανεξάντλητη τροφή, να ξύπνησε κάτι μέσα στον Freud που ήταν τότε ένας ευεπηρέαστος έφηβος. Ό­ ποια και αν ήταν αυτή η επιρροή, «Η φύση» βρήκε γόνιμο έδαφος. Πάντως είναι πολύ απίθανο ο Freud να εγκατέλειψε τη νομική και να δελεά­ στηκε από την ιατρική μετά από σοβαρές και πρακτικές πατρικές συμβουλές. Ο Freud θεωρεί σημαντικό να το διευκρινίσει γραπτώς: «Αν και ζούσαμε σε πολύ στενόχωρες συνθήκες, ο πατέρας μου επέμενε να επιλέξω επάγγελμα ακολου­ θώντας τις κλίσεις μου». Αν η ανάμνηση της διάλεξης «Η φύση» αποτελεί όντως κάλυψη, τότε πρέπει να καλύπτει όχι λογικά αλλά συναισθηματικά κίνητρα. Ο Freud επέλεξε ελεύθερα την ιατρική, αλλά στην «Αυτοβιογραφία» του γράφει: «Εκείνα τα νεανικά χρόνια δεν ένιωθα κάποια ιδιαίτερη προτίμηση για τη θέση και τη δραστηριότητα των γιατρών, αλλά ούτε αργότερα. Το κίνητρο ήταν μάλ­ λον ένα είδος δίψας για γνώση...»77 Αυτό είναι ένα από τα πιο παραπειστικά αυτοβιογραφικά αποσπάσματα που δημοσίευσε ποτέ ο Freud. Ο μετέπειτα ψυχανα­ λυτής Freud θα δει τη σεξουαλική περιέργεια των αγοριών ως πραγματική πηγή της επιστημονικής περιέργειας. Είναι λοιπόν λογικό να εικάσουμε ότι το επεισό­ διο στο υπνοδωμάτιο των γονιών του στα επτά ή οκτώ του χρόνια αποτελεί μια

46

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

αρκετά αδρή έκφραση μιας τέτοιας περιέργειας που αργότερα μετατράπηκε σε μια εκλεπτυσμένη μορφή έρευνας. ΟΙ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΥΠΟΣΧΟΝΤΑΝ στον Freud ψυχολογικές ανταμοιβές που

ξεπερνούσαν τη μετουσίωση της πρωτόγονης δίψας του για γνώση. Ως νέος άνδρας, παρατηρεί αργότερα, δεν είχε καταλάβει ακόμη πόσο σημαντική είναι η παρατήρηση (που εμπεριέχει απόσταση και αντικειμενικότητα) για την αχόρ­ ταγη περιέργεια. Λίγο πριν τον γάμο του σχεδίασε για τη μνηστή του μια μικρή αυτοπροσωπογραφία του που υποδεικνύει την ίδια έλλειψη ψυχρής απόστα­ σης: «Συχνά ένιωθα σαν να είχα κληρονομήσει όλο το πείσμα και όλο το πάθος των προγόνων μου που αμύνονταν για τον ναό τους». Αλλά όντας «ανίκανος να εκφράσω τα πυρωμένα πάθη τους... με μια λέξη ή ένα ποίημα» «καταπίεζε» πάντα τον εαυτό του.78 Όταν πολλά χρόνια αργότερα ο βιογράφος του, Ernest Jones, ρωτά τον Freud πόση φιλοσοφία έχει διαβάσει, εκείνος απαντά: «Πολύ λίγη. Στα νεανικά μου χρόνια η τάση μου να εικάζω ήταν τόσο μεγάλη ώστε δεν ήθελα να παραιτηθώ από αυτή για κανένα τίμημα».79 Στον τελευταίο χρόνο της ζωής του λέει στον ίδιο τόνο ότι φοβόταν κάπως «την υποκειμενική τάση που έχω η φαντασία να καταλαμβάνει μεγάλο χώρο στην επιστημονική έρευνα».80 Αναμφίβολα ο Freud θεωρούσε σημαντικό να μη χαλιναγωγήσει την επιστημο­ νική φαντασία του, ιδίως στα χρόνια των ανακαλύψεων. Αλλά στις προσωπικές εκτιμήσεις του -σ ε επιστολές, εξομολογητικά επιστημονικά κείμενα και κατα­ γραμμένες συζητήσεις- διαφαίνεται πάντα κάποιος φόβος μήπως χαθεί σε ένα βάλτο εικασιών καθώς και η ισχυρή επιθυμία του για αυτοσυγκράτηση. Ήδη το 1875, στο τρίτο έτος σπουδών, ο Freud σκέφτεται «ένα διδακτορικό φιλοσο­ φίας, με βάση τη φιλοσοφία και τη ζωολογία».81 Αλλά τελικά νικά η ιατρική· η αφοσίωσή του σε αυτή και σε μια φοίτηση με επιμέλεια, συνέπεια, εμπειρίες και υπευθυνότητα είναι μια μέθοδος όχι για να αγκαλιάσει τη στοργική και κα­ ταπιεστική μητέρα-φύση, αλλά για να διαφύγει ή να την κρατήσει σε απόσταση τεντωμένου χεριού. Η ιατρική είναι για τον Freud τμήμα της κατάκτησης του εαυτού του. Πριν ακόμη ο Freud αριστεύσει στις απολυτήριες εξετάσεις του γυμνασίου τον Ιούνιο 1873, έχει αντιληφθεί ήδη ότι η φύση που επιθυμεί διακαώς να κατα­ νοήσει είναι η ανθρώπινη. Η δίψα του για γνώση, παρατηρεί αναδρομικά, αφο­ ρούσε «περισσότερο τις ανθρώπινες συνθήκες παρά τα φυσικά αντικείμενα».82 Αυτή η τάση φαίνεται από νωρίς σε επιστολές στους στενότερους φίλους του, επιστολές γεμάτες απερίφραστη περιέργεια και ψυχολογικές παρατηρήσεις. «Με χαροποιεί», γράφει στον Emil Flufl τον Σεπτέμβριο 1872, όταν έχει κλείσει τα δεκαέξι, «να κατανοώ το πυκνό δίχτυ των συνδετικών ιστών που υφαίνουν γύρω μας η σύμπτωση και το πεπρωμένο».83 Αν και νέος, ο Freud βρίσκει πολύ ύποπτες τις επιφανειακές δηλώσεις. «Παρατήρησα», παραπονείται το καλοκαίρι 1872 στον Eduard Silberstein, «ότι μου γνωστοποιείς επιλεκτικά κάποια βιώματά

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

47

σου, αλλά κρατάς εντελώς μυστικές τις σκέψεις σου».84 Αναζητεί ήδη βαθύτε­ ρες αποκαλύψεις. Όταν αναφέρεται στην παγκόσμια έκθεση, που έγινε στη Βι­ έννη την άνοιξη 1873, λέει ότι τη βρίσκει ωραία αλλά δεν τον ενθουσιάζει. «Δεν βλέπω μια μεγάλη συνειρμική εικόνα της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως σε ένα φυτολόγιο δεν μπορώ να αναγνωρίσω τα χαρακτηριστικά ενός τοπίου». «Το μεγαλείο του κόσμου», γράφει λίγο αργότερα, «έγκειται στην πολλαπλότητα των δυνατοτήτων, μόνο που αυτό δυστυχώς δεν αποτελεί στέρεο έδαφος για την αυ­ τογνωσία μας».85 Λόγια ενός εκ γενετής ψυχολόγου. Η ΑΜΦΙΘΥΜΙΑ TOY FREUD ως προς την άσκηση της ιατρικής δεν ήταν αρκετά

έντονη ώστε να καταστρέψει την επιθυμία του να γιατρεύει ή τη χαρά να θερα­ πεύει. Το 1986, ως δεκαεξάχρονος μαθητής, είχε ήδη δείξει δραστήρια ανθρω­ πιστικές τάσεις: είχε ικετέψει τους καθηγητές του να οργανώσουν μια καμπάνια προς εξασφάλιση της προμήθειας επιδέσμων για τους αυστριακούς στρατιώτες που είχαν τραυματιστεί στον πόλεμο κατά της Πρωσίας. Σχεδόν μία δεκαετία αργότερα, το 1875, ως δευτεροετής φοιτητής ιατρικής, ομολογεί στον Eduard Silberstein: «Έχω τώρα περισσότερα από ένα ιδανικό, στο θεωρητικό των προ­ ηγούμενων χρόνων προστέθηκε και ένα πρακτικό. Πέρυσι αν με ρωτούσαν ποια είναι η μεγαλύτερη επιθυμία μου, θα απαντούσα: ένα εργαστήριο και ελεύθε­ ρος χρόνος ή ένα πλοίο στον ωκεανό με όλα τα όργανα που χρειάζεται ένας ε­ ρευνητής». Προφανώς ο Freud έχει κατά νου τον Darwin που θαυμάζει και ο ο­ ποίος είχε περάσει τόσο γόνιμα χρόνια πάνω στο Beagle. Αλλά η ανακάλυψη επιστημονικών αληθειών δεν είναι η μόνη επιθυμία του Freud. «Τώρα», συνεχί­ ζει, «αμφιταλαντεύομαι αν θα έπρεπε να απαντήσω: ένα μεγάλο νοσοκομείο και πλούσια χρηματοδότηση για να περιορίσω μερικά από τα δεινά που ταλαιπω­ ρούν τα σώματά μας ή να τα απαλείψω».86 Αυτή η επιθυμία της καταπολέμησης ασθενειών προβάλλει κατά περιόδους. «Σήμερα πήγα στον ασθενή μου εντελώς αμήχανος αφού δεν ήξερα από πού να αντλήσω την απαραίτητη συμπαράσταση και προσοχή για εκείνον», γράφει το 1883 στη μνηστή του. «Ήμουν παγερός και απαθής. Αλλά το πράγμα άλλαξε όταν εκείνος άρχισε τα παράπονα και εγώ αντιλήφθηκα ότι είχα ένα καθήκον και κάποια σημασία».87 Αλλά η συνεπέστερη μετουσίωση της παιδικής του περιέργειας αφορά ε­ πιστημονικές έρευνες, αινίγματα του πνεύματος και του πολιτισμού. Το 1927, κρίνοντας αναδρομικά, επιμένει ότι βασικά δεν υπήρξε σωστός γιατρός και ότι ξαναβρήκε την «αρχική κατεύθυνση» μετά από μια μεγάλη παράκαμψη.88 Και στην τελευταία αυτοβιογραφική αναδρομή του, που γράφει το 1935 στα ογδόντα του σχεδόν χρόνια, λέει ότι έκανε μια «οπισθοδρομική εξέλιξη». Ό τι «μετά από μια διά βίου παράκαμψη μέσω των φυσικών επιστημών, της ιατρικής και της ψυ­ χοθεραπείας» τα ενδιαφέροντά του στράφηκαν πάλι «σε εκείνα τα πολιτισμικά προβλήματα που με γοήτευαν κάποτε ως έφηβο όταν η σκέψη μου μόλις αφυ­ πνιζόταν».89 Θα διαπιστώσουμε ότι η παράκαμψη δεν του απέσπασε τόσο την

48

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

προσοχή όσο υπαινίσσεται. Τα πάντα κουβάλησαν, όπως λένε οι ψυχαναλυτές, νερό στον μύλο του. ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ ο Freud συνάντησε έναν αντισημιτισμό που

ήταν αρκετά εκνευριστικός και αξιομνημόνευτος ώστε μισό αιώνα αργότερα να βρει εξέχουσα θέση στην «Αυτοβιογραφία» του. Δίνει έμφαση στο ότι αντέδρασε πεισματικά, ακόμη και θυμωμένα. Και με χαρακτηριστικό γι’ αυτόν τρόπο κα­ ταφέρνει να μετατρέψει τον θυμό σε πλεονέκτημα. Οι μη εβραίοι φοιτητές είχαν την αδιάντροπη αξίωση ότι ως εβραίος θα έπρεπε να αισθάνεται «κατώτερος» και «ξένος». Ο Freud το απέρριπτε «αποφασιστικά»: «Δεν κατάλαβα ποτέ γιατί θα έπρεπε να ντρέπομαι για την καταγωγή μου ή, όπως είχαν αρχίσει να το αποκαλούν τότε, τη ράτσα μου». Με τον ίδιο αυτοσεβασμό και «χωρίς πολλή λύπη» παραιτείται από το αμφιλεγόμενο προνόμιο να ανήκει στην ομάδα και νιώθει ότι η απομόνωση θα του κάνει καλό. Καταδικασμένος στην αντιπολίτευση, ανακα­ λύπτει τη ροπή του για «κάποια σχετική ανεξαρτησία». Θυμάται τον έντιμο και θαρραλέο δόκτορα Stockmann στο ιψενικό έργο Εχθρός του λαού και ομολογεί ότι απολαμβάνει το ότι η “συμπαγής πλειονότητα” τον έχει αποκλείσει».90* Δεν κοκορεύεται εκ των υστέρων. Υπάρχουν αποδείξεις για το ηθικό και ψυ­ χικό σθένος του Freud. Τον Μάρτιο 1875 λέει στον Eduard Silberstein ότι η εμπι­ στοσύνη του στα γενικώς αποδεκτά έχει χαθεί και ότι έχει αυξηθεί η «μυστική κλίση του προς τη γνώμη της μειονότητας».91 Αυτή η στάση του δίνει τη δύναμη να συγκρουστεί με το ιατρικό κατεστημένο και τις ριζωμένες απόψεις του. Θυ­ μώνει ιδιαίτερα με τους αντισημίτες. Το 1883, σε ένα ταξίδι με το τρένο, συναντά κάποιους από αυτούς. Θυμώνουν επειδή ανοίγει το παράθυρο για να μπει καθα­ ρός αέρας και τον αποκαλούν «ελεεινό εβραίο», κάνουν προσβλητικά σχόλια για τον μη χριστιανικό εγωισμό του και θέλουν «να του δείξουν». Ο Freud, προφα­ νώς ατάραχος, ζητεί από τους αντιπάλους να κοπιάσουν, τους βάζει τις φωνές και θριαμβεύει επί του «όχλου».92 Ο Martin Freud θυμάται ότι το 1901 στο βαυ­ αρικό θέρετρο Τούμζεε ο πατέρας του επιτέθηκε με το μπαστούνι περιπάτου και έτρεψε σε φυγή μια συμμορία δέκα ανδρών και μερικών θηλυκών βοηθών τους που πρόσβαλαν με αντισημιτικές βρισιές τους γιους του, Martin και Oliver.93 Κάτι τέτοιες στιγμές ο Freud πρέπει να έβλεπε με ικανοποίηση ότι διέφερε από τον πατέρα του που υποτασσόταν παθητικά στους εμπαιγμούς. * Γύρω στα Χριστούγεννα 1923 ο Freud διαβάζει την προδημοσίευση της βιογραφίας του από τον Fritz Wittels και σημειώνει στο περιθώριο τις παρατηρήσεις του. Ο Wittels γράφει για τα πρώτα χρόνια του Freud: «Η μοίρα του εβραίου στο πλαίσιο του γερμανικού πολιτισμού τον έκανε να υποφέρει από νωρίς από ένα συναίσθημα μειονεξίας, κάτι από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει κανένας γερμανο-εβραίος». Ο Freud παρατηρεί στο περιθώριο: «!», κάτι που συνηθίζει να κάνει όταν θέλει να εκφράσει έντονη αντίρρηση. Πιθανώς ο εμφατικός ισχυρισμός του Freud ότι γλίτωσε από το συναίσθημα μειονεξίας είναι μια έμμεση αντίδραση στον χαρακτηρισμό του Wittels (βλ. Wittels, Sigmund Freud, σημ. σ. 14, στο αντίτυπο του Freud, Μουσείο Freud, Λον­ δίνο).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

49

Ωστόσο προς το παρόν οι εκδηλώσεις μαχητικότητας προορίζονταν για το μέλλον. Η πανεπιστημιακή ζωή της δεκαετίας 1870 δεν είχε αλλοιωθεί ακόμη από αντισημιτικές φοιτητικές φασαρίες. Αρχικά το μόνο που χρειαζόταν ο Freud ήταν το ηθικό θάρρος - και μια κατεύθυνση. Είχε αρχίσει τις σπουδές νωρίς, στα δεκαεπτά του χρόνια, και τις τελείωσε αργά, το 1881, στα είκοσι πέντε. Η εκτε­ ταμένη περιέργεια και η ροπή προς την έρευνα τον εμπόδισαν να αποφοιτήσει κανονικά, δηλαδή σε πέντε χρόνια. Τα ενδιαφέροντα του Freud ήταν προγραμ­ ματισμένα. «Όσον αφορά το πρώτο έτος στο πανεπιστήμιο», γράφει στον φίλο του τον Silberstein, «θα το αφιερώσω εντελώς στη μελέτη ανθρωπιστικών αντι­ κειμένων που δεν έχουν καμία σχέση με το μελλοντικό επάγγελμά μου, αλλά δεν θα μου είναι άχρηστα». Δηλώνει ότι αν θα τον ρωτούσαν τι σκοπεύει να γίνει, θα αρνιόταν να δώσει «μια τελεσίδικη απάντηση και θα έλεγε απλώς: επιστήμονας, καθηγητής, κάτι τέτοιο».94 Αν και τηρούσε κριτική στάση απέναντι στη φιλοσο­ φία και όσους, όπως ο Silberstein, «είχαν αφοσιωθεί στη φιλοσοφία από απελ­ πισία»,95 ο Freud εκείνων των χρόνων διάβαζε πολλή φιλοσοφία. Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι τα μεγαλύτερα οφέλη τα προσκομίζει διαβάζοντας τον στο­ χαστή Ludwig Feuerbach. «Μεταξύ όλων των φιλοσόφων», πληροφορεί το 1875 τον Silberstein, «εκτιμώ και θαυμάζω περισσότερο αυτό τον άνδρα».96 ΕΝΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ του 18ου αιώνα, όπως ο Freud, έβρισκε πολλά να θαυμάσει στον Feuerbach, που πνευματικά ήταν ο πιο ρωμαλέος από τους αριστερούς εγελιανούς. Ο Feuerbach καλλιεργούσε ένα στιλ αποδεσμευ­ μένο από τη στεγνή αφαίρεση που έκανε τον γερμανικό ακαδημαϊκό λόγο ξύ­ λινο και όταν αρματωνόταν εναντίον των «ανόητων και δόλιων κρίσεων»97 όσων τον συκοφαντούσαν είχε ένα αγωνιστικό ύφος που ενθουσίαζε ή φρίκαρε τους αναγνώστες του. Είχε να διδάξει πολλά στον Freud όσον αφορά την ουσία και το ύφος: θεωρούσε καθήκον του να αφαιρέσει τη μάσκα της θεολογίας, να αποκαλύψει τις υπερβολικά εγκόσμιες ρίζες της στην ανθρώπινη εμπειρία. Η θεολο­ γία έπρεπε να γίνει ανθρωπολογία. Για την ακρίβεια ο Feuerbach δεν ήταν αθεϊ­ στής και επιδίωκε μάλλον να σώσει την πραγματική ουσία της θρησκείας από τους θεολόγους παρά να την καταστρέψει παντελώς. Αλλά η θεωρία και η μέ­ θοδός του προσφέρονταν για τη δημιουργία αθεϊστών. Στόχος της εργασίας του για τη θεολογία, γράφει στο γνωστότερο βιβλίο του Η ουσία του χριστιανισμού που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1841, ήταν βασικά «η διάλυση μιας αυταπάτης» που ήταν μάλιστα «καταστροφική».98 Ο Freud, που έβλεπε τον εαυτό του ως καταστροφέα αυταπατών, έβρισκε συγγενική αυτή την πνευματική στάση. Ο Feuerbach συγγένευε πνευματικά με τον Freud και αλλού: δεν ασκούσε μόνο κριτική στη θεολογία, αλλά και στο μεγαλύτερο μέλος της φιλοσοφίας. Παρουσίαζε ένα δικό του φιλοσοφικό τρόπο, που ήταν ακριβώς το αντίθετο, η «διάλυση» της «απόλυτης, άυλης και αυτάρεσκης θεωρίας».99 Όπως αργότερα ο Freud, παραδέχτηκε (ή μάλλον δήλωσε εμφατικά), ότι του έλειπε το ταλέντο για

50

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

«το φορμαλιστικό-φιλοσοφικό, το συστηματικό, το εγκυκλοπαιδικό-μεθοδολογικό».100Δεν έψαχνε συστήματα, αλλά την πραγματικότητα και αρνιόταν να αποκαλέσει τη φιλοσοφία του φιλοσοφία και τον εαυτό του φιλόσοφο. «Δεν είμαι τί­ ποτε περισσότερο από ένας πνευματικός φυσικός ερευνητής».101 Αυτός ήταν ένας τίτλος που ο Freud ευχαρίστως θα τον οικειοποιούνταν. Οι φιλοσοφικές αναζητήσεις του νεαρού φοιτητή Freud τον οδήγησαν στην αναζωογονητική και πλανεύτρα ατμόσφαιρα του φιλοσόφου Franz Brentano. Παρακολούθησε πέντε κύκλους παραδόσεων και σεμιναρίων αυτού του «κατα­ ραμένα έξυπνου άνδρα», αυτής της «διάνοιας»102 και επιδίωκε τις συζητήσεις μαζί του. Ο Brentano, ως πρώην ιερωμένος, ήταν ένας αξιόπιστος ερμηνευτής του Αριστοτέλη και της εμπειρικής ψυχολογίας. Ως καθηγητής που πίστευε στον Θεό και ταυτόχρονα σεβόταν τον Darwin πρόσφερε κεντρίσματα που έκαναν τον Freud να αναρωτηθεί για τις αθεϊστικές πεποιθήσεις με τις οποίες είχε έρθει στο πανεπιστήμιο. «Κατά καιρούς», ομολογεί ο Freud στον Silberstein όταν η επιρ­ ροή του Brentano έχει φτάσει στο αποκορύφωμα, «δεν είμαι πια υλιστής, αλλά ούτε και θεϊστής ακόμη».103 Θεϊστής δεν έγινε ποτέ. Όπως δηλώνει στα τέλη 1874 στον φίλο του, στην ψυχή είναι «ένας άθεος γιατρός και εμπειριστής».104 Έχει επεξεργαστεί τα εντυπωσιακά επιχειρήματα με τα οποία τον έκαμψε ο Brentano και έχει επιστρέψει στην αθεΐα όπου και θα μείνει. Ωστόσο ο Brentano έχει ε­ ρεθίσει τη σκέψη του, την είχε κάνει πολυεπίπεδη, τα ψυχολογικά κείμενά του έχουν αφήσει τα ίχνη τους στο πνεύμα του Freud. Όλη αυτή η πνευματική δραστηριότητα φαίνεται αρκετά απομακρυσμένη από τις ιατρικές σπουδές, αλλά ο Freud, φαινομενικά ανερμάτιστος, ήταν ένας υποψήφιος ερευνητής σε αναζήτηση. Οι ισόβιες ενστάσεις του ενάντια στην εξειδικευμένη ιατρική φοίτηση είναι κληρονομιά αυτών των ετών (και αυτή η στάση έπαιξε αργότερα σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση της ανάλυσης από μη γιατρούς). Πέρα από τις ευκαιρίες που του προσφέρονταν να ακούσει αξι­ ομνημόνευτους ομιλητές και να κάνει γοητευτικές έρευνες, ο Freud θεωρούσε αναμφίβολα την ιατρική εκπαίδευσή του ευλογία. Οι καθηγητές του ήταν ό,τι καλύτερο υπήρχε. Την εποχή που ο Freud ήταν φοιτητής και ερευνητής στο πα­ νεπιστήμιο της Βιέννης, η ιατρική σχολή αποτελούσε μια προνομιακή, άκρως εκλεκτή συντεχνία. Τα περισσότερα μέλη της είχαν έρθει από τη Γερμανία. Ο Carl Claus, διευθυντής του ινστιτούτου συγκριτικής ανατομίας, είχε έρθει πρό­ σφατα από το Γκέτινγκεν. Ο Ernst Briicke, διάσημος φυσιολόγος, και ο Hermann Nothnagel, πρόεδρος του τμήματος παθολογίας, είχαν γεννηθεί στη Βόρεια Γερ­ μανία και είχαν σπουδάσει στο Βερολίνο, ο Theodor Billroth, διάσημος χειρουρ­ γός, ταλαντούχος ερασιτέχνης μουσικός και ένας από τους στενότερους φίλους του Brahms, είχε έρθει στη Βιέννη από τη Ζυρίχη όπου είχε γίνει ήδη καθηγη­ τής. Αυτοί οι καθηγητές, φωστήρες στον τομέα τους, χάριζαν στην επαρχιακή Βιέννη ιδιαίτερη πνευματικότητα και κοσμοπολιτισμό. Δεν είναι σύμπτωση ότι η ιατρική σχολή αυτών των ετών προσέλκυε αρκετές δεκάδες φοιτητών από το

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

51

εξωτερικό, από άλλα μέρη της Ευρώπης και τις ΗΠΑ. Στον κατατοπιστικό Οδηγό για αμερικανοός φοιτητές ιατρικής στην Ευρώπη, που ο αμερικανός νευρολόγος Henry Hun εξέδωσε το 1883, συνιστά ένθερμα τη Βιέννη. «Πέρα από τα πλεο­ νεκτήματα της ιατρικής σχολής», γράφει, «η Βιέννη είναι μια πόλη όπου μπορείς να ζήσεις εξαίσια». Υμνεί «τη ζωή των καφενείων», την Όπερα, τα πάρκα και τους κατοίκους της που είναι «καλόκαρδοι, όμορφοι και ξέρουν να διασκεδά­ ζουν».105 Ο Freud θα είχε ενστάσεις για τα περισσότερα σημεία αυτού του απλόχερου επαίνου. Οι εμπειρίες του με τους βιεννέζους δεν ήταν τόσο ευχάριστες, δεν σύ­ χναζε στα καφενεία και σπανίως πήγαινε στην όπερα. Αλλά θα προσυπόγραφε ότι η ιατρική σχολή διέθετε ένα διδακτικό σώμα από εξαίρετους άνδρες διεθνούς φήμης. Στα μάτια του οι καθηγητές του είχαν ακόμη ένα πλεονέκτημα: δεν συμ­ μερίζονταν τον αντισημιτισμό που εξαπλωνόταν σαν λεκές στη βιεννέζικη κουλ­ τούρα. Ο φιλελευθερισμός τους ενίσχυε το συναίσθημα του Freud ότι ήταν κάτι καλύτερο από παρίας. Ο Nothnagel, στο τμήμα του οποίου ο Freud άρχισε να δουλεύει λίγο μετά την αποφοίτησή του, ήταν ένας δηλωμένος αγωνιστής του φιλελευθερισμού. Διακρινόταν για τις δημόσιες διαλέξεις του και το 1891 ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη του συλλόγου ενάντια στον αντισημιτισμό. Τρία χρό­ νια αργότερα άρχισαν οι οχλήσεις από αντισημίτες φοιτητές στις παραδόσεις του. Ο Briicke, που ήταν εξίσου πολιτισμένος με τον Nothnagel, αν και δεν ήταν τόσο υπέρ των συλλόγων, είχε εβραίους φίλους και επιπλέον ήταν δηλωμένος φι­ λελεύθερος, πράγμα που σήμαινε ότι συμμεριζόταν την έχθρα του Freud για τον καθολικισμό. Ο Freud, λοιπόν, είχε καλούς πολιτικούς αλλά και επιστημονικούς λόγους να διατηρεί στη μνήμη τους καθηγητές του «ως άτομα που μπορούσα να σεβαστώ και να δεχτώ ως πρότυπα».106 ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ 1875 ο Freud ξέφυγε για λίγο από το «απεχθές» καμπαναριό του αγίου Στεφάνου. Επισκέφτηκε τον ετεροθαλή αδελφό του στο Μάντσεστερ. Το ταξίδι είχε συμφωνηθεί πριν από πολύ καιρό, αλλά κάθε τόσο α­ ναβαλλόταν. Η Αγγλία απασχολούσε εδώ και χρόνια τη φαντασία του Freud. Στα εφηβικά του χρόνια είχε διαβάσει και απολαύσει βιβλία αγγλικής λογοτεχνίας. Ήδη το 1873, δύο χρόνια πριν πρωτοδεί τη χώρα, γράφει στον Silberstein: «Δια­ βάζω αγγλικά ποιήματα, γράφω επιστολές στα αγγλικά, απαγγέλλω αγγλικούς στίχους, αφουγκράζομαι περιγραφές της Αγγλίας και διψώ να δω αγγλικά τοπία». Αν συνεχίσει έτσι, αστειεύεται, θα προσβληθεί από την «αγγλική ασθένεια» (χα­ ρακτηρισμός εκείνης της εποχής για τη ραχίτιδα)107. Μετά την επίσκεψη στους άγγλους συγγενείς, όπως και προηγουμένως, τον απασχολεί το μέλλον του. Η εγκάρδια υποδοχή στο Μάντσεστερ και οι γενικές εντυπώσεις του από την Αγ­ γλία τον κάνουν να σκεφτεί αν θα έπρεπε να εγκατασταθεί εκεί. Η Αγγλία του αρέσει πολύ περισσότερο από την πατρίδα του, γράφει στον Silberstein, παρά «την ομίχλη και τη βροχή, τη μέθη και τον συντηρητισμό».108 Η επίσκεψη του

52

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μένει αλησμόνητη. Επτά χρόνια αργότερα, σε ένα συναισθηματικό γράμμα προς τη μνηστή του, θυμάται «τις ανεξίτηλες εντυπώσεις» που απεκόμισε, τη «νηφά­ λια λειτουργικότητα» της Αγγλίας και τη «γενναιόδωρη αφοσίωση στο γενικό καλό», πόσο μάλλον την επικρατούσα «επιμονή και ευαισθησία των κατοίκων της για την αίσθηση δικαίου». Το βίωμα της Αγγλίας, γράφει, «μου έδωσε το μέ­ τρο για όλη τη ζωή μου».109 Η εκδρομή αυτή αποσαφήνισε το επίκεντρο των ενδιαφερόντων του. Αγγλικά επιστημονικά έργα, γράφει στον Silberstein, κείμενα των «Tyndall, Hyxley, Lyell, Thomson, Darwin, Thomson, Lockyer και άλλων» τον έκαναν διά παντός ο­ παδό του έθνους τους. Αυτό που τον είχε εντυπωσιάσει ιδιαίτερα ήταν ο συνεπής εμπειρισμός, η άρνηση μιας μεγαλόπρεπης μεταφυσικής. Και προσθέτει άμεσα: «Είμαι καχύποπτος όσο ποτέ με τη φιλοσοφία...»110 Τα διδάγματα του Brentano έχουν ξεθωριάσει και χάνονται. Πράγματι, για κάποιο χρονικό διάστημα ο Freud δεν έχει φιλοσοφικές ανά­ γκες. Μετά την επάνοδό του συγκεντρώνεται στη δουλειά του στο εργαστήριο του Carl Claus και ο Claus, που είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους και α­ ποτελεσματικούς γερμανόφωνους προπαγανδιστές του Darwin, δίνει σύντομα μια ευκαιρία διάκρισης στον Freud. Τον έχουν καλέσει στη Βιέννη για να εκσυγχρονίσει το τμήμα ζωολογίας και να το αναβαθμίσει στο επίπεδο των άλλων πανεπιστημιακών τμημάτων και έχει καταφέρει να πάρει χρηματοδότηση για την εγκατάσταση ενός πειραματικού σταθμού θαλάσσιας βιολογίας στην Τεργέ­ στη.111Ένα μέρος αυτών των χρημάτων θα δοθούν ως υποτροφία σε επίλεκτους φοιτητές που θα κάνουν εκεί ειδικές έρευνες. Ο Freud, που έχει την εύνοια του Claus, είναι από τους πρώτους που επιλέγονται και τον Μάρτιο 1876 πηγαίνει στην Τεργέστη. Εκεί αντικρίζει πρώτη φορά τον μεσογειακό κόσμο, που τα μετέπειτα χρόνια θα του προσφέρει κάθε καλοκαίρι ανεξάντλητη χαρά. Η αποστολή του στην Τεργέστη έχει να κάνει με το μακρόχρονο ενδιαφέρον του Claus για τον ερμαφροδιτισμό: ο Freud καλείται να εξετάσει τον πρόσφατο ισχυρισμό ενός πολωνού ερευνητή, του Simon de Syrski, που έχει παρατηρήσει στα χέλια γεννητικούς αδένες. Αυτό αποτελεί μια εκπληκτική ανακάλυψη - αρκεί να αποδειχτεί. Επειδή, όπως εξηγεί ο Freud στην αναφορά του, αιώνες τώρα έχουν γίνει άπειρες προσπάθειες να βρεθούν οι άρχεις του χελιού και όλες έχουν αποτύχει.112 Αν ο Syrski έχει δίκιο, η παραδοσιακή άποψη ότι το χέλι είναι ερμαφρόδιτο θα αποδειχθεί αβάσιμη. Τα πρώτα πειράματα του Freud δεν αποφέρουν καρπούς. «Όλα τα χέλια που εξέτασα ανατομικά ανήκαν στο τρυφερό φύλο», γράφει εμπιστευτικά στον Silberstein.113 Όμως οι αναφορές του δεν είναι πάντα καθαρά επιστημονικές. Ο Freud ενδιαφέρεται όχι μόνο για τα χέλια, αλλά και για τις νεαρές κυρίες της Τεργέστης. Όμως το ενδιαφέρον του, όπως συμπεραίνουμε από τα γράμματά του, είναι αποστασιοποιημένο και καθαρά ακαδημαϊκό. Ο Freud δείχνει κάποιο φόβο για τις ελκυστικές και αισθησιακές «ιταλίδες θεές» που έβλεπε στους περιπά­

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

53

τους του, μιλά για το παρουσιαστικό και τον καλλωπισμό τους - αλλά απέχει. «Αφού απαγορεύεται να ανατέμνεις ανθρώπους», γράφει καλύπτοντας με χιού­ μορ τη σχετική δειλία του, «δεν έχω καμιά δουλειά μαζί τους».114Με τα χέλια τα πάει καλύτερα: μετά δύο παραμονές στην Τεργέστη και αφού κόψει 400 περίπου χέλια, επιβεβαιώνει εν μέρει και όχι εντελώς πειστικά τον ισχυρισμό του Syrski. Η συμβολή είναι αξιέπαινη, αλλά όταν ο Freud σκέφτεται τα πρώτα βή­ ματά του στον τομέα της καθαρής έρευνας μιλά κάπως περιφρονητικά γι’ αυ­ τά * Μερικές φορές είναι πολύ άδικος στις εκτιμήσεις του για την πνευματική σταδιοδρομία του. Η αναζήτηση όρχεων στα χέλια συνέβαλε ώστε ο Freud να εξασκηθεί στην υπομονετική και επακριβή παρατήρηση, στην επικέντρωση της προσοχής, που θα του ήταν αργότερα απαραίτητη όταν θα άκουγε τους ασθε­ νείς του. Όποιους λόγους και αν είχε ο Freud -δ εν αποκλείεται κάποια σκοτεινή αντιπάθεια- οι αναφορές του στην εργασία με τον Claus αποπνέουν κάποια δυ­ σαρέσκεια τόσο για τον εαυτό του όσο και για άλλους και είναι εντυπωσιακό ότι στην αυτοβιογραφία του δεν βρήκε πουθενά χώρο για το όνομα του Claus. Τελείως διαφορετικά είναι τα συναισθήματά του για τον επόμενο μέντορά του, τον μεγάλο Briicke. «Στο εργαστήριο φυσιολογίας του Ernst Briicke», γρά­ φει, «βρήκα επιτέλους ησυχία και πλήρη ικανοποίηση». Μπορεί να θαυμάζει τον «ίδιο τον δάσκαλο Briicke» και τους βοηθούς του και να προσπαθεί να τους α­ νταγωνιστεί. Με έναν από τους βοηθούς, τον Ernst von Fleischl-Marxow, μια λα­ μπρή προσωπικότητα, γνωρίζεται καλά.115 Και στον κύκλο του Briicke βρίσκει ένα φίλο που η συμμετοχή του στη δημιουργία της ψυχανάλυσης θα είναι κα­ θοριστική: τον Josef Breuer, έναν επιτυχημένο, εύπορο, καλλιεργημένο γιατρό και εξαίρετο φυσιολόγο, δεκατέσσερα χρόνια μεγαλύτερό του. Η κατανόηση των δύο ανδρών είναι αμοιβαία. Ο Freud βλέπει τον Breuer ως μία ακόμη πατρική φι­ γούρα και γίνεται τακτικός επισκέπτης της οικίας Breuer και κατά κάποιο τρόπο εξίσου καλός φίλος της χαριτωμένης και μητρικής συζύγου του Breuer, Mathilde. Δεν είναι το μόνο κέρδος που αποκομίζει ο Freud από τον Briicke. Για έξι χρό­ νια, από το 1876 μέχρι το 1882, εργάζεται στο εργαστήριό του και λύνει τα προ­ βλήματα που του θέτει ο αξιότιμος καθηγητής χαρίζοντας ευχαρίστηση τόσο σε εκείνον όσο και στον εαυτό του. Ο Freud προσπαθεί να ξεδιαλύνει το αίνιγμα του νευρικού συστήματος, πρώτα στα κατώτερα είδη ψαριών και έπειτα στον άν­ * Όταν ο ελβετός ψυχίατρος Rudolf Brun παρακάλεσε το 1936 την Anna Freud να του στεί­ λει μερικές από τις «πρώτες νευρολογικές εργασίες» του πατέρα της, εκείνη απάντησε ότι ο πα­ τέρας της δεν εκτιμά ιδιαίτερα αυτές τις εργασίες. «Πιστεύει ότι θα απογοητευθείτε αν ασχολη­ θείτε με αυτές» (Η Anna Freud στον Rudolf Brun, Freud Collection, BI, LC). Για αρκετά χρόνια κάποιοι μπήκαν στον πειρασμό να δουν την αναζήτηση όρχεων στα χέλια ως πρώιμο παράδειγμα του ενδιαφέροντος του Freud για τη σεξουαλικότητα. Αλλά αυτή η υποθετική ανακατασκευή της βιογραφίας του είναι αντίστοιχη με τον ισχυρισμό ότι έχει βαθύτερη σημασία πως στις απολυτή­ ριες εξετάσεις του γυμνασίου ζητήθηκε από τον Freud, τον πατέρα του οιδιπόδειου συμπλέγμα­ τος να μεταφράσει τριάντα τρεις στίχους από τον Οιδίποδα του Σοφοκλή. Εξάλλου και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για αποδόσεις τρίτων.

54

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

θρωπο· ανταποκρίνεται στις αξιώσεις και τις προσδοκίες του απαιτητικού καθη­ γητή του και είναι εξαιρετικά ευτυχισμένος. Το 1892, λίγο μετά τον θάνατο του μέντορά του, ο Freud δίνει στο τέταρτο παιδί του το όνομα του Briicke: Ernst. Θεωρεί υποχρέωσή του να τον τιμήσει. Ο Briicke ήταν και παρέμεινε για τον Freud «η μεγάλη αυθεντία που με επηρέασε».116 Ο δεσμός του Freud με τον Briicke ήταν σαν τον δεσμό του γιου με τον πα­ τέρα, τίποτε άλλο. Είναι αλήθεια ότι ο Briicke ήταν σχεδόν σαράντα χρόνια μεγαλύτερος από τον Freud, σχεδόν συνομήλικος του πατέρα του. Είναι επί­ σης αλήθεια ότι το να ενδύεις κάποιον με τα χαρακτηριστικά και τη σημασία ενός άλλου μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη πιο απίθανα άλματα από αυτό που έκανε ο Freud βάζοντας τον Ernst Briicke στη θέση του Jacob Freud. Η «μετα­ βίβαση», όπως ο ψυχαναλυτής Freud θα ονόμαζε αυτή τη μετάθεση έντονων συναισθημάτων, είναι πανίσχυρη και πανταχού παρούσα. Αλλά ένα μεγάλο μέρος της ανυπέρβλητης έλξης που ένιωθε ο Freud για τον Briicke βασιζόταν στο ότι ο Briicke δεν ήταν ο πατέρας του. Η αναγνώριση της αυθεντίας του δεν καθοριζόταν από το τυχαίο γεγονός της γέννησης· και σε αυτή την κρίσιμη χρονική στιγμή όπου ο Freud εκπαιδευόταν για να γίνει επαγγελματίας ερευ­ νητής ανθρώπινων μυστικών, είχε την ανάγκη μιας τέτοιας αυθεντίας. Ο Jacob Freud ήταν εγκάρδιος και καλόκαρδος, ήταν ήπιος και υποχωρητικός, σχεδόν προκαλούσε την εξέγερση. Αντιθέτως ο Briicke ήταν συγκρατημένος, ακριβής έως σχολαστικός, επίφοβος εξεταστής και απαιτητικός προϊστάμενος. Ο Jacob Freud αγαπούσε το διάβασμα και τον διέκρινε κάποια εβραϊκή πολυμάθεια. Ο Briicke ήταν εξαιρετικά πολύπλευρος: ένας ταλαντούχος ζωγράφος που ενδια­ φερόταν όλη του τη ζωή και κάθε άλλο παρά ερασιτεχνικά για την αισθητική και την πολιτισμική επιρροή στους μαθητές του * Στο βλέμμα έμοιαζε όχι στον πατέρα του Freud, αλλά στον ίδιο τον Freud. Όσο και αν αποκλίνουν οι περι­ γραφές μεταξύ τους, όλοι οι γνωστοί του Freud μιλούν για βλέμμα που κοιτά με οξύτητα και κατατάσσει. Τέτοιο βλέμμα είχε και ο Briicke, και ο Freud το βλέπει και στα όνειρά του. Σε κάποιο από αυτά, στο όνειρο «Νοη-vixit» που ο Freud ανέλυσε διεξοδικά στην Ερμηνεία των ονείρων, ο Freud κατατροπώνει έναν αντίπαλο με ένα «διαπεραστικό βλέμμα». Στην αυτοανάλυσή του αυτό αποδεικνύεται ως παραποιημένη ανάμνηση ενός πραγματικού βιώματος όπου ο Briicke, και όχι ο Freud, έχει κατατροπώσει με το βλέμμα του. «Ο Briicke είχε πληροφορηθεί ότι μερικές φορές έφτανα καθυστερημένα στο εργαστήριο» όπου ο Freud παρουσίαζε τότε τα πειράματα στους φοιτητές. «Έτσι ήρθε κάποτε στο εργαστήριο ακριβώς την ώρα έναρξης και με περίμενε. Αυτά που μου είπε ήταν λακωνικά και συγκεκριμένα· αλλά σημασία δεν είχαν οι λέξεις. Σημασία είχαν * Η Erna Lesky, ιστορικός της ιατρικής σχολής Βιέννης, παρατηρεί ότι όταν ο Briicke έ­ κανε τους καθημερινούς γύρους του στο εργαστήριο, θεωρούσε τον εαυτό του όχι μόνο καθη­ γητή φυσιολογίας, αλλά εκπρόσωπο μιας γενικής πολιτισμικής ιδέας (Erna Lesky, Die Wiener Medizinische Schule im 19. Jahrhundert, 1965).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

55

τα φοβερά γαλάζια μάτια του που με κοίταζαν και με έκαναν να πεθαίνω». Και ο Freud συνεχίζει: «Όποιος θυμάται τα πανέμορφα και αγέραστα μέχρι τέλους μάτια του μεγάλου δασκάλου και τον έχει δει κάποτε θυμωμένο, εύκολα μπο­ ρεί να μπει στη συναισθηματική θέση του νεαρού αμαρτωλού».117 Αυτό που ο Briicke έδωσε στον νεαρό αμαρτωλό Freud ήταν το δικό του, ήδη βιωμένο, ιδα­ νικό της επαγγελματικής αυτοπειθαρχίας. Τόσο η επιστημονική φιλοσοφία όσο και η επαγγελματική γνώση του Briicke διέπλασαν τον Freud. Ήταν θετικιστής από ιδιοσυγκρασία και εκ πεποιθήσεως. Ο θετικισμός δεν ήταν τόσο μια οργανωμένη σχολή σκέψης όσο μια γενική στάση προς τον άνθρωπο, τη φύση και τους τρόπους έρευνας. Οι οπαδοί του ήλπιζαν να μπορέσουν να μεταφέρουν το πρόγραμμα των φυσικών επιστημών, τα αποτελέσματα των ερευνών και τις μεθόδους τους στη διερεύνηση όλης της ανθρώπινης σκέψης και δράσης, ιδιωτικής και δημόσιας. Είναι χαρακτηριστικό για τη συγκεκριμένη πνευματική στάση ότι ο Auguste Comte, που έδρασε στις αρχές του 19ου αιώνα ως προφήτης του θετικισμού στην πιο ακραία μορφή του, θεώρησε ότι μπορούσε να θέσει σε αξιόπιστες βάσεις τη μελέτη του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία, επινόησε τον όρο «κοινωνιολογία» και την όρισε σαν ένα είδος κοινωνικής φυσικής. Ο θετικισμός, που ήταν δημιούργημα του διαφωτι­ σμού του 18ου αιώνα και βασικά αρνιόταν αποφασιστικά τόσο τη μεταφυσική όσο και τη θεολογία, γνώρισε την άνθησή του τον 19ο αιώνα, με θεαματική πρόοδο στη φυσική, τη χημεία, την αστρονομία αλλά και την ιατρική. Ο Briicke ήταν εξαίρετος εκπρόσωπός του στη Βιέννη. Είχε φέρει το σίγουρο και φιλόδοξο επιστημονικό ύφος του από το Βερολίνο. Εκεί, στις αρχές της δεκαετίας 1840 είχε την τύχη ως φοιτητής της ιατρικής να γίνει φίλος με έναν έξοχο συμφοιτητή του, τον Emil Du Bois-Reymond, και μαζί είχαν πετάξει στα σκουπίδια της δεισιδαιμονίας κάθε πανθεϊσμό, κάθε μυστικισμό της φύσης και όλα τα κούφια λόγια περί κρυφών θεϊκών δυνάμεων που εκ­ δηλώνονται στη φύση. Ο βιταλισμός, η τότε διαδεδομένη ρομαντική φιλοσοφία της φύσης με τα ασαφή και ποιητικά λόγια περί μυστήριων, εγγενών φυσικών δυνάμεων αφύπνισε την αντίστασή τους και το θερμό ταλέντο τους στην πολε­ μική. Μόνο «οι κοινές φυσικοχημικές» δυνάμεις, επιχειρηματολόγησαν, «δρουν στον οργανισμό». Τα ανεξήγητα φαινόμενα πρέπει να προσεγγίζονται μόνο με τη «φυσικομαθηματική μέθοδο» ή με την υπόθεση ότι αν υπάρχουν «νέες, εγγενείς στην ύλη» δυνάμεις, τότε αυτές πρέπει να είναι αναγώγιμες σε στοιχεία απώθη­ σης ή έλξης».118 Ο ιδανικός ερευνητής τους είναι, όπως λέει ο Du Bois-Reymond, ο φυσικός επιστήμονας που δεν βαρύνεται από «θεολογικές προκαταλήψεις».119 Όταν αυτός ο άνθρωπος της αναγέννησης του 19ου αι., ο Hermann Helmholz, που ετοιμαζόταν να γίνει παγκόσμια γνωστός σε εκπληκτικά πολλούς τομείς (ο­ πτική, ακουστική, θερμοδυναμική, βιολογία), συμβλήθηκε με τους Briicke και Du Bois-Reymond, η «σχολή» ολοκληρώθηκε. Η επιρροή τους επεκτάθηκε γρή­ γορα και τα μέλη και οι οπαδοί τους κατέλαβαν έδρες με κύρος σε κορυφαία πα­

56

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

νεπιστήμια και έδιναν τον τόνο στα περιοδικά του κλάδου. Όταν ο Freud σπού­ δαζε στη Βιέννη, ηγούνταν οι θετικιστές. Στα τέλη 1874 ο Freud σχεδιάζει να πάει απευθείας στην πηγή, να φοιτήσει το χειμερινό εξάμηνο στο Βερολίνο για να παρακολουθήσει τις παραδόσεις του Du Bois-Reymond, του Helmholz και του περίφημου παθολόγου και προοδευτι­ κού πολιτικού Rudolf Virchow. Αυτή η προοπτική, γράφει στον Silberstein, τον κάνει να χαίρεται «σαν παιδί».120 Τελικά δεν πηγαίνει, όμως μπορεί και από το σπίτι του να πιει από την πηγή. Την ίδια χρονιά ο Brticke εκθέτει διεξοδικά τις αρχές του σε έναν κύκλο μαθημάτων που θα δημοσιευτεί το 1876 ως Παραδό­ σεις φυσιολογίας και ενσαρκώνουν τον ιατρικό θετικισμό στην πλέον υλιστική μορφή του. Όλα τα φυσικά φαινόμενα, εξηγεί ο Brticke, είναι φαινόμενα κίνη­ σης. Φυσικά ο Freud συμφωνεί πλήρως με αυτές τις παραδόσεις. Και ο δεσμός με τη θεμελιακή άποψη του Briicke για την επιστήμη επιζεί ακόμη και όταν ο Freud στρέφεται από τις φυσιολογικές στις ψυχολογικές ερμηνείες των πνευμα­ τικών και ψυχολογικών διαδικασιών. Όταν τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Helmholz ο Wilhelm FlieB χαρίζει για τα Χριστούγεννα* στον Freud τους δύο τόμους των παραδόσεων του Helmholz, ξέρει καλά πόση μεγάλη σημασία έχουν για τον Freud.121 Ο Freud θα χρησιμοποιήσει τις αρχές του μέντορά του με τρόπο που ο Brticke δεν θα μπορούσε να προβλέψει τελείως ή να τον εγκρίνει ολόψυχα, όμως αυτό δεν μειώνει την ευγνωμοσύνη του Freud για εκείνον. Για τον Freud ο Brticke και οι λαμπροί συνοδοιπόροι του ήταν οι εκλεκτοί κληρονόμοι της φιλο­ σοφίας. Η ρητή δήλωση του Freud ότι η ψυχανάλυση δεν έχει δική της κοσμοθε­ ωρία και είναι ανίκανη να δημιουργήσει μία, είναι ο τρόπος του να αποδώσει εκ των υστέρων φόρο τιμής στους θετικιστές δασκάλους του: η ψυχανάλυση, συνο­ ψίζει το 1932, «είναι ένα κομμάτι της επιστήμης και συμμερίζεται την επιστημο­ νική κοσμοθεωρία».122 Κοντολογίς, η ψυχανάλυση, όπως όλες οι επιστήμες, είναι ταγμένη στην αναζήτηση της αλήθειας και στο ξεμασκάρεμα της αυταπάτης. Θα μπορούσε να είχε ειπωθεί και από τον Briicke. Η αυτοπεποίθηση του Briicke και της ομάδας των ομοϊδεατών συναδέλφων του ενισχύθηκε από το κοσμοϊστορικό έργο του Darwin. Στις αρχές της δεκαε­ τίας 1870 η θεωρία της φυσικής επιλογής μπορεί να είχε ήδη αρκετούς οπαδούς, ήταν όμως αμφισβητούμενη· απέπνεε ακόμη το μεθυστικό άρωμα ενός θεαμα­ τικού και επικίνδυνου νεωτερισμού. Ο Darwin είχε επιχειρήσει να εντάξει τον άνθρωπο στο ζωικό βασίλειο και είχε αποτολμήσει να εξηγήσει την εμφάνιση, την επιβίωση και την αποκλίνουσα εξέλιξή του σε καθαρά κοσμικές βάσεις· τα αίτια που είχαν οδηγήσει σε αλλαγές στη φυσική τάξη των ζώντων οργανισμών και που ο Darwin παρουσίαζε στον έκπληκτο κόσμο δεν χρειάζονταν να συνδυ­ αστούν με καμία, έστω και μακρινή, θεότητα. Όλα ήταν έργο τυφλών, αντικρου* Είναι χαρακτηριστικό για τη βασική στάση του Freud απέναντι στον ιουδαϊσμό ότι ήταν χριστουγεννιάτικο δώρο.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

57

όμενων, κοσμικών δυνάμεων. Ο ζωολόγος Freud, που μελετούσε τις γονάδες των χελιών, ο φυσιολόγος Freud, που μελετούσε τα νευρικά κύτταρα των καβουριών, ο ψυχολόγος Freud, που μελετούσε τα συναισθήματα του ανθρώπου, ασχολού­ νταν με ένα και μόνο εγχείρημα. Με την ιστολογική εργασία για το νευρικό σύ­ στημα, που ο Freud έκανε για τον Brticke, συμμετείχε σε μια γενικότερη συλλο­ γική προσπάθεια: να καταδειχτούν τα ίχνη της εξέλιξης. Για τον Freud ο Darwin δεν έπαψε ποτέ να είναι ο «μεγάλος Darwin»123 και τα βιολογικά πειράματα τον ερέθιζαν περισσότερο απ’ ό,τι η θεραπεία των ασθενών. Προετοιμαζόταν για το επάγγελμά του και όπως γράφει σε ένα φίλο το 1878, «προτιμώ να γδέρνω ζώα παρά να βασανίζω ανθρώπους».124 Οι έρευνες του Freud αποδεικνύονται ωφέλιμες. Μερικές από τις πρώτες δη­ μοσιεύσεις, που κάνει από το 1877 μέχρι το 1883, περιγράφουν αποτελέσματα κάθε άλλο παρά τετριμμένα. Αποδεικνύουν εξελικτικές διαδικασίες στις νευρι­ κές δομές των ψαριών που έχει εξετάσει στο μικροσκόπιό του. Πολύ περισσό­ τερο, καθίσταται αναδρομικά σαφές ότι αυτά τα βήματα σχηματίζουν τον πρώτο κρίκο στην αλυσίδα σκέψεων που οδηγούν στον σχεδίασμά μιας επιστημονικής ψυχολογίας, τον οποίο θα επιχειρήσει να κάνει το 1895. Ο Freud εργαζόταν για μια θεωρία που θα έδειχνε πώς τα νευρικά κύτταρα και οι νευρικές ίνες λειτουρ­ γούν ως ενότητα. Αλλά πέρασε σε άλλες έρευνες και όταν ο H.W.G. Waldeyer δημοσίευσε το 1891 τη μνημειώδη μονογραφία του για τους «νευρώνες», η πρω­ τοπόρα δουλειά του Freud αγνοήθηκε. «Περισσότερο από μία φορά», γράφει ο Jones, «θα μπορούσε με τις εργαστηριακές έρευνές του να κερδίσει παγκόσμια φήμη, αρκεί να χρησιμοποιούσε τη φαντασία του με μεγαλύτερη ελευθερία και τόλμη και να μη βιαζόταν να βγάλει πρόωρα τελικά λογικά συμπεράσματα από τη δουλειά του».125 Ο FREUD ΕΜΕΝΕ ΑΚΟΜΗ με την οικογένειά του, αλλά η σκέψη του ήταν στη

δουλειά- ήταν ευτυχισμένος στο εργαστήριο του Brticke και υπό την επιτήρησή του. Από το 1879 μέχρι το 1880 χρειάστηκε να σταματήσει ένα χρόνο για να υπηρετήσει τη στρατιωτική θητεία του. Αυτό σήμαινε ότι ήταν υποχρεωμένος να κουράρει κάποιους άρρωστους στρατιώτες και γενικά να βαριέται. Αλλά οι έπαινοι των προϊσταμένων του ήταν εξαιρετικοί. Τον έκριναν «αξιότιμο» και «ευδιάθετο», «πολύ δραστήριο και με συναίσθηση καθήκοντος» και χαρακτή­ ρισαν τον χαρακτήρα του «σταθερό». Τον θεώρησαν «πολύ αξιόπιστο» και «γε­ μάτο φροντίδα και ανθρωπιά» για τους ασθενείς.126 Ο Freud, που βαριόταν α­ φόρητα αυτό το αναγκαστικό μεσοδιάστημα, περνούσε ως επί το πλείστον τον ελεύθερο χρόνο του μεταφράζοντας 4 δοκίμια από τα Άπαντα του John Steuart Mils. Ο εκδότης της γερμανικής μετάφρασης του Mils, Theodor Gomperz, ένας κορυφαίος αυστριακός καθηγητής κλασικής φιλολογίας και ιστορικός της ελλη­ νικής σκέψης, ήθελε να μεγαλώσει τη μεταφραστική ομάδα του και η γνωριμία του με τον Brentano είχε γίνει αφορμή για να βρει ο Freud αυτή την ευπρόσδε-

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

58

κτη εναλλακτική απασχόληση αφού ο Brentano τον σύστησε στον Gomperz. Όμως η μαγεία της έρευνας κόστισε στον Freud περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι η στρατιωτική θητεία. Πήρε πτυχίο ιατρικής μόλις την άνοιξη 1881. Ο νέος τίτλος άλλαξε ελάχιστα τον τρόπο ζωής του. Συνεχίζοντας να ελπίζει ότι θα αποκτούσε φήμη με την ιατρική έρευνα παρέμεινε στον Briicke. Και μόνο το καλοκαίρι 1882 άκουσε τη συμβουλή του Briicke και εγκατέλειψε επιτέλους το προστατευμένο πε­ ριβάλλον του εργαστηρίου για να αποδεχτεί μια κατώτατη θέση στο Γενικό Νοσο­ κομείο Βιέννης. Ο επίσημος λόγος αυτής της ενέργειας ήταν η φτώχια του.127Αυτό ήταν αλήθεια, αλλά μόνο εν μέρει. Η φτώχια τον πίεζε όσο ποτέ στο παρελθόν. Τον Απρίλιο 1882 είχε γνωρίσει τη Martha Bemays, που επισκεπτόταν το σπίτι τους για μία από τις αδελφές του. Η επισκέπτρια ήταν λυγερή, ζωηρή, μάλλον χλομή, με σκούρα μαλλιά και εκφραστικά μάτια - με λίγα λόγια πολύ ελκυστική. Γρήγορα ο Freud την ερωτεύθηκε, όπως είχε ερωτευθεί και πριν μία δεκαετία. Αλλά με τη Martha Bemays ήταν διαφορετικά. Ήταν πραγματικός έρωτας και όχι φαντασίωση, η Martha Bemays δεν ήταν μια δεύτερη Gisela FluB που προκαλεί τη βουβή λατρεία ενός έφηβου. Άξιζε να δουλέψει γι’ αυτή, άξιζε να την περιμένει.

Ο Freud φαπευμένος ΟΤΑΝ Ο FREUD ΕΙΔΕ τη Martha Bemays ήξερε τι ήθελε και η επιβλητική σφο-

δρότητά του συμπαρέσυρε και εκείνη. Στις 17 Ιουνίου 1882, δύο μήνες μετά την πρώτη τους συνάντηση, αρραβωνιάστηκαν. Και οι δύο ήξεραν ότι αυτό το βήμα δεν ήταν συνετό. Η χήρα μητέρα της, μια δυνατή και πεισματάρα γυναίκα, αμφέ­ βαλλε ότι ο Freud ήταν ο κατάλληλος σύζυγος. Ό χι αναίτια· η Martha Bernays είχε ένα όνομα στην κοινωνία, όχι όμως χρήματα. Ο Freud δεν είχε ούτε το ένα ούτε το άλλο. Αναμφίβολα ήταν πολύ προικισμένος, αλλά προφανώς καταδικα­ σμένος για πολλά χρόνια σε ένδεια, χωρίς άμεσες προοπτικές για μια μεγάλη καριέρα ή για μια επιστημονική ανακάλυψη που θα τον έκανε διάσημο και (κάτι που τώρα ήταν πολύ σημαντικότερο) πλούσιο. Από τον γηραιό πατέρα του, που χρειαζόταν οικονομική υποστήριξη ο ίδιος, δεν μπορούσε να περιμένει τίποτε. Και παραείχε αυτοσεβασμό ώστε να εξαρτάται διαρκώς από τη βοήθεια του πα­ τρικού φίλου Josef Breuer που του έδινε χρήματα τάχα υπό μορφή δανείων.128 Η λογική της κατάστασής του ήταν πιεστική. Ο Briicke απλώς είπε μεγαλόφωνα αυτό που ο Freud σκεφτόταν. Το ιδιωτικό ιατρείο αποτελούσε τον μόνο τρόπο απόκτησης εισοδήματος το οποίο ήταν απαραίτητο για να στηθεί το μεσοαστικό νοικοκυριό που επιθυμούσαν αυτός και η Martha Bemays. Για να προετοιμαστεί για το ελεύθερο επάγγελμα ο Freud έπρεπε να απο­ κτήσει κλινική εμπειρία με ασθενείς, εμπειρία που δεν κερδιζόταν ακούγοντας παραδόσεις ή με πειράματα στο εργαστήριο. Για κάποιον όπως ο Freud, που α­

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

59

σχολούνταν παθιασμένα με την έρευνα, το να γίνει κλινικός σήμαινε οδυνηρή θυσία- μόνο το αναμενόμενο έπαθλο μπορούσε να τον παρηγορήσει. Πράγματι, η μνηστεία υπήρξε μια πολύ σκληρή δοκιμασία για την υπομονή του ζευγαριού. Αν δεν διαλύθηκε, αυτό οφείλεται στην επιμονή του Freud για τον στόχο και ακόμη περισσότερο στη διακριτικότητα, την επιείκεια και τη συναισθηματική α­ ντοχή της Martha Bemays. Επειδή ο Freud αποδείχτηκε θυελλώδης εραστής. Διεκδίκησε τη Martha Bemays με τον τρόπο που ενέκρινε η κοινωνική τάξη και το πνευματικό επίπεδό του: επιτρέπονταν μόνο φιλιά και αγκαλιές. Στη διάρ­ κεια της μνηστείας η Martha παρέμεινε ανέγγιχτη. Μπορεί και ο Freud να ήταν όλο αυτό το διάστημα εγκρατής- τουλάχιστον δεν υπάρχουν σαφείς αποδείξεις για το αντίθετο. Αλλά αυτά τα περισσότερα από τέσσερα χρόνια ατέλειωτης α­ ναμονής άφησαν τα ίχνη τους στη διαμόρφωση των φροϋδικών θεωριών για τη σεξουαλική αιτιολογία των περισσότερων ψυχικών ασθενειών. Όταν το 1890 διατύπωνε θεωρίες για τα σεξουαλικά βάσανα που συνοδεύουν τη σύγχρονη ζωή, περιέγραφε εν μέρει τα δικά του. Ήταν ασυνήθιστα ανυπόμονος. Στα σχε­ δόν είκοσι έξι χρόνια του κατεύθυνε όλα τα φορτισμένα, καταπιεσμένα συναισθήματά του, τον θυμό αλλά και την αγάπη του, προς ένα μόνο αντικείμενο. Η Martha Bernays, πέντε χρόνια νεότερή του και αγαπητή στους νεαρούς άνδρες, ήταν άκρως ποθητή για τον Freud. Τη διεκδίκησε με μια βιαιότητα που σχεδόν τρόμαξε και τον ίδιο και έβαζε σε δοκιμασία την κοινή λογική της και σε κρίσιμες στιγμές την ικανότητά της να διατηρεί δεσμούς που της ήταν ευχάρι­ στοι και απειλούνταν από την κτητικότητά του. Αυτό όμως που δυσχέραινε πε­ ρισσότερο τα πράγματα ήταν ότι εκείνη έμενε με τη μητέρα της στο Βάντσμπεκ του Αμβούργου και αυτός ήταν πολύ φτωχός για να μπορεί να την επισκέπτεται συχνά. Ο Ernest Jones υπολόγισε ότι το ζευγάρι ζούσε χώρια τα τρία από τα τεσσεράμισι χρόνια που πέρασαν από την πρώτη τους συνάντηση μέχρι τον γάμο.129 Όμως οι δυο τους αλληλογραφούσαν σχεδόν καθημερινά. Στα μέσα της δεκαε­ τίας 1890, όταν ήταν πια μία δεκαετία παντρεμένοι, ο Freud αναφέρει παρεμπι­ πτόντως ότι η γυναίκα του υποφέρει από παραλυσία στη γραφή.130 Ασφαλώς δεν είχε επιδείξει τέτοια συμπτώματα στην περίοδο της μνηστείας. Αλλά οι χωρισμοί τους δεν βοηθούν να ηρεμήσει η σχέση τους. Πιθανόν αιτία των μεγάλων εντά­ σεων να ήταν η θρησκεία. Η Martha Bemays είχε μεγαλώσει σε μια αυστηρά ορθόδοξη εβραϊκή οικογένεια και ήταν ευλαβής, ενώ ο Freud δεν ήταν απλώς ένας αδιάφορος άπιστος, αλλά αθεϊστής εκ πεποιθήσεως και αποφασισμένος να απομακρύνει τη μνηστή του από όλες αυτές τις ανόητες δεισιδαιμονίες. Ήταν α­ νένδοτος Kat δεσποτικός όταν απαιτούσε επανειλημμένα και συχνά εξοργισμένα να παρατήσει εκείνη κάτι για το οποίο δεν αμφέβαλλε μέχρι τότε ούτε στιγμή. Ο Freud δεν απέκρυψε από τη Martha ότι σκόπευε να είναι ο αφέντης του σπιτιού. Τον Νοέμβριο 1883, σχολιάζοντας κάποιο δοκίμιο περί γυναικείας χει­ ραφέτησης το οποίο είχε μεταφράσει στον στρατό,131 επαινεί τον John Stuart Mill που μπορεί και αποδεσμεύεται από τις «συνήθεις προκαταλήψεις», ωστόσο ο ί-

60

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

διος ενδίδει στη συνέχεια στις δικές του συνήθεις προκαταλήψεις. «Ο Mill», παραπονείται ο Freud, «δεν έχει την αίσθηση του παραλόγου». Το παράλογο που υπερασπίζεται ο Mill είναι ότι οι παντρεμένες γυναίκες θα μπορούσαν να κερδί­ ζουν εξίσου πολλά με τους άνδρες. Ο Freud βρίσκει ότι ο Mill αγνοεί την οικι­ ακή πραγματικότητα: η τάξη του σπιτιού και η επιτήρηση και η εκπαίδευση των παιδιών αποτελούν πλήρη απασχόληση για μια γυναίκα και αποκλείουν πρα­ κτικά μια εργασία εκτός σπιτιού. Όπως και άλλοι παραδοσιακοί αστοί της επο­ χής του, θεωρεί σημαντικό «ότι οι άνθρωποι χωρίζονται σε άνδρες και θηλυκά» και θεωρεί «ότι αυτή η μεταξύ τους διαφορά είναι το σημαντικότερο». Οι γυναί­ κες δεν είναι καταπιεσμένες σαν μαύρες σκλάβες, όπως ισχυρίζεται ο Mill στο δοκίμιό του. «Κάθε κοπέλα, έστω και χωρίς δικαίωμα ψήφου και νομική αρμοδι­ ότητα, όταν της φιλά το χέρι ένας άνδρας που αποτολμά τα πάντα για την αγάπη της, μπορεί να τον βάλει στη θέση του.» Το να στείλεις τις γυναίκες στον βιοπο­ ρισμό είναι μια ιδέα «θνησιγενής». Βρίσκει ανόητο να σκέφτεται τη Martha του, το «τρυφερό, αγαπημένο κορίτσι» του ως ανταγωνιστή. Παραδέχεται ότι μπορεί μια μέρα ένα άλλο εκπαιδευτικό σύστημα να δημιουργήσει νέες σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών και τότε νέοι νόμοι και νέα ήθη θα δώσουν στις γυναίκες δικαιώματα που τώρα στερούνται. Αλλά η πλήρης χειραφέτηση θα σήμαινε το τέλος ενός αξιοθαύμαστου ιδανικού. Τελικά, καταλήγει, «η φύση» προόρισε τη γυναίκα «με την ομορφιά, τη χάρη και τη γλυκύτητα για κάτι άλλο».132 Διαβά­ ζοντας αυτό το άψογα συντηρητικό μανιφέστο, κανένας δεν θα μάντευε ότι ο Freud όδευε προς τις πιο ανατρεπτικές, ενοχλητικές και μη συμβατικές θεωρίες. Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ με τη Martha Bemays δείχνει τον Freud σε έναν ασυνή­

θιστο ρόλο, εκείνον του ρομαντικού εραστή. Είναι πάντα οικείος, κατά καιρούς παρορμητικός, απαιτητικός, ενθουσιώδης, θλιμμένος, ζωηρός, φλύαρος, δικτατορικός και σε σπάνιες στιγμές μετανιωμένος. Ο Freud, που ανέκαθεν του άρεσε η αλληλογραφία, καταπιάνεται τώρα με ένα άγνωστο για εκείνον είδος: την ερω­ τική επιστολή. Τυραννικός, αδυσώπητα ειλικρινής, αμείλικτος με τα συναισθήματά της και ακόμη περισσότερο με τα δικά του, γεμίζει τις επιστολές του με δι­ εξοδικές αναφορές σε συζητήσεις και ανυπόκριτες περιγραφές συναδέλφων και φίλων. Όπως αναλύει στις επιστολές του προς τη Martha τα συναισθήματά του, έτσι αναλύει και τα δικά της προσέχοντας το παραμικρό σαν άξιος ντετέκτιβ - ή ψυχαναλυτής. Μια μικρολεπτομέρεια, μια ύποπτη παράλειψη του λέει ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι κάτι αποσιωπάται, ίσως η συμπάθειά της για κάποιον άλλον. Όμως αν και οι ερωτικές επιστολές του είναι συχνά επιθετικές και γυμνές από κολακείες, μερικές φορές έχουν συγκινητικές λυρικές κορυφώσεις. Το σύνολο αυτών των ερωτικών επιστολών αποτελεί πραγματικά μια αυτοβιο­ γραφία του Freud στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας 1880. Ο Freud έκρυβε ελάχιστα από τη μνηστή του. Της έγραφε ανοιχτά όχι μόνο τα συναισθήματα για τη δουλειά του, τους συχνά ανεπαρκείς συναδέλφους του και τις ασίγαστες φιλοδοξίες, αλλά

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

61

και ότι τη νοσταλγούσε. Θυμόταν όλα τα φιλιά που δεν μπορούσε να της δώσει λόγω αποστάσεως. Σε μια επιστολή δικαιολογεί το πάθος του για πούρα με την έλλειψή της: «Δεν μπορείς να μην καπνίσεις όταν δεν έχεις τίποτε για να φιλή­ σεις».'33 Το φθινόπωρο 1885, κατά τη διαμονή του στο Παρίσι, ανεβαίνει σε ένα από τα καμπαναριά της Νοτρ Νταμ «Ανεβαίνεις 300 σκαλιά, είναι πολύ σκοτεινά, πολύ μοναχικά, αν ήσουν μαζί μου, θα μπορούσα σε κάθε σκαλί να σου δίνω ένα φιλί και θα έφτανες πάνω με κομμένη ανάσα και αναστατωμένη».134 Εκείνη απα­ ντά στο «αγαπημένο θησαυρό»135 της με λιγότερα λόγια, λιγότερη φαντασία, ίσως λιγότερο πάθος, αλλά με αρκετή αγάπη: του στέλνει χαιρετίσματα και φιλιά. Μερικές φορές ο Freud επιχειρεί να πλάσει τη Martha Bernays και γίνεται παιδαγωγός. Με φιλικά λόγια δίνει διάλεξη για την αναγκαιότητα ο γιατρός να κρατά συναισθηματική απόσταση από τους ασθενείς αλλά και τους φίλους: «Σκέφτηκα ασφαλώς ότι θα σου ήταν δυσάρεστο να ακούσεις πως κάθομαι στο κρεβάτι του αρρώστου ως παρατηρητής έχοντας αντικείμενο τον ανθρώπινο πόνο. Αλλά, κορίτσι μου, δεν γίνεται αλλιώς, είναι η δουλειά μου και για εμένα είναι αλλιώς απ’ ό,τι για τους άλλους». Στη συνέχεια εγκαταλείπει τον τόνο της σχετικής υπεροχής και προσθέτει ότι υπάρχει κάποιος, μόνο ένας, που με την αρρώστια του θα τον έκανε να χάσει την αντικειμενικότητά του. «Δεν χρειάζεται να σου τον κατονομάσω και γι’ αυτό τον λόγο θέλω να είναι πάντα υγιής.».136 Θυ­ μάται δηλαδή ότι γράφει ερωτική επιστολή. Ο έρωτας υποσκάπτει την αυτοπεποίθηση του Freud. Οι περιοδικές κρίσεις ζήλιας του με την έντασή τους αγγίζουν τα όρια ενός παράλογου, μερικές φορές παθολογικού θυμού. Σαράντα χρόνια αργότερα ο Freud θα αναλύσει την ήπια ζήλια ως «συναισθηματική κατάσταση» που, όπως το πένθος, μπορεί να τη χα­ ρακτηρίσει κάποιος «κανονική»· και θεωρεί ότι η απουσία της είναι σύμπτωμα έντονης απώθησης.137 Αλλά η ζήλια του Freud υπερβαίνει την κατανοητή μνησικακία που τρέφει ο ερωτευμένος για τον αντίζηλο. Δεν επιτρέπει στη Martha Bernays να προσφωνεί κάποιον εξάδελφο με το όνομά του, αλλά της ζητεί να χρησιμοποιεί πάντοτε τυπικά το επώνυμό του. Δεν της επιτρέπει να δείχνει την αισθητή προτίμησή της σε δύο από τους θαυμαστές της, ένα μουσικοσυνθέτη και ένα ζωγράφο. Ως καλλιτέχνες, γράφει ο Freud κακοδιάθετος, πλεονεκτούν αδίκως σε σχέση με έναν απλό επιστήμονα όπως είναι ο ίδιος. Προπάντων η Martha πρέπει να παραιτηθεί απ’ όλους τους άλλους. Σε αυτούς συγκαταλέγο­ νται ακόμη και η μητέρα της και ο αδελφός της, Eli, που σύντομα θα νυμφευτεί μια αδελφή του Freud, την Anna. Η Martha αρνείται να συμμορφωθεί με τη ζη­ λότυπη απαίτηση του Freud και να διακόψει μαζί τους. Αυτό προκαλεί εντάσεις που θα καταλαγιάσουν μετά από χρόνια. Ο Freud, που παρατηρεί τον εαυτό του προσεκτικότερα από ποτέ, διαισθάνε­ ται τη δύσκολη κατάστασή του. «Ζητώ αποκλειστικότητα όταν αγαπώ», γράφει στη Martha Bernays δύο μέρες μετά τον αρραβώνα τους.13* Και παραδέχεται πα­ ραπονεμένα: «Τείνω ασφαλώς προς την τυραννία».139Αυτές οι στιγμές αυτογνω­

62

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

σίας δεν τον κάνουν λιγότερο τυραννικό. Βέβαια η Martha Beraays έχει απορρίψει ήδη μια πρόταση γάμου και είναι πιθανό να της κάνουν και άλλες. Ωστόσο η προσπάθεια του Freud να μονοπωλεί τη νεαρή γυναίκα που αγαπά μαρτυρά όχι τόσο τους ρεαλιστικούς κινδύνους όσο την κλυδωνιζόμενη αυτοεκτίμησή του. Όταν αναρωτιέται αν του αξίζει πραγματικά η Martha, έρχονται στον νου του οι άλυτες και απωθημένες συγκρούσεις της παιδικής ηλικίας, το μπερδεμένο κου­ βάρι αγάπης και μίσους. Εκείνη είναι πάντα η πριγκίπισσά του, όμως συχνά αμ­ φιβάλλει αν ο ίδιος είναι πρίγκιπας. Αν και είναι ο χρυσός Sigi της μητέρας του, συμπεριφέρεται σαν το αγαπημένο μοναχοπαίδι που η θέση του υποβαθμίζεται με την άφιξη ενός δεύτερου παιδιού. Τελικά ο Freud δεν επέτρεψε στον εύπιστο θυμό και τη σκοτεινή ζήλια να δηλητηριάσουν την αγάπη του, δεν είναι Οθέλλος. Δεν αμφέβαλλε ποτέ για την επιλογή του και συχνά χαιρόταν αληθινά γι’ αυτή. Η προοπτική της οικιακής ζωής τον ενθουσίαζε και ευχαρίστως έβρισκε χρόνο για να απαριθμήσει τα απα­ ραίτητα για τον «μικρόκοσμο της ευτυχίας» - έτσι τον αποκαλούσε. Ήθελαν δύο δωματιάκια, τραπέζια, κρεβάτια και μια πολυθρόνα, χαλιά, καθημερινά νεροπό­ τηρα και γιορτινά κρασοπότηρα, καπέλα με ψεύτικα άνθη, μια μεγάλη αρμαθιά κλειδιά και μια δραστήρια ζωή με νόημα, φιλοξενία και αμοιβαία αγάπη. «Θα εξαρτάται η καρδιά μας από τέτοια μικροπράγματα; Αν δεν χτυπήσει την ήσυχη πόρτα μας κάποιο μεγάλο πεπρωμένο, ναι, χωρίς κανέναν ενδοιασμό.»140 Μπορεί ο Freud να σκεφτόταν συχνά το μεγάλο πεπρωμένο του, αλλά δεν παρέλειπε να παραδίδεται με ευχαρίστηση σε φαντασίες που μοιραζόταν με αμέτρητους άγνω­ στους και ασήμαντους αστούς της εποχής του. Η πραγματοποίηση αυτών των φαντασιών σήμαινε ότι δεν μπορούσε να απορρίψει τη συμβουλή του Briicke· έτσι, έξι εβδομάδες μετά τον αρραβώνα με τη Martha Bemays άρχισε να δουλεύει στο Γενικό Νοσοκομείο Βιέννης. Έμεινε εκεί τρία χρόνια και απέκτησε μια σειρά από ειδικότητες περνώντας από τμήμα σε τμήμα - χειρουργική, παθολογία, ψυχιατρική, δερματολογία, νευρολογία και οφθαλμολογία. Ο Freud εργαζόταν μεθοδικά, με το βλέμμα στραμμένο στην εξέ­ λιξή του και τον τελικό του σκοπό: τον γάμο. Ωστόσο έπρεπε να είναι ρεαλιστής, τουλάχιστον λιγάκι. Στην Αυστρία ο δρόμος της αναρρίχησης στο ιατρικό επάγ­ γελμα ήταν ανηφορικός και είχε πολλές βαθμίδες. Άρχισε από την κατώτατη, ως υποψήφιος141 και έγινε επίκουρος Β' τον Μάιο 1883, όταν πήγε στην ψυχιατρική κλινική του Theodor Meynert. Έπρεπε να ανεβεί και άλλες βαθμίδες. Τον Ιού­ λιο 1884 έγινε επίκουρος Α και ένα χρόνο αργότερα μετά από βάσανα πήρε την πολυπόθητη θέση του υφηγητή* Ήταν μια θέση που του πρόσφερε κύρος, αλλά όχι χρήμα, και ήταν επιθυμητή κυρίως ως πρώτο βήμα για μια καθηγεσία στο * Η «εισήγηση», που επέμενε να προαχθεΐ ο Freud σε υφηγητή, έφερε την υπογραφή των Ε. Briicke, Meynert και Notfanagel και κατατέθηκε στη σχολή στις 28 Φεβρουάριου 1885. Και μόλις τον Σεπτέμβριο έγινε δεκτή από το υπουργείο (φωτοαντίγραφο της χειρόγραφης τετρασέλιδης «εισήγησης», Μουσείο Freud, Λονδίνο).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

63

απώτερο μέλλον. Όμως δεν αποτελούσε στερεή βάση για ένα γάμο. Δεν εκπλήσ­ σει ότι ο Freud είχε εχθρικές φαντασιώσεις και επιθυμίες θανάτου για συναδέλ­ φους που του έφραζαν τον δρόμο. «Όπου υπάρχει στον κόσμο ιεραρχία και προ­ αγωγή, ανοίγεται ο δρόμος για επιθυμίες που πρέπει να καταπιεστούν.»142 Ο FREUD ΔΕΝ ΑΡΚΕΙΤΑΙ στις επιθυμίες. Τον Οκτώβριο 1882 θέτει με επιτυχία υποψηφιότητα για μια θέση στο τμήμα του Hermann Nothnagel, που πρόσφατα έχει καταλάβει μια έδρα με κύρος, αυτήν της παθολογίας. Ο Nothnagel μαζί με τον Briicke θα γίνει ένας από τους πιο πιστούς υποστηρικτές του όταν ο Freud θα αρχίσει να κερδίζει τη δημόσια αναγνώριση και κάποια χρήματα. Μετά την πρώτη συνάντησή τους ο Freud περιγράφει τον μεγάλο άνδρα ως κάτι τελείως ξένο για τον ίδιο: «Παράξενο να βλέπεις έναν τέτοιο άνδρα, που ξέρει πολλά για μας ενώ εμείς δεν ξέρουμε τίποτε για εκείνον. Όχι», προσθέτει, «δεν είναι από τη δική μας ράτσα. Είναι ένας αρχαίος γερμανός των δασών. Τελείως ξανθά μαλλιά· κεφάλι, μάγουλα, λαιμός και φρύδια γεμάτα τρίχες· σχεδόν καμία χρωματική δι­ αφορά ανάμεσα στις τρίχες και το δέρμα».143 Ωστόσο βρίσκει τον Nothnagel κα­ λοπροαίρετο και πρόθυμο να τον βοηθήσει στη σταδιοδρομία του. Με τον καιρό ο διάσημος καθηγητής κεντρίζει τη φιλοδοξία του Freud και του προσφέρεται ως μέτρο για ζηλόφθονες συγκρίσεις. «Όμως ξέρω», κομπάζει ο Freud το 1886 στη μνηστή του, «ότι υπό ευνοϊκές συνθήκες μπορώ να κάνω περισσότερα από τον Nothnagel, πιστεύω ότι υπερτερώ κατά πολύ».144 Είναι ένας καθαρά ιδιωτικός ανταγωνισμός. Ο Freud θέλει ίσως να αναμετρη­ θεί δημόσια και με τον εγκεφαλοανατόμο και ψυχίατρο Theodor Meynert, που δεν είναι λιγότερο διάσημος από τον Nothnagel. Έπειτα από μισό χρόνο κοντά στον Nothnagel ο Freud ζητεί να μετατεθεί στον Meynert και βρίσκει στο πρόσωπο του «μεγάλου Meynert επίσης έναν ανταγωνιστή αλλά και προστάτη».145 Όμως κάποτε ένιωθε αλλιώς. Το έργο κα η προσωπικότητα του Meynert είχαν εντυπω­ σιάσει τον Freud όταν σπούδαζε ακόμη.146 Η φιλοσοφική στάση του αποτελούσε για τον Freud επιβεβαίωση και κίνητρο. Σταθερή επιδίωξη του Meynert ήταν η επιστημονική ψυχολογία και πιστός στον ντετερμινισμό αρνιόταν την ελεύθερη βούληση ως αυταπάτη. Θεωρούσε το πνεύμα ως κάτι που υπακούει σε κάποια θε­ μελιακή, κρυμμένη τάξη και περιμένει τον ευαίσθητο, οξυδερκή αναλυτή. Σχεδόν από την αρχή της σχέσης τους ο Freud παραπονείται ότι η συνεργασία μαζί του εί­ ναι δύσκολη, ότι ο Meynert είναι «γεμάτος ιδιοτροπίες και εμμονές»147και «δεν σε ακούει και δεν σε καταλαβαίνει».148 Τη δεκαετία 1890 οι δυο τους θα δώσουν μια μάχη για πολύ ρεαλιστικά θέματα: τον υπνωτισμό και την υστερία. Η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΘΥΜΟΣ που αναπτύσσονται αυτή την περίοδο για άλλους

λόγους -αυτή τη φορά ο Freud θυμώνει με τον εαυτό του- βρίσκονται σε λή­ θαργο για χρόνια για να προβάλουν με χαρακτηριστική αλλοίωση τέσσερις δε­ καετίες αργότερα στην «Αυτοβιογραφία» του: «Μπορώ να πω εδώ αναδρομικά

64

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ότι φταίει η μνηστή μου για το ότι δεν έγινα γνωστός στα νεανικά μου εκείνα χρόνια».149 Είναι η γνωστή ιστορία της χαμένης μεγάλης ευκαιρίας: ο Freud πα­ ραλίγο να επιτύχει μια θεαματική συμβολή στη χειρουργική. Την άνοιξη 1884 αναφέρει στη Martha Bernays ότι ενδιαφέρεται για τις ιδιότητες της κοκαΐνης, μιας τότε ελάχιστα γνωστής ουσίας που χρησιμοποιούσε ένας γερμανός στρα­ τιωτικός γιατρός για να τονώσει την αντοχή των ανδρών του. «Μπορεί να μη με βγάλει πουθενά», γράφει, αλλά θέλω να τη δοκιμάσω σε καρδιακά νοσήματα, νευρικές ανεπάρκειες και ιδίως «στην άθλια κατάσταση από τη στέρηση της μορφίνης».150 Ο Freud ενδιαφέρεται προσωπικά γι’ αυτό. Ελπίζει ότι η κοκαΐνη μπορεί να βοηθήσει τον Ernst von Fleischl-Marxow -ένα συνεργάτη του που πά­ σχει από κάποια μόλυνση- να απεξαρτηθεί από τη μορφίνη που χρησιμοποιεί ως παυσίπονο. Αλλά στα τέλη του καλοκαιριού ο Freud κάνει μία από τις σπάνιες επισκέψεις του στο Βάντσμπεκ, για να δει μετά από ένα χρόνο χωρισμού τη μνη­ στή του. Πρέπει να ένιωθε πολύ μόνος, αφού εκ των υστέρων μιλά για «δύο χρό­ νια» ή και «περισσότερα από δύο χρόνια» χωρισμού - δύο συγκινητικά λάθη.151 Η ανυπομονησία οδηγεί τον Freud να τελειώσει βιαστικά τις έρευνές του. Τελειώνει την πραγματεία του «Περί κόκας», ένα γοητευτικό μείγμα επιστη­ μονικής αναφοράς και θερμής υποστήριξης, τον Ιούνιο και τη δημοσιεύει τον επόμενο μήνα σε ένα βιεννέζικο ιατρικό περιοδικό. Στις αρχές Σεπτεμβρίου α­ ναχωρεί για να συναντήσει τη Martha Bernays, έχοντας μιλήσει προηγουμένως στον οφθαλμίατρο Leopold Konigstein για την εργασία του με την κοκαΐνη και τις ηρεμιστικές και ερεθιστικές ιδιότητές της. Όταν επιστρέφει στη Βιέννη α­ νακαλύπτει ότι όχι ο Konigstein αλλά ένας άλλος φίλος, ο Carl Roller, «στον οποίο είχα μιλήσει για την κοκαΐνη, είχε κάνει τα αποφασιστικά πειράματα σε μάτια ζώων και τα είχε παρουσιάσει στο οφθαλμολογικό συνέδριο της Χαϊδελβέργης».152Όπως θυμάται ο Freud, είχε προτείνει σε κάποιο συνάδελφο, που πα­ ραπονιόταν για πόνους στην κοιλιά, ένα διάλυμα με 5% κοκαΐνη, που άφηνε στα χείλη και τη γλώσσα μια παράξενη αίσθηση παράλυσης. Ο Roller ήταν παρών σε αυτή τη συνάντηση και έτσι έκανε την «πρώτη γνωριμία» του με τις αναισθη­ τικές ιδιότητες της ουσίας.153 «Ο Roller λοιπόν», λέει ο Freud, «δίκαια θεωρεί­ ται ότι ανακάλυψε την τοπική αναισθησία με κοκαΐνη που έγινε τόσο σημαντική για τη μικροχειρουργική» και ιδιαίτερα στις οφθαλμολογικές εγχειρήσεις. «Δεν κρατώ κακία στη μνηστή μου για μια δική μου παράλειψη.»154 Αυτό σημαίνει ότι τη θεωρεί κάπως υπεύθυνη, από την άλλη ίσως και όχι*. Αυτή η απλοϊκή συμπεριφορά, να φορτώνει σε κάποιον άλλο την ευθύνη ε­ πειδή ο ίδιος δεν τελείωσε κάτι, δεν είναι διόλου συνηθισμένη για τον Freud. Δεί­ χνει ότι η κοκαΐνη ακόμη και αναδρομικά έπειτα από τόσα χρόνια είχε μια άβολη και όχι εντελώς ομολογημένη σημασία. Τα γεγονότα ήταν πιο ξεκάθαρα απ’ ό,τι * «Η ιστορία με την κοκαΐνη», γράφει ο Freud στις 29 Οκτωβρίου στη Minna Bernays, «μου επέφερε βέβαια πολλή δόξα, αλλά άλλοι πήραν τη μερίδα του λέοντος» (Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

65

υπαινίσσονται οι οδυνηρές αναμνήσεις του. Μπορεί ο Freud να αναγνώρισε ότι ο Roller άξιζε να γίνει προς στιγμή διάσημος, όμως τον έτρωγε ότι ο ίδιος είχε χάσει παρά τρίχα τη βασιλική οδό προς τη δόξα και συνεπώς τον γάμο. Και ακόμη χειρό­ τερα, η ενθουσιώδης εκ μέρους του σύσταση της κοκαΐνης σαν πανάκεια για τους πόνους, την εξάντληση, την κατάπτωση και τη μορφινομανία αποδείχτηκε ανεύ­ θυνη. Ο ίδιος άρχισε να χρησιμοποιεί την ουσία για να καταπολεμά την κατά περι­ όδους καταθλιπτική διάθεσή του, για να νιώθει καλύτερα, για να είναι χαλαρός σε κοινωνικές εκδηλώσεις, για να νιώθει περισσότερο άνδρας .* Συνιστούσε ανέμελα την κοκαΐνη, έστελνε μάλιστα και στη Martha Bemays μικροποσότητες όταν το θεωρούσε ενδεδειγμένο για τις αδιαθεσίες της. Τον Ιούνιο 1885 -και δεν είναι η μόνη φορά- της στέλνει στο Βάντσμπεκ ένα φιαλίδιο με μισό περίπου γραμμάριο και προτείνει να το μοιράσει σε οκτώ μικρές ή πέντε μεγάλες δόσεις.155 Εκείνη επι­ βεβαιώνει την παραλαβή, τον ευχαριστεί εγκάρδια και λέει ότι αν και δεν το χρει­ άζεται, θα το μοιράσει σε δόσεις και θα κάνει λίγη χρήση ουσίας.156 Ωστόσο δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι εκείνη (ή ο μνηστήρας της) ήταν εξαρτημένοι. Η χορήγηση κοκαΐνης στον φίλο του Freud Fleischl-Marxow αποδεικνύεται όχι και τόσο αθώα. «Να κατάφερνα να σταματήσω τους πόνους του», γράφει ο Freud στις αρχές 1885 στη μνηστή του που νοσταλγεί.157 Η επιθυμία του δεν εκ­ πληρώνεται. Ο Fleischl-Marxow, που πεθαίνει αργά και επώδυνα, ίσως να είναι πιο ενθουσιασμένος από τον Freud με τις θεραπευτικές ιδιότητες της κοκαΐνης και προς το τέλος παίρνει καθημερινά μεγάλες δόσεις. Δυστυχώς η ουσία χειρο­ τερεύει το νόσημά του. Και η θεραπεία κάνει απλώς τον μορφινομανή FleischlMarxow κοκαϊνομανή. Ασφαλώς οι πειραματισμοί του Freud με ουσίες ελάχιστα βλάπτουν αρχικά αυτό που ο ίδιος αποκαλεί κυνικά «κυνήγι για χρήματα, θέση και φήμη».15* Το άρθρο του για την κόκα και τα άρθρα που δημοσιεύει στη συνέχεια του χαρί­ ζουν ένα όνομα στους ιατρικούς κύκλους της Βιέννης και του εξωτερικού και θα χρειαστεί κάποιος χρόνος για να φανεί ο κίνδυνος του εθισμού από την κοκαΐνη. Όμως αυτός που γίνεται αναμφισβήτητα γνωστός από την ανακάλυψη της χρη­ σιμότητας της κοκαΐνης είναι ο Roller, ενώ η πολύ περιορισμένη επιτυχία του Freud του θυμίζει μάλλον την αποτυχία του. Η ασύνετη, αν και καλοπροαίρετη, επέμβασή του στην περίπτωση του Fleischl-Marxow και πολύ περισσότερο η διόλου έξυπνη συνταγογράφηση ενέσιμης κοκαΐνης θα του προκαλέσουν μόνιμα συναισθήματα ενοχής. Η πραγματικότητα του δίνει υλικό για αυτοκριτική. Βέ­ βαια δεν υπήρχε κάτι που θα κατεύναζε τους πόνους του Fleischl-Marxow, όμως κάποιοι άλλοι γιατροί που πειραματίζονταν με κοκαΐνη ανακάλυψαν τουλάχι­ στον ότι η υποδόρια μετάγγιση της ουσίας έχει τις χειρότερες παρενέργειες.** * Έτσι απειλεί στα αστεία τη Martha Bemays στις 2 Ιουνίου 1884 ότι στην επόμενη συνά­ ντησή τους θα είναι πιο δυνατός από εκείνη, «ένας άγριος άντρακλας με κοκαΐνη στο σώμα» (Jones, I, σ. 109). ** Είναι ένα ακανθώδες ζήτημα: ο Fleischl-Marxow έκανε ενέσεις κοκαΐνης και ο Freud δεν

66

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Αυτή η ατυχία ήταν από τα πιο ανησυχητικά συμβάντα στη ζωή του Freud. Τα όνειρά του μαρτυρούν μια διαρκή ενασχόληση με την κοκαΐνη και τις συνέ­ πειες της και ο ίδιος κάνει χρήση μικροποσοτήτων τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας 1890 * Δεν είναι να απορείς ότι προσπαθεί να μειώσει τη σοβαρό­ τητα της υπόθεσης προβάλλοντας την περίπτωσή του. Όταν ο Fritz Wittels δη­ λώνει στη βιογραφία του ότι ο Freud βασανιζόταν για καιρό πώς ήταν δυνατόν να του συμβεί κάτι τέτοιο, ο Freud το αμφισβητεί σημειώνοντας στο περιθώριο «Λάθος!»159. Και δεν είναι να απορείς ότι ασύνειδα το βρίσκει βολικό να μεταθέ­ σει την ευθύνη της όλης υπόθεσης στο πρόσωπο που για χάρη του βιαζόταν να αποκτήσει δόξα. Ο FREUD ΝΟΣΤΑΛΓΕΙ ΤΗ ΜΝΗΣΤΗ ΤΟΥ που είναι μακριά στο Βάντσμπεκ και γε­

μίζει τις ελεύθερες ώρες του διαβάζοντας ξανά τον Δον Κιχώτη. Τον κάνει να γελά και συστήνει με θέρμη το βιβλίο στη Martha Bemays, έστω και αν η «α­ βρότητα» του αναγνώσματος δεν ταιριάζει στη «μικρή πριγκίπισσά» του .160 Αυ­ τός ήταν ο Freud: ένας νεαρός γιατρός που υπέφερε από φτώχια, αγόραζε πε­ ρισσότερα βιβλία απ’ ό,τι άντεχε η τσέπη του και διάβαζε μέχρι αργά τη νύχτα κλασικούς που τον συγκινούσαν βαθιά αλλά και τον διασκέδαζαν πολύ. Ανα­ ζητούσε δασκάλους ανά τους αιώνες: τους αρχαίους Έλληνες, τους Rabelais, Shakespeare, Cervantes, Moliere, Lessing, Goethe, Schiller και ιδιαίτερα τον γνώστη της ανθρώπινης φύσης, τον φυσικό, ταξιδευτή και μάστορα αξιομνη­ μόνευτων αφορισμών Georg Christoph Lichtenberg. Αυτοί οι κλασικοί σήμαιναν για εκείνον περισσότερα από τον διαισθητικό σύγχρονο ψυχολόγο Friedrich Nietzsche. Ο Freud τον είχε διαβάσει ως νεαρός φοιτητής και στις αρχές του 1900, έτος θανάτου του Nietzsche, είχε δώσει αρκετά χρήματα για τα άπαντά του. «Ελπίζω», γράφει στον φίλο του τον Fliefl, «να βρω λόγια για πολλά πράγματα που παραμένουν βουβά μέσα μου». Ωστόσο ο Freud μεταχειρίζεται τα γραπτά του Nietzsche σαν κάτι στο οποίο πρέπει να αντισταθείς παρά να μελετήσεις. Συμπτωματικά, λίγο μετά την αγορά αυτών των βιβλίων, προσθέτει ότι δεν τα έχει ανοίξει ακόμη: «Προς το παρόν παραείμαι νωθρός».161 Βασική αιτία γι’ αυτού του είδους τις αμυντικές μανούβρες ήταν κατά τον Freud ότι δεν ήθελε να αποσπαστεί από τη νηφαλιότητα της δουλειάς του εξαιτίας «υπερβολικού ενδιαφέροντος».162 Προτιμούσε την κλινική πληροφόρηση που θα αποκόμιζε από μια ώρα ανάλυσης από τις εκρηκτικές απόψεις ενός στοχαστή που με τον προσωπικό του τρόπο είχε προλάβει να εκφράσει πρώτος μερικές από τις είχε τότε ενστάσεις. Αργότερα εγκατέλειψε αυτή την πρακτική, αρνιόταν μάλιστα ότι τη συνιστούσε κάποτε. * Βλέπε ιδίως τα σημαντικά όνειρα με την ένεση της lima και τη βοτανική μονογραφία που αναλύονται στην Ερμηνεία των ονείρων (Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 11-26 και 175-82). Γράφοντας για το πρώτο, που ο Freud ονειρεύτηκε και ανέλυσε το 1895, αναφέρει ότι είχε κάνει χρήση κοκαΐνης για να «αποφύγει ρινικά οιδήματα» (ό.π., σ. 116).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

67

ριζοσπαστικότερες ιδέες του Freud.* Ο Freud επιμένει ότι ποτέ δεν έθεσε θέμα πρωτιάς -ένας ισχυρισμός που παραείναι απόλυτος για να αληθεύει- και προβά­ λει τα ψυχολογικά κείμενα του γερμανού φυσικού και φιλοσόφου Gustav Theodor Fechner ως τα μόνα που έχει βρει χρήσιμα. Τον έχουν βοηθήσει να αποσαφηνίσει την ουσία της ηδονής. Μπορεί να του αρέσει να διαβάζει και να επωφελείται, ω­ στόσο προτιμά την εμπειρία από την οποία μαθαίνει ακόμη περισσότερα. Στις αρχές της δεκαετίας 1880, ενώ ο Freud προετοιμάζεται για το ιδιωτικό ιατρείο του, τα κυρίως ενδιαφέροντά του είναι μάλλον επαγγελματικής παρά θεωρητικής φύσης. Αλλά τα μυστικά της ανθρώπινης ψυχής τον απασχολούν όλο και περισσότερο. Στις αρχές του 1884 παραθέτει κάπως αποφθεγματικά στη «γλυκιά πριγκίπισσά» του έναν από τους αγαπημένους του ποιητές, τον Friedrich Schiller: «Πείνα και αγάπη: αυτές είναι τελικά η αληθινή φιλοσοφία, όπως είπε ο Schiller μας».163 Αρκετά χρόνια αργότερα ο Freud επανέρχεται σε αυτή την α­ ράδα για να εικονογραφήσει τη θεωρία των ορμών: Πείνα είναι οι «εγωιστικές ορμές» που υπηρετούν την επιβίωση του Εγώ, ενώ Αγάπη είναι φυσικά ο ευφη­ μισμός της σεξουαλικής ορμής που υπηρετεί την επιβίωση του είδους.164 Θα ήταν αναχρονισμός να δούμε τον Freud της δεκαετίας 1880 ως υποψήφιο ψυχαναλυτή. Ο Freud συνεχίζει τις έρευνές του στον τομέα της ανατομίας, με κύριο αντικείμενο τον εγκέφαλο. Όμως έχοντας κατά νου το εισόδημα, αρχίζει να επικεντρώνεται στην ψυχιατρική. «Από πρακτική έποψη η ανατομία του ε­ γκεφάλου δεν αποτελούσε πρόοδο σε σχέση με τη φυσιολογία», γράφει ξεκά­ θαρα αργότερα. «Για να ανταποκριθώ στις υλικές ανάγκες, άρχισα να μελετώ τις νευρικές ασθένειες». Εκείνη την εποχή στη Βιέννη αποτελούν έναν παραμελημένο κλάδο της ιατρικής. Ακόμη και ο Nothnagel είχε ελάχιστα να προσφέρει σε αυτό τον τομέα. «Έπρεπε να γίνω δάσκαλος του εαυτού μου.» Η όρεξη του Freud για φήμη και ευημερία μεγαλώνει, μαζί και η δίψα του για γνώση. Χρειάζεται όμως περισσότερα από όσα έχει να του δώσει η Βιέννη. «Στα ξένα», στο Παρίσι, γράφει σαράντα χρόνια αργότερα, αναδίνοντας ζωηρά την αίσθηση ενός νέου βι­ ώματος, «έλαμπε το μεγάλο όνομα του Charcot».165 Τον Μάρτιο 1885, μερικούς μήνες μετά την αναγόρευσή του σε υφηγητή, ο Freud κάνει αίτηση στη σχολή για υποτροφία στο εξωτερικό. Τα προβλεπόμενα χρήματα είναι λίγα και η εκπαιδευτική άδεια μικρή, μόνο έξι μήνες, αλλά ο Freud είναι αποφασισμένος και γράφει διαρκώς για τις προοπτικές στη Martha Bernays. «Αχ δεν είμαι διόλου ευχαριστημένος», γράφει με τον χαρακτηριστικό αναλυτικό * «Από φύση μη προικισμένος για τη φιλοσοφία», γράφει αναδρομικά το 1931, «έκανα την ανάγκη πλεονέκτημα». Έμαθε να επεξεργάζεται «τα δεδομένα κατά το δυνατόν ακατέργαστα, χωρίς προκατάληψη και προετοιμασία». Μελετώντας ένα φιλόσοφο είναι «αδύνατον να μην διαποτιστείς από τις ιδέες του...» «Έτσι απέφυγα να μελετήσω τον Nietzsche παρότι -και όχι ε­ πειδή- ήταν σαφές ότι σε αυτόν θα υπήρχαν απόψεις που θα έμοιαζαν πολύ με τις ψυχαναλυ­ τικές. (Ο Freud στον Lothar Bickel, 28 Ιουνίου 1931. Δακτυλογραφημένο αντίγραφο, Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου).

68

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

τρόπο του. «Είμαι πολύ οκνηρός και ξέρω τον λόγο, φταίνε οι προσδοκίες που κά­ νουν τον άνθρωπο να παραμελεί το παρόν». Καθένας που υπέβαλλε αίτηση χρει­ αζόταν έναν «προστάτη» στην επιτροπή χορήγησης υποτροφιών. «Εγώ έχω τον Briicke, έναν πολύ αξιότιμο αλλά όχι τόσο δραστήριο εισηγητή».166 Προφανώς ο Freud τον υποτιμά* Ο Fleischl-Marxow, γνώστης της κατάστασης, αναφέρει στον Freud ότι τα πράγματα δεν υπήρξαν διόλου ευνοϊκά για εκείνον και ότι η ευτυχής κατάληξη της συνεδρίασης οφείλεται στην υποστήριξη του Briicke, που έδωσε πραγματική μάχη και εντυπώσιασε πολύ.167 Παρά τη θετική μαρτυρία του Briicke ο Freud καταφέρνει να πάρει την υποτροφία μόλις στα μέσα Ιουνίου και έπειτα από διαφωνίες στην επιτροπή για ένα πιο γενναιόδωρο ποσό. Ο Freud ξέ­ ρει καλά πώς θα κατανείμει τον χρόνο του. Πρώτα θα επισκεφθεί τη μνηστή του και την οικογένειά της και έπειτα θα πάει στο Παρίσι. Έπειτα από επίσκεψη έξι εβδομάδων στο Βάντσμπεκ και έχοντας εξαφανίσει οριστικά τους όποιους ενδοι­ ασμούς της κυρίας Bernays φτάνει στα μέσα Οκτωβρίου στο Παρίσι. Τακτοποιείται και ύστερα εξερευνά την πόλη αποκομίζοντας τις πρώτες εντυ­ πώσεις από δρόμους, εκκλησίες, θέατρα, μουσεία, πάρκα. Οι αναφορές που στέλ­ νει στη Martha Bernays είναι γεμάτες λεπτομέρειες και ζωντάνια- μοιράζεται μαζί της την έκπληξή του για τον «πραγματικό οβελίσκο από το Αούξορ» στην Πλας ντε λα Κονκόρντ, για τα κομψά Σανζ Ελιζέ όπου δεν υπάρχουν καταστήματα και κυκλοφορούν μόνο άμαξες, για τη θορυβώδη και λαϊκή Πλας ντε λα Ρεπουμπλίκ, για τους κήπους της Τουιλερί. Ο Freud ενθουσιάζεται ιδιαίτερα με το Λούβρο και μένει ώρες στο αρχαιολογικό τμήμα: «Αμέτρητα ελληνικά και ρωμαϊκά α­ γάλματα, επιγραφές και σπαράγματα. Μερικά αντικείμενα θαυμάσιου κάλλους, αρχαίοι θεοί σε πολλαπλή εκπροσώπηση, επίσης η διάσημη κουλή Αφροδίτη της Μήλου...»· πολλές προτομές αυτοκρατόρων και «ασσύριοι βασιλείς, ψηλοί σαν δέντρα, που κρατούν λιοντάρια σαν να ήταν σκυλάκια του καναπέ, φτερωτά αν­ θρωπόμορφα ζώα με καλοχτενισμένα μαλλιά, όμορφες σφηνοειδείς επιγραφές που είναι σαν να γράφηκαν χτες, αιγυπτιακά ανάγλυφα με φλογερά χρώματα, ο­ λόκληροι βασιλικοί κολοσσοί, πραγματικές σφίγγες, ένας κόσμος ονείρου». Ξέρει ήδη πως θα επισκεφτεί ξανά τα ασσυριακά και αιγυπτιακά εκθέματα. «Για μένα», σχολιάζει, «τα πράγματα έχουν περισσότερο ιστορική παρά αισθητική αξία».168 Ο ενθουσιασμός του μαρτυρεί κάτι περισσότερο από ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Προ­ αναγγέλλει την προτίμησή του στα αρχαία αγάλματα της Μεσογείου και της Εγ­ γύς Ανατολής στην οποία θα ενδώσει μόλις βρει χρόνο και χρήμα. Όμως το 1885 στο Παρίσι έχει ελάχιστο χρόνο, πόσο μάλλον χρήμα. Πηγαίνει στο θέατρο μόνο για να δει τη θαυμάσια Sara Bernhardt, μια καλή αλλά κατά τη γνώμη του τετριμμένη παράσταση του Victorien Sardou, ή κωμωδίες του Moli^re, που βρίσκει λαμπρές και τις χρησιμοποιεί ως «μάθημα γαλλικών».169 * Είναι κατανοητό ότι η μετέπειτα δημοσιευμένη αναφορά του Freud δεν εκφράζει πλήρως τα προσωπικά συναισθήματά του. Αντιθέτως γράφει ότι πήρε την υποτροφία «κατόπιν θερμής σύστασης του Briicke («Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 37).

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

69

Γενικά κλείνει φτηνές θέσεις, μερικές φορές «quatrieme loge de cote,* αυτές τις άθλιες τρύπες για περιστέρια» με ενάμισι φράγκο.170 Ζει με δανεικά και πιστεύει πως πρέπει να κάνει οικονομία ακόμη και στα σπίρτα ή το χαρτί αλληλογραφίας. «Εδώ πίνουν πάντα κρασί, που είναι πολύ φτηνό, βαθυκόκκινο και γενικά υπο­ φερτό», αναφέρει στη Minna Bernays, την αδελφή της Martha λίγο μετά την ά­ φιξή του. «Όσο για το φαγητό, μπορείς να φας το ίδιο πράγμα με 100 ή με 3 φράγκα, αρκεί να ξέρεις πού».171 Στην αρχή είναι μόνος και τείνει προς την κρι­ τική και την αυταρέσκεια. Αλλά και τον πατριωτισμό: «Όπως αντιλαμβάνεσαι, η καρδιά μου είναι γερμανική, μικροαστική, και δεν ήρθε μαζί μου». Βρίσκει τους γάλλους ανήθικους κυνηγούς θεαματικών εντυπώσεων, «λαό των ψυχικών επι­ δημιών, των ιστορικών μαζικών σπασμών».172 Μερικές φορές ομολογεί διστακτικά στη Martha Bernays κάποια στρατηγήματά του. Έτσι στα τέλη 1885 λέει ότι επισκέπτεται κάθε εβδομάδα, αν και δεν είναι ίσως απαραίτητο, μια ασθενή από την Αυστρία που νιώθει ανία, τη σύζυγο του οικογενειακού γιατρού του, η οποία δεν έχει «ιδιαίτερα καλούς τρόπους» και είναι «φοβερά υποκριτική»· το κάνει επειδή «είναι έξυπνο να τα έχεις καλά με ένα βιεννέζο συνάδελφο».173 Βρίσκει αυτή τη συμπεριφορά του δυσάρεστη. Παλιότερα, συναισθανόμενος την «εργασιομανία» του είχε γράψει στη μνηστή του ότι πρέπει να προσέχει μην κάνει εξαιτίας του «οίστρου για δουλειά και επιτυ­ χία» κάτι που θα μπορούσε να εκληφθεί ως «απρέπεια».174 Όμως άλλο είναι το πιο σημαντικό: ο Freud θαμπώνεται άμεσα από τον Jean Martin Charcot. Περίπου έξι εβδομάδες εξετάζει μικροσκοπικά παιδικούς ε­ γκεφάλους στο εργαστήριο παθολογίας του Charcot στο Σαλπετιέρ. Μερικές μετέπειτα δημοσιεύσεις για την παιδική εγκεφαλική παράλυση και την αφασία μαρτυρούν το συνεχιζόμενο, αν και βαθμιαία μειωμένο ενδιαφέρον του για τη νευρολογική έρευνα. Αλλά η ισχυρή παρουσία του Charcot τον απομακρύνει από το μικροσκόπιο και τον ωθεί προς μια κατεύθυνση για την οποία, όπως μαρ­ τυρούν κάποιες ισχυρές ενδείξεις, ανέκαθεν ήταν έτοιμος: την ψυχολογία. Το επιστημονικό στιλ του Charcot και η προσωπική γοητεία του καθηλώνουν τον Freud περισσότερο και από τις ειδικές θεωρίες του. Είναι «πάντα ερεθιστι­ κός, διδακτικός και μεγαλειώδης», αναφέρει στη Martha Bernays, «στη Βιέννη θα μου λείψει φοβερά».175 Η αναζήτηση εκφράσεων αντάξιων του ενθουσιασμού του για τον Charcot, τον κάνει να καταφεύγει σε μια θρησκευτική -ή τουλάχι­ στον αισθητική- γλώσσα: «Ο Charcot», ομολογεί, «που είναι ένας από τους με­ γαλύτερους γιατρούς, ιδιοφυής και νηφάλιος άνθρωπος, ανατρέπει τις απόψεις και τις προθέσεις μου. Όταν βγαίνω από κάποιες παραδόσεις του είναι σαν να βγαίνω από τη Νοτρ Νταμ, έχω μια νέα αίσθηση για το τέλειο». Μόνο η συναι­ σθηματική ρητορική μπορεί να εκφράσει τα αισθήματά του. Ο Freud, που υπερηφανεύεται για την πνευματική ανεξαρτησία του, παραείναι πρόθυμος να εντυ­ * ΣτΜ: πλαϊνές θέσεις του τέταρτου εξώστη.

70

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

πωσιαστεί από τον λαμπρό επιστήμονα και όχι λιγότερο λαμπρό ηθοποιό. «Δεν ξέρω αν η σπορά θα επιφέρει κάποτε καρπούς· είμαι πάντως βέβαιος ότι κανένας άνθρωπος δεν με επηρέασε με παρόμοιο τρόπο».176 Ο Charcot ήταν αναμφίβολα θεατρικός· πάντα λαμπερός, συνήθως σοβαρός αλλά με χιούμορ όταν ήθελε να περάσει κάποια επιχειρήματά του. Καθεμιά από τις «συναρπαστικές παραδόσεις» του ήταν κατά τον Freud «ένα κομψοτέχνημα δομής και διάρθρωσης». Και ο Freud παρατηρεί: «Προσπαθούσε να μικρύνει το χάσμα ανάμεσα στον δάσκαλο και τους μαθητές δίνοντας διεξοδικό λογαριασμό για την πορεία των συλλογισμών του και ομολογώντας με ειλικρίνεια τις αμφι­ βολίες και τους ενδοιασμούς του, και αυτό τον έκανε να φαντάζει στους ακροα­ τές ακόμη σημαντικότερος».177 Αλλά και ο Freud δεν θα ακολουθούσε αργότερα διαφορετική τακτική, αφού ως ομιλητής και υπερασπιστής της υπόθεσής του, θα εκμεταλλευόταν επιδέξια τις ανασφάλειές του. Παρακολουθώντας τις επιδείξεις στο Σαλπετριέρ ο Freud απολάμβανε την πνευματική διέγερση που ζωντάνευε τον Charcot όταν έκανε διάγνωση και τα­ κτοποίηση των ειδικών πνευματικών ασθενειών. Του θύμιζε τον μύθο του Αδάμ όταν διαχώριζε και ονομάτιζε τα ζώα.178 Ο Freud, ως αξεπέραστος ονοματολόγος και Αδάμ της ψυχανάλυσης, ήταν σε αυτό, όπως και σε πολλά άλλα, άξιος μαθη­ τής του Charcot. Εκείνη την εποχή σπανίως γινόταν διαχωρισμός των πνευματι­ κών ασθενειών· ο Freud, δεν γνώριζε ακόμη τίποτε για τις νευρώσεις και η διά­ γνωσή του για τους χρόνιους πονοκεφάλους ενός νευρωτικού ήταν μηνιγγίτιδα ενώ «η συνήθης διάγνωση για τη νευρασθένεια ακόμη και από τις μεγαλύτερες αυθεντίες στη Βιέννη ήταν όγκος εγκεφάλου».179 Ο Charcot ήταν πολύ περισσότερα από ηθοποιός. Ήταν φωστήρας στην ια­ τρική, βασιλιάς των σαλονιών και απολάμβανε μια ασύγκριτη φήμη. Θεωρούσε την υστερία πραγματική ασθένεια και όχι καταφύγιο υποκριτών. Επιπλέον είχε καταλάβει -παρά την αντίθετη επικρατούσα άποψη- ότι οι άνδρες υπέφεραν από υστερία σε όχι μικρότερο βαθμό από τις γυναίκες. Και είχε τολμήσει να αποσπάσει την ύπνωση από τους τσαρλατάνους και τους κομπογιαννίτες και να τη θέσει στην υπηρεσία της ψυχικής θεραπείας. Μεγάλη ήταν η έκπληξη και ο εντυπωσιασμός του Freud όταν είδε τον Charcot να προκαλεί και να θεραπεύει υστερικές παραλύσεις με άμεση υπνωτική υποβολή* Η ύπνωση για τον Freud το 1885 δεν ήταν μια εντελώς νέα αποκάλυψη. Ήδη ως φοιτητής είχε πεισθεί ότι η υπνωτική κατάσταση, παρά την κακή της φήμη, ήταν κάτι αυθεντικό. Αλλά ήταν ικανοποιητικό ότι ο Charcot επιβεβαί­ ωνε αυτό που ο Freud λίγο πολύ πίστευε ήδη και εντυπωσιάστηκε με ό,τι συνέβαινε στους ασθενείς του Charcot κατά τη διάρκεια και μετά την ύπνωση. Κατά τον Pierre Janet, τον διασημότερο μαθητή του Charcot, οι ασθενείς δημιουρ­ * Μετά την επάνοδό του στη Βιέννη επιχείρησε για μερικά χρόνια να εφαρμόσει αυτή την τεχνική στους ασθενείς του, με μάλλον ασήμαντα αποτελέσματα.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

71

γούσαν ένα «μαγνητικό πάθος» για τον υπνωτιστή - ένα αίσθημα αγάπης που η φύση της ήταν παιδική, μητρική ή καθαρά ερωτική .180 Αυτό το πάθος είχε, όπως διαπίστωσε αργότερα ο Freud, και την κακή του πλευρά. Στη Βιέννη μία από τις πρώτες ασθενείς του, που είχε απαλλαγεί με ύπνωση από υστερικούς πόνους, όρμησε και τον αγκάλιασε από τον λαιμό. Ο Freud θυμάται ότι αυτό το δυσάρεστο βίωμα του υπέδειξε το «μυστικό στοιχείο που δρα πίσω από την ύπνωση ».181 Αργότερα αντιλήφθηκε ότι αυτό το στοιχείο αποτελούσε ένα παρά­ δειγμα για τη μεταβίβαση και το χρησιμοποίησε ως ισχυρό εργαλείο της ψυχα­ ναλυτικής τεχνικής. ΜΟΛΙΣ Ο FREUD ΒΡΗΚΕ τον καθημερινό του ρυθμό έπαψε να βλέπει τη διαμονή του στο Παρίσι σαν αλλόκοτο, όχι πάντα ευχάριστο όνειρο, και επικεντρώθηκε πεισματικά στις έρευνές του - τόσο πεισματικά ώστε να θεωρήσει αναγκαίο να καθησυχάσει τη μνηστή του ότι εκείνη κυριαρχούσε στα συναισθήματά του. «Αν μου ζητούσες ερωτικές εξομολογήσεις», της γράφει τον Δεκέμβριο, «θα μπορούσα να γεμίσω πενήντα τέτοια φύλλα, όμως εσύ είσαι φρόνιμη και δεν το ζητάς». Υπόσχεται ωστόσο: «έχω ξεπεράσει ακόμη και την αγάπη για την επι­ στήμη, όταν παρεμβάλλεται ανάμεσά μας, δεν θέλω τίποτε περισσότερο από ε­ σένα». Όμως οι σκέψεις για τη φτώχια του δεν τον εγκαταλείπουν ποτέ τελείως. Της περιγράφει τον εαυτό του λιγάκι δραματικά ως «ένα φτωχό νέο που βασα­ νίζεται από καυτές επιθυμίες και σκοτεινές ανησυχίες» και τρέφει «τις ελπίδες ενός ζητιάνου» - συγκεκριμένα την ελπίδα να του δανείσουν χρήματα οι εύπο­ ροι φίλοι του .182 Όμως η δουλειά του πάει καλά, σύντομα και η κοινωνική ζωή του. Τον Ιανου­ άριο και τον Φεβρουάριο 1886 καλείται σε δεξιώσεις στο μεγαλόπρεπο σπίτι του Charcot. Επειδή νιώθει άβολα και δεν είναι σίγουρος για τα γαλλικά του παίρνει μια δόση κοκαΐνης, ντύνεται όπως απαιτεί η περίσταση και πάει με καρδιοχτύπι. Στις αναφορές προς τη μνηστή του εκφράζει τον φόβο αλλά και την ανακούφισή του αφού έχει καταφέρει να μη γελοιοποιηθεί μπροστά στον Charcot. Ένα βράδυ του Φεβρουάριου, λίγο μετά τα μεσάνυχτα, επιστρέφει από μια δεξίωση και γράφει στον «αγαπημένο γλυκό θησαυρό» του: «Δόξα τω Θεώ, πάει τέλειωσε. Πήγαινα να σκάσω, μόνο η λίγη κοκαΐνη με προφύλαξε. Φαντάσου το: σαράντα με πενήντα άτομα από τα οποία γνώριζα τρία ή τέσσερα. Κανένας δεν ανέλαβε τις συστάσεις, καθένας έκανε ό,τι ήθελε». Πιστεύει ότι δεν μίλησε σωστά, ότι μιλούσε χειρότερα από συνήθως. Ωστόσο παρασύρθηκε σε μια πολιτική συζή­ τηση όπου δεν έδωσε στίγμα γερμανού ή αυστριακού, αλλά «juif»*. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα ήπιε ένα φλιτζάνι σοκολάτα. «Μην πιστέψεις ότι απογοητεύτηκα, τι να περιμένει κάποιος από ένα jour fixe**, ξέρω μόνο ότι εμείς δεν θα καθιερώ­

* ΣτΜ: εβραίου. ** ΣτΜ: καθιερωμένη ημέρα υποδοχής.

72

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

σουμε κάτι τέτοιο. Μην πεις σε κανέναν πόσο βαρετά ήταν ».183 Αν και ο Freud θεωρεί αυτές τις κοινωνικές εκδηλώσεις βαρετές και τα γαλλικά του ανεπαρκή, ο Charcot του χαρίζει ιδιαίτερη προσοχή. Αυτή η εγκαρδιότητα τον κάνει ακόμη καταλληλότερο ως πρότυπο. Αυτό που μετρούσε περισσότερο για τον Freud ήταν ότι το πρότυπό του ήταν έτοιμος να πάρει στα σοβαρά την ιδιαίτερη συμπεριφορά των ασθενών του και ότι ήταν εξίσου πρόθυμος να υιοθετήσει παράξενες παραδοχές. Ο Charcot, που αφιέρωνε στο ανθρώπινο υλικό του αμέριστη προσοχή και φροντίδα, ήταν κατά την άποψή του ένας «visuel», δηλαδή ένας άνθρωπος που βλέπει. Εμπιστευόταν αυτό που έβλεπε και έβαζε την πράξη πάνω από τη θεωρία. Μια παρατήρηση που έκανε κάποτε έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη του Freud: «La theorie, c’est bon, mais 9a n’empeche pas d’exister». 0 Freud δεν ξέχασε ποτέ αυτό το απόφθεγμα· και αργότερα, όταν τάραξε τον κόσμο αποκαλύπτοντας μια απίστευτη πραγμα­ τικότητα, δεν κουράστηκε ποτέ να επαναλαμβάνει: «Καλή και ωραία η θεωρία, αλλά δεν εμποδίζει την ύπαρξη της πραγματικότητας».184 Αυτό ήταν το σημαντι­ κότερο μάθημα που αποκόμισε από τον Charcot: η ταπεινή υπακοή του επιστή­ μονα στα γεγονότα δεν είναι αντίπαλος της θεωρίας, αλλά πηγή και υπηρέτης της. ΕΝΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΖΗΤΗΜΑ, που ο Charcot δεν είχε λύσει αρκετά ικανοποι­ ητικά για τον Freud και τον απασχόλησε χρόνια, ήταν η ουσία της ύπνωσης. Α­ κόμη και για τους οπαδούς της, ακόμη και στη Γαλλία, η ύπνωση ήταν κάθε άλλο παρά αναμφισβήτητη. Ο Charcot και οι μαθητές του όριζαν την κατάσταση ύ­ πνωσης ως μια «τεχνητά προκαλούμενη άρρωστη κατάσταση - μια νεύρωση »,185 κοντολογίς μια νευρασθένεια και ειδικότερα μια υστερία με απαραγνώριστα ορ­ γανικά συστατικά. Και κατά τον Charcot η κατάσταση αυτή μπορούσε να προκληθεί μόνο σε υστερικούς. Ωστόσο μια ανταγωνιστική σχολή στο Νανσί με ε­ πικεφαλής τον Ambroise Auguste Liebault, έναν κατά τα άλλα άγνωστο ιδιώτη γιατρό, και τον δραστήριο και παραγωγικό οπαδό του, Hippolyte Bemheim, υ­ ποστήριζε μία άλλη θεωρία: ότι η ύπνωση είναι αποκλειστικά θέμα υποβολής και έτσι αφορά τους πάντες. Για μερικά χρόνια ο Freud αμφιταλαντευόταν με­ ταξύ των δύο θεωριών. Κατάφερε μάλιστα το 1886 να μεταφράσει με ουδετερό­ τητα έναν τόμο από τα Leqons sur les maladies du systeme nerveux του Charcot {Μαθήματα για τις ασθένειες του νευρικού συστήματος) και δύο χρόνια αργό­ τερα το μεγάλο έργο του Bemheim De la suggestion et de ses applications a la therapeutique {Η υποβολή και οι θεραπευτικές εφαρμογές της). Συνέχισε να κλίνει προς τις απόψεις του Charcot, αλλά όταν το 1889 επισκέφθηκε τον Bernheim στο Νανσί για να βελτιώσει την τεχνική της υπνωτικής υποβολής, θεώρησε το ταξίδι του ως ένα από τα πλέον αποδοτικά της ζωής του. Η ψυχανάλυση, όπως την ανέπτυξε ο Freud στα μέσα της δεκαετίας 1890, αποτελούσε χειραφέτηση από τον υπνωτισμό. Ωστόσο αρκετά κείμενα και σχόλια των αρχών της ίδιας δε­

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

73

καετίας έχουν τις ρίζες τους σε υπνωτιστικά πειράματα και για μερικά χρόνια η ύπνωση ανήκει πράγματι στο ρεπερτόριο του Freud. Όταν επέστρεψε στη Βιέννη μετά από μια ενδιάμεση παραμονή στο Βερολίνο όπου μελέτησε τις παιδικές ασθένειες, το ζήτημα δεν ήταν ποια γαλλική σχολή θα ακολουθούσε, αλλά πώς θα τα έβγαζε πέρα με το απίστευτο ιατρικό κατεστη­ μένο. Ο πρόλογός του στο βιβλίο του Bernheim αντικατοπτρίζει τη δυσαρέσκειά του για τους συναδέλφους. «Θα βρείτε», γράφει έχοντας κατά νου κυρίως τους ισχυρογνώμονες γιατρούς της Βιέννης, «ότι το έργο του κυρίου Bernheim από το Νανσί αποτελεί μια έξοχη εισαγωγή στη μελέτη της ύπνωσης, που δεν επιτρέπε­ ται πια να απορρίπτεται από τους γιατρούς ... και ενδείκνυται για να καταρρίψει την πίστη πως το πρόβλημα της ύπνωσης είναι ότι περιβάλλεται ακόμη, όπως ισχυρίζεται ο Meynert, από το “φωτοστέφανο της σαχλαμάρας”». Ο Freud επι­ μένει ότι ο Bernheim και οι συνεργάτες του στο Νανσί έχουν δείξει ότι τα φαι­ νόμενα υπνωτισμού, που απέχουν πολύ από το να είναι εκκεντρικά, συνδέονται στην πραγματικότητα με «πολύ γνωστά φαινόμενα της κανονικής ψυχολογικής ζωής και του ύπνου». Γι’ αυτό η σοβαρή μελέτη της ύπνωσης και της υπνωτιστικής υποβολής αποκαλύπτει «τους ψυχολογικούς νόμους» που κυριαρχούν στην πνευματική ζωή «της πλειονότητας των υγιών». Και ο Freud καταλήγει με ένα πλάγιο χτύπημα στους συναδέλφους ότι «στα θέματα των φυσικών επιστημών μόνο η εμπειρία και ποτέ η δίχως εμπειρία αυθεντία οδηγεί στην οριστική από­ φαση αποδοχής ή απόρριψης».186 Ένας τρόπος πειθούς, που ο Freud έχει στη διάθεσή του, είναι η έκθεση που καταθέτει το Πάσχα 1886 στην ιατρική σχολή. Περιγράφει τι οφείλει πνευματικά στο Παρίσι και είναι ενθουσιώδης. Αναφέρει ότι επειδή οι γερμανοί (ή αυστρια­ κοί) γιατροί έχουν περιορισμένη επαφή με τους γάλλους γιατρούς, τα «εν μέρει άκρως παράξενα (υπνωτισμός), εν μέρει σημαντικά πρακτικά ευρήματα (υστε­ ρία)» της γαλλικής νευροπαθολογίας έχουν μικρή αναγνώριση στις γερμανόφω­ νες χώρες. Ομολογεί ότι ένιωσε να τον ελκύει έντονα ο Charcot με «τη ζωντά­ νια, την ευθυμία και την τελειότητα του λόγου, χαρακτηριστικά που αποδίδουμε συνήθως στον εθνικό χαρακτήρα των γάλλων», αλλά και με «την υπομονή και την εργατικότητα, χαρακτηριστικά που κατά κανόνα καταλογίζουμε στο δικό μας έθνος». Έχοντας μαζί του «μια καλή επιστημονική και προσωπική επικοι­ νωνία» ο Freud γίνεται συνήγορός του. Το πιο ερεθιστικό μήνυμα που ο Freud προσκομίζει είναι η προοπτική που ανοίγει ο Charcot για τη νευροπαθολογία. «Ο Charcot συνηθίζει να λέει ότι η ανατομία τελείωσε λίγο πολύ το έργο της και η θεωρία των οργανικών ασθενειών του νευρικού συστήματος είναι, θα λέγαμε, έτοιμη· σειρά έχουν τώρα οι νευρώσεις.»187 Για τους προϊσταμένους του Freud δεν ήταν ευπρόσδεκτα αυτά τα λόγια, ωστόσο αποτελούν ένα ασαφές προμήνυμα του μέλλοντος του. Ενώ αυτό το μέλλον πλησιάζει, ο Freud διατηρεί ολοζώντανες τις αναμνή­ σεις του από τον Charcot. Τον έχει κάνει δεύτερο Briicke, πνευματικό πατέρα

74

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

που θαυμάζει και θέλει να του μοιάσει. Τον σέβεται ακόμη και όταν αμφισβη­ τεί κάποιες απόψεις στις θεωρίες του. Όχι μόνο μεταφράζει στα γερμανικά τις παραδόσεις του Charcot, αλλά διαδίδει και τις ιδέες του, ενώ όταν χρειάζεται τον παραθέτει ως αυθεντία. Ανάμεσα στους θησαυρούς που ο Freud έχει φέρει από το Παρίσι υπάρχει και μια γκραβούρα που έχει ως πρότυπό της τον πίνακα του Pierre-Albert Brouiller La Ιεςοη clinique du Dr. Charcot, όπου o Charcot πα­ ρουσιάζει μια υστερική στο μαγεμένο ακροατήριο του Σαλπετριέρ. Αργότερα, όταν ο Freud μετακομίζει στο 19 της Μπεργκ-γκάσε, κρεμά την γκραβούρα στο γραφείο του πάνω από μια τζαμωτή βιβλιοθήκη που είναι γεμάτη αρχαία αγαλματίδια. Και όχι μόνο. Το 1889 ονομάζει τον πρώτο του γιο Jean Martin, δηλαδή του δίνει το όνομα του Charcot, ενώ ο Charcot, αναγνωρίζοντας την τιμή που του έχει γίνει στέλνει μια σύντομη ευγενική απάντηση και τις ευχές του.188* Όταν ο Charcot πεθαίνει το 1893, ο Freud γράφει με αγάπη μια νεκρολογία στη Wiener Medizinische Wochenschrift που, αν και δεν αναφέρεται στον εαυτό του, πρέπει να θεωρηθεί αυτογραφικό απόσπασμα και έμμεση μαρτυρία για το επιστημονικό του στιλ. ΟΜΩΣ ΑΥΤΑ ΔΙΑΔΡΑΜΑΤΙΖΟΝΤΑΙ λίγα χρόνια αργότερα. Την άνοιξη 1886 οι προοπτικές του Freud συνεχίζουν να είναι αβέβαιες. Βρίσκεται πάλι στη Βιέννη, ξέρει όμως ότι οι μήνες στη Γαλλία υπήρξαν κάτι περισσότερο από διακοπέςήταν το τέλος. Υποβάλει παραίτηση στο Γενικό Νοσοκομείο και την Κυριακή του Πάσχα, στις 25 Απριλίου, το πρωινό φύλλο της Neue Freie Presse κοινοποιεί στα «Μικρά Χρονικά»; «Ο κύριος δρ. Sigmund Freud, υφηγητής νευρικών πα­ θήσεων στο πανεπιστήμιο, επέστρεψε από εκπαιδευτικό ταξίδι στο Παρίσι και το Βερολίνο και δέχεται επισκέψεις, Α διαμέρισμα Βιέννης, Ράτχαους-γκάσε 7, 13.00-14.30». Οι Breuer και Nothnagel του στέλνουν ασθενείς, μάλιστα μερικοί πληρώνουν. Και ενώ ο Freud συνεχίζει τις έρευνες στο εργαστήριο ανατομίας του Meynert, κύριο μέλημά του είναι ο βιοπορισμός. Δεν είναι πολύ αισιόδοξος ότι θα κερδί­ σει τον «αγώνα με τη Βιέννη »189 και ερωτοτροπεί με την ιδέα να μεταναστεύσει. Η επιμονή είναι νικηφόρα. Κάποιοι νευρασθενικοί που κουράρει παρουσιάζουν επιστημονικό ενδιαφέρον, ενώ μερικοί από τους άλλους, τους βαρετούς ασθε­ νείς, τον πληρώνουν ανταμείβοντας έτσι τους κόπους του. Η φτώχια του είναι βασανιστική- ομολογεί ότι κατά καιρούς δεν έχει να πληρώσει την άμαξα για κατ’ οίκον επισκέψεις. Τις σπάνιες στιγμές που οι εισπράξεις είναι αρκετά καλές και του επιτρέπουν * Το μήνυμα του Charcot είναι σύντομο και γεμάτο υπαινιγμούς: «Είθε ο ευαγγελιστής και ο γενναιόδωρος centurion», των οποίων τα ονόματα φέρει ο γιος του Freud, «να του φέρουν τύχη». Προφανώς ο Charcot ξέρει ότι ο Freud θα καταλάβει τον υπαινιγμό του για τον ευαγγελιστή Ιω­ άννη και τον ειδωλολάτρη λεγεωνάριο Μαρτίνο που μοιράστηκε τον μανδύα του με ένα ζητιάνο και αργότερα ανακηρύχτηκε σε χριστιανό άγιο.

ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ

75

να σκεφτεί τον γάμο νιώθει ευφορία. Ωστόσο το γεγονός ότι αγωνίζεται κόντρα στους συναδέλφους του δεν διευκολύνει τα πράγματα. Ο ενθουσιασμός του για τις γαλλικές καινοτομίες ενισχύει απλώς τον σκεπτικισμό που έχει προκαλέσει υποστηρίζοντας την κοκαΐνη. Όταν το φθινόπωρο 1886 δίνει μια διάλεξη στον ιατρικό σύλλογο της Βιέννης για την ανδρική υστερία και προτείνει ψυχολογικές αιτιολογίες, το κοινό αντιδρά ποικιλοτρόπως. Ένας ηλικιωμένος χειρουργός - ο Freud δεν θα τον ξέχάσει ποτέ- εγείρει ενστάσεις για τη φερμένη από το Παρίσι θέση ότι και οι άνδρες μπορεί να είναι υστερικοί. Μήπως η ίδια η λέξη «υστε­ ρία», που ετυμολογείται από την αρχαιοελληνική λέξη για τη «μήτρα», δεν μαρ­ τυρεί ότι μόνο γυναίκες μπορούν να πάσχουν από αυτή ;190 Άλλοι γιατροί είναι πιο δεκτικοί, αλλά ο Freud με την υπερευαισθησία του ερμηνεύει τη στάση των συναδέλφων σαν καθολική και ανόητη άρνηση. Στο εξής, σκέφτεται, θα έχει το κατεστημένο εναντίον του. Αφού και ο Meynert, που για πολύ καιρό τον υπο­ στήριζε, αποφασίζει τελικά να διακόψει μαζί του. Ωστόσο αυτή την εποχή έχει λόγο να είναι ευχαριστημένος. Οι πενιχρές οικο­ νομίες του, που εξανεμίζονται γρήγορα, η ταπεινή κληρονομιά και η προίκα της μνηστής του, τα γαμήλια δώρα σε χρήμα από την οικογένειά της και προπάντων τα γενναιόδωρα δάνεια και δώρα των πλούσιων φίλων δίνουν τη δυνατότητα να νυμφευτεί τη Martha Bernays. Ο πολιτικός γάμος γίνεται στις 13 Σεπτεμβρίου στο Βάντσμπεκ. Όμως απρόβλεπτες νομικές περιπλοκές απαιτούν και δεύτερη τελετή. Ενώ ο πολιτικός γάμος, για τον οποίο επέμεινε ο Freud, ισχύει στη Γερ­ μανία, η αυστριακή νομοθεσία απαιτεί και θρησκευτική τελετή. Έτσι ο Freud, αυτός ο ορκισμένος εχθρός κάθε τελετουργικού και θρησκείας, αναγκάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου να πει τις εβραϊκές φράσεις που έχει αποστηθίσει για να νομι­ μοποιήσει τον γάμο του. Αλλά μόλις νυμφεύεται παίρνει εκδίκηση ή τουλάχι­ στον επιβάλει τη θέλησή του: «Θυμάμαι πολύ καλά», αναφέρει ένας εξάδελφος της Martha Bernays, της Martha Freud τώρα πια, «ότι η Martha μου είπε πως το πρώτο βράδυ Παρασκευής μετά τον γάμο της ο Freud δεν της επέτρεψε να ανάψει τα κεριά του Σαββάτου και αυτό ήταν ένα από τα χειρότερα βιώματα της ζωής της».191 Σε ζητήματα τέτοιας σημασίας, όπως η θρησκευτικότητα ή μάλλον η μη θρησκευτικότητα στο νοικοκυριό του, ο Freud επέβαλλε δεσποτικά τη θέ­ λησή του. Μετά από ένα χρόνο γάμου έχει ένα θαυμάσιο νέο για την οικογένειά του. Λάμποντας από ευτυχία, κοινοποιεί στην κυρία Bernays και τη Minna Bernays στο Βάντσμπεκ: «Είμαι φοβερά κουρασμένος και έχω να γράψω πολλές επιστο­ λές, όμως προέχει να γράψω σε εσάς. Ξέρετε ήδη από το τηλεγράφημα ότι έ­ χουμε μια κορούλα» -τη M athilde- «ζυγίζει 3.400 γραμμάρια, που είναι καλό βάρος, είναι φοβερά άσχημη, πιπιλά από την πρώτη στιγμή το δεξί χέρι της, φαί­ νεται πολύ ευδιάθετη και φέρεται σαν να είναι πραγματικά στο σπίτι της».192 Πέ­ ντε μέρες αργότερα ανακαλύπτει καλούς λόγους για να αλλάξει τόνο. Γράφει ότι όλοι του λένε ότι η μικρή Mathilde μοιάζει «εντυπωσιακά» σε αυτόν, και πράγ-

76

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μάτι: «Έχει ομορφύνει ήδη πολύ, μερικές φορές πιστεύω ότι είναι πραγματικά ωραία».193 Το παιδί ονομάστηκε «φυσικά Mathilde»194, προς τιμή της καλής φίλης του Freud, Mathilde Breuer. Ένα μήνα αργότερα ο Freud γνώρισε στον κύκλο του συζύγου της κάποιον επισκέπτη από το Βερολίνο, τον Wilhelm Fliefl που θα αποδεικνυόταν ο πιο μοιραίος φίλος στη ζωή του.

II

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

Ένας απαραίτητος φίλος, αλλά και εχϋράς « Τ 7 ΝΑΣ ΣΤΕΝΟΣ ΦΙΛΟΣ και ένας μισητός εχθρός ήταν πάντα απαραίτητοι στη

I J συναισθηματική ζωή μου», ομολογεί ο Freud στην Ερμηνεία των ονείρων. «Ήξερα πάντα να τους βρίσκω εκ νέου». Και όχι σπάνια, συμπληρώνει, ο εχθρός και ο φίλος αποτελούσαν το ίδιο πρόσωππο.1 Στην παιδική ηλικία του αυτό τον διπλό ρόλο έπαιζε ο ανιψιός του, John. Μετά τον γάμο του και τη δεκαετία των ανακαλύψεων ο απαραίτητος φίλος και αργότερα εχθρός ήταν ο Wilhelm FlieB. Ο FlieB, ωτορινολαρυγγολόγος από το Βερολίνο, είχε πάει στη Βιέννη το φθι­ νόπωρο 1887 για μετεκπαίδευση. Κατόπιν συμβουλής του Breuer παρακολού­ θησε κάποιες παραδόσεις του Freud περί νευρολογίας και στα τέλη Νοεμβρίου, όταν πια επέστρεψε στο σπίτι του, έλαβε μια εγκάρδια πρόσκληση του Freud για να γνωριστούν καλύτερα. «Η σημερινή επιστολή μου έχει επαγγελματική α­ φορμή», γράφει ο Freud, «αλλά οφείλω κατ’ αρχάς να ομολογήσω ότι ελπίζω η επικοινωνία μαζί σας να συνεχιστεί και ότι μου προκαλέσατε βαθιά εντύπωση ».2 Ο τρόπος έκφρασης του Freud είναι ταυτόχρονα πιο τυπικός και συναισθηματι­ κός απ’ ό,τι συνήθως· αλλά και η φιλία του με τον FlieB θα εξελισσόταν σε μονα­ δική εμπειρία. Όσο ο Freud ανέπτυσσε την ψυχανάλυση είχε περισσότερους εχθρούς και λιγότερους φίλους απ’ ό,τι χρειαζόταν. Μια αποτυχία ήταν πιθανή και η εχθρό­ τητα και η χλεύη εξασφαλισμένη. Ο FlieB ήταν ο έμπιστος φίλος που ο Freud χρειαζόταν: ο ακροατής, ο γνώστης, ο χειροκροτητής που δεν σοκαριζόταν από τίποτε. «Είσαι ο μόνος Αλλος, ο alter»3, του γράφει ο Freud τον Μάιο 1894. Το φθινόπωρο 1893 ομολογεί στον FlieB «γενικά μου χαλάς την κριτική [διάθεση] και βασικά πιστεύω όλα όσα λες ».4 Μια τέτοια ευπιστία για έναν άνδρα σαν τον Freud που υπερηφανευόταν ότι ήταν ένας νηφάλιος άνθρωπος της επιστήμης α­ παιτεί ερμηνεία. Η ευπιστία του εντυπωσιάζει ακόμη περισσότερο, αφού ο FlieB σήμερα θεω­ ρείται εκκεντρική και αλλόκοτη προσωπικότητα προσηλωμένη παθολογικά στην 77

78

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

αριθμολογία. Αλλά την καλή του φήμη την έχασε αργότερα. Οι αγαπημένες θε­ ωρίες του ηχούν σήμερα εξαιρετικά παράξενες: ο FlieB είχε επιλέξει τη μύτη ως το κυρίαρχο όργανο που επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία. Επιπλέον επέμενε σε ένα σχήμα βιορυθμικών κύκλων 23 και 28 ημερών για άνδρες και γυναίκες που, όπως πίστευε, επιτρέπει στον γιατρό να διαγνώσει κάθε είδους καταστάσεις και ασθένειες. Ωστόσο στο γύρισμα του 19ου αιώνα αυτές οι ιδέες, που έπεσαν αρ­ γότερα σε πλήρη ανυποληψία, έβρισκαν καλοπροαίρετους ακροατές, είχαν μά­ λιστα κάποια υποστήριξη από αξιόλογους ερευνητές αρκετών χωρών. Η φήμη του FlieB ήταν αψεγάδιαστη. Ήταν λαμπρός στην ειδικότητά του και η φήμη του ξεπερνούσε τα όρια της έδρας του στο Βερολίνο. Εξάλλου και οι ιδέες του Freud δεν θεωρούνταν αρχικά λιγότερο παράξενες από εκείνες του FlieB. Επιπλέον του τον είχε συστήσει ο Breuer και αυτό στα τέλη της δεκαετίας 1880 αποτελούσε για τον Freud εγγύηση της πνευματικής ακεραιότητας του FlieB. Η επιστημονική κατάρτιση του FlieB ήταν ευρεία, η επιστημονική φιλοδοξία του μεγάλη. Με την εμφάνισή του, τους εκλεπτυσμένους τρόπους και τη φιλομάθειά του εντυπώσιαζε και ανθρώπους που δεν το είχαν τόση ανάγκη όσο ο Freud. Ακόμη και το 1911, όταν ο FlieB και ο Freud είχαν χωρίσει πικραμένοι προ πολλού, ο πιστός οπαδός του Freud και νηφάλιος παρατηρητής Karl Abraham βρίσκει τον FlieB αξιαγάπητο, οξυδερκή, πρωτότυπο, ίσως την πολυτιμότερη γνωριμία «που μπόρεσα να κάνω μεταξύ των γιατρών του Βερολίνου».5Έτσι είχε νιώσει και ο Freud στην πρώτη συνάντηση με τον FlieB. Η απομόνωσή τους ως ανατροπέων της ιατρικής έκανε να βλέπει ο ένας τον άλλον ως ιδιοφυία. «Είμαι εδώ σχεδόν μόνος στη διαλεύκανση των νευρώσεων», γράφει ο Freud την άνοιξη 1894. «Με θεωρούν σχεδόν μονομανή.»6 Ο Freud και ο FlieB πρέπει να έβλεπαν την αλληλογραφία τους σαν μια συζήτηση δύο μονομανών που κατέχουν βαθιές, ακόμη μη αναγνωρισμένες αλήθειες. Ο FlieB επηρέαζε βαθιά τις θεωρίες του Freud, του έδινε ιδέες, τον υποστή­ ριζε. Ήταν ένας επιμελής και οξυδερκής αναγνώστης των φροϋδικών χειρο­ γράφων. Βοήθησε τον Freud να κατανοήσει την ουσιαστική ενότητα όλων των ανθρώπινων πολιτισμών και την αποδεικτική δύναμη όλων των ανθρώπινων εκ­ φάνσεων. «Με δίδαξες ότι πίσω από κάθε λαϊκό τρελό αστείο ελλοχεύει ένα κομ­ μάτι αλήθειας», του γράφει με ευγνωμοσύνη ο Freud τον Ιούνιο 1896.7 Και αυτό τον βοηθά να στρέψει την προσοχή του στα αστεία και να τα χρησιμοποιήσει ως υλικό για την ψυχαναλυτική έρευνα. Εξάλλου ο FlieB σε γραπτά που δημοσιεύ­ τηκαν στα μέσα της δεκαετίας 1890 κάνει κάποιες υποθέσεις για την παιδική σε­ ξουαλικότητα πολύ πριν ο Freud αποφασίσει να υιοθετήσει με συνέπεια μια τόσο σκανδαλώδη ιδέα. Και ενώ ο Freud φαίνεται να είναι ο πρώτος που ισχυρίστηκε ότι μια σεξουαλική δυσφορία αποτελεί τη βάση κάθε νεύρωσης, ο FlieB με τη σειρά του είναι ο πρώτος που εξέφρασε την ιδέα της ανθρώπινης αμφιφυλοφιλίας και είδε τον Freud να την επεξεργάζεται ως βασική αρχή. Παρ’ όλα αυτά ο ύστερος παραλογισμός των αντιλήψεων του FlieB και των

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

79

προσπαθειών του να τις αποδείξει θα έπρεπε να είχε γίνει αντιληπτός νωρίτερα, ιδίως από τον Freud. Βέβαια θα μπορούσε να δικαιολογήσει κάποιος την υψιπετή προσπάθεια του FlieB να βασίσει τη βιολογία στα μαθηματικά. Επίσης ο ισχυρι­ σμός ότι κάποιο όργανο του σώματος επισκιάζει τα άλλα δεν ήταν γελοίος. Και για έναν ψυχαναλυτή θα μπορούσε να είναι αναμενόμενο το τυχόν ενδιαφέρον του για τη μύτη που με το σχήμα της θυμίζει το μόριο του άνδρα και με την τάση της να ματώνει το γεννητικό όργανο της γυναίκας. Η ιδέα της μετατόπισης από ένα μέρος του σώματος σε ένα άλλο -ό χ ι μόνο ως σκέψη αλλά και ως σύ­ μπτωμα- θα γινόταν στυλοβάτης της ψυχαναλυτικής διάγνωσης. Ένας επιστήμο­ νας που, όπως ο Freud, έμελλε να ορίσει ερωτογενείς ζώνες που μετατοπίζονται στη διάρκεια της ανάπτυξης του ατόμου θα μπορούσε να έβρισκε κάτι σε μια θεωρία που ισχυριζόταν ότι «γενετήσιοι τόποι» εντός της μύτης θα μπορούσαν να επηρεάζουν τη διαδικασία εμμηνόρροιας και γέννας. Αυτό που θα έπρεπε να προβληματίσει τον Freud, προτού οι μετέπειτα έρευνες αποδείξουν την ανοησία των θεωριών του FlieB, ήταν ο δογματισμός του, η ανικανότητά του να αναγνω­ ρίσει τη συγκεχυμένη πολυπλοκότητα των αιτίων στα οποία βασίζονται όλα τα ανθρώπινα πράγματα. Αλλά όσο ο έπαινος του FlieB ήταν για τον Freud «νέκταρ και αμβροσία»,8 όχι μόνο δεν εξέφραζε ενοχλητικές αμφισβητήσεις, αλλά ούτε καν του περνούσε κάτι τέτοιο από το μυαλό. Η ίδια ηθελημένη τυφλότητα χαρακτηρίζει και τα παιχνίδια του Freud με τη βιοΐατρική αριθμολογία του FlieB. Ενόψει της γυναικείας περιόδου η ιδέα ενός ανδρικού σεξουαλικού κύκλου ήταν αρκετά εύλογη. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Havelock Ellis, αυτός ο ενθουσιώδης και ρομαντικός ερευνητής της σεξουαλικό­ τητας, αφιέρωσε στα «φαινόμενα της σεξουαλικής περιοδικότητας» ένα εκτενές κεφάλαιο στον τόμο Studies in the Psychology o f Sex, που δημοσιεύτηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την Ερμηνεία των ονείρων. Ο Ellis, ακούραστος συλλέκτης ση­ μαντικού και σκοτεινού υλικού για σεξουαλικά ζητήματα σε πολλές χώρες, είχε διαβάσει το έργο του FlieB για τη σεξουαλική περιοδικότητα· το είχε βρει ενδι­ αφέρον αλλά όχι πειστικό, τουλάχιστον όσον αφορά τους ανδρικούς ρυθμούς: «Αν και ο FlieB παρουσιάζει έναν αριθμό καλά μελετημένων περιπτώσεων, δεν μπορώ να πω ότι πείστηκα για την αλήθεια του 23ήμερου κύκλου». Με χαρακτη­ ριστική ευρύτητα υποθέτει ότι «αυτές οι προσπάθειες να αποδειχτεί ένας νέος φυσιολογικός κύκλος απαιτεί προσεχτική μελέτη και περισσότερες έρευνες» και καταλήγει ότι «η δυνατότητα να έχουμε υπόψη έναν τέτοιο κύκλο δεν δικαιο­ λογεί και την αποδοχή του».9 Ο Ellis κατανόησε ότι ο τρόπος του FlieB να χει­ ρίζεται τους αριθμούς-κλειδιά 23 και 29, τα διαστήματα και τις αθροίσεις τους, του επέτρεπε να καταδείξει τα πάντα. Μετέπειτα ερευνητές επέδειξαν λιγότερη υπομονή με τον FlieB και δήλωσαν απόλυτα ότι δεν πείστηκαν. Όμως για αρκετά χρόνια ο Freud είχε πειστεί και τροφοδοτούσε τον FlieB με υλικό για τη συλλογή των αποδεικτικών αριθμών του. Τον πληροφορούσε για τους ρυθμούς ασθενειών των παιδιών του, τις ημερομηνίες της εμμήνου ρύσης

80

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

της γυναίκας του, τη διάρκεια ζωής του πατέρα του, τα διαλείμματα μεταξύ των ημικρανιών του. Αυτό δεν αποτελούσε πράξη κολακείας και ήταν κάτι περισσό­ τερο από καθαρή ανάγκη επιστροφής στη μη επιστημονική απλοϊκότητα. Ο μέγας ορθολογιστής Freud δεν ήταν απαλλαγμένος από δεισιδαιμονίες, ιδίως όσον αφορά τους αριθμούς. Βέβαια το 1886 μετακόμισε με τη νεαρή γυναίκα του σε ένα σπίτι κτισμένο στη θέση του Ρινγκ-τεάτερ που είχε καεί πέντε χρόνια νωρί­ τερα με αποτέλεσμα να καούν ζωντανοί τετρακόσιοι άνθρωποι: αντιστεκόμενος στη δεισιδαιμονία κατάφερε να παραμερίσει τους συνήθεις φόβους. Όμως κά­ ποιοι αριθμοί τον φόβιζαν. Για αρκετά χρόνια πίστευε ότι ήταν γραφτό να πεθάνει στα πενήντα ένα του χρόνια και αργότερα στα εξήντα ένα ή εξήντα δύο. Αυτοί οι μοιραίοι αριθμοί τον καταδίωκαν θυμίζοντάς του ότι είναι θνητός. Α­ κόμη και τον αριθμό τηλεφώνου που του δόθηκε το 1899 -1 43 62- τον θεώ­ ρησε επιβεβαίωση: είχε δημοσιεύσει την Ερμηνεία των ονείρων πριν 43 χρόνια και πίστευε ότι τα δύο τελευταία ψηφία αποτελούσαν δυσοίωνη προειδοποίηση ότι θα πέθαινε στα 62 του χρόνια .10 Ο Freud ανέλυσε κάποτε τη δεισιδαιμονία ως συγκάλυψη εχθρικών και άγριων επιθυμιών11 και τη δική του δεισιδαιμονία ως καταπιεσμένη επιθυμία αθανασίας. Αλλά η αυτοανάλυσή του δεν τον απάλλαξε εντελώς από τον ανορθολογισμό και αυτό το υπόλειμμα, που το αποκαλούσε «η ειδική εβραϊκή φύση του μυστικισμού μου»,12 τον έκανε επιρρεπή στις παρακιν­ δυνευμένες θεωρίες του Fliefi. Πέρα από το προσωπικό επαγγελματικό ενδιαφέρον υπήρχαν πολλά που συ­ νέδεαν τον Freud με τον Fliefi. Και οι δύο ήταν συνάμα μυημένοι και περιθωρια­ κοί: ήταν εξειδικευμένοι γιατροί που κινούνταν στα όρια ή πέρα από τα όρια της αποδεκτής ιατρικής έρευνας. Επιπλέον ήταν εβραίοι που κοινωνικά είχαν τα ίδια σχεδόν προβλήματα και απόψεις και αυτό τους ένωνε σαν αδέλφια μιας κυνηγη­ μένης πάτριάς. Από συναισθηματική σκοπιά ο Fliefi ήταν διάδοχος του Breuer. Το δέσιμο του Freud στον πρώτο εντάθηκε όταν άρχισε να μειώνεται η εξάρτησή του από τον δεύτερο. Ό τι ο Breuer υπήρξε αυτός που έφερε κοντά τους Freud και Fliefi αποτελεί καυστική ειρωνεία. Ίσως επεκτείνουμε τον όρο πέρα από τα νόμιμα όρια, αλλά κατά κάποιο τρόπο ο Freud επέβαλε στον Fliefi ένα ρόλο συγγενικό με εκείνον του ψυχανα­ λυτή. Η μακρόχρονη αδυναμία του Freud, ή μάλλον η άρνησή του να εκτιμή­ σει σωστά τον στενό φίλο του δείχνει ότι ήταν δέσμιος σε μια σχέση έντονης μεταβίβασης: ο Freud εξιδανίκευε υπέρμετρα τον Fliefi και πρόβαλλε σε αυτόν ό,τι θαύμαζε περισσότερο στους Brucke και Charcot. Ήθελε μάλιστα να δώσει το όνομα του Fliefi σε έναν γιο του, αλλά δεν τα κατάφερε επειδή το 1893 και 1895 γεννήθηκαν οι κόρες του Sophie και Anna. Εκμυστηρευόταν στον «Άλλον» του Βερολίνου άκρως προσωπικά μυστικά, εγγράφως ή δια ζώσης στα επιμελώς προσχεδιασμένα και διακαώς αναμενόμενα «συνέδριά» τους. Στα τέλη 1893 ο­ μολογεί στον Fliefi ότι υποφέρει από πόνους στο στήθος και αρρυθμία, μια α­ νησυχητική καρδιοπάθεια που ο Fliefi αποδίδει στις καπνιστικές συνήθειες του

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

81

Freud. Ο FlieB είναι ο μόνος που το γνωρίζει. Όταν τον Απρίλιο 1894 ο Freud επανέρχεται σε αυτό το δυσάρεστο θέμα τον προειδοποιεί ότι η γυναίκα του δεν έχει μυηθεί σε αυτό «το ντελίριο θανάτου».13 Το προηγούμενο καλοκαίρι έχει α­ νακοινώσει στον FlieB ότι η Martha έχει «ξανανιώσει» αφού «προς το παρόν δεν έχει να περιμένει παιδί για ένα χρόνο»· το λέει κατά λέξη: «επειδή κάνουμε τώρα αποχή».14 Τέτοιου είδους πράγματα ένας αξιοπρεπής αστός θα ομολογούσε μόνο στον αναλυτή του. Ο FlieB ήταν ο άνδρας στον οποίο ο Freud μπορούσε να πει τα πάντα. Και του έλεγε περισσότερα απ’ όσα θα έλεγε σε οποιονδήποτε για τη γυναίκα του ή απ’ όσα θα έλεγε στη γυναίκα του για τον εαυτό του. ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ που ο Freud έβρισκε απαραίτητο τον FlieB στη δεκα­ ετία 1890 ήταν επειδή η γυναίκα του δεν ήταν η έμπιστή του όσον αφορά τις έ­ ρευνες όπου επικέντρωνε την προσοχή του. Η εκτυφλωτική παρουσία του Freud επισκιάζει τη σύζυγό του. Και ενώ εκείνος έχει αφήσει εν μέρει παρά τη θέλησή του πληθώρα τεκμηρίων για τις επερχόμενες γενιές, τα ίχνη εκείνης είναι λιγοστά και δυσεύρετα. Σχόλια επισκεπτών και κάποια του συζύγου της που αναφέρονται παρεμπιπτόντως σε εκείνη δείχνουν ότι ήταν μια υποδειγματική νοικοκυρά που φρόντιζε το σπίτι και τα γεύματα, επέβλεπε το υπηρετικό προσωπικό και ανέ­ τρεφε τα παιδιά. Αλλά η συμβολή της στην οικογενειακή ζωή υπερέβαινε κατά πολύ μια άμισθη εκπλήρωση καθηκόντων. Ωστόσο η οικογένεια είχε ως άξονα τον Freud. Έχει ίσως ενδιαφέρον ότι αυτός επέλεξε τα ονόματα των έξι παιδιών τους: ονόματα δικών του φίλων, δικών του μεντόρων. Όταν το 1891 γεννήθηκε ο δεύτε­ ρος γιος του τον ονόμασε Oliver κατά τον Oliver Cromwell τον οποίο θαύμαζε.15 Όμως ο Martin, ο πρώτος γιος του Freud, θυμάται τη μητέρα του ως μια καλή και συνάμα δυνατή γυναίκα, έξυπνη και προσεχτική στα τόσο σημαντικά θέματα του νοικοκυριού και τις όχι λιγότερο σημαντικές ταξιδιωτικές προετοιμασίες, ικανή για αυτοσυγκράτηση και πάντα ψύχραιμη. Η επιμονή της στη χρονική ακρίβεια (κάτι σπάνιο για τη χαλαρή Βιέννη, όπως παρατηρεί ο Martin) δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα ασφάλειας στο σπίτι, μια καταναγκαστική κανονικότητα, όπως θα παραπονεθεί αργότερα η Anna Freud.16 Ο Max Schur, ο τελευταίος γιατρός του Freud που γνώρισε καλά τη Martha στα τελευταία της χρόνια, θεωρεί ότι πολ­ λοί την υποτίμησαν. Τη συμπαθούσε πολύ και ας τον κατηγορούσε κάθε φορά ότι όταν εξέταζε τον άνδρα της καθόταν στο κρεβάτι και το τσαλάκωνε.17 Ένα τέτοιο σκιαγράφημα αφήνει να υποθέσουμε ότι η Martha Freud ήταν η τέλεια αστή. Γεμάτη αγάπη και σύνεση για την οικογένεια συναισθανόταν δι­ αρκώς το οικιακό καθήκον της και ήταν αυστηρή όταν κάποιος παρέκκλινε από την ηθική της μεσαίας τάξης* Ηλικιωμένη κυρία πια στο Λονδίνο, αναφέρει ως * Έτσι δεν συγχώρησε ποτέ στον Stefan Zweig, παρά το αξιολύπητο τέλος του (αυτοκτόνησε το 1942 στη Βραζιλία μετά από μακρόχρονη μάχη με την κατάθλιψη) το γεγονός ότι εγκατέλειψε τη σύζυγό του Friederike για μια νεότερη γυναίκα την οποία στη συνέχεια νυμφεύτηκε. Δεν μπο­ ρεί, γράφει στη Friederike Zweig, να ξεχάσει «την απιστία που ο φίλος μας επέδειξε σε εσάς». Και

82

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μόνη «διασκέδασή» της το διάβασμα και σπεύδει να προσθέσει απολογητικά και αστεία συνάμα: «βέβαια μόνο το βράδυ στο κρεβάτι». Στη διάρκεια της η­ μέρας δεν χαλαλίζει στον εαυτό της αυτή την ευχαρίστηση, η «καλή ανατροφή» της την εμποδίζει.18 Ο Freud υπαινίσσεται στον Fliefl ότι η γυναίκα του είναι ε­ ξαιρετικά συγκρατημένη και με τους ξένους αργεί πολύ να εξοικειωθεί. Όμως παρότι δεν απαιτεί γενικά τίποτε για τον εαυτό της, μπορεί να επιμείνει πολύ αν της μπει στο μυαλό κάποια επιθυμία που θεωρεί λογική .19 Αν κρίνουμε από αναφορές σε επιστολές του Freud και από φωτογραφίες της, σύντομα απέβαλε τη νεανική κομψότητά της για να υιοθετήσει την ελαφρώς άχρωμη εικόνα της μεσόκοπης και έκανε ελάχιστα για να αντισταθεί στο στιλ της εποχής που μετα­ μόρφωνε άσπλαχνα τη νεαρή γυναίκα σε στιβαρή ματρόνα** Από την αρχή του αρραβώνα τους ο Freud της είχε πει ανοιχτά ότι δεν ήταν «όμορφη με την κυριο­ λεκτική σημασία της λέξης», αλλά η ύπαρξή της εξέφραζε «καλοσύνη, ευγένεια και σωφροσύνη ».20 Μετά τον γάμο αφιέρωνε ελάχιστο από τον χρόνο της για να φροντίζει την όποια ομορφιά της. Οι αλλεπάλληλες εγκυμοσύνες είχαν το τίμημά τους. Οι Freud απέκτησαν έξι παιδιά σε εννέα χρόνια. Λίγο πριν παντρευτεί η Martha ονειρευόταν να κάνει τρία. Τα πράγματα θα ήταν ευκολότερα. «Η φτωχή μου Martha έχει βασανιστική ζωή»,21 παρατηρεί ο άνδρας της τον Φεβρουάριο 1896, όταν το στερνοπαίδι τους, η Anna, είναι λίγο μεγαλύτερη από δύο μηνών. Το πω δύσκολο για τη Martha ήταν οι αρρώστιες των παιδιών. Ο Freud βοηθούσε, άκουγε τα παράπονά τους ή μάζευε μαζί τους μανιτάρια στα βουνά στη διάρκεια των καλοκαιρινών δια­ κοπών. Ήταν δραστήριος πατέρας, όταν είχε χρόνο, και ενδιαφερόταν. Αλλά τα δύσκολα βάρη τα είχε επωμιστεί η γυναίκα του. Παρότι αγαπούσε τα βιβλία, η Martha δεν συντρόφεψε τον άνδρα της στη μακριά και μοναχική πορεία της ψυχανάλυσης. Βοήθησε τον Freud με φυσικό τρόπο, δημιουργώντας το οικιακό πλαίσιο όπου εκείνος θα ένιωθε καλά και αφήνοντάς τον να πιστέψει ότι τα περισσότερα ήταν αυτονόητα. Απαντώντας σε κά­ ποιο συλλυπητήριο γράμμα για τον θάνατο του άνδρα της θεωρεί παρηγοριά της ότι στα 53 χρόνια του γάμου της οι δυο τους δεν αντάλλαξαν πικρά λόγια και ότι προσπάθησε όσο γινόταν να κρατήσει «μακριά του τη μιζέρια της καθημερινότη­ τας».22 Θεωρούσε προνόμιο ότι όλα αυτά τα χρόνια της είχε δοθεί η δυνατότητα να φροντίζει «την ακριβή κεφαλή μας».23 Όλα αυτά ήταν για εκείνον σημαντικά, όχι όμως τα πάντα. Πρακτικά η γυναίκα του καθιστούσε αναγκαία την ύπαρξη του Fliefl. Στις αναμνήσεις του για τους Freud ο γάλλος ψυχαναλυτής Rene Laforgue, προσθέτει ότι ακόμη και ο θάνατός του δεν μειώνει τον θυμό της (Η Martha Freud στη Friederike Zweig, 26 Αυγούστου 1948, Freud Collection, B2, LC). * Φυσικά ίσχυαν τότε άλλα μέτρα για την ηλικία. Ο Freud μπορούσε στη δεκαετία 1890 να κάνει λόγο για μια «περίπου τριαντάχρονη γεροντοκόρη» (ο Freud στον FlieB «Χειρόγραφο Η, Παράνοια» στην επιστολή της 24ης Ιανουαρίου 1895. Freud-Fliefi, σ.107).

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

83

που τους γνώρισε τη δεκαετία 1920, επαινεί τη Martha ως «πρακτική γυναίκα που ξέρει να δημιουργεί επιδέξια μια ατμόσφαιρα γαλήνης και χαράς για τη ζωή». Κατά τη γνώμη του ήταν μια υπέροχη, σκληρά εργαζόμενη νοικοκυρά που δεν δίσταζε να βοηθά στην κουζίνα και που «δεν καλλιέργησε ποτέ την ασθε­ νική χλομάδα που ήταν της μόδας σε τόσο πολλές διανοούμενες». Όμως προ­ σθέτει ότι θεωρούσε τις ψυχαναλυτικές ιδέες του άνδρα της «ένα είδος πορ­ νογραφίας».24 Μέσα στο ζωηρό αυτό νοικοκυριό ο Freud ήταν μόνος. Στις 3 Δεκεμβρίου 1895 ανακοινώνει στον Fliefl τη γέννηση της Annerl και ότι μητέρα και παιδί -ένα χαριτωμένο αρτιμελές κοριτσάκι- είναι καλά στην υγεία τους.25 Στην επόμενη επιστολή, που γράφει μόλις πέντε μέρες αργότερα, χαίρεται που βλέπει τη γραφή του FlieB που τον κάνει να ξεχνά «πολλή μοναξιά και στέ­ ρηση».26 Ο συνειρμός είναι συγκλονιστικός. Ο Freud αγαπούσε την οικογένειά του και δεν θα μπορούσε να ζήσει χωρίς αυτή. Όμως η οικογένεια δεν μπορούσε να τον ανακουφίσει από το τρομακτικό συναίσθημα της απομόνωσης. Αυτό ήταν καθήκον του FlieB. Η ΦΙΛΙΑ TOY FREUD ME TON FLIESS ωρίμασε με μια ταχύτητα ασυνήθιστη για την εποχή όπου η οικειότητα αναπτυσσόταν αργά και μια σχέση χρειαζόταν ε­ νίοτε μια ολόκληρη δεκαετία. Η πρώτη επιστολή του Freud στον FlieB τον Νο­ έμβριο 1887 λέει πολλά για τη συναισθηματική έκρηξη που ο Freud συγκρατεί καταβάλλοντας εξαιρετική προσπάθεια. Προσφωνεί τον FlieB «αξιότιμε φίλε και συνάδελφε». Τον Αύγουστο 1888 τον προσφωνεί «αξιότιμε φίλε», δύο χρό­ νια αργότερα «αγαπητέ» και έπειτα «φίλτατε». Αυτή είναι η προσφώνηση που ο Freud προτιμά μέχρι το καλοκαίρι 1893 όταν την επαυξάνει σε «αγαπημένε φίλε». Εκείνη την εποχή, περισσότερο από ένα χρόνο, μιλούν ήδη στον ενικό, ενώ ο Freud εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τον πληθυντικό για την κυρία FlieB. Σε αυτή την αρχική φάση της εξάρτησης του Freud από τον «Άλλο» στο Βε­ ρολίνο η δυσαρέσκειά του για τις υπάρχουσες τεχνικές στη θεραπεία νευρωτι­ κών ασθενών μεγαλώνει. «Στο χρονικό διάστημα 1886-1891», θυμάται ο Freud «η επιστημονική μου εργασία ήταν μικρή και δεν έκανα σχεδόν καμία δημοσί­ ευση. Προσπαθούσα να ανταποκριθώ στη νέα επαγγελματική μου δραστηριό­ τητα και να εξασφαλιστώ υλικά τόσο εγώ όσο και η γρήγορα αυξανόμενη οικογένειά μου».27 Είναι μια δυσανάλογα σκληρή κρίση για την εποχή της επώασης αν σκεφτούμε ότι ο Freud έθετε τα θεμέλια για μια επανάσταση. Η φροϋδική μετάφραση του βιβλίου του Bernheim για τον υπνωτισμό και την υποβολή και η επίσκεψη στο Νανσί το 1889 αποτελούσαν βήματα αυτοεκπαίδευσης σε ψυχοθε­ ραπευτή. Αλλά και η μελέτη του για τις αφασίες, το πρώτο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1891 και ήταν αφιερωμένο στον Breuer, υποδεικνύει την αυξανόμενη ενασχό­ λησή του με την ψυχολογία. Το Για την ερμηνεία των αφασιών: μια κριτική με­ λέτη είναι μια εξαιρετική μονογραφία στον τομέα της νευρολογίας όπου ο Freud

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

84

διανθίζει χαρακτηριστικά τα πλούσια και καλομελετημένα παραθέματα των ειδι­ κών με παραθέματα φιλοσόφων, όπως ο John Stuart Mill, και νευρολόγων, όπως ο Hughlings Jackson. Ασκεί κριτική στις επικρατούσες απόψεις γι’ αυτή την πε­ ρίεργη οικογένεια των λεκτικών διαταραχών και περιγράφει τον εαυτό του ως «αρκετά απομονωμένο». Αυτό το συναίσθημα απομόνωσης αρχίζει να γίνεται υ­ πογραφή του. Πράγματι, ως προς την τεχνική της και τη στιλιστική της διαύγεια η Ερμηνεία των αφασιών είναι έργο αναθεωρητικό. Η προσπάθεια του Freud να ταράξει τη «βολική και ελκυστική θεωρία για τις λεκτικές διαταραχές» ισοδυναμεί με την εισαγωγή ψυχολογικών στοιχείων στην κλινική εικόνα. Σύμφωνα με την τάση της εποχής να αποδοθούν στις ψυχικές διαδικασίες φυσικά αίτια, άλλοι ειδικοί δεν διατηρούν σχεδόν καμία επιφύλαξη ότι οι αφασικές διαταραχές οφείλονται σε τοπικά περιορισμένους τραυματισμούς του εγκεφάλου. Αντιθέτως ο Freud υποστηρίζει ότι «για την αφασία η σημασία του εντοπισμού [στον ε­ γκέφαλο] έχει υπερεκτιμηθεί και θα ήταν καλό να ενδιαφερθούμε πάλι για τις συνθήκες λειτουργίας του λεκτικού μηχανισμού».28 Περιτριγυρισμένος από νευ­ ρολόγους ο Freud άρχισε να αναζητεί ψυχολογικά αίτια για ψυχολογικά αποτε­ λέσματα. Λίγο πολύ με μισή καρδιά χρησιμοποιεί την υπνωτιστική υποβολή για να α­ παλλάξει τους ασθενείς του από τα συμπτώματά τους και τον χειμώνα 1892 δη­ μοσιεύει ένα σύντομο ιστορικό ασθένειας περιγράφσντας μία από τις θεραπευ­ τικές επιτυχίες του .29 «Αν θέλουμε να ζήσουμε από τη θεραπεία νευρασθενών», σχολιάζει αργότερα ξερά, «πρέπει προφανώς να επιτύχουμε κάτι γι’ αυτούς».30 Θεωρεί τη συμβατική θεραπεία των νευρασθενών -τη ν ηλεκτροθεραπεία που χρησιμοποιεί και ο ίδιος στους ασθενείς- πολύ λιγότερο ικανοποιητική από την ύπνωση και στις αρχές της δεκαετίας 1890 καταχωνιάζει «σε μια άκρη το ηλε­ κτρικό εργαλείο»31 προφανώς με έναν στεναγμό ανακούφισης. Οι επιστολές του Freud αυτών των ετών δείχνουν περαιτέρω νεωτερισμούς, ιδίως την άνευ προηγουμένου προσοχή για την πιθανή επίδραση σεξουαλικών συγκρούσεων στις νευρωτικές ασθένειες. Αρχές 1893 οι υποθέσεις αυτές μετατρέπονται σε ισχυρισμούς. Στο «Χειρόγραφο Β», ένα από τα διεξοδικότερα υπο­ μνήματα που έχει στείλει προς αξιολόγηση στον FlieB, ο Freud εκφράζει ανοιχτά το πρόβλημα αφού του συστήνει πρώτα να μη δείξει το χειρόγραφο στη γυναίκα του: «Ότι η νευρασθένεια είναι συχνά αποτέλεσμα ανώμαλης ερωτικής ζωής θε­ ωρείται γνωστό. Αλλά αυτό που ισχυρίζομαι εγώ και θέλω να εξετάσω με [κλινι­ κές] παρατηρήσεις είναι ότι η νευρασθένεια αποτελεί αποκλειστικά σεξουαλική νεύρωση». Ο Freud δεν αποκλείει ως αίτιο μια κληρονομική προδιάθεση, αλλά αρχίζει να τονίζει ότι η «επίκτητη νευρασθένεια» έχει σεξουαλικά αίτια: την ε­ ξάντληση από τον αυνανισμό ή την coitus interrupts*. Συγκριτικά φαίνεται ότι οι γυναίκες (ο Freud δεν αμφισβήτησε ποτέ τον στοιχειώδη αισθησιασμό τους) * ΣτΜ: διακεκομμένη συνουσία.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

85

είναι λιγότερο επιρρεπείς στη νευρασθένεια, αλλά όταν υποφέρουν από αυτή, τα αίτια είναι ίδια με αυτά των ανδρών. Ο Freud συμπεραίνει ότι οι νευρώσεις μπορούν να αποφευχθούν τελείως αλλά είναι ανίατες. «Γι’ αυτό το καθήκον του γιατρού μετατίθεται εντελώς στην προφύλαξη.»32 Το υπόμνημα δείχνει έναν Freud γεμάτο αυτοπεποίθηση και αντικατοπτρί­ ζει το ενδιαφέρον του για τις κοινωνικές συνέπειες της νευρασθένειας· ήδη από τότε θεωρεί ότι θα θεραπεύσει την κοινωνία. Υγιής σεξουαλικότητα, δηλώνει, σημαίνει πρόληψη των αφροδίσιων νοσημάτων και προτείνει εναλλακτικά προς τον αυνανισμό «την ελεύθερη ερωτική συνεύρεση» των άγαμων νεαρών ανδρών και γυναικών. Γι’ αυτό απαιτείται κάποια προφύλαξη που θα υπερτερεί του μη ασφαλούς και απαράδεκτου προφυλακτικού.33 Το «Χειρόγραφο Β» διαβάζεται σαν γρήγορη εισβολή σε εχθρικό έδαφος. Στη μονογραφία που ο Freud ετοιμάζει εκείνη την εποχή με τον Breuer, τις Μ ελέτες για την υστερία, η ερωτική διάσταση αποπέμπεται ξανά στα παρασκήνια. Διαβάζοντας κάποιος αυτό το βιβλίο, λέει αργότερα ο Freud με πρόδηλο σαρκασμό, «δεν μπορεί να μαντέψει εύκολα πόση σημασία έχει η σεξουαλικότητα για την αιτιολογία των νευρώσεων».34 ΑΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΙΑ δημοσιεύονται το 1895* η πρώτη περί­

πτωση που συζητείται σε αυτό το βιβλίο είναι η ιστορική συνάντηση του Breuer με την Anna Ο. το 1880. Θεωρείται ότι με αυτήν ιδρύεται η ψυχανάλυση και αυτό έχει κάνει τον Freud περισσότερες από μία φορά να αποδώσει την πατρότητά της στον Breuer και όχι στον εαυτό του. Ο Breuer αξίζει ασφαλώς να έχει εξέχουσα θέση στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Εμπιστευόμενος στον νεαρό φίλο του, Freud, την ιστορία της Anna Ο., τον ώθησε σε ακόμη πιο ανησυχητικές ιδέες απ’ ό,τι ήθελε. Μια από αυτές τις εμπιστευτικές συνεδριάσεις έγινε ένα καλοκαιρινό βράδυ με κουφόβραση το 1883. Η σκηνή, όπως την αναπαριστά ο Freud στη μνηστή του, καταδεικνύει την αβίαστη οικειότητα των δύο φίλων και το υψηλό επίπεδο της επαγγελματικής συζήτησής τους. «Σήμερα ήταν η πιο ζε­ στή και βασανιστική ημέρα του καλοκαιριού, σκεφτόμουν σχεδόν παιδιάστικα από την εξάντληση. Κατάλαβα ότι χρειαζόμουν μια ανάταση και έτσι πήγα στον Breuer απ’ όπου επέστρεψα αργά. Είχε πονοκέφαλο ο καημένος και πήρε Salisyl. Το πρώτο που έκανε ήταν να με στείλει στην μπανιέρα απ’ όπου αναδύθηκα α­ νανεωμένος. Αυτό που σκύφτηκα όσο χαιρόμουν την υγρή φιλοξενία ήταν ότι αν η μικρή μου Martha ήταν εδώ, θα έλεγε: έτσι πρέπει να διαρρυθμίσουμε και εμείς το σπίτι μας». Θα περνούσαν χρόνια για να μπορέσουν να το κάνουν, συλ­ λογίστηκε, όμως θα το κατάφερναν- αρκεί η Martha να τον άντεχε μέχρι τότε. «Έπειτα» - ο Freud επανέρχεται στην αναφορά το υ - «δειπνήσαμε με ανασηκω­ μένα μανίκια (τώρα σου γράφω ακόμη πιο ατημέλητος) και στη συνέχεια είχαμε * Μια «προσωρινή ανακοίνωση» γραμμένη από τον Freud και τον Breuer δημοσιεύτηκε το 1893. Αποτέλεσε το πρώτο κεφάλαιο στις Μελέτες για την υστερία.

86

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μια εκτεταμένη ιατρική συζήτηση για “moral insanity”,* νευρικές παθήσεις και περίεργες περιπτώσεις». Η συζήτηση έγινε ακόμη πιο προσωπική όταν οι δύο άνδρες έθεσαν «πάλι επί τάπητος» την περίπτωση μιας φίλης της Martha, της Bertha Pappenheim .35 Είναι η ασθενής που χάρη στον Breuer κέρδισε την αθανα­ σία με το ψευδώνυμο Anna Ο. Ο Breuer είχε αρχίσει τη θεραπεία αυτής της ενδιαφέρουσας περίπτωσης υ­ στερίας τον Δεκέμβριο 1880 και ασχολήθηκε μαζί της ενάμιση χρόνο. Στα μέσα Νοεμβρίου 1882 μιλά για πρώτη φορά στον Freud για την Anna Ο .36 Και αυτός εκείνο το ζεστό βράδυ του καλοκαιριού αναφέρει στη μνηστή του ότι ο Breuer του αποκάλυψε «κάποια πράγματα» για την Bertha Pappenheim λέγοντάς του ότι θα μπορούσε να τα πει μόνο “μετά τον γάμο με τη Martha”».37 Στο Παρίσι ο Freud προσπαθεί να κεντρίσει το ενδιαφέρον του Charcot για αυτή την ενδιαφέ­ ρουσα περίπτωση, αλλά ο δάσκαλος αδιαφορεί· προφανώς πιστεύει ότι και οι δι­ κοί του ασθενείς είναι αρκετά ασυνήθιστοι. Ωστόσο ο Freud, συνεπαρμένος από την Anna Ο. και απογοητευμένος από τα θεραπευτικά αποτελέσματα της υπνωτιστικής υποβολής, ζητεί από τον Breuer να του μιλήσει πάλι για εκείνη. Όταν οι δύο ειδικοί νευρολόγοι συντάσσουν στις αρχές της δεκαετίας 1890 τις Μ ελέτες για την υστερία, η Anna Ο. καταλαμβάνει τιμητική θέση. Ένας από τους λόγους που καθιστούν την Anna Ο. παραδειγματική ασθενή είναι ότι διεκπεραίωνε η ίδια το μεγαλύτερο μέρος της συλλογιστικής εργασίας. Ο Freud τονίζει αργότερα πόσο σημαντικό είναι για τον αναλυτή να ακούει προ­ σεχτικά και από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η συγκεκριμένη ασθενής συνέβαλε σχεδόν εξίσου με τον θεραπευτή Breuer ή τον θεωρητικό Freud στη δημιουργία της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα ο Breuer ισχυρίζεται δικαίως ότι η θεραπεία της Bertha Pappenheim περιείχε «τους σπό­ ρους όλης της ψυχανάλυσης».38 Αλλά η Anna Ο. ήταν αυτή που έκανε τις βαρυ­ σήμαντες ανακαλύψεις και ήταν ο Freud και όχι ο Breuer αυτός που τις ανέπτυξε με ζήλο μέχρι να δώσουν μια πλούσια και ανέλπιστη σοδειά. Υπάρχουν αντιφάσεις και ασάφειες στις αλλεπάλληλες εκδοχές αυτής της περίπτωσης, αλλά ένα είναι λίγο πολύ αδιαμφισβήτητο: όταν η Anna Ο. αρρώστησε το 1880 ήταν είκοσι ενός ετών. Κατά τον Freud ήταν μια νεαρή κοπέλα «με ασυνήθιστη μόρφωση και ταλέντο»,39 καλοσυνάτη και εύσπλαχνη, με τάση για πράξεις φιλανθρωπίας, δραστήρια, μερικές φορές πεισματάρα και εξαιρε­ τικά έξυπνη. «Σωματικά υγιής», σημειώνει ο Breuer στο ιστορικό ασθένειας, «με κανονική έμμηνο ρύση... Σημαντική ευφυΐα, έξοχη μνήμη, εκπληκτικός συν­ δυασμός οξυδέρκειας και διαίσθησης· γι’ αυτό οι προσπάθειες εξαπάτησής της αποτυχαίνουν πάντα». Προσθέτει ότι το «ισχυρό πνεύμα της» θα μπορούσε να «χωνέψει και στερεά τροφή», μια τροφή που στερήθηκε αφότου εγκατέλειψε το σχολείο.40 Καταδικασμένη λοιπόν να ζει δίχως πνευματική τροφή σε μια πουρι* Σ.τ.Μ.: διανοητικές διαταραχές ηθικής.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

87

τανική εβραϊκή οικογένεια είχε την τάση να καταφεύγει σε «συστηματικές ονει­ ροπολήσεις» που αποκαλούσε «ιδιωτικό θέατρο». Ο Breuer παρακολουθεί με συμπόνια τη δυστυχία της. «Ζωή πολύ μονότονη, περιορισμένη εντελώς εντός της οικογένειας», αναφέρει τηλεγραφικά στην αναφορά του. «Αναζητεί υποκα­ τάστατο στην παθιασμένη αγάπη για τον πατέρα που την καλομαθαίνει και στην απόλαυση ενός πολύ αναπτυγμένου ποιητικού-φαντασιακού χαρίσματος.»41 Σε­ ξουαλικά, κατά τον Breuer (όπως θυμάται ο Freud με έκπληξη και απορία), «είναι εκπληκτικά υπανάπτυκτη ».42 Το γεγονός που προκάλεσε την υστερία της ήταν η θανάσιμη ασθένεια του πατέρα τον οποίο, όπως παρατηρεί πολύ σωστά ο Breuer, αγαπούσε με πάθος. Μέχρι τους τελευταίους δύο μήνες της ζωής του, όταν εκείνη ήταν πια πολύ άρ­ ρωστη για να τον φροντίζει, του είχε αφοσιωθεί άοκνα καταστρέφοντας τη δική της υγεία. Στους μήνες που υπήρξε νοσοκόμα του ανέπτυξε συμπτώματα που εί­ χαν ολοένα μεγαλύτερες επιπτώσεις στην υγεία της: αδυναμία λόγω ανορεξίας και βαρύ, νευρικό βήχα. Τον Δεκέμβριο, μετά από μισό χρόνο εξαντλητικού τρό­ που ζωής, της προέκυψε στραβισμός. Η μέχρι τότε δραστήρια και ζωηρή νεαρή γυναίκα έγινε έρμαιο διαφόρων ασθενειών. Υπέφερε από πονοκεφάλους, κατα­ στάσεις διέγερσης, περίεργες διαταραχές όρασης, τοπικές παραλύσεις και αναι­ σθησίες. Στις αρχές 1881 η συμπτωματολογία της έγινε ακόμη πιο περίεργη. Είχε δια­ ταραχές συνείδησης, εκτεταμένες περιόδους υπνηλίας, γρήγορες εναλλαγές διά­ θεσης, παραισθήσεις με μαύρα φίδια, νεκροκεφαλές και σκελετούς, αυξανόμενες δυσχέρειες λόγου. Μερικές φορές είχε επαναστροφή στη σύνταξη και τη γραμ­ ματική, άλλοτε πάλι μπορούσε να μιλήσει μόνο αγγλικά ή γαλλικά ή ιταλικά. Ανέπτυξε δύο διαφορετικές, πολύ αντιφατικές προσωπικότητες από τις οποίες η μία ήταν εξαιρετικά αχαλίνωτη. Όταν ο πατέρας της πέθανε τον Απρίλιο, α­ ντέδρασε με μια σοκαριστική διέγερση που μετατράπηκε σε βαθιά απάθεια, ενώ τα συμπτώματά της έγιναν ακόμη πιο ανησυχητικά. Ο Breuer την επισκεπτόταν κάθε βράδυ ενώ εκείνη βρισκόταν σε μια κατάσταση αυτοΰπνωσης. Δηγιόταν λυπητερές ιστορίες, κάποιες φορές χαριτωμένες· και καθώς αυτή και ο Breuer έκαναν από κοινού ανακαλύψεις η έκφραση των συμπτωμάτων της γινόταν προ­ σωρινά ηπιότερη. Έτσι άρχισε μια κοσμοϊστορική συνεργασία ανάμεσα σε μια προικισμένη ασθενή και τον προσεχτικό γιατρό της. Η Anna Ο. περιέγραψε καί­ ρια αυτή τη διαδικασία ως «talking cure» (θεραπευτική συζήτηση) ή χιουμορι­ στικά ως «cimney sweeping» (καθάρισμα καπνοδόχου).43 Αποδείχτηκε καθαρτή­ ρια αφού αφύπνισε σημαντικές αναμνήσεις και εξάλειψε έντονα συναισθήματα που δεν θα μπορούσε να αφυπνίσει ή να εκφράσει όταν ήταν ο κανονικός εαυτός της. Όταν ο Breuer μίλησε εμπιστευτικά στον Freud για την Anna Ο. δεν παρέλειψε να του αναφέρει αυτήν τη διαδικασία κάθαρσης. Το σημείο καμπής στη θεραπευτική συζήτηση προέκυψε τη ζεστή άνοιξη 1882, όταν η Anna Ο. περνούσε ένα είδος υδροφοβίας. Αν και πέθαινε από δίψα,

88

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

δεν μπορούσε να πιει· έως ότου ένα βράδυ, σε κατάσταση ύπνωσης, αφηγήθηκε στον Breuer ότι είχε δει την αγγλίδα συνοδό της -τη ν οποία δεν συμπαθούσενα δίνει στο σκυλάκι της να πιει από ένα ποτήρι. Μόλις εξέφρασε ελεύθερα την καταπιεσμένη αηδία της η υδροφοβία της εξαφανίστηκε. Ο Breuer εντυπωσιά­ στηκε και υιοθέτησε αυτό τον ανορθόδοξο τρόπο για να επιτύχει ανακούφιση. Υπνώτισε την Anna Ο. και παρατήρησε ότι υπνωτισμένη έβρισκε κάθε αίτιο των συμπτωμάτων της που είχαν παρουσιαστεί στη διάρκεια της ασθένειας του πα­ τέρα της. Με αυτό τον τρόπο, αναφέρει ο Breuer, τα διάφορα συμπτώματά της, οι παραλυτικές αντιδράσεις και οι αναισθησίες της, οι διαταραχές στην όραση, οι παραισθήσεις «εκδιώχτηκαν με την αφήγηση». Ο Breuer παραδέχεται ότι αυτή η διαδικασία κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν. Οι αναμνήσεις της Anna Ο. ήταν συ­ χνά θολές και τα συμπτώματά τους επανεμφανίζονταν με οδυνηρή ζωηρότητα όσο καθάριζε την «καμινάδα» του μυαλού της. Αλλά η συμμετοχή της στη δια­ δικασία γινόταν όλο και πιο δραστήρια. Ο Breuer την επαίνεσε δώδεκα περίπου χρόνια αργότερα με αληθινό θαυμασμό. Τα συμπτώματά της αποδείχτηκαν ότι ήταν κατάλοιπα συναισθημάτων και παρορμήσεων που ένιωθε πως έπρεπε να καταπιέσει. Τον Ιούνιο 1882 ο Breuer σημειώνει τελικά ότι όλα τα συμπτώματα της Anna Ο. έχουν εξαλειφθεί. «Έπειτα εγκατέλειψε τη Βιέννη για να ταξιδέψει, χρειάστηκε όμως αρκετό χρόνο ακόμη για να επανακτήσει την ψυχική της ισορ­ ροπία. Έκτοτε είναι υγιέστατη ».44 Εδώ αρχίζουν τα ερωτήματα για αυτό το ιστορικό ασθενείας. Η αλήθεια είναι ότι μετά το τέλος της θεραπείας ο Breuer παρέπεμψε την Anna Ο. στο περίφημο σανατόριο του δρ. Binswanger στο Κρόιτσλινγκεν. Στα μέσα Σεπτεμβρίου 1882, τρεις μήνες αφότου είχαν τάχα εξαλειφθεί τα συμπτώματά της, η Anna Ο. έκανε μια γενναία προσπάθεια να αναφερθεί στην κατάστασή της. Βρισκόταν ακόμη στο Κρόιτσλινγκεν, όπως γράφει με τα σχεδόν άψογα αγγλικά της, «έχοντας στε­ ρηθεί εντελώς την ικανότητα να μιλά, να γράφει και να διαβάζει γερμανικά». Επιπλέον υποφέρει από «έντονες νευραλγίες» και «σύντομες ή εκτενέστερες πνευματικές διαλείψεις» που αποκαλεί «time missing» (απώλεια χρόνου). Α­ ναμφίβολα νιώθει πολύ καλύτερα. «Αλλά πραγματικά γίνομαι νευρική, φοβάμαι και θρηνώ όταν καταλαμβάνομαι από τον δικαιολογημένο φόβο απώλειας της γερμανικής γλώσσας για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ».45 Ούτε ένα χρόνο αρ­ γότερα είναι καλύτερα, υποφέρει κάθε τόσο από υποτροπές. Η μετέπειτα σταδι­ οδρομία της είναι αξιοπρόσεκτη: γίνεται μια πρωτοπόρα κοινωνική λειτουργός, μια έξυπνη ηγέτιδα σε φεμινιστικά ζητήματα και εβραϊκές γυναικείες οργανώ­ σεις. Αυτές οι επιδόσεις μαρτυρούν ουσιαστική βελτίωση, όμως στις Μ ελέτες για την υστερία ο Breuer παρουσιάζει σχεδόν αδικαιολόγητα μια δύσκολη και συ­ χνά διακοπτόμενη βελτίωση σαν πλήρη ίαση. Όταν ο Breuer γράφει το 1895 για την Anna Ο. παρατηρεί παρεμπιπτόντως ότι απέκρυψε πολλές, αρκετά ενδιαφέρουσες, λεπτομέρειες.44 Όπως ξέρουμε από την αλληλογραφία του Freud, ήταν περισσότερο από απλώς ενδιαφέρου-

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

89

σες· αποτελούν τον λόγο για τον δισταγμό του Breuer να δημοσιεύσει αυτή την περίπτωση. Επειδή άλλο είναι να θεωρείς τα υστερικά συμπτώματα σημαντική αντίδραση σε συγκεκριμένα τραύματα και τη νεύρωση όχι απλώς εκδήλωση κά­ ποιας κληρονομικής προδιάθεσης, αλλά πιθανή συνέπεια ενός καταπιεστικού περιβάλλοντος· και εντελώς άλλο να παραδέχεσαι ότι τελικά τα αρχικά αίτια της υστερίας και κάποιες εντυπωσιακές εκδηλώσεις της είναι σεξουαλικής φύσης. «Ομολογώ», γράφει ο Breuer αργότερα, «ότι η κατάδυση στη σεξουαλικότητα θεωρητικά και πρακτικά δεν είναι του γούστου μου».47 Η πλήρης ιστορία της Anna Ο. ήταν ένα ερωτικό θέατρο που ο Breuer έβρισκε άκρως ανησυχητικό. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1932, όταν ο Freud γράφει στον Stefan Zweig, έναν από τους πλέον παθιασμένους υποστηρικτές του, θυμάται «τι συνέβη πραγ­ ματικά με την ασθενή του Breuer». Εξηγεί ότι ο Breuer του είχε πει πριν από πολύ καιρό: «Το βράδυ της ημέρας που είχαν κατανικηθεί όλα τα συμπτώματά της κλή­ θηκε πάλι να την επισκεφτεί και τη βρήκε συγχυσμένη να συστρέφεται από κρά­ μπες στο κάτω μέρος του σώματος. Όταν τη ρώτησε τι έχει, του απάντησε: Έρχε­ ται το παιδί που έχω από τον δρ. Β.». Εκείνη τη στιγμή, σχολιάζει ο Freud, «είχε το κλειδί στο χέρι του, αλλά του έπεσε» - επειδή δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να το χρησιμοποιήσει. «Παρά τα μεγάλα πνευματικά προσόντα του δεν είχε τίποτε από τον χαρακτήρα του Faust. Ένιωσε συμβατική φρίκη και τράπηκε σε φυγή αφή­ νοντας την ασθενή σε ένα συνάδελφο».48 Είναι πολύ πιθανό ότι εκείνο το βράδυ του Ιουλίου 1883, όταν ο Breuer ανέφερε στον Freud κάποια πράγματα, που θα μπορούσε να τα πει στη γυναίκα του μόνο όταν η Martha Bemays θα ήταν πια Martha Freud, να του μίλησε γι’ αυτή την υστερική εγκυμοσύνη. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΑΝΝΑ Ο. ΧΩΡΙΣΕ μάλλον τους Freud και Breuer παρά τους ένωσε. Επιτάχυνε την παρακμή και τελικά το τέλος μιας μακράς, εποικοδομητικής φι­ λίας. Όπως έβλεπε ο Freud, ο ίδιος ήταν ο ερευνητής που διέθετε το θάρρος που απαιτούσαν οι ανακαλύψεις του Breuer. Ωθώντας τες με όλους τους ερω­ τικούς υπόηχους μέχρις εσχάτων, αποξενώθηκε αναπόφευκτα από τον γενναιό­ δωρο μέντορά του που τον είχε βοηθήσει να εξελιχθεί. Ο Breuer είπε κάποτε ότι είχε καταληφθεί από τον «δαίμονα του “όμως”»49 και ο Freud έτεινε να ερμη­ νεύει τέτοιου είδους επιφυλάξεις, όλες τις επιφυλάξεις, ως δειλή οπισθοχώρηση από το πεδίο μάχης. Αυτό που αναμφίβολα εκπλήσσει εξίσου ήταν ότι ο Freud χρωστούσε στον Breuer χρήματα που εκείνος δεν ήθελε να του τα επιστρέφει. Η γκρίνια του Freud για τον Breuer στη δεκαετία 1890 είναι η κλασική περίπτωση αγνωμοσύνης, ο θυμός του υπερήφανου οφειλέτη για τον ηλικιωμένο ευεργέτη του. Για περισσότερο από δέκα χρόνια ο Breuer πρόσφερε απλόχερα στον Freud ενθάρρυνση, συμπάθεια, φιλοξενία και οικονομική υποστήριξη, πράγματα που εκείνος χρειαζόταν πολύ και για αρκετό διάστημα ήξερε να εκτιμά. Η χειρονο­ μία του Freud να δώσει στο πρώτο παιδί του το όνομα της χαριτωμένης κυρίας

90

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Breuer, που ήταν φίλη του φτωχού και φιλόδοξου νεαρού γιατρού, μαρτυρά ότι αναγνωρίζει τη στοργή που του έχει παρασχεθεί. Αυτά το 1887. Αλλά ήδη το 1891 η σχέση των δύο ανδρών αρχίζει να αλλάζει. Αυτή τη χρονιά ο Freud απογοη­ τεύεται βαθιά από τον τρόπο που αντιμετωπίζει ο Breuer το βιβλίο του Για την ερμηνεία των αφασιών, το οποίο μάλιστα του έχει αφιερώσει. «Σχεδόν δεν με ευ­ χαρίστησε», αναφέρει ο Freud στην κουνιάδα του Minna Bernays, «ήταν πολύ α­ μήχανος και είπε ένα σωρό ακατανόητα πράγματα· δεν συγκράτησε στη μνήμη του τίποτε το καλό και τελείωσε κατευναστικά με τη φιλοφρόνηση ότι είναι γραμμένο υπέροχα».50 Τον επόμενο χρόνο ο Freud αναφέρει κάποιες «διαμάχες με τον κύριο συνέταιρο».51 Όταν μαζί με τον Breuer δημοσιεύει το 1893 την «προσω­ ρινή ανακοίνωση» για την υστερία, χάνει την υπομονή του και σκέφτεται ότι «η πρόοδός του στη Βιέννη εμποδίζεται από την προσωπικότητα του Breuer».52Ένα χρόνο αργότερα αναφέρει ότι «η επιστημονική επικοινωνία με τον Breuer έχει λήξει».53 Το 1896 αποφεύγει τον Breuer και δηλώνει ότι δεν θεωρεί απαραίτητο να τον βλέπει.54 Η εξιδανίκευση του παλιού του φίλου, που όπως όλες οι εξιδανικεύσεις ήταν καταδικασμένη να καταλήξει σε απογοήτευση, προκαλεί μερικές καυστικές αντιδράσεις. «Ο θυμός μου για τον Breuer τροφοδοτείται κάθε τόσο εκ νέου», γράφει το 1898. Μία από τις ασθενείς του του είπε ότι άκουσε από κοι­ νούς γνωστούς ότι ο Breuer «διέκοψε την επαφή μαζί μου επειδή δεν συμφωνεί με τον τρόπο που ζω και διαχειρίζομαι τα χρήματα». Ο Freud, που χρωστά ακόμη χρήματα στον Breuer, το θεωρεί αυτό «νευρωτική ανειλικρίνεια».55 Θα ήταν πιο σωστό να κάνει λόγο για μια ίσως λανθασμένη έγνοια ενός θείου ή φίλου. Τελικά το χρέος του Freud στον Breuer δεν ήταν μόνο οικονομικής φύσης. Ο Breuer ήταν αυτός που δίδαξε στον Freud την κάθαρση, που τον βοήθησε να αποδεσμευτεί από τις συνηθισμένες, άχρηστες ψυχοθεραπείες της εποχής. Ήταν επίσης αυτός που του μίλησε με ερεθιστική διεξοδικότητα για την Anna Ο., μια περίπτωση που εκ των υστέρων προκαλούσε τελικά στον Breuer ανάμεικτα συ­ ναισθήματα. Εξάλλου η επιστημονική πρακτική του Breuer μπορούσε γενικά να είναι για τον Freud θαυμάσιο πρότυπο. Ο Breuer ήταν ταυτόχρονα ένας άνδρας με γόνιμες επιστημονικές ιδέες και ένας καλός παρατηρητής ακόμη και όταν βιαζόταν να θεωρήσει γόνιμα τα συμπεράσματα της παρατήρησης - όπως στην περίπτωση του Freud. Πράγματι ο Breuer είχε συνειδητοποιήσει καλά το χάσμα ανάμεσα στην εικασία και τη γνώση. Στις Μ ελέτες για την υστερία παραθέτει τα λόγια του Θησέα στο Όνειρο θερινής νύχτας για την τραγωδία: «Ακόμη και το καλύτερο στο είδος του είναι απλώς ένα παιχνίδι σκιάς» και εκφράζει την ελ­ πίδα ότι τουλάχιστον θα υπάρχει κάποιο μέτρο συμφωνίας ανάμεσα στα πραγμα­ τικά συμβάντα και τις παραστάσεις των γιατρών.56 Ο Breuer δεν αρνιόταν την επιρροή των σεξουαλικών συγκρούσεων στις νευ­ ρωτικές παθήσεις. Όμως φαίνεται ότι η Anna Ο. με τα νεανικά της θέλγητρα, τη συγκινητική απόγνωσή της, ακόμη και με το όνομά της αφύπνιζε στον Breuer τον κοιμισμένο οιδιπόδειο πόθο του για τη μητέρα του που την έλεγαν επίσης Bertha

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

91

και είχε πεθάνει νέα, όταν ο ίδιος ήταν τριών ετών.57 Κάποιες στιγμές στα μέσα περίπου της δεκαετίας 1890, ο Breuer δήλωνε προσηλυτισμένος από τις σεξουα­ λικές θεωρίες του Freud, έπειτα όμως νικούσε πάλι η αμφιθυμία του, ο «δαίμονας του “όμως”», κάνοντάς τον να επιστρέφει στη συντηρητική θέση του. «Πρόσφατα στον ιατρικό σύλλογο», αναφέρει ο Freud στον FlieB το 1895, «ο Breuer μίλησε εκτενώς για εμένα και δήλωσε προσήλυτος οπαδός της σεξουαλικής αιτιολογίας. Όταν τον ευχαρίστησα αργότερα κατ’ ιδίαν, μου κατέστρεψε τη χαρά λέγοντας: “Μα δεν την πιστεύω”». Ο Freud σαστίζει με αυτή την αντίδραση: «Μήπως το καταλαβαίνεις εσύ; Εγώ όχι».58 Πέντε χρόνια αργότερα, όχι λιγότερο σαστισμέ­ νος, αφηγείται στον FlieB για μια ασθενή που του έχει στείλει ο Breuer και με την οποία μετά από βαριές απογοητεύσεις έχει επιτύχει εκπληκτικά αποτελέσματα. Ο Breuer παραδέχεται την «εξαιρετική βελτίωσή της» και «επικροτεί φωνάζοντας επανειλημμένα: “Άρα έχει τελικά δίκιο!”» Όμως ο Freud δεν διατίθεται να εκτιμήσει αυτή την καθυστερημένη αναγνώριση, παρότι ο Breuer του έχει δείξει πρόδηλη εμπιστοσύνη στέλνοντάς του μια τόσο δύσκολη ασθενή. Την απορρίπτει επειδή προέρχεται από έναν «λάτρη της επιτυχίας».59 Εκείνη την εποχή ο Freud έχει σβήσει από τη μνήμη τις πολύτιμες υπηρεσίες που του είχε προσφέρει ο φί­ λος του και δεν βρίσκει σε αυτόν τίποτε σωστό. Ο Freud κρίνει τον Breuer με μεγαλύτερη κατανόηση μόνο όταν αρχίζει η επιρροή της αυτοανάλυσης, κατα­ λαγιάζουν κάποιες συναισθηματικές θύελλες και η φιλία με τον FlieB επιδεινώ­ νεται. «Από καιρό δεν τον περιφρονώ πια», γράφει στον FlieB το 1901. «Ένιωσα την ισχύ του.»60 Ασφαλώς δεν είναι άνευ σημασίας ότι ο Freud μετά από αρκετά χρόνια αυτοανάλυσης είναι σε θέση να κάνει αυτή την ανακάλυψη. Όμως τελικά για τον ισχυρό Breuer η περίπτωση της Anna Ο. είναι απαιτητική, σχεδόν δυ­ σάρεστη: «Ορκιζόμουν τότε ότι δεν θα ξαναπερνούσα τέτοιο μαρτύριο».61 Ήταν μια περίπτωση που όχι μόνο δεν θα ξεχνούσε ποτέ αλλά και από την οποία δεν θα αντλούσε πραγματικό όφελος. Στο σημείο όπου ο βιογράφος του Freud Fritz Wittels υπαινίσσεται ότι ο Breuer κατάφερε μετά από κάποιο διάστημα να σβή­ σει από τη μνήμη την Anna Ο., ο Freud σημειώνει στο περιθώριο: «Ανοησία!»62 Η ψυχαναλυτική διαδικασία είναι ένας αγώνας με αντιστάσεις και η απόρριψη από τον Breuer των στοιχειωδών, σοκαριστικών αληθειών που μπορεί να αποκαλύψει αυτή η διαδικασία αποτελεί ξεκάθαρο παράδειγμα για έναν τέτοιο ελιγμό. Ο FlieB, ο απαραίτητος φίλος για τον Freud, αποδείχτηκε πολύ πιο δεκτικός.

Τστψικοί, σχέδια και δνσκολίβς Ο FREUD ΕΙΧΕ ΝΑ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΕΙ και να υπερβεί τις δικές του αντιστάσεις,

αλλά αν κρίνουμε από τις περιπτώσεις που παρουσιάζει στις Μ ελέτες για την υ­ στερία, είχε ως πρόγραμμα να μαθαίνει από τους ασθενείς του. Ήταν ένας πρό­

92

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

θυμός και πολύ ταπεινός μαθητής. Σε μια επιστολή στον Fliefl το 1897 αποκαλεί την αναλυόμενη «κυρία Cacilie Μ.» «αρχιδασκάλα» του .63 Αναμφίβολα η Cacilie Μ., κατά κόσμο βαρόνη Anna von Lieben, ήταν μία από τις πιο ενδια­ φέρουσες και πιθανόν η mo χρονοβόρα από τις πρώτες ασθενείς του. Ήταν η «κύρια πελάτισσα»64, η «πριμαντόνα».65 Ήταν πλούσια, έξυπνη, ευαίσθητη, λο­ γοτεχνικά μορφωμένη και ανήκε σε μια μεγάλη πάτριά αυστρο-εβραϊκών οικο­ γενειών τις οποίες ο Freud γνώρισε καλά. Η Cacilie Μ. υπέφερε αρκετά χρόνια από μια σειρά ασυνήθιστων και αινιγματικών συμπτωμάτων, είχε παραισθήσεις, σπασμούς και την περίεργη συνήθεια να μετατρέπει τις προσβολές ή την κριτική σε βαριές νευραλγίες προσώπου, σαν να είχε δεχτεί πραγματικά «χτυπήματα στο πρόσωπο». Ο Freud την είχε στείλει στον Charcot και το 1889 την είχε πά­ ρει μαζί του σε ένα επιμορφωτικό ταξίδι στον υπνωτιστή Bernheim στο Νανσί.66 Όλα αυτά τα χρόνια η Cacilie Μ. δίδαξε στον Freud πολλά για τη σημασία των συμπτωμάτων και τη θεραπευτική τεχνική. Όμως και άλλοι υστερικοί υπήρξαν αρχιδάσκαλοι του Freud. Εκ των υστέρων βλέπει με απερίφραστη περιφρόνηση τα πρώτα βήματά του στο πεδίο της ψυχολογικής ανάλυσης. «Ξέρω», γράφει το 1924 αναφερόμενος στην έκθεσή του για την «κυρία Emmy von Ν.», «ότι κανέ­ νας αναλυτής σήμερα δεν μπορεί να διαβάσει αυτό το ιστορικό ασθένειας χωρίς να μειδιάσει συμπονετικά».67 Όμως η κριτική είναι υπερβολικά σκληρή και εντε­ λώς αναχρονιστική. Από τη σκοπιά της πλήρως αναπτυγμένης ψυχαναλυτικής τεχνικής η διαδικασία θεραπείας της Emmy von Ν. και των άλλων είναι ασφα­ λώς πρωτόγονη. Αλλά οι αναλυόμενοι αυτοί ήταν σημαντικοί για την ιστορία της ψυχανάλυσης αφού έδειξαν στον Freud μερικές από τις σπουδαιότερες πρω­ ταρχικές αιτίες. Οι υστερικοί, τους οποίους κούραρε ο Freud εκείνες τις ηρωικές ημέρες, πα­ ρουσίαζαν μια εκπληκτική γκάμα συμπτωμάτων μετατροπής - από πόνους στα πόδια μέχρι ανατριχίλες, από καταθλιπτική διάθεση μέχρι περιοδικές παραισθή­ σεις. Ο Freud δεν ήταν ακόμη έτοιμος να αποκλείσει από τις διαγνώσεις του τον παράγοντα της κληρονομικότητας, τη «νευροπαθητική» κληρονομιά. Ωστόσο άρχισε να ψάχνει το κλειδί για τα κρυμμένα αίτια των περίεργων διαταραχών στις πρώιμες τραυματικές εμπειρίες των ασθενών του. Πίστευε ολοένα περισσό­ τερο ότι τα μυστικά των νευρωτικών του ήταν αυτά που ο Breruer αποκαλούσε secrets d’alcove, κρυφές, ακόμη και για τον πάσχοντα, σεξουαλικές συγκρούσεις. Αυτό τουλάχιστον πίστευε ότι του έλεγαν οι ασθενείς, συχνά με άκρως καλυμ­ μένο τρόπο. Ο Freud ανήγαγε την ακρόαση σε κάτι περισσότερο από τέχνη. Την έκανε μέθοδο, δρόμο προς τη γνώση που του τον υποδείκνυαν εμπιστευτικά οι ασθε­ νείς του. Μία από τις οδηγούς, στην οποία ο Freud ένιωθε πάντα ότι χρωστούσε ευγνωμοσύνη, ήταν η Emmy von Ν., κατά κόσμο Fanny Moser, μια πλούσια μεσήλικη χήρα που ο Freud κούραρε το 1889 και 1890 χρησιμοποιώντας την υπνο-αναλυτική τεχνική του Breuer. Υπέφερε από σπασμωδικά τικ, σπαστικές

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

93

αναστολές λόγου και επαναλαμβανόμενες φριχτές παραισθήσεις με κόκκινους αρουραίους και ελισσόμενα φίδια. Στη διάρκεια της θεραπείας έβγαλε στην επι­ φάνεια τραυματικές, για τον Freud άκρως ενδιαφέρουσες, αναμνήσεις: μια εξαδέλφη μεταφέρεται σε φρενοκομείο, η μητέρα της κείτεται στο χώμα μετά από αποπληξία. Η ασθενής γίνεται κλασικό παράδειγμα για τον γιατρό της. Όταν ο Freud τη ρωτά επίμονα, εκείνη θυμώνει, γίνεται «πραγματικά στρυφνή», «μου λέει να μη ρωτώ διαρκώς από πού προκύπτει το ένα ή το άλλο, αλλά να την αφήσω να μου αφηγηθεί ό,τι έχει να μου πει».68 Ο Freud καταλαβαίνει ότι δεν έχει να κερδίσει τίποτε διακόπτοντας τις αφηγήσεις της, ακόμη και όταν είναι βαρετές και γεμάτες επαναλήψεις, Πρέπει να τις ακούει προσεχτικά, σημείο προς σημείο, μέχρι τέλους. Και το 1918 θα πει στην κόρη της ότι η Emmy von Ν. του δίδαξε κάτι ακόμη: ότι η ύπνωση είναι μια άσκοπη και άχρηστη θεραπευτική μέθοδος. Αυτή υπήρξε μια αποφασιστική στιγμή για εκείνον, αφού είδε την α­ νάγκη να δημιουργήσει κάτι πιο λογικό, την ψυχαναλυτική θεραπεία .69 Αποδεικνύοντας έτσι ότι ως γιατρός ήταν πρόθυμος να μετατρέψει τα λάθη του σε πηγή γνώσης. Δίνοντάς του να καταλάβει ότι η ύπνωση ήταν «άσκοπη και άχρηστη» η Emmy von Ν. βοήθησε τον Freud να αποδεσμευτεί από τον Breuer. Στην κοινή τους «προσωρινή ανακοίνωση» του 1893 οι Freud και Breuer διαπίστωναν σε μια αξιομνημόνευτη φράση ότι «ο υστερικός υποφέρει ως επί το πλείστον από ανα­ μνήσεις».70 Μέχρι τις αρχές του 1890 ο Freud προσπαθεί να εκμαιεύσει αυτές τις σημαντικές αναμνήσεις με τη μέθοδο του Breuer, δηλαδή την ύπνωση. Όμως οι ασθενείς αντιστέκονται στην αποκάλυψή τους, ακόμη και αν οι σκηνές που επα­ νέρχονται στη μνήμη έχουν συχνά καθαρτήρια δράση. Άλλοι πάλι δεν υπνωτίζο­ νται καν και ο Freud αρχίζει να πιστεύει ότι μια δίχως λογοκρισία αφήγηση απο­ τελεί μέσο εξέτασης που υπερτερεί πολύ. Εγκαταλείποντας την ύπνωση ο Freud δεν κάνει απλώς την ανάγκη φιλοτιμία, αλλά προχωρεί στην εισαγωγή ενός νέου τρόπου θεραπείας. Γεννιέται έτσι η τεχνική του «ελεύθερου συνειρμού». Με αυτή τη νέα τεχνική ο Freud έχει λαμπρά αποτελέσματα στη «δεσποινίδα Elisabeth von R.» που η θεραπεία της έχει αρχίσει με υπνωτισμό. Η αναφορά του για την ασθενή, που τον επισκέφθηκε το φθινόπωρο 1892, δείχνει πόσο συστη­ ματικά καλλιεργεί το χάρισμα της προσεχτικής παρατήρησης. Η πρώτη διαγνω­ στική ένδειξη για τη νεύρωση της Elisabeth von R. είναι ότι εκείνη ερεθίζεται ερωτικά όταν κατά την εξέταση της πιέζει ή της τσιμπά τους μηρούς. «Το πρό­ σωπό της», παρατηρεί ο Freud, «πήρε μια παράξενη έκφραση, μάλλον ηδονής παρά πόνου, έβγαλε μια κραυγή -σαν να την είχα γαργαλήσει λάγνα-, το πρό­ σωπό της κοκκίνισε, έγειρε το κεφάλι πίσω, έκλεισε τα μάτια, κύρτωσε προς τα πίσω το κορμί».71 Βίωνε τη σεξουαλική χαρά που αρνιόταν στη συνειδητή ζωή της. Ωστόσο αποδείχτηκε ότι το κλειδί για τη θεραπεία της δεν ήταν η άκρως ο­ ξυδερκής παρατήρηση αλλά ο λόγος. Σε αυτή την ανάλυση, «την πρώτη πλήρη

94

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ανάλυση υστερίας που επιχείρησα», ο Freud και η Elisabeth von R. καθάρισαν «το παθογόνο ψυχικό υλικό». Ήταν μια διαδικασία «που συνηθίζαμε να παρο­ μοιάζουμε με την ανασκαφή μιας κατεστραμμένης πόλης».72 Ο Freud ενθάρρυνε την ασθενή του να κάνει ελεύθερους συνειρμούς. Όταν εκείνη σώπαινε, τη ρω­ τούσε τι σκεφτόταν, και όταν του έλεγε «τίποτε», δεν το δεχόταν ως απάντηση. Αυτός ήταν άλλος ένας σημαντικός ψυχολογικός μηχανισμός που του υπέδειξαν οι πρόθυμοι και πολύ περισσότερο οι απρόθυμοι για συνεργασία ασθενείς: ο μη­ χανισμός της αντίστασης. Η αντίσταση ήταν αυτή που εμπόδιζε την Elisabeth von R. να μιλήσει. Η σκόπιμη λήθη της είχε προκαλέσει κατά κύριο λόγο τα συ­ μπτώματα μετατροπής. Για να απαλλαχτεί από τον πόνο της υπήρχε μία μόνο δυνατότητα: να τον διώξει μιλώντας. Η περίπτωση αυτή προκάλεσε στον Freud πλημμύρα ιδεών. Τα συμπτώματα της Elisabeth von R. άρχισαν να «μιλούν μέσα από τα λόγια» της· εμφανίστη­ καν ξαφνικά μόλις αναφέρθηκε πότε πρωτοεμφανίστηκαν και υποχώρησαν όταν εκείνη ολοκλήρωσε την ιστορία της. Όμως ο Freud χρειάστηκε να πάρει το σκληρό μάθημα ότι η θεραπεία δεν είναι μια μελοδραματική έκρηξη συνειδητοποιήσεων. Σπανίως αρκούσε μία μόνο αφήγηση. Χρειαζόταν να γίνει «δι­ εργασία» ονείρων. Το τελικό συστατικό στη θεραπεία της Elisabeth von R. ήταν μια ερμηνεία που πρότεινε ο Freud και στην οποία εκείνη για κάποιο χρονικό διάστημα αντιστεκόταν σθεναρά: αγαπούσε τον γαμπρό της και απωθούσε την επιθυμία της να πεθάνει η αδελφή της. Όταν αποδέχτηκε αυτή την ανήθικη επι­ θυμία, τα βάσανά της τελείωσαν. «Την άνοιξη 1894», αναφέρει ο Freud, «άκουσα ότι θα πήγαινε σε κάποιο χορό, σε ένα σπίτι όπου μπορούσα να προσκληθώ και εγώ, έτσι δεν έχασα την ευκαιρία να δω την πρώην ασθενή μου να κινείται ανά­ λαφρα στους γρήγορους χορούς».73 Όταν η Elisabeth von R., που είχε γεννηθεί το 1867 ως Ilona Weiss στη Βου­ δαπέστη, μίλησε αργότερα με την κόρη της, αρνήθηκε ότι ο Freud θεράπευσε τα νευρωτικά συμπτώματά της. Κατά την άποψή της ο Freud ήταν απλώς «ένας νεαρός, μουσάτος ειδικός νευρολόγος στον οποίο με είχαν παραπέμψει». Επι­ χείρησε «να με πείσει ότι είμαι ερωτευμένη με τον γαμπρό μου, αλλά αυτό δεν ήταν αλήθεια». Ωστόσο η κόρη της πρόσθεσε ότι η παρουσίαση του οικογενει­ ακού ιστορικού της μητέρας της από τον Freud ήταν ουσιαστικά σωστή και ότι η μητέρα της είχε έναν ευτυχισμένο γάμο.74 Ίσως η ασθενής να αποφάσισε λίγο πολύ ασύνειδα να απωθήσει την ερμηνεία του Freud για τα συμπτώματά της. Ή ίσως ο Freud να εκμαίευσε μέσα από τον αχαλίνωτο χείμαρρο των λόγων της κά­ ποια απαράδεκτα πάθη. Πάντως μια από τις πρώτες ασθενείς του, μια υστερική που είχε συχνά έντονους πόνους στα πόδια όταν περπατούσε ή στεκόταν, χόρεψε όλη εκείνη τη νύχτα. Και ο γιατρός και ερευνητής Freud, με την αμφίθυμη στάση για την ιατρική του πορεία, μπόρεσε να αντλήσει ικανοποίηση από την αποκατά­ σταση της ζωηρότητάς της.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

95

ΟΤΑΝ ΤΟ 1892 ΠΡΟΣΗΛΘΕ ΓΙΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑ η «δεσποινίς Lucy R.» ο Freud είχε συ­

νειδητοποιήσει την αξία της σκόπιμης προσοχής. Το πιο πιεστικό σύμπτωμα που κατάφερε να απαλείψει μετά από εννέα εβδομάδες δουλειάς μαζί της ήταν η αί­ σθηση μιας αηδιαστικής μυρωδιάς καμένων ζυμαρικών που συνοδευόταν από κατάθλιψη. Αντί να υποβαθμίσει τη σημασία αυτής της παράξενης παραίσθη­ σης άφησε τη Lucy R. να τον οδηγήσει στα αίτια των ενοχλήσεών της. Βαθμιαία κατάλαβε τη νομοτέλεια της ανθρώπινης ψυχής και την εικσνογραφική γλώσσα των συμπτωμάτων: έπρεπε να υπήρχε κάποιος πραγματικός και επαρκής λόγος για τη σύνδεση μιας συγκεκριμένης μυρωδιάς με συγκεκριμένα συναισθήματα. Κατάλαβε επίσης ότι αυτή η σύνδεση δεν θα μπορούσε να γίνει ορατή όταν αυτή η διαταραγμένη αγγλίδα γκουβερνάντα ανακαλούσε σχετικές αναμνήσεις Μπο­ ρούσε να το κάνει μόνο όταν «άφηνε την κριτική της να αναπαυθεί»,75 δηλαδή όταν άφηνε τις σκέψεις της να πλανηθούν ελεύθερα, χωρίς να τις ελέγχει με ενστάσεις της λογικής. Έτσι ο Freud εφάρμοσε στη Lucy R. την πρακτική που είχε χρησιμοποιήσει και στην Elisabeth von R.: τον ελεύθερο συνειρμό. Βέβαια η Lucy R. ξεκαθάρισε στον Freud ότι στον άνθρωπο δεν αρέσει να παραιτείται από την κριτική· ότι έχει την τάση να απωθεί τους συνειρμούς επειδή είναι τε­ τριμμένοι, παράλογοι, άσχετοι, άσεμνοι ή επαναλαμβανόμενοι. Στη δεκαετία του 1890 ο Freud ήταν ένας άκρως δραστήριος, σχεδόν επιθετικός ακροατής· ερμή­ νευε με ταχύτητα και σκεπτικισμό τις εξομολογήσεις των ασθενών του αναζητώ­ ντας βαθύτερα στρώματα πόνου. Όμως σύντομα συμπεριέλαβε στο ρεπερτόριό του αυτό που αποκάλεσε αργότερα «μετέωρη ομοιόμορφη προσοχή».76 Χρωστά πολλά στην Elisabeth von R., τη Lucy R. και τις άλλες υστερικές ασθενείς του και το 1892 έχει επεξεργαστεί πια το πλαίσιο της ψυχαναλυτικής τεχνικής: ακρι­ βής παρατήρηση, επιδέξια ερμηνεία, ελεύθερος συνειρμός χωρίς τα εμπόδια της ύπνωσης και διεργασία. Τον περιμένει άλλο ένα μάθημα, που θα τον απασχολήσει σε όλη τη στα­ διοδρομία του. Με μια χαριτωμένη εικόνα που θυμίζει σχεδόν ανάλυση σε μία μόνο συνεδρία περιγράφει την περίπτωση της Katharina, μιας δεκαοκτάχρονης επαρχιωτοπούλας σερβιτόρας σε αυστριακό ορεινό πανδοχείο. «Πρόσφατα ζή­ τησε τη συμβουλή μου η κόρη του πανδοχέα στο Ραξ, ήταν μια καλή περίπτωση για μένα», γράφει στον FlieB.77 Όταν η Katharina καταλαβαίνει ότι ο Freud είναι γιατρός, του αναφέρει τα νευρικά συμπτώματά της -δυσκολία αναπνοής, ζάλη, τρομαχτικό αίσθημα ασφυξίας- και ζητεί τη συμβουλή του. Ο Freud, που κά­ νει ορεινές διακοπές στο Ραξ και χαίρεται αφού έχει απαλλαγεί από τους νευρα­ σθενικούς του, θεωρεί ότι πρέπει να ασκήσει το επάγγελμά του. Οι νευρώσεις φαίνεται να φυτρώνουν παντού. Με αίσθημα παραίτησης αλλά και ενδιαφέρον θέτει στην «ασθενή» ευθείες ερωτήσεις. Εκείνη του αποκαλύπτει ότι στα δεκατέσσερά της χρόνια ένας θείος της είχε επιχειρήσει επανειλημμένα αλλά δί­ χως επιτυχία να την αποπλανήσει και ότι δύο χρόνια αργότερα τον είδε καβάλα πάνω σε μια εξαδέλφη της. Τότε άρχισαν τα συμπτώματά της. Στα δεκατέσσερα,

96

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ως αθώο και άπειρο κορίτσι, είχε ενοχληθεί πολύ από το ενδιαφέρον του θείου της, αλλά μόνο όταν τον είδε καβάλα στην εξαδέλφη της το συνέδεσε με την γενετήσια πράξη. Η ανάμνηση την αήδιασε και προκάλεσε φοβική νεύρωση σε συνδυασμό με υστερία. Η ειλικρινής περιγραφή της τη βοήθησε να εκτονώσει τα συναισθήματά της, η γκρίνια της μετατράπηκε σε δροσερή και υγιή ζωντάνια και ο Freud ήλπιζε ότι το όφελος από αυτή τη συζήτηση θα ήταν μόνιμο. «Δεν την είδα ξανά.»78 Αλλά τη σκεφτόταν. Τρία χρόνια αργότερα προσθέτει στις Μ ελέτες για την υστερία μια υποσημείωση και καταπατώντας τη διακριτικότητα ομολογεί ότι ο άνδρας που παρενοχλούσε την Katharina δεν ήταν ο θείος αλλά ο πατέρας της. Ο Freud είναι αυστηρός με τον εαυτό του: υπάρχουν καλύτερες μέθοδοι για να α­ ποκρύψεις την ταυτότητα ενός ασθενή: «Μια παραποίηση όπως αυτή που έκανα στη συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει να αποφεύγεται παντελώς σε ένα ιστορικό ασθενείας».79 Αναμφίβολα οι δύο στόχοι της ψυχανάλυσης -ν α προσφέρει θερα­ πεία και να αναπτύξει μια θεωρία- είναι γενικά συμβατοί και αλληλεξαρτώμενοι. Αλλά μερικές φορές το δικαίωμα του ασθενή στη μυστικότητα συγκρούεται με την απαίτηση της επιστήμης για δημόσιο διάλογο. Αυτή είναι μια δυσκολία που ο Freud αντιμετώπισε συχνά και όχι μόνο με έναν ασθενή του. Αναλύοντας αποτελεσματικότατα και τον εαυτό του κατέληξε στο ότι η αποκάλυψη είναι ο­ δυνηρή αλλά απαραίτητη. Οι συμβιβασμοί που έκανε δεν ικανοποίησαν ποτέ ε­ ντελώς ούτε τον ίδιο ούτε τους αναγνώστες του. Παρ’ όλα τα προβλήματά τους αυτές οι περιπτώσεις, ωραίες, όπως η περί­ πτωση της Katharina, ή όχι, έδωσαν ώθηση τόσο στην τεχνική όσο και στη θεω­ ρία. Στις Μ ελέτες για την υστερία και στις εμπιστευτικές αναφορές του στον FlieB το 1895 ο Freud είχε κατά νου μερικές εκτεταμένες γενικεύσεις. Συγκεντρώνο­ ντας και τακτοποιώντας κομμάτια του μεγάλου παζλ της ψυχής, ανέπτυσσε τις ψυχαναλυτικές ιδέες και το ψυχαναλυτικό λεξιλόγιο που στο τέλος του αιώνα θα αποκτούσαν γενική ισχύ. Ενημέρωνε διαρκώς τον FlieB όσο ανέπτυσσε ή άλλαζε τις ιδέες του και έστελνε στο Βερολίνο εντυπωσιακά πολλά σκιαγραφήματα πε­ ριπτώσεων, αφορισμούς και όνειρα, αλλά και τα «χειρόγραφα», αυτά τα προσχέ­ δια για πραγματείες και μονογραφίες όπου κατέγραφε τις αποκτηθείσες γνώσεις και πειραματιζόταν με ιδέες - χειρόγραφα για τον φόβο, τη μελαγχολία, την πα­ ράνοια. Τη χρονιά έκδοσης των Μελετών γράφει στον FlieB με τη μεγαλοστομία του φανατισμένου ερευνητή: «'Ενας άνθρωπος όπως εγώ δεν μπορεί να ζήσει χω­ ρίς μεράκι, χωρίς κυρίαρχο πάθος, χωρίς έναν τύραννο, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Schiller. Εγώ τον βρήκα· και υπηρετώντας τον δεν ξέρω από μέτρο. Είναι η ψυχολογία».80 Ο ΤΥΡΑΝΝΟΣ TOY FREUD μπορεί να ήταν απαιτητικός και να εισέβαλε στην οι­

κιακή γαλήνη του, ωστόσο δεν την επηρέαζε αρνητικά. Η ιδιωτική ζωή του ήταν όσο τακτοποιημένη και ανέφελη της επέτρεπε ο ίδιος να είναι. Το φθινόπωρο

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

97

1891 οι Freud είχαν μετακομίσει στο 19 της Μπεργκ-γκάσε, σε μια όχι αριστο­ κρατική αλλά, όπως θα αποδεικνυόταν, συμπαθητική γειτονιά. Το σπίτι αυτό θα ήταν για σαράντα επτά χρόνια η κυρίως έδρα του. Παρά τις ασχολίες και τις έγνοιες του ο Freud δεν αγνοούσε τις απαιτήσεις της οικογένειας του. Τον Ο­ κτώβριο 1895 γιόρτασε τα γενέθλια της Mathilde, που έμπαινε στα οκτώ, με ένα «παιδικό κολατσιό για 20 άτομα»,81 αλλά έβρισκε χρόνο και για άλλες ευχάρι­ στες οικογενειακές συναντήσεις. Όταν την άνοιξη 1896 παντρεύεται η αδελφή του η Rosa, ο Freud θεωρεί ότι η τρίχρονη κόρη του Sophie «με τα κατσαρω­ μένα της μαλλιά και το στεφάνι από μη με λησμονεί στο κεφάλι ήταν ό,τι ωραιό­ τερο στον γάμο».82 Ο Freud αγαπούσε πρόδηλα τα «κλωσόπουλα» αλλά και την «κλώσα» του.83 Στην καρδιά του είχε προπάντων τη «δεύτερη γενιά»84. Στις επιστολές του διέκοπτε συχνά τη ροή των βαθυστόχαστων συλλογισμών ή των κλινικών παρουσιάσεών του για να αναφέρει νέα για τους απογόνους του. Μεταφέρει στον FlieB μερικές από τις θαυμάσιες ρήσεις του Oliver. Όταν μια «ενθουσιασμένη» θεία ρωτά τον μικρό τι θα γίνει όταν μεγαλώσει, εκείνος απαντά: «Τον Φεβρου­ άριο πέντε ετών, θεία». Το σχόλιο γι’ αυτή τη φράση, αλλά και γενικότερα για τα παιδιά του είναι: «Γενικά είναι πολύ διασκεδαστικά στην πολυμορφία τους».85 Με το ίδιο κέφι μιλά στον FlieB και για τη μικρότερη κόρη του, την Anna· βρί­ σκει αξιαγάπητη την επιθετικότητά της που είναι πρώιμη για τα δύο της χρόνια: «Η Annerl παραπονύθηκε πρόσφατα ότι η Mathilde έφαγε όλα τα μήλα και ζή­ τησε να της ανοίξουν την κοιλιά όπως έκαναν στον λύκο (στο παραμύθι με τα κατσικάκια). Το παιδί αναπτύσσεται γοητευτικά».86Όσο για την τρεισήμισι ετών «Sopherl» αυτή βρίσκεται «στο στάδιο της beaute»87, όπου και έμεινε, θα μπο­ ρούσε να προσθέσει κάποιος. Το παιδί που ίσως διασκέδαζε διαρκώς τον Freud ήταν ο Martin, που από μικρός άρχισε να γράφει στιχάκια, θεωρούσε τον εαυτό του ποιητή και έπασχε από «ακίνδυνη ποιητίτιδα».88 Στις επιστολές του Freud προς τον FlieB υπάρχει περίπου μισή ντουζίνα αυτής της παιδικής παραγωγής. Το πρώτο που αναφέρεται είναι το εξής: «Λαγέ», λέει το ελάφι σιγανά, «όταν καταπίνεις ο λαιμός σου ακόμη πονά;»89

Ο Martin τότε δεν ήταν καν οκτώ ετών. Τον επόμενο χρόνο τον απασχόλησε (όπως πολλά παιδιά στην κεντρική Ευρώπη) η αλεπού, αυτό το πονηρό, ανενδοί­ αστο και γι’ αυτό αγαπημένο ζώο των παραμυθιών και των μύθων, και σκάρωσε στιχάκια για την «αποπλάνηση της χήνας από την αλεπού». Στην εκδοχή του Martin Freud η ερωτική εξομολόγηση έχει ως εξής: Σ ’ αγαπώ, απ’ την καρδιά μου θα σ ’ το πω, έλα και φίλησέ με εδώ

9 8 ___________________________________________ ___________________________ ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

κι ίσως τότε απ’ όλα τα ζώα εσύ να μου αρέσεις η αθώα. «Δεν βρίσκεις τη μορφή τους αξιόλογη;» ρωτά ο Freud.90 Ωστόσο συχνά ο φό­ βος ενυπάρχει με τη διασκέδαση που του προσφέρουν τα παιδιά. «Θα μπορούσα να έχω πολλές χαρές με τα παιδιά, αν δεν υπήρχε παράλληλα τόσος τρόμος», γράφει.91 Το κύριο δράμα, σχεδόν μονότονο και συνεχές, ήταν οι αλλεπάλληλες αρρώστιες των παιδιών για τις οποίες δίνει πλήρη αναφορά στον FlieB που έχει επίσης μικρά παιδιά. Όταν αρρώσταιναν τα παιδιά του Freud, όπως σε όλες τις μεγάλες οικογένειες, κολλούσαν και τα αδέλφια τους. Έτσι ο Freud αντιμετώ­ πιζε τις ατέλειωτες στομαχικές διαταραχές, την καταρροή και την ανεμοβλογιά με την ψυχραιμία ενός έμπειρου πατέρα ή, όπως μαρτυρά μια σειρά σημειωμά­ των προς τον FlieB, με τον φόβο ενός ανήσυχου πατέρα. Στο σπίτι υπερτερούσαν ευτυχώς τα καλά νέα. «Η μικρή μου Annerl είναι πάλι καλά», λέει μια χαρακτηριστική αναφορά, «αλλά και τα υπόλοιπα ζώα με­ γαλώνουν και βόσκουν πάλι κανονικά».92 Αλλά και τα οικονομικά βελτιώνονται - τουλάχιστον μερικές φορές. Για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν υποχρεωμένος να μετρά κάθε γκούλντεν, όμως τώρα απολαμβάνει καλοδεχούμενες περιόδους ευημερίας. Τέλη 1895 είναι σε θέση να ανακοινώσει με ικανοποίηση: «Αρχίζω να υπαγορεύω εγώ τις αμοιβές μου». Και έτσι πρέπει να γίνεται, δηλώνει με έμ­ φαση: «Σε ανθρώπους που έχουν το θάρρος να σκεφτούν κάτι καινούργιο δεν μπορείς να αρνηθείς προτού μπορέσουν να σου το επιδείξουν».93 Ωστόσο προς το τέλος του αιώνα δεν έχει απαλλαγεί πλήρως από τα χρέη του, ακόμη και όταν είναι πια διάσημος το ιατρείο του είναι μερικές φορές άδειο. Συλλογίζεται τότε τα παιδιά του και το μέλλον τους. Αναπόσπαστο κομμάτι του σπιτιού του Freud είναι και η κουνιάδα του η Minna. Όταν ήταν αρραβωνιασμένος με τη Martha Bernays, έγραφε στη Minna εμπιστευτικές και εγκάρδιες επιστολές όπου την αποκαλούσε «θησαυρέ μου»94 και υπέγραφε ως «ο αδελφός σου Sigmund».95 Εκείνα τα χρόνια η Minna ήταν επίσης αρραβωνιασμένη και μάλιστα με ένα φίλο του Freud, τον Ignanz Schonberg. Όμως εκείνος πέθανε νέος, το 1886 από φυματίωση, και μετά τον θάνατό του η Minna συμβιβάστηκε προφανώς με την προοπτική να μείνει α­ νύπαντρη. Παραμέλησε τον εαυτό της, πάχυνε και ασχήμυνε πολύ. Έδειχνε μεγαλύτερη από την αδελφή της και ας ήταν τέσσερα χρόνια μικρότερη. Στην Μπεργκ-γκάσε 19 τη φιλοξενούσαν για μεγάλα διαστήματα και από τα μέσα της δεκαετίας 1890 εγκαταστάθηκε μόνιμα. Ήταν η διανοούμενη αδελφή, γνωστή για τις πνευματώδεις παρατηρήσεις της και ικανή να ακολουθεί τουλάχιστον εν μέρει τις νοητικές πτήσεις του Freud.96 Τα πρωτοπόρα χρόνια ο Freud τη θεω­ ρούσε την «πιο κοντινή του έμπιστη»,97 ισάξια του FlieB * Αλλά και αργότερα η * Όπως είπε ο Freud αργότερα στη Marie Bonaparte, στη δεκαετία 1890 ο FlieB και η Minna ήταν οι μόνοι που πίστευαν σε αυτόν (Η Marie Bonaparte στον Ernest Jones, 16 Δεκεμβρίου

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

99

Minna του συμπαραστεκόταν. Το καλοκαίρι οι δυο τους επισκέπτονταν μερικές φορές μόνοι ελβετικά θέρετρα ή ιταλικές πόλεις * Ήταν πάντα σταθερό μέλος του νοικοκυριού, βοηθούσε στο μεγάλωμα των παιδιών και πήγαινε μαζί τους διακοπές. ΕΝΩ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1890 η ζωή στο σπίτι και σε μικρότερο βαθμό

στο ιατρείο έδειχνε να έχει σταθεροποιηθεί, δύσκολα μπορούσε να γίνει πρό­ βλεψη για τις επιστημονικές προοπτικές του Freud. Δημοσίευε κείμενα για την υστερία, τις ψυχαναγκαστικές παραστάσεις, τις φοβίες, τις αγχώδεις νευρώσεις - ερευνητικού τύπου αναφορές από τα πεδία μάχης της ψυχολογίας. Παρά την επιβεβαίωση που του χάριζε η φιλία και η υποστήριξη του FlieB, ο Freud ένιωθε συχνά συντετριμμένος από την αδιαφορία, τη σιωπή και την εχθρότητα. Όταν ο εξαίρετος νευρολόγος Adolf von Striimpel έκανε μια ασαφή αλλά διόλου μειωτική παρουσίαση για τις Μελέτες για την υστερία, ο Freud τη χαρακτήρισε με υπερβολική ευθιξία «χυδαία».98 Ομολογουμένως ο Striimpel δεν αναφέρθηκε κα­ θόλου στα ιστορικά ασθένειας ενώ αφιέρωσε υπερβολικά μεγάλη έκταση στην ανησυχία του για τη χρήση της ύπνωσης στη θεραπεία των υστερικών. Ωστόσο χαιρέτισε το βιβλίο ως ευχάριστη απόδειξη ότι η ουσιαστικά ψυχογενής αντί­ ληψη για την υστερία έχει κερδίσει έδαφος.99 Το να αποκαλέσει κάποιος μια τέ­ τοια παρουσίαση «χυδαία» μαρτυρεί μια υπερευαισθησία απέναντι στην κριτική και αυτό απειλούσε να γίνει συνήθεια στον Freud. Οι εντάσεις εμφανίζονταν ως κρίσεις κατάθλιψης και βασανιστικά σωματικά συμπτώματα, από τα οποία κάποια ήταν αναμφίβολα ψυχοσωματικά. Υπέφερε από ρινορραγία και μετά από υπόδειξη του FlieB έκοψε απρόθυμα δύο ή τρεις φορές τα αγαπημένα του πούρα. Ήταν πολύ εύκολο για τον FlieB να απαγορέψει τα πούρα. Το μόνο λάθος του, κατά τον Freud, ήταν ότι ο ίδιος δεν κάπνιζε.100 Όμως ο Freud δεν άντεξε για πολύ την απαγόρευση και σύντομα ενέδωσε με πείσμα. «Δεν τηρώ την απαγόρευσή σου για το κάπνισμα», γράφει στον FlieB τον Νοέμβριο 1893. «Θεωρείς μεγάλη ευτυχία να ζήσεις άθλια πάρα πολλά χρό­ νια;»101 Χρειαζόταν τα πούρα για να δουλέψει. Αλλά ακόμη και όταν κάπνιζε, οι στιγμές ευφορίας και τα φευγαλέα ξεσπάσματα χαράς έδιναν κάθε τόσο τη θέση τους σε περιόδους δισταγμού και ζοφερής διάθεσης. Όπως αναφέρει συνοπτικά, αισθανόταν «εναλλάξ περήφανος και ευτυχισμένος ή ντροπιασμένος και ελεει­ νός».102 Οι επιστολές του στον FlieB καταδεικνύουν τα συναισθηματικά σκαμπανεβάσματά του. «Είναι τρέλα η αλληλογραφία μου, έτσι;» αναφωνεί μια μέρα του Οκτωβρίου 1893. «Δύο εβδομάδες έγραφα πυρετωδώς, πίστευα ότι είχα βρει ήδη το μυστικό, όμως ξέρω πια ότι δεν το έχω βρει ακόμη». Προσθέτει ωστόσο ότι δεν το βάζει κάτω.103 1953. Jones papers, Archives of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο). * Δεν υπάρχουν πειστικές αποδείξεις για τη φήμη που διέδιδε ο Carl G. Jung ότι ο Freud είχε ερωτική σχέση με τη Minna Bernays.

100

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Πράγματι, δεν χάνει το θάρρος του. «Ακούσε λοιπόν τη συνέχεια», γράφει στον FlieB λίγες μέρες αργότερα. «Μια εργατική νύχτα της περασμένης εβδο­ μάδας και ενώ υπέφερα ως ένα βαθμό από τον πόνο που παράγει το μέγιστο της εγκεφαλικής δραστηριότητάς μου, ξαφνικά οι μπάρες σηκώθηκαν, τα πέπλα έπε­ σαν και μπόρεσα να διαβλέψω τις λεπτομέρειες της νεύρωσης και τους καθορι­ στικούς παράγοντες της συνείδησης.»104Ένδεκα ημέρες αργότερα δεν είναι πια τόσο βέβαιος. «Πεθαμένος από κούραση», έχοντας μια «γερή ημικρανία» ανα­ φέρει: «Αμφιβάλλω για τη λύση ηδονής-πόνου για την υστερία και την ψυχανα­ γκαστική νεύρωση που με τόσο ενθουσιασμό ανακοίνωσα».105 Γράφει στον FlieB ότι είναι «εξοργισμένος» με τον «τύραννό» του, την ψυχολογία, ότι νιώθει «κου­ ρασμένος από τη δουλειά, εκνευρισμένος, συγχυσμένος», ηττημένος και «απο­ γοητευμένος» και αναρωτιέται γιατί ταλαιπωρεί τελικά τον FlieB με τις ιδέες του. Θεωρεί ότι κάτι λείπει ακόμη.106 Αλλά συνεχίζει τη δουλειά. Τα συμπτώ­ ματα, που προσπαθεί απελπισμένα να κατανοήσει, είναι εν μέρει δικά του. Ενώ υποφέρει από περιοδικούς πονοκεφάλους, στέλνει στον FlieB ένα χειρόγραφο περί ημικρανίας.107Είναι εμφανές γιατί ο Freud λαχταρά τον καθησυχασμό. ΤΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΣΕ σ το ν F reud κ λ υ δ ω ν ιζό μ εν ες, ά γ ρ ιες φ α ν τα ­ σ ιώ σ ε ις ε π ιτυ χ ία ς κ α ι α π ο τ υ χ ία ς ή τα ν η α νά π τυ ξ η μ ια ς ε π ισ τη μ ο ν ικ ή ς ψ υ χο λ ο ­ γ ία ς , κ ά τ ι π ο υ έθεσ ε ω ς σ τό χο σ τις α ρ χές τη ς ά ν ο ιξη ς 1895. Σ κ ό π ε υ ε ν α ελ έγξει « π ώ ς δ ια μ ο ρ φ ώ νετα ι η θ εω ρ ία τ η ς ψ υ χ ικ ή ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς α ν ε ισ ά γ ει κ ά π ο ιο ς τη ν π ο σ ο τικ ή θεώ ρησ η, ένα είδ ο ς ο ικ ο νο μ ία ς τ η ς ν ε υ ρ ικ ή ς δύ να μ η ς κ α ι, δεύτερον, ν α α π ο κ ο μ ίσ ει από τη ν ψυχοπαθολογία ό φ ελ ο ς γ ια τ η ν κ α νο ν ικ ή ψ υ χο λ ο γ ία . Α υτή ή τα ν η ψ υ χ ο λ ο γ ία π ο υ εδώ και καιρό του έγνεφε από μ α κ ρ ιά .108

Η «ψυχολογία για τον νευρολόγο»,109 όπως την ονόμασε σε επιστολή του Α­ πριλίου προς τον FlieB, τον «τυραννούσε». «Σε αυτή τη δουλειά αφιέρωσα κάθε ελεύθερο λεπτό των τελευταίων εβδομάδων, πέρασα τις νυχτερινές ώρες μου, συχνά από τις ένδεκα μέχρι τις δύο, με τέτοιες φαντασίες, μεταφράσεις και μα­ ντέματα», γράφει τον Μάιο. Ήταν τόσο κουρασμένος ώστε δεν μπορούσε να ενδιαφέρεται πια για τη συνηθισμένη του δουλειά στο ιατρείο. Από την άλλη οι νευρωτικοί πελάτες του του προκαλούσαν «μεγάλη χαρά» επειδή προσέφεραν πολλά στις έρευνές του: «Σχεδόν τα πάντα επιβεβαιώνονται καθημερινά ενώ προσθέτονται νέα, μου κάνει καλό η βεβαιότητα ότι έχω στο χέρι τον πυρήνα του πράγματος».110 Ο Freud αυτών των ετών θα περιέγραφε τον εαυτό του ως μεσήλικα άνδρα, έχει όμως, αν λάβουμε υπόψη τις αλλεπάλληλες απογοητεύσεις του, την αντοχή, το πείσμα και την ένταση νεαρού ερευνητή. Χρειαζόταν όλη τη διαθέσιμη ενέργειά του. Είχε θέσει ψηλά τον πήχη και με τους δύο επιστημονικούς στόχους του - την εισαγωγή της ποσοτικής θεώρησης και την αποκόμιση οφέλους για την ψυχολογία από την ψυχοπαθολογία. Και οι δύο μαζί αποτελούσαν ουτοπικό εγχείρημα. Τον Σεπτέμβριο και στις αρχές Ο­ κτωβρίου 1895, μετά από «συνέδριο» με τον FlieB, συγγράφει σε ένα ξέσπασμα

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

101

πυρετώδους δημιουργικότητας την «ψυχολογία για τον νευρολόγο», το «σχέδιο μιας ψυχολογίας». Στις 8 Οκτωβρίου στέλνει το χειρόγραφο στον FlieB για να το κρίνει. Το καθήκον που έχει επιβάλει στον εαυτό του τον κάνει να υποφέρει. Συγκρίνει τις έρευνές του κατά την κοπιαστική δουλειά της συγγραφής με εξα­ ντλητική ορειβασία όπου η μία κορυφή μετά την άλλη του κόβουν την ανάσα. Τον Νοέμβριο γράφει: «Δεν καταλαβαίνω πια την πνευματική κατάσταση που με έκανε να κλωσήσω την ψυχολογία».111Ένιωθε σαν εξερευνητής που είχε ποντά­ ρει τα πάντα σε μια πολλά υποσχόμενη διαδρομή που τελικά δεν είχε οδηγήσει πουθενά. Ο Freud έβρισκε τις έμμεσες ανταμοιβές για τους πυρετώδεις κόπους του συγκεχυμένες και μη απτές. Δεν μπήκε ποτέ στον κόπο να τελειώσει αυτό το σχέδιο και το αγνόησε επιμελώς στις αυτοβιογραφικές αναδρομές του. Αλλά αν ήταν αποτυχία, τότε ήταν μια μεγαλειώδης αποτυχία. Ασφαλώς η «ψυχολογία» δεν διαβάζεται σαν ένα προσχέδιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όμως εδώ σκιαγραφούνται ήδη όλες οι ιδέες του Freud για τις ορμές, για την απώθηση και την αντίσταση, για την ψυχική οικονομία με τις αντιμαχόμενες ενεργειακές δυνά­ μεις, για το ανθρώπινο ζώο ως ζώο με επιθυμίες.112 Όπως ανακοινώνει ο Freud στην αρχή του εκτενούς μνημονίου του, πρόθεσή του ήταν να παραδώσει «μια επιστημονική ψυχολογία, δηλαδή να παρουσιάσει τις ψυχικές διαδικασίες ως ποσοτικά καθορισμένες καταστάσεις αποδείξιμων υ­ λικών τμημάτων και έτσι να τις καταστήσει σαφείς και αναντίρρητες».113Ήθελε να δείξει πώς δουλεύει ο ψυχικός μηχανισμός, πώς τιθασεύει και διοχετεύει τα ε­ ρεθίσματα. Θέλοντας να περιγράψει το σχέδιό του σε μια φάση αισιοδοξίας γρά­ φει στον FlieB: «Όλα έδειχναν να δένουν μεταξύ τους, οι τροχοί του μηχανισμού ταίριαζαν, είχα την αίσθηση ότι αυτό το πράγμα ήταν πράγματι μια μηχανή που σύντομα θα δούλευε μόνη της. Τα τρία συστήματα των νευρώνων, η ελεύθερη και η δεσμευμένη κατάσταση της ποσότητας, η πρωταρχική και η δευτερεύουσα διαδικασία, η κύρια και η συμβιβαστική τάση του νευρικού συστήματος, οι δύο βιολογικοί κανόνες της προσοχής και της αντίστασης, τα ποιοτικά, πραγματικά και νοητικά σημεία, η κατάσταση της ψυχοσεξουαλικής ομάδας - ο ι σεξουαλι­ κές προϋποθέσεις της απώθησης και τέλος οι προϋποθέσεις της συνείδησης ως λειτουργίας της αντίληψης- όλα αυτά ίσχοαν και ισχύουν ακόμη! Φυσικά δεν μπορώ να συγκρατήσω τη χαρά μου».114 Η χρήση μεταφορών από τη μηχανική και το τεχνικό λεξιλόγιο του Freud -«νευρώνες», «ποσότητα», «βιολογικοί κανόνες της προσοχής και της αντίστα­ σης»- είναι η γλώσσα του κόσμου του, της ιατρικής του εκπαίδευσης και του Γενικού Νοσοκομείου της Βιέννης. Η απόπειρά του να εδραιώσει επιστημονικά την ψυχολογία πάνω στη σίγουρη βάση της νευρολογίας ταιριάζει με τους στό­ χους των θετικιστών δασκάλων του των οποίων τις ελπίδες και τις φαντασίες φι­ λοδοξούσε τώρα να πραγματοποιήσει. Δεν εγκατέλειψε ποτέ τη φιλοδοξία μιας επιστημονικής ψυχολογίας. Στην Επιτομή της ψυχανάλυσης, αυτή την τελική πε­ ρίληψη που θα έγραφε στο Λονδίνο τον τελευταίο χρόνο της ζωής του και θα

102

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

άφηνε ημιτελή όπως και το «Σχέδιο», ισχυρίζεται ευθέως ότι η αντίληψη πως το ψυχικό είναι αυτό καθ’ αυτό ασύνειδο επιτρέπει να διαμορφώσουμε «την ψυχο­ λογία επιστημονικά όπως κάθε άλλη φυσική επιστήμη».115 Στο ίδιο σημαντικό απόσπασμα κάνει την υπόθεση ότι στο μέλλον ο ψυχαναλυτής θα μπορεί «να επηρεάζει άμεσα με ειδικά χημικά σκευάσματα τις ποσότητες ενέργειας και την κατανομή τους στον ψυχικό μηχανισμό».116 Αυτή η διατύπωση είναι σχεδόν κατά λέξη μια ηχώ του προγράμματος του 1895. Σωστά αποκαλέστηκε το σχέδιο του Freud νευτώνειο.117 Νευτώνεια είναι η προσπάθειά του να υποτάξει τους νόμους της ψυχής στους νόμους της κίνησης, κάτι που επιχειρούσαν οι ψυχολόγοι από τα μέσα του 18ου αιώνα. Νευτώνεια είναι και η εκ μέρους του αναζήτηση ισχυρισμών που μπορούν να επαληθευτούν εμπειρικά. Ακόμη και στις ομολογίες άγνοιάς του αντηχεί το επιστημονικό ύφος του Νεύτωνα, η περίφημη φιλοσοφική ταπεινότητά του. Ο Νεύτων, ενώ ομολο­ γούσε ότι ουσιαστικά η βαρύτητα παρέμενε ένα μυστήριο, επέμενε ότι αυτό δεν έπρεπε να εμποδίζει τους επιστήμονες να αναγνωρίσουν τη δύναμή της και να μετρήσουν τη δράση της. Ο Freud παίρνει την ίδια αγνωστική θέση και από το 1895 μέχρι πολύ αργότερα επιμένει ότι οι ψυχολόγοι αν και δεν έχουν συλλάβει τα μυστικά της ψυχικής ενέργειας, δεν επιτρέπεται να πάψουν να παρατηρούν τη δράση της και να την αποδίδουν σε νόμους. Το 1920 ο Freud συνεχίζει να ισχυρί­ ζεται σθεναρά, δανειζόμενος τον τρόπο έκφρασης του Νεύτωνα, ότι «δεν γνωρί­ ζουμε τίποτε για τη φύση της διαδικασίας ερεθισμού στα στοιχεία των ψυχικών συστημάτων και δεν αισθανόμαστε ότι έχουμε το δικαίωμα να κάνουμε σχετικές υποθέσεις».118 Ωστόσο εντός αυτών των επιμελώς χαραγμένων περιορισμών, ο Freud ήταν βέβαιος ότι θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητά πολλά από τις ψυχι­ κές λειτουργίες. Οι δυσκολίες ήταν ενθαρρυντικές. Μερικές από τις ζωογόνες αρχές που διέπουν τον ψυχικό μηχανισμό, ήταν αρκετά σαφείς για τον Freud. Η ψυχή υπόκειται στην αρχή σταθερότητας που απαιτεί διοχέτευση των ενοχλητικών εσωτερι­ κών ή εξωτερικών ερεθισμάτων. «Είναι η αρχή της νευτώνειας αδράνειας», για να χρησιμοποιήσουμε την τεχνική έκφραση του ίδιου του Freud. «Οι νευρώνες προσπαθούν να απαλλαγούν από την ποσότητα.»119 Το κάνουν επειδή η κατά­ σταση της γαλήνης, της ηρεμίας μετά τη θύελλα, χαρίζει ηδονή, και η ψυχή α­ ποζητεί την ηδονή ή -κάτι που συχνά είναι σχεδόν το ίδιο- αποφεύγει τον πόνο. Αλλά η «φυγή από το ερέθισμα»120 δεν μπορεί να επεξηγήσει όλη την ψυχική δραστηριότητα· η αρχή σταθερότητας γίνεται διάτρητη, σημείο προς σημείο. Οι αναμνήσεις -που τόσο τότε όσο και αργότερα έχουν εξέχοντα ρόλο στη σκέψη του Freud- συσσωρεύονται στο πνεύμα ενόσω αποθηκεύει ερεθίσματα. Επι­ πλέον, το πνεύμα στην αναζήτηση ικανοποίησης προσπαθεί να την εξασφαλί­ σει επεμβαίνοντας στον πραγματικό κόσμο - με το να τον αντιλαμβάνεται, να στοχάζεται γι’ αυτόν και να τον μεταβάλλει ώστε να ενδώσει στις επίμονες επι­ θυμίες του. Γι’ αυτό μια επιστημονική ψυχολογία που στοχεύει να κατανοήσει

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

103

όλη την ψυχική ζωή πρέπει να εξηγήσει τόσο την ανάμνηση, την αντίληψη, τη σκέψη και τον σχεδίασμά όσο και την ικανοποίηση της χαλάρωσης μετά τη διο­ χέτευση του ερεθίσματος. Ο Freud σκεφτόταν να ανταποκριθεί στην πολλαπλότητα της ψυχικής εργα­ σίας δεχόμενος, μεταξύ άλλων, την ύπαρξη τριών ειδών νευρώνων: νευρώνες δέκτες ερεθισμάτων, νευρώνες μεταφορείς ερεθισμάτων και νευρώνες φορείς συνειδησιακών περιεχομένων. Ήταν μια υπόθεση όχι τόσο απίθανη, την οποία συμμερίζονταν και άλλοι επιφανείς ψυχολόγοι. Αλλά το σχήμα του απαιτούσε πολλά στα οποία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, κάτι που αντιμετώπιζαν και οι συνάδελφοί του που έκαναν παρόμοιες υποθέσεις, ιδίως όταν αυτές αναφέ­ ρονταν στην κατανόηση της φύσης και των δραστηριοτήτων της συνείδησης. Πάντως, ενώ ο Freud συνέγραφε την «Ψυχολογία» του, οι ιδέες του άρχισαν να αλλάζουν κατεύθυνση. Βρισκόταν στην άκρη όχι μιας ψυχολογίας για νευρο­ λόγους, αλλά μιας ψυχολογίας για ψυχολόγους. Οι ψυχολογικές και βιολογικές βάσεις της ψυχής δεν έχασαν ποτέ για τον Freud τη σημασία τους, αλλά για δεκαετίας κατέβηκαν από το προσκήνιο όσο εκείνος ερευνούσε τις περιοχές του ασυνειδήτου και τις εκφάνσεις του στη σκέψη και την πράξη, παραδρομές, α­ στεία, συμπτώματα, αντιστάσεις και προπάντων -το συναρπαστικότερο όλωνόνειρα. ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ της 23ης προς την 24η Ιουλίου 1895 -κ α ι όπως

πίστευε το πρωί- ο Freud είδε ένα ιστορικής σημασίας όνειρο. Θα καταγραφόταν στην ψυχανάλυση ως «η ένεση της Irma». Τέσσερα και πλέον χρόνια αργότερα, στην Ερμηνεία των ονείρων, ο Freud του δίνει ασυνήθιστη βαρύτητα και το χρη­ σιμοποιεί ως τυπικό παράδειγμα στη θεωρία του ότι τα όνειρα αποτελούν εκ­ πλήρωση επιθυμιών. Την εποχή που το είδε επεξεργαζόταν σκληρά το «Σχέδιο», αλλά βρισκόταν σε ένα ευχάριστο και χαλαρό περιβάλλον, στο Μπελβύ, τη βίλα ενός βιεννέζικου προαστίου όπου οι Freud αποσύρονταν συχνά στις διακοπές. Ο τόπος και ο χρόνος ήταν ιδανικοί, όχι τόσο για να ονειρευτεί - ο Freud είχε στη διάρκεια όλου του έτους ζωηρά όνειρα-, αλλά για να συλλογιστεί με άνεση τα ό­ νειρά του. Το συγκεκριμένο, όπως γράφει αργότερα, ήταν το πρώτο που υπέβαλε «σε διεξοδική ερμηνεία».121 Ενώ όμως η σχετική αναφορά του είναι προσεχτική, οδυνηρά ακριβής και φαινομενικά εξαντλητική, παραμένει αποσπασματική. Ε­ ξετάζει κάθε στοιχείο του ονείρου χωριστά αναζητώντας την προέλευσή του σε πρόσφατα και παλιά βιώματά του και σταματά: «Λεν ισχυρίζομαι ότι αποκάλυψα πλήρως το νόημα αυτού του ονείρου, ότι η ερμηνεία του δεν παρουσιάζει χά­ σματα. Θα μπορούσα να επιμείνω περισσότερο, να αποσπάσω από αυτό και άλ­ λες αποσαφηνίσεις, να συζητήσω και για άλλα αινίγματα που θέτει. Γνωρίζω τα σημεία που θα μπορούσα να αναζητήσω περαιτέρω νοητικές συσχετίσεις· αλλά αν τα λάβω υπόψη, όπως και σε κάθε όνειρό μου, θα με καθυστερήσουν στην ερμηνευτική εργασία». Μερικά από όσα ομολόγησε δημόσια ο Freud ηχούσαν

104

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

στα αφτιά του κάθε άλλο παρά τιμητικά. Γι’ αυτό χρειαζόταν κάποιο μέτρο απο­ σιώπησης. «Όποιος βιαστεί να ψέξει την αυτοσυγκράτησή μου ας προσπαθήσει ο ίδιος να είναι πιο ειλικρινής».122 Είναι αλήθεια. Ακόμη και οι ανενδοίαστοι δεν θα ήταν πρόθυμοι να αποκαλύψουν τόσο πολλά για το άτομό τους. Παραδόξως οι επιστολές του Freud προς τον FlieB, που αποτελούν συνήθως ανεξάντλητο χρυσωρυχείο, επιτείνουν το μυστικό της επιλεκτικής του ειλικρί­ νειας. Στις 24 Ιουλίου, λίγες ώρες μετά το σημαντικό όνειρό του, ο Freud στέλνει στον φίλο του στο Βερολίνο ένα ασυνήθιστα λακωνικό μήνυμα. Τον προσφω­ νεί (ίσως κάπως δισήμαντα) «δαίμονά» του, πεπρωμένο του, έμπνευσή του. Ρωτά γιατί δεν του έχει γράψει τόσο καιρό και αν δεν νοιάζεται πια για τη δουλειά του. Έπειτα ζητεί να μάθει τι σκέφτεται, πώς είναι στην υγεία του, τι κάνει η γυναίκα του και συλλογίζεται αν οι δυο τους είναι «φίλοι στη δυστυχία». Με ύφος καλού φίλου που γράφει σε φίλο κλείνει παρατηρώντας παρεμπιπτόντως ότι αυτός και η οικογένειά του μένουν στη βίλα Μπελβύ και είναι «πολύ ευχαριστημένοι».123 Ούτε λέξη για την Irma ή την ερμηνευτική εργασία που τον έχει απασχολήσει εκείνη την ημέρα. Τον Αύγουστο ο Freud υπαινίσσεται στον FlieB ότι μετά από μακρά νοητική εργασία πιστεύει ότι προέβη «στην κατανόηση της παθολογικής απώθησης και ως εκ τούτου πολλών σημαντικών ψυχολογικών διαδικασιών.»124 Αυτό διαβάζε­ ται ως έμμεσος υπαινιγμός για τις ιδέες που προέκυψαν από την ανάλυση του ονείρου με την Irma. Ίσως να συζήτησε για το όνειρο με τον FlieB όταν τον συ­ νάντησε στις αρχές Σεπτεμβρίου στο Βερολίνο. Αλλά μόνο τον Ιούνιο 1900, σχε­ δόν πέντε χρόνια αργότερα, θυμίζει εμφατικά στον FlieB αυτή τη θριαμβευτική στιγμή. Είναι πάλι στη βίλα Μπελβύ. Αφού κάνει πρώτα λόγο για τα νέα της οικογένειας και την προχωρημένη άνοιξη με τα ευωδιαστά λουλούδια, ρωτά τον FlieB: «Λες κάποτε σε αυτό το σπίτι να διαβάζει κάποιος σε μαρμάρινη πλάκα “Εδώ την 24η Ιουλίου 1895 αποκαλύφθηκε στον δρ. Sigm. Freud το μυστικό του ονείρου”;»125Ήταν μια ρητορική ερώτηση που μαρτυρούσε ισχυρή αμφιβολία. Αυτή η φαντασίωση, που έχει παρατεθεί συχνά, περιέχει πέρα από τον πόθο του Freud για δόξα και άλλα πολλά πολύπλοκα μηνύματα. Ο εύθυμος τόνος της φαίνεται να κρύβει κάποια αδιόρατη μομφή, μια καθυστερημένη υπόδειξη ότι ο Freud, ενώ έλυνε το όνειρό του εκείνη την καλοκαιρινή ημέρα του 1895, ήταν απασχολημένος με τα θεμελιώδη λάθη του FlieB. Ο Sherlock Holmes θα κατα­ λάβαινε ότι η παρατεταμένη σιωπή του, όπως του σκυλιού που δεν γάβγιζε τη νύχτα, είχε βαρύνουσα σημασία. Αυτό που δεν λέει ο Freud στον FlieB στις 24 Ιουλίου ή στους αναγνώστες της Ερμηνείας των ονείρων είναι ότι το όνειρο «η ένεση της Irma» είναι ένα επιμελώς δομημένο, άκρως πολύπλοκο σενάριο που τουλάχιστον εν μέρει χρησιμεύει για να σώσει, παρά την καταδικαστική από­ δειξη, την εξιδανικευμένη από τον Freud εικόνα του FlieB. Μια λιγότερο διακρι­ τική και πληρέστερη ερμηνεία από εκείνη που δημοσίευσε ο Freud γι’ αυτό το όνειρο οδηγεί σε ένα από τα τρομαχτικότερα επεισόδια της ζωής του.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

105

Το όνειρο με την Irma που ο Freud θυμόταν όταν ξύπνησε ήταν, όπως τα πε­ ρισσότερα όνειρά του, πλούσιο σε λεπτομέρειες και σαφές. Επιφανειακά απο­ τελεί μείξη πρόσφατων οικογενειακών και επαγγελματικών υποθέσεων. Υπάρχει μια μεγάλη αίθουσα όπου οι Freud υποδέχονται πληθώρα καλεσμένων, μεταξύ των οποίων και η «Irma», που ο Freud αναγνωρίζει ως οικογενειακή φίλη, «μια νεαρή κυρία που κούραρα ψυχαναλυτικά». Ο Freud την παίρνει παράμερα και την ψέγει επειδή δεν δέχεται τη «λύση» του. Της λέει χρησιμοποιώντας τον ε­ νικό «αν συνεχίζεις να έχεις πόνους, αυτό είναι αποκλειστικά δικό σου φταί­ ξιμο». Εκείνη απαντά ότι οι φοβεροί πόνοι σε λαιμό, στομάχι και σώμα έχουν χειροτερέψει. Ο Freud την κοιτάζει έντρομος και αναρωτιέται μήπως έχει πα­ ραβλάψει κάτι οργανικό. Της εξετάζει τον λαιμό και όταν εκείνη ανοίγει καλά το στόμα της, βλέπει ένα λευκό λεκέ και γκριζόλευκα κακάδια που μοιάζουν με πτερύγια μύτης. Στη σκηνή του ονείρου εμφανίζονται φίλοι γιατροί, όλοι κατάλ­ ληλα μεταμφιεσμένοι: ο Oscar Rie, παιδίατρος των παιδιών των Freud, ο διά­ σημος στον κύκλο των βιεννέζων γιατρών Breuer και ο FlieB, με τον οποίο ο Freud διατηρεί τις καλύτερες σχέσεις, με παρουσιαστικό ειδήμονα. Κατά κάποιο τρόπο αποδεικνύεται ότι αυτοί οι γιατροί -όλοι εκτός από τον FlieB!- ευθύνονται για τους συνεχιζόμενους πόνους της Irma. Ο Freud ονειρεύεται ότι ο φίλος του ο «Otto» -ο Oscar R ie- έχει κάνει απερίσκεπτα μια ένεση στην Irma «με ένα σκεύασμα προπυλ..., προπυλενίου...», ο Freud τραυλίζει, «προπιονικού οξέος... τριμεθυλαμίνης» και «πιθανώς με σύριγγα που δεν ήταν καθαρή».126 Σε μια εισαγωγή που προηγείται της περιγραφής και της ερμηνείας του ονεί­ ρου ο Freud δηλώνει ότι τα υστερικά φοβικά συμπτώματα της Irma είχαν βελ­ τιωθεί στη διάρκεια της ανάλυσης, όχι όμως και όλα τα σωματικά συμπτώματά της. Την προηγούμενη ημέρα ο Freud είχε συναντήσει τον Rie που, όπως φάνηκε στον Freud, του άσκησε έμμεση κριτική επειδή δεν είχε θεραπεύσει εντελώς την Irma. Για να δικαιολογηθεί ο Freud έγραψε στον Breuer μια αναφορά για τη συ­ γκεκριμένη περίπτωση. Βέβαια ο Freud δεν το ομολογεί, αλλά είναι προφανές ότι παρά την τεταμένη σχέση τους, ο Breuer παραμένει για αυτόν μια αυθεντία· εκτιμά τη γνώμη του και φοβάται την κριτική του. Αυτό το υπόβαθρο προσέφερε ο Freud για τις αφορμές του ονείρου και για να εξηγήσει την επιθυμία που παραποίησε και δραματοποίησε. Ερμήνευσε το ό­ νειρο εικόνα προς εικόνα, λέξη προς λέξη: Η υποδοχή των καλεσμένων παραπέ­ μπει σε μια παρατήρηση της γυναίκας του που χαιρόταν για τα γενέθλιά της που πλησίαζαν η τριμεθυλαμίνη στις θεωρίες του FlieB για τη σεξουαλική χημεία· η ακάθαρτη σύριγγα στην υπερηφάνεια του για το πόσο καθαρές ήταν οι δικές τον σύριγγες όταν χορηγούσε δύο φορές την ημέρα μορφίνη σε μια ηλικιωμένη ασθενή του. Ακολουθώντας ένα ένα τα ίχνη οι σκέψεις του Freud διακλαδίστηκαν. Πήγαν πίσω σε μια τραγική περίπτωση όπου ένα φάρμακο που είχε χορηγή­ σει ορθώς και καλή τη πίστει είχε γίνει αφορμή να πεθάνει μια ασθενής του· σε μια άλλη περίπτωση όπου η επέμβασή του είχε εκθέσει σε περιττό κίνδυνο την

106

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ασθενή· σε μια γυναίκα που κατά την εγκυμοσύνη είχε πρόβλημα με τις φλέβες της και που ήταν τώρα πάλι έγκυος (κάτι που δεν μαρτύρησε στους αναγνώστες). Ο Freud ερμήνευσε όλες αυτές ή τουλάχιστον τις περισσότερες αναμνήσεις ως συσχετίσεις που περιστρέφονταν γύρω από τη θεραπευτική του ικανότητα. Αυτό που επιθυμούσε στο όνειρο ήταν να δείξει ότι στην πραγματικότητα δεν ευθυνόταν αυτός αλλά άλλοι για τα βάσανα της Irma. «Εγώ είμαι ευσυνείδητος.»127 Και ήταν πολύ βολικό ότι ο φίλος, που είχε ασκήσει κριτική στον ευαίσθητο Freud, στο όνειρο παρουσιαζόταν ως ασυνείδητος και αναξιόπιστος γιατρός. Αυτή την ανάγνωση του ονείρου έκανε ο Freud, το είδε ως όνειρο εκδίκησης και αυτοκαθησυχασμού. Θα μπορούσε τελικά κατά τη γνώμη του να φέρει την ετικέτα: «Φροντίδα υγείας, προσωπικής και ξένης, ιατρική ευσυνειδησία».128 Ο Freud αναφέρει και μερικά πρόσθετα θέματα που υπεισέρχονταν στο υφάδι του ονείρου του -ένα από αυτά ήταν η αρρώστια της μεγαλύτερης κόρης του, Mathilde- ενώ κάποια άλλα αποφεύγει επιμελώς να τα ερμηνεύσει. Ο Freud που επιβάλει στην ασθενή τη δική του λύση, η Irma που δεν θέλει να ανοίξει καλά το στόμα της, πόσο μάλλον η ακάθαρτη σύριγγα που χρησιμοποιεί ο φίλος του, Otto - όλα αυτά προκαλούν τον αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την ψυχανά­ λυση να συλλογιστεί τις σεξουαλικές φαντασιώσεις του Freud. Υπάρχει όμως μια σημαντικότερη και λιγότερο προφανής παράλειψη, αφού η ερμηνεία του Freud αποτελεί μια συμπαγή μετάθεση: ο γιατρός που κρίνεται για την ευσυνει­ δησία του δεν είναι ο ίδιος αλλά ο Fliefl. Το κλειδί για αυτή την ερμηνεία είναι η πολύπλοκη ταυτότητα της Irma. Όπως οι περισσότερες φιγούρες των ονείρων αποτελεί, κατά τους ισχυρισμούς του Freud, «συγκεντρωτικό πρόσωπο».129 Ο Freud δανείστηκε τα κύρια χαρα­ κτηριστικά της από την Anna Lichtheim, την κόρη του καθηγητή θρησκευτικών Samuel Hammerschlag, μια νεαρή χήρα και αγαπητή ασθενή του. Επειδή ήταν νέα, χήρα, συνδεόταν με την οικογένεια Freud και πιθανώς είχε παρόμοια συ­ μπτώματα έμοιαζε με μια άλλη ασθενή του Freud, την Emma Eckstein. Και στις αρχές 1895 η Emma Eckstein ήταν το κύριο πρόσωπο ενός ιατρικού μελοδρά­ ματος όπου ο Freud και ιδίως ο Fliefl έπαιξαν ένα διόλου αξιοζήλευτο ρόλο. Στο ασυνείδητο του Freud, που διαμόρφωσε το όνειρο, η Emma Eckstein και η Anna Lichtheim φαίνεται να έχουν συνενωθεί σε ένα πρόσωπο: την Irma. Εκτός από τα υστερικά φοβικά συμπτώματά της η Emma Eckstein υπέφερε από οδυνηρές ρινορραγίες. Ο Freud θεωρούσε τις ρινορραγίες της ψυχογενείς, παρακάλεσε όμως τον Fliefl να εξετάσει την ασθενή του ώστε αναζητώντας τις ρίζες του ψυχικού της προβλήματος να μην παραβλέψει κάποια οργανική ασθέ­ νεια. Στο όνειρο φοβάται ακριβώς μην κάνει μια τέτοια λανθασμένη διάγνωση. Ο Fliefl ήρθε λοιπόν στη Βιέννη και εγχείρισε τη μύτη της Emma Eckstein. Αλλά η εγχείριση δεν επέφερε ανακούφιση: οι πόνοι συνεχίστηκαν, οι αιμορρα­ γίες εντάθηκαν και συνοδεύτηκαν από δυσωδία. Ο Freud θορυβήθηκε και ζήτησε τη συμβουλή χειρουργών της Βιέννης και στις 8 Μαρτίου 1895 αναφέρει στον

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

107

FlieB τα συμβάντα. Είχε συναντήσει έναν παλιό συμμαθητή του και διάσημο ει­ δικό, τον Ignaz Rosanes, στο σπίτι της Emma Eckstein. Εκείνη αιμορραγούσε από τη μύτη και το στόμα «και η δυσωδία ήταν έντονη». Ο Rosanes «καθάρισε τον περίγυρο του ανοίγματος, αφαίρεσε πηγμένα αίματα, τράβηξε ξαφνικά κάτι σαν κλωστή και συνέχισε να τραβά». Πριν προλάβουν αυτός και ο Freud να σκεφτούν «είχε βγάλει από το άνοιγμα μισό μέτρο γάζας. Την επόμενη στιγμή ακο­ λούθησε ένας ποταμός αίματος, η ασθενής πάνιασε, γούρλωσε τα μάτια και ο σφυγμός της έσβησε». Ο Rosanes αντέδρασε αστραπιαία. Βούλωσε με νέα γάζα τη μύτη και η αιμορραγία σταμάτησε. Χρειάστηκε περίπου μισό λεπτό που ήταν αρκετό για να κάνει «αγνώριστη» την Emma Eckstein. Ο Freud κατάλαβε ξαφ­ νικά τι είχε συμβεί. Ενόψει της καταστροφής ζαλίστηκε. Όταν βούλωσε πάλι η μύτη της ασθενούς «κατέφυγε» στο διπλανό δωμάτιο για να πιει ένα μπουκάλι νερό νιώθοντας άθλια. Συνήλθε με ένα ποτηράκι κονιάκ. Όταν επέστρεψε στο δωμάτιο «παραπατώντας κάπως», η Emma Eckstein τον υποδέχτηκε λέγοντας με «υπεροχή»: «Αυτό είναι το ισχυρό φύλο».130 Ο Freud εξήγησε ότι δεν τον είχε καταβάλει το αίμα. «Είχα πιεστικά συ­ ναισθήματα». Μπορούμε να μαντέψουμε το είδος τους. Αλλά ήδη στην πρώτη επιστολή του, που έγραψε υπό το κράτος των εντυπώσεων αυτού του δυσάρε­ στου επεισοδίου, ο Freud φρόντισε επιμελώς να προστατέψει τον FlieB από την αυτονόητη κατηγορία της παραλίγο θανάσιμης αμέλειας. «Την αδικήσαμε λοι­ πόν», παραδέχεται. Η Emma Eckstein ήταν εντελώς φυσιολογική. Η ρινορραγία της δεν ήταν υστερική, «κατά την εγχείριση σου κόπηκε ένα κομμάτι γάζας και έμεινε εκεί 14 ημέρες». Ο Freud πήρε επάνω του την ευθύνη και αθώωσε τον φίλο του- δεν έπρεπε να τον πιέσει να εγχειρίσει σε μια ξένη πόλη όπου δεν μπο­ ρούσε να ελέγξει τη μετεγχειρητική πορεία. «Το έκανες όσο καλύτερα γινόταν.» Το σχίσιμο της γάζας ήταν κάτι που «μπορεί να συμβεί και στον πιο καλό και προσεχτικό χειρουργό». Αυτή ήταν μια αμυντική δικαιολογία που ο ψυχαναλυ­ τής Freud θα ονόμαζε σύντομα «αποκήρυξη». Όμως όχι ακόμη. Τώρα παραθέτει απλώς έναν άλλο ειδικό που ομολογεί ότι του έχει συμβεΐ κάτι παρόμοιο για να προσθέσει καθησυχαστικά: «Φυσικά δεν σε κατηγορεί κανένας».131 Στην πραγματικότητα, όπως αφήνει ο Freud να διαφανεί σε επιστολή του Α­ πριλίου, ένας βιεννέζος ειδικός, ωτορινολαρυγγολόγος και αυτός όπως ο FlieB, έχει υπαινιχθεί ότι οι επαναλαμβανόμενες, έντονες αιμορραγίες της Emma Eckstein οφείλονταν στην επέμβαση του FlieB και ότι η ξεχασμένη γάζα ήταν το μικρότερο κακό.132 Ο FlieB θίγεται, αλλά ο Freud προσπαθεί να τον κατευνάσει: ό,τι και αν σκέφτονται οι ειδικοί «για μένα παραμένεις ο τύπος του γιατρού στα χέρια του οποίου εμπιστεύεται κάποιος πλήρως τη ζωή του και τη ζωή των δικών του».133 Αλλά ο Freud δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό για να εκφράσει την εμπι­ στοσύνη του στην επιδεξιότητα και την προσεκτικότητα του FlieB· ρίχνει την ευθύνη για όλη αυτή την καταστροφή στην Emma Eckstein. Στα τέλη Απριλίου, σε μια επιστολή στον «αγαπητό μάγο», χαρακτηρίζει την ασθενή του που αναρ-

108

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ρώνει βαθμιαία «βασανιστικό φάντασμα για μένα και για σένα».134 Ένα χρόνο αργότερα επανέρχεται στο θέμα και αναφέρει στον FlieB «μια άκρως αναπάντεχη εξήγηση για τις αιμορραγίες της Eckstein που θα σε κάνει να χαρείς».135 Ο Freud πιστεύει ότι μπορεί να αποδείξει ότι ο FlieB είχε δίκιο, ότι οι αιμορραγίες της ήταν υστερικές και γίνονταν από νοσταλγία».136 Κολακεύει τον FlieB: «Η μύτη σου το μυρίστηκε άλλη μια φορά σωστά». Οι αιμορραγίες της Emma Eckstein ήταν «αιμορραγίες επιθυμίας».137 Η «λαμπρή» κατάσταση της Emma Eckstein,138 διευκολύνει το έργο του Freud να βρει ένα ακλόνητο άλλοθι για τον φίλο του. Αποσιωπά διακριτικά το άβολο ερώτημα αν ήταν σωστή η απόφαση του FlieB να εγχειρίσει, αποσιωπά διακρι­ τικά την ξεχασμένη γάζα που προκάλεσε την πυώδη φλεγμονή. Για όλα φταίει η Emma Eckstein. Ήθελε να αιμορραγεί επειδή το σύμπτωμα της επέτρεπε να αποδεικνύει ότι οι διάφορες ενοχλήσεις της ήταν πραγματικές και όχι φανταστικές και αυτό της εξασφάλιζε τη συμπάθεια που απαιτούσε από τους άλλους. Ο Freud προσφέρει βέβαια κλινικές αποδείξεις για το ότι εκείνη εκμεταλλευόταν μάλ­ λον για χρόνια τις αιμορραγίες της· όμως αυτό δεν απαλλάσσει τον FlieB από την ευθύνη. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά του Freud είναι πρόδηλη. Αυτό που έχει πραγματικά σημασία δεν είναι αν το «βασανιστικό φάντασμα» υποδύεται ότι υποφέρει για να το αγαπούν, αλλά αν ο αδέξιος χειρουργός του είναι τόσο α­ ξιαγάπητος όσο θα έπρεπε να είναι για τον Freud. Ακόμη και αν ο Freud είχε δια­ μορφώσει την Irma με πρότυπο την Anna Lichtheim, η εντυπωσιακή ομοιότητα των δύο γυναικών καθιστούσε αναπόφευκτο να παρεισφρήσει στο όνειρο και η Emma Eckstein. Στην αναφορά του Freud ο FlieB εμφανίζεται στο όνειρο φευγα­ λέα και ο ίδιος ο Freud αναρωτιέται: «Δεν θα έπρεπε αυτός ο φίλος, που παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στη ζωή μου, να εμφανίζεται και στη συνέχεια των νοητικών συσχετίσεων του ονείρου;»139 Η απάντηση είναι ότι εμφανίζεται. Το όνειρο της ένεσης της Irma αποκαλύπτει μεταξύ άλλων την προσπάθεια του Freud να κρύ­ ψει τις αμφιβολίες του για τον FlieB όχι μόνο από εκείνον αλλά και από τον ε­ αυτό του. Είναι παράδοξο: ο Freud, που επιδιώκει να γνωρίσει τους νόμους των ασύνειδων ψυχικών διαδικασιών, δικαιολογεί εδώ τον ένοχο και συκοφαντεί μια αθώα, απλώς για να διατηρήσει ο ίδιος την αυταπάτη που χρειάζεται. Τα επόμενα χρό­ νια θα διαπιστώσει ότι η ασυνέπεια μπορεί να μην είναι επιθυμητή, όμως απο­ τελεί την αναπόφευκτη μοίρα του ανθρώπου. Αρέσκεται στο να παραθέτει μια αράδα του αγαπημένου του ελβετού ποιητή Conrad Ferdinand Meyer για τον άνθρωπο με όλες τις αντιφάσεις του. Γνωρίζει τη δύναμη της αμφιθυμίας -τη φορτισμένη συνύπαρξη αγάπης και μίσους- επί της ανθρώπινης ψυχής. Μερικοί από τους πρώτους ασθενείς του του έχουν διδάξει ότι οι άνθρωποι μπορεί ταυ­ τόχρονα να ξέρουν και να μην ξέρουν, ότι μπορούν να κατανοήσουν με τον νου αυτό που αρνούνται συναισθηματικά να αποδεχτούν. Η ψυχαναλυτική πείρα θα επιβεβαιώσει κλινικά την παρατήρηση του Shakespeare ότι η επιθυμία είναι ο

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

109

πατέρας της σκέψης. Μια αγαπημένη μέθοδος αντιμετώπισης των τόσο άβολων επιπλοκών της είναι η επιθυμία εξοστρακισμού της. Και αυτό έκανε ο Freud την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1895. Όλο αυτό το διάστημα αλλά και στη συνέχεια, ο FlieB είναι για τον Freud ο αναντικατάστατος Άλλος. «Κοίταξε», του γράφει το 1899 λίγο μετά από μια συνάντησή τους, «ζω μέσα στη δυσθυμία και το σκοτάδι μέχρι τον ερχομό σου· βρίζω τον εαυτό μου, ανάβω το τρεμάμενο φως μου από το γαλήνιο δικό σου, αισθάνομαι πάλι καλά· και μετά την αναχώρησή σου έχω πάλι μάτια για να δω και ό,τι βλέπω είναι ωραίο και καλό».140 Δεν υπήρχε κανένας στη Βιέννη ή κά­ που αλλού που θα μπορούσε να προσφέρει στον Freud αυτή την υπηρεσία, ούτε καν η Minna Bernays, η πνευματώδης και έξυπνη κουνιάδα του. Ωστόσο αυτός ο FlieB, που ανταποκρινόταν τόσο στην επιθυμία του Freud για έναν τέλειο ακρο­ ατή, ήταν εν μέρει δημιούργημα του Freud. Αυτή η εξιδανικευμένη εικόνα έμεινε ανέπαφη τόσο καιρό επειδή ο Freud χρειάστηκε μερικά χρόνια για να καταλάβει και να επεξεργαστεί τα ερωτικά στοιχεία της εξάρτησής του. «Αλλά κανένας δεν θα μου αντικαταστήσει τη σχέση με ένα φίλο που απαιτεί μια ιδιαίτερη -κάπως θηλυκή- πλευρά», ομολο­ γεί κάποτε στον FlieB.141 Το λέει σε ένα όψιμο στάδιο της φιλίας τους, το 1900. Ένα χρόνο αργότερα όταν επανέρχεται σε αυτό, ένας τόνος ψόγου υπεισέρχεται στην αντικειμενική, αυτοβιογραφική παρατήρησή του: «Αλλά δεν συμμερίζομαι την περιφρόνησή σου για την ανδρική φιλία, πιθανώς επειδή είμαι σε μεγάλο βαθμό προκατειλημμένος. Όπως ξέρεις βέβαια, ποτέ γυναίκα δεν αντικατέστησε στη ζωή μου τον σύντροφο, τον φίλο».142Ο Freud καταγράφει αυτή την εκτίμηση όταν η οικειότητά του με τον FlieB τελειώνει και είναι σε θέση να δει σωστά. Όταν το 1910 αναλογίζεται αυτό τον μοιραίο δεσμό λέει στους πιο έμπιστους μα­ θητές του ότι αυτό το δέσιμό του με τον FlieB περιείχε ένα στοιχείο ομοφυλοφι­ λίας. Αλλά το 1895 και 1896 καταπολεμά ακόμη τις αμφιβολίες του για τον FlieB. Θα χρειαστούν άλλα πέντε χρόνια ή και περισσότερα για να απελευθερωθεί από τη σκλαβιά του.

Η αυτοανάλυση ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ 1892 η Emma Eckstein έχει πρακτικά εξαφανιστεί από

την αλληλογραφία του Freud με τον FlieB, όχι όμως και από τη ζωή του* Όμως άλλα απασχολούν τη σκέψη του: οι ομιλητικοί ασθενείς του, η επαγγελματική απομόνωσή του, η ιλιγγιώδης εισβολή στην ψυχολογική θεωρία. «Στην ψυχο­ * Παρέμεινε φίλη της οικογένειας και έγινε συνάδελφος. Από επιστολή του Freud στον FlieB στις 12 Δεκεμβρίου 1897 προκύπτει ότι η Emma Eckstein άρχισε να αναλύει ασθενείς (βλ. Freud-Fliefi, σ. 312)

110

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

λογία των νευρώσεων προχωρώ γενικά πολύ καλά», αναφέρει στον FlieB τον Απρίλιο 1896, «έχω κάθε λόγο να είμαι ευχαριστημένος».143 Και ένα μήνα αργό­ τερα γράφει: «Συνεχίζω τη σκληρή και μοναχική δουλειά στην ψυχολογία».144 Επιπλέον ταλαιπωρείται με μια μονογραφία για την παιδική εγκεφαλική πα­ ράλυση για την ονομαστή εγκυκλοπαίδεια του Nothnagel Specielle Pathologie und Therapien. Έχοντας κατά νου την αναζήτηση των μυστικών των νευρώσεων εκτελεί τα νευρολογικά του καθήκοντα με εμφανή απροθυμία. «Είμαι βουτηγ­ μένος στην παιδική παράλυση που δεν με ενδιαφέρει καθόλου», παραπονείται στον FlieB στα τέλη 1895.145 Ένα χρόνο αργότερα απαξιώνει τη «δουλειά του Nothnagel» ως «αηδιαστική».146 Όταν δημοσιεύει στις αρχές 1897 την Παιδική εγκεφαλική παράλυση, δεν είναι σε θέση να εκτιμήσει σωστά το μεστό, λόγιο κείμενο που αρκετοί άλλοι γιατροί θα ήθελαν πολύ για να εδραιώσουν τη φήμη τους* Αλλά την άνοιξη και το καλοκαίρι 1896 πλησιάζει το τέλος για τον πατέρα του και αυτό απασχολεί πολύ περισσότερο τον Freud απ’ ό,τι οι νευρολογικές εργασίες, ακόμη και οι νευρώσεις. «Ο ηλικιωμένος πατέρας μου (81 ετών!)», γράφει στον FlieB στα τέλη Ιουνίου 1896, «βρίσκεται στο Μπάντεν», μια λου­ τρόπολη σε απόσταση μισής ώρας από τη Βιέννη, «με μια άκρως κλυδωνιζόμενη υγεία, καρδιακή ανεπάρκεια, παράλυση ουροδόχου κύστης και άλλα τέτοια».147 Τα σχέδια για τις θερινές διακοπές των Freud καθώς και μια συνάντηση με τον FlieB κινδυνεύουν. «Πιστεύω πραγματικά ότι είναι στα τελευταία του», γράφει δύο εβδομάδες αργότερα. Νοσταλγεί τον FlieB, θέλει να τον δει, να ζήσει «άλλη μια φορά ολοκληρωμένα, με το μυαλό και την καρδιά ταυτόχρονα», αλλά δεν τολμά να απομακρυνθεί από τον άρρωστο. Ο επικείμενος θάνατος του πατέρα τον συγκλονίζει, αλλά δεν τον θλίβει. «Του χαλαλίζω τη δίκαια κερδισμένη γα­ λήνη αφού την επιθυμεί και ο ίδιος. Ήταν», προσθέτει χρησιμοποιώντας παρατα­ τικό πένθους ενώ ο Jacob Freud ανασαίνει ακόμη, «ένας ενδιαφέρων άνθρωπος, εσωτερικά πολύ ευτυχισμένος» και «σβήνει με ευπρέπεια και αξιοπρέπεια».148 Τον Αύγουστο ο πατέρας παρουσιάζει μια προσωρινή βελτίωση, το καντήλι του ανάβει πάλι και ο Freud το εκμεταλλεύεται για να κάνει σύντομες διακοπές. Αλλά στις 23 Οκτωβρίου ο Jacob Freud πεθαίνει. «Κράτησε σθεναρά μέχρι τέ­ λους, γενικά δεν ήταν ένας συνηθισμένος άνθρωπος.»149Δεν είναι ώρα για νηφά­ λιες κριτικές παρατηρήσεις. Ο άνδρας που είχε σηκώσει το καπέλο του από τον δρόμο, που δεν είχε καταφέρει να βιοποριστεί αξιοπρεπώς στη Βιέννη, έχει από * Ο Ελβετός νευρολόγος Rudolf Brun γράφει το 1936: «Η μονογραφία του Freud, που απο­ τελεί ό,τι σημαντικότερο και πληρέστερο έχει γραφεί μέχρι σήμερα για την παιδική εγκεφαλική παράλυση,... Αν σκεφτούμε ότι μόνο η βιβλιογραφία καταλαμβάνει 14,5 σελίδες, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα για τη συγκομιδή του τεράστιου κλινικού υλικού που αναλύεται κριτικά εδώ. ... Το έργο του Freud αποτελεί... μια ανυπέρβλητη λαμπρή επίδοση που θα ήταν αρκετή για να ε­ ξασφαλίσει στο όνομα Freud μια μόνιμη θέση στην κλινική νευρολογία» (παρατίθεται στο Jones, I, σ. 219).

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

111

αγάπη λησμονηθεί. Για κάποιο διάστημα ο Freud θα είναι μόνο υπερήφανος για τον πατέρα του. Ωστόσο θα έρθει και η αναπόφευκτη αντίδραση που θα τον δυσκολέψει α­ κόμη και στην αλληλογραφία του. «Σε κάποιον από τους σκοτεινούς δρόμους πίσω από την αναγνωρισμένη συνείδηση», γράφει στο ευχαριστήριο προς τον FlieB για τη συλλυπητήρια επιστολή του, «ο θάνατος του γέρου με συνεπήρε πολύ. Τον εκτιμούσα πολύ, τον καταλάβαινα πολύ καλά, έκανε πολλά στη ζωή μου με εκείνο τον ιδιαίτερο συνδυασμό βαθιάς σοφίας και φανταστικής αμεριμνησίας». Ο θάνατος του πατέρα, συμπληρώνει, αφύπνισε μέσα του όλο το πα­ ρελθόν. «Αισθάνομαι τώρα πραγματικά ξεριζωμένος». Η αντίδραση αυτή δεν είναι μάλλον χαρακτηριστική για έναν μεσήλικο γιο που αναλογίζεται το τέλος ενός ηλικιωμένου πατέρα που «η ζωή του είχε τελειώσει από καιρό».150 Το πέν­ θος του Freud ήταν ασυνήθιστο σε ένταση. Όπως ήταν ασυνήθιστο και ότι ά­ ντλησε από αυτό επιστημονικό όφελος αφού αποστασιοποιήθηκε κάπως από την απώλεια και συγκέντρωσε υλικό για τις θεωρίες του. Ένα φαινόμενο που παρατήρησε στον εαυτό του αυτές τις ημέρες της θλίψης δίνοντάς του μάλιστα και όνομα ήταν το αίσθημα ενοχής του επιβιώσαντα* Η ύπαρξή του επιβεβαιώθηκε δραματικά λίγα χρόνια αργότερα, το 1904. Όταν ο Freud επισκέφτηκε πρώτη φορά την Ελλάδα είχε μια παράξενη εξωπραγματική αίσθηση. Ήταν η Ακρόπολη πράγματι έτσι όπως την είχε διδαχτεί στο σχολείο; Όταν αργότερα ανέλυσε αυτό το βίωμα που του είχε προκαλέσει σύγχυση για αρ­ κετό καιρό, το απέδωσε σε συναίσθημα ενοχής: είχε καταφέρει περισσότερα από τον πατέρα του και αυτό κατά κάποιο τρόπο ήταν απαγορευμένο.151 Ο Freud δι­ απίστωσε στην αυτοανάλυσή του ότι το να κερδίζεις τις οιδιπόδειες μάχες είναι εξίσου επικίνδυνο με το να τις χάνεις. Οι ρίζες της γνώσης πήγαιναν πίσω, μέχρι τις ημέρες αμέσως μετά τον θάνατο του πατέρα, όταν ο Freud μετέτρεπε τα συναισθήματά του σε θεωρία. Δεν τον κατηγορούσαν άδικα ότι δούλευε διαρκώς. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ήταν λοιπόν ένα βαθύ, προσωπικό βίωμα από το οποίο

ο Freud έβγαλε γενικά συμπεράσματα· ήταν σαν μια πέτρα που την πετάς σε γα­ λήνια λιμνούλα και σχηματίζει αλλεπάλληλους κύκλους απροσδόκητου μεγέ­ θους. Όταν το 1908 συλλογίζεται αυτό το γεγονός στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης της Ερμηνείας των ονείρων, παρατηρεί ότι το βιβλίο έχει γι’ αυτόν μια μεγάλη «υποκειμενική» σημασία που μπόρεσε να καταλάβει «μόνο μετά την ο­ λοκλήρωσή του». Το βλέπει τώρα αλλιώς: «ως κομμάτι της αυτοανάλυσής μου, ως αντίδραση στον θάνατο του πατέρα μου, συνεπώς ως το σημαντικότερο γεγο­ νός, την αποφασιστικότερη απώλεια στη ζωή ενός άνδρα».152 Αυτή η μείξη αυτοβιογραφίας και επιστήμης επιβαρύνει την ψυχανάλυση * Σε μια επιστολή ο Freud κάνει λόγο για «τάση να κατηγορεί κάποιος τον εαυτό του, κάτι που παρουσιάζεται στους επιζώντες» (ο Freud στον Fliefl, 2 Νοεμβρίου 1896, Freud-Fliefi, σ. 214).

112

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

από τα σπάργανα. Η διάσημη ομολογητική παρατήρηση του Freud για την ασύ­ γκριτη σημασία του θανάτου ενός πατέρα δεν είναι αξιοπρόσεχτη μόνο γι’ αυτό που αποσιωπά αλλά και γι’ αυτό που λέει: αληθεύει πραγματικά ότι ο θάνατος της μητέρας είναι λιγότερο συγκλονιστικός; Η μητέρα του Freud, μια ψύχραιμη, αυστηρή γυναίκα, έζησε μέχρι το 1930, δηλαδή μέχρι τα 95 της χρόνια, απαιτώ­ ντας από τους απογόνους της να της μείνουν πιστοί, συμπεριλαμβανομένου και του αγαπημένου πρωτότοκου γιου της. Η δραστήρια μακροζωία της επέτρεψε σχεδόν στον ψυχαναλυτή γιο της να παρακάμψει τις πλήρεις επιπτώσεις της οι­ διπόδειας μάχης την οποία ο ίδιος μας έκανε να προσέξουμε πρώτος. Είναι ση­ μαντικό για την ιστορία της ψυχανάλυσης ότι ο Freud παρουσιάζεται πολύ ως γιος του πατέρα του και ότι έχει στοχαστεί πολύ περισσότερο για τις σχέσεις του με τον πατέρα παρά για τις σχέσεις του με τη μητέρα153, δηλαδή ότι ασύνειδα δεν θέλησε να υποβάλει σε ανάλυση την αμφιθυμία του γι’ αυτήν. Γενικά ο Freud έχει επίγνωση της παράξενης φύσης του αποδεικτικού υλικού του. Τον αγγίζει περίεργα, γράφει το 1895 αναφερόμενος στην Elisabeth von R. και ζητεί συγγνώμη για το «ότι τα ιστορικά ασθένειας που γράφω διαβάζονται σαν νουβέλες χάνοντας έτσι την επίσημη σφραγίδα της επιστημονικότητας». Παρηγορείται λέγοντας «ότι γι’ αυτό το αποτέλεσμα ευθύνεται περισσότερο η φύση του αντικειμένου και λιγότερο η προτίμησή μου».154 Ωστόσο η κατηγορία ότι ο Freud έτεινε να μετρά τον σφυγμό του για να εκτιμήσει το κλίμα της κοινής γνώμης δεν μπορεί να αφοπλιστεί με μια τόσο εύκολη παρηγοριά. Ήδη το 1901 ο FlieB, επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής μιας στρατιάς που αμφισβητεί τον Freud, του επιτίθεται με την αιτιολογία ότι «όταν διαβάζει τη σκέψη των άλλων διαβάζει απλώς τη δική του».155 Από τότε δεν έπαψε ποτέ να ακούγεται η ένσταση ότι ο Freud απλά -και παράνομα- μετέφρασε τα ψυχολογικά τραύματά του σε δήθεν νόμους της ψυ­ χής. Μπορούμε να δούμε πώς προέκυψε αυτή η ένσταση και γιατί διατηρήθηκε. Πολλές από τις πιο ανησυχητικές φροϋδικές ιδέες ανάγονται σε ομολογημένες ή κρυφές αυτοβιογραφικές πηγές. Ο Freud χρησιμοποίησε πολύ τον εαυτό του ως μάρτυρα και έγινε ο ασθενής του που του έδινε τις περισσότερες πληροφορίες. Στις ακριβείς φυσικές επιστήμες κάτι τέτοιο δεν αποτελεί πρόβλημα. Τα κίνη­ τρα ή οι νευρωτικές δυσκολίες ενός φυσικού ή βιολόγου απασχολούν μόνο τους οικείους του και τον βιογράφο του. Η ισχύς των συμπερασμάτων του μπορεί να αποδειχτεί με αντικειμενικές δοκιμές, με την επανάληψη των πειραμάτων του ή τη μαθηματική επαλήθευση των υπολογισμών του. Αυτό που τελικά έχει ση­ μασία για τους φοιτητές της ψυχανάλυσης δεν είναι αν ο Freud είχε οιδιπόδειο σύμπλεγμα (ή αν το φανταζόταν), αλλά αν μπορεί να αποδειχτεί από ανεξάρτη­ τους παρατηρητές ή έξυπνα πειράματα ο ισχυρισμός του ότι ο καθένας πρέπει να περάσει από αυτό το σύμπλεγμα. Ο Freud δεν θεωρούσε ότι οι προσωπικές του εμπειρίες ίσχυαν για όλη την ανθρωπότητα. Έλεγχε τις ιδέες του συγκρίνοντάς τες με τα βιώματα των ασθενών του και αργότερα με την ψυχαναλυτική

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

113

βιβλιογραφία. Χρειάστηκε χρόνια για να επεξεργαστεί και να αναθεωρήσει τους γενικούς ισχυρισμούς του. Τα ιστορικά ασθένειας του αντικατοπτρίζουν εύλογα την ταυτόχρονη στράτευσή του για το ατομικό και το γενικό. Καθένα από αυτά περιγράφει έναν ανεπανάληπτο ασθενή που ταυτόχρονα ανήκει σε μια κατηγο­ ρία περιπτώσεων. Ο Freud αναγνώριζε λοιπόν ότι κανένας -ούτε ο ίδιος- δεν είναι ο καθένας. Αλλά με την επιβαλλόμενη προσοχή και έχοντας υπόψη τις παραλλαγές που κά­ νουν το άτομο μοναδικό, ο Freud ήταν έτοιμος να ερμηνεύσει την ίδια του την ψυχική εμπειρία για να κατανοήσει καλύτερα τους συνανθρώπους του. Αν και πρόσεχε να διαφυλάττει την ιδιωτική του σφαίρα και απεχθανόταν να αποκα­ λύπτει σε τρίτους τον εσωτερικό του κόσμο, για χάρη της επιστήμης έκανε μια υποχώρηση και έγινε αδιάκριτος με τον εαυτό του. Αποτελούσε απλώς μια ε­ πιπλέον πηγή υλικού. Ο Freud ήλπιζε ότι μπορούσε να βασιστεί στο βάρος της ψυχαναλυτικής μαρτυρίας και στην επεξηγηματική δύναμη των διατυπώσεών του. Όταν θεωρούσε την απώλεια του πατέρα του ως την πλέον αποφασιστικής σημασίας απώλεια για τον ίδιο, ήξερε ότι μια τέτοια τραγωδία μπορούσε να έχει διαφορετικό αντίκτυπο σε άλλους πενθούντες. Η προσωπική προέλευση των πεποιθήσεών του δεν εμπόδισε τον Freud να αναπτύξει μια θεωρία για το πένθος και επιπλέον μια θεωρία για το πανταχού παρόν οικογενειακό δράμα με τις ποι­ κίλες και παρ’ όλα αυτά προβλέψιμες επιθυμίες, ικανοποιήσεις, απογοητεύσεις και απώλειες, πολλές εκ των οποίων είναι ασύνειδες. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ τον Οκτώβριο 1896 ήταν ένα ισχυρό έναυσμα για

τον Freud να φτιάξει το οικοδόμημα που άρχισε να γίνεται το έργο της ζωής του. Αλλά πριν αντλήσει όφελος από την πικρή αυτή απώλεια, έπρεπε να επανορθώ­ σει ένα βαρύ σφάλμα που είχε κυριεύσει τη σκέψη του στα μέσα της δεκαετίας 1890. Έπρεπε να διαγράψει τη λεγάμενη θεωρία της αποπλάνησης, δηλαδή τον ισχυρισμό ότι όλες οι νευρώσεις είναι αποτέλεσμα σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία από ενήλικο* Η θεωρία της αποπλάνησης φαίνεται ήδη α­ ναξιόπιστη λόγω του ασυμβίβαστου εύρους της. Μόνο ένας φαντασιόπληκτος όπως ο FlieB θα μπορούσε να τη χειροκροτήσει. Το εκπληκτικό δεν είναι ότι ο Freud την αποκήρυξε, αλλά ότι την είχε υιοθετήσει. Είναι πρόδηλο ότι τον γοήτευε. Σε όλη τη ζωή του η θεωρητική σκέψη του Freud κλυδωνιζόταν γόνιμα μεταξύ πολυπλοκότητας και απλότητας - αυτό είναι, όπως είδαμε, πρόδηλο στα ιστορικά ασθένειας του. Η πολυπλοκότητα δικαίωνε τη συντριπτική ποικιλία των ανθρώπινων βιωμάτων που είναι πολύ πλουσιότερα απ’ * Αν και τα περισσότερα θύματα τέτοιων επιθέσεων ήταν κορίτσια, ο Freud ήξερε ότι ούτε τα αγόρια ήταν ασφαλή. Το 1895, όταν πίστευε όσο ποτέ αυτή τη θεωρία, αναφέρει στον FlieB ότι ένας από τους νευρωτικούς ασθενείς «μου έδωσε αυτό που περίμενα (σεξουαλικός τρόμος: παι­ δική κακοποίηση στην ανδρική υστερία!)». (Ο Freud στον FlieB, 2 Νοεμβρίου 1895, Freud-Fliefi, σ. 153).

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

114

ό,τι θα γνωρίσουν ποτέ οι ψυχολόγοι που επικεντρώνονται στο συνειδητό πνεύ­ μα * Όμως ο Freud στηριζόταν και στο ιδανικό της απλότητας. Στόχος της επιστη­ μονικής έρευνάς του ήταν η μείωση των πρόδηλα ανόμοιων ψυχικών διαδικασιών σε λίγες, καλά ορισμένες, κατηγορίες. Ο Freud είχε βιώσει πολλές κλινικές εμπει­ ρίες που ήταν απαράδεκτες ή απίστευτες για τους βιεννέζους συναδέλφους του: τα μυστήρια αποτελέσματα της ύπνωσης, τις ερωτικές προτάσεις των ασθενών, την εξάλειψη υστερικών συμπτωμάτων δια του λόγου, την υπόγεια δράση της σεξου­ αλικότητας. Ήταν λοιπόν έτοιμος να πιστέψει πράγματα ακόμη πιο απίστευτα. Ε­ ξάλλου στα μέσα της δεκαετίας 1890 ο Freud επιδίωκε να αποκτήσει όνομα χάρη σε πρωτότυπες συνεισφορές στην επιστήμη και έτσι χαιρέτισε τη θεωρία της απο­ πλάνησης ως μια ξεκάθαρη γενίκευση που θα εξηγούσε μια σειρά διαταραχών ως αποτελέσματα φριχτής βίας - αιμομεικτικής αποπλάνησης ή βιασμού. Αν λάβουμε υπόψη την ιδέα του Freud ότι η «νευρασθένεια» ανάγεται σε σεξουαλικά προβλήματα, το επόμενο βήμα, που ήταν απαραίτητο για να κάνει εύλογη μια τέτοια θεωρία, δεν ήταν μεγάλο. Ασφαλώς η πεποίθηση αυτή ήταν προϊόν σκληρής εργασίας. Για να την υιοθετήσει ο καλός αστός Freud έπρεπε να υπερβεί έντονες εσωτερικές αντιστάσεις. Μπορεί κάποιοι καθηγητές και συνά­ δελφοι τους οποίους θαύμαζε - ο Charcot, ο Breuer και ο γνωστός του διάσημος βιεννέζος γυναικολόγος Rudolf Chrobak- να είχαν υπαινιχθεί σε γενικές γραμ­ μές ότι οι νευρικές διαταραχές έχουν να κάνουν με αυτό που ο Breuer αποκαλούσε secrets d’alcdve. Όμως ο Freud είχε «ξεχάσει» άμεσα τις παρατηρήσεις και τις ιστορίες τους που έλεγαν παρεμπιπτόντως μπροστά του. Στις αρχές 1886, σε μια δεξίωση στο σπίτι του Charcot, είχε ακούσει τον οικοδεσπότη να λέει με τον γνωστό, ζωηρό του τρόπο ότι για τα νευρικά προβλήματα μιας βαριά διαταραγμένης νεαρής γυναίκας έφταιγε η ανικανότητα ή η σεξουαλική αδεξιότητα του συζύγου της. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είπε ο Charcot, υπάρχει πάντα, μα πάντα, κάτι γενετήσιο («Mais dans cas pareils, c’est toujours la chose genitale, toujours... toujours... toujours»). Ένα χρόνο αργότερα o Chrobak έστειλε στον Freud μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Υπέφερε από πρόδηλα ανόητες κρίσεις φόβου και ο Chrobak απέδωσε αχαρακτήριστα κυνικά αυτές τις κρίσεις στην ανικανότητα του άνδρα της στο κρεβάτι. Υπάρχει μία μόνο συνταγή, είπε στον Freud, αλλά ο άνδρας της δεν θα μπορέσει ποτέ να την εκτελέσει: «Penis normalis dosim repetatur!»156

* O Freud ενσάρκωσε την αντίληψή του για την πολυπλοκότητα στον όρο «υπερκαθορισμός» τον οποίο πρωτοχρησιμοποίησε το 1895. Τα συμπτώματα, τα όνειρα ή άλλοι σχηματισμοί του ασυνείδητου πρέπει να έχουν πολλαπλά αίτια που ανάγονται στην κληρονομικότητα και το περιβάλλον, στην προδιάθεση και τα τραύματα και έχουν την τάση να συμπυκνώνουν μια ποικι­ λία διεγέρσεων και βιωμάτων σε παραπλανητικά απλές παραστάσεις.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

115

Αυτές οι αυθόρμητες ετυμηγορίες, που μαρτυρούσαν κοσμογνωσία αλλά δεν εί­ χαν ενσωματωθεί κατά κανέναν τρόπο σε κάποια γενική δήλωση για τα ψυχικά προβλήματα, ζυμώνονταν στο μυαλό του Freud μέχρι το 1893, οπότε ήταν έτοι­ μος πια να τις συμπεριλάβει σε μια θεωρία των νευρώσεων. Ξέρουμε ότι ο Freud σε ένα υπόμνημα, που έστειλε στον Fliefl τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, εκ­ φράζει σύντομα και δεσμευτικά την επιθυμία να εκφράσει και να εξετάσει την υπόθεση «ότι η νευρασθένεια είναι απλώς μια σεξουαλική νεύρωση».157 Στα ι­ στορικά ασθένειας που χρησιμοποιεί στις Μελέτες για την υστερία υποδεικνύει πράγματι, αν και μερικές φορές αρκετά άτονα, ότι τα συμπτώματα των ασθενών του έχουν σεξουαλική προέλευση. Όταν ο Freud άρχισε να συλλογίζεται για το μερίδιο της ανάμνησης στον σχηματισμό νευρικών παθήσεων τοποθέτησε τον κατά τη γνώμη του υπεύθυνο ψυχικό ή φυσικό τραυματισμό στα πρώτα παιδικά χρόνια των ασθενών του. Έτσι έχανε γρήγορα το ενδιαφέρον του για τις νευρώσεις που οφείλονταν σε πρό­ σφατα βιώματα και όχι σε βιώματα του απώτατου παρελθόντος. «Σου ανακοί­ νωσα προφορικά ή γραπτά το μεγάλο κλινικό μυστικό;» ρωτά τον Fliefl τον Ο­ κτώβριο 1895 βυθισμένος στο «σχέδιό» του. «Η υστερία είναι αποτέλεσμα ενός προσεξουαλικού σεξουαλικού τρόμου. Η ψυχαναγκαστική νεύρωση είναι απο­ τέλεσμα μιας προσεξουαλικής σεξουαλικής ηδονής που μετατρέπεται αργότερα σε [αυτό-] κατηγορία.» Ο Freud δεν ήταν ευχαριστημένος με την αοριστία γενικευμένων διαγνωστικών κατηγοριών, όπως η νευρασθένεια, και είχε αρχίσει να κατατάσσει με μεγαλύτερη ακρίβεια τις νευρώσεις. Όμως η έκφραση «προσεξουαλικός» που χρησιμοποιεί δείχνει ότι η παιδική σεξουαλικότητα βρίσκεται έξω από το οπτικό πεδίο του, έστω και αν αιωρείται ήδη στον ορίζοντα. «Προσεξουλικός», εξηγεί στον Fliefl «σημαίνει βασικά πριν την εφηβεία, πριν τις σε­ ξουαλικές εκκρίσεις· τα σχετικά γεγονότα δρουν αρχικά ως αναμνήσεις».158 Αλλά αυτά τα σχετικά γεγονότα, δηλαδή τα σημαντικά γεγονότα όπως τα θυμούνταν για χάρη του ο ένας ασθενής μετά τον άλλο, ήταν σεξουαλικά τραύματα -α π ο ­ τέλεσμα επιδέξιας πειθούς ή κτηνώδους βίας- που είχαν διαδραματιστεί στην παιδική ηλικία. Το 1896 ο Freud είναι έτοιμος να το πει και έντυπα. Σε μια έκθεση για τις «αμυντικές νευροψυχώσεις», που γράφει στην αρχή της χρονιάς, ισχυρίζεται με βάση δεκατρείς περιπτώσεις ότι τα σεξουαλικά τραύματα που προκαλούν την υ­ στερία «ανήκουν στην παιδική ηλικία (στο χρονικό διάστημα πριν την εφηβεία) και το περιεχόμενό τους έχει σχέση με πραγματικό ερεθισμό των γεννητικών οργάνων (διαδικασίες παρόμοιες με τη συνουσία)».159 Ενώ οι ψυχαναγκαστι­ κοί δείχνουν να έχουν ως προς τις σεξουαλικές δραστηριότητες πρώιμη ωριμό­ τητα, παρουσιάζουν και αυτοί υστερικά συμπτώματα και γι’ αυτό πρέπει αρχικά να υπήρξαν θύματα στην παιδική ηλικία τους. Τα παιδικά επεισόδια που απο­ καλύπτονται από την ανάλυση, προσθέτει ο Freud, είναι «βαριές σεξουαλικές βλάβες», ενίοτε «πραγματικά ειδεχθείς». Οι ένοχοι είναι συνήθως «παραμάνες,

116

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

γκουβερνάντες και άλλοι υπηρέτες», αλλά και «προς μεγάλη λύπη συχνά δάσκα­ λοι» και «αθώα» αδέλφια.160 Στις 21 Απριλίου της ίδιας χρονιάς, σε μια ομιλία του με θέμα την αιτιολογία της υστερίας, ο Freud ομολογεί μπροστά στο εκλεκτό επαγγελματικό κοινό της Ένωσης Ψυχιατρικής και Νευρολογίας την πίστη του στη θεωρία της αποπλάνη­ σης. Οι ακροατές του είναι όλοι εμπειρογνώμονες που γνωρίζουν τα δαιδαλώδη μονοπάτια της ερωτικής ζωής. Την προεδρία έχει ο μέγας Richard von KraftEbing, ειδικός στη σεξουαλική παθολογία. Η ζωηρή διάλεξη του Freud αποτελεί μια άκρως επιδέξια ρητορική επίδοση. Ο μελετητής της υστερίας, λέει, μοιάζει με τον εξερευνητή που ανακαλύπτει τα κατάλοιπα μιας εγκαταλειμμένης πόλης, τοίχους, κίονες και πλάκες με μισοσβησμένα γράμματα. Μπορεί να τα ανασκά­ ψει, να τα καθαρίσει και με λίγη τύχη οι πέτρες μιλούν - saxa loquuntur. Επι­ στρατεύει όλο το ρητορικό ταλέντο του για να πείσει τους δύσπιστους ακροατές ότι η προέλευση της υστερίας πρέπει να αναζητηθεί στη σεξουαλική κακοποί­ ηση των παιδιών. Δηλώνει ότι και οι δεκαοκτώ περιπτώσεις που έχει κουράρει οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα.161 Όμως τελικά η μείξη ζωηρής ρητορείας και επιστημονικής νηφαλιότητας πάει χαμένη. Όπως αναφέρει ο Fliefl μερικές μέρες αργότερα, «η διάλεξη είχε μια κρύα υποδοχή από τους γαϊδάρους και μια πα­ ράξενη κριτική από τον Kraft-Ebing: “Ακούγεται σαν επιστημονικό παραμύθι”». Και αυτό, αναφωνεί ο Freud, «όταν τους δίνεται η λύση ενός τουλάχιστον χιλιό­ χρονου προβλήματος, ενός caput nili!» Και προσθέτει σκληρά: «Ευχαρίστως να στηθώ για να μου δείξουν την αγάπη τους, το λέω κατ’ ευφημισμό».162 Φαίνεται ότι ακόμη και με τον Fliefl ο Freud δεν ξεπερνά τα όρια της ευπρέπειας. Είναι ένα βράδυ που θα μείνει αλησμόνητο στον Freud. Τα τραυματικά κα­ τάλοιπά του γίνονται αιτία μειωμένων προσδοκιών, δικαιολογία για την απαισι­ οδοξία του. Αισθάνεται την ατμόσφαιρα γύρω του πιο παγερή από ποτέ και εί­ ναι βέβαιος ότι η διάλεξή του τον έχει κάνει αντικείμενο οστρακισμού. «Δόθηκε κάποιο σύνθημα να με εγκαταλείψουν», αναφέρει στον Fliefl, «αφού όλοι γύρω μου απομακρύνονται».163 Ισχυρίζεται ότι αντιμετωπίζει την απομόνωσή του «με αταραξία», αλλά η έλλειψη νέων ασθενών τον ανησυχεί. Ωστόσο συνεχίζει την έρευνα και για αρκετό καιρό θεωρεί τις απίθανες αφηγήσεις των ασθενών του αληθινές. Τελικά μαθαίνει να τους ακούει προσεχτικά. Σιγά σιγά οι αμφιβολίες που νιώθει είναι ακαταμάχητες. Τον Μάιο 1897 ονειρεύεται ότι τρέφει «συναι­ σθήματα πέραν της τρυφερότητας» για τη μεγαλύτερη κόρη του, Mathilde, και ερμηνεύει αυτό το ερωτικό όνειρο ως επιθυμία να τσακώσει έναν «πατέρα» ως υπαίτιο της νεύρωσης. Αυτό, αναφέρει στον Fliefl, «δίνει τέλος στις έντονες α­ κόμη αμφιβολίες μου [για τη θεωρία της αποπλάνησης]».164 Πρόκειται για μια παράξενη, διόλου πειστική ερμηνεία, αφού θα έπρεπε να ενοχλήσει τον Freud και όχι να τον καθησυχάσει. Ήξερε πολύ καλά ότι δεν είχε προσεγγίσει σεξου­ αλικά τη Mathilde ή τις άλλες κόρες του και ότι ο σεξουαλικός πόθος δεν απο­ τελεί σεξουαλική πράξη. Επιπλέον, σύμφωνα με το επιστημονικό του πιστεύω,

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

117

η επιθυμία να δει κάποιος μια θεωρία να επιβεβαιώνεται δεν αποτελεί επιβεβαί­ ωση της θεωρίας. Ωστόσο εκείνη τη στιγμή θεώρησε ότι το όνειρο αποτελούσε απόδειξη της αγαπημένης θεωρίας του. Οι αμφιβολίες του Freud ενισχύθηκαν το καλοκαίρι και στις αρχές του φθι­ νοπώρου 1897. Όταν στα μέσα Σεπτεμβρίου επιστρέφει από τις διακοπές «φρέ­ σκος, ευδιάθετος, φτωχός», εκμυστηρεύεται στον FlieB «το μεγάλο μυστικό» που «άρχισα να αντιλαμβάνομαι τους τελευταίους μήνες. Δεν πιστεύω πια στη Neurotica μου» - δηλαδή στην υπερβολικά απλή εξήγηση των νευρώσεων. Αυτή η επιστολή της 21ης Σεπτεμβρίου 1897 είναι ίσως η πιο αποκαλυπτική στη γε­ νικά αποκαλυπτική αλληλογραφία του. Με πειστικές λεπτομέρειες ο Freud κάνει μια «ιστορική» περιγραφή του πώς και γιατί έπαψε πια να πιστεύει στη θεωρία της αποπλάνησης: δεν μπορεί να ολοκληρώσει τις αναλύσεις του επειδή χάνει τον ασθενή στα μισά του δρόμου ή επειδή εξηγεί «τις εν μέρει επιτυχίες με τον συνήθη τρόπο». Επιπλέον το έντονα απλουστευμένο σχήμα του δεν αντέχει στην κοινή λογική. Επειδή η υστερία είναι πολύ διαδεδομένη, μη αφήνοντας ανέγγιχτο ούτε το σπίτι των Freud, συμπεραίνει ότι πρέπει «σε όλες τις περιπτώσεις να κατηγορηθεί ως διεστραμμένος ο πατέρας, χωρίς να εξαιρείται ούτε ο δικός μου». Ο Freud της δεκαετίας 1890 δεν τείνει να εξιδανικεύει τον πατέρα του τόσο πολύ όσο τον FlieB, ωστόσο του φαίνεται παράλογο να τον συγκαταλέγει στους διαφθορείς παιδιών. Εξάλλου, σκέφτεται, αν οι πατρικές επιθέσεις απο­ τελούν τη μόνη πηγή υστερίας, τότε αυτή η παρεκτροπή πρέπει να είναι πολύ συνηθισμένη, αφού οι υπαρκτές περιπτώσεις υστερίας είναι ασφαλώς λιγότερες απ’ ό,τι οι εν δυνάμει αιτίες. Ο Freud θεωρεί «ότι μια τέτοια εξάπλωση της παιδεραστικής διαστροφής είναι απίθανη». Εξάλλου «στο ασυνείδητο δεν υπάρχει σή­ μανση της πραγματικότητας» και γι’ αυτό δεν υπάρχει δυνατότητα διαχωρισμού μεταξύ του πραγματικού και του φορτισμένου με συναισθήματα φανταστικού.165 Ο Freud είναι πλέον έτοιμος να χρησιμοποιήσει τη βασική αρχή του σκεπτικι­ σμού που του είχε διδάξει η κλινική εμπειρία του. Οι «αποκαλύψεις» των ασθε­ νών του αποτελούν τουλάχιστον εν μέρει προϊόντα φαντασίας. Η κατάρρευση της θεωρίας του δεν κάνει τον Freud να χάσει την πίστη του στη σεξουαλική αιτιολογία των νευρώσεων ή την πεποίθηση ότι κάποιες νευρω­ τικές γυναίκες υπήρξαν θύματα των πατέρων τους. Όπως και άλλοι γιατροί, έχει γνωρίσει τέτοιες περιπτώσεις.* Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Δεκέμβριο 1897, τρεις μήνες αφότου έχει τάχα απαρνηθεί τη θεωρία της αποπλάνησης, μπορεί και * Αν και το θέμα αναφέρεται με φειδώ στην ιατρική βιβλιογραφία, οι σεξουαλικές επιθέσεις πατέρων στα κορίτσια τους συζητούνται δημόσια από τις αρχές του 19ου αιώνα. Ήδη το 1821 ο διάσημος γάλλος ψυχίατρος Jean Etienne Esquirol αναφέρει μια τέτοια περίπτωση, δηλαδή την ε­ πίθεση ενός πατέρα στη δεκαεξάχρονη κόρη του, γεγονός που οδήγησε στην κατάρρευση του κο­ ριτσιού και σε αλλεπάλληλες απόπειρες αυτοκτονίας (βλ. «Suicide» στο Dictionaire des Sciences Medicates «μιας ομάδας ιατρών και χειρουργών», LIII [1821], σ.219. Οφείλω αυτή την υπόδειξη στη Lisa Liebermann).

118

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

γράφει ακόμη: «Η εμπιστοσύνη μου στην πατρική αιτιολογία μεγάλωσε πολύ».166 Ούτε δύο εβδομάδες αργότερα αναφέρει στον FlieB ότι μια ασθενής του του ε­ ξιστόρησε κάτι τρομαχτικό που ο ίδιος έτεινε να πιστέψει: σε ηλικία δύο ετών είχε βιαστεί κτηνωδώς από τον πατέρα της, ένα διεστραμμένο άνδρα που για να ικανοποιηθεί σεξουαλικά έπρεπε να προκαλέσει αιματηρούς τραυματισμούς.167 Στην πραγματικότητα ο Freud θα χρειαστεί δύο χρόνια για να απαρνηθεί τελεσί­ δικα τη θεωρία της αποπλάνησης και άλλα έξι για να το κοινοποιήσει δημόσια.168 Το 1924, σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά την αποδέσμευσή του από την κυριαρχία μιας πλάνης που, όπως έλεγε μετανιωμένος, «είχα ομολογήσει επανειλημμένα και είχα διορθώσει», επιμένει ότι δεν ήταν εξ ολοκλήρου απορριπτέα όσα είχε πει στα μέσα της δεκαετίας 1890 για τη σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών: «Η αποπλάνηση διατηρεί κάποια σημασία για την αιτιολογία».169 Αγκιστρώνεται στο ότι δύο από τις πρώτες περιπτώσεις του, η Katharina και η «δεσποινίς Rosalia Η.» είχαν δεχτεί επίθεση από τον πατέρα. Ο Freud δεν έχει την πρόθεση να αντικαταστήσει τη μία ευπιστία με μια άλλη. Το ότι δεν πιστεύει πια όλα όσα του λένε οι ασθενείς δεν σημαίνει ότι έχει πέσει στην παγίδα να θεωρεί ανίκα­ νους για πράξεις σεξουαλικής επιθετικότητας τους καλοντυμένους αστούς. Α­ πλώς έχει παραιτηθεί πια από τη θεωρία της αποπλάνησης ως γενικής εξήγησης για την προέλευση των νευρώσεων. Αυτή η παραίτηση ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Ο Freud ισχυρίζεται ότι δεν είναι διόλου «κακοδιάθετος, θολωμένος ή εξαντλη­ μένος» και ρωτά προφητικά: «Μήπως αυτή η αμφιβολία αποτελεί απλώς ένα ε­ πεισόδιο της διαδικασίας για περαιτέρω γνώση;» Παραδέχεται ότι τον πονά να χάνει «την προσδοκία της αιώνιας υστεροφημίας». Ήταν «τόσο όμορφη» όσο και η ελπίδα «σίγουρου πλούτου που θα επέτρεπε πλήρη ανεξαρτησία, ταξίδια, τη στήριξη των παιδιών στις δυσκολίες ώστε να μη στερηθούν, όπως εγώ, τα νιάτα τους».170 Πολύ αργότερα θυμάται αυτό το σημείο καμπής και γράφει ότι όταν η θεωρία της αποπλάνησης, που «θα απέβαινε μοιραία για τη νεαρή επιστήμη», κατέρρευσε «εξαιτίας της απιθανότητάς της», αντιδρά αρχικά με «μια φάση πλή­ ρους σύγχυσης». «Είχα χάσει το έδαφος της πραγματικότητας.»171 Υπήρξε υπερ­ βολικά ενθουσιώδης και λιγάκι αφελής. Όμως δεν πτοήθηκε για πολύ. «Επιτέλους συνειδητοποίησα ότι δεν έχεις κανένα δικαίωμα να παραιτηθείς επειδή πλανήθηκες στις προσδοκίες σου...»172 Αυτό είναι χαρακτηριστικό για τον Freud. Γνώριζε καλά ότι ο κόσμος δεν εί­ ναι μια μητέρα που τα φροντίζει όλα και είναι γεμάτη δώρα για να καλύπτει τις ανάγκες των παιδιών της. Μπορεί ο Freud να είχε χάσει το έδαφος της πραγμα­ τικότητας, είχε όμως κερδίσει αυτό της φαντασίας. Ο Kraft-Ebing είχε σχεδόν δίκιο. Εκείνο το βράδυ του Απριλίου 1896 ο Freud είχε πει στους συναδέλφους του ένα παραμύθι. Ή μάλλον μια συλλογή παραμυθιών που του είχαν αφηγηθεί οι ασθενείς του. Αλλά ο FlieB τον είχε βοηθήσει να καταλάβει ότι τα παραμύθια περιέχουν και κρυμμένες αλήθειες. Και η αντίδρασή του μετά την αποδέσμευση

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

119

από τη θεωρία της αποπλάνησης ήταν να παίρνει ακόμη πιο σοβαρά και λιγό­ τερο κατά λέξη όσα του ανακοίνωναν οι ασθενείς, αλλά και ο εαυτός του. Τα διάβαζε πια ως κωδικοποιημένα μηνύματα που είχαν αλλοιωθεί, λογοκριθεί και επενδυθεί με σημασίες. Άκουγε με μεγαλύτερη προσοχή επιστρατεύοντας μια ικανότητα διαχωρισμού. Μπορεί να είχε κουραστεί και αναστατωθεί με όσα είχε περάσει, αλλά η ανταμοιβή ήταν λαμπρή. «Το να είσαι εντελώς ειλικρινής με τον εαυτό σου αποτελεί καλή εξάσκηση», γράφει.173 Ο δρόμος για τη μακρόχρονη αυτοανάλυσή του, για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και τις ασύνειδες φαντασίες έχει πια ανοίξει. Η ΑΥΤΟΑΝΑΛΥΣΗ ΦΑΝΤΑΖΕΙ ως εννοιολογική αντίφαση. Αλλά το εγχείρημα

του Freud αποτελεί κύριο κομμάτι της ψυχαναλυτικής μυθολογίας και χαίρει με­ γάλης εκτίμησης. Ο Freud, λένε οι αναλυτές, άρχισε την αυτοανάλυση στα μέσα της δεκαετίας 1890 και αφοσιώθηκε σε αυτή συστηματικά στα τέλη της άνοιξης 1897. Αυτή η πράξη υπομονετικού ηρωισμού, που έτυχε θαυμασμού και χαλα­ ρής μίμησης αλλά δεν θα έπρεπε να επαναληφθεί, αποτελεί την ιδρυτική πράξη της ψυχανάλυσης. «Όπως σε όλες τις καινοτόμες επιδόσεις», γράφει ο Ernest Jones, «είναι δύσκολο για τις επόμενες γενιές να κατανοήσουν τη μεγάλη σημα­ σία αυτής της πράξης. Η μοναδικότητά της είναι παντοτινή. Συντελέστηκε μια για πάντα και κανένας πια δεν θα μπορέσει να εξερευνήσει ως πρώτος εκείνα τα βάθη».174 Ο ίδιος ο Freud είναι λιγότερο κατηγορηματικός. Γνωρίζουμε ότι θεωρούσε την Ερμηνεία των ονείρων κομμάτι της αυτοανάλυσής του και οι επιστολές του στον Fliefl είναι γεμάτες παραπομπές στην πρόοδο και τα εμπόδια της συνεχούς και ανελέητης εξέτασης του εαυτού του με τη μήλη. Όμως κάποιες φορές τον ζώνει η αμφιβολία. «Η αυτοανάλυσή μου θα μείνει ημιτελής», γράφει στον Fliefl τον Νοέμβριο 1897. «Κατάλαβα τον λόγο. Μπορώ να αναλύσω τον εαυτό μου μόνο με τις αντικειμενικά κερδισμένες γνώσεις (σαν ξένος).» Το συμπέρασμα είναι ζοφερό: «Βασικά δεν είναι δυνατόν να γίνει αυτοανάλυση, αλλιώς δεν θα υπήρχε ασθένεια». Αλλά στην ίδια επιστολή όπου δηλώνει το αδύνατον της αυ­ τοανάλυσης, θυμάται τι έχει πει στον Fliefl πριν τις καλοκαιρινές διακοπές -« ο σημαντικότερος ασθενής για μένα είμαι εγώ προσωπικά»- και συνεχίζει: «Και ξαφνικά μετά το ταξίδι διακοπών άρχισε η αυτοανάλυση και ας μη φαινόταν μέ­ χρι τότε κανένα ίχνος της».175 Σε μετέπειτα ευκαιρίες ο Freud υπερασπίζεται την αυτοανάλυση ως μέθοδο για τον αναλυτή ώστε να γνωρίσει και να εξουδετερώ­ σει τα προσωπικά του συμπλέγματα. Όμως ταυτόχρονα λέει ότι η ανάλυση μέσω άλλου οδηγεί πολύ καλύτερα στην αυτογνωσία* Είναι ενδιαφέρον ότι ο Freud * Το 1935 ο Freud θυμίζει με έμφαση στον ψυχίατρο Paul Schilder -μ ε τον οποίο το ψυχα­ ναλυτικό κατεστημένο είχε συγκρουστεί στο ζήτημα της εκπαιδευτικής ανάλυσης- ότι οι ανα­ λυτές της πρώτης γενιάς, που δεν είχαν αναλυθεί, δεν υπερηφανεύονταν ποτέ γι’ αυτό. Όποτε υπήρχε δυνατότητα, αναλύονταν. Οι Jones και Ferenczi, π.χ., είχαν αναλυθεί για αρκετό χρόνο.

120

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

δεν εξισώνει τη διερεύνηση του εαυτού του με μια πλήρη ψυχανάλυση. Στο δη­ μοφιλές έργο του Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής την αποκαλεί ταπεινά «Αυτοπαρατήρηση».176Σε μια αναδρομή στο έτος 1898 θυμάται πώς «άρχισα στα σαράντα τρία μου χρόνια να στρέφω το ενδιαφέρον μου σε κατάλοιπα αναμνή­ σεων της παιδικής ηλικίας μου».177 Αυτό ακούγεται λιγότερο δεσμευτικό, λιγό­ τερο μεγαλειώδες και σίγουρα όχι τόσο καταπληκτικό όσο η «αυτοανάλυση». Ο δισταγμός του Freud και οι ταπεινές περιγραφές του έχουν λόγο. Όσο μο­ νόπλευρη και αν είναι η ψυχαναλυτική κατάσταση, παραμένει ένας διάλογος. Ο αναλυτής μπορεί να είναι ένας σιωπηλός σύντροφος, αλλά προσφέρει ερμηνείες που ο αναλυόμενος πιθανόν να μην μπορεί να βρει με τις δικές του δυνάμεις. Αν μπορούσε, τότε -γ ια να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Freud- δεν θα υπήρχαν νευρώσεις. Ενώ λοιπόν ο ασθενής, κορδωμένος από μεγαλείο ή σκυφτός από συναισθήματα ενοχής, αλλοιώνει τον κόσμο, ο αναλυτής, χωρίς να επαινεί και να καταδικάζει, υποδεικνύει λακωνικά τι λέει πραγματικά ο αναλυόμενος και του προσφέρει μια θεραπευτική ματιά στην πραγματικότητα. Ίσως ακόμη σημα­ ντικότερο, και στην αυτοανάλυση παντελώς αδύνατο, είναι το ότι ο αναλυτής -σχετικά ανώνυμος και προσεχτικά παθητικός- προσφέρεται σαν οθόνη όπου ο αναλυόμενος θα προβάλει τα πάθη του, την αγάπη και το μίσος του, τη συμπά­ θεια και την εχθρότητα, την ελπίδα και τον φόβο. Αυτή η μεταβίβαση, από την οποία εξαρτώνται τόσο πολλά στη θεραπευτική δράση της ψυχαναλυτικής διαδι­ κασίας, είναι σύμφωνα με τον ορισμό η συναλλαγή ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Δεν είναι εύκολο να φανταστεί κάποιος πώς ο αυτοαναλυόμενος θα μπορούσε να αναπαραγάγει την ατμόσφαιρα επαναστροφής που δημιουργεί ο αναλυτής με την αόρατη παρουσία του, ακόμη και με τον τόνο της φωνής και την παρατεταμένη σιωπή του. Κοντολογίς ο ψυχαναλυτής είναι για τον αναλυόμενο του αυτό που ζητούσε ο Freud από τον Fliefl: ο Άλλος. Πώς θα μπορούσε ο Freud, όσο τολμη­ ρός και πρωτότυπος και αν ήταν, να γίνει ο Άλλος για τον εαυτό του; Ονομάστε το όπως θέλετε, πάντως στα τέλη του 1890 ο Freud υπέβαλε τον εαυτό του σε εξονυχιστική έρευνα, σε μια διεισδυτική, ατέλειωτη εξέταση των αποσπασματικών αναμνήσεών του, των κρυμμένων επιθυμιών και συναισθημά­ των του. Από οδυνηρά μεμονωμένα κομματάκια αναπαρήγαγε τμήματα της θαμ­ μένης προηγούμενης ζωής του και με τη βοήθεια αυτών των άκρως προσωπικών αναπαραστάσεων σε συνδυασμό με την κλινική εμπειρία του προσπάθησε να σκιαγραφήσει τα περιγράμματα της ανθρώπινης φύσης. Σε αυτή τη δουλειά δεν είχε δεδικασμένα, δεν είχε δασκάλους, έπρεπε να επινοήσει ο ίδιος τους κανόνες. Σε σύγκριση με τον Freud, που εξερεύνησε τον εαυτό του, οι θαρραλέες αυτο­ βιογραφίες από τον ιερό Αυγουστίνο μέχρι τον Jean Jacques Rousseau δείχνουν κάπως συγκρατημένες, όσο αιχμηρές και αν είναι οι απόψεις τους, όσο ειλικρι­ Όσο για τον εαυτό του, λέει ο Freud, μπορεί να επικαλεστεί την ιδιαίτερη θέση του (ο Freud στον Schilder, 26 Νοεμβρίου 1935, Freud Collection, Β4, LC).

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

121

νείς καν αν είναν οι εκμυστηρεύσεις τους. Η υπερβολή του Jones δεν είναι αδικαι­ ολόγητη. Ωστόσο υπάρχουν ουσιαστικές λεπτομέρειες στην αυτοανάλυση του Freud που πιθανώς θα μείνουν ασαφείς για πάντα. Αναμφίβολα αυτοαναλυόταν κάθε μέρα, όμως πότε έβρισκε τον απαραίτητο χρόνο, το βράδυ ή στα διαλείμ­ ματα ανάμεσα σε δύο ασθενείς; Έκανε τους εις βάθος, συγκλονιστικούς συχνά συλλογισμούς του όταν έβγαινε περίπατο νωρίς το απόγευμα για να ηρεμήσει από τη δουλειά και την επαγγελματική ακρόαση, αλλά και για να αγοράσει τα αγαπημένα πούρα του; Ξέρουμε ότι η μέθοδος που χρησιμοποίησε για να αυτοαναλυθεί ήταν η μέ­ θοδος του ελεύθερου συνειρμού178 και ότι το υλικό στο οποίο στηριζόταν προερ­ χόταν κυρίως από τα όνειρά του* Φυσικά δεν περιοριζόταν στα όνειρα. Συγκέ­ ντρωνε επίσης αναμνήσεις, γραπτά και προφορικά λάθη, ποιους στίχους ή ποια ονόματα ασθενών ξεχνούσε και άφηνε αυτές τις ενδείξεις να τον οδηγήσουν με τη «συνήθη παράκαμψη» του ελεύθερου συνειρμού από σκέψη σε σκέψη. Αλλά τα όνειρα ήταν η πιο αξιόπιστη και γόνιμη πηγή για τις κρυμμένες πληροφορίες. Στα μέσα της δεκαετίας 1890 είχε εκμαιεύσει από τους ασθενείς του τον πυρήνα των νευρώσεών τους ερμηνεύοντας κυρίως τα όνειρά τους και «μόνο εξαιτίας αυτών των επιτυχιών», σκέφτηκε ότι μπορούσε να επιμείνει. Ο Freud έκανε την «αυτοανάλυση, κατανοώντας σύντομα την αναγκαιότητά της, με τη βοήθεια μιας σειράς ονείρων που με οδήγησαν σε όλα τα γεγονότα των παιδικών μου χρόνων».179 Παρά την ύπαρξη «σωρείας πεισματικών αινιγμάτων», γράφει στον FlieB, «η διαλεύκανση των ονείρων» φαίνεται να είναι η «πιο σταθερή βάση».180 Δεν είναι αξιοπερίεργο ότι με αφορμή την αυτοανάλυση είδε όνειρα που στη συ­ νέχεια ερμήνευσε. Έτσι ονειρεύτηκε ότι ο «ηλικιωμένος Briicke» τον επιφόρτισε με το παράξενο καθήκον της ανατομής του ίδιου του του «υποστρώματος» και ερμήνευσε αυτό το πολύ συμπυκνωμένο όνειρο ως παραπομπή στην αυτοανά­ λυσή του που συνδεόταν βέβαια με αναφορά ονείρων και αποκάλυψη παιδικών σεξουαλικών συναισθημάτων του.181 Οι επιστολές του Freud στον FlieB δείχνουν ότι αυτή η δουλειά ήταν σκληρή, διασκεδαστική και απογοητευτική συγχρόνως. «Γίνονται μέσα μου ζυμώσεις και κοχλάζω», γράφει τον Μάιο 1897. «Περιμένω απλώς μια νέα ώθηση.»182 Αλλά οι γνώσεις δεν προκύπτουν κατόπιν διαταγής. Στα μέσα Ιουνίου ομολογεί άκρατη οκνηρία, διανοητική στασιμότητα, καλοκαιρινή ανία: «Από την τελευταία ώ­ θηση δεν κινήθηκε και δεν άλλαξε τίποτε».183 Αλλά αισθάνεται ότι θα συμβούν μεγάλα πράγματα. «Πιστεύω», γράφει τέσσερις μέρες αργότερα, «ότι είμαι μέσα σε κουκούλι, ένας θεός ξέρει τι ζώο θα βγει από εκεί μέσα».184Από τους ασθενείς του έχει μάθει τι σημαίνει αντίσταση, τώρα τη βιώνει στο πετσί του. «Ακόμη * Στις 16 Δεκεμβρίου 1953 η Marie Bonaparte γράφει στον Ernest Jones ότι στην αυτοανάληση του Freud «η ανάλυση των δικών του ονείρων, όπως αναφέρετε και εσείς τόσο καίρια, υπήρξε το βασικότερο έρεισμά του» (Jones papers, Archives of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο).

122

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

δεν ξέρω τι συντελέστηκε μέσα μου», ομολογεί στον Fliefl στις αρχές Ιουλίου. «Κάτι από τα βαθύτερα βάθη της νεύρωσής μου αντιτίθεται στην πρόοδο της κατανόησης των νευρώσεων.» Το ότι ο Fliefl εμπλέκεται με σκοτεινό τρόπο σε αυτές τις δυσκολίες του Freud καθιστά αυτό το διάλειμμα ακόμη πιο δυσάρεστο. Ωστόσο «εδώ και μερικές μέρες μου φαίνεται ότι ετοιμάζεται μια ανάδυση από το σκοτάδι. Παρατηρώ ότι έχω κάνει προόδους στη δουλειά και αραιά και πού έχω κάποια ιδέα». Ο Freud που δεν παρέβλεπε ποτέ την επίδραση του περιβάλ­ λοντος στην ψυχή, σκέφτεται ότι ο καλοκαιρινός καύσωνας και η υπερβολική δουλειά συμβάλλουν στη στιγμιαία παράλυσή του.185 Πάντως τον κρατά όρθιο η πίστη ότι το κρυμμένο υλικό θα ξεβραστεί στην επιφάνεια της συνείδησης αρκεί απλώς να περιμένει και να αναλύει. Ωστόσο η αυτοπεποίθησή του παρουσιάζει κλυδωνισμούς. «Ενώ η διάθεσή μου είχε φτιάξει πολύ εδώ», γράφει τον Αύγουστο από το θέρετρο Άουσζεε, «δι­ ανύω τώρα μια περίοδο κακοκεφιάς». Είναι απασχολημένος με τη «μικρή, αλλά λόγω δουλειάς αυξημένη υστερία» του, ενώ η υπόλοιπη αυτοανάλυση έχει στα­ ματήσει. Παραδέχεται ότι αυτή η ανάλυση είναι «δυσκολότερη από κάθε άλλη», όμως «έπρεπε να γίνει».186 Είναι ουσιαστικό κομμάτι της δουλειάς του. Έχει δί­ κιο· η αυτοανάλυσή του είναι ένα αναγκαίο στάδιο στην πορεία προς τη θεωρία της ψυχής. Βαθμιαία η αντίστασή του μειώνεται. Στα τέλη Σεπτεμβρίου, έχοντας επιστρέψει από τις διακοπές, γράφει στον Fliefl την περίφημη επιστολή όπου α­ νακοινώνει την κατάρρευση της πίστης του στη θεωρία της αποπλάνησης. Τον Οκτώβριο ξεκινά την πορεία προς μια μεθυστική μείξη αυτογνωσίας και θεωρη­ τικής σαφήνειας. «Εδώ και τέσσερις μέρες», αναφέρει στον Fliefl στις αρχές Ο­ κτωβρίου, «η αυτοανάλυσή μου, την οποία θεωρώ αναπόφευκτη για τη λύση του όλου προβλήματος, συνεχίστηκε με όνειρα που οδήγησαν σε πολύτιμα συμπε­ ράσματα και ενδείξεις».187 Αυτή την εποχή θυμάται την καθολική παραμάνα του, την εικόνα της μητέρας του γυμνής, την επιθυμία του να πεθάνει ο μικρότερος αδελφός του και άλλα απωθημένα παιδικά βιώματα. Αυτές οι αναμνήσεις δεν είναι όλες ακριβείς, αλλά ως φαντασίες λειτουργούν ως απαραίτητοι οδοδείκτες προς την αυτογνωσία. Όταν η αντίστασή του λαμπαδιάζει, ο Freud βιώνει σύντομες και οδυνηρές διακοπές. Έπειτα αναδύονται πάλι αναμνήσεις και σκέψεις. Νιώθει, όπως περι­ γράφει παραστατικά στα τέλη Οκτωβρίου, σαν να τον αρπάζουν και να τον ταρακουνούν «διαχρονικά με αλλεπάλληλες νοητικές συνδέσεις, οι διαθέσεις αλ­ λάζουν σαν τα τοπία στα μάτια ενός επιβάτη τρένου». Η δουλειά στο ιατρείο πηγαίνει «απαρηγόρητα κακά» και έτσι ζει «δουλεύοντας μόνο “εσωτερικά”». Παραθέτει μερικές προτάσεις από τον Φάουστ του Goethe για να δώσει μια ιδέα για την ψυχική κατάστασή του: Αγαπημένες σκιές αναδύθηκαν και σύμφωνα με έναν παλιό, μισολησμονημένο θρύλο μαζί τους πρόβαλαν φιλία και πρώτη αγάπη. «Αλλά και πρώτος τρόμος και φιλονικία. Κάποια θλιβερά μυστικά της ζωής ανατρέχουν εδώ στις πρώτες ρίζες τους, κάποια υπερηφάνεια και υπεροχή

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

123

αναγνωρίζει την ταπεινή καταγωγή της.» Όπως λέει, υπάρχουν μέρες όπου σέρ­ νεται πιεσμένος επειδή δεν μπόρεσε να καταλάβει τίποτε σε κάποιο όνειρο ή κά­ ποια φαντασίωση και έπειτα έρχονται πάλι «οι μέρες όπου μια αστραπή φωτίζει τις συναρτήσεις και ό,τι έχει παρέλθει γίνεται κατανοητό ως προετοιμασία του σημερινού».188 Ό χι μόνο βρίσκει απείρως δύσκολα τα πάντα, αλλά και υπέρμε­ τρα δυσάρεστα. Σχεδόν καθημερινά η αυτοανάλυση φέρνει στο φως κακόβουλες επιθυμίες και επονείδιστες πράξεις. Παρ’ όλα αυτά η καταστροφή της μιας αυτα­ πάτης μετά την άλλη του χαρίζει ζωντάνια. Του είναι αδύνατο, γράφει στον FlieB στις αρχές Οκτωβρίου 1897, να του δώσει μια ιδέα «για τη διανοητική ομορφιά [αυτής] της εργασίας.189 Ο Freud παρουσιάζει πάντα ένα είδος αισθητικής αντί­ δρασης στην κομψότητα των ευρημάτων και των διατυπώσεών του. Όλα τώρα ταιριάζουν. Συνειδητοποιεί ότι η ανάμνηση του «έρωτα για τη μη­ τέρα και της ζήλιας κατά του πατέρα» είναι κάτι περισσότερο από προσωπική. Ίσως, δηλώνει στον FlieB, η οιδιπόδεια σχέση του παιδιού προς τους γονείς α­ ποτελεί «γενικευμένο γεγονός των πρώτων παιδικών χρόνων». Είναι βέβαιος ότι πρόκειται για μια «ιδέα γενικής αξίας», που θα μπορούσε να εξηγήσει τη «συ­ ναρπαστική δύναμη του βασιλιά Οιδίποδα», ίσως και του Άμλετ.190 Αλλά και άλ­ λες εκπληκτικές ανακαλύψεις γεμίζουν τις μέρες του: το ασύνειδο συναίσθημα ενοχής, τα στάδια της σεξουαλικής ανάπτυξης, η αιτιολογική σύνδεση των «ενδοψυχικών» μύθων και της θρησκευτικής πίστης, το «οικογενειακό μυθιστό­ ρημα», δηλαδή οι μεγαλειώδεις φαντασιώσεις που αναπτύσσουν τόσο πολλά παιδιά για τους γονείς τους, η προδοτική φύση των παραδρομών της γλώσσας και των πράξεων, η δύναμη των απωθημένων επιθετικών συναισθημάτων και οι (πάντα παρόντες για εκείνον) πολύπλοκοι μηχανισμοί της παραγωγής ονείρων. Βρίσκει μάλιστα και ψυχολογική εξήγηση για το πάθος: αποτελεί μετάθεση του αυνανισμού - μια σκέψη με ιδιαίτερη σημασία για εκείνον με το ασίγαστο πάθος του για τα πούρα. Ι1ΑΡΑ ΤΟ ΚΥΜΑ ΤΩΝ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΕΩΝ που πυκνώνουν μεταξύ φθινοπώ­ ρου 1897 και φθινοπώρου 1898, βασανίζεται πού και πού από στιγμές απογο­ ήτευσης και αποθάρρυνσης. Ο Freud, που έχει ομολογήσει ότι δεν ανέχεται το κρασί -«το παραμικρό ίχνος οινοπνεύματος παρεμπιπτόντως με αποβλακώ­ νει»-191 τώρα το κηρύσσει αθώο. Αναζητεί «δύναμη σε ένα μπουκάλι Barolo»,192 επικαλείται τη βοήθεια του «φίλου Marsala»193 και δηλώνει: «φαίνεται ότι το κρασί είναι ένας καλός φίλος».194 Πίνει ένα ή δύο ποτήρια και νιώθει πιο αισιό­ δοξος απ’ ό,τι όταν είναι εντελώς νηφάλιος. Όμως το κρασί δεν μπορεί να κάνει την αμφιβολία του να σωπάσει για πολύ. Εξάλλου ντρέπεται, όπως γράφει στον FlieB «για την απόκτηση ενός ακόμη πάθους».195 Μερικές φορές ομολογεί ότι «κάποια πηγή μέσα μου στερεύει και κάθε αίσθηση στομώνει. Δεν θέλω να πω περισσότερα, αλλιώς θα φαινόταν πολύ σαν να κλαίγομαι».196 Ευτυχώς συνεχίζει να χαίρεται τα παιδιά του που βλέπει να μεγαλώνουν· ε­

124

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

νημερώνει τον FlieB για την ενοχλητική διάρροια της Sophie, τις έξυπνες πα­ ρατηρήσεις του 01i[ver] και την οστρακιά του Ernstl. «Η Annerl αναπτύσσεται όμορφα, μοιάζει στον Martin, σωματικά και πνευματικά», γράφει σε μια από τις γεμάτη αγάπη αναφορές του. «Τα στιχάκια και ο αυτοσαρκασμός του Martin εί­ ναι πολύ διασκεδαστικά.»197 Δεν ξεχνά ούτε το ενδιαφέρον του FlieB για υλικό που θα μπορούσε να του είναι χρήσιμο για τις θεωρίες του περί βιορρυθμικών κύκλων. Η μεγαλύτερη κόρη του, Mathilde, ωριμάζει γοργά και τον Ιούνιο 1899 ο Freud αναφέρει με την αναμενόμενη από τον FlieB ακρίβεια ότι έχει αρχίσει η εμμηνόρροιά της: «Η Mathilde επισφράγισε στις 25 Ιουνίου την είσοδό της στη θηλυκότητα, λιγάκι πρόωρα».198 Αλλά η προσπάθεια συγγραφής του βιβλίου για τα όνειρα σκοτεινιάζει συχνά τη διάθεσή του. Αναρωτιέται αν θα καταφέρει να γεράσει -είναι στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας των σαράντα- ή αν η διάθεσή του υποτάσσεται σε «περιοδικούς κλυδωνισμούς».199 Περνά κάθε τόσο τέτοιες καταστάσεις, όμως η διάρκειά τους είναι σύντομη και ο Freud τις έχει συνηθίσει τόσο ώστε απλώς περιμένει να περάσουν. Ακόμη χρειάζεται τον FlieB ως κοινό. Είναι τόσο «ατέλειωτα χαρούμενος» για το ότι ο FlieB του προσφέρει «έναν Άλλο», έναν «κριτικό και αναγνώστη», και μάλιστα υψηλής ποιότητας. Παραδέ­ χεται ότι δεν μπορεί να γράφει χωρίς κοινό, δηλώνει όμως ευχαριστημένος στον FlieB: «γράφω μόνο για σένα».200 Ωστόσο η εξάρτηση του Freud πλησιάζει ήδη στο τέλος της. Ένα όφελος της αυτοανάλυσης ήταν ότι αποκάλυψε βαθμηδόν τις μπερδεμένες ρίζες της εμπι­ στοσύνης του στον «δαίμονά» του στο Βερολίνο επιταχύνοντας έτσι τη χειρα­ φέτησή του από τον Άλλο. Συνεχίζει να μοιράζεται τις σκέψεις του με τον FlieB, του στέλνει κεφάλαια του βιβλίου του για τα όνειρα και ζητεί τη συμβουλή του σε θέματα ύφους και προστασίας προσωπικών δεδομένων. Επιτρέπει μάλιστα στον FlieB να θέσει βέτο σε ένα συναισθηματικό μότο του Goethe.201 Αλλά η υποταγή του στην κρίση του λέκτορα FlieB έχει και μεγαλύτερο κόστος: με προ­ τροπή του FlieB ο Freud διαγράφει τελικά παρά τις διαμαρτυρίες του ένα σημα­ ντικό όνειρο από το κείμενο. «Ωραίο όνειρο και καμιά αδιακρισία - αυτά δεν πάνε μαζί», γράφει ο Freud παραιτημένα.202 Και θρηνεί για τη διαγραφή αρκετό καιρό.203 Ωστόσο η μακρόχρονη επεξεργασία του κορυφαίου έργου του πλησι­ άζει στο τέλος. «Οι κυοφορίες τελειώνουν σύντομα», γράφει στον FlieB τον Ι­ ούλιο 1989.204 Είναι ένας υπαινιγμός για την Ida FlieB, την ετοιμόγεννη γυναίκα του φίλου του, αλλά και τη δική του δημιουργική κυοφορία. Ο FlieB, η μαμή της ψυχανάλυσης, έχει εκτελέσει το χρέος του και σύντομα μπορεί πια να φύγει. Ο Freud δεν παραιτείται από τον FlieB επειδή δεν τον χρειάζεται πια. Όταν αρχίζει να καταλαβαίνει τις πραγματικές πνευματικές διαστάσεις του FlieB, τον μυστικισμό του, που αποτελεί βάση των πάντων, την καταναγκαστική αφοσίωσή του στην αριθμολογία, όταν συνειδητοποιεί ότι οι πεποιθήσεις, που ο FlieB πρε­ σβεύει με πάθος, δεν έχουν καμιά ελπίδα συμβατότητας με τις δικές του, η φι­ λία τους καταδικάζεται σε θάνατο. Αρχές Αυγούστου 1900 ο Freud συναντά τον

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΠΡΙΑΣ

125

Fliefl στην Άχενζεε, κοντά στο Ίνσμπρουκ, έναν ειδυλλιακό τόπο αναψυχής και ξεκούρασης για τους καλοκαιρινούς τουρίστες. Όμως οι δύο άνδρες μαλώνουν έντονα. Καθένας πλήττει το πιο ευαίσθητο σημείο του άλλου, το σημείο που υ­ περασπίζονται πεισματικά: την αξία και την εγκυρότητα της δουλειάς τους. Εί­ ναι το τελευταίο τους «συνέδριο», η τελευταία συνάντηση. Συνεχίζουν να αλλη­ λογραφούν για λίγο ακόμη, αλλά ολοένα πιο αραιά. Όταν ο Freud γράφει στον Fliefl το καλοκαίρι 1901, εκφράζει άλλη μια φορά την ευγνωμοσύνη του για ό,τι του οφείλει, λέει όμως ευθέως ότι οι δρόμοι τους έχουν χωρίσει. Όσο για τις προσωπικές και επαγγελματικές σχέσεις τους δηλώνει: «Εδώ έχεις φτάσει στα όρια της οξυδέρκειάς σου».205 Ο Fliefl έχει παίξει εξέχοντα ρόλο στην προϊστορία της ψυχανάλυσης, αλλά μετά το 1900, όταν η ιστορία της ψυχανάλυσης ξεδι­ πλώνει τα φτερά της η συμβολή του είναι ασήμαντη.

Ill

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

FREUD ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕ τον μοφαίο όρο «ψυχανάλυση» πρώτη φορά το

Ο

1896, στα γαλλικά και έπειτα στα γερμανικά.1Αλλά με την ψυχανάλυση είχε αρχίσει να δουλεύει νωρίτερα. Ο διάσημος ψυχαναλυτικός καναπές του, δώρο μιας ευχαριστημένης πελάτισσας, ανήκε ήδη στην επίπλωση του ιατρείου του όταν μετακόμισε τον Σεπτέμβριο 1891 στην Μπεργκ-γκάσε* Αρχικά υπό την επή­ ρεια του Breuer, είχε περάσει, όπως είδαμε, από την ύπνωση στη θεραπεία μέσω μιας καθαρτήριας συζήτησης, έπειτα υιοθέτησε σιγά σιγά τις μεθόδους του Breuer, για να ιδρύσει τελικά στα μέσα της δεκαετίας 1890 την ψυχανάλυση. Μερικές από τις εικονοκλαστικές ιδέες του, που ανακοινώθηκαν χωρίς πλήρη επίγνωση της ση­ μασίας τους, ανάγονται σε έρευνες και κλινικές παρατηρήσεις του των αρχών της δεκαετίας 1890. Ο Freud τις επεξεργάστηκε αρχικά με συνετή βραδύτητα και μετά το 1897, όταν η αυτοανάλυσή του είχε αποτελέσματα, σε ολοένα γρηγορότερο ρυθμό, όπως δείχνουν μια σειρά δημοσιεύσεις και οι αλλεπάλληλες επιστολές στον Fliefl. Για περισσότερο από τρεις δεκαετίες ο Freud θα έφτιαχνε τον χάρτη της ψυχής, θα βελτίωνε την ψυχαναλυτική τεχνική, θα αναθεωρούσε τη θεωρίες του για τις ορμές, τον φόβο και τη γυναικεία σεξουαλικότητα και θα εισέβαλε στην ιστορία της τέχνης, την υποθετική ανθρωπολογία, την ψυχολογία των θρη­ σκειών και την κριτική στον πολιτισμό. Ωστόσο όταν στα τέλη 1899 δημοσίευσε την Ερμηνεία των ονείρων. οι αρχές της ψυχανάλυσης είχαν εδραιωθεί. Οι Τρεις πραγματείες για τη Θεωρία της σεξοοαλικότψας ήταν το δεύτερο θεμελιώδες κεί­ μενο που εξηγούσε αυτές τις αρχές, αλλά το βιβλίο για τα όνειρα ήταν το πρώτο, και ο Freud το θεωρούσε κλειδί για το έργο του. «Η ερμηνεία των ονείρων», λέει με έμφαση, «είναι η via regia προς τη γνώση του ασυνείδητου στην ψυχική ζωή.2

• Μεταξύ των σημειώσεων της Marie Bonaparte για τη συγγραφή μιας βιογραφίας του Freud, υπάρχει και η εξής αχρονολόγητη καταγραφή στα γαλλικά: «Η κυρία Freud μου είπε ότι ο αναλυτικός καναπές (που πήρε ο Freud μαζί του στο Λονδίνο) ήταν δώρο ευγνωμοσύνης μιας πελάτισσας, της κυρίας Benvenisti, γύρω στο 1890 (Jones papers, Archives of the British PsychoAnalytical Society, Λονδίνο). 127

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

128

Το μυστικό των ονείρων Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ του Freud δεν πραγματεύεται μόνο τα όνειρα. Αποτε­

λεί ταυτόχρονα μια ειλικρινή και προσεχτική αυτοβιογραφία, βασανιστική τόσο εξαιτίας όσων αποσιωπά όσο και όσων αποκαλύπτει. Ήδη η πρώτη έκδοση, που είναι λίγο συντομότερη από τις επόμενες, προσφέρει μια εποπτεία των θεμελι­ ωδών ψυχαναλυτικών ιδεών -οιδιπόδειο σύμπλεγμα, απώθηση, μάχη ανάμεσα στον πόθο και την άμυνα- και πλούσιο υλικό από ιστορικά ασθένειας. Προσφέ­ ρει εντελώς παρεμπιπτόντως σαφέστατες εικόνες του ιατρικού κόσμου της Βιέν­ νης, με τους ανταγωνισμούς και το κυνήγι της καταξίωσης, και της αυστριακής κοινωνίας που έχει μολυνθεί από τον αντισημιτισμό και έχει φτάσει στο τέλος των φιλελεύθερων δεκαετιών της. Το βιβλίο αρχίζει με μια εκτενή βιβλιογραφία σχετική με τα όνειρα και τελειώνει στο έβδομο κεφάλαιο με μια θεωρία για την ψυχή. Κοντολογίς είναι δύσκολο να κατατάξουμε το κορυφαίο έργο του Freud σε κάποιο συγκεκριμένο είδος Ωστόσο το περιεχόμενο είναι η προσωποποίηση της σαφήνειας. Ο Freud, αν και στιλίστας με αυτοπεποίθηση, αμφέβαλλε για τον τρόπο παρουσίασής του. Η ερμηνεία των ονείρων, ομολογεί στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης, είναι «δυ­ σανάγνωστη».3 Στη διάρκεια επεξεργασίας του κειμένου η εκτίμησή του κλυ­ δωνίζεται. «Είμαι βυθισμένος στο βιβλίο για τα όνειρα, η γραφή ρέει»,4 ανακοι­ νώνει στον FlieB στις αρχές Φεβρουάριου 1898 και μερικές εβδομάδες αργότερα αναφέρει: «Έχω ήδη μερικά κεφάλαια, το βιβλίο για τα όνειρα γίνεται ωραίο...».5 Αλλά τον Μάιο μιλά υποτιμητικά για το κεφάλαιο, που έχει στα χέρια του και διαβάζει ο FlieB, το βρίσκει «ακόμη εντελώς ακατέργαστο ως προς το ύφος και σε μερικά μέρη του κακό, δηλαδή χωρίς ζωντάνια».6 Οι φόβοι του δεν εξανεμίζονται ούτε όταν πλησιάζει η έκδοση του βιβλίου. Οι προσπάθειές του είναι γι’ αυτόν «μεγάλο βάσανο»7, φοβάται ότι αυτό θα φα­ νεί στο βιβλίο ακόμη και αν «τα σχετικά με τα όνειρα» είναι απρόσβλητα. «Αυτό που δεν μου αρέσει σε αυτά», παρατηρεί τον Σεπτέμβριο 1899 διαβάζοντας τη δι­ όρθωση, «είναι το ύφος· αδυνατεί να βρει την ευγενή απλή έκφραση και ολισθαί­ νει σε ευτράπελες, απεικονιστικές περιγραφές». Εκτονώνει κάπως την απογοή­ τευσή του με ένα αστείο που δανείζεται από το σατιρικό εβδομαδιαίο περιοδικό Simplicissimus, που το διάβαζε συστηματικά και τον ευχαριστούσε: «Συζήτηση μεταξύ δύο στρατιωτικών: “Λοιπόν κύριε συνάδελφε, αρραβωνιαστήκατε· η μνηστή θα είναι βέβαια γοητευτική, όμορφη, πνευματώδης, χαριτωμένη, έτσι;” - “Ζήτημα γούστου, εμένα δεν μου αρέσει.” Αυτή ακριβώς είναι τώρα και η δική μου περίπτωση».8 Έχοντας έντονη την «αίσθηση της φόρμας» και εκτιμώντας «το ωραίο ως ένα είδος τελειότητας», φοβάται ότι «οι δαιδαλώδεις προτάσεις που κομπάζουν από έλλειψη αμεσότητας και αλληθωρίζουν προς θεωρίες... προ-

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

129

σβάλλουν μέσα μου βαριά ένα ιδανικό» και αποτελούν «ένδειξη ελλειμματικής κατοχής του υλικού».9 Είναι κάθε άλλο παρά ήσυχος και ήρεμος. Το αινιγματικό μότο από το έβδομο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργιλίου που μετά από ένσταση του FlieB αντικαθιστά το «συναισθηματικό» του Goethe, δείχνει ότι είναι νευρικός και ευέξαπτος. Η δική του ερμηνεία του «Flectere si nequero Superos, Acheronta movebo» («αφού δεν μπορώ να κάμψω τις ανώτερες δυνάμεις, θα ταράξω τον Αχέροντα») είναι αρκετά σαφής: ο στίχος συμπυκνώνει λακωνικά τη θεμελιώδη θέση του ότι η επιθυμία που απωθείται από τις «ανώτερες ψυχικές αρχές» θέτει σε κίνηση «τον ψυχικό κάτω κόσμο» ώστε να κάνει αισθητή την παρουσία της».10* Αλλά ο πει­ σματικός στίχος, που λέγεται από την εξοργισμένη Ήρα όταν οι άλλοι Ολύμπιοι ματαιώνουν τις επιθυμίες της, δηλώνει πολύ περισσότερα. Ταιριάζει στην προ­ κλητική διάθεση του Freud. Όταν τον Σεπτέμβριο 1899 διαβάζει τη διόρθωση λέει προκαταβολικά στον FlieB ότι θα υπάρξουν κραυγές αγανάκτησης, πραγμα­ τική «καταιγίδα» εναντίον της ανοησίας, της «μωρολογίας» του έργου του. «Και τι δεν θα ακούσω!»11Όμως το βιβλίο του για τα όνειρα δεν συγκινεί τις ανώτερες δυνάμεις της Βιέννης· οι δίχως φαντασία καθηγητές, που έχουν αποκαλέσει τις ιδέες του παραμύθι, οι στενόμυαλοι γραφειοκράτες, που δεν θέλησαν να τον κά­ νουν καθηγητή, δεν πείθονται από τις θεωρίες του. Δεν πειράζει· αυτός θα στρέ­ ψει εναντίον τους τις δυνάμεις της κόλασης. Η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ TOY FREUD με την παρουσίαση του βιβλίου είναι αδικαιολό­ γητη, όπως και η καταιγίδα που περίμενε. Άλλη μια φορά αποδεικνύεται ότι όσον αφορά το προσωπικό έργο του η εκτίμηση του Freud δεν είναι αλάθητη. Α­ σφαλώς το πεδίο των ονείρων είναι εκτεταμένο και το βιβλίο θα εμπλουτιστεί με υλικό από έκδοση σε έκδοση. Στην Ερμηνεία των ονείρων ο Freud παρουσιάζει στα πρώτα τέσσερα κεφάλαια επί τροχάδην τη γενική θεωρία του για τα όνειρα και επιβραδύνει μόνο για τους τύπους των ονείρων και την ερμηνεία τους· κα­ τόπιν πηγαίνει ακόμη πιο αργά και επιτρέπει στον εαυτό του την πολυτέλεια της διεξοδικότητας για να παρουσιάσει μεμονωμένα τα διαφορετικού είδους όνειρα ανατρέχοντας από τις άμεσες αφορμές τους μέχρι τα αίτιά τους που βρίσκονται στο απώτατο παρελθόν. Το έκτο κεφάλαιο για την εργασία του ονείρου θα ε­ μπλουτιστεί πολύ στις μετέπειτα εκδόσεις και θα γίνει τόσο μεγάλο όσο τα πέντε πρώτα κεφάλαια μαζί. Το βιβλίο κλείνει με το περίφημο «φιλοσοφικό» έβδομο κεφάλαιο που είναι σε μεγάλο βαθμό αυστηρά τεχνικό χωρίς αυτό να επηρεάζει καθόλου τη στέρεη παρουσίαση και την κομψότητα των αποδείξεων. Ο Freud θέτει με οξυδέρκεια τις στιλιστικές του τακτικές στην υπηρεσία του * Όταν ο Freud αναφέρει για πρώτη φορά τον στίχο σε επιστολή προς τον FlieB στα τέλη 1896 τον σκέφτεται ως μότο στο κεφάλαιο του σχηματισμού συμπτωμάτων σε ένα βιβλίο που σχεδίαζε να γράψει για την ψυχολογία της υστερίας (βλ. Freud στον FlieB, 4 Δεκεμβρίου 1896, Freud-Fliefi, σ. 217).

130

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

μηνύματος του: με τα παραδείγματα των ονείρων προάγει το επιχείρημά του, με την πρόβλεψη των ενστάσεων αφοπλίζει την κριτική και με τον τόνο συζήτη­ σης και τις λογοτεχνικές αναφορές ελαφρύνει το βάρος της ανάγνωσης. Ο Freud παραθέτει με μαεστρική ευκολία Σοφοκλή και Shakespeare, Goethe και Heine, Mozart και Offenbach, αλλά και γνωστά τραγούδια. Οι κύριες μεταφορές που κάνει μετατρέπουν την Ερμηνεία των ονείρων όχι σε οικοδόμημα αλλά σε περι­ ήγηση με οδηγό: «Το όλο έχει στηθεί σαν φανταστικός περίπατος. Στην αρχή το σκούρο δάσος των συγγραφέων (που δεν βλέπουν τα δέντρα), χωρίς προοπτική, γεμάτο επισφαλή μονοπάτια. Έπειτα μια κρυμμένη στενωπός - το τυπικό όνειρό μου με τις παραξενιές του, τις λεπτομέρειες, τις αδιακρισίες και τα κακά αστεία μέσα από τα οποία οδηγώ τον αναγνώστη· και ύστερα ξαφνικά το ύψωμα, η θέα και το ερώτημα: πού επιθυμείτε να πάτε τώρα;»12 Παρά τα παράπονά του για τα «χάσματα»13 του κειμένου, παρά τις αμφιβολίες του, ο Freud καλεί τον αναγνώ­ στη να τον εμπιστευτεί ως ξεναγό. Ο Freud αρχίζει την Ερμηνεία των ονείρων με μια προκλητική επίδειξη αυ­ τοπεποίθησης: «Στις επόμενες σελίδες θα αποδείξω ότι υπάρχει μια ψυχολο­ γική τεχνική που επιτρέπει την ερμηνεία των ονείρων· από τη χρήση αυτής της μεθόδου προκύπτει ότι κάθε όνειρο είναι ένα ψυχικό μόρφωμα γεμάτο νόημα που μπορεί να ενταχθεί σε συγκεκριμένη θέση της ψυχικής άγρυπνης ζωής».14 Ο Freud όχι μόνο ισχυρίζεται ότι τα όνειρα έχουν σημασίες που μπορούν να ερμη­ νευτούν, αλλά και ότι μπορούν να ερμηνευτούν μόνο αν χρησιμοποιηθεί η μέθο­ δός του. Και προειδοποιεί τον αναγνώστη ότι εκθέτει τον εαυτό του σε ένα έργο μεγάλων απαιτήσεων. Ο Freud υπογραμμίζει αυτές τις απαιτήσεις παρουσιάζοντας αρχικά με σχο­ λαστική επιμέλεια τη βιβλιογραφία για τα όνειρα - φιλοσοφικές πραγματείες και ψυχολογικές μονογραφίες, παλιές και νέες. Τον Φεβρουάριο 1898, όταν με ζήλο κάνει την άχαρη δουλειά να μελετήσει κείμενα προκατόχων του για τα όνειρα, παραπονείται πικρά στον FlieB γι’ αυτό το αναπόφευκτο αλλά καταθλιπτικό κα­ θήκον: «Να μπορούσα να μην τα διαβάσω! Μου είναι απεχθής ακόμη και η λίγη αυτή βιβλιογραφία».15 Η βιβλιογραφική εποπτεία του φαίνεται σαν «τρομαχτική τιμωρία».16 Και το χειρότερο είναι όταν μετά από μήνες ανακαλύπτει ότι πρέπει να διαβάσει πολύ περισσότερα απ’ ό,τι φανταζόταν. Τον Αύγουστο 1899, όταν το βιβλίο έχει ήδη εν μέρει στοιχειοθετηθεί, γκρινιάζει ακόμη. Αλλά έχει καταλάβει ότι το εισαγωγικό κεφάλαιο είναι η ασπίδα για όλα τα υπόλοιπα και δεν θέλει να δώσει στους «επιστήμονες» -χρησιμοποιεί για να ειρωνευτεί εισαγωγικά- «στο χέρι το τσεκούρι για να σκοτώσουν το φτωχό βιβλίο».17 Η διαδρομή μέσα από το σκοτεινό δάσος των συγγραφέων σε αυτό το κεφάλαιο σκοπό έχει να δείξει την ένδεια των μέχρι τώρα θεωριών για τα όνειρα. Για κάθε θέση, παραπονείται ο Freud, μπορείς να βρεις και την αντίθετή της. Ωστόσο για μερικούς ερευ­ νητές λέει κάποια καλά λόγια. Ο γερμανός συγγραφέας F. W. Hilderbrandt έχει αναγνωρίσει σε γενικές γραμμές το έργο των ονείρων στη μελέτη του 1875 Der

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

131

Traum und seine Verwertung fu rs Leben [To όνειρο και η αξιοποίησή του για τη ζωή]. Ο γάλλος αρχειοφύλακας, εθνογράφος και ιστορικός της μαγείας Alfred Maury έχει κάνει μερικά έξυπνα πειράματα με δικά του όνειρα που αναφέρει το 1878 στο Le sommeil et les reves [Ο ύπνος και τα όνειρα]. Ο απεραντολόγος αλλά προικισμένος με φαντασία καθηγητής φιλοσοφίας Karl Albert Schemer, που ενδιαφέρεται κυρίως για την αισθητική, προσκρούει στη σημασία των συμβόλων και δημοσιεύει τις γνώσεις του το 1861 στη μονογραφία Das Leben des Traumes [Η ζωή του ονείρου]. Ο Freud αναγνωρίζει, όπως αρμόζει, ότι αυτοί και μερικοί άλλοι έχουν ανακαλύψει κάποια ίχνη της αλήθειας. Αλλά κανένας δεν την έχει κατακτήσει ολοκληρωτικά. Πρέπει λοιπόν να γίνει μια νέα αρχή. Γι’ αυτό στο δεύτερο κεφάλαιο, όπου ο Freud προβαίνει στη μέθοδο ερμη­ νείας των ονείρων, παρουσιάζει την ανάλυση ενός πρότυπου ονείρου - του ο­ νείρου με την ένεση της Irma. Αλλά πριν εξηγήσει τη μέθοδό του αναφέρεται κάπως παράτολμα στη συγγένεια των διαπιστώσεών του με τη λαϊκή δεισιδαιμο­ νία. Αφού τελικά, πλην του δυσανάγνωστου Schemer, κανένας σύγχρονος ερευ­ νητής δεν έχει αξιολογήσει τα όνειρα ως κάτι σοβαρό που θα μπορούσε να ερ­ μηνευτεί. Ερμηνείες δίνει μόνο «η λαϊκή γνώμη»,18η αμόρφωτη μάζα που νιώθει ότι τα όνειρα αποτελούν αναγνώσιμα μηνύματα. Είναι μηνύματα, συμφωνεί ο Freud, αλλά όχι σαν αυτά που προσδοκά το λαϊ­ κό κοινό. Δεν αποκαλύπτουν τη σημασία τους με τη γενική μέθοδο που προσά­ πτει σε κάθε λεπτομέρεια του ονείρου μια συγκεκριμένη συμβολική σημασία ή διαβάζει το όνειρο σαν κρυπτογράφημα που μπορεί να αποκωδικοποιηθεί με τη βοήθεια ενός απλοϊκού κλειδιού. Ο Freud δηλώνει ευθέως ότι «και οι δύο δημο­ φιλείς μέθοδοι ερμηνείας» είναι άχρηστες. Στη θέση τους προτείνει τη μέθοδο κάθαρσης του Breuer, όπως την έχει επεξεργαστεί και τροποποιήσει ο ίδιος στο ιατρείο του: αυτός που έχει δει το όνειρο πρέπει να χρησιμοποιήσει τον ελεύθερο συνειρμό και να παραιτηθεί από τη συνηθισμένη λογική κριτική στις παρεκτρο­ πές του πνεύματος έτσι ώστε να μπορέσει να δει το όνειρο ως αυτό που είναι - ως σύμπτωμα. Εξετάζοντας κάθε στοιχείο του ονείρου χωριστά (όπως στην πα­ λιά αποκωδικοποίηση που όμως τώρα αξιοποιείται για επιστημονικούς σκοπούς) και χρησιμοποιώντας το ως αφετηρία για τον ελεύθερο συνειρμό, αυτός ή ο α­ ναλυτής του θα αποκαλύψουν τη σημασία του. Ο Freud ισχυρίζεται ότι με αυτή την τεχνική έχει ερμηνεύσει ήδη περισσότερα από χίλια όνειρα, δικά του και των αναλυομένων του. Από αυτά είχε προκόψει ένας γενικός νόμος: «Το όνειρο είναι μια εκπλήρωση επιθυμίας».19 Αυτή η διατύπωση εγείρει προς στιγμή ένα ερώτημα που ο Freud απαντά στο μικρότερο και συντομότερο κεφάλαιο. Η εκπλήρωση της επιθυμίας αποτελεί πα­ γκόσμιο νόμο για τα όνειρα ή απλώς μια βολική ερμηνεία για το όνειρο με την έ­ νεση της Irma; Ο Freud παρουσιάζει έναν ευπρόσωπο κατάλογο παραδειγμάτων και επιμένει ότι ισχύει για όλα τα όνειρα ακόμη και όταν φαίνεται να υπάρχει αντίθετη ένδειξη. Κάθε φαινομενική εξαίρεση από αυτόν τον γενικό ισχυρισμό

132

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

σε μια προσεχτικότερη εξέταση αποδεικνύεται ότι αποτελεί μια περαιτέρω από­ δειξη. Και είναι η λεπτή παραλλαγή ενός απλού θέματος * ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΟΝΕΙΡΑ που έδειξαν στον Freud την ύπαρξη αυτού του νό­

μου ήταν ένα όνειρο που προηγήθηκε κατά πέντε σχεδόν μήνες εκείνου με την ένεση της Irma. Ήταν ένα διασκεδαστικό και αρκετά σαφές όνειρο που είδε ένας νεαρός, έξυπνος γιατρός του κύκλου του, συγκεκριμένα ο ανιψιός του Breuer.20 Στην Ερμηνεία των ονείρων αναφέρεται ως «Ρβρϊ» και ως κάποιος που του αρέ­ σει να ξυπνά αργά. Ένα πρωί, όταν η καμαριέρα του προσπαθεί να τον ξυπνήσει φωνάζοντας από την πόρτα, εκείνος ονειρεύεται ότι είναι ήδη στο νοσοκομείο και συνεπώς δεν χρειάζεται να σηκωθεί. Γυρνά από το άλλο πλευρό και συνε­ χίζει τον ύπνο.21 Ωστόσο κάποιοι θα επιμείνουν στην ένσταση ότι πολλά όνειρα δεν φαίνονται σε καμιά περίπτωση να εκπληρώνουν επιθυμίες. Μπορεί να απει­ κονίζουν ή να προκαλούν φόβο ή να αναπτύσσουν ένα ουδέτερο και εντελώς δίχως συναισθήματα σενάριο. Γιατί αυτά τα βασανιστικά ή αδιάφορα όνειρα να αποτελούν παραδείγματα εκπλήρωσης επιθυμίας; Και γιατί χρειάζεται να κρύ­ βουν τη σημασία τους; «Στην επιστημονική δουλειά», απαντά ο Freud, «όταν σε δυσκολεύει η λύση κάποιου προβλήματος συχνά είναι καλό να προσθέτεις άλλο ένα, είναι όπως στα καρύδια, σπάζεις ευκολότερα δύο μαζί παρά το καθένα χώρια».22 Η λύση έγκειται στην αλλοίωση, αυτή προσφέρει το ουσιαστικό κλειδί για την εργασία που έχει κάνει ασύνειδα ο ονειρευόμενος. Για να εξηγήσει ο Freud την αλλοίωση εισάγει την αποφασιστικής σημασίας διαφορά ανάμεσα στο δηλωτικό όνειρο και τη λανθάνουσα ονειρική σκέψη. Το πρώτο είναι αυτό που ονειρευόμαστε και μετά το ξύπνημα θυμόμαστε λίγο πολύ συγκεχυμένα. Οι λανθάνουσες ονειρικές σκέψεις είναι κρυφές και κατά κανόνα όταν αναδύονται είναι έντονα καλυμμένες και χρειάζονται αποκωδικο­ ποίηση. Τα παιδικά όνειρα, που αποτελούν εξαίρεση, είναι γι’ αυτό κατά παρά­ δοξο τρόπο βαρετά και πληροφοριακά συνάμα: «Τα όνειρα των μικρών παιδιών είναι συχνά απλές εκπληρώσεις επιθυμιών... Δεν προσφέρουν αινίγματα προς λύση, όμως είναι ανεκτίμητα επειδή αποδεικνύουν ότι το όνειρο, σύμφωνα με την εσώτερη ουσία του, σημαίνει εκπλήρωση επιθυμίας». Εντελώς απροκάλυπτα το παιδί ονειρεύεται ότι έχει φάει ένα απαγορευμένο γλυκό, ότι έχει κάνει ήδη την εκδρομή που του υποσχέθηκαν. Πρακτικά αυτά τα όνειρα δεν χρειάζονται ερμηνεία. Για να το καταστήσει σαφές ο Freud παρουσιάζει όνειρα των δικών του παιδιών. Σε ένα γοητευτικό παράδειγμα εμφανίζεται επώνυμα η μετέπειτα * Αλλά το 1920, σε μια διάλεξη στο διεθνές ψυχαναλυτικό συνέδριο, ο Freud παραδέχεται ότι υπάρχει μια εξαίρεση: η κατηγορία των τραυματικών ονείρων, των ονείρων που θυμίζουν πρόσφατα ατυχήματα ή παιδικά τραύματα. Όμως ούτε αυτά αποτελούν πραγματική εξαίρεση. Α­ κόμη και τα τραυματικά όνειρα χωρούν στη θεωρία ότι το όνειρο είναι εκπλήρωση επιθυμίας, αφού εκφράζουν την επιθυμία επεξεργασίας και υπέρβασης του τραύματος (βλ. «ErgSnzungen zur Traumlehre» [1920], but. Z. Psychanal., τόμ. 6, σ. 397).

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

133

ψυχαναλύτρια Anna. Όταν ήταν δεκαεννέα μηνών έκανε κάποιο πρωί εμετό και της επέβαλαν ολοήμερη νηστεία. Εκείνο το βράδυ οι γονείς της την άκουσαν να φωνάζει στον ύπνο της θυμωμένα το όνομά της, κάτι που συνήθιζε όταν ήθελε να εκφράσει ότι κάτι της ανήκε: «Anna F’eud, φ’άουλες, βατόμουρα, ομ’λέτα, κρέμα». Ο Freud σχολιάζει: «Ο κατάλογος περιέχει όλα όσα θεωρεί επιθυμητά ως γεύμα».23 Στους ενηλίκους, όμως, η αλλοίωση γίνεται δεύτερη φύση. Η ευγένεια στην καθημερινή ζωή και σε δραματική μορφή η λογοκρισία αποτελούν πρότυπα μί­ μησης για τον ονειρευόμενο όταν καλύπτει τους πόθους του με φαινομενικά α­ θώες και πρακτικά αδιαπέραστες μάσκες. Κοντολογίς το δηλωτικό όνειρο είναι αυτό που η εσωτερική λογοκρισία του ονειρευόμενου επιτρέπει να βγει στην ε­ πιφάνεια της συνείδησης: «Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ως δημιουργούς του ονειρικού μορφώματος δύο ψυχικές δυνάμεις (ρεύματα, συστήματα) εντός κάθε ανθρώπου, από τις οποίες η μία διαμορφώνει την επιθυμία που εκφράζει το όνειρο ενώ η άλλη ασκεί λογοκρισία σε αυτή την επιθυμία εξαναγκάζοντάς την να εκφραστεί αλλοιωμένη».24 Η γνώση ότι ένα όνειρο αποτελείται από το δηλωμένο περιεχόμενο και τη λανθάνουσα σκέψη επιτρέπει στον ερμηνεύοντα να προσεγγίσει τις συγκρούσεις που ενσαρκώνουν και συγκαλύπτουν τα όνειρα. Αυτές οι συγκρούσεις προκύπτουν συνήθως ανάμεσα στις ορμές που ζητούν ικανοποίηση και τις αντιστάσεις που την αρνούνται. Όμως το όνειρο μπορεί να απεικονίζει και άλλου είδους αγώνες: μπορεί να υπάρχει αντιπαλότητα και α­ νάμεσα σε επιθυμίες. Το 1909, στη δεύτερη έκδοση της Ερμηνείας των ονείρων, ο Freud προσθέτει, ερεθισμένος ίσως από τις ενστάσεις εναντίον της θεωρίας του, ένα διδακτικό παράδειγμα για μια τέτοια σύγκρουση. Οι ασθενείς, «αντιστεκόμενοι σε εμένα», παρήγαγαν συχνά όνειρα όπου κάποια επιθυμία μαται­ ωνόταν επιδεικτικά. Αυτά τα «όνειρα κατά της επιθυμίας», όπως τα αποκαλεί,25 εξέφραζαν επίσης μια επιθυμία: ήθελαν να αποδείξουν ότι ο Freud δεν έχει δίκιο. Αλλά δεν κατάφεραν να τον κάνουν να αμφιβάλλει για το δίκιο του. Αλλά και το όνειρο φόβου, που φαίνεται να αντικρούει πρόδηλα τη φροϋδική θεωρία εκ­ φράζει τελικά μια επιθυμία που παράγεται στο ασυνείδητο αλλά απωθείται από την υπόλοιπη ψυχή· γι’ αυτό το δηλωμένο όνειρο φορτίζεται με φόβο* Έτσι το μικρό αγόρι απωθεί ως εντελώς απαράδεκτη τη σεξουαλική επιθυμία του για τη μητέρα, αλλά η επιθυμία παραμένει στο ασυνείδητο και αναδύεται με τον ένα ή * Ο Freud πραγματεύεται αυτό το ακανθώδες σημείο διεξοδικά σε μια εκτενή υποσημείωση που πρόσθεσε το 1919 (βλ. Η ερμηνεία των ονείρων, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 586-87 σημ.). Το επιχεί­ ρημά του προκαλεί ένα δυσάρεστο ερώτημα: μήπως ισχυρίζεται ότι έχει δίκιο σε κάθε πιθανή περίπτωση έτσι ώστε η θεωρία του να μην μπορεί να ανασκευαστεί; Ένα όνειρο που ερμηνεύεται εύκολα ως εκπλήρωση επιθυμίας επιβεβαιώνει τη θεωρία του. Ένα όνειρο φόβου που φαίνεται να είναι ακριβώς το αντίθετο χωρά εξίσου σε αυτή. Η εξήγηση έγκειται στο ότι ο Freud θεωρεί την ψυχή ως μια σειρά οργανώσεων που αντιμάχονται μεταξύ τους. Αυτό που θέλει ένα τμήμα της ψυχής, μπορεί ένα άλλο να το απωθήσει, συχνά με πολύ φόβο.

134

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

άλλο τρόπο, ίσως σε κάποιο όνειρο φόβου. Αυτό που ο Freud προτείνει εδώ δεν είναι μια παρέκκλιση από την αρχική διατύπωσή του αλλά η επέκτασή της: «Το όνειρο είναι η (συγκαλυμμένη) εκπλήρωση μιας (καταπιεσμένης, απωθημένης) επιθυμίας».26 Ο Freud, έχοντας συμπληρώσει προς ικανοποίησή του το πρώτο γενικό θε­ ώρημα, αφήνει στην άκρη την εκπλήρωση της επιθυμίας και επιστρέφει σε μια «νέα αφετηρία» για τους «περιπάτους του στα προβλήματα του ονείρου». Στρέ­ φεται τώρα στο πλέον χαρακτηριστικό υλικό και τις πηγές. Αφού έχει προετοι­ μάσει τον δρόμο διαχωρίζοντας τα δηλωτικά και τα λανθάνοντα στοιχεία του ο­ νείρου, καταδεικνύει ότι αυτά τα δύο, αν και συνδέονται σημαντικά, αποκλίνουν αισθητά μεταξύ τους. Το όνειρο αντλεί δίχως εξαίρεση πρόσφατο υλικό, ωστόσο η ερμηνεία του οδηγεί σε ένα απώτατο παρελθόν· όσο απλό ή φανταστικό και αν είναι το σενάριο που μένει στη μνήμη, υποδεικνύει προβλήματα που έχουν για τον ονειρευόμενο βασική σημασία.. Δεν υπάρχουν «αδιάφορα ερεθίσματα για το όνειρο», συμπεραίνει ο Freud εμφατικά και κάπως δυσοίωνα, «άρα ούτε αθώα όνειρα».27 Μια ασθενής του Freud ονειρεύτηκε πως έπρεπε να μπήξει ένα κερί στο κη­ ροπήγιο, αλλά το κερί έσπασε και δεν στεκόταν σωστά. Οι συμμαθήτριές της της είπαν ότι είναι αδέξια, αλλά η καθηγήτριά της της είπε ότι δεν έφταιγε. Στον κόσμο του Freud ένα κερί που δεν στέκεται παραπέμπει στην εικόνα ενός πεσμέ­ νου πέους. Σήμερα αυτό δεν είναι για τους περισσότερους κάτι καινούριο, αλλά όταν ο Freud δημοσίευε τέτοια και άλλα παρόμοια όνειρα, οι ερωτικές ερμηνείες του ήταν προσβλητικές για το σοκαρισμένο και αμυνόμενο κοινό και δείγμα μιας ανήκουστης μονομανίας. Όταν ο Freud ερμήνευσε αυτό το όνειρο, αποκάλεσε τον συμβολισμό του «διάφανο». Εντέλει το κερί είναι «ένα αντικείμενο που ε­ ρεθίζει τα γυναικεία γεννητικά όργανα· όταν σπάει και δεν στέκεται καλά πα­ ραπέμπει σε ανικανότητα του άνδρα». Ο Freud αναρωτήθηκε αν αυτή η καλοα­ ναθρεμμένη και προστατευμένη αναλυόμενη είχε ιδέα από μια τέτοια χρήση του κεριού, και εκείνη τον διαφώτισε. Θυμήθηκε ότι σε μια εκδρομή με τον άνδρα της στον Ρήνο το πλοίο τους είχε προσπεράσει ένα άλλο σκάφος όπου φοιτητές έλεγαν με γέλια και χαρές ένα τραγούδι: «Όταν η βασίλισσα της Σουηδίας με τα παντζούρια κλειστά και με κεριά του Απόλλωνα...» Επειδή δεν είχε ακούσει ή δεν είχε καταλάβει την τελευταία λέξη -«αυνανίζεται»- της την είχε εξηγήσει ο άνδρας της. Ο ελεύθερος συνειρμός οδήγησε από τα «κλειστά παντζούρια» των άσεμνων στίχων στην απρέπεια που είχε κάνει κάποτε στο οικοτροφείο και αξιοποιήθηκε τώρα στο όνειρο για να καλυφθούν οι σεξουαλικές σκέψεις της με αθώο μανδύα. Και ο «Απόλλων»; Ήταν μια μάρκα κεριών και συνέδεε αυτό το όνειρο με ένα προηγούμενο όπου γινόταν λόγος για την «παρθένο» Παλλάδα Αθηνά. «Όλα πραγματικά διόλου αθώα», παρατηρεί ο Freud λακωνικά.28 Ωστόσο τα άμεσα ερεθίσματα ενός ονείρου είναι γενικά αρκετά αθώα. Σε κάθε όνειρο, ισχυρίζεται ο Freud, υπάρχει «σύνδεση με τα βιώματα της τελευ­

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

135

ταίας ημέρας». «Όποιο όνειρο και αν περιλάβω, δικό μου ή ξένο, πάντα επιβε­ βαιώνεται αυτή η εμπειρία.»*9 Αυτά τα «κατάλοιπα της ημέρας», όπως τα αποκαλεί, προσφέρουν την ευκολότερη πρόσβαση στην ερμηνεία ενός ονείρου. Ας πάρουμε το σύντομο όνειρο του Freud με τη βοτανική μονογραφία: ο Freud βλέ­ πει ένα εικονογραφημένο βιβλίο που έχει γράψει ο ίδιος και σε κάθε του αντί­ τυπο υπάρχει ένα αποξηραμένο δείγμα του φυτού. Το ερέθισμα γι’ αυτό το ό­ νειρο είναι μια μονογραφία για τα κυκλάμινα που την περασμένη ημέρα είχε δει στην προθήκη ενός βιβλιοπωλείου.30 Ωστόσο τελικά, σχεδόν σε κάθε περίπτωση, το όνειρο δανείζεται τα ουσιαστικά στοιχεία του από τα παιδικά χρόνια του ονειρευόμενου. Προηγούμενοι ερευνητές, όπως ο Maury, έχουν παρατηρήσει ήδη ότι στο δηλωτικό όνειρο του ενηλίκου μπορεί να παρεισφρήσει υλικό από την παιδική ηλικία. Επαναλαμβανόμενα όνειρα, που τα έχει δει κάποιος ως παιδί και επανέρ­ χονται χρόνια αργότερα, είναι άλλος ένας φόρος στον ευλύγιστο ακροβατισμό της ανθρώπινης μνήμης. Αλλά για τον Freud μόνο το υλικό από την παιδική ηλι­ κία μπορεί να αποκαλύψει την ερμηνεία που κρύβεται στις λανθάνουσες σκέψεις του ονείρου. Το βρίσκει μάλιστα τόσο συναρπαστικό ώστε του αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο και μια σειρά δικών του ονείρων με λεπτομερείς, εξαιρετικά ιδιωτικές, αυτοβιογραφικές αποκαλύψεις. Με τις προσωπικές του αναμνήσεις θέλει να δείξει ότι «στο όνειρο βρίσκουμε το παιδί να συνεχίζει να ζει με τις παρορμήσεις του».31 Σε αυτές τις σελίδες ο Freud ομολογεί με οδυνηρή λεπτο­ μέρεια τις φιλοδοξίες του και αφηγείται την ιστορία του πλανόδιου ποιητή που σε κάποια μπιραρία του Πράτερ του έχει προφητέψει λαμπρό πολιτικό μέλλον. Εδώ ο Freud αποκαλύπτει επίσης τη βασανιστική επιθυμία του να επισκεφτεί τη Ρώμη. ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΑΔΙΑΚΡΙΤΑ αυτοβιογραφικά όνειρα που ο Freud αναλύει στην Ερμηνεία των ονείρων είναι το όνειρο με τον κόμη Thun, που έχει χρησιμοποιη­ θεί συχνά ως παράθεμα. Στην ανάλυσή του συνδέει μια λεπτομερή αναφορά για τα κατάλοιπα της ημέρας που προκάλεσαν το όνειρο με μια ακόμη διεξοδικότερη ερμηνεία. Τα κατάλοιπα της ημέρας παρουσιάζουν έναν Freud άκρως αλαζονικό και μάλιστα εριστικό. Στο όνειρο βρίσκεται στον δυτικό σιδηροδρομικό σταθμό της Βιέννης για να πάει διακοπές στην Άουσζεε και εκεί βλέπει τον κόμη Thun, τον αντιδραστικό αυστριακό πολιτικό που χρημάτισε για λίγο πρωθυπουργός. Ο κόμης φέρεται άκρως αλαζονικά και από το μυαλό του Freud «περνούν κάθε λογής αναιδείς και επαναστατικές σκέψεις». Σιγομουρμουρίζει τη γνωστή άρια από την πρώτη πράξη του Γάμου του Figaro όπου ο αστός προκαλεί με θράσος τον κόμη να χορέψει* και τη συνδέει με την ανατρεπτική κωμωδία του Beaumar­ * Η άρια, όπως την παραθέτει ο Freud, λέει τα εξής: «Θέλει να αποτολμήσει ο κύριος κόμης ένα μικρό χορό, να αποτολμήσει ένα μικρό χορό, να αποτολμήσει ένα μικρό χορό, / αρκεί να το πει / κι εγώ θα του παίξω έναν». Ο Freud δεν αναφέρει τον Heine, έναν από τους αγαπημένους

136

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

chais στην οποία βασίζεται το λιμπρέτο του Da Ponte για την όπερα του Mozart. Ο Freud έχει δει το έργο στο Παρίσι και θυμάται τη σθεναρή διαμαρτυρία του ήρωα στον μεγαλόσχημο κύριο που έχει μπει απλώς στον κόπο να γεννηθεί και, όπως φαίνεται, δεν έχει να επιδείξει τίποτε περισσότερο.32 Αυτός είναι ο πολιτικός Freud, ο φιλελεύθερος αστός που θεωρεί τον εαυτό του ισάξιο οποιοσδήποτε κόμη. Όταν αποκαλύπτει όμως την κινητήρια δύναμη του ονείρου καταγράφοντας ένα πλατιά διακλαδιζόμενο δίκτυο συνειρμών, κα­ ταλήγει σε κάποια από καιρό ξεχασμένα επεισόδια της παιδικής του ηλικίας Είναι λιγότερο πολιτικά απ’ ό,τι το άμεσο ερέθισμα του ονείρου, αλλά του ται­ ριάζουν εξίσου καλά και πραγματικά θέτουν εν μέρει τη βάση για τις πολιτικές πεποιθήσεις του που χαρακτηρίζονται από αυτοεκτίμηση. Το πιο σημαντικό ε­ πεισόδιο, που έχουμε αναφέρει ήδη, αφορά τον Freud στην ηλικία των επτά ή οκτώ χρόνων, όταν ουρεί στο υπνοδωμάτιο των γονέων του και ο πατέρας του τον επιπλήττει λέγοντας ότι δεν θα καταφέρει ποτέ [στη ζωή του] να γίνει κάτι. «Πρέπει να ήταν μια φοβερή προσβολή της φιλοδοξίας μου», σχολιάζει ο Freud, «επειδή αυτή η σκηνή επανέρχεται κάθε τόσο υπαινικτικά στα όνειρά μου και συνδέεται με απαρίθμηση των επιδόσεων και των επιτυχιών μου σαν να θέλω να πω: “Είδες, τελικά έγινα κάτι”».33 Δεν χρειάζεται να ακολουθήσουμε μέχρι τα παιδικά χρόνια κάθε σημαντική πηγή του ονείρου. Το όνειρο του Freud με τη βοτανική μονογραφία τον κάνει να σκεφτεί τη γυναίκα του στην οποία σπανίως πηγαίνει λουλούδια, αλλά και μια μονογραφία για το φυτό της κόκας, μια πρόσφατη συζήτηση με τον φίλο δόκτορα Konigstein, το όνειρό του με την ένεση της Irma, τις επιστημονικές φι­ λοδοξίες του, αλλά και μια μέρα του απώτατου παρελθόντος, όταν ο ίδιος ήταν πέντε ετών και η αδελφή του ούτε τρία, και ο πατέρας του είχε δώσει να σκίσει ένα βιβλίο με πολύχρωμες εικόνες - μια ευτυχισμένη, αποκομμένη ανάμνηση. ΑΠΟ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΣΤΙΣ ΠΛΟΥΣΙΕΣ ΖΟΥΓΚΛΕΣ των παιδικών βιωμάτων ο Freud

κουβάλησε μερικά γοητευτικά τρόπαια, αλλά κανένα δεν ήταν τόσο θεαματικό ή τόσο αμφιλεγόμενο όσο το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Έχει ανακοινώσει για πρώτη φορά αυτή τη σημαντική ιδέα στον Fliefl το φθινόπωρο 1897. Τώρα την επεξερ­ γάζεται στην Ερμηνεία των ονείρων χωρίς να χρησιμοποιήσει ακόμη το όνομα με το οποίο θα περάσει -κα ι θα κυριαρχήσει- στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Την εισάγει, όπως αρμόζει, σε ένα κεφάλαιο για χαρακτηριστικά όνειρα, μεταξύ των οποίων κάποια με θέμα τον θάνατο αγαπημένων προσώπων που απαιτούν νηφά­ λιο σχολιασμό. Οι αδελφικές αντιπαλότητες, οι εντάσεις ανάμεσα σε μητέρες και κόρες ή πατέρες και γιους, οι επιθυμίες θανάτου μελών της οικογένειας φαντά­ του σατιρικούς, παρότι θα μπορούσε κάλλιστα να τον έχει σκεφτεί. Ο Heine έχει χρησιμοποιήσει τις ίδιες αράδες ως μότο στο Die Bader von Lucca, μια εξοντωτική επίθεση στον ομοφυλόφιλο ποιητή κόμη Platen που τον θεωρούσε εχθρό του και κεντρικό πρόσωπο μιας συνωμοσίας ενα­ ντίον του.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

137

ζουν κακόβουλες και αφύσικες. Προσβάλλουν ό,τι εκτιμούμε περισσότερο στον άνθρωπο αλλά, όπως παρατηρεί ξερά ο Freud, δεν αποτελούν μυστικό για κανέναν. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα που ενσαρκώνεται σε μύθους, τραγωδίες και ό­ νειρα αλλά και όχι σε μικρότερο βαθμό στην καθημερινή ζωή ενυπάρχει σε όλες αυτές τις οικιακές συγκρούσεις. Απωθείται στο ασυνείδητο, γι’ αυτό και οι συνέπειές του είναι ακόμη βαρύτερες. Όπως θα εκφράσει αργότερα ο Freud, το οιδι­ πόδειο σύμπλεγμα είναι το «πυρηνικό σύμπλεγμα» των νευρώσεων.34 Αλλά ήδη από την αρχή επιμένει ότι «ο έρωτας για το ένα και το μίσος για το άλλο σκέλος του ζεύγους των γονέων»35 δεν αποτελεί μονοπώλιο των νευρωτικών. Αν και σε λιγότερο θεαματική μορφή, αποτελεί κοινή μοίρα των κανονικών ανθρώπων. Οι πρώτες διατυπώσεις του Freud για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι συγκρι­ τικά απλές. Με την πάροδο του χρόνου θα γίνουν πιο πολύπλοκες. Όσο η ιδέα του συμπλέγματος συναντά ισχυρή αντίδραση, η αγάπη του Freud γι’ αυτό με­ γαλώνει: το βλέπει ως εξήγηση για τον σχηματισμό νευρώσεων, ως σημείο κα­ μπής στην εξέλιξη του παιδιού, ως σημάδι ότι η σεξουαλική ωρίμανση του αρ­ σενικού διαφέρει από εκείνη του θηλυκού και στο Τοτέμ και ταμπού μάλιστα ως το βαθύ κίνητρο για τη δημιουργία του πολιτισμού και της συνείδησης. Ωστόσο στην Ερμηνεία των ονείρων η οιδιπόδεια μάχη παίζει έναν ταπεινότερο ρόλο αν και δεν χρειάζεται να ψάξουμε μακριά για τις επιπτώσεις της. Ερμηνεύοντας τα φονικά όνειρα όπου πεθαίνουν ο συζυγικός σύντροφος ή κάποιος γονέας ο Freud αποδεικνύει τη θεωρία ότι τα όνειρα απεικονίζουν εκπληρωμένες επιθυμίες. Και επιπλέον βοηθά να καταλάβουμε γιατί τα όνειρα είναι τόσο παράξενες παραγω­ γές- οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, έχουν επιθυμίες που χωρίς λογοκρισία δεν επιτρέπεται να δουν το φως της ημέρας. Κάθε όνειρο είναι λοιπόν εργασία και μάλιστα σκληρή εργασία. Αν η πίεση των επιθυμιών να φτάσουν στη συνείδηση ήταν λιγότερη ισχυρή ή αν η αναγκαι­ ότητα της αντίστασης σε αυτή την πίεση δεν ήταν τόσο επείγουσα, η εργασία θα ήταν ευκολότερη. Υπηρετώντας ως φύλακας του ύπνου η «εργασία του ονείρου» αναλαμβάνει να μεταμορφώσει απαράδεκτες παρορμήσεις και αναμνήσεις σε μια ιστορία που είναι αρκετά αθώα και επιτρέπεται να ειπωθεί αφού της έχει στο­ μωθεί η λεπίδα. Η πολυμορφία της εργασίας του ονείρου είναι πρακτικά ανεξά­ ντλητη αφού οι ονειρευόμενοι έχουν στη διάθεσή τους αμέτρητα κατάλοιπα της ημέρας και μοναδικές βιωματικές ιστορίες. Ωστόσο παρά το φαινομενικό χάος αυτή η εργασία διέπεται από σταθερούς κανόνες. Ο λογοκριτής, που επεξεργάζε­ ται τις λανθάνουσες σκέψεις του ονείρου για να μπορέσουν να παρουσιαστούν, έχει μεγάλα περιθώρια και είναι εντυπωσιακά επινοητικός, αλλά οι οδηγίες που ακολουθεί είναι σύντομες και σαφείς ενώ τα μέσα που διαθέτει είναι λιγοστά. Ο Freud αφιερώνει το εκτενέστερο κεφάλαιο του βιβλίου σε αυτές τις οδη­ γίες και τα μέσα. Βλέπει τον ερμηνευτή των ονείρων σαν παλαιογράφο, σαν με­ ταφραστή, σαν αποκωδικοποιητή. «Οι σκέψεις και το περιεχόμενο του ονείρου κείτονται μπροστά μας σαν απεικονίσεις του ίδιου περιεχομένου σε δύο διαφο­

138

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ρετικές γλώσσες ή, καλύτερα, το περιεχόμενο του ονείρου μας παρουσιάζεται ως μεταγραφή της σκέψης του ονείρου σε έναν άλλο τρόπο έκφρασης· για να κατα­ νοήσουμε τις σηματοδοτήσεις και τους τρόπους σύνταξής του πρέπει να συγκρί­ νουμε πρωτότυπο και μετάφραση». Στη συνέχεια ο Freud παραλλάσσει αυτή τη μεταφορά και συγκρίνει το όνειρο με εικονογραφημένο γρίφο, μια φαινομενικά παράλογη απεικόνιση που θα μάθουμε να διαβάζουμε μόνο όταν πάψουμε να απορούμε για τον παραλογισμό της και «αντικαταστήσουμε κάθε εικόνα με μια συλλαβή ή μια λέξη».36 Τα σημαντικότερα εργαλεία της εργασίας του ονείρου είναι η συμπύκνωση, η μετάθεση και αυτό που ο Freud αποκαλεί «εξέταση της δυνατότητας απεικό­ νισης».37* Όλα αυτά δεν περιορίζονται στα όνειρα, μπορούμε να τα βρούμε και στον σχηματισμό νευρωτικών συμπτωμάτων, στις λεκτικές παραδρομές και στα ανέκδοτα. Αλλά ο Freud αναγνώρισε και περιέγραψε την εργασία τους πρώτα στα όνειρα. Ανακάλυψε και έναν τέταρτο μηχανισμό, τη «δευτερεύουσα επεξερ­ γασία», την τακτοποίηση της συγκεχυμένης ιστορίας του ονείρου κατά το ξύ­ πνημα, όμως δεν ήταν βέβαιος αν θα έπρεπε να θεωρηθεί και αυτή εργαλείο. Τα όνειρα διαβιβάζουν την εσωτερική τους σημασία και με έναν ακόμη τρόπο: τα σύμβολα. Ο Freud δίνει στα σύμβολα δευτερεύοντα μόνο ρόλο. Στις πρώτες ανατυπώσεις της Ερμηνείας των ονείρων τα αναφέρει μόνο παρεμπιπτό­ ντως, αλλά αργότερα προσθέτει ένα μεγαλύτερο κομμάτι γι’ αυτά κατόπιν προ­ τροπής του Wilhelm Steckel και άλλων. Όμως η καθαρά μηχανική ερμηνεία των συμβόλων τον ενοχλεί. «Θα ήθελα όμως να προειδοποιήσω με έμφαση να μην υπερεκτιμηθεί η σημασία των συμβόλων για την ερμηνεία των ονείρων», γράφει το 1909 και στη συνέχεια προειδοποιεί να μην «περιοριστεί η μετάφραση των ονείρων σε μετάφραση συμβόλων και εγκαταλειφθεί η τεχνική της αξιολόγησης των ιδεών του ονειρευόμενου».38Ένα χρόνο αργότερα δηλώνει κατηγορηματικά στον ελβετό φίλο του, πάστορα και ψυχαναλυτή Oskar Pfister: «Αν χρησιμοποι­ είτε με καχυποψία κάθε νέο σύμβολο μέχρι να σας επιβληθεί εκ νέου εμπειρικά, έχετε την πλήρη συγκατάθεσή μου· ωστόσο το καλύτερο εργαλείο της ΨΑ** είναι η γνώση της περίεργης ιδιωτικής γλώσσας του ασυνείδητου».39 Η απαρίθμηση από τον Freud των μέσων που χρησιμοποιεί η εργασία του ο­ νείρου δεν στερείται κάποιας ειρωνείας. Η ερμηνεία των συμβόλων, επί αιώνες κύριο έρεισμα για τους ονειροκρίτες, θα γίνει στη δεκαετία 1920 το αγαπημένο παιχνίδι συναναστροφής μεταξύ των ερασιτεχνών που παίζουν ψυχανάλυση. Δη­ λαδή όταν η ψυχανάλυση γίνεται ευρύτερα γνωστή επικρατεί η τεχνική ερμη­ νείας ονείρων που ο Freud θεωρεί μάλλον αμφίβολη· όμως οι περισσότεροι τη * Στην κατανοητή για όλους παρουσίασή του Περί ονείρου (1901) ο Freud αναφέρει ότι «συ­ μπύκνωση, μετάθεση και δραματοποίηση» είναι τα σημαντικότερα μέσα που έχει στη διάθεσή της η εργασία του ονείρου (Απαντα, τόμ. 2/3, σ. 699). ** Στην αβίαστη αλληλογραφία τους ο Freud και οι συνάδελφοί του χρησιμοποιούσαν συχνά για την ψυχανάλυση τη συντομογραφία ΨΑ (με ελληνικούς χαρακτήρες).

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

139

βρίσκουν ενδιαφέρουσα. Και αυτό, όπως θα δούμε αργότερα, δεν είναι το μόνο παράδειγμα για το είδος της δημοτικότητας που ενοχλεί τον Freud και ευχαρί­ στως θα την απαρνιόταν. Η ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ, το πρώτο από τα πραγματικά σημαντικά εργαλεία της εργασίας του ονείρου, κάνει ό,τι λέει το όνομά της. Οι σκέψεις του ονείρου που εισρέουν στον νου του ονειρευόμενου είναι απείρως πιο πλούσιες από το έκδηλο όνειρο που είναι «συγκριτικά σύντομο, φτωχό, λακωνικό». Μερικοί από τους συνειρμούς που παράγει ο ονειρευόμενος μπορεί να είναι νέοι, όμως οι περισσότεροι δημιουργούνται από το ίδιο το όνειρο. Κάθε στοιχείο του περιεχομένου του έκδηλου ονείρου αποδεικνύεται υπερκαθοριζόμενο· αντιπροσωπεύεται πολλαπλά στη λανθάνουσα σκέψη του ονείρου. Τα πρόσωπα στα όνειρα αποτελούν προϊόν σύν­ θεσης. Η Irma είναι ένα καλό παράδειγμα - εκπροσωπεί περισσότερα άτομα από τα οποία δανείζεται χαρακτηριστικά και στοιχεία. Παράξενες, κατασκευασμέ­ νες λέξεις ή νεόκοποι νεολογισμοί, που εμφανίζονται συχνά στα όνειρα, αποτε­ λούν περαιτέρω παραδείγματα για το πώς η συμπύκνωση συγκεντρώνει σκέψεις με ένα είδος φανατικής οικονομίας. Έτσι το όνειρο με τη βοτανική μονογραφία είναι μία μόνο σκηνή, μια άκρως σύντομη οπτική εντύπωση, αλλά περιέχει και συμπυκνώνει τα πλέον διαφορετικά υλικά από περισσότερα στάδια της ζωής του Freud. Η λέξη «Autodidasker» που ονειρεύτηκε ο Freud αποτελεί συμπύκνωση των λέξεων «Autor» [συγγραφέας], «Autodidakt» [αυτοδίδακτος] και «Lasker», το όνομα ενός φιλελεύθερου γερμανοεβραίου πολιτικού με το οποίο ο Freud συ­ νέδεσε και το όνομα του γερμανοεβραίου σοσιαλιστή Ferdinand Lassalle. Αυτά τα ονόματα οδήγησαν τον Freud μέσω παρακάμψεων στο ναρκοπέδιο ερωτικών ανησυχιών που αποτελούσαν και το πραγματικό θέμα του ονείρου. Οι Lasker και Lassalle είχαν και οι δύο άτυχο τέλος εξαιτίας μιας γυναίκας: ο πρώτος πέθανε από σύφιλη, ο δεύτερος σε μονομαχία. Ο Freud βρήκε στο «Autodidasker» ακόμη ένα κρυμμένο όνομα, ως αναγραμματισμό του «Lasker»: το όνομα του αδελφού του, Alexander, που η οικογένεια φώναζε Alex. Η επιθυμία που περιείχε αυτό το όνειρο ήταν να κάνει κάποτε ο αδελφός του έναν ευτυχισμένο γάμο.40 Είναι πε­ ρισσότερο από εκπληκτικός ο πλούτος όσων σκαρφίζεται η συμπύκνωση. Ενώ ο λογοκριτής δεν χρειάζεται να συμμετέχει στη συμπύκνωση, η μετά­ θεση αποτελεί το μαεστρικό έργο του. Μειώνει πρώτα την ένταση των παθών που πιέζουν για να εκφραστούν και έπειτα τα μεταμορφώνει. Έτσι επιτρέπει σε αυτά, όσο ακρωτηριασμένα και αν παρουσιάζονται δημοσίως, να ξεφύγουν από την αντίσταση που κινητοποιεί ο λογοκριτής. Αυτό έχει ως συνέπεια οι πραγ­ ματικές επιθυμίες που εμψυχώνουν το όνειρο να μην παρουσιάζονται διόλου σε αυτό. Αυτός είναι προφανώς ο λόγος για τον οποίο οι ονειρευόμενοι που θέλουν να κατανοήσουν τις παραγωγές τους πρέπει να κάνουν όσο το δυνατόν πιο ε­ λεύθερους συνειρμούς και ο αναλυτής πρέπει να αναπτύξει όλο το ερμηνευτικό ταλέντο του για όσα του λένε.

140

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Επειδή το όνειρο είναι ένας γρίφος εικόνων με μια εντελώς δική του τρελή λογική, ο ερμηνευτής του ονείρου πρέπει να καταλαβαίνει περισσότερα και όχι μόνο τη μετάθεση και τη συμπύκνωση. Η εξέταση της δυνατότητας απεικόνι­ σης παίζει και αυτή τον ρόλο της. Οι κατηγορίες που θεωρούμε αυτονόητες όταν είμαστε ξυπνητοί δεν έχουν καμία θέση στο όνειρο. Το όνειρο δεν ξέρει από αι­ τιότητα, αντίφαση, ταυτότητα. Παρουσιάζει σκέψεις και αφηρημένες ιδέες ως συγκεκριμένες εικόνες: η αντίληψη ότι κάποιος είναι διαχυτικός μπορεί να α­ ποδοθεί με νερό που απλώνεται σε μια επιφάνεια. Το ότι ένα ονειρικό στοιχείο έπεται χρονικά ενός άλλου υποβάλει τη λογική σχέση αιτίου και επίδρασης· η συχνότητα εμφάνισης ενός ονειρικού στοιχείου υπογραμμίζει τη σημασία του. Επειδή το όνειρο δεν μπορεί να εκφράσει άμεσα μια άρνηση, αναπαριστά αν­ θρώπους, γεγονότα και συναισθήματα με το αντίθετό τους. Τα όνειρα είναι γελω­ τοποιοί και απατεώνες, κάνουν αστεία ή προσποιούνται διανοητική δραστηριό­ τητα. Γι’ αυτό είναι εντελώς δικαιολογημένη η έκταση που ο Freud αφιερώνει στα τεχνάσματα που έχει στη διάθεσή της η εργασία του ονείρου. Πολλά όνειρα πε­ ριέχουν λόγια και αυτά αποτελούνται σχεδόν πάντα από παραθέματα* αναπαρά­ γουν λόγια που ο ονειρευόμενος άκουσε κάπου. Ωστόσο αυτά τα πολύ πραγμα­ τικά λόγια δεν χρησιμοποιούνται για να διευκρινιστεί η σημασία του ονείρου, αλλά για να ενταθούν οι πλάγιες προσπάθειες να περάσει από τον λογοκριτή το υλικό που είναι κάθε άλλο παρά αθώο. Τα όνειρα πλημμυρίζονται συχνά από συ­ ναισθήματα, αλλά όπως προειδοποιεί ο Freud, ο ερμηνευτής δεν πρέπει να τα παίρνει κατά γράμμα αφού η εργασία του ονείρου έχει την τάση να μειώνει ή να μεγεθύνει υπερβολικά την έντασή τους, να αποκρύπτει τους αληθινούς σκοπούς τους ή, όπως είδαμε, να τα αντιστρέφει. Ένα από τα καλύτερα γνωστά παραδείγ­ ματα του Freud, το όνειρο «Non vixit», απεικονίζει πώς το όνειρο χειρίζεται λό­ για και συναισθήματα. Δεν είναι αξιοπερίεργο ότι ο Freud το αποκαλεί «ωραίο». Διαθέτει πληθώρα φίλων από τους οποίους αρκετοί είναι ήδη νεκροί. Ένας από αυτούς, ο Josef Paneth, δεν καταλαβαίνει στο όνειρο τι λέει ο Freud και εκείνος του εξηγεί ότι αυτό οφείλεται στο ότι [ο Paneth] δεν ζει: «Non vixit». Αυτό, όπως αντιλαμβάνεται ο Freud και στο όνειρό του, είναι λάθος αφού στα λατινικά ση­ μαίνει «δεν έζησε» και όχι «δεν ζει» (non vivit). Τότε ο Freud εξαλείφει με μια ματιά τον Paneth που απλά διαλύεται. Το ίδιο παθαίνει και ο Fleischl-Marxow. Και οι δύο δεν είναι παρά revenants, παρουσίες που μπορείς να διώξεις με απο­ τρόπαιες ευχές και ο ονειρευόμενος βρίσκει αυτή τη σκέψη άκρως ευχάριστη.41 Η πηγή του ονείρου όπου ο Freud εξαλείφει τον Paneth με μια διαπεραστική ματιά δεν αποτελεί μυστικό. Είναι η εγωιστική μεταμόρφωση μιας ταπεινωτι­ κής σκηνής από το παρελθόν: ο μέντορας του Freud Briicke είχε κατατροπώσει κάποτε με το βλέμμα τον αμελή βοηθό του. Αλλά «non vixit»; Ο Freud ανακα­ λύπτει τελικά ότι τα «λόγια» αυτά δεν τα έχει ακούσει αλλά τα έχει δει. Θυμά­ ται ότι είναι γραμμένα στο βάθρο ενός μνημείου του αυτοκράτορα Josef II στο

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

141

Χόφμπουργκ της Βιέννης: Saluti patriae vixit non diu sed totus [Για το καλό της πατρίδας δεν έζησε πολύ αλλά ολοκληρωμένα]. Το όνειρο του Freud δανείζεται αυτά τα λόγια και τα χρησιμοποιεί για έναν άλλο Josef, τον Josef Paneth, που υπήρξε διάδοχός του στο εργαστήριο του Briicke και πέθανε νέος το 1890. Προ­ φανώς ο Freud λυπάται για τον πρόωρο θάνατο του φίλου του αλλά και θριαμ­ βολογεί ως επιζών. Αυτά είναι μερικά από τα συναισθήματα που διέπουν και αλ­ λοιώνουν το όνειρο. Ο Freud προσθέτει και άλλα: φόβο για τον φίλο του, FlieB, που θα εγχειριστεί σύντομα, ενοχές που δεν πηγαίνει στο Βερολίνο για να του συμπαρασταθεί, ενόχληση επειδή ο FlieB του έχει ζητήσει να μην πει σε κανέναν για την εγχείριση λες και ο Freud είναι αδιάκριτος και χρειάζεται μια τέτοια προ­ ειδοποίηση. Οι renevants στο όνειρο οδηγούν τον Freud στα παιδικά του χρόνια· εκπροσωπούν φίλους και εχθρούς παρελθόντων ετών η χαρά του επιζώντος και η επιθυμία για αθανασία βασίζονται σε μικροπρεπή συναισθήματα υπεροχής και θυμού και κατακλύζουν το όνειρο «Non vixit». Το όλο σενάριο κάνει τον Freud να θυμηθεί μια παλιά ιστορία: Ένας από τους δύο συζύγους, λέει απλοϊκά και εγωιστικά στον άλλο: «Αν πεθάνει ένας από τους δυο μας, θα μετακομίσω στο Παρίσι».42 Ίσως καταλαβαίνουμε πια γιατί ο Freud πιστεύει ότι κανένα όνειρο δεν μπορεί να ερμηνευτεί εξαντλητικά. Το πλέγμα των συνειρμών του παραείναι πυκνό, οι επινοήσεις παραείναι επιδέξιες για να επιτρέψουν την πλήρη λύση του γρίφου που θέτουν. Αλλά ο Freud δεν διστάζει να ισχυριστεί ότι στη βάση κάθε ονείρου κρύβεται μια επιθυμία που είναι ταυτόχρονα παιδιάστικη και, όπως θα έλεγε μάλλον η αξιοσέβαστη κοινωνία, απρεπής.

Μια ψυχολογία για ψυχολόγους ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ η Ερμηνεία των ονείρων κατα­ λαμβάνει το στρατηγικό κέντρο και αυτό ο Freud το γνώριζε. Το ότι επέλεξε το όνειρο ως το πλέον διδακτικό παράδειγμα της ψυχικής εργασίας έχει μέγιστη σημασία: το να ονειρεύεσαι είναι μια φυσική, παγκόσμια εμπειρία. Όσο ο Freud διαμόρφωνε το βιβλίο των ονείρων σχεδίαζε και άλλες μελέτες για γενικές και φυσιολογικές ψυχολογικές διαδικασίες· θα μπορούσε λοιπόν κάλλιστα να είχε επιλέξει μια άλλη αφετηρία. Στα τέλη της δεκαετίας 1890 έχει αρχίσει να συλλέ­ γει διδακτικά ανέκδοτα για κάθε είδους παραδρομές που θα δημοσιεύσει τελικά το 1901 με τον υποβλητικό τίτλο Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής. Τον Ιού­ νιο 1897 ανακοινώνει στον FlieB ότι έχει μια συλλογή «βαθυστόχαστων εβραϊ­ κών ιστοριών».43 Θα γίνουν ένα βιβλίο που θα παρουσιάζει τη σχέση αστείων και ασυνειδήτου, αφού τόσο οι πολύ συνηθισμένες παραδρομές όσο και τα απλούστατα αστεία οδηγούν στις απώτατες περιοχές της ψυχής. Αλλά το όνειρο είναι για τον Freud ο ηγέτης που προτιμά. Συνηθισμένο αλλά και μυστήριο, αλ­

142

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

λόκοτο αλλά και λογικά εξηγήσιμο διακλαδίζεται πρακτικά σε κάθε τομέα του ψυχικού βίου. Γι’ αυτό και ο Freud καταδεικνύει λεπτομερώς στο έβδομο κεφά­ λαιο της Ερμηνείας των ονείρων την ανυπέρβλητη σημασία του. Η επιλογή του υλικού για το βιβλίο των ονείρων αποκαλύπτει επίσης πολλά. Όπως παρατηρεί στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης, τα όνειρα των νευρωτικών περιέχουν ειδικά χαρακτηριστικά που ως παραδείγματα θα μπορούσαν να επη­ ρεάσουν αρνητικά τη γενική χρήση της θεωρίας του.44 Γι’ αυτό επιλέγει όνειρα των φίλων του και των παιδιών του, όνειρα που αναφέρονται στη λογοτεχνία και βέβαια τα δικά του. Τελικά δεν μπορεί να αντισταθεί στη συμβολή μερικών ασθενών του, αλλά σε αυτά τα όνειρα αντιπαραθέτει παραδείγματα που προέρ­ χονται από κανονικούς, όπως τους αποκαλεί, ανθρώπους. Είναι αποφασισμένος να μην αρχίσει με τον εξειδικευμένο και περιορισμένο τομέα των υστερικών ή ψυχαναγκαστικών αναλυομένων του. Το υλικό που πρόσφεραν οι αναλυόμενοι του, αν και δεν ήταν αντιπροσω­ πευτικό, δεν αλλοίωνε σοβαρά τις έρευνές του. Το ότι ο Freud δανειζόταν τόσο άνετα υλικό από νευρωτικούς ήταν προφανώς φυσική συνέπεια της καθημερινής ενασχόλησής του: οι νευρωτικοί ήταν διαθέσιμοι και ενδιαφέροντες. Αλλά κα­ θώς επεξεργαζόταν τη θεωρία του για τις νευρώσεις διαπίστωσε ότι ο νευρω­ τικός ρίχνει άπλετο φως και στον κανονικό άνθρωπο επειδή η μεταξύ τους δια­ φορά δεν είναι τόσρ μεγάλη. Οι νευρωτικοί και με τον υπερβολικό τρόπο τους οι ψυχωτικοί παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά λιγότερο διαταραγμένων ατόμων σε θεατρική μορφή που συμβάλλει στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. «Μια ικανοποιητική γενική αντίληψη για τις νευροψυχωτικές διαταραχές είναι πραγ­ ματικά αδύνατη, αφού δεν μπορεί κάποιος να ξεκινήσει από σαφείς παραδοχές για τις κανονικές ψυχικές διαδικασίες»,45 δηλώνει ο Freud την άνοιξη 1895. Την ίδια εποχή, ενώ ασχολείται με τον σχεδίασμά μιας επιστημονικής ψυχολογίας, τον βασανίζει και ο γρίφος των νευρώσεων. Στο μυαλό του αυτές οι δύο έρευνες δεν διαχωρίστηκαν ποτέ - κάτι που εξάλλου δεν θα ήταν ωφέλιμο. Δεν είναι τυ­ χαίο ότι ο Freud ζωντάνευε τα αφηρημένα θεωρητικά υπομνήματά του με παρα­ δείγματα από τις κλινικές περιπτώσεις του. Αποτελούσαν υλικό για μια γενική ψυχολογία. Ο FREUD ΔΕΝ ΕΚΤΙΜΟΥΣΕ ΠΑΝΤΑ τους αναλυόμενούς του, όσο επικοινωνιακοί

και αν ήταν. Μερικές φορές οι πολλές, εξαντλητικές ώρες μαζί τους υπερέβαιναν τις δυνάμεις του και τον έκαναν να θεωρεί ότι η θεραπευτική ενασχόληση τον εμπόδιζε να λύσει τους γρίφους του σύμπαντος. Όμως η πράξη τον διαψεύδει: οι κλινικές εμπειρίες του και οι θεωρητικές έρευνές του συνήθως γονιμοποιούν η μια την άλλη. Στον Freud άρεσε να παρουσιάζει την ιατρική σταδιοδρομία του ως μια μεγάλη παράκαμψη που άρχιζε με το πάθος ενός νεαρού για βαθιά φιλο­ σοφικά προβλήματα και μετά από μια μακριά, ανεπιθύμητη εξορία στο ιατρικό περιβάλλον κατέληγε στην επιστροφή ενός ηλικιωμένου άνδρα σε θεμελιακές

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

143

θεωρητικές απόψεις. Στην πραγματικότητα τα «φιλοσοφικά» ζητήματα δεν α­ πομακρύνθηκαν ποτέ από τη συνείδησή του, ακόμη και όταν, όπως λέει χαρα­ κτηριστικά, «έγινα θεραπευτής παρά τη θέλησή μου». Στα σαράντα χρόνια του θυμάται τα νιάτα του και γράφει στον FlieB: «Ως νέος δεν είχα άλλο πόθο από τη φιλοσοφική γνώση και τώρα σκοπεύω να τον εκπληρώσω περνώντας από την ι­ ατρική στην ψυχολογία».46 Νιώθει καλά τον φίλο του στο Βερολίνο που φαίνεται να βαδίζει προς την ίδια κατεύθυνση. «Βλέπω», γράφει στον FlieB σε μια στοχα­ στική επιστολή την Πρωτοχρονιά 1896, «πώς παρακάμπτοντας την ιατρική φτά­ νεις στο πρώτο ιδανικό σου, στο να καταλαβαίνεις τον άνθρωπο ως ψυχολόγος· το ίδιο και εγώ τρέφω κρυφά την ελπίδα να φτάσω από τον ίδιο δρόμο στον αρ­ χικό στόχο μου, τη φιλοσοφία».47 Όσο βαθιά και αν ήταν η περιφρόνησή του για τους περισσότερους φιλοσόφους και τα ανόητα λεκτικά παιχνίδια τους, κυνη­ γούσε διά βίου τους δικούς του φιλοσοφικούς στόχους. Αυτή η ασυνέπεια είναι περισσότερο φαινομενική παρά πραγματική. Για τον Freud η «φιλοσοφία» είχε ιδιαίτερη σημασία. Όπως οι διαφωτιστές, περιφρονούσε την αφηρημένη και γι’ αυτό άχρηστη φιλοσοφία των μεταφυσικών. Το ίδιο εχθρικός ήταν και με τους φιλοσόφους που εξίσωναν το εύρος του πνεύματος με τη συνείδηση. Η δική του φιλοσοφία ήταν ένας επιστημονικός εμπειρισμός τον οποίο ενσάρκωσε σε μια επιστημονική θεωρία της ψυχής. Η μελέτη των ονείρων οδήγησε ευθέως τον Freud σε αυτές τις υψηλές επιδιώ­ ξεις. Επειδή το όνειρο αποτελεί βασικά μια επιθυμία εν δράσει, ο Freud θεώρησε αναγκαίο να επιχειρήσει να εισχωρήσει βαθιά και συστηματικά στα πραγματικά θεμέλια της ψυχολογίας. Μόνο έτσι θα μπορούσε να γίνει κατανοητό πόσο ση­ μαντική είναι η ονειρική δραστηριότητα. Γι’ αυτό τα «σχιββωλέθ»* του Freud για την ψυχανάλυση που συμπεριλαμβάνουν τον άκρως σύντομο κατάλογο που διαφοροποιεί την ψυχολογία του από αυτή των άλλων, δεν εμφανίζονται μόνο στο αυστηρό, αναλυτικό τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου των ονείρων. Η αρχή του ψυχολογικού αιτιοκρατισμού, η θεώρηση της ψυχής ως αποτελέσματος αντιμαχόμενων δυνάμεων, το σχέδιο του δυναμικού ασυνείδητου και της κρυμμένης δύναμης του πάθους σε όλη την ψυχική δραστηριότητα διαποτίζουν την πραγμα­ τική δομή του. Σημαντικό σημείο στη θεωρία του Freud είναι ότι στον κόσμο της ψυχής δεν υπάρχουν καθαρές συμπτώσεις. Ο Freud δεν αρνήθηκε ποτέ ότι ο άνθρωπος εί­ ναι εκτεθειμένος στις συμπτώσεις, αντιθέτως επέμενε: «Μας αρέσει να ξεχνούμε ότι βασικά όλα στη ζωή μας είναι μια σύμπτωση, ήδη από τη δημιουργία μας, όταν το σπερματοζωάριο συναντά το ωάριο».48 Χωρίς να αρνείται βέβαια ότι ο άνθρωπος έχει πραγματικές επιλογές. Γι’ αυτό ένας από τους στόχους της ψυ­ χαναλυτικής θεραπείας ήταν να δώσει «στον άρρωστο την ελευθερία να αποφα­ σίζει έτσι ή αλλιώς».49 Αλλά ούτε η «σύμπτωση» του Freud ούτε η «ελευθερία» ΣτΜ: Κριτές, 12.6.

144

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

του είναι μια αυθαίρετη ή μια μη επιλέξιμη εκδήλωση αυτοματισμού. Στη θεω­ ρία του για την ψυχή κάθε γεγονός, όσο τυχαίο και αν φαντάζει, αποτελεί κάτι σαν κόμπο στα μπλεγμένα νήματα της αιτιότητας, που ανάγονται σε απώτατες απαρχές, είναι πάρα πολλά στον αριθμό και η αλληλεπίδρασή τους παραείναι πολύπλοκη για να μπορέσει κάποιος να τα ξεμπλέξει εύκολα. Βέβαια, η ελευ­ θερία του να ξεφύγει κάποιος από τη λαβή της αιτιότητας είναι μια από τις πιο προσφιλείς και ως εκ τούτου πιο επίμονες ουτοπικές επιθυμίες του ανθρώπου. Όμως ο Freud προειδοποιεί: η ψυχανάλυση δεν πρέπει να προσφέρει παρηγοριά σε τέτοιες ουτοπικές φαντασιώσεις. Γι’ αυτό η φροϋδική θεωρία της ψυχής είναι αυστηρά και μονοσήμαντα αιτιοκρατική. ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΣ ΕΝΤΟΝΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ και γι’ αυτό επαναστατική για την εποχή

της. Ο Freud αναπτύσσει το πρόγραμμά του στο πλαίσιο της σύγχρονής του ψυχολογίας σπάζοντας όμως αυτό το πλαίσιο στο ένα σημείο μετά το άλλο. Οι εξέχοντες συνάδελφοί του στον τομέα της ψυχιατρικής ήταν βασικά νευ­ ρολόγοι. Τον ίδιο χρόνο που εκδόθηκαν οι Μ ελέτες για την υστερία των Freud και Breuer (1895), ο Krafft-Ebing δημοσίευσε τη μονογραφία Νευρικότητα και νευρασθενικές καταστάσεις που απεικονίζει τέλεια την επικρατούσα άποψη. Το μικρό βιβλίο αποτελεί μια γενναία προσπάθεια να μπει κάποια τάξη στη σύγ­ χυση που επικρατούσε τότε στη διαγνωστική ορολογία. Ο Krafft-Ebing όρισε ότι η «νευρικότητα» είναι «μια συνήθως κληρονομική νοσηρή προδιάθεση και σπανιότερα μια επίκτητη νοσηρή μεταβολή του κεντρικού νευρικού συστήμα­ τος».50 Και ότι η κληρονομικότητα αποτελεί την κύρια πηγή των διαταραχών: «Η συντριπτική πλειονότητα ατόμων με νευρικές διαταραχές παρουσιάζει νευ­ ρικότητα από την πρώτη παιδική ηλικία εξαιτίας κληρονομικών παραγόντων». Ο Krafft-Ebing υποκλίθηκε με σεβασμό, σχεδόν με δέος, μπροστά «στον πανί­ σχυρο βιολογικό νόμο της κληρονομικότητας που επηρεάζει καθοριστικά όλη την οργανική φύση». Θεώρησε ότι η επιρροή της στην ψυχική ζωή είναι α­ ναμφισβήτητη και εξέχουσα. Η επίκτητη νευρικότητα προκαλείται πάλι όταν διαταράσσεται «η σωστή σχέση μεταξύ συσσώρευσης και ανάλωσης της νευ­ ρικής δύναμης». Η έλλειψη ύπνου, η κακή διατροφή, οι παρεκτροπές στην κα­ τανάλωση οινοπνεύματος, ο «ανθυγιεινός» χαρακτήρας του σύγχρονου πολι­ τισμού με τους ταχείς ρυθμούς, τις υπερβολικές πνευματικές απαιτήσεις, τη δημοκρατική πολιτική, τη χειραφέτηση των γυναικών - όλα αυτά κάνουν κατά τη γνώμη του τον άνθρωπο νευρικό. Αλλά η επίκτητη νευρικότητα, όπως και η κληρονομική, αποτελεί υπόθεση «υλικών, αν και άκρως λεπτών αλλαγών στο νευρικό σύστημα». Η βαρύτερη νόσος, η «νευρασθένεια» αποτελεί για τον Krafft-Ebing μια νευ­ ρικότητα γραμμένη με κεφαλαία, μια «λειτουργική» νόσο όπου τα νεύρα «αδυ­ νατούν να αποκαταστήσουν την ισορροπία μεταξύ παραγωγής και ανάλωσης της νευρικής δύναμης». Δεν είναι τυχαίο ότι ο Krafft-Ebing χρησιμοποιεί για τη με­

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

145

ταφορά του όρους μηχανικής. Γι’ αυτόν η νευρασθένεια είναι βασικά ένα νευρικό σύστημα σε αταξία. Όπως και στη νευρικότητα, ο γιατρός πρέπει να αναζητήσει το κύριο αίτιό της στην κληρονομικότητα. Η επίκτητη νευρασθένεια μπορεί να αναχθεί σε ψυχολογικά αίτια, σε μια σειρά ατυχών τραυμάτων ή σε ένα κατα­ στροφικό περιβάλλον: μια ασθένεια στην παιδική ηλικία λόγω «νευροπαθητικής ιδιοσυγκρασίας», τον αυνανισμό ή την υπερβολική επιβάρυνση του συστήματος από τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ακόμη και αν διαπιστωθεί ότι αίτιο της νευρα­ σθένειας είναι κάποιο ψυχολογικό γεγονός, θλίψη ή ψυχικό στρες, το πραγμα­ τικά οχληρό στοιχείο είναι νευρολογικής φύσης. Ο Krafft-Ebing ήταν πρόθυμος να δεχτεί κάποιους «κοινωνιολογικούς» παράγοντες, αλλά και εδώ ανάγει το «αίτιο προδιάθεσης» σε μια νευρική ιδιοσυγκρασία.51 Οι θεραπείες που συνιστά ο Krafft-Ebing είναι φυσικά δίαιτα, φάρμακα, ψυχοθεραπεία, ηλεκτροθεραπεία και μασάζ.52 Ως κορυφαίος ειδικός στον τομέα των σεξουαλικών παρεκκλίσεων δεν μπορούσε να αγνοήσει αυτό που αποκαλούσε neurasthenia sexualis, αλλά το έθιξε ως ένα μικρό τμήμα της κλινικής εικόνας και δεν το θεώρησε αίτιο.53 Κοντολογίς ο Krafft-Ebing αντιμετώπισε σε μεγάλο βαθμό τις ψυχικές παθή­ σεις σαν μια υπόθεση της φυσιολογίας. Και το 1895 στο εγχειρίδιο ψυχιατρικής του επέμενε στη θεωρία που είχε δημοσιεύσει πριν 16 χρόνια: «η πνευματική νόσος είναι νόσος του εγκεφάλου».54 Μιλούσε στο όνομα όλων των συναδέλ­ φων του. Στον 19ο αιώνα η επιστήμη της ψυχολογίας είχε κάνει εντυπωσιακή πρόοδο. Αλλά η κατάστασή της ήταν παράδοξη: είχε αποδεσμευτεί από τη φι­ λοσοφία, όπως παλαιότερα από τη θεολογία, για να δεχτεί απλώς τον ασφυκτικό εναγκαλισμό ενός νέου δυνάστη: της φυσιολογίας. Βέβαια η ιδέα ότι ψυχή και σώμα συνδέονται στενότατα είχε ήδη μια παλιά και αξιοσέβαστη παράδοση. «Το σώμα ενός ανθρώπου και η ψυχή του», είχε δηλώσει ο Laurence Sterne στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα, «το λέω με ακραίο σεβασμό και για τα δύο, είναι όπως το χιτώνιο και η φόδρα του - τσαλάκωσε το ένα και θα τσαλακώσεις και το άλλο».55 Οι ψυχολόγοι του 19ου αιώνα προσυπέγραφαν αυτή τη φράση προ­ χωρώντας παραπέρα: όρισαν με βεβαιότητα τι είναι το χιτώνιο και τι η φόδρα. Η ψυχή, ισχυρίστηκαν, εξαρτάται από το σώμα, από το νευρικό σύστημα, από τον εγκέφαλο. Το 1876 ο επιφανής αμερικανός νευρολόγος William Hammond, που μεταξύ άλλων ήταν ειδικός στον τομέα της ανδρικής και γυναικείας ανικανότητας, εξέφρασε τη συντριπτικά ομόφωνη άποψη των εμπειρογνωμόνων. «Η σύγχρονη επιστήμη της ψυχολογίας», δήλωσε, «είναι λίγο πολύ η επιστήμη που παρατη­ ρεί την ψυχή ως σωματική λειτουργία»?6 Η έμφαση με τα πλάγια γράμματα στη φράση έχει δοθεί από τον ίδιο. Στην Αγγλία ένας άλλος παραγωγικός ψυχίατρος με μεγάλη επιρροή, ο Henry Maudsley, δεν ήταν λιγότερο εμφατικός. Το 1874 γράφει σχετικά με τις πνευματικές ασθένειες: «Δεν είναι αντικείμενό μας ούτε έχουμε τη δύναμη να εξηγήσουμε ψυχολογικά την καταγωγή και τη φύση των εκφυλισμένων ενστίκτων που παρουσιάζουν οι πνευματικά ασθενείς. Αν υπάρ­

146

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ξει ποτέ εξήγηση, αυτή θα προελθεί όχι από την ψυχική αλλά από τη φυσική πλευρά».57 Οι ψυχολόγοι και ψυχίατροι της ηπειρωτικής Ευρώπης δεν διαφω­ νούσαν σε αυτό το ζήτημα με τους άγγλους και αμερικανούς συναδέλφους τους. Στις αρχές του αιώνα ο έξοχος γάλλος ψυχίατρος Jean Etienne Esquirol είχε ο­ ρίσει «την τρέλα, την πνευματική διαταραχή» ως «συνήθως χρόνια εγκεφαλική προσβολή»58 και αυτός ο ορισμός διατήρησε την καθοριστική επιρροή του μέχρι και πέρα από τα τέλη του αιώνα σε όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Το 1910 ο Freud εξήγησε στον «Wolfsmann», έναν από τους γνωστότερους ασθενείς του: «Έχουμε ήδη τα μέσα για να θεραπεύσουμε αυτό από το οποίο πάσχετε. Μέχρι τώρα αναζητούσατε τα αίτια της νόσου σας στο δοχείο νυκτός». Χρόνια αργό­ τερα ο Wolfsmann συμφώνησε μαζί του, ίσως με κάποια υπερβολική έμφαση: «Επιχειρούσαν τότε να προσεγγίσουν τις ψυχικές καταστάσεις με αφετηρία το σώμα. Αγνοούσαν τελείως την ψυχή».59* Υπήρχαν κάποιοι που σκέφτονταν δι­ αφορετικά, π.χ. οι άγγλοι κουάκεροι γιατροί, που γύρω στο 1800 ανέπτυξαν για τους πνευματικά διαταραγμένους ασθενείς τους κάτι που αποκαλούσαν «ηθική θεραπεία». Προσπαθούσαν να βελτιώσουν τους άτυχους τρελούς με πειθώ, πνευ­ ματική πειθαρχία και καλοσύνη και όχι με χάπια ή σωματική κακοποίηση - επι­ τυγχάνοντας έτσι κάποια αποτελέσματα. Όμως πρακτικά όλοι οι άλλοι νευρολό­ γοι, ψυχίατροι και διευθυντές ψυχιατρικών ιδρυμάτων θεωρούσαν ότι η επιρροή του σώματος στο πνεύμα είναι πολύ σημαντικότερη από την επιρροή του πνεύ­ ματος στο σώμα. Οι λαμπρές έρευνες του 19ου αιώνα στον τομέα της ανατομίας του εγκεφά­ λου, που συνέβαλαν πολύ στο να καταγραφούν οι πολύπλοκοι μηχανισμοί όρα­ σης, ακοής, ομιλίας και μνήμης, ενίσχυσαν τον νευρολογικό τρόπο θεώρησης των ψυχολογικών διαδικασιών. Ακόμη και οι φρενολόγοι, όσο παράξενες και τελικά παράλογες και αν ήταν οι ιδέες τους, συνέβαλαν εν μέρει να εδραιωθεί αυτή η θεώρηση στους μορφωμένους. Ενώ στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι σκεπτικιστές εγκεφαλοανατόμοι απέρριψαν τη βασική ιδέα των φρενολόγων ότι κάθε πάθος και κάθε πνευματική ικανότητα εντοπίζονται επακριβώς στον ε­ γκέφαλο, δεν απαρνήθηκαν τελείως ότι οι πνευματικές λειτουργίες προέρχονται από συγκεκριμένες περιοχές του. Ο μεγάλος Hermann Helmholz και άλλοι επι­ στήμονες, όπως ο φίλος του, Emil Du Bois-Reymond, ενίσχυσαν την αυθεντία * Στις 6 Μαρτίου 1917 ο κορυφαίος αμερικανός ψυχίατρος William Alanson White, ένας από τους πρώτους που έδειξε θετική διάθεση για τον Freud, γράφει στον W. A. Robinson: «Αν είστε εξοικειωμένος με την ιστορία της θεραπείας των λεγάμενων τρελών σε αυτή τη χώρα, θα γνωρίζετε το αξιοσημείωτο γεγονός ότι μόλις τα τελευταία χρόνια χειριζόμαστε τις πνευματικές ασθένειες ως πνευματικές ασθένειες. Συνήθως τις χειριζόμασταν ως απόδειξη ψυχικών διαταραχών. Από καιρό προσεγγίζουμε το θέμα από την ψυχική πλευρά και τα τελευταία χρόνια από μια ψυχοθεραπευτική θέση. Ακολουθήσαμε την εργασία του καθηγητή Freud και χρησιμοποιούμε τις ψυχαναλυτικές με­ θόδους του χωρίς να είμαστε δογματικοί ή να ασπαζόμαστε κάποια ειδική λατρεία» (επιστολή στο Gerald Ν. Grob (επιμ.), The Inner World o f American Psychiatry 1890-1940: Selected Correspon­ dence [1985], σ. 107).

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

147

της υλιστικής θεώρησης του πνεύματος με τη δύσκολη πειραματική εργασία τους για την ταχύτητα και τις πορείες των νευρικών διεγέρσεων. Η ψυχή παρου­ σιαζόταν ολοένα περισσότερο σαν μια μικρή μηχανή κινούμενη από ηλεκτρικές και χημικές δυνάμεις που ήταν αποδείξιμες και μπορούσαν να καταγραφούν και να μετρηθούν. Μία μετά την άλλη οι ανακαλύψεις έδειχναν ότι κάποια φυσιολο­ γική ουσία ευθυνόταν με απόλυτη ασφάλεια για όλες τις πνευματικές και ψυχι­ κές διαδικασίες. Η νευρολογία ήταν βασίλισσα. Ο Freud, ως μαθητής και θαυμαστής του Briicke που είχε μεταφέρει το μή­ νυμα των Helmholtz και Du Bois-Reymond στη Βιέννη, ήταν εκτεθειμένος πλήρως σε αυτή την άποψη και δεν την εγκατέλειψε ποτέ τελείως. Πολλά στην πρακτική του το αποδεικνύουν. Οι αναλυόμενοι του του είχαν διδάξει ότι πολλά σωματικά συμπτώματα ήταν υστερικά, όμως κάποια ήταν πραγματικά οργανικής φύσεως.* Ένας αποφασιστικής σημασίας λόγος για τον οποίο ο Freud ένιωθε να τον ελκύει τόσο η θέση ότι οι νευρώσεις οφείλονταν σε διαταραγμένες σε­ ξουαλικές λειτουργίες ήταν «ότι η σεξουαλικότητα δεν είναι απλώς μια ψυχική υπόθεση. Έχει και τη σωματική πλευρά της».60 Γι’ αυτό ο Freud, όπως γράφει στον Fliefl το 1898, δεν ήταν διόλου διατεθειμένος να αφήσει «να αιωρείται το ψυχολογικό χωρίς καμία οργανική βάση».61 Η ανατροπή του επικρατούντος ορθού δόγματος από τον Freud ήταν αποτέλεσμα μιας αργής, διόλου καθαρά σχεδιασμένης αλλαγής απόψεων. Όταν τελικά ξεκίνησε την επανάστασή του, επαναστατικό δεν ήταν το ότι απέρριψε τη νευρολογική θεωρία, αλλά το ότι α­ ντέστρεψε την ισχύουσα τάξη για την αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος, δίνο­ ντας στην ψυχολογική διάσταση το προβάδισμα αλλά κανένα μονοπώλιο. Προτού ο Freud αμφισβητήσει την επικρατούσα υλιστική ομοφωνία, υπήρχαν σχετικά λίγες αναλύσεις για την κατά βάση φυσική φύση της ψυχικής μηχανής. Εξάλλου και ο ίδιος ο Freud, ακόμη και το 1895, παρουσίασε το ατελές σχεδίασμά του ως «ψυχολογία για νευρολόγους». Όταν όμως στράφηκε στο ζήτημα τι προκαλεί την κατάρρευση αυτής της μηχανής, πήρε μέρος σε μια από καιρό αναποτε­ λεσματική συζήτηση. Ενώ οι ψυχίατροι στην πλειονότητά τους ήταν της άποψης ότι σχεδόν όλες οι πνευματικές ασθένειες αποτελούν φαινόμενα τραυματισμού του εγκεφάλου, δεν συμφωνούσαν για την πιθανή αιτιολογία αυτού του τραυμα­ τισμού. Στη δεκαετία 1830 ο Esquirol είχε παρουσιάσει μια επιλεκτική, αρκετά τυχαία λίστα πιθανών αιτίων. «Τα αίτια της πνευματικής ασθένειας είναι πολυ­ άριθμα και διαφορετικά», γράφει. «Δεν είναι μόνο το κλίμα, οι εποχές, η ηλικία, το φύλο, η ιδιοσυγκρασία, το επάγγελμα και ο τρόπος ζωής που επηρεάζουν τη συχνότητα, τον χαρακτήρα, τη διάρκεια, τις κρίσεις και τη θεραπεία της ασθέ­ νειας, αλλά και το ότι η ασθένεια τροποποιείται περαιτέρω με τους νόμους, τον * Η μοιραία θεωρία της αποπλάνησης στα μέσα της δεκαετίας 1890 όριζε κάποιο φυσικό τραύμα ως αίτιο για όλες τις νευρώσεις. Ακόμη και όταν ο Freud αναγκάστηκε να απορρΐψει αυτή τη θεωρία, δεν παραιτήθηκε ποτέ από την ιδέα ότι οι ψυχικές διαδικασίες έχουν συχνά σω­ ματική βάση.

148

ΘΕΜΕΛΙΑΣ 1856-1905

πολιτισμό, τα ήθη και τις πολιτικές καταστάσεις των εθνών.»®2 Όμως στα μέσα του αιώνα ο παράγοντας της κληρονομικότητας, αυτός ο αγαπημένος υποψήφιος, κατάφερε, αν όχι να παραμερίσει εντελώς όλα τα άλλα αίτια, τουλάχιστον να τα επισκιάσει και διατήρησε επί δεκαετίες την προνομιούχο θέση του. Ιστορικά α­ σθένειας παρουσίασαν μαζικές, συχνά πειστικές αποδείξεις ότι ο πνευματικά α­ σθενής πρέπει να βαρύνεται με ανώμαλο οικογενειακό ιστορικό. Η μονογραφία του Krafft-Ebing για τη νευρασθένεια είναι ως προς αυτό πολύ χαρακτηριστική. Και ο Freud στα πρώτα ιστορικά ασθένειας του αφιέρωνε αρκετό χώρο για λε­ πτομέρειες που αφορούσαν τη «νευροπαθητική» οικογένεια του ασθενούς- ση­ μείωνε επιμελώς την παραμονή της μητέρας κάποιου ασθενούς σε ψυχιατρείο ή τη σοβαρή υποχονδρία κάποιου αδελφού. Στη συνέχεια η ψυχολογία πήρε το πάνω χέρι. Στις Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλική θεωρία, που δημοσιεύτηκαν το 1905, είχε προχωρήσει τόσο ώστε άσκησε κριτική στους συναδέλφους της ψυ­ χιατρικής επειδή έδιναν υπερβολική σημασία στην κληρονομικότητα.63 Τα συναισθήματα του Freud για άλλα πιθανά αίτια των πνευματικών διατα­ ραχών ήταν όχι λιγότερο μεικτά. Όπως μαρτυρεί η μελέτη του Krafft-Ebing για τη νευρασθένεια, αν εξαιρέσουμε την κληρονομική επιβάρυνση οι υπόλοιπες αι­ τιολογίες φαίνονται να παίζουν το δεύτερο βιολί, έχουν όμως τους οπαδούς τους στη βιβλιογραφία. Ελάχιστοι ψυχίατροι απέκλειαν εντελώς τα αιφνιδιαστικά σοκ ή τις μακροχρόνιες ασθένειες - ο Freud δεν το έκανε μετά βεβαιότητας για μερικά χρόνια- και πολλοί έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτό που θεωρού­ σαν βλαβερές παρενέργειες του σύγχρονου πολιτισμού. Ως προς αυτή την τελευ­ ταία διάγνωση ο Freud συμφωνούσε με την πλειονότητα, έστω και για δικούς του λόγους. Όπως πολλοί άλλοι παρατηρητές της εποχής του είχε πειστεί ότι ο αστικός, βιομηχανικός πολιτισμός συνέβαλε μονοσήμαντα στην αισθητά, όπως διαπίστωνε, αυξανόμενη νευρικότητα. Ενώ όμως οι άλλοι θεωρούσαν υπεύθυνο γι’ αυτήν τον σύγχρονο πολιτισμό υποδεικνύοντας την ταχύτητα, την υπερδραστηριότητα και τη γρήγορη κυκλοφορία που επιβάρυναν τον ψυχικό μηχανισμό, ο Freud κατηγορούσε περισσότερο τους υπερβολικούς περιορισμούς στη σεξου­ αλική συμπεριφορά. Αυτή η απόκλιση του Freud από τη θέση της πλειονότητας αποτελεί τον πυ­ ρήνα των απόψεών του για τα αίτια των πνευματικών ασθενειών. Ο Freud δεν αμφέβαλλε ότι όλα τα φαινόμενα που απαριθμούσαν οι άλλοι ψυχίατροι είχαν το μερίδιό τους στην πρόκληση ψυχαναγκαστικών νευρώσεων, υστεριών, παρά­ νοιας και όλης της λοιπής δυστυχίας. Αλλά είχε πειστεί ότι όι συνάδελφοί του είχαν παραλείψει να βολιδοσκοπήσουν την κρυμμένη φύση τους. Πρακτικά όλοι οι γιατροί είχαν παραβλέψει τον καθοριστικό ρόλο της σεξουαλικότητας και των ασύνειδων συγκρούσεων που προκαλεί αυτή η ορμή. Γι’ αυτό αρέσκονταν να υπερτονίζουν τη σημασία της απώτερης προϊστορίας των ασθενών τους -της κληρονομικότητας- παραβλέπσντας την άλλη, πολύ σημαντικότερη προϊστορία -τη ν παιδική ηλικία- όπου αναπτύσσονται αυτές οι σεξουαλικές συγκρούσεις.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

149

Η ερμηνεία των ονείρων είναι η πρώτη εκτενής, αν και όχι ακόμη πλήρης παρου­ σίαση αυτών των απόψεων, αυτής της ψυχολογίας για ψυχολόγους. «ΣΤΙΣ ΘΕΡΙΝΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΟΥ 1899 βλέπαμε ελάχιστα τον πατέρα μας», θυμάται

ο Martin Freud πολλά χρόνια αργότερα. Ήταν ασυνήθιστο επειδή στον Freud ά­ ρεσε να περνά τον χρόνο του με τα παιδιά στα βουνά. Αλλά εκείνο το καλοκαίρι βιαζόταν να τελειώσει το βιβλίο του, διάβαζε τις διορθώσεις και «ήταν αφοσιωμένος στη δουλειά που δεν μπορούσε να παραμελήσει». Ωστόσο συζητούσε με την οικογένειά του για το βιβλίο, κάτι που ήταν ασυνήθιστο για εκείνον. «Όλοι ξέραμε γι’ αυτό, μάλιστα μας ενθάρρυνε να διηγούμαστε τα όνειρά μας, κάτι που κάναμε με ενθουσιασμό.» Όπως είδαμε, μερικά από τα παραδείγματα που πρόσφεραν τα παιδιά δημοσιεύτηκαν. «Μας εξηγούσε μάλιστα με απλά λόγια», συνεχίζει ο Martin Freud, «τι μπορεί να καταλάβει κάποιος από τα όνειρα, την προέλευση και τη σημασία τους».64 Το βιβλίο που είχε γραφεί για να αποτελέσει σημαντική συμβολή στη γενική ψυχολογία δεν μπορούσε να παραμείνει μυ­ στική υπόθεση. Ειδικά αυτό το εγχείρημα απαιτούσε αναμφισβήτητα κάποια μυστικότητα. Ενώ ο Freud τεκμηρίωνε με παρρησία την ερεθιστική δύναμη των σεξουαλικών πόθων και σεξουαλικών συγκρούσεων στους άλλους, αρνιόταν να ερευνήσει με την ίδια ασύστολη ελευθερία τις λιμπιντικές προελεύσεις στα δικά του όνειρα. Ωστόσο πλήρωσε το τίμημα για την αμφιθυμία του ως προς την εκμετάλλευση του παρελθόντος του και των ονείρων του. Αργότερα κάποιοι αναγνώστες του, κυρίως αναλυτές, πρόσεξαν αυτή την επιφυλακτικότητα και το εξέφρασαν. Ο Karl Abraham ρώτησε τον Freud ευθέως αν σκόπιμα το όνειρο της Irma έχει ερ­ μηνευτεί ατελώς. Στο κάτω κάτω οι σεξουαλικοί υπαινιγμοί στις τελευταίες αρά­ δες της αναφοράς του Freud έδειχναν να γίνονται ολοένα πιο σαφείς 65 Με την οικειότητα που διέκρινε τους πρώτους αναλυτές, ο Freud απάντησε με αμεσό­ τητα και ειλικρίνεια: «Αυτό που αποκρύπτεται είναι η σεξουαλική μεγαλομανία· οι τρεις γυναίκες, Mathilde, Sophie και Anna είναι οι τρεις νονές της κόρης μου, και τις είχα όλες!»66 Αλλά και ο Carl G. Jung δεν ήταν λιγότερο παρατηρητικός. Όταν ο Freud ζήτησε τη γνώμη του ενόψει της επικείμενης τρίτης ανατύπωσης της Ερμηνείας των Ονείρων, ο Jung εξέφρασε ενστάσεις ως προς την ερμηνεία των ονείρων του Freud και των παιδιών του επειδή ήταν επιφανειακή. Αυτός και οι μαθητές του, πρόσθεσε, αισθάνθηκαν «την οδυνηρή έλλειψη του (προσω­ πικού) κυρίου νοήματος, της δυναμικής της λίμπιντο σε όνειρα όπως αυτό της Irma και του προσωπικά δυσάρεστου στα δικά σας όνειρα». Πρότεινε στον Freud να χρησιμοποιήσει ένα από τα όνειρα των ασθενών του «όπου αποκαλύπτονται αδυσώπητα ως και τα τελευταία πραγματικά κίνητρα».67 Ο Freud συμφώνησε και υποσχέθηκε αναθεωρήσεις στο κείμενο, όχι όμως θεμελιώδεις αποκαλύψεις: «Ο αναγνώστης δεν το αξίζει να γδυθούμε ακόμη περισσότερο μπροστά του».68 Πραγματικά καμία από τις ενδιαφέρουσες υποδείξεις για το ερωτικό παρελθόν

150

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

του δεν βρήκε το δρόμο της για τις μετέπειτα εκδόσεις. Και όντως μία από τις εντάσεις για όλη την Ερμηνεία των ονείρων είναι ακριβώς η ως επί το πλείστσν καλυμμένη σύγκρουση μεταξύ προσωπικής αποκάλυψης και αυτοπροστασίας. Όμως ο Freud δεν θεωρούσε ότι η απροθυμία του να «γδυθεί περισσότερο» επη­ ρέαζε στο ελάχιστο την έκθεση της θεωρίας του. ΔΕΔΟΜΕΝΗΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ που κατέχει η αιτιοκρατία στη σκέψη του Freud, η μελέτη των ονείρων αποτελούσε επίσης μια ευκαιρία να συγκεντρώσει υλικό γι’ αυτό που αποκαλούσε ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής. Τα αποτε­ λέσματα δεν τον εξέπληξαν: η συνηθισμένη «κανονική παθολογία» του πρόσφερε αμέτρητα παραδείγματα για «συμπτώσεις» που η ανάλυση αποκάλυπτε ότι ήταν κάθε άλλο παρά συμπτώσεις. Το να γράφεις λανθασμένα ένα οικείο όνομα, να ξε­ χνάς ένα αγαπημένο σου ποίημα, να μεταθέτεις μυστηριωδώς κάποιο αντικείμενο, να παραλείπεις να στείλεις την καθιερωμένη ανθοδέσμη σε κάποια γενέθλια - όλα αυτά ήταν μηνύματα που κυριολεκτικά εκλιπαρούσαν να αποκωδικοποιηθούν. Ήταν υποδείξεις επιθυμιών ή φόβων που δεν τολμάς να ομολογήσεις ούτε στον εαυτό σου. Αυτή η γνώση ενίσχυσε τον σεβασμό του Freud για τη δράση της αι­ τιότητας. Με πρόδηλο το διαγνωστικό κέρδος που συμπεριλάμβανε αυτή η διαπί­ στωση. Αφού ερμηνεύοντας επιστημονικά κάποια φαινομενικά αναίτια και ανεξή­ γητα γεγονότα και χρησιμοποιώντας ως μαρτυρίες τα πλέον συνηθισμένα βιώματα θα μπορούσε να καταδείξει την κρυφή τάξη που κυβερνά την ανθρώπινη ψυχή. Το ενδιαφέρον του Freud στη θεωρητική σημασία των παραδρομών φαίνεται να αφυπνίστηκε στα τέλη 1897, όταν σε μια επίσκεψη στο Βερολίνο δεν μπόρεσε να βρει μια διεύθυνση που χρειαζόταν. Το να αφουγκράζεται τα προσωπικά του βιώματα δεν ήταν κάτι νέο για τον Freud, όμως τα χρόνια της αυτοανάλυσης ήταν ασυνήθιστα ευαίσθητος ακόμη και για την παραμικρότερη υπόδειξη για τους κρυφούς και δαιδαλώδεις δρόμους της ψυχής.69 Από το καλοκαίρι 1898 διανθίζει τα δελτία του προς τον FlieB με περίεργα παραδείγματα από την καθημερινή ψυ­ χοπαθολογία του. «Αντιλήφθηκα επιτέλους κάτι που υπέθετα από καιρό», αναφέ­ ρει τον Αύγουστο. Είχε «ξεχάσει» το επίθετο ενός ποιητή που είχε γράψει ένα ποί­ ημα το οποίο ο Freud ήξερε πολύ καλά· μπορούσε να αποδείξει ότι είχε απωθήσει το όνομα για προσωπικούς λόγους που ανάγονταν στα παιδικά του χρόνια.70 Ακο­ λούθησαν σύντομα και άλλα παραδείγματα, ιδίως η αδυναμία του να θυμηθεί το όνομα του Signorelli, του «μεγάλου ζωγράφου» που είχε ζωγραφίσει την Ημέρα της Κρίσης στο Ορβιέτο. Αντ’ αυτού του έρχονταν στον νου ονόματα όπως Botti­ celli και Boltraffio. Ο Freud αποκάλυψε αναλύοντας ένα πολύπλοκο πλέγμα συ­ νειρμών και απωθήσεων αλλά και μια σχετικά πρόσφατη συζήτηση περί θανάτου και σεξουαλικότητας. «Σε ποιον θα μπορέσω να το κάνω πιστευτό;»71 Πιστευτό ή όχι, ο Freud βρήκε αυτή την περίπτωση ηθελημένης λησμοσύνης αρκετά ενδια­ φέρουσα για να τη δημοσιεύσει στα τέλη 1898· έχει δημοσιευτεί σε κάποιο περιο­ δικό νευρολογίας και ψυχιατρικής μαζί με ένα πολύπλοκο διάγραμμα.72

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

151

Ο Freud βρήκε ένα ακόμη πιο ιδιαίτερο παράδειγμα για την ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής το καλοκαίρι 1899, ενώ διόρθωνε το χειρόγραφο της Ερ­ μηνείας των ονείρων. Όσο και αν προσπαθούσε να βελτιώσει το κείμενο, γράφει στον FlieB, αυτό θα συνέχιζε να έχει «2.467 λάθη».73 Ο αριθμός φαίνεται φυσικά να έχει επιλεγεί τυχαία· αυτό που ήθελε να πει ο Freud ήταν ότι το βιβλίο των ονείρων θα περιείχε πολλά λάθη. Αλλά για τον Freud δεν υπήρχαν στον ψυχικό τομέα τυχαίες ενέργειες και γι’ αυτό ανέλυσε τον αριθμό σε ένα υστερόγραφο. Και θεώρησε αυτή την ντετεκτιβίστικη δουλειά τόσο σημαντική ώστε ένα χρόνο αργότερα παρακάλεσε τον FlieB να του επιστρέφει το σχετικό σημείωμα.74 Στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στην Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής με διεξοδική ερμηνεία: Ο Freud είχε διαβάσει στην εφημερίδα ότι είχε συνταξιοδοτηθεί ένας στρατηγός, τον οποίο γνώριζε από τη στρατιωτική θητεία του. Αυτό τον είχε κά­ νει να υπολογίσει πότε θα έβγαινε και ο ίδιος στη σύνταξη και, συνδυάζοντας διάφορους αριθμούς που του έρχονταν, κατέληξε ότι είχε μπροστά του 24 χρόνια δουλειάς. Είχε ενηλικιωθεί στα 24, τώρα ήταν 43 ετών και το άθροισμα ήταν 67. Το 24 και το 67 εξηγούσαν το 2.467 που είχε γράψει στην επιστολή προς τον FlieB. Κοντολογίς ο φαινομενικά αδικαιολόγητος αριθμός ενσάρκωνε την επιθυ­ μία για δυο τουλάχιστον δεκαετίες δραστήριας ζωής75 Ο Freud ολοκλήρωσε το χειρόγραφο της Ψυχοπαθολογίας της καθημερινής ζωής τον Ιανουάριο 1901. Τον Μάιο έκανε τις πρώτες διορθώσεις του βιβλίου, η δυσαρέσκειά του ήταν «μεγαλειώδης» και εξέφρασε την ελπίδα ότι το βιβλίο θα δυσαρεστούσε ακόμη περισσότερο τους άλλους.76 Εδώ παίζονται πολύ περισσό­ τερα από την καταθλιπτική διάθεση που καταλάμβανε συνήθως τον Freud όταν κάποιο κείμενό του βρισκόταν λίγο πριν τη δημοσίευση. Το βιβλίο εμπλεκόταν βαθιά στις επιδεινούμενες σχέσεις με τον FlieB. Η «καθημερινή ζωή», γράφει στον FlieB, «είναι γεμάτη συσχετίσεις με εσένα, χειροπιαστές, όπου το υλικό το πρόσφερες εσύ, και κρυφές, όπου το κίνητρο ανάγεται σε εσένα. Το μότο είναι επίσης δικό σου δώρο». Γενικά ο Freud θεωρεί το βιβλίο μαρτυρία «για τον ρόλο που είχες για μένα μέχρι τώρα».77 Αυτός ο ρόλος ήταν μεγαλύτερος απ’ ό,τι ήθελε να παραδεχτεί ο Freud και με αξιοσημείωτη ειλικρίνεια αξιολογεί δημόσια την αδικία προς τον FlieB ως άλλη μια εκδήλωση της ψυχοπαθολογίας της καθημερινής ζωής. Σε μία από τις συναντήσεις τους ο Freud εξηγεί στον FlieB, προφανώς με την έκφραση ατόμου που έχει ανακαλύψει κάτι, ότι οι νευρώσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο υπό την προϋπόθεση ότι το ζώο άνθρωπος έχει αμφισεξουαλική ιδιοσυγκρασία. Τότε ο FlieB του θυμίζει ότι όταν ο ίδιος εξέφρασε πριν κάποια χρόνια αυτή την ιδέα, εκείνος δεν θέλησε καν να την ακούσει. Όταν ο Freud σκέφτεται την επό­ μενη εβδομάδα αυτή την παρατήρηση, θυμάται τελικά το γεγονός και αναγνωρί­ ζει ότι όντως ο FlieB εξέφρασε την ιδέα πρώτος. Προσθέτοντας ότι πραγματικά το είχε ξεχάσει, απωθώντας την παλιά συζήτηση είχε καρπωθεί ένα κέρδος που δεν του άξιζε. Με πόνο ομολογεί την ηθελημένη αμνησία του: είναι δύσκολο να

152

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

παραιτηθεί από την αξίωση της πρωτοτυπίας * Ο Freud συμπεριέλαβε αυτό το επεισόδιο σε ένα κεφάλαιο για τη λησμοσύνη εντυπώσεων και προθέσεων στην Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής?%Έκρυψε όμως από τον αναγνώστη το συ­ ναισθηματικό αγκάθι. Για τους δύο φίλους, που σύντομα δεν θα ήταν πια φίλοι, το επεισόδιο είναι δυσάρεστο και μάλιστα οδυνηρό. Φυσικά ο κόσμος δεν μπορούσε να το ξέρει και η σχεδόν διεστραμμένη επι­ θυμία του Freud να μην αρέσει σε κανέναν η Καθημερινή ζωή δεν εκπληρώθηκε. Το βιβλίο δεν είχε ως στόχο του να γίνει κτήμα μονάχα λίγων ειδικών. Είναι α­ παλλαγμένο σχεδόν παντελώς από τεχνική ορολογία. Ο Freud το παραγέμισε κυριολεκτικά με δεκάδες ανέκδοτα, έκανε μια διασκεδαστική ανθολόγηση πα­ ραδρομών με κίνητρο, δικών του αλλά και άλλων, και κράτησε τις θεωρητικές ιδέες του περί αιτιοκρατίας, σύμπτωσης και δεισιδαιμονίας για το τελευταίο κεφάλαιο. Μια από τις πιο επιτυχημένες ιστορίες, που βρήκε στην αγαπημένη εφημερίδα του, Neue Freie Presse, αφορά τον πρόεδρο της αυστριακής βουλής που προβλέποντας θυελλώδη συζήτηση άρχισε πανηγυρικά με τη δήλωση ότι η συζήτηση έληξε.79 Η κρυφή επιθυμία πίσω από μια τέτοια παραδρομή είναι πρόδηλη. Αλλά ο Freud καταδεικνύει σε όλο το βιβλίο ότι και μικρότερες παρα­ δρομές σκέψης, λόγου και συμπεριφοράς οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα: η ψυχή κυβερνάται από νόμους. Η Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής δεν πρόσθεσε κάτι στη θεωρητική δομή της ψυχανάλυσης και οι κριτικοί του βιβλίου παραπονέθηκαν ότι μερικά παραδείγματα είναι παρατραβηγμένα ή ότι η αντίληψη της φροϋδικής παραδρομής είναι τόσο ευρεία ώστε δεν επιτρέπει πειράματα επιστη­ μονικής επαλήθευσης. Παρ’ όλα αυτά έγινε το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο του Freud. Όσο ζούσε εκείνος έγιναν ένδεκα ανατυπώσεις και μεταφράστηκε σε δώ­ δεκα γλώσσες.** Ο FREUD ΠΙΣΤΕΥΕ ΟΤΙ Ο ΒΑΣΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ για τον οποίο η κρυφή τάξη της ψυχής είχε διαφύγει της προσοχής των ψυχολόγων οφειλόταν στο ότι πολλές ψυχικές διαδικασίες, και μάλιστα οι σημαντικότερες, συντελούνται ασύνειδα. Ο Freud δεν ανακάλυψε το ασυνείδητο. Στην εποχή του Διαφωτισμού μερικοί προσεχτι­ κοί παρατηρητές της ανθρώπινης φύσης είχαν αναγνωρίσει την ύπαρξη ασύνειδης πνευματικής δραστηριότητας. Ένα από τα αγαπημένα πνεύματα του Freud στον 18ο αιώνα, ο Georg Christoph Lichtenberg, είχε συστήσει τη μελέτη των ονείρων ως πρόσβαση στην κατά τα άλλα απρόσιτη αυτογνωσία. Ο Goethe και ο Schiller, τους οποίους ο Freud θα μπορούσε να παραθέτει ώρες ολόκληρες, είχαν * Ο Freud εισήγαγε αργότερα γι’ αυτές τις περιπτώσεις «ωφέλιμης» επιλεκτικής αμνησίας τον τεχνικό όρο «κρυπτομνησία». ** Στο φως της φροϋδικής αιτιοκρατίας οι ψυχαναλυτές υπέδειξαν δικαίως ότι η τεχνική του ελεύθερου συνειρμού φέρει λάθος ονομασία, αφού τελικά οι αποσπασματικές ιδέες και αναμνή­ σεις, που ο αναλυόμενος παράγει στον καναπέ, παρουσιάζουν ενδιαφέρον επειδή ακριβώς είναι αόρατα αλλά αδιάσπαστα συγκολλημένες.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

153

αναζητήσει τις ρίζες της ποιητικής δημιουργίας στο ασυνείδητο. Οι ρομαντικοί ποιητές στην Αγγλία, τη Γαλλία, αλλά και στα γερμανικά κρατίδια, είχαν αποδώ­ σει τον οφειλόμενο φόρο υποτελείας στα, όπως αποκάλεσε ο Coleridge, «κοιμι­ σμένα βασίλεια της συνείδησης». Την εποχή του Freud ο Henry James συνέδεσε ρητά το ασυνείδητο με τα όνειρα· ο αφηγητής στη νουβέλα του «The Aspern Papers» κάνει λόγο για «την ασύνειδη εγκεφαλική δραστηριότητα του ύπνου».80 Ο Freud μπόρεσε να βρει παρόμοιες διατυπώσεις σε αξιομνημόνευτα επιγράμ­ ματα των Schopenhauer και Nietzsche. Η συγκεκριμένη συμβολή του έγκειται στο ότι συνέλαβε μια σκιώδη, ας πούμε ποιητική ιδέα, της έδωσε σαφήνεια και την έκανε θεμέλιο μιας ψυχολογίας καταδεικνύοντας τις αναγωγές και τα περι­ εχόμενα του ασυνείδητου και την κυριαρχική πίεσή του να εκφραστεί. «Όμως με τη μελέτη των παθογενών απωθήσεων η ψυχανάλυση ... εξαναγκάστηκε να πάρει στα σοβαρά τον όρο “ασυνείδητο”», παρατηρεί αργότερα ο Freud.81 Η σύνδεση του ασυνείδητου με την απώθηση ανάγεται στις πρώτες ψυχα­ ναλυτικές θεωρίες του Freud. Δέσμες συνειδητής σκέψης εμφανίζονται σαν τυχαίες ομάδες μεμονωμένων στοιχείων μόνο επειδή το μεγαλύτερο μέρος των συνειρμικών συνδέσεών τους έχει απωθηθεί. Κατά τον Freud η θεωρία της απώ­ θησης είναι «ο στυλοβάτης για την κατανόηση των νευρώσεων»82 και όχι μόνο των νευρώσεων. Το ασυνείδητο αποτελείται ως επί το πλείστον από απωθημένο υλικό. Αυτό το ασυνείδητο κατά τον Freud δεν είναι το κομμάτι της ψυχής όπου στεγάζονται σκέψεις που χάθηκαν προσωρινά από το οπτικό πεδίο αλλά εύκολα μπορούν να ανακληθούν· αυτό είναι το προσυνειδητό. Το πραγματικό ασυνεί­ δητο μοιάζει περισσότερο με μια φυλακή υψίστης ασφαλείας για αντικοινωνι­ κούς κρατούμενους που βρίσκονται εκεί από χρόνια ή φυλακίστηκαν πρόσφατα, που επιτηρούνται σκληρά και ελέγχονται δύσκολα, που προσπαθούν διαρκώς να αποδράσουν. Οι αποδράσεις τους είναι επιτυχείς μόνο για κάποια χρονικά δια­ στήματα και το τίμημά τους είναι βαρύ τόσο για τους ίδιους όσο και για τους άλλους. Γι’ αυτό ο ψυχαναλυτής, που επιχειρεί να λύσει τουλάχιστον μερικώς τις απωθήσεις, πρέπει να γνωρίζει τους σχετικούς κινδύνους και να σέβεται την εκρηκτική δύναμη του ασυνειδήτου. Επειδή τα εμπόδια με τα οποία η αντίσταση φράζει τον δρόμο είναι πολύ με­ γάλα, ακόμη και στην καλύτερη περίπτωση είναι πολύ δύσκολο το ασυνείδητο να γίνει συνειδητό. Η επιθυμία να θυμηθείς έρχεται αντιμέτωπη με την επιθυμία να ξεχάσεις. Αυτή η σύγκρουση, που πρακτικά σύμφυτη με τη δομή της ψυχικής εξέλιξης από τη γέννηση, είναι έργο του πολιτισμού, είτε ενεργεί εξωτερικά ως αστυνομία είτε εσωτερικά ως συνείδηση. Φοβούμενος τα αχαλίνωτα πάθη ο κό­ σμος θεώρησε αναγκαίο στη διάρκεια όλης της γνωστής ιστορίας του να καυτηρι­ άσει τις πλέον επίμονες ορμές του ως απρεπείς, ανήθικες ή άθεες. Από τη δημο­ σίευση βιβλίων καλής συμπεριφοράς μέχρι τις διώξεις του γυμνού στις παραλίες, από την εντολή υπακοής στους ανωτέρους μέχρι την ανακήρυξη της αιμομειξίας σε ταμπού, ο πολιτισμός διοχετεύει, περιορίζει, ματαιώνει τον πόθο. Η γενετήσια

154

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ορμή, όπως και άλλες πρωτόγονες ορμές, ζητεί ασταμάτητα ικανοποίηση ενόψει αυστηρών, συχνά υπερβολικών απαγορεύσεων. Η αυτοεξεπάτηση και η υποκρι­ σία, που αντικαθιστούν τις αληθινές αιτίες με «καλές» αιτίες, είναι οι συνειδη­ τοί σύντροφοι της απώθησης· αρνούνται τις παθιασμένες ανάγκες για χάρη της ομόνοιας στην οικογένεια, για κοινωνική αρμονία ή απλώς για να κερδίσουν τον σεβασμό. Αρνούνται αυτές τις ανάγκες, αλλά δεν μπορούν να τις εξαλείψουν. Στον Freud άρεσαν οι φράσεις του Nietzsche που παραθέτει στον «Rattemann»: «“Το έκανα”, λέει η μνήμη μου, “δεν μπορεί να το έκανα”, λέει η υπερηφάνειά μου με αδυσώπητη υπομονή. Τελικά υποχωρεί η μνήμη».83 Η υπερηφάνεια είναι το περιοριστικό χέρι του πολιτισμού, η μνήμη η αναφορά για τον πόθο σε σκέψη και πράξη. Μπορεί η υπερηφάνεια να κερδίζει, όμως ο πόθος παραμένει η πιο επίμονη ανθρώπινη ιδιότητα. Αυτό μας οδηγεί πάλι στα όνειρα· καταδεικνύουν εξαντλητικά ότι ο άνθρωπος είναι το ζώο που έχει επιθυμίες. Και αυτό πραγμα­ τεύεται Η ερμηνεία των ονείρων, τις επιθυμίες και το πεπρωμένο τους, ΦΥΣΙΚΑ Ο FREUD ΔΕΝ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΩΤΟΣ που αναγνώρισε τη στοιχειώδη δύναμη

των παθιασμένων πόθων, ούτε ο πρώτος που ανακάλυψε το ασυνείδητο. Φιλό­ σοφοι, θεολόγοι, ποιητές, δραματουργοί, δοκιμιογράφοι και συγγραφείς αυτο­ βιογραφιών είχαν υμνήσει ή θρηνήσει γι’ αυτή τη δύναμη τουλάχιστον από τη συγγραφή της Παλαιάς Διαθήκης. Επί αιώνες άνθρωποι όπως ο Πλάτων, ο ιερός Αυγουστίνος ή ο Montaigne έδωσαν μαρτυρίες για τη δράση των παθών στην εσωτερική ζωή τους. Την εποχή του Freud στα σαλόνια και τα καφέ της Βιέν­ νης είχε γενικευτεί η συνήθεια μιας τέτοιας αυτοεξέτασης. Ο 19ος αιώνας ήταν ο κατ’ εξοχήν ψυχολογικός αιώνας. Ήταν μια εποχή όπου οι αυτοβιογραφικές εξομολογήσεις, οι αβίαστες αυτοπροσωπογραφίες, τα μυθιστορήματα σε πρώτο πρόσωπο, τα ιδιωτικά και μυστικά ημερολόγια από μικρό ρυάκι έγιναν ποταμός με αισθητή την αύξηση του υποκειμενισμού και της ηθελημένης εσωτερικό­ τητας. Αυτό που έσπειραν ο Rousseau στις οδυνηρά ειλικρινείς Εξομολογήσεις του και ο νεαρός Goethe στα βασανιστικά και απελευθερωτικά Πάθη του νεαρού Βέρθερου στον 18ο αιώνα, το θέρισαν στον 19ο αιώνα οι δεκαετίες των Byron και Stendhal, Nietzsche και William James. Ο Thomas Carlyle κάνει λόγο για τους «αυτοβιογραφικούς καιρούς μας».84Όμως αυτή η σύγχρονη ενασχόληση με το Εγώ δεν αποτελούσε διόλου καθαρό κέρδος. «Κλειδί της περιόδου», λέει ο ώ­ ριμος πια Ralph Waldo Emerson, «φαινόταν να είναι ότι το πνεύμα είχε συνειδη­ τοποιήσει τον εαυτό του». Με τη «νέα συνείδηση», αναλογίζεται, «οι νέοι άνδρες γεννιόνταν με μαχαίρια στον εγκέφαλο, με μια τάση ενδοσκόπησης, αυτοανάλυ­ σης, ανατομίας των κινήτρων».85Ήταν η εποχή των Άμλετ. Πολλοί από αυτούς ήταν αυστριακοί. Η κουλτούρα τους τους επέτρεπε ολο­ ένα περισσότερο να αποκαλύπτουν με επιδεικτική ελευθερία τι συνέβαινε μέσα τους. Στα τέλη 1896 ο βιεννέζος σατιρικός Karl Kraus ανέλυσε την επικρατούσα διάθεση με δεικτική ακρίβεια: «Σύντομα τελείωσαν με τον συνεπή ρεαλισμό- το

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

155

Griensteidl» -έν α καφέ όπου σύχναζαν πολλοί λογοτέχνες- «βρισκόταν στον α­ στερισμό του συμβολισμού. “Κρυφά νεύρα!” ήταν τώρα το σύνθημα· άρχισαν να παρατηρούν τις “ψυχικές καταστάσεις” και ήθελαν να ξεφύγουν από τη χυ­ δαία σαφήνεια των πραγμάτων. Αλλά μία από τις σημαντικότερες λέξεις-συνθήματα ήταν η “ζωή” και σιγά σιγά συναντιόνταν και ανέλυαν τη ζωή ή, όταν είχαν μεγάλα κέφια, την ερμήνευαν».86 Το καλλιτεχνικό έργο που μαρτυρούσε σαφέστερα αυτή την έντονη ενασχόληση ήταν ίσως ένα σχέδιο του Alfred Kubin, η Αυτοπαρατήρηση του 1902. Παρουσιάζει μια όρθια, μισόγυμνη, ακέφαλη φιγούρα, ιδωμένη από πίσω· και στο πάτωμα, στραμμένο προς τον θεατή, ένα κεφάλι, πολύ μεγάλο για το ακέφαλο σώμα, που κοιτάζει με βλέμμα τυφλό και άκαμπτο και έχει τρομαχτικά δόντια στο ανοιχτό στόμα. Αυτό το σχέδιο φαντάζει σαν εικονογράφηση για την Ερμηνεία των ονείρων αλλά δεν είναι. Ο Freud ενδιαφερόταν ελάχιστα γι’ αυτόν τον βιεννέζικο κόσμο των ερεθισμάτων και της υπερδιέγερσης. Όπως όλοι στη Βιέννη διάβαζε το λα­ μπρό και μοναδικό στο είδος του περιοδικό Die Fackel που στηλίτευε με πνευ­ ματώδη και καυστικό τρόπο την πολιτική, κοινωνική και γλωσσική διαφθορά και το οποίο εξέδιδε και έγραφε σχεδόν εξολοκλήρου ο Karl Kraus. Επιπλέον εκτι­ μούσε απεριόριστα τις νουβέλες, τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά έργα του Arthur Schnitzler για την οξύνοια με την οποία απογύμνωνε τον εσωτερικό και ιδίως τον ερωτικό κόσμο των ηρώων του. Μάλιστα ο Schnitzler μπήκε στα χωρά­ φια του Freud, δηλαδή στο όνειρο, με το παρακάτω τετράστιχο: Τα όνειρα είναι πόθοι άτολμοι, αναιδείς επιθυμίες, που το φως της ημέρας διώχνει πίσω στις γωνιές της ψυχής μας, απ’ όπου μόνο νύχτα τολμούν να ξεμυτίσουν.

Ο Freud εξέφραζε τη διαρκή ευαρέσκειά του για το έργο του Schnitzler και σε μια επιστολή του, που ήταν κάτι παραπάνω από ευγενική φιλοφρόνηση, του είπε ότι τον ζηλεύει για την «κρυμμένη γνώση» του για την ανθρώπινη καρδιά.87 Αλλά τις περισσότερες φορές ο Freud κρατούσε απόσταση από τους σύγχρονους ποιητές, ζωγράφους και φιλοσόφους των καφέ και συνέχιζε τις έρευνες στην αυ­ στηρή απομόνωση του ιατρείου του. Μια ανακάλυψη, που αποτελεί κεντρικό θέμα στην Ερμηνεία των ονείρων και γενικά στην ψυχανάλυση, ήταν ότι οι πιο επίμονες επιθυμίες του ανθρώπου έχουν παιδική καταγωγή, είναι κοινωνικά ανεπίτρεπτες και τις περισσότερες φορές τόσο επιδέξια κρυμμένες ώστε παραμένουν πρακτικά απροσπέλαστες στη συνειδητή διερεύνησή τους. Ο Freud παρομοίαζε αυτές τις «πάντα δραστήριες, ας πούμε α­ θάνατες επιθυμίες του ασυνειδήτου μας» με τους μυθολογικούς Τιτάνες· κουβα­ λούν το βάρος των ορεινών όγκων «που κάποτε τους φόρτωσαν οι νικητές θεοί», αλλά πού και πού κινούν σπασμωδικά τα μέλη. Αυτές είναι οι κρυφές δυνάμεις που υπάρχουν σε όλα τα όνειρα. Ο Freud περιγράφει την ημερήσια σκέψη, που

154

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ορμή, όπως και άλλες πρωτόγονες ορμές, ζητεί ασταμάτητα ικανοποίηση ενόψει αυστηρών, συχνά υπερβολικών απαγορεύσεων. Η αυτοεξεπάτηση και η υποκρι­ σία, που αντικαθιστούν τις αληθινές αιτίες με «καλές» αιτίες, είναι οι συνειδη­ τοί σύντροφοι της απώθησης· αρνούνται τις παθιασμένες ανάγκες για χάρη της ομόνοιας στην οικογένεια, για κοινωνική αρμονία ή απλώς για να κερδίσουν τον σεβασμό. Αρνούνται αυτές τις ανάγκες, αλλά δεν μπορούν να τις εξαλείψουν. Στον Freud άρεσαν οι φράσεις του Nietzsche που παραθέτει στον «Rattem^nn»: «“Το έκανα”, λέει η μνήμη μου, “δεν μπορεί να το έκανα”, λέει η υπερηφάνειά μου με αδυσώπητη υπομονή. Τελικά υποχωρεί η μνήμη».83 Η υπερηφάνεια είναι το περιοριστικό χέρι του πολιτισμού, η μνήμη η αναφορά για τον πόθο σε σκέψη και πράξη. Μπορεί η υπερηφάνεια να κερδίζει, όμως ο πόθος παραμένει η πιο επίμονη ανθρώπινη ιδιότητα. Αυτό μας οδηγεί πάλι στα όνειρα· καταδεικνύουν εξαντλητικά ότι ο άνθρωπος είναι το ζώο που έχει επιθυμίες. Και αυτό πραγμα­ τεύεται Η ερμηνεία των ονείρων, τις επιθυμίες και το πεπρωμένο τους, ΦΥΣΙΚΑ Ο FREUD ΔΕΝ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΩΤΟΣ που αναγνώρισε τη στοιχειώδη δύναμη

των παθιασμένων πόθων, ούτε ο πρώτος που ανακάλυψε το ασυνείδητο. Φιλό­ σοφοι, θεολόγοι, ποιητές, δραματουργοί, δοκιμιογράφοι και συγγραφείς αυτο­ βιογραφιών είχαν υμνήσει ή θρηνήσει γι’ αυτή τη δύναμη τουλάχιστον από τη συγγραφή της Παλαιάς Διαθήκης. Επί αιώνες άνθρωποι όπως ο Πλάτων, ο ιερός Αυγουστίνος ή ο Montaigne έδωσαν μαρτυρίες για τη δράση των παθών στην εσωτερική ζωή τους. Την εποχή του Freud στα σαλόνια και τα καφέ της Βιέν­ νης είχε γενικευτεί η συνήθεια μιας τέτοιας αυτοεξέτασης. Ο 19ος αιώνας ήταν ο κατ’ εξοχήν ψυχολογικός αιώνας. Ήταν μια εποχή όπου οι αυτοβιογραφικές εξομολογήσεις, οι αβίαστες αυτοπροσωπογραφίες, τα μυθιστορήματα σε πρώτο πρόσωπο, τα ιδιωτικά και μυστικά ημερολόγια από μικρό ρυάκι έγιναν ποταμός με αισθητή την αύξηση του υποκειμενισμού και της ηθελημένης εσωτερικό­ τητας. Αυτό που έσπειραν ο Rousseau στις οδυνηρά ειλικρινείς Εξομολογήσεις του και ο νεαρός Goethe στα βασανιστικά και απελευθερωτικά Πάθη του νεαρού Βέρθεροο στον 18ο αιώνα, το θέρισαν στον 19ο αιώνα οι δεκαετίες των Byron και Stendhal, Nietzsche και William James. Ο Thomas Carlyle κάνει λόγο για τους «αυτοβιογραφικούς καιρούς μας».84Όμως αυτή η σύγχρονη ενασχόληση με το Εγώ δεν αποτελούσε διόλου καθαρό κέρδος. «Κλειδί της περιόδου», λέει ο ώ­ ριμος πια Ralph Waldo Emerson, «φαινόταν να είναι ότι το πνεύμα είχε συνειδη­ τοποιήσει τον εαυτό του». Με τη «νέα συνείδηση», αναλογίζεται, «οι νέοι άνδρες γεννιόνταν με μαχαίρια στον εγκέφαλο, με μια τάση ενδοσκόπησης, αυτοανάλυ­ σης, ανατομίας των κινήτρων».85Ήταν η εποχή των Άμλετ. Πολλοί από αυτούς ήταν αυστριακοί. Η κουλτούρα τους τους επέτρεπε ολο­ ένα περισσότερο να αποκαλύπτουν με επιδεικτική ελευθερία τι συνέβαινε μέσα τους. Στα τέλη 1896 ο βιεννέζος σατιρικός Karl Kraus ανέλυσε την επικρατούσα διάθεση με δεικτική ακρίβεια: «Σύντομα τελείωσαν με τον συνεπή ρεαλισμό· το

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

155

Griensteidl» -ένα καφέ όπου σύχναζαν πολλοί λογοτέχνες- «βρισκόταν στον α­ στερισμό του συμβολισμού. “Κρυφά νεύρα!” ήταν τώρα το σύνθημα· άρχισαν να παρατηρούν τις “ψυχικές καταστάσεις” και ήθελαν να ξεφύγουν από τη χυ­ δαία σαφήνεια των πραγμάτων. Αλλά μία από τις σημαντικότερες λέξεις-συνθήματα ήταν η “ζωή” και σιγά σιγά συναντιόνταν και ανέλυαν τη ζωή ή, όταν είχαν μεγάλα κέφια, την ερμήνευαν».86 Το καλλιτεχνικό έργο που μαρτυρούσε σαφέστερα αυτή την έντονη ενασχόληση ήταν ίσως ένα σχέδιο του Alfred Kubin, η Αυτοπαρατήρηση του 1902. Παρουσιάζει μια όρθια, μισόγυμνη, ακέφαλη φιγούρα, ιδωμένη από πίσω- και στο πάτωμα, στραμμένο προς τον θεατή, ένα κεφάλι, πολύ μεγάλο για το ακέφαλο σώμα, που κοιτάζει με βλέμμα τυφλό και άκαμπτο και έχει τρομαχτικά δόντια στο ανοιχτό στόμα. Αυτό το σχέδιο φαντάζει σαν εικονογράφηση για την Ερμηνεία των ονείρων αλλά δεν είναι. Ο Freud ενδιαφερόταν ελάχιστα γι’ αυτόν τον βιεννέζικο κόσμο των ερεθισμάτων και της υπερδιέγερσης. Όπως όλοι στη Βιέννη διάβαζε το λα­ μπρό και μοναδικό στο είδος του περιοδικό Die Fackel που στηλίτευε με πνευ­ ματώδη και καυστικό τρόπο την πολιτική, κοινωνική και γλωσσική διαφθορά και το οποίο εξέδιδε και έγραφε σχεδόν εξολοκλήρου ο Karl Kraus. Επιπλέον εκτι­ μούσε απεριόριστα τις νουβέλες, τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά έργα του Arthur Schnitzler για την οξύνοια με την οποία απογύμνωνε τον εσωτερικό και ιδίως τον ερωτικό κόσμο των ηρώων του. Μάλιστα ο Schnitzler μπήκε στα χωρά­ φια του Freud, δηλαδή στο όνειρο, με το παρακάτω τετράστιχο: Τα όνειρα είναι πόθοι άτολμοι, αναιδείς επιθυμίες, που το φως της ημέρας διώχνει πίσω στις γω νιές της ψυχής μας, απ’ όπου μόνο νύχτα τολμούν να ξεμυτίσουν.

Ο Freud εξέφραζε τη διαρκή ευαρέσκειά του για το έργο του Schnitzler και σε μια επιστολή του, που ήταν κάτι παραπάνω από ευγενική φιλοφρόνηση, του είπε ότι τον ζηλεύει για την «κρυμμένη γνώση» του για την ανθρώπινη καρδιά.87 Αλλά τις περισσότερες φορές ο Freud κρατούσε απόσταση από τους σύγχρονους ποιητές, ζωγράφους και φιλοσόφους των καφέ και συνέχιζε τις έρευνες στην αυ­ στηρή απομόνωση του ιατρείου του. Μια ανακάλυψη, που αποτελεί κεντρικό θέμα στην Ερμηνεία των ονείρων και γενικά στην ψυχανάλυση, ήταν ότι οι πιο επίμονες επιθυμίες του ανθρώπου έχουν παιδική καταγωγή, είναι κοινωνικά ανεπίτρεπτες και τις περισσότερες φορές τόσο επιδέξια κρυμμένες ώστε παραμένουν πρακτικά απροσπέλαστες στη συνειδητή διερεύνησή τους. Ο Freud παρομοίαζε αυτές τις «πάντα δραστήριες, ας πούμε α­ θάνατες επιθυμίες του ασυνειδήτου μας» με τους μυθολογικούς Τιτάνες· κουβα­ λούν το βάρος των ορεινών όγκων «που κάποτε τους φόρτωσαν οι νικητές θεοί», αλλά πού και πού κινούν σπασμωδικά τα μέλη. Αυτές είναι οι κρυφές δυνάμεις που υπάρχουν σε όλα τα όνειρα. Ο Freud περιγράφει την ημερήσια σκέψη, που

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

156

αποτελεί το ερέθισμα του ονείρου, ως επιχειρηματία με ιδέες αλλά χωρίς κεφά­ λαιο· ο κεφαλαιούχος, που βάζει το χρήμα στην επιχείρηση είναι«κάποια επιθυ­ μία από το ασυνείδητο».** Αυτοί οι ρόλοι δεν είναι πάντα σαφώς διαχωρισμένοι· ο κεφαλαιούχος μπορεί να γίνει και ο ίδιος επιχειρηματίας. Το ουσιώδες είναι ότι για να υπάρξει ένα όνειρο χρειάζεται ένα ερέθισμα αλλά και μια πηγή ενέργειας. Αυτό θέτει το ερώτημα γιατί ο καπιταλιστής να νιώθει υποχρεωμένος να ε­ πενδύσει το πλεόνασμά του. Η απάντηση του Freud θυμίζει το αποτυχημένο σχέδιό του του 1895: ο ανθρώπινος οργανισμός προσπαθεί να μειώσει τους ερε­ θισμούς, αλλά ενεργοποιεί και μνήμες για να ανακαλέσει παλαιότερα ηδονικά βιώματα, ίσως για να εξασφαλίσει την επανάληψή τους. Έτσι γεννώνται οι επι­ θυμίες. Που προκαλούν συγκρούσεις στο ασυνείδητο επειδή δεν καταλαβαίνουν από περιορισμούς και αντιτίθενται στις επιταγές των πολιτισμικών θεσμών με τους οποίους μεγαλώνει το παιδί. Μπορεί να απωθούνται, όμως δεν εξαλείφο­ νται: «οι ασύνειδες επιθυμίες παραμένουν πάντα ενεργές». Ο Freud καταλήγει ότι παραμένουν «αλώβητες... Στο ασυνείδητο τίποτε δεν μπορεί να τελειώσει, τίποτε δεν παρέρχεται ή δεν ξεχνιέται». Αλλά αυτές οι επιθυμίες γίνονται με τον καιρό, ας πούμε πιο εκλεπτυσμένες. Αυτό που ο Freud αποκαλεί «πρωτογενή διαδικασία», η συγκέντρωση πρωτόγονης, αχαλίνωτης ψυχικής ενέργειας που υ­ πάρχει στην ψυχή από την αρχή, υπόκειται ακόμη εντελώς στην επιρροή που α­ σκεί η αρχή της ηδονής: ζητεί άμεση ικανοποίηση, σχεδόν βίαια, χωρίς υπομονή για περίσκεψη ή αναβολή. Όμως η ψυχή καταφέρνει με τον καιρό να αναπτύξει και μια «δευτερογενή διαδικασία» που λαμβάνει υπόψη της την πραγματικό­ τητα- ρυθμίζει την ψυχική λειτουργικότητα με λιγότερο πάθος και είναι αποτε­ λεσματικότερη αφού χρησιμοποιεί τη σκέψη, τον υπολογισμό, την ικανότητα να αναβάλει την ικανοποίηση για να την απολαύσει αργότερα. Ο Freud προειδο­ ποιεί να μην υπερεκτιμήσουμε την επιρροή της δευτερογενούς διαδικασίας· η πρωτογενής διαδικασία διατηρεί δια βίου την απληστία της. Γι’ αυτό ο παρατη­ ρητής των ονείρων, όπως εξηγεί ο Freud στις μετέπειτα εκδόσεις του βιβλίου των ονείρων, πρέπει να καταλάβει «ότι η ψυχική πραγματικότητα είναι μια ιδιαίτερη μορφή ύπαρξης που δεν πρέπει να συγχέεται με την υλιστική πραγματικότητα».89 Τελειώνοντας το βιβλίο με αυτό τον τόνο ο Freud δικαιώνει θριαμβευτικά το φι­ λόδοξο πρόγραμμα με το οποίο έχει αρχίσει. Και το 1910 γράφει ότι αν η «σημα­ ντικότερη εργασία» του, Η ερμηνεία των ονείρων, βρει «αναγνώριση, πρέπει και η ψυχολογία να τεθεί σε νέες βάσεις».90

Α πό τη Ρώμη στη Βιέννη: μ ια πρόοδος ΙΣΩΣ ΤΟ ΠΙΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ κ α ι α σ φ α λ ώ ς έ ν α α π ό τα σ η μ α ντ ικ ό τερ α κ λ ειδ ιά γ ια [να κ α τα νο ή σ ο υ μ ε] τ ο φ ρ οϋδ ικ ό π ν ε ύ μ α σ τ η ν

Ερμηνεία των ονείρων είνα ι

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

157

το θέμα της Ρώμης που έλαμπε στο βάθος ως μέγιστο βραβείο και ακατανόητη απειλή. Ήταν μια πόλη που ο Freud λαχταρούσε να δει, αλλά η επιθυμία του ματαιωνόταν παραδόξως από μια φοβική απαγόρευση. Είχε κάνει περισσότε­ ρες από μία φορά διακοπές στην Ιταλία, αλλά είχε φτάσει μόνο μέχρι τη λίμνη Τρασιμένη, σε απόσταση 80 περίπου χιλιομέτρων από τη Ρώμη. Εκεί είχε κάνει κάποτε στάση και ο Αννίβας. Στα τέλη 1897 ονειρεύτηκε ότι αυτός και ο FlieB θα μπορούσαν να κάνουν ένα από τα «συνέδριά» τους στη Ρώμη91 και στις αρ­ χές 1899 φλέρταρε με την ιδέα να συναντηθεί με τον FlieB εκεί το Πάσχα.92 Το θεώρησε λαμπρή ιδέα, γράφει αργότερα την ίδια χρονιά, «να πρωτακούσει για τους αιώνιους νόμους της ζωής στην Αιώνια Πόλη».93 Μελέτησε την τοπογραφία της πόλης με μια λαχτάρα που, όπως γράφει, γινόταν όλο και πιο βασανιστική,94 και συνειδητοποίησε ότι η ιδεοληψία του ήταν σίγουρα κάπως παράξενη. «Πα­ ρεμπιπτόντως η λαχτάρα μου για τη Ρώμη είναι βαθιά νευρωτική», γράφει στον FlieB. «Συνδέεται με τον γυμνασιακό ενθουσιασμό μου για τον σημίτη ήρωα Αννίβα.»95 Όπως ξέρουμε, λέγοντας «γυμνασιακό ενθουσιασμό» εννοεί την πα­ θιασμένη επιθυμία του να προκαλέσει αντισημίτες και να τους νικήσει. Η κατάκτηση της Ρώμης σημαίνει θρίαμβο εντός έδρας των αδιάλλακτων εχθρών των Ιουδαίων. «Ο Αννίβας και η Ρώμη συμβόλιζαν για τον έφηβο την αντίθεση α­ νάμεσα στην καρτερικότητα του ιουδαϊσμού και την οργάνωση της καθολικής εκκλησίας.» Αλλά πίσω από αυτό κρύβονταν και άλλα· η επιθυμία του να πάει στη Ρώμη, γράφει, έγινε «μανδύας κάλυψης και σύμβολο για περισσότερες καυ­ τές επιθυμίες».96 Όπως υπαινίσσεται, η φύση τους ήταν οιδιπόδεια. Θυμάται τον παλιό χρησμό που δόθηκε στους Ταρκύνιους ότι αυτός που θα φιλήσει πρώτος τη μητέρα θα γίνει κυρίαρχος της Ρώμης.97* Η Ρώμη ως συναισθηματικό και αμφίσημο σύμβολο εκπροσωπούσε για τον Freud τις ισχυρότερες κρυφές ερωτικές και τις όχι λιγότερο κρυφές επιθετικές επιθυμίες του. Όταν ο Freud δημοσίευσε την Ερμηνεία των ονείρων δεν είχε κυριεύσει ακόμη τη Ρώμη. Το θεώρησε κατά κάποιο τρόπο σωστό- ταίριαζε με το συ­ ναίσθημα μοναξιάς και ματαίωσης που τον καταλάμβανε αυτά τα θυελλώδη χρόνια της εσωτερικής αποσαφήνισης και των τολμηρών θεωρητικών αναζητή­ σεων. Είχε εργαστεί πολύ για το βιβλίο και έτσι θεώρησε την αποπεράτωσή του απώλεια. Για κάποιο χρονικό διάστημα ένιωθε κατάθλιψη και στις αρχές Ο­ κτωβρίου 1899 επιβεβαίωσε την παρατήρηση του FlieB ότι αποτελεί «οδυνηρή αίσθηση» να αποχωρίζεσαι «κάτι που υπήρξε αποκλειστικά δικό σου». Μετά την πρώτη αυτοκριτική το βιβλίο που θα δημοσιευόταν σύντομα του φάνηκε «ασφαλώς όχι καλό, αλλά πολύ καλύτερο [απ’ ό,τι πίστευε]». Αλλά τη δημο­ σίευση την αισθάνθηκε ακόμη πιο οδυνηρή, «αφού αυτό που αποχωρίστηκα δεν ήταν απόκτημα σκέψεων αλλά συναισθημάτων».98 Οι ασθενικές, ακόμη * Η ψυχαναλυτική συνεπαγωγή αυτού του φιλιού (αν και ο Freud δεν το λέει ρητά) είναι ο θρίαμβος επί του πατέρα. Μπορεί να υπάρχουν βαθύτερα μυστικά και περαιτέρω συνεπαγωγές, όμως ο Freud δεν προσφέρει αρκετό υλικό ώστε να γίνουν ασφαλείς υποθέσεις.

160

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

με τον εαυτό του. Η γέννηση του «ονειρεμένου παιδιού»111 ήταν πραγματικά δύσκολη. ότι η ολοκλήρωση της πραγματείας του, από την οποία προσδοκούσε τόσο πολλά, συνέβαλε τόσο λίγο στην εξάλειψη της απογοήτευσής του ή στην ανακούφιση του αισθήματος της επιβεβλημένης μονα­ ξιάς. Τον Μάρτιο 1900 αναπολεί το περασμένο καλοκαίρι, όταν με «πυρετώδη δραστηριότητα» έχει τελειώσει πια το βιβλίο των ονείρων. Τότε που κατά ανόητο τρόπο είναι «πάλι μεθυσμένος από την ελπίδα ότι έχει γίνει ένα βήμα προς την ελευθερία και την ευημερία. Αλλά η υποδοχή του βιβλίου και η απόλυτη σιωπή έχουν χαλάσει πάλι τη σχέση με τον περίγυρο πάνω που βλάσταινε».112 Ωστόσο σιγά σιγά καταφέρνει να συνέλθει από την κατάθλιψη. Τον Σεπτέμβριο 1901 η αυτοανάλυση του δίνει αρκετή ώθηση για να ξεπεράσει επιτέλους την παρατεταμένη αναστολή. Με συντροφιά τον αδελφό του πηγαίνει στη Ρώμη. Όπως πολλοί Ευρωπαίοι του Βορρά που πατούν για πρώτη φορά το πόδι τους στη Ρώμη -π.χ. ο Gibbon, ο Goethe ή ο Mommsen- βαδίζει μέσα σε μια ομίχλη ενθουσιασμού. Η χριστιανική Ρώμη τον ανησυχεί, η σύγχρονη Ρώμη του φαίνεται πολλά υπο­ σχόμενη και πνευματικά συγγενική, αλλά η αρχαία και η αναγεννησιακή του φτιάχνουν τη διάθεση όταν πετά ένα κέρμα στη Φοντάνα ντι Τρέβι, χαίρεται τα κατάλοιπα της αρχαιότητας, μαγεύεται από τον Μωυσή του Michelangelo. Η επί­ σκεψη αυτή είναι, όπως λέει νηφάλια και χωρίς πρόθεση υπερβολής, «κορυφαίο σημείο» στη ζωή του.113 Ο Freud στέλνει καθημερινά στην οικογένειά του ενθουσιώδη μηνύματα και αναρωτιέται τι τον εμπόδιζε τόσο καιρό να χαλαλίσει στον εαυτό του αυτή την ύψιστη απόλαυση. Όταν στις 3 Σεπτεμβρίου, «μεσημέρι, απέναντι από το Πάνθεον» γράφει στη γυναίκα του, αναφωνεί: «Αυτό λοιπόν ήταν που φοβό­ μουν τόσα χρόνια!» Βρίσκει τη Ρώμη «ελκυστικά καυτή», το ρωμαϊκό φως «υ­ πέροχο».114 Δεν χρειάζεται να ανησυχούν γι’ αυτόν, διαβεβαιώνει δύο ημέρες αργότερα τη γυναίκα του· η ζωή που κάνει είναι «εξαίσια για δουλειά και από­ λαυση, πραγματικά ξεχνιέσαι, όπως ξεχνάς και τους άλλους».115 Στις 6 Σεπτεμ­ βρίου, στη Ρώμη ακόμη και με αμείωτα καλή διάθεση, αναφέρει με το ζωηρό, τηλεγραφικό ύφος του: «Σήμερα το απόγευμα μερικές εντυπώσεις από αυτές που δίνουν τροφή για χρόνια».116 Αργότερα, στις συχνές επισκέψεις του στην Ιταλία, θα εκφράσει τον ενθουσιασμό του για την ομορφιά της Βενετίας117 και το τοπίο της Νάπολης (όχι όμως και για τους Ναπολιτάνους).* Αλλά θα προτιμά πάντα τη Ρώμη, «αυτή τη θεϊκή πόλη».118 Όταν σε μια από τις επισκέψεις του στη Ρώμη γράφει στην κόρη του, Mathilde, λέει ότι δεν θέλει να μείνει στο όμορφο ΦιέΟ FREUD ΒΡΙΣΚΕΙ ΑΠΟΘΑΡΡΥΝΤΙΚΟ

* Την 1η Σεπτεμβρίου 1902 ο Freud στέλνει στη γυναίκα του μια κάρτα από τη Νάπολη όπου επαινεί τη θέση της πόλης και την ιδιαίτερη θέα του Βεζούβιου. «Αλλά οι άνθρωποι», προσθέ­ τει, «είναι αηδιαστικοί, μοιάζουν με κατάδικους σε γαλέρες. Η εικόνα και η βρομιά μεσαιωνικές. Αλλά προπάντων κάνει απάνθρωπη ζέστη» (Μουσείο Freud, Λονδίνο).

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

161

ζολε στους λόφους της Φλωρεντίας «επειδή με έλκει η αυστηρή σοβαρότητα της Ρώμης... Είναι μια πολύ παράξενη πόλη, έτσι τη βρήκαν ήδη πολλοί».119 Σύντομα ο Freud αντλεί όφελος από τις ψυχολογικές ευκαιρίες που του έχουν προσφερθεί στη Ρώμη. Η επίσκεψη αυτή γίνεται σύμβολο και συνάμα εργαλείο μιας μεγαλύτερης εσωτερικής ελευθερίας, σημείο μιας νέας ευελιξίας για κοι­ νωνικές και πολιτικές σκακιστικές κινήσεις· τον βοηθά να βγει από τον κατά το ήμισυ ικανοποιητικό και κατά το ήμισυ τρομαχτικό προθάλαμο της κόλασης της «splendid isolation» του.120 Το φθινόπωρο 1902 ο Freud αρχίζει να συναντιέται κάθε Τετάρτη βράδυ στην Μπεργκ-γκάσε 19 με μια πολύ μικρή ομάδα γιατρών -αρχικά είναι πέντε αλλά βαθμηδόν διευρύνεται- και με κάποιους ενδιαφερόμενους ερασιτέχνες για να συζητήσουν υπό την αδιαμφισβήτητη προεδρία του ιστορικά ασθένειας, ψυχαναλυτική θεωρία και ψυχοβιογραφικά εγχειρήματα. Περίπου μισό χρόνο νωρίτερα έχει αναγορευτεί επιτέλους σε καθηγητή, μια θέση που του αξίζει και λαχταρά από χρόνια. Στο εξής δεν θα βρεθεί πια ποτέ χωρίς κοινωνική θέση, δημόσιο αντίκτυπο, ενθουσιώδεις θαυμαστές και εσωτερικές διαμάχες. Η ΠΟΛΥΠΛΟΚΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ του Freud ρίχνει άπλετο φως στους δαιδαλώδεις και ταυτόχρονα άνετους τρόπους προαγωγής στην αυστρουγγρική αυτοκρατορία. Η πρωτοτυπία δεν αποτελούσε αναγκαστικά εμπόδιο, ούτε η αξία προϋπόθεση. Μόνο το μέσον, ο απαραίτητος «προστάτης», εξασφάλιζε την επαγγελματική εξέλιξη. Ο Freud ήταν υφηγητής από το 1885. Δώδεκα χρό­ νια αργότερα, τον Φεβρουάριο 1897, δύο συνάδελφοί του με μεγάλη επιρροή, οι Hermann Nothnagel και Richard von Krafft-Ebing, τον πρότειναν ως έκτακτο καθηγητή. Ήταν μια θέση που πρόσφερε κυρίως κύρος (και μεγαλύτερες αμοι­ βές από τους ασθενείς), αλλά δεν συνδεόταν ούτε με μισθό ούτε με ενσωμά­ τωση στο συμβούλιο των καθηγητών της ιατρικής σχολής. Ωστόσο, όπως έλεγε ο Freud ξεκάθαρα, μια προαγωγή σε καθηγητή «κάνει τον γιατρό στην κοινωνία μας ημίθεο για τους ασθενείς του».121Όσο ο Freud παρέμενε υφηγητής άλλοι συ­ νομήλικοί του αναρριχώνταν διαρκώς στην ιεραρχία. Η επταμελής επιτροπή που έκρινε την υποψηφιότητα του Freud συνεδρίασε τον Μάρτιο 1897 και η γνωμο­ δότησή της ήταν ομόφωνα θετική. Τον Ιούνιο η ιατρική σχολή έκανε δεκτή τη σύσταση της επιτροπής με 22 ψήφους υπέρ και 10 ψήφους κατά. Αλλά το Υ­ πουργείο Παιδείας δεν προέβη σε καμία ενέργεια. Χρόνο με τον χρόνο ο Freud παρακολουθούσε σιωπηλός την επιδεικτική α­ γνόησή του. Δίσταζε να κάνει τη «στραβή»122 και να αναζητήσει ανθρώπους που θα χρησιμοποιούσαν τα μέσα τους με την ανώτατη γραφειοκρατία. Έβρισκε το αυστριακό σύστημα των προστατών σιχαμερό.123 Και δεν θεωρούσε τον εαυτό του ανέλπιδη περίπτωση που δεν θα μπορούσε να προαχθεί χωρίς αυτό το σύ­ στημα. Στο κάτω κάτω είχε την αξίωση να τον προσέξουν. Οι πλούσιες σε περιε­ χόμενο μονογραφίες του για την αφασία και την παιδική εγκεφαλική παράλυση,

162

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

που είχαν δημοσιευτεί η μία το 1891 και η άλλη επτά χρόνια αργότερα, ήταν εντυπωσιακές αποδείξεις της ικανότητάς του σε εντελώς παραδοσιακούς τομείς της ιατρικής. Ωστόσο δεν έγινε καθηγητής το 1897 ούτε το 1898 ή το 1899· αλλά ούτε το 1900, τη χρονιά που ο αυτοκράτορας επικύρωσε μια σειρά προτεινόμενων προαγωγών. Τελικά στα τέλη 1901 ο Freud άλλαξε ρότα. Εξέφρασε τον α­ ποτροπιασμό του, κατέγραψε συνειδητά συναισθήματα ενοχής, αλλά έπαψε να είναι παθητικός και δραστηριοποιήθηκε. Τα αποτελέσματα φάνηκαν σύντομα και ήταν θεαματικά: Στις 22 Φεβρουάριου 1902 ο αυτοκράτορας υπέγραψε το δι­ άταγμα με το οποίο ο Freud αποκτούσε τον τίτλο του έκτακτου καθηγητή. Ήταν ένα μεγάλο γεγονός για την οικογένεια Freud. Η αδελφή του Freud Marie (Mitzi) το μήνυσε αμέσως στο Μάντσεστερ και ο ετεροθαλής αδελφός Philipp χάρηκε με τα καλά νέα για τον «αγαπημένο αδελφό μας Sigismund» και ζήτησε «διεξοδικότερες αναφορές».124 Μια επιστολή του Freud στον Fliefl, από τις τελευταίες της αλληλογραφίας τους, καταγράφει με φοβερή ακρίβεια όλες τις λεπτομέρειες. Απαντά στον Fliefl που τον συγχαίρει αφού έχει γίνει επιτέλους καθηγητής χρησιμοποιώντας εκ­ φράσεις όπως «αναγνώριση» και «υπεροχή». «Με τη συνηθισμένη, καταστρο­ φική τάση ειλικρίνειας» ο Freud ομολογεί κάπως βασανισμένα ότι όλα οφείλο­ νται σε δικές του ενέργειες. Επιστρέφοντας τον προηγούμενο Σεπτέμβριο από τη Ρώμη είχε βρει την πελατεία του μειωμένη· εξαιτίας της εντεινόμενης αποξέ­ νωσης με τον Fliefl ένιωθε μόνος όσο ποτέ· κατάλαβε ότι αν περίμενε απλώς να τον κάνουν καθηγητή, θα περίμενε όλη την υπόλοιπη ζωή του. «Όμως εγώ ήθελα να ξαναδώ τη Ρώμη, να φροντίζω τους ασθενείς μου, να δίνω χαρά στα παιδιά μου.» Όλα αυτά μαζί τον ώθησαν στο να κάνει τη «στραβή», να ψάξει προστάτη. «Αποφάσισα λοιπόν να πάψω να είμαι απόλυτα ενάρετος και να κάνω τα κα­ τάλληλα βήματα όπως και οι άλλοι». Τέσσερα χρόνια περίμενε ήσυχα, ήταν ώρα να αποταθεί στον παλιό δάσκαλό του και καθηγητή ψυχολογίας Sigmund Exner. Αυτός τον συμβούλεψε σχεδόν ρητά να εξουδετερώσει την εχθρική διάθεση του Υπουργείου Παιδείας και «να αναζητήσει ένα πρόσωπο που θα ανατρέψει την [εχθρική] επιρροή». Τότε ο Freud κινητοποίησε την «παλιά φίλη και πρώην α­ σθενή του» Elise Gomperz της οποίας ο σύζυγος και εξέχων κλασικιστής Theo­ dor Gomperz του είχε αναθέσει όταν ήταν νεαρός να μεταφράσει μερικά δοκίμια του John Stuart Mill για τη γερμανική έκδοση. Όταν η Gomperz δραστηριοποι­ ήθηκε ανακάλυψε ότι ο Freud έπρεπε να πείσει τον Nothnagel και τον KrafftEbing να υποβάλουν εκ νέου την παλιά τους πρόταση. Κάτι που έκαναν, αρχικά χωρίς αποτέλεσμα.125 Ανέλαβε τότε μια άλλη φίλη και ασθενής του Freud, η βαρόνη Ferstel, που είχε υψηλότερη κοινωνική θέση από την κυρία καθηγητού Gomperz. Φρόντισε να γνωρίσει τον υπουργό Παιδείας και του απέσπασε την υπόσχεση να αναγο­ ρεύσει σε καθηγητή «τον γιατρό της που την είχε θεραπεύσει». Σε αντάλλαγμα, αναφέρει ο Freud, εκείνη θα του δώριζε ένα «μοντέρνο πίνακα» του Emil Orlik

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

163

για την πινακοθήκη που σχεδίαζε να στήσει ο υπουργός. Και ο Freud σχολιάζει ειρωνικά: «Αν η Marie Ferstel και όχι η θεία της είχε στην κατοχή της έναν Bocklin» (που προφανώς μετρούσε πιο πολύ από έναν Orlik) «τότε θα αναγορευόμουν τρεις μήνες νωρίτερα». Ωστόσο ο Freud κράτησε για τον εαυτό του αυτόν τον δη­ κτικό σαρκασμό. Η Wiener Zeitung δεν είχε δημοσιεύσει ακόμη την αναγόρευση, «όμως το νέο διέρρευσε γρήγορα από το υπουργείο. Η συμμετοχή του κόσμου είναι πολύ μεγάλη. Βρέχει ήδη συγχαρητήρια και ανθοδέσμες, λες και ο ρόλος της σεξουαλικότητας αναγνωρίστηκε ξαφνικά από τη Μεγαλειότητά Του, λες και επιβεβαιώθηκε η σημασία του ονείρου από το υπουργικό συμβούλιο, λες και η αναγκαιότητα ψυχαναλυτικής θεραπείας για την υστερία πέρασε με πλειοψηφία δύο τρίτων στο κοινοβούλιο». Ο Freud είχε μάθει επιτέλους «ότι η αυθεντία κυ­ βερνά τη Γηραιά Ευρώπη όπως το δολάριο τον Νέο Κόσμο». Έχοντας κάνει την πρώτη υπόκλισή του στην αυθεντία, μπορούσε να ελπίζει ότι θα αμειβόταν. Ήταν τρελός, ήταν γάιδαρος που περίμενε άπρακτος τόσο καιρό: «Σε όλη την Ιστορία υ­ πάρχει ένα πρόσωπο με πολύ μακριά αφτιά, που δεν τιμάς αρκετά στην επιστολή σου, και αυτό είμαι εγώ. Αν είχα κάνει τα λίγα βήματα πριν τρία χρόνια, θα είχα αναγορευτεί πριν τρία χρόνια και θα είχα γλιτώσει από πολλά. Άλλοι είναι εξίσου έξυπνοι χωρίς να χρειαστεί να πάνε πρώτα στη Ρώμη».126 Το παρουσιάζει σαν να πήγε στην Κανόσα ξυπόλυτος μέσα στο χιόνι. Η χαρά του για τον νέο τίτλο είναι αρκετά αληθινή, ωστόσο την αμαύρωναν τα μέσα που είχε χρησιμοποιήσει για να πετύχει κάτι που έπρεπε να του το δώσουν από μόνοι τους. Αυτό που αποδεικνύεται ξεκάθαρα είναι το εξής: η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του Freud παρεμποδίστηκε, σκόπιμα απ’ ό,τι φαίνεται. Πολλοί γιατροί είχαν γίνει έκτακτοι καθηγητές, μερικοί μάλιστα κανονικοί καθηγητές, μετά από πέντε, έξι ή και ένα χρόνο αφότου είχαν αναγορευτεί υφηγητές. Από το 1885 και όσο περίμενε ο Freud, ο συνηθισμένος χρόνος αναμονής ήταν οκτώ χρόνια. Ο μεγάλος νευρο­ λόγος Julius Wagner von Jauregg, που όπως και ο Freud είχε γίνει υφηγητής το 1885, αναγορεύτηκε σε καθηγητή τέσσερα χρόνια αργότερα. Αντιθέτως ο Freud έπρεπε να περιμένει υπομονετικά δεκαεπτά χρόνια. Αν εξαιρέσουμε τους ελάχι­ στους που δεν έγιναν ποτέ καθηγητές, στα τελευταία 15 χρόνια του 19ου αιώνα μόνο τέσσερις από τους εκατό περίπου υποψήφιους περίμεναν περισσότερα χρό­ νια από τον Freud για να γίνουν καθηγητές.127 Ο Exner είχε δίκιο: στους κύκλους ίου υπουργείου υπήρχε έντονη προκατάληψη εναντίον του Freud. Ασφαλώς δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τον αντισημιτισμό. Αν και οι εβραίοι της Αυστρίας, ακόμη και αυτοί που αρνούνταν να επωφεληθούν από μια βάπτιση, συνέχιζαν να καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις στο ιατρικό επάγγελμα, οι γραφειοκράτες με επιρροή δεν είχαν μείνει ανέγγιχτοι από το μικρόβιο του αντισημιτισμού που εξαπλωνόταν. Όταν το 1897 ο Nothnagel ανακοίνωσε στον Freud ότι αυτός και ο Krafft-Ebing θα τον πρότειναν για καθηγητή, τον προειδο­ ποίησε να μην έχει πολλές προσδοκίες: «Γνωρίζετε τις περαιτέρω δυσκολίες».128 Ο Nothnagel υπονοούσε προφανώς το μη ευνοϊκό για τους εβραίους κλίμα στη

164

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Βιέννη του δημάρχου Lueger. Όπως είδαμε ο αντισημιτισμός στη δεκαετία 1890 ήταν πιο λοιμώδης, πιο απροκάλυπτος από εκείνον στις αρχές της δεκαετίας 1870 που είχε γνωρίσει ο Freud ως φοιτητής στο πανεπιστήμιο. Το 1897, όταν ο Lueger προήλαυνε, εκμεταλλεύτηκε για τους πολιτικούς σκοπούς του το μίσος κατά των εβραΐων. Ό τι αυτό το κλίμα είχε αντίκτυπο στις επαγγελματικές σταδι­ οδρομίες των εβραίων της Αυστρίας δεν αποτελούσε μυστικό αλλά κοινοτοπία. Στο μυθιστόρημά του Der Weg ins Freie, που διαδραματίζεται στο γύρισμα του αιώνα, ο Arthur Schnitzler βάζει ένα από τα πρόσωπα, έναν εβραίο γιατρό, να λέει στον γιο του που διαμαρτύρεται για την επικρατούσα στενοκεφαλιά: «Στο τέλος κερδίζει πάντα η προσωπικότητα και η απόδοση. Τι κακό μπορεί να σου συμβεί; Ότι θα αναγορευτείς σε καθηγητή μερικά χρόνια αργότερα από κάποιον άλλο;»129 Αυτό ακριβώς συνέβη στον Freud. Ωστόσο ο αντισημιτισμός δεν ήταν η μόνη αιτία για τη βασανιστική αναμονή του Freud. Οι σκανδαλώδεις θεωρίες του για την καταγωγή των νευρώσεων δεν τον έκαναν αρεστό στους κατόχους των ζηλευτών θέσεων ώστε να του ανοίξουν τον δρόμο. Ο Freud ζούσε σε μια κοινωνία που επιδίωκε μια καλή υπόληψη, όπως κάθε κοινωνία, και διψούσε για τίτλους περισσότερο από κάθε άλλη. Δεν είχε περάσει πολύς χρόνος από το 1896, όταν είχε δώσει τη διάλεξή του για τη σεξουαλική αιτιολογία της υστερίας -το «επιστημονικό παραμύθι» του- μπρο­ στά στην ένωση ψυχιατρικής και νευρολογίας της Βιέννης. Οι λόγοι για τον δισταγμό της κυβέρνησης να αναγνωρίσει και να ανταμείψει τις επιστημονικές υπηρεσίες του Freud ήταν, όπως θα έλεγε ο ίδιος, «υπερκαθορισμένοι» - πολύ­ πλοκοι και δύσκολο να σταθμιστούν πλήρως. Οι προσωπικοί λόγοι του Freud τόσο για την υπομονή του να περιμένει όσο και για την ξαφνική απόφασή του να δραστηριοποιηθεί είναι πιο διάφανοι. Πά­ ντα απόβλεπε στη φήμη, αλλά δεν ήθελε μια εξαγορασμένη φήμη. Ζητούσε την πιο γλυκιά αναγνώριση από όλες: να ανταμειφθούν οι υπηρεσίες του. Δεν ήθελε να είναι ένας άνδρας που οργανώνει μόνος του ένα πάρτι-έκπληξη για τα γενέ­ θλιά του προκειμένου ο κόσμος να μην ξεχάσει τι του οφείλει. Αλλά τελικά βα­ ρέθηκε την απογοητευτική αναμονή στους προθαλάμους της κοινωνικής κατα­ ξίωσης. Ο ρεαλισμός θριάμβευσε επί των φαντασιών του και επί των μεγάλων αξιώσεών του για τους κανόνες συμπεριφοράς. Έπρεπε να αποδεχτεί τη Βιέννη έτσι όπως ήταν. Φυσικά γνώριζε ήδη ότι ο τίτλος του καθηγητή θα του άνοιγε πόρτες και θα βελτίωνε ουσιαστικά το εισόδημά του. Αλλά τα οικονομικά προ­ βλήματα δεν θα τον έκαναν, όπως έλεγε ειρωνικά, «θεσιθήρα»130. Εξάλλου αυτά τα προβλήματα ήταν παλιοί σύντροφοί του. Έχοντας όμως ικανοποιήσει την ε­ πιθυμία του να δει τη Ρώμη και να ξεπεράσει τον ήρωά του Αννίβα μπορούσε πια να δει με επιείκεια και τις άλλες επιθυμίες του. Ο Freud δεν αποφάσισε να στείλει σε άδεια τη συνείδησή του. Βρήκε απλώς μέσα να μειώσει τις αυστηρές απαιτήσεις της ως προς την τιμιότητα.

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΚΑΙ ΑΚΟΜΗ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ προκύπτουν

165

από την αλληλογραφία του με τον Fliefl. Ο τόνος του, μείγμα πείσματος και συγγνώμης, δείχνει πόσο πολύ του κόστιζε αυτή η νέα απόφαση. Όσο περίμενε, γράφει στον Fliefl, σκεφτόταν «ότι κανένας συνάνθρωπος δεν θα νοιαστεί για μένα». Αλλά μετά την κατάκτηση της Ρώμης «η χαρά της ζωής και της δουλειάς μεγάλωσε κάπως, μειώνοντας έτσι το μαρτύριό μου».131 Αυτή είναι μια από τις πλέον αποκαλυπτικές προτάσεις που έ­ γραψε ποτέ ο Freud για τον εαυτό του. Η συνείδησή του δεν ήταν μόνο αυστηρή, ήταν και τιμωρός. Το μαρτύριο ήταν η τιμωρία για το έγκλημα που είχε διαπράξει ή φανταστεί όταν ήταν μικρός και η τιμωρία έπαιρνε τη μορφή της φτώχιας, της μοναξιάς, της αποτυχίας ή του πρόωρου θανάτου. Ο Freud δεν ήταν μαζοχιστής λόγω ηθικής, αλλά έβρισκε κάποια ευχαρίστηση στον πόνο. Η συνήθειά του να δραματοποιεί κάπως την πνευματική απομόνωσή του μαρτυρεί αυτή την τάση. Είχε πάνω του κάτι από δικηγόρο και κάτι από αφη­ γητή: και οι δύο χρησιμοποιούν δυνατά χρώματα και έντονα περιγράμματα. Ε­ πιπλέον είχε κάτι από ήρωα με αυτοπεποίθηση, αφού ταυτιζόταν με ιστορικούς γίγαντες σαν τον Leonardo da Vinci ή τον Αννίβα, για να μην αναφέρουμε κα­ θόλου τον Μωυσή - και αυτά τα ευφάνταστα παιχνίδια, μεταξύ σοβαρού και α­ στείου, προσέδιδαν στις αναφορές του μια μεγαλειώδη απλοϊκότητα. Μπορεί οι αυτοβιογραφικές αναφορές του Freud να στιλιζάρουν τις μάχες του, αλλά περιέ­ χουν μια συγκινητική αλήθεια: έτσι τις βίωνε ο ίδιος. Ακόμη και σε βαθιά γερά­ ματα οι πληγές από αυτές τις μάχες πονούν. Το 1897 ο Freud γίνεται μέλος της στοάς B’nai B’rith, που έχει ιδρυθεί πριν δύο χρόνια, και αρχίζει να κάνει στους αδελφούς εκλαϊκευμένες επιστημονικές διαλέξεις. Νιώθοντας «σαν περιφρονημένος», αναζητεί στη στοά έναν «κύκλο εκλεκτών... ανδρών που να με δέχονται φιλικά αδιαφορώντας για το παρελθόν μου».132 Η θύμηση αυτών των ετών του προκαλεί ζοφερή διάθεση. «Μετά τον χωρισμό από τον Breuer, για μία δεκαετία και περισσότερο δεν είχα οπαδούς», γράφει είκοσι πέντε χρόνια αργότερα. «Ή­ μουν τελείως απομονωμένος. Στη Βιέννη με απέφευγαν, το εξωτερικό με αγνο­ ούσε.» Όσο για την Ερμηνεία των ονείρων «τα ειδικευμένα περιοδικά σχεδόν δεν τη σχολίασαν».133 Όλοι αυτοί οι ισχυρισμοί είναι λίγο παραπλανητικοί. Ο χωρισμός του Freud από τον Breuer δεν ήταν απότομος και υπήρχαν και αργότερα κάθε τόσο στιγμές προσέγγισης. Ούτε ήταν τελείως μόνος: ο Fliefl και σε μικρότερο βαθμό η Minna Bernays του παραστάθηκαν στα δύσκολα χρόνια των ανακαλύψεων. Ούτε τον απέφευγαν πραγματικά στους ιατρικούς κύκλους της Βιέννης. Εξέχοντες ειδικοί ήταν πρόθυμοι να συστήσουν έναν αουτσάιντερ ακόμη και αν έβρισκαν τις θε­ ωρίες του παρακινδυνευμένες. Όπως είδαμε, ο Krafft-Ebing, που το 1896 είχε αποκαλέσει παραμύθι τη διάλεξη του Freud για τις νευρώσεις, τον πρότεινε την επόμενη χρονιά ως καθηγητή. Αλλά και το βιβλίο των ονείρων του έτυχε προσο­ χής τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, αρχικά ίσως με κάποια καθυστέ­ ρηση, ωστόσο βρήκε κάποιους σχολιαστές που έδειξαν ότι το κατάλαβαν ή και

166

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-190S

ενθουσιάστηκαν. Αναμφίβολα ο Freud είχε καλούς λόγους να θεωρεί τον εαυτό του εκτεθειμένο πρωτοπόρο που εργάζεται σε επικίνδυνο έδαφος. Ειδικευμένα περιοδικά χαρακτήριζαν τις ιδέες του παράλογες και του έδιναν ειρωνικά παρα­ τσούκλια. Όμως ο Freud δεν λύγιζε στη μοναξιά του, ελάχιστα τον ένοιαζαν τα αποθαρρυντικά σχόλια και μερικές φορές τα αγνοούσε παντελώς. Με μια δεισιδαιμονική εμμονή στην κοπιαστική δουλειά και στον πρόωρο θάνατο ήταν σαν να ήθελε να μην προκαλέσει τους ζηλόφθονους θεούς που τίποτε δεν παρεξηγούν τόσο πολύ όσο το χαμόγελο της επιτυχίας. Ωστόσο, όπως απέδειξε ο ίδιος, δεισιδαιμονία είναι η προσδοκία συμφοράς μέσω προβολής εχθρικών και ανο­ μολόγητων επιθυμιών· και η δεισιδαιμονία του Freud παραπέμπει σε ασύνειδες συγκρούσεις που βάραιναν τα παιδικά του χρόνωι, σε επιθετικές φαντασιώσεις και την αντιπαλότητα μεταξύ αδελφών, πόσο μάλλον στον φόβο αντιποίνων για τις κακόβουλες επιθυμίες του. Στα τέλη της δεκαετίας 1890, με τον θάνατο του πατέρα του, την πρόοδο της αυτοανάλυσης και την επιτάχυνση του ρυθμού ανάπτυξης των ψυχαναλυτικών θεωριών του ο Freud φαίνεται να βιώνει πάλι με ιδιαίτερη σφοδρότητα τις οι­ διπόδειες συγκρούσεις του. Γράφοντας την Ερμηνεία των ονείρων ξεπερνά τα υποκατάστατα του πατέρα του - δασκάλους και συναδέλφους που τον έχουν προωθήσει * Παίρνει ρίσκα, που από μήνα σε μήνα φαίνονται πιο ακραία, και τραβά τον δικό του δρόμο. Η πρώτη επίσκεψη στη Ρώμη τον Σεπτέμβριο 1901 επισφραγίζει την ανεξαρτησία του. Κωπηλατώντας μέσα σε αυτή τη θολή ατμό­ σφαιρα, προκαλώντας και γευόμενος την προσωπική ανάγκη του μαρτυρίου, ο Freud πληρώνει οφθαλμοφανώς τα ψυχολογικά του χρέη. Ωστόσο δουλεύει και η δουλειά τον βοηθά να βρίσκει κάθε τόσο τον εαυτό του. Το 1901 είναι πολύ απασχολημένος. Μάλλον απρόθυμα γράφει μια επιτομή της Ερμηνείας των ονείρων που δημοσιεύεται την ίδια χρονιά με τίτλο Π ερί του ονείρου. Το να διασχίζει πάλι καλά εξερευνημένο έδαφος του προκαλεί ανία και πίκρα. Περισσότερο χαίρεται όταν τελειώνει και δημοσιεύει την ίδια χρονιά την Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής. Ακόμη πιο συναρπαστική είναι η περί­ πτωση μιας υστερικής πελάτισσας, γνωστής ως «Dora». Το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού το γράφει τον Ιανουάριο, όμως η δημοσίευση γίνεται το 1905. Ενδιαμέσως τον απασχολεί κάθε τόσο η ψυχανάλυση του αστείου, που αποτελεί επίσης αντικείμενο ενός βιβλίου που θα δημοσιευτεί το 1905. Όμως το καλύ­ τερο από όλα και κατά κάποιο τρόπο προς έκπληξή του είναι ότι οι σκόρπιες και * Η «βαθιά αυτοπεποίθηση» του Freud, γράφει ο Ernest Jones, «ήταν κρυμμένη ακόμη και σε πνευματικό επίπεδο πίσω από παράξενα συναισθήματα μειονεξίας». Είχε προσπαθήσει να τα ξεπεράσει υψώνοντας τους μέντορές του στο απυρόβλητο, κάτι που του επέτρεπε να μείνει εξαρ­ τημένος από αυτούς. «Εξιδανίκευσε έξι άνδρες που έπαιξαν μεγάλο ρόλο για εκείνον αρχικά», και ο Jones κατονομάζει τους Brtlcke, Meynert, Fleischl-Marxow, Charcot, Breuer και Fliefl. Όμως αργότερα, λέει ο Jones, η αυτοανάλυση επέφερε «πλήρη ωριμότητα» και έκανε περιττές τέτοιου είδους κατασκευές {Jones II, σ. 3). Η δική μου άποψη είναι λιγότερο κατηγορηματική.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

167

μακρόχρονες ιδέες του για τη σεξουαλικότητα αρχίζουν να διαμορφώνουν μια γενική θεωρία.

'Evas χάρτης της σεξουαλικότητας ΕΝΩ Ο FREUD ΔΙΑΒΑΖΕ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ της Ε ρ μ η νεία ς τω ν ο νείρ ω ν, αναδεύο­ νταν μέσα του μερικές από τις ιδέες του για τη σεξουαλικότητα. «Παραδόξως η δουλειά γίνεται στο κατώτατο πάτωμα», γράφει στον FlieB τον Οκτώβριο 1899. «Μια θεωρία για τη σεξουαλικότητα», προσθέτει προφητικά, «θα είναι το αμέ­ σως επόμενο μετά το βιβλίο των ονείρων».134 Καθώς η ζωή φαινόταν τώρα α­ πελπιστική ο Freud κλωσούσε διαρκώς, αργά και δύσθυμα, αυτή τη συνέχεια. Τον επόμενο Ιανουάριο είναι σε θέση να αναφέρει: «Το υλικό για τη σεξουαλική θεωρία συγκεντρώνεται, περιμένω τη σπίθα που θα ανάψει τη φλόγα».135 Θα χρειαστεί να περιμένει ακόμη. «Προσωρινά», λέει σε ένα δελτίο τον Φεβρουάριο 1900, «η τύχη με έχει εγκαταλείψει, δεν βρίσκω πια τίποτε σωστό».136 Για να επεξεργαστεί μια γενική θεωρία για τη σεξουαλικότητα ο Freud ακολού­ θησε τον δρόμο της ανακάλυψης που του ταίριαζε περισσότερο και ήταν σχεδόν αναγκαίος. Λίγο πολύ στοιχειώδεις ιδέες, που είχε αποκομίσει από τους ασθενείς του, η αυτοανάλυση και τα διαβάσματά του, πλανιόνταν στο νου του αναζητώντας μια σύνδεση. Οι απομονωμένες παρατηρήσεις ποτέ δεν ικανοποιούσαν τον Freud· ένιωθε την ακαταμάχητη ανάγκη να τις εντάσσει σε μια τακτοποιημένη δομή. Με­ ρικές φορές, ενώ τα στοιχεία ήταν πολύ λίγα για προβλέψεις, επιχειρούσε βιαστι­ κές εφορμήσεις σε άγνωστο έδαφος. Όμως στη συνέχεια, όπως επέτασσε η λογική, οπισθοχωρούσε και περίμενε ενισχύσεις. Πίστευε ότι είχε τη συμπαράσταση του προσυνειδητού του. «Η δουλειά», γράφει στον FlieB τον Νοέμβριο 1900, «δεν η­ συχάζει, προχωρεί γερά μάλλον υπογείως. Αλλά ασφαλώς δεν είναι η εποχή συ­ γκομιδής, της συνειδητής διαχείρισης».137Μέχρι να δει συνδέσεις ζει σε μια κατά­ σταση ερεθισμού που σχεδόν αδυνατεί να τιθασεύει με την οδυνηρά αποκτημένη υπομονή του. Μόνο η αίσθηση της συνοχής του προσφέρει ανακούφιση.

αυτή η ανακούφιση παρουσι­ άστηκε μόλις το 1905. Η θεωρία της λίμπιντο, όπως και οι άλλοι θεμελιώδεις θε­ ωρητικοί ισχυρισμοί του, αναπτύχθηκε αργά. Ο συμβατικός αστός Freud πάλευε βήμα προς βήμα με τον επιστήμονα-κατακτητή Freud. Οι διαπιστώσεις του για τη λίμπιντο ήταν για τον ίδιο σχεδόν εξίσου σκανδαλώδεις όπως για τους περισ­ σότερους αναγνώστες του. Γιατί είχε «ξεχάσει» τις παρατηρήσεις των Charcot, Breuer και Chrobak για την πανταχού παρουσία του «γενετήσιου» σε όλες τις νευρικές διαταραχές; Κάτι τέτοιο, όπως απέδειξε και ο ίδιος διεξοδικά στην Ψυ­ χ ο π α θ ο λο γία της κ α θ η μ ερ ινή ς ζω ής, αποτελούσε αντίσταση. ΣΤΙΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ γ ια τη σ εξο υ α λικ ή θ εω ρ ία

168

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

Ωστόσο ο Freud ξεπέρασε αυτή την αντίσταση νωρίτερα και πληρέστερα απ’ ό,τι οι περισσότεροι γιατροί ή το καλλιεργημένο κοινό. Εξάλλου στον ακανθώδη τομέα της σεξουαλικότητας ήταν περήφανος για την εικονοκλασία του, την ι­ κανότητά του να ταρακουνά την ηθική της μεσαίας τάξης. Και σε επιστολή του προς τον διάσημο αμερικανό νευρολόγο James Jackson Putnam ομολογεί ότι εί­ ναι μεταρρυθμιστής μόνο σε αυτό τον τομέα: «Η σεξουαλική ηθικότητα, όπως την ορίζει η κοινωνία -και σε ακραία μορφή η αμερικανική- μου είναι πολύ ύ­ ποπτη. Εγώ είμαι υπέρ μιας πιο ελεύθερης σεξουαλικής ζωής».138 Αυτή η μονο­ σήμαντη δήλωση γίνεται το 1915, αλλά και δέκα χρόνια αργότερα, όταν απαντά σε μια έρευνα σχετική με τη μεταρρύθμιση του νόμου για τα διαζύγια -γ ια τους καθολικούς δεν υπήρχε διαζύγιο αλλά μόνο νόμιμος χωρισμός- ο Freud ζητεί να δοθεί μεγαλύτερη σεξουαλική ελευθερία, καταδικάζει το άλυτο του γάμου ε­ πειδή είναι αντίθετο όχι μόνο με τις αρχές της ηθικής και της υγιεινής αλλά και με την ψυχολογική εμπειρία και προσθέτει ότι οι περισσότεροι γιατροί υποτι­ μούν κατά πολύ την ισχυρή σεξουαλική ορμή, τη λίμπιντο.139 Οι εκτιμήσεις του Freud γι’ αυτή την ορμή και την επιρροή της τόσο στην κανονική όσο και τη νευρωτική ζωή ανάγονται φυσικά στις αρχές της δεκαετίας 1890 και εμφανίζονται σε όλα τα κείμενά του. Ακόμη και όταν εγκαταλείπει τη θεωρία της αποπλάνησης το φθινόπωρο 1897 αυτό δεν σημαίνει ότι οπισθοχωρεί ως προς αυτή τη θέση. Αντιθέτως αυτό του δίνει τη δυνατότητα να παρακολου­ θήσει σεξουαλικούς πόθους και απογοητεύσεις φτάνοντας μέχρι τη φαντασιακή ζωή του παιδιού. Το βίωμα του οιδιπόδειου συμπλέγματος, μιας άλλης ανακάλυ­ ψης αυτής της περιόδου, είναι κατά χαρακτηριστικό τρόπο ένα ερωτικό βίωμα. Μπορεί ο Freud να θύμιζε στον κόσμο κάτι που δεν ήθελε να ακούσει, ω­ στόσο δεν ήταν ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος που είχε αντιληφθεί τη δύναμη της σεξουαλικότητας. Στην πραγματικότητα οι βικτοριανοί ήταν πολύ λιγότερο σε­ μνότυφοι απ’ ό,τι αρέσκονται να τους κατηγορούν οι συκοφάντες τους, μεταξύ αυτών και ο Freud.140 Αλλά αυτοί που είχαν παραλάβει την ηγεσία ήταν οι ερευ­ νητές της σεξουαλικότητας. Ο Krafft-Ebing δημοσίευσε την Psychopathia Sexualis του το 1886, και παρά τον επιμελημένα εσωστρεφή τίτλο και τα λατινικά που επέλεξε για να ντύσει τα πικάντικα επεισόδια,* το βιβλίο είχε μεγάλη εμπορική * Ιδού ένα παράδειγμα. Ο Kraft-Ebing παρουσιάζει μια αναφορά για έναν ομοφυλόφιλο για­ τρό: κάποιο βράδυ στην όπερα καθόταν δίπλα σε ένα μεγαλύτερο του κύριο ο οποίος τον φλέρταρε. Ο γιατρός γέλασε με την καρδιά του για τον τρελό ηλικιωμένο και ανταποκρίθηκε. «Exinopinato genitalia mea prehedit, quo facto statim penis meus se erexit.» Με αρκετή έκπληξη αντιλήφθηκε ότι είχε στύση όταν ο ηλικιωμένος του έπιασε το πέος και έτσι τον ρώτησε τι είχε κατά νου. Εκείνος του είπε ότι είναι ερωτευμένος μαζί του. Ο γιατρός, έχοντας ακούσει στο νοσοκομείο για ερμα­ φρόδιτους, πίστεψε ότι είχε να κάνει με μια τέτοια περίπτωση. Ζήτησε λοιπόν να δει τα γεννητικά όργανα του ηλικιωμένου: «Curiosus factus genitalis eius videre volui». Αλλά όταν είδε το πέος του άνδρα σε πλήρη στύση, έφυγε έντρομος: «Sicuti penem maximum eius erectum adspexi, perterritus effugi» (Richard von Kraft-Ebing, Psychopathia Sexualis [11η έκδ. 1901, σ. 218 κ.ε.) 'Οποιος είχε γυ­ μνασιακή μόρφωση μπορούσε δίχως δυσκολία να αποκρυπτογραφήσει αυτή την παρουσίαση.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

169

επιτυχία και έγινε αμέσως κλασικό στον τομέα της επιστημονικής μελέτης των διαστροφών. Το βιβλίο αυτό, με τις επανειλημμένες αναθεωρημένες και διευρυμένες εκδόσεις του, άνοιξε μια νέα ήπειρο για τη σοβαρή ιατρική έρευνα. Όλοι, συμπεριλαμβανομένου και του Freud, του όφειλαν ευγνωμοσύνη. Στα τέλη της δεκαετίας 1890 η Psychopathia Sexualis συνοδεύτηκε από τα κείμενα του Harvelock Ellis, του θαρραλέου, ενθουσιώδη, φιλελεύθερου αλλά και φλύαρου συλ­ λέκτη παραλλαγών της σεξουαλικής συμπεριφοράς. Και το 1905, τη χρονιά που δημοσιεύτηκαν οι Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλική θεωρία του Freud, μια μι­ κρή ομάδα ερευνητών της σεξουαλικότητας άρχισαν να δημοσιεύουν μονογρα­ φίες για ερωτικά θέματα, που μέχρι τότε περιορίζονταν στα ανδρικά ανέκδοτα, στα πορνογραφικά μυθιστορήματα και σε εκθέσεις αμφιλεγόμενων ιατρικών πε­ ριοδικών. Στις Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλική θεωρία ο Freud απέτισε φόρο τιμής σε αυτή τη βιβλιογραφία. Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου αναφέρει τις «γνω­ στές δημοσιεύσεις»141 εννέα συγγραφέων, από τους πρωτοπόρους Kraft-Ebing και Harvelock Ellis μέχρι τους Iwan Bloch και Magnus Hirschfeld. Θα μπορούσε εύκολα να είχε προσθέσει και άλλους. Μερικοί από αυτούς τους εμπειρογνώμο­ νες του ερωτικού τομέα ήταν υπέρ μιας μεγαλύτερης ανεκτικότητας απέναντι στην αποκαλούμενη τότε γενικά «σεξουαλική ανωμαλία». Αλλά και οι προπαγανδιστές έθεταν αξιώσεις για αντικειμενική έρευνα. Ο Freud βρήκε το Jahrbuch fu r sexuelle Zwischenstufen του Hirschfeld πολύ χρήσιμο αν και δεν συμμεριζό­ ταν τα σεξουαλικά γούστα του εκδότη. Και ενώ οι πιο ενθουσιώδεις από αυτούς τους ερευνητές της σεξουαλικότητας, όπως π.χ. ο Harvelock Ellis, κινδύνευαν να υποστούν δικαστικές διώξεις, τα βιβλία που εξέδιδαν διεύρυναν σημαντικά το τι μπορούσε να συζητηθεί. Και έριχναν φως, για γιατρούς και αναγνωστικό κοινό εξίσου, σε μυστικά θέματα όπως η ομοφυλοφιλία και οι διαστροφές. Παρά τους θαρραλέους αυτούς συντρόφους ο Freud χρειάστηκε αρκετά χρό­ νια ακόμη για να αποδεχτεί πλήρως την παιδική σεξουαλικότητα, μια θεμελιώδη ιδέα που χωρίς αυτή η θεωρία της λίμπιντο θα έμενε σοβαρά ατελής. Ο FlieB και κάποιοι άλλοι είχαν θέσει ήδη την αξίωση ότι η σεξουαλική ζωή αρχίζει από νωρίς. Ήδη το 1845 ένας άγνωστος γερμανός επαρχιακός γιατρός, ο Adolf Patze, είχε παρατηρήσει σε υποσημείωση ενός φυλλαδίου για μπορντέλα ότι η σεξου­ αλική ορμή είναι ήδη αισθητή σε μικρά παιδιά έξι, τεσσάρων ή και τριών ετών.142 Και το 1867 ο πολύ γνωστός άγγλος ψυχίατρος Henry Maudsley ειρωνεύεται την αντίληψη ότι «η ορμή διαιώνισης του είδους παρουσιάζεται με την εφηβεία». Έχει δει «συχνές εκδηλώσεις της ύπαρξής της σε πολύ νωρίτερα στάδια τόσο στα ζώα όσο και στα παιδιά χωρίς να υπάρχει συνείδηση του σκοπού ή της πρόθεσης της τυφλής ορμής. Όποιος ισχυρίζεται κάτι άλλο», προσθέτει αυστηρά, «πρέπει να μην έχει δώσει αρκετή προσοχή στην πάλη νεαρών ζώων και να έχει ξεχάσει κατά περίεργο ή υποκριτικό τρόπο συμβάντα των παιδικών του χρόνων».143 Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο Freud γνώριζε το φυλλάδιο του Patze, όμως γνώ­

170

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ριζε το έργο του Maudsley και μετά το 1895 άρχισε να λαβαίνει τουλάχιστον πει­ ραματικά υπόψη του την παιδική σεξουαλικότητα Το 1899 στην Ερμηνεία των ονείρων παρατηρεί παρεμπιπτόντως ότι «εξυμνούμε την παιδική ηλικία επειδή δεν γνωρίζει ακόμα τον σεξουαλικό πόθο».144 Για έναν τόσο ατρόμητο ερευνητή όπως ο Freud η φράση αποτελεί νηφάλιο φόρο υποτελείας στην επιμονή της αποδεκτής γνώμης ή τα κατάλοιπά της * Αλλά στο ίδιο βιβλίο, σε μια από τις πρώτες δημοσιευμένες αναφορές του στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ο Freud απο­ δίδει στα παιδιά μονοσήμαντα σεξουαλικά συναισθήματα. Και στις Τρεις πραγ­ ματείες δεν διστάζει πια. «Η παιδική σεξουαλικότητα», η δεύτερη από τις τρεις πραγματείες, αποτελεί τον γενικό πυρήνα. ΚΑΤΑ ΚΑΙΡΟΥΣ Ο FREUD εξέφρασε υπερβολικά ταπεινές γνώμες για τις Τρεις

πραγματείες. Δεν ήταν τόσο βέβαιος για την πραγματική σημασία τους. Έτσι στον πρόλογο της 4ης ανατύπωσης το 1914 προειδοποιεί τον αναγνώστη να μην έχει υπερβολικά μεγάλες προσδοκίες: από αυτές τις σελίδες δεν μπορεί να αντληθεί μια πλήρης σεξουαλική θεωρία.145 Πράγματι είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη από αυτές τις τρεις αλληλένδετες πραγματείες δεν καταπιάνεται με το ευρύ πεδίο της «κανονικής» ερωτικής ζωής, αλλά με το περιορισμένο πεδίο των «σεξουαλικών παρεκκλίσεων». Αλλά στο πέρασμα των χρόνων και από ανατύ­ πωση σε ανατύπωση ο Freud ανακάλυψε τη στρατηγική χρήση του βιβλίου και των θεωριών του προκειμένου να υπερασπίσει την ψυχανάλυση ενάντια στους συκοφάντες της. Το χρησιμοποιούσε σαν λυδία λίθο που διαχώριζε όσους απο­ δέχονταν τη θεωρία του για τη λίμπιντο από όσους δεν ήταν πρόθυμοι να πα­ ραχωρήσουν στη σεξουαλικότητα την εξέχουσα θέση που της απέδιδε ο ίδιος, ή θεωρούσαν συνετό να κρατήσουν απόσταση από τις σκανδαλώδεις ιδέες του. Πάντως οι αναγνώστης θα μπορούσε να περιμένει από τον Freud μεγαλύτερη α­ ναγνώριση για τις Τρεις πραγματείες. Το βιβλίο, με τις αλλεπάλληλες ανατυπώ­ σεις του επέτρεπε μια γενική άποψη των ορμών της λίμπιντο και τα πεπρωμένα τους και αποτελεί ουσιαστικό ταίρι του βιβλίου των ονείρων του οποίου είναι ισάξιο αν όχι σε μέγεθος τουλάχιστον σε σημασία. «Η αντίσταση κατά της παι­ * Η πρόταση για την παιδική αθωότητα, παρατηρεί ο άγγλος εκδότης του Freud, «είναι α­ ναμφίβολα απομεινάρι ενός από τους πρώτους σχεδιασμοός του βιβλίου («Editor’s Note», Three Essays, SE, VII, σ. 129). Με προτροπή του Jung, που διαμαρτυρήθηκε εναντίον της πρότασης «με βάση τη φροϋδική σεξουαλική θεωρία» (ο Jung στον Freud, 14 Φεβρουάριου 1911, Freud-Jung, σ. 433), ο Freud προσθέτει στην έκδοση του 1911 μια ανακλητική υποσημείωση μην αλλάζοντας όμως την πρόταση. Η εξήγηση του Freud στον Jung -ό τι η Ερμηνεία των ονείρων είναι μια στοι­ χειώδης εισαγωγή στη θεωρία των ονείρων και έχοντας εκδοθεί το 1899 δεν μπορεί να προϋποθέ­ τει τη γνώση των ιδεών του που θα δημοσιευτούν το 1905- δεν ηχεί και τόσο πειστική (βλ. Freud στον Jung, 17 Φεβρουάριου 1911, ό.π., σ. 435). Όπως είπα ήδη, το 1899 δεχόταν ήδη σε μεγάλο βαθμό την ιδέα της παιδικής σεξουαλικότητας. Εξάλλου είχαν πουληθεί τόσο λίγα αντίτυπα του βιβλίου του για τα όνειρα ώστε θα έπρεπε να ξέρει ότι απευθύνεται σε ειδικούς που γνώριζαν τις Τρεις πραγματείες του από το 1911 και θα χαιρέτιζαν μια αναθεώρηση.

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

171

δικής σεξουαλικότητας», γράφει το 1918 στον Abraham και ο ίδιος ο Freud, «ενι­ σχύει την άποψή μου ότι ως επίδοση οι Τρεις πραγματείες έχουν παρόμοια αξία με την Ερμηνεία των ονείρων»}46

Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ, που είναι αξιοπρόσεχτη τόσο εξαιτίας του ψυχρού, κλι­

νικού τόνου όσο και για την έκταση του περιεχομένου της παρουσιάζει χωρίς μειδιάματα και θρήνους μια πολυσχιδή συλλογή ερωτικών προδιαθέσεων και τάσεων: ερμαφροδιτισμό, ομοφυλοφιλία, παιδεραστία, σοδομισμό, φετιχισμό, επιδειξιμανία, σαδισμό, μαζοχισμό, κοπρολαγνεία, νεκροφιλία. Σε κάποια ση­ μεία ο Freud ηχεί κριτικός και συμβατικός, παρότι προφανώς η κριτική δεν ήταν μέλημά του. Αφού απαριθμήσει πρώτα τις «απεχθέστερες διαστροφές», τις πε­ ριγράφει ουδέτερα και μάλιστα συγκαταβατικά. Λέει ότι έχουν «επιτύχει ένα κομμάτι ψυχικής εργασίας που παρά το φριχτό αποτέλεσμά της δεν μπορείς να της αρνηθείς την αξία μιας εξιδανίκευσης της ορμής. Η παντοδυναμία του έρωτα ίσως δεν φαίνεται πουθενά πιο έντονα απ’ ό,τι σε αυτές τις παρεκκλίσεις του».147 Καταρτίζοντας ο Freud αυτή τη λίστα είχε την πρόθεση να βάλει τάξη σε μια σειρά αποπροσανατολιστικών ερωτικών ηδονών. Τις χώρισε σε δύο ομάδες -απο­ κλίσεις από το κανονικό ερωτικό αντικείμενο και αποκλίσεις από τον κανονικό ερωτικό στόχο- και έπειτα τις καταχώρισε στο φάσμα της αποδεκτής ανθρώπινης συμπεριφοράς. Όπως συχνά στο παρελθόν εξηγεί ότι οι νευρωτικοί ρίχνουν ά­ πλετο φως σε γενικότερα φαινόμενα ακριβώς με τις παρεκτροπές στη σεξουαλική ζωή τους. Εδώ φαίνεται άλλη μια φορά με εντυπωσιακή σαφήνεια η προσπάθεια του Freud να αναπτύξει με το κλινικό υλικό του ένα μεγάλο χάρτη γενικής ψυ­ χολογίας. Η ψυχανάλυση αποκαλύπτει ότι «οι νευρώσεις με όλες τις εκφάνσεις τους σχηματίζουν μια αδιάσπαστη σειρά με την υγεία». Χαιρέκακα παραθέτει τον γερμανό ψυχίατρο Paul Julius Moebius: «Όλοι είμαστε λιγάκι υστερικοί». Οι δια­ στροφές είναι έμφυτες σε όλους τους ανθρώπους· οι νευρωτικοί, των οποίων τα συμπτώματα αποτελούν ένα είδους αρνητικό ταίρι των διαστροφών, δείχνουν πιο έντονα απ’ ό,τι οι «κανονικοί» άνθρωποι αυτή την παγκόσμια πρωτόγονη προδι­ άθεση. Τα νευρωτικά «συμπτώματα είναι... η σεξουαλική επιβεβαίωση των αρ­ ρώστων».148 Για τον Freud η νεύρωση δεν είναι μια παράξενη, εξωτική ασθένεια, αλλά μάλλον η πολύ συνηθισμένη συνέπεια μιας ατελούς ανάπτυξης, δηλαδή των αξεπέραστων συγκρούσεων στην παιδική ηλικία. Η νεύρωση είναι μια κατά­ σταση όπου ο ασθενής επαναστρέφεται σε παλαιότερες συγκρούσεις· κοντολο­ γίς προσπαθεί να κλείσει ανοιχτούς λογαριασμούς. Και με αυτό τον τύπο ο Freud φτάνει στο πιο ακανθώδες θέμα: την παιδική σεξουαλικότητα. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ της ανάπτυξης που και αυτή είχε μια χαρακτηριστική ανάπτυξη. Ο Freud έθεσε τις τελικές εκτιμήσεις του για την ψυ­ χολογική εξέλιξη, τα στάδια και τις κυρίαρχες συγκρούσεις της με τη συμπα­

172

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

ράσταση νεότερων αναλυτών, όπως ο Karl Abraham, στις αρχές της δεκαετίας 1920. Στις πρώτες εκδόσεις των Τριών πραγματειών πραγματεύθηκε τη σεξου­ αλική ιστορία του ζώου άνθρωπος πολύ συνοπτικά· το κεφάλαιο για την ανά­ πτυξη της σεξουαλικής οργάνωσης το πρόσθεσε μόλις το 1915. Στην πρώτη έκ­ δοση ωστόσο βρήκε χώρο για τις «ερωτογόνες ζώνες», τα μέρη του σώματος -κυρίως στόμα, πρωκτό και γεννητικά όργανα- που στη διάρκεια της ανάπτυξης γίνονται επίκεντρα της σεξουαλικής ικανοποίησης. Το 1905 πραγματεύθηκε και τις λεγάμενες «μερικές ορμές».149 Για τον Freud ήταν σημαντικό από την αρχή ότι η σεξουαλικότητα δεν είναι μια απλή, ενιαία, βιολογική δύναμη που εμφανί­ ζεται πλήρης ήδη στη γέννηση ή για πρώτη φορά στην εφηβεία. Γι’ αυτό στην πραγματεία του για την παιδική σεξουαλικότητα ο Freud τραβά μια γραμμή που από το σκίρτημα των πρώτων παιδικών χρόνων περνά στη σχε­ τικά ήρεμη λανθάνουσα περίοδο για να φτάσει στο σκίρτημα της εφηβείας. Χω­ ρίς αξίωση πρωτείων υποδεικνύει τη σημασία που δίνει ο ίδιος στις εκδηλώσεις σεξουαλικών παθών στην παιδική ηλικία. Παραδέχεται ότι οι λογοτέχνες ανα­ φέρουν κάποιες φορές «πρόωρες σεξουαλικές δραστηριότητες» όπως «στύσεις, αυνανισμό ακόμη και απόπειρες πράξεων που θυμίζουν συνουσία», αλλά διαπι­ στώνει ότι όλα αυτά παρουσιάζονται πάντα «ως παράξενα ή αποτρόπαια παρα­ δείγματα πρόωρης διαφθοράς». Κανένας από αυτούς, παρατηρεί με φανερή υπε­ ρηφάνεια, δεν διέκρινε ξεκάθαρα την πανταχού παρούσα «σεξουαλική ορμή της παιδικής ηλικίας».150Έτσι θεώρησε αναγκαίο να γράψει τη δεύτερη από τις τρεις πραγματείες για να επανορθώσει αυτή την παράλειψη. Ο Freud απέδωσε τη σχεδόν παγκόσμια αγνόηση της παιδικής σεξουαλικότη­ τας σε σεμνοτυφία και συμβατικότητες, αλλά όχι μόνο. Στη λανθάνουσα περίοδο από την ηλικία των πέντε περίπου ετών μέχρι την εφηβεία, σε αυτή τη φάση ανάπτυξης όπου τα παιδιά κάνουν τεράστια πνευματική και ηθική πρόοδο, η σε­ ξουαλική, αισθησιακή έκφραση περνά σε δεύτερη μοίρα. Και όχι μόνο· μια α­ μνησία καλύπτει σαν αδιαπέραστο παραπέτασμα τα πρώτα παιδικά χρόνια. Έτσι η άποψη ότι η σεξουαλικότητα αρχίζει τάχα στην εφηβεία αποκτά καθολική ισχύ αφού βρίσκει πρόσφορο έδαφος στις προσωπικές μαρτυρίες των πασχόντων από αυτή την αμνησία. Ωστόσο ο Freud με τον χαρακτηριστικό τρόπο του κατεύθυνε την επιστημονική περιέργειά του στο προφανές: στο ότι όλοι συνειδητοποιού­ σαν αυτή τη γενική αμνησία, όμως κανένας δεν είχε σκεφτεί να την εξετάσει. Αυτό που η λήθη έσβηνε με φοβερά αποτελεσματικό τρόπο ήταν τα ερωτικά παιδικά βιώματα μαζί με όλο το υπόλοιπο κομμάτι της πολυκύμαντης παιδικής ζωής. Ο Freud δεν ήταν παράλογος για να ισχυριστεί ότι η σεξουαλικότητα του παι­ διού εκδηλώνεται με τον τρόπο του ενήλικα. Ούτε η φυσική ούτε η ψυχολογική κατάσταση του παιδιού θα επέτρεπαν κάτι τέτοιο. Απεναντίας ο παιδικός ερωτι­ κός ερεθισμός και ο πόθος παίρνουν πολλές διαφορετικές μορφές που δεν είναι όλες ορατά ερωτικές: πιπίλισμα του αντίχειρα και άλλες μορφές αυτοερωτισμού,

ΗΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

173

κατακράτηση κοπράνων, αδελφική αντιπαλότητα, αυνανισμός. Στο τελευταίο παιχνίδι συμμετέχουν ήδη τα γεννητικά όργανα του αγοριού ή του κοριτσιού. «Ανάμεσα στις ερωτογόνες ζώνες του παιδικού σώματος υπάρχει και μία που α­ σφαλώς δεν παίζει πρωταρχικό ρόλο ούτε μπορεί να είναι φορέας παλαιότατων σεξουαλικών διεγέρσεων, αλλά προορίζεται για μεγάλα πράγματα στο μέλλον.» Ο Freud εννοεί το πέος και τον κόλπο. «Η σεξουαλική ενεργοποίηση αυτής της ερωτογόνου ζώνης, που ανήκει στα πραγματικά γεννητικά όργανα, είναι βέ­ βαια η αρχή της μετέπειτα “κανονικής” γενετήσιας ζωής.» Τα εισαγωγικά στη λέξη «κανονική» λένε πολλά: κάθε μέρος του σώματος, κάθε νοητό αντικείμενο μπορεί να εξυπηρετήσει τη σεξουαλική ικανοποίηση. Παλιά τραύματα, μια απο­ πλάνηση ή ένας βιασμός διεγείρουν αυτό που ο Freud ονόμασε εύγλωττα «πο­ λύμορφα διαστροφικές» τάσεις του παιδιού, αλλά η «καταλληλότητα» για κάτι τέτοιο υπάρχει εκ γενετής.151 Αυτό που ο καθένας μας συνήθισε να αποκαλεί «κανονικό» στη σεξουαλική ζωή, στην πραγματικότητα είναι το τελικό σημείο ενός μακρού, συχνά διακεκομμένου προσκυνήματος, ένας προορισμός στον ο­ ποίο αρκετοί άνθρωποι δεν φτάνουν ποτέ και ακόμη περισσότεροι σπανίως. Η γενετήσια ορμή στην ώριμη μορφή της αποτελεί επίδοση. ΤΑ ΕΦΗΒΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΤΕΦΗΒΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ, στα οποία ο Freud αφιερώνει την τε­

λευταία από τις τρεις πραγματείες του, αποτελούν τη μεγάλη δοκιμασία. Στα­ θεροποιούν τη σεξουαλική ταυτότητα, αναβιώνουν τις από καιρό θαμμένες οιδιπόδειες τάσεις και εδραιώνουν τη γενετήσια κυριαρχία για την επίτευξη σεξουαλικής ικανοποίησης. Αυτή η προτεραιότητα στο γενετήσιο δεν δίνει την αποκλειστική εξουσία επί της ερωτικής ζωής· οι ερωτογόνες ζώνες, που πρόσφεραν παλιότερα τόσο καλές υπηρεσίες, συνεχίζουν να χαρίζουν ηδονή, αν και πε­ ριορίζονται στην «προκαταρκτική ηδονή» που στηρίζει και αυξάνει την «τελική ηδονή». Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Freud παρουσιάζει αυτή την τελική ηδονή ως μια νέα εμπειρία που πρωτοεμφανίζεται στην εφηβεία. Παρότι είναι γνωστό ότι ο Freud τόνιζε τη διαρκή αυθεντία και τη διαγνωστική σημασία της παιδικής η­ λικίας, δεν υποτίμησε ποτέ τις εμπειρίες που άνδρες και γυναίκες απέκτησαν για πρώτη φορά στην ενήλικη ζωή τους. Μόνο, όπως είπε κάποτε, οι ενήλικοι μπο­ ρούν να μιλήσουν για τον εαυτό τους, αλλά ήρθε η ώρα να πάρουν ως συνήγορο έναν ψυχολόγο για τα πρώτα χρόνια που μέχρι τότε παρέβλεπαν με τόση άνεση. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ για τη θ ε ω ρ ία της σ εξο υ α λικ ό τη τα ς ήταν στην πρώτη έκ­ δοση ένα βιβλιαράκι 80 σελίδων, λίγο μεγαλύτερο από φυλλάδιο, αν και περιε­ κτικό και εκρηκτικό σαν χειροβομβίδα. Όταν όμως το 1925 δημοσιεύτηκε η έκτη έκδοση, η τελευταία όσο ζούσε ο Freud, είχε φτάσει τις 120 σελίδες. Δεν υπήρχε πρόθεση να λυθούν κάποια θέματα όπως ο ορισμός της ηδονής, η θεμελιώδης φύση των ορμών και του ίδιου του ερωτικού ερεθισμού. Ωστόσο η σύνθεση του Freud αποσαφήνισε πολλά. Μεταθέτοντας την απαρχή των σεξουαλικών αισθή­

174

ΘΕΜΕΛΙΑ: 1856-1905

σεων στα πρώτα χρόνια της ζωής μπόρεσε να εξηγήσει καθαρά φυσιολογικά και ψυχολογικά την εμφάνιση τόσο συναισθηματικών φρένων όπως η ντροπή και η αηδία, ή κανόνων σε θέματα γούστου και ηθικότητας, ή πολιτισμικών δραστηρι­ οτήτων όπως η τέχνη και η επιστημονική έρευνα, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχανάλυσης. Αποκάλυψε επίσης τις περιπλεγμένες ρίζες του ενήλικου έρωτα. Τα πάντα συνδέονται μεταξύ τους στον κόσμο του Freud: ακόμη και τα αστεία και η αισθητική παραγωγή με την «προκαταρκτική ηδονή» που δημιουργούν, φέ­ ρουν τη σφραγίδα των σεξουαλικών ορμών και των περιπετειών τους. Το γενναιόδωρο όραμα της λίμπιντο έκανε τον Freud ψυχολογικά δημοκρα­ τικό. Αφού όλοι οι άνθρωποι μετέχουν στην ερωτική ζωή όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι κάτω από τις πολιτισμικές στολές τους αδελφοί και αδελφές. Κά­ ποιοι σεξουαλικοί ριζοσπάστες κατηγόρησαν τον Freud για «γενετήσια ιδεολο­ γία» επειδή θεωρεί ιδανική και επιδιωκτέα για όλους μια ετεροφυλόφιλη συνου­ σία με προκαταρκτικά παιχνίδια με έναν ενήλικο και τρυφερό σύντροφο. Επειδή όμως ο Freud διαχώρισε αυτό το ιδανικό από τη μονογαμία, η ιδεολογία του ήταν για την εποχή του βαθιά ανατρεπτική. Δεν ήταν λιγότερο ανατρεπτικός στη θέση του για τις διαστροφές: ουδέτερος, χωρίς κανένα ψόγο, ήταν πεισμένος ότι η σε­ ξουαλική καθήλωση σε πρώιμα αντικείμενα που δεν ξεπεράστηκαν, είτε αυτό σήμαινε φετιχισμό ή ομοφυλοφιλία, δεν αποτελούσε ούτε έγκλημα ούτε αμαρτία ούτε αρρώστια ούτε μορφή τρέλας ούτε σύμπτωμα εκφυλισμού. Αυτό ήταν κάτι πολύ μοντέρνο, πολύ αντισυμβατικό, με λίγα λόγια πολύ αντι-αστικό. Όμως ο Freud, αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, δεν ήταν πανσεξουαλιστής. Αρνιόταν με μεγάλη έμφαση αυτό τον χαρακτηρισμό όχι επειδή μυστικά ήταν ένας μονόπλευρος προσκυνητής της λίμπιντο, αλλά επειδή θεωρούσε ότι οι συ­ κοφάντες του είχαν άδικο. Στον πρόλογο της τέταρτης έκδοσης των Τριών πραγ­ ματειών (1920) υπενθυμίζει με ικανοποίηση και κάπως θυμωμένα στους αναγνώ­ στες του ότι επαναστάτης και περιθωριακός δεν είναι ο ίδιος αλλά ο γερμανός φιλόσοφος Arthur Schopenhauer, που «ήδη πριν αρκετά χρόνια έδειξε στους αν­ θρώπους σε ποιο βαθμό οι ενέργειες και οι βλέψεις τους καθορίζονται από σε­ ξουαλικές επιδιώξεις». Ήταν ιστορικά σωστό, αλλά για τους κριτικούς που επέ­ μεναν ότι η ψυχανάλυση εξηγεί τα πάντα «από τη σκοπιά της σεξουαλικότητας» ήταν βολικό να το ξεχάσουν. «Όλοι αυτοί που αφ’ υψηλού κοιτάζουν περιφρο­ νητικά την ψυχανάλυση ας θυμηθούν πόσο πολύ ανταποκρίνεται η διευρυμένη σεξουαλικότητα της ψυχανάλυσης στον Έρωτα του θεϊκού Πλάτωνα.»152 Όταν του φαινόταν ταιριαστό, ο εξαρχής θετικιστής και αντι-μεταφυσικός Freud δεν δίσταζε να παρουσιάσει ως πρόγονο κάποιο φιλόσοφο.

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 1902-1915

Ο περίπου οκτάχρονος Sigmund Freud με τον τότε περίπου πενηντάχρονο πατέρα του Jacob Freud. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί σε ατελιέ και δείχνει πατέρα και γιο λίγο μετά τη μετακόμισή τους στη Βιέννη (Mary Evans).

Ο δεκαεξάχρονος Freud με την αγαπημένη μητέρα του Amalia (Mary Evans).

0 Samuel Hammerschlag, καθηγητής θρησκευτικών στο γυμνάσιο του Freud, πατρικός και γεν­ ναιόδωρος φίλος του Freud. Εδώ με τη σύζυγό του Betty (Mary Evans).

Η οικογένεια Freud το 1876 με τον εικοσάχρονο Freud όρθιο στο κέντρο να κοιτάζει το φακό και τον ετεροθαλή αδελφό του Emanuel να του γυρίζει την πλάτη. Δίπλα τους (από αριστερά προς τα δεξιά) οι αδελφές του Freud Pauline, Anna, Rosa και Marie (χαϊδευτικά Mitzi) και ο εξάδελφος της Amelie Simon Nathansohn. Καθιστοί στη δεύτερη σειρά η αδελφή του Freud Adolfine (χαϊδευτικά Dolfi) και οι γονείς του. Το αγόρι στην πολυθρονίτσα είναι μάλλον ο αδελφός του Alexandra·. Τα ονόματα των δύο άλλων παιδιών είναι άγνωστα (Mary Evans).

H Martha Bemays το 1884, πε­ ρίπου 23 ετών. Στην περίοδο της μνηστείας τους ο πολύ ερωτευμέ­ νος Freud πιστεύει ότι οι φωτο­ γραφίες της την αδικούν (Mary Evans) (αριστερά). Η Minna Bemays, η νεότερη αδελφή της Martha. Στα μέσα της δεκαετίας 1890 εγκαθίσταται στο σπίτι των Freud (Mary Evans) (δεξιά). Ο Freud την εποχή που αναγο­ ρεύτηκε άμισθος υφηγητής (γύρω στο 1885) (Συλλογή Freud, LC). Ο Alexander, ο αδελφός του Freud με τον οποίο είχε την καλύ­ τερη επικοινωνία (Mary Evans).

Ο Freud και η Μ Bemays στο Βάντσ ένα χρόνο πριν τον τους (Mary Evans). Η Mathilde, το πρώτι τα έξι παιδιά του 1 (Mary Evans).

Α π ό πάνω π ρος τα κάτω:

Ο μεγάλος Γερμανός φυσιολόγος Ernst Briicke, (αργό­ τερα von Briicke) που επηρέασε τον Freud περισσότερο από οποιονδήποτε καθηγητή (Ινστιτούτο για την Ιστορία της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Βιέννης). Hermann Nothnagel, καθηγητής παθολογίας του Πανε­ πιστημίου Βιέννης. Ο Freud υπήρξε κλινικός βοηθός του (1882-83). Theodor Η. Meynert, καθηγητής ψυχιατρικής του Πανεπι­ στημίου Βιέννης, διεθνούς φήμης στην εποχή του.

Το ζεύγος Josef και Mathilde Breuer με το οποίο ο Freud είχε στενή σχέση μέχρι τα μέσα της δεκαετίας 1890 (Mary Evans). Andre Brouillet, «La Le?on clinique du Dr Charcot». Αντίγραφο του πίνακα ήταν κρεμασμένο στο γραφείο του Freud (Mary Evans).

O Freud με τον Wilhelm FlieB, τον σημα­ ντικότερο αλλά και πιο προβληματικό φίλο του (Mary Evans). Η Bertha Pappenheim, η διάσημη Anna Ο., ασθενής του Breuer από το 1880 έως το 1882 και κυριολεκτικά η «πρώτη ασθενής» της ψυχανάλυσης. Μια σελίδα της σημαντικής επιστολής του Freud στον FlieB (21 Σεπτεμβρίου 1897) όπου εξηγεί γιατί δεν θεωρεί πια πειστική τη θεωρία της αποπλάνησης ως αιτιολογία των νευρώσεων (Freud Collection, LC).

0- Sigm. Freud

i i f * * ν* ? 4 ^ / &

r

.

/ t^ * * * l·

- ___ M t#

n*a/W

'm .

ft* , J / . / U

******

/f/

'

Το κτήριο στην Μπεργκ-γκάσε 19 όπου ο Freud και η οικογένεια του έζησαν από τον Σεπτέμβριο 1891 έως τον Ιούνιο 1938 οπότε αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην Αγγλία αφού η Αυστρία είχε προσαρτηθεί στη Γερμανία (φωτο Edmund Engelmann). Ένα μέρος της συλλογής αρχαιοτήτων του ισόβια πα­ θιασμένου συλλέκτη Freud που βρισκόταν κυρίως στο ιατρείο του αλλά και στο άμεσα συνδεόμενο γραφείο του (φωτο Edmund Engelmann). Το περίφημο αναλυτικό ντιβάνι που του δώρισε η Lou Andreas Salome το 1890 (φωτο Edmund Engelmann).

Τα παιδιά του Freud το 1899. Από αριστερά προς τα δεξιά: Sophie, Mathilde, Anna, Oliver, Martin και Emst (Mary Evans).

r> t

Ο πατέρας του Freud στα τέλη της ζωής του (Mary Evans).

Καλοκαιρινές διακοπές στη λίμνη Άουσζεε. Ο Freud με τη μητέρα και τη Μάρτα το 1905 (Mary Evans).

Alfred Adler. Αναμφίβολα το mo ξεχωριστό μέλος της συντροφιάς της Τετάρτης. Είχε τη μεγαλύ­ τερη επιρροή μετά τον Freud. Η σχέση τους διακόπηκε το 1911. Max Eitingon. Αξιόπιστος οπα­ δός των φροϋδικών απόψεων, γενναιόδωρος και στενός φίλος του Freud. Το 1920 ίδρυσε την πρώτη ψυχαναλυτική κλινική στο Βερολίνο.

Wilhelm Stekel. Ένας από τους πρώτους λαλίστατους οπαδούς του Freud. Η σχέση τους διακό­ πηκε το 1910. Oskar Pfister. Προτεστάντης ιε­ ρέας της Ζυρίχης, υπέρμαχος της ψυχανάλυσης, ιδίως ως προς τη χρήση της στην παιδαγωγική και την ψυχική φροντίδα.

Carl Gustav Jung. Για κάποια θυελλώδη χρόνια ο δηλωμένα διάδοχος του θρόνου και συνε­ χιστής του Freud. (Kurt Niehus, Μπάντεν, Ελβετία). Eduard Hitschmann. Ένας από τους πλέον πιστούς Βιεννέζους συνοδοιπόρους του Freud.

O Freud σε ηλικία περίπου 50 ετών με το απαραίτητο πούρο στο αριστερό χέρι. Δείχνει πιο φυσικός αφού πρόκειται για ένα στιγμι­ ότυπο που έχει φωτογραφίσει ένας από τους γιους του (Συλλογή Freud, LC). Ανάγλυφο της Πομπηίας που είναι γνωστό ως «Gradiva». Γύψινο αντίγραφό του υπήρ­ χε στο ιατρείο του Freud (Alinari/Art Resources).

Μπροστινή όψη του μεταλλίου που φιλοτέχνησε ο Karl Maria Schwerdtner και οι θαυ­ μαστές του Freud του δώρισαν στα πεντηκοστά γενέθλιά του. Ερευνητές παραδρομών παρατήρησαν το ορθογραφικό λάθος στο όνομα του Freud (Mary Evans). Πίσω όψη του μεταλλίου: ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας (Mary Evans).

Ομαδική φωτογραφία από το τρίτο διεθνές ψυχαναλυτικό συνέδριο τον Σεπτέμβριο 1911 στη Βαΐμάρη. Ο Freud είναι όρθιος στο κέντρο. Δεξιά του, λίγο χαμηλότερα, ο Sindor Ferenczi- αριστερά του, σκυμμένος μπροστά, ο Carl G. Jung. Καθιστή, πέμπτη από τα αριστερά, η Lou Andreas Salomd (Mary Evans).

14 Σεπτεμβρίου 1911. Οι Freud με όλα τα παιδιά τους και τη θεία Minna γιορτάζουν τους αργυρούς γάμους. Από αριστερά προς τα δεξιά: Oliver, Ernst, Anna, Sigmund και Marta Freud, Mathilde, Sophie, Minna Bemays, Martin (Συλλογή Freud, LC).

H Sophie Freud μ£ τη μητέρα της. Καλοκαιρινές διακοπές 1912 (Mary Evans).

Ο Freud και οι γιοι του Ernst (αριστερά) και Martin που έχουν έρθει με στρατιωτική άδεια (Mary Evans).

0 Freud με τον Sandor Ferenczi που το 1917 υπηρετού- Ο Freud αγκαζέ με την δεκαεπτάχρονη κόρη του σε στον ουγγρικό στρατό (Mary Evans). Anna στις καλοκαιρινές διακοπές τους στους δολομίτες το 1918 (Mary Evans).

Leonardo da Vinci, «Η Αγία Άννα με την Παρθένο και το βρέφος». Ένας από τους πί­ νακες που ο Freud ανέλυσε στο «Μια παιδική ανάμνηση του Leonardo da Vinci». To πρωτότυπο βρίσκεται στο Λούβρο (Clich6 des Mus0es Nationaux, Παρίσι). Ο «Μωυσής» του Miche­ langelo (ναός αγίου Πέτρου του Βίνκολι, Ρώμη). Ο Freud ανέλυσε το άγαλμα στο «Ο Μωυσής του Michelangelo» (Alinari/Art Resources).

O Freud το 1921 (Mary Evans). O Freud με την «καλή» του κόρη Sophie που πέθανε το 1920 από γρίπη (Mary Evans). Ο Freud με τους εγγονούς Heinz (χαϊδευτικά Heinele) στα αριστερά και Ernst (χαϊδευτι­ κά Emstl) Halberstadt, γιους της κόρης του Sophie (Mary Evans).

0 Freud με την «επιτροπή», τον στενό κύκλο που σχηματίστηκε γύρω του το 1912. Σε αυτή τη φωτο­ γραφία του 1922 εμφανίζεται και ο Max Eitingon που προστέθηκε στα ιδρυτικά μέλη το 1919. Όρθιοι από αριστερά: Otto Rank, Karl Abraham, Max Eitingon και Ernest Jones. Καθιστοί από αριστερά: Freud, Sandor Ferenczi, Hanns Sachs (Mary Evans).

H Lou Andreas Salomd, στενή φίλη του Freud τα είκο­ σι πέντε τελευταία χρόνια της ζωής του (Mary Evans). Η πριγκίπισσα Marie Bonaparte -εδώ με το αγαπημένο της τσόου-τσόου Topsy- έμπιστη φίλη του Freud που η βοήθειά της υπήρξε καθοριστική τις επικίνδυνες ημέρες μετά την προσάρτηση της Αυστρίας (Mary Evans).

O Freud το 1932 σε αγροικία κοντά στη Βιέννη που ανήκε στην κόρη του Anna και στην Dorothy Burlingham, την Αμερικανίδα φίλη της (Mary Evans).

Ο Freud και η Anna το φθινόπωρο 1928 στο Βερολίνο όπου του έβαλαν μια νέα μασέλα (Mary Evans).

IV

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

Στα πζνήντα ΤΙΣ 6 ΜΑΪΟΥ 1906 ο Freud έγινε 50 ετών. Τα τελευταία χρόνια ήταν γεμάτα ικανοποίηση, γεμάτα υποσχέσεις. Από τα τέλη 1899 μέχρι τα μέσα 1905 είχε δημοσιεύσει δύο κείμενα-κλειδιά, την Ερμηνεία των ονείρων και τις Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλική θεωρία, καθώς και την τεχνική μελέτη Το ευφυ­ ολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο, ένα δημοφιλές βιβλίο για την ψυχο­ παθολογία της καθημερινής ζωής και το ιστορικό ασθενείας «Dora», το πρώτο και μέχρι σήμερα πιο αμφιλεγόμενο από τα ιστορικά ασθενείας του. Είχε κατα­ φέρει να γίνει τελικά έκτακτος καθηγητής και το αίσθημα της επαγγελματικής απομόνωσης είχε αρχίσει να υποχωρεί όταν βρήκε μερικούς οπαδούς ανάμεσα στους γιατρούς της Βιέννης. Αλλά αν πίστευε για μια στιγμή ότι δημοσιεύοντας δυο ιστορικής σημασίας βιβλία, αποκτώντας έναν τιμητικό τίτλο και κερδίζοντας κάποιους οπαδούς θα ησύχαζε, απατιόταν. Τα επόμενα χρόνια δεν θα ήταν λιγό­ τερο ανήσυχα από εκείνα της δεκαετίας 1890. Η οργάνωση του ψυχαναλυτικού κινήματος αποδείχτηκε κοπιαστική και κατανάλωνε μεγάλο μέρος της ενέργειάς του. Ωστόσο δεν τον εμπόδισε ποτέ να επανεξετάζει εκ νέου την ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική· η επόμενη δεκαπενταετία ήταν εποχή εξελίξεων και υπαι­ νιγμών για μελλοντικές αναθεωρήσεις. Αλλά ο Freud έβρισκε ότι η πίεση της ψυχαναλυτικής πολιτικής έθετε συχνά αποπροσανατολιστικές αξιώσεις. Στα πεντηκοστά γενέθλιά του οι θαυμαστές του Freud του δώρισαν ένα με­ τάλλιο που στη μια πλευρά έφερε το προφίλ του και στην άλλη τον Οιδίποδα να λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας. Η ελληνική επιγραφή είχε επιλεγεί ως ύψιστη φι­ λοφρόνηση για τον Freud από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή: «Έλυσε τον περίφημο γρίφο και ήταν ένας πολύ ισχυρός άνδρας». Ο Jones γράφει ότι όταν κατά την παράδοση ο Freud διάβασε τη φράση «χλόμιασε και ανησύχησε». Ήταν «σαν να του είχε παρουσιαστεί κάποιο πνεύμα». Και έτσι ήταν. Ως νεαρός είχε περπατήσει κάποτε στις μεγάλες αψίδες του πανεπιστημίου της Βιέννης χαζεύ-

Σ

177

178

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

όντας τις προτομές των διάσημων καθηγητών του παρελθόντος. Και είχε φαντα­ στεί ότι κάποτε θα στεκόταν εκεί και η δική του προτομή - με την ίδια ακριβώς επιγραφή που οι θαυμαστές του είχαν επιλέξει για το μετάλλιο.1Ήταν σημαδιακό για την εντύπωση που ο Freud είχε αρχίσει να προκαλεί το ότι οι οπαδοί του μά­ ντεψαν με τόση ευαισθησία την πιο καλοκρυμμένη φιλοδοξία του και την επιβε­ βαίωσαν με τόσο όμορφο τρόπο. Τουλάχιστον κάποιοι έβλεπαν τον ερευνητή του ασυνειδήτου ως γίγαντα. Ο Freud το χρειαζόταν. Η μακρόχρονη φιλία του με τον FlieB είχε πεθάνει οριστικά μετά από μια τελευταία, δυσάρεστη δημόσια αναλαμπή και οι αναμνή­ σεις τον πίεζαν πολύ. Μετά την έντονη αντιπαράθεση το καλοκαίρι 1900, όταν ο FlieB αμφισβήτησε την αξία των ψυχαναλυτικών ερευνών του Freud, οι δύο άνδρες δεν συναντήθηκαν ξανά. Ωστόσο η αλληλογραφία τους, με ολοένα μεγαλύ­ τερα διαλείμματα, διατηρήθηκε άλλα δύο χρόνια, λες και η παλιά εγκαρδιότητα είχε μια δική της κινητήρια δύναμη. Αλλά στις αρχές του καλοκαιριού 1904 ο FlieB έγραψε στον Freud μια θυμω­ μένη επιστολή. Είχε πέσει στο χέρι του το Geschlecht und Charakter που ο Otto Weininger είχε δημοσιεύσει ένα χρόνο νωρίτερα. Το βιβλίο, ένα περίεργο μείγμα από βιολογικο-ψυχολογικές υποθέσεις και ευφάνταστη πολιτισμική κριτική είχε γίνει σύντομα αντικείμενο λατρείας, μεταξύ άλλων εξαιτίας της μελοδραματικής αυτοκτονίας του συγγραφέα. Ο ταλαντούχος, πρόωρα αναπτυγμένος, τρελός νε­ αρός, εβραίος που είχε βαπτιστεί και μισούσε τους εβραίους όσο και τις γυναί­ κες, είχε αυτοπυροβοληθεί στο σπίτι του Beethoven στη Βιέννη. Ο FlieB, όπως γράφει στον Freud, βρήκε προς μεγάλη του έκπληξη στο βιβλίο του Weininger «την εφαρμογή των ιδεών μου για την αμφισεξουαλικότητα και το συνεπαγόμενο είδος ερωτικής έλξης - θηλυπρεπείς άνδρες ελκύουν αρρενωπές γυναίκες και αντιστρόφως».2 Ήταν μια θέση που ο FlieB θεωρούσε δική του πατέντα και είχε ανακοινώσει στον Freud πριν κάποια χρόνια. Ωστόσο δεν την είχε δημοσιεύσει σε πλήρη μορφή. Όταν λοιπόν την είδε τυπωμένη ήταν βέβαιος ότι ο Freud, ο παλιός και άλλοτε έμπιστός του, είχε μαρτυρήσει την ιδέα του στον Weininger άμεσα ή έμμεσα μέσω ενός ασθενή του, του φίλου του Weininger ψυχολόγου Hermann Swoboda. Όπως είδαμε ήδη, η ιδέα ότι το ένα φύλο περιέχει στοιχεία του άλλου και η αξίωση της πρωτιάς αυτής της ιδέας από τον FlieB είχε προκαλέσει και νωρίτερα προβλήματα ανάμεσα στους δύο άνδρες. Το 1904 λοιπόν, όταν ο Freud κατηγορήθηκε για έλλειψη εχεμύθειας, κατέφυγε σε υπεκφυγές. Παραδέχτηκε ότι στη διάρκεια της θεραπείας είχε συζητήσει με τον Swoboda για την αμφισεξουαλικότητα· αυτό συνέβαινε σε κάθε ανάλυση, γράφει, και ο Swoboda πρέπει να με­ ταβίβασε την πληροφορία στον Weininger που καταπιανόταν εκείνη την εποχή με αυτό το πρόβλημα. «Και εγώ πιστεύω ότι ο μακαρίτης Weininger ήταν ένας διαρρήκτης που βρήκε έτοιμο το κλειδί», γράφει στον FlieB. Προσθέτει, βέβαια, ότι ο Weininger μπορεί να πήρε την ιδέα και από αλλού, αφού αυτή έπαιζε ήδη

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

179

από καιρό κάποιο ρόλο στη βιβλιογραφία.5 Αυτό δεν κατεύνασε τον FlieB. Είχε ακούσει από έναν κοινό φίλο ότι ο Weininger είχε δείξει το χειρόγραφο του βι­ βλίου του στον Freud και ότι εκείνος τον είχε συμβουλέψει να μη δημοσιεύσει μια τέτοια ανοησία. Όμως, όπως φαίνεται, ο Freud είχε παραλείψει να επιστήσει την προσοχή του Weininger στην πνευματική «διάρρηξη».4 Αυτή η από κάθε άποψη σωστή προειδοποίηση ώθησε τον Freud να παρα­ δεχτεί ότι πίσω από αυτό το ατυχές επεισόδιο κρύβονταν περισσότερα από όσα πίστευε αρχικά. Ο Weininger τον είχε συμβουλευτεί πράγματι, αλλά το χειρό­ γραφο ήταν τελείως διαφορετικό από το βιβλίο. Ο Freud λέει αυστηρά πως το βρίσκει λυπηρό -κα ι στην τρωτή θέση που βρίσκεται αρκετά απερίσκεπτο- ότι ο FlieB αλληλογραφεί πάλι μαζί του για μια τόσο τιποτένια αφορμή. Ό τι τελικά η λογοκλοπή είναι εύκολη, αλλά δεν αντέχει στον χρόνο, ότι ο ίδιος αναγνωρί­ ζει πάντα το έργο των άλλων και δεν σφετερίζεται ποτέ κάτι που ανήκει σε άλ­ λους. Για τον Freud δεν ήταν ο καλύτερος τόπος ούτε ο καλύτερος χρόνος για ε­ πίσημες διαβεβαιώσεις αθωότητας στην αμφιλεγόμενη περιοχή διαμάχης ιδεών για την πρωτιά. Αλλά για να προλάβει περαιτέρω διενέξεις προτείνει στον FlieB να ρίξει μια ματιά στο ατελές ακόμη χειρόγραφο των Τριών πραγματειών για τη θεωρία της σεξουαλικότητας ώστε να μελετήσει τα κεφάλαια για την αμφισεξουαλικότητα και να αλλάξει ό,τι τον ενοχλεί. Ο Freud προτείνει μάλιστα να καθυστερήσει τη δημοσίευση των Τριών πραγματειών μέχρι ο FlieB να εκδώσει το δικό του βιβλίο.5 Είναι χειρονομίες εντιμότητας, που όμως ο FlieB δεν αποδέ­ χεται. Έτσι σταματά η αλληλογραφία Freud - FlieB, όχι όμως και η διαμάχη. Στις αρχές 1906 ο FlieB δημοσιεύει τελικά την πραγματεία του με τον φιλόδοξο τίτλο Der Ablauf des Lebens. Grundlegung zur exakten Biologie, Εκθέτει σε αυτήν ε­ ξαντλητικά τις θεωρίες του για την περιοδικότητα και την αμφισεξουαλικότητα. Την ίδια εποχή κάποιος A.R. Pfennig εκδίδει ένα φυλλάδιο που κατηγορεί τους Swoboda και Weininger ως λογοκλόπους και τον Freud ως τον μεσάζοντα που έδωσε και στους δύο πρόσβαση σε ό,τι αρχικά ήταν πνευματική ιδιοκτησία του FlieB. Αυτό που πληγώνει περισσότερο τον Freud σε αυτή την πολεμική είναι τα παραθέματα από επιστολές του στον FlieB. Ανταποδίδει το χτύπημα με μια επι­ στολή στον Karl Kraus. Και ενώ παραδέχεται νηφάλια την αλήθεια του ισχυρι­ σμού του Pfennig ότι ο Weininger ήρθε σε επαφή με τις θεωρίες του FlieB μέσω του ιδίου, ασκεί κριτική στον Weininger επειδή παρέλειψε τις οφειλόμενες ευ­ χαριστίες. Κατά τα άλλα αρνείται τις κατηγορίες του Pfennig -και ως εκ τούτου του FlieB- ως κακόβουλη συκοφαντία. Εκφράζοντας την αγανάκτησή του δεν ανακουφίζεται. Η διένεξη αποτελεί γι’ αυτόν ανησυχητικό βίωμα. Θεωρεί παράπτωμά του όχι τόσο την αδιακρισία του να συζητήσει με τον Swoboda για την αμφισεξουαλικότητα όσο την παράλειψή του να αναφέρει με ειλικρίνεια στον FlieB την επίσκεψη του Weininger. Ίσως ισχύει ό,τι ισχυρίζεται, δηλαδή ότι το χειρόγραφο που διάβασε ο ίδιος δεν είχε

180

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

και πολλά κοινά με το βιβλίο που έγινε bestseller * Πάντως έχει συμβουλέψει τον Weininger να μην το εκδώσει. Αλλά σχετικά με το μερίδιο του Fliefl στις δικές του ανακαλύψεις ο Freud επιδεικνύει μια εντυπωσιακή ικανότητα απώ­ θησης. Περισσότερο από μια δεκαετία ο Fliefl υπήρξε ο στενότερος και από ά­ ποψη κριτικής ο μοναδικός έμπιστός του στον οποίο είχε επενδύσει τα βαθύτερα συναισθήματά του. Γι’ αυτό το 1906 ο Freud αδυνατεί να ξεπεράσει άνετα τον τελεσίδικο χωρισμό τους. Και κάτω από αυτές τις κρίσιμες συνθήκες είναι καθησυχαστικό ότι έχει κάποιους οπαδούς πρόθυμους να τον συγκρίνουν με τον Οιδΐποδα. Ο FREUD ΣΤΑ ΠΕΝΗΝΤΑ ΤΟΥ χρόνια ήταν πνευματικά γόνιμος και σωματικά δυ­

νατός, ωστόσο τον βασάνιζαν κάθε τόσο μαύρες σκέψεις για την κατάρρευσή του. Όταν ο Karl Abraham επισκέφτηκε πρώτη φορά τον Freud στη Βιέννη είδε με λύπη του ότι ο Freud «έδειχνε δυστυχώς να πιέζεται από το σύμπλεγμα της ηλικίας».6 Γνωρίζουμε ότι ο Freud ήδη στα σαράντα τέσσερα είχε αποκαλέσει τον εαυτό του άθλιο γερο-ισραηλίτη. Η έγνοια για την ηλικία του έγινε μόνιμη επωδός. Το 1910 γράφει σε κάποιο φίλο: «Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε, εγώ ο ίδιος πριν αρκετό καιρό είχα αποφασίσει να πεθάνω το 1916 ή 1917».7 Αλλά η παραγωγικότητα και η εμφάνισή του διαψεύδουν αυτή τη νευρωτική έγνοια του. Παρότι ήταν μετρίου ύψους -περίπου 1,70 μ - ξεχώριζε μέσα στο πλήθος χάρη στο εντυπωσιακό παρουσιαστικό, τη φροντισμένη εμφάνιση και το εξεταστικό βλέμμα του. Έχουν γίνει συχνά αναφορές στα μάτια του. Ο Fritz Wittels, που εκείνα τα χρόνια ήταν κοντά του, τα περιγράφει ως «καστανά και λαμπερά» με μια «δι­ ερευνητική έκφραση». Υπήρχαν άτομα που τα έβρισκαν αλησμόνητα. Ένα από αυτά ήταν ο Max Graf, ένας καλλιεργημένος βιεννέζος μουσικολόγος που ενδι­ αφερόταν πολύ για την ψυχολογία της δημιουργικής πράξης· γνώρισε τον Freud το 1900 και σύντομα έγινε μέλος του στενού κύκλου του. Αποκαλεί τα μάτια του Freud «όμορφα» και «σοβαρά», «δείχνουν να κοιτάζουν κάποιον από τα βάθη».8 Η αγγλίδα ψυχαναλύτρια Joan Riviere που τον συνάντησε μετά τον Πρώτο Πα­ γκόσμιο Πόλεμο, διαπίστωσε ότι ο Freud ήταν προικισμένος με ένα «μαγευτικό χιούμορ», αλλά η εντυπωσιακή παρουσία του χαρακτηριζόταν από «το προτε­ ταμένο κεφάλι του και το κριτικό διερευνητικό βλέμμα του με τα διαπεραστικά μάτια».9 Αν το βλέμμα (όπως είπε κάποτε ο Freud) είναι η πολιτισμική αντικατά­ σταση του αγγίγματος, τότε το διαπεραστικό βλέμμα του, από το οποίο ελάχιστα μπορούσαν να διαφύγουν, του ταιριάζει απόλυτα. Όπως θυμάται ο Wittels, θεω­ ρούσε τον εαυτό του «λίγο σκυφτό όπως οι λόγιοι».10Όμως αυτό δεν φαίνεται να επηρέαζε τη δεσποτική παρουσία του. * Το ζήτημα απασχόλησε τον Freud και το 1938. Επέμενε ότι «ήταν ο πρώτος που διάβασε -και καταδίκασε- το χειρόγραφό του [του Weininger]» (ο Freud στον David Abrahamsen, 14 Μαρ­ τίου 1938, Freud Collection, τομ. 3, LC).

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

181

Ήταν μια παρουσία γεμάτη πειθαρχημένη δύναμη. Ακόμη και το μουστάκι και το μυτερό γένι ήταν αποτέλεσμα της καθημερινής φροντίδας ενός κουρέα. Ο Freud είχε μάθει να υποτάσσει αποφασιστικά τις τάσεις του -τα εκρηκτικά συναισθήματα, την ηδονή της σπέκουλας και την ασίγαστη δραστηριότητά τουστην επίτευξη της αποστολής του* «Δεν μπορώ να φανταστώ αρκετά ευχάριστη μια ζωή χωρίς εργασία», γράφει το 1910 στον φίλο του από τη Ζυρίχη πάστορα Oskar Pfister. «Για μένα φαντασία και εργασία συμπίπτουν, δεν με διασκεδάζει τίποτε άλλο.»" Η ηρωική προσπάθεια αυτοκυριαρχίας προκειμένου να υπηρετή­ σει με αυτοσυγκέντρωση την εργασία του τον αλυσόδενε σε ένα πολύ ακριβές χρονοδιάγραμμα. Ως καλός αστός που ήταν και δεν ντρεπόταν να είναι ζούσε -αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του ανιψιού του, Ernst Waldinger«σύμφωνα με το ρολόι».12 Ακόμη και οι διασκεδάσεις στην καθημερινή ζωή του Freud ήταν προγραμ­ ματισμένες: η χαρτοπαιξία, οι περίπατοι στην πόλη, οι καλοκαιρινές διακοπές. Σηκωνόταν στις επτά και αφοσιωνόταν στους ψυχαναλυόμενους από τις οκτώ μέχρι τις δώδεκα. Ακριβώς στη μία γευμάτιζαν· μόλις χτυπούσε το ρολόι η οι­ κογένεια συγκεντρωνόταν γύρω από το τραπέζι της τραπεζαρίας. Ο Freud ερ­ χόταν από το γραφείο, η γυναίκα του καθόταν απέναντι του στην άλλη κεφαλή του τραπεζιού και τα κορίτσια εμφανίζονταν με τα σερβίτσια στα χέρια. Ακο­ λουθούσε ένας περίπατος για τόνωση της κυκλοφορίας και για να παραδοθούν ίσως διορθώσεις ή να αγοραστούν πούρα. Το επισκεπτήριο ξεκινούσε πάλι στις τρεις και ο Freud είχε συχνά αναλυόμενους μέχρι τις εννέα το βράδυ. Ύστερα δειπνούσε και μερικές φορές έπαιζε λίγη ώρα χαρτιά με την κουνιάδα του Minna ή έκανε έναν περίπατο με τη γυναίκα του ή με μία από τις κόρες του που κα­ τέληγε συχνά σε κάποιο καφέ όπου διάβαζαν εφημερίδες ή έτρωγαν παγωτό το καλοκαίρι. Το υπόλοιπο βράδυ ήταν αφιερωμένο στο διάβασμα, το γράψιμο και στις εκδοτικές εργασίες στα ψυχαναλυτικά περιοδικά που από το 1908 διέδιδαν τις ιδέες του Freud και δυσχέραιναν τη ζωή του. Στη μία έπεφτε για ύπνο.13 Οι παραδόσεις του Freud στο πανεπιστήμιο ήταν πάντα το Σάββατο από τις πέντε μέχρι τις επτά και στη συνέχεια πήγαινε πάντα στο σπίτι του φίλου του, Leopold Konigstein, για να παίξει την καθιερωμένη παρτίδα ταρόκ. Δεν μπο­ ρούσε χωρίς αυτή την «παρεκτροπή του ταρόκ».14 Κυριακή πρωί επισκεπτόταν τη μητέρα του. Αργότερα έγραφε επιστολές που δεν είχε προλάβει να γράψει μες στην εβδομάδα. Οι καλοκαιρινές διακοπές -που όλη η οικογένεια τις περίμενε εναγωνίως- αποτελούσαν σοβαρή υπόθεση. Τα σχέδια γι’ αυτούς τους μήνες έξω από τη Βιέννη καταλάμβαναν μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του Freud. «Ξέρω», γράφει στον Abraham την άνοιξη 1914, «πόσο δύσκολο είναι το πρό­ βλημα του καλοκαιριού».15 Στον αστικό κόσμο, που θα καταστρεφόταν σε με­ * Στο σημείο όπου ο Wittels γράφει στη βιογραφία του ότι ο Freud έχει «εκρηκτική φύση», ο Freud σημείωσε στο περιθώριο ένα θαυμαστικό (βλ. Wittels, Sigmund Freud, σ. 29, στο αντίτυπο του Freud που φυλάσσεται στο Μουσείο Freud του Λονδίνου).

182

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

γάλο βαθμό από τον μεγάλο πόλεμο, το «πρόβλημα του καλοκαιριού» ήταν μια υπόθεση που απαιτούσε σκέψη και προσοχή. Συχνά ο Freud άρχιζε τις προετοι­ μασίες στην αρχή κιόλας της άνοιξης ώστε να βρει το σωστό θέρετρο όπου θα ξεκουραζόταν από την κλινική εργασία, θα δεχόταν τις επισκέψεις των εμπί­ στων του, θα είχε κάποιες εβδομάδες απομόνωσης για να επεξεργαστεί κάποια σημαντική ιδέα. Όταν μετά από μήνες κουραστικών ωρών ανάλυσης ερχόταν το καλοκαίρι, οι Freud -ο ι γονείς, τα έξι παιδιά και η θεία M inna- πήγαιναν σε κά­ ποιο ήσυχο ξενοδοχείο του Μπαντ Γκαστάιν της Αυστρίας ή στο Μπερχτεσγκάντεν της Βαυαρίας για να περάσουν όλοι μαζί μερικές εβδομάδες, να μαζέψουν μανιτάρια και αγριοφράουλες, να ψαρέψουν και να κάνουν μακρινούς περιπά­ τους. Στο τέλος του καλοκαιριού -τον Αύγουστο ή στις αρχές Σεπτεμβρίου- ο Freud πήγαινε να εξερευνήσει την Ιταλία μαζί με τον αδελφό του, Alexander, ή κάποιον αγαπητό συνάδελφο όπως ο Sandor Ferenczi. Κάποτε, το 1904, έκανε με τον αδελφό του μια σύντομη αλλά αλησμόνητη επίσκεψη στην Αθήνα· συ­ γκλονισμένος στάθηκε στην Ακρόπολη και συλλογίστηκε πόσο παράξενο ήταν που επιτέλους έβλεπε στην πραγματικότητα αυτό που τόσα χρόνια γνώριζε τόσο καλά μόνο από τα βιβλία.16 Στην περίφημη μελέτη του Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπι­ ταλισμού -που δημοσιεύτηκε το 1904 και 1905 ενώ ο Freud τελείωνε τις Τρεις πραγματείες του- ο γερμανός κοινωνιολόγος Max Weber έκανε λόγο για σιδερέ­ νιο κλουβί όπου είναι φυλακισμένος ο σύγχρονος άνθρωπος, ως θύμα της επι­ βαλλόμενης χρονικής ακρίβειας, της καταστροφικής για την ψυχή κοπιαστικής εργασίας, της ανεγκέφαλης γραφειοκρατίας. Αλλά ο ρυθμός στη ζωή του Freud ήταν προϋπόθεση και μάλιστα δεν υπηρετούσε λιγότερο τη διασκέδαση απ’ ό,τι τη δουλειά. Όταν ο Freud λέει ότι τον διασκεδάζει μόνο η δουλειά αδικεί τον εαυτό του. Επισκέπτες της Μπεργκ-γκάσε 19 και συνοδοί του στις καλοκαιρι­ νές εξορμήσεις βεβαιώνουν ότι ο Freud διατηρούσε αναλλοίωτη την ικανότητα πρόσληψης όχι μόνο στα πενήντα αλλά και μετά τα εξήντα. Μερικές φορές οι καλεσμένοι του σάστιζαν επειδή τον έβλεπαν να στοχάζεται σιωπηλός αφήνο­ ντας την οικογένεια να επωμιστεί τη συζήτηση.17Συνήθως, όμως, ήταν καλός οι­ κοδεσπότης. Επιστρέφοντας ο Abraham από μια επίσκεψη στον Freud στα τέλη Δεκεμβρίου 1907 γράφει, σε κατάσταση ευφορίας ακόμη, στον φίλο του, Max Eitingon: «Έτυχα θερμής υποδοχής στο σπίτι του. Ο ίδιος, η γυναίκα, η κουνιάδα και η κόρη με ξενάγησαν στη Βιέννη, με πήγαν σε συλλογές τέχνης, καφέ, στον βιβλιοπώλη Heller, στον παλαιοπώλη κ.λπ. Ήταν θαυμάσιες μέρες».18 Παρά τη ζωτικότητά του ο Freud δεν έμενε αλώβητος από την κατάθλιψη, ω­ στόσο απέφευγε τις μακρόχρονες ζοφερές σκέψεις. Όταν αργότερα θυμάται την επίσκεψή του στις ΗΠΑ το 1909, γράφει: «Τότε ήμουν μόλις 53 ετών, ένιωθα νέος και υγιής».19 Και όταν ο γιος του, Martin, γράφει (στα αγγλικά) γι’ αυτά τα χρόνια θυμάται προπάντων έναν «χαρούμενο και γενναιόδωρο πατέρα». Έ ­ πειτα, για να είναι ακριβής, χρησιμοποιεί τα γερμανικά και επαναλαμβάνει ότι ο

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

183

πατέρας του είχε «χαρούμενη καρδιά».20 Η Anna Freud επιβεβαιώνει τον μεγα­ λύτερο αδελφό της. Η αληθινή προσωπικότητά του, γράφει στον Ernest Jones, δεν φαίνεται πλήρως στις επιστολές του, επειδή αυτές «απευθύνονται πάντα σε κάποιον για να τον πληροφορήσουν, να τον κατευνάσουν, να τον ενθαρρύνουν ή για να μοιραστούν μαζί προβλήματα και υποθέσεις». Γενικά ήταν «ισορροπημέ­ νος, αισιόδοξος και μάλιστα χαρούμενος»· σπανίως υπέφερε ή έχανε μια μέρα δουλειάς λόγω ασθένειας.21* Ο γνωστός σε όλους Freud με το σκοτεινό βλέμμα στις φωτογραφίες δεν είναι απατηλή εικόνα- είχε αρκετούς λόγους να κοιτάζει έτσι όταν παρατηρούσε τους συνανθρώπους του και όχι μόνο τους αποστάτες οπαδούς του. Αλλά δεν είναι η ολοκληρωμένη εικόνα του. Ο Ernest Jones έκανε την πολύ χρήσιμη παρατήρηση ότι στον Freud δεν άρεσε να φωτογραφίζεται- γι’ αυτό οι τυπικές φωτογραφίες του είναι πιο σκοτεινές από τον ίδιο.22 Μόνο οι γιοι του που τον αιφνιδίαζαν με τη φωτογραφική μηχανή τους κατέγραψαν ένα πρόσωπο λιγότερο αυστηρό. Ο Freud που παρατηρεί με ενθουσιασμό ένα εντυπωσιακό ορεινό τοπίο, ένα ιδιαί­ τερα ζουμερό μανιτάρι ή κάποια πόλη που δεν έχει ξαναδεί είναι εξίσου αυθεντι­ κός με τον Νεύτωνα της ψυχής που αρμενίζει μόνος σε παράξενες νοερές θάλασ­ σες ή τον φοβερό ιδρυτή που με ατσαλένιο βλέμμα εξολοθρεύει τους αιρετικούς. Η τάξη δεν σήμαινε ακαμψία. Στην πραγματικότητα η προτίμησή του για μη καταναγκαστική οργάνωση και μη καταναγκαστικές συμφωνίες με εκδότες και μεταφραστές του επέφερε αρκετή σύγχυση. Αλλά του έδινε και τη δυνατότητα να αλλάζει γνώμη για μερικές από τις πιο αγαπημένες ιδέες του. Με εξαίρεση σημαντικές αρχές της ψυχανάλυσης, όπως η παιδική σεξουαλικότητα, η σεξου­ αλική αιτιολογία των νευρώσεων και η απώθηση ήταν ανοιχτός σε πολλά υπο­ σχόμενες νέες απόψεις για τη θεωρία και τη θεραπεία- σχεδόν διψούσε γι’ αυτές. Δεν φοβόταν να αυτοσχεδιάσει. Ο λόγος του στη συζήτηση είχε το ύφος των επιστολών του, ήταν υποδειγματικά σαφής, δυνατός και γεμάτος πρωτότυπες δι­ ατυπώσεις. Το απόθεμά τού σε αστεία -κυρίως δηκτικές εβραϊκές ιστορίες- και η ανυπέρβλητη μνήμη του για κατάλληλα αποσπάσματα ποιητών και μυθιστοριογράφων του έδιναν το ασύγκριτο χάρισμα να εκπλήσσει τόσο όταν μιλούσε όσο και όταν έγραφε. Συνάρπαζε ως ομιλητής, μιλούσε αργά, καθαρά και ζωηρά. Ο Wittels τον θυμάται να μιλά κάθε Σάββατο στο πανεπιστήμιο «σχεδόν δύο ώρες χωρίς οποιαδήποτε γραπτή υποστήριξη» και χωρίς να κουράζει ποτέ τους ακρο­ ατές του... «Η διάλεξη ήταν σαν και αυτές των γερμανών ουμανιστών, όμως πιο * Στις 28 Ιουανουαρίου 1932, αφού έχει διαβάσει τις επιστολές του πατέρα της στους Abra­ ham και Eitingon, γράφει στον Jones: «Πρόσεξα ότι σε αυτές τις επιστολές παραπονείται συχνά για την υγεία του ενώ εμείς στο σπίτι δεν ακούσαμε ποτέ τέτοια παράπονα- απεναντίας. Έτσι σκέφτηκα ότι ήταν ένας τρόπος άμυνας εκ μέρους του εναντίον των έξωθεν απαιτήσεων». Φυ­ σικά, συνεχίζει η Anna, αυτός ο αμυντικός μηχανισμός «δεν υφίσταται στη σχέση με τον FlieB όπου υπήρχε η δίψα για παρέα με τον Αλλο». (Jones papers, Archives of the British Psycho-Ana­ lytical Society, Λονδίνο.)

184

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

ήπια χάρη σε έναν τόνο συζήτησης που ο Freud είχε φέρει από το Παρίσι. Κα­ νένα ίχνος επισημότητας ή μανιέρας.» Ακόμη και σε μια τόσο δύσκολη διάλεξη όπως η διάλεξη περί τεχνικής διαφαίνονταν το χιούμορ και η άνεσή του. «Του άρεσε να χρησιμοποιεί τη μέθοδο του Σωκράτη», γράφει ο Wittels, «διέκοπτε για να θέσει ερωτήματα ή να προκαλέσει ενστάσεις. Και αυτές τις λιγοστές ενστά­ σεις ο Freud τις διαχειριζόταν με χιούμορ και ετοιμότητα».23 Δεν ήταν προσηλωμένος στο χρήμα και δεν έτεινε να ανησυχεί για τα οικονο­ μικά της οικογένειας, κάτι που θα ήταν φυσικό για κάποιον που για τόσο καιρό ήταν άπορος. Στενοχωριόταν όταν έπρεπε να στερηθεί λόγω έλλειψης χρόνου κάποιες οικογενειακές διασκεδάσεις, όπως π.χ. την πρεμιέρα της ανιψιάς του και γνωστής diseuse Lilly Freud Marie στη Βιέννη. Ζητεί να τον συγχωρήσει αφού είναι «μάλλον μια μηχανή που βγάζει χρήματα», ένας «κατά καιρούς πολύ προικισμένος μεροκαματιάρης».24 Ωστόσο δεν παρέλειπε να είναι γενναιόδωρος όταν κάποιος είχε την ανάγκη του. Το 1905 -λίγο πριν γίνει πενήντα ετών- τον επισκέφτηκε ο νεαρός ελβετός ποιητής Bruno Goetz, που σπούδαζε τότε στη Βι­ έννη, επειδή είχε πονοκεφάλους που δεν περνούσαν με κανένα φάρμακο. Κά­ ποιος καθηγητής του Goetz του σύστησε τότε τον Freud, που ίσως θα μπορούσε να τον βοηθήσει, και για να λειάνει το έδαφος είχε στείλει στον Freud μερικά ποιήματα του Goetz. Ο Freud βοήθησε τον επισκέπτη να ξεπεράσει τη συστολή του, εκμαίευσε την ιστορία της ζωής του, ακόμη και κάποιες σεξουαλικές λεπτο­ μέρειες, όπως μια παροδική νεανική τρέλα για ναύτες, και κατέληξε στο συμπέ­ ρασμα ότι η ψυχανάλυση δεν ήταν ενδεδειγμένη. Ενώ του έγραφε μια συνταγή ώθησε με τρόπο τον Goetz να μιλήσει για τη φτώχια του. «Ναι», είπε ο Freud, «η αυστηρότητα απέναντι στον εαυτό μας έχει και κάτι καλό. Όμως δεν πρέπει να υπερβάλλουμε. Πότε φάγατε την τελευταία μπριζόλα σας;» Ο Goetz παραδέ­ χτηκε πώς πρέπει να ήταν πριν τέσσερις εβδομάδες. «Κάπως έτσι το φαντάστηκα κι εγώ», είπε ο Freud και, όπως θυμάται ο Goetz, του έδωσε «σχεδόν αμήχανα» κάποιες διατροφικές συμβουλές και ένα φάκελο. «Μη με παρεξηγήσετε, αλλά εγώ είμαι ένας ενήλικος γιατρός και εσείς ένας νεαρός φοιτητής. Πάρτε αυτό τον φάκελο και επιτρέψτε μου να υποδυθώ σήμερα κατ’ εξαίρεση τον πατέρα σας. Μια μικρή αμοιβή για τη χαρά που μου προσφέρατε με τους στίχους σας και τη νεανική σας ιστορία. Αντίο και περάστε να μιλήσουμε πάλι. Μπορεί ο χρόνος μου να είναι πολύ περιορισμένος, αλλά μισή ωρίτσα ή και μία θα τη βρω για εσάς. Στο επανιδείν!» Όταν ο Goetz έφτασε στο δωμάτιό του και άνοιξε τον φά­ κελο βρήκε μέσα διακόσιες κορόνες. «Ήμουν τόσο αναστατωμένος», θυμάται, «ώστε έκλαψα γοερά».25 Δεν είναι η μοναδική φορά που ο Freud υποστηρίζει νεαρούς συναδέλφους, ακόμη και ασθενείς με διακριτικές δωρεές που γίνονταν δεκτές με ευγνωμοσύνη. Η ΦΥΣΗ TOY FREUD ΩΣ ΠΑΤΕΡΑ αναλογούσε στη φύση του ως ομιλητή, συγγρα­

φέα και ταπεινού φιλανθρώπου. Ενώ σε όλη τη ζωή του έφερε πολλά στοιχεία

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

185

του οικογενειακού τρόπου ζωής του 19ου αιώνα, ήταν ένας πολύ ιδιαίτερος α­ στός πάτερ φαμίλιας. Ήταν γνωστό σε όλους ότι η Martha Freud θεωρούσε κα­ θήκον της να διευκολύνει τον άνδρα της στο να αφιερώνει τον χρόνο και την ενέργειά του στην έρευνα και τη συγγραφή. Οι πρακτικές οικιακές υποθέσεις βρίσκονταν στα άξια και πρόθυμα χέρια της. Χαρακτηριστικό αυτού του νοικοκυριού ήταν η καλή ανατροφή των παιδιών που ανατράφηκαν σωστά χωρίς εκφοβισμούς. Η μητέρα τους, όπως θυμάται ο μεγαλύτερος γιος, ήταν καλοσυνάτη αλλά και σταθερή. «Δεν υπήρχε απειθαρ­ χία.» Οι Freud εκτιμούσαν τις σχολικές επιδόσεις χωρίς να υπερτιμούν την αξία τους και οι κανόνες καλής συμπεριφοράς δεν απέκλειαν τα αστεία και τη χαλαρότητα. «Ξέρω», θυμάται ο Martin Freud, «ότι εμείς τα παιδιά του Freud κάναμε και λέγαμε πράγματα που οι άλλοι έβρισκαν παράξενα». Κατά τη γνώμη του η ανατροφή τους ήταν φιλελεύθερη. «Δεν μας διάταζαν ποτέ να κάνουμε ή να μην κάνουμε κάτι· δεν μας απαγόρευαν ποτέ να θέτουμε ερωτήσεις. Οι γονείς μας μας έδιναν απαντήσεις και εξηγήσεις σε κάθε λογική ερώτηση, αφού μας θε­ ωρούσαν άτομα, ανθρώπους με δικά τους δικαιώματα.»26 Εδώ η ψυχαναλυτική θεωρία της εκπαίδευσης εφαρμοζόταν ως λογική πρακτική: σύγχρονο, ανοιχτό πνεύμα που τιθασευόταν από τα χρηστά ήθη της μεσαίας τάξης. Η Martha Freud καταθέτει ότι σύμφωνα με «ρητή επιθυμία» του άνδρα της κανένας από τους γιους «δεν ακολούθησε τα χνάρια του».* Ωστόσο το μικρότερο παιδί τους, η Anna, έγινε τελικά ψυχαναλύτρια. «Την κόρη δεν μπόρεσε να την εμποδίσει.»27 Η ιστορία των μετέπειτα χρόνων δείχνει πόσο καλοδεχούμενη κατέληξε να είναι για τον Freud αυτή η ανταρσία. Ένα συγκινητικό επεισόδιο των νεανικών χρόνων του Martin Freud δείχνει πώς συμπεριφερόταν ο Freud στα παιδιά του. Μια μέρα του χειμώνα ο Martin πήγε στο παγοδρόμιο με δύο αδέλφια του, τη μεγαλύτερη Mathilde και τον μι­ κρότερο Ernst. Τα δυο αγόρια έπεσαν πάνω σε κάποιον ηλικιωμένο κύριο με μούσι που με απεγνωσμένες κωμικές κινήσεις προσπάθησε να κρατήσει την ι­ σορροπία του. Ο Ernst έκανε κάποιες ανάρμοστες παρατηρήσεις για αυτούς τους αδέξιους ελιγμούς και ένας επιδέξιος παγοδρόμος, που είχε παρακολουθήσει το συμβάν και θεώρησε υπεύθυνο τον Martin, έτρεξε και τον χαστούκισε. Ο Martin, με τις νεανικές του αντιλήψεις περί τιμής και ιπποτικότητας, το θεώρησε βαθιά ταπείνωση. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο φύλακας του παγοδρομίου του αφαίρεσε την εποχική κάρτα εισόδου και τότε ένας χοντρός παγοδρόμος τον πλησί­ ασε, συστήθηκε ως δικηγόρος και προσφέρθηκε να τον εκπροσωπήσει στο δικα­ στήριο. Αυτό, θυμάται ο Martin, «επέτεινε το συναίσθημα απόγνωσής μου». Η προσφυγή σε δικαστικά μέτρα θα πρόσβαλαν τον μεσαιωνικό κώδικα τιμής που ασπαζόταν τότε. Αρνήθηκε την προσφορά ενοχλημένος. Η Mathilde κατάφερε * Πρέπει να πούμε ότι κανένας από τους τρεις γιους του Freud δεν φαίνεται να είχε κάποια κλίση ή ταλέντο για το επάγγελμα του πατέρα του.

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

186

να πάρει πίσω την κάρτα εισόδου του αδελφού της και τα παιδιά επέστρεψαν τρέχοντας στο σπίτι ανυπομονώντας να διηγηθούν όσα είχαν συμβεί. Ο Martin ήταν συντετριμμένος: «Μου φαινόταν ότι όλο το μέλλον μου είχε καταστραφεί από αυτή την ντροπή». Ήταν βέβαιος ότι όταν θα υπηρετούσε στον στρατό δεν θα γινόταν «ποτέ αξιωματικός. Θα καθάριζα πατάτες». Ή θα έμενε απλός στρα­ τιώτης και θα άδειαζε σκουπιδοτενεκέδες και θα καθάριζε τουαλέτες. Ένιωθε πλήρη ατίμωση. Ο Freud άκουσε προσεχτικά την αναφορά των αναστατωμένων παιδιών και όταν ηρέμησαν πήρε τον Martin στο γραφείο του. Παρακάλεσε τον γιο του να αφηγηθεί άλλη μία φορά την ιστορία, από την αρχή μέχρι το τέλος. Ο Martin θυ­ μάται το επεισόδιο με πολλές λεπτομέρειες, όμως δεν θυμάται πια τι του είπε ο πατέρας. Ωστόσο ξέρει ότι «καταστροφική ψυχική τραγωδία» συρρικνώθηκε σε «ένα δυσάρεστο και ασήμαντο τίποτε».28 Δεν ξέρουμε τι έκανε εκείνο το βράδυ ο Freud για τον γιο του, σημασία έχει ότι δεν θεώρησε πως είχε πολλή δουλειά, ότι παραήταν μεγάλος ή ότι ήταν ένας αυστηρός παιδονόμος και έτσι χάρισε με αγάπη την πρέπουσα προσοχή στον γιο του. Ως τυπικός αστός της εποχής του και της βόρειας κουλτούρας ο Freud δεν ήταν πολύ συναισθηματικός. Ήταν «με τα παιδιά του πάντα πολύ φιλικός», θυ­ μάται ο ανιψιός Harry, όμως δεν ήταν «εκδηλωτικός» αλλά «πάντα λιγάκι τυ­ πικός και συγκρατημένος. Σπανίως έδινε σε κάποιον ένα φιλί, θα έλεγα μάλλον ποτέ· ακόμη και τη μητέρα του, που την αγαπούσε πολύ, τη φιλούσε μόνο ανα­ γκαστικά όταν την αποχαιρετούσε».29 Ωστόσο σε μια επιστολή στον Ernest Jones το 1929 ο Freud μιλά για «απόθεμα τρυφερότητας» μέσα του, «απ’ όπου μπο­ ρεί να αντλεί κάθε τόσο». Δεν του ταιριάζει να εκφράζει τέτοια συναισθήματα, «αλλά στην οικογένειά μου το ξέρουν καλύτερα».30 Είναι πιθανό ότι του άρεσε να δίνει στα κορίτσια αυτό που στερούσε από τα αγόρια και ο Jones σε μία από τις επισκέψεις του είδε μια κόρη του Freud, «μεγάλη μαθήτρια τότε, να κάθεται στα γόνατά του και να τον αγκαλιάζει».31 Οι ενδείξεις αγάπης, οι λεπτές υποδεί­ ξεις που έκανε με τη συμπεριφορά του ο Freud στα παιδιά του, αρκούσαν για δημιουργήσουν μια ατμόσφαιρα ζεστασιάς και εμπιστοσύνης. «Σπανίως οι παπ­ πούδες είναι σκληροί», γράφει στον Jung το 1910, «και ίσως εγώ δεν ήμουν ούτε ως πατέρας».32 Τα παιδιά του επιβεβαιώνουν πρόθυμα αυτή την εκτίμηση.

Χαρές των αισϋήσβων Ο FREUD ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΠΑΙΔΟΝΟΜΟΣ. Ούτε ασκητής. Ωστόσο η σεξουαλική του δραστηριότητα φαίνεται να κάμφθηκε νωρίς. Ξέρουμε ότι τον Αύγουστο 1893, στα τριάντα τρία του χρόνια, ήταν σεξουαλικά εγκρατής. Όμως δεν απείχε ορι­ στικά. Η Άννα, το στερνοπαίδι του, γεννήθηκε το 1895. Τον επόμενο χρόνο ανα­

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ___________________________________________ 187

κοινώνει στον FlieB, που βρισκόταν σε διαρκή αναζήτηση βιολογικών ρυθμών, «ότι επανειλημμένα επί 28ήμερες περιόδους είμαι ανίκανος και χωρίς σεξουα­ λική διάθεση, κάτι που δεν ήταν μέχρι πρότινος η περίπτωσή μου».33 Και το 1897 του αναφέρει ένα όνειρο όπου ελάχιστα ντυμένος ανεβαίνει μια σκάλα κυνη­ γημένος από μια γυναίκα. Το συνοδευτικό συναίσθημα δεν ήταν «φόβος, αλλά ερωτικός ερεθισμός».34 Όπως είδαμε, το 1900 είχε γράψει «τελείωσα με την παιδοποιία».35 Όμως υ­ πάρχουν μερικές ενδιαφέρουσες ενδείξεις ότι για μία δεκαετία ακόμη ή και πε­ ρισσότερο δεν είχε τελειώσει ούτε με τη σεξουαλική διέγερση ούτε με τη συ­ νουσία. Τον Ιούλιο 1915 είδε μια σειρά από όνειρα που κατέγραψε και ανέλυσε άμεσα. Ένα αφορούσε τη γυναίκα του: «Η Martha με πλησιάζει, θέλει να της γράψω κάτι - να γράψω σε ένα σημειωματάριο. Βγάζω το μολύβι μου... Το απο­ τέλεσμα είναι ασαφές». Στην ερμηνεία του ονείρου ο Freud αναφέρει διάφορα κατάλοιπα της μέρας για να εξηγήσει μεταξύ άλλων και τη «σεξουαλική σημα­ σία» του: το όνειρο «αναφέρεται στην επιτυχημένη συνουσία του πρωινού της Τετάρτης».36Ήταν τότε πενήντα εννέα ετών. Όταν λοιπόν τον ίδιο χρόνο γράφει στον James Jackson Putnam ότι έχει κάνει «ελάχιστη χρήση της σεξουαλικής ε­ λευθερίας»37 που πρεσβεύει, αναφέρεται ουσιαστικά στην απέχθειά του για εξωσυζυγικές περιπέτειες. Όπως κάποια όνειρά του έτσι και μερικά κείμενα και σποραδικά σχόλιά του μαρτυρούν διαχρονικά μια ανθηρή ερωτική φαντασία. Στο μεγαλύτερο μέρος τους πρόκειται για φαντασιώσεις. «Εμείς οι πολιτισμέ­ νου), λέει στους οπαδούς του με κυνική παραίτηση στα πενήντα ένα του χρόνια, «τείνουμε όλοι κάπως προς την ψυχική ανικανότητα». Παιχνιδιάρικα και με αρ­ κετή δόση μελαγχολίας λέει ένα μήνα αργότερα ότι θα ήταν χρήσιμη η αναβί­ ωση μιας αρχαίας σχολής, «δηλαδή η ίδρυση μιας Ακαδημίας του Έρωτα όπου θα διδάσκεται η ars amandi»38 Πόσα από αυτά εξασκούσε ο ίδιος ή τι θα δίδασκε σε μια τέτοια ακαδημία παραμένει άγνωστο. Αλλά από το γεγονός ότι το 1915 κρατά ιδιαίτερη σημείωση για μια «επιτυχημένη συνουσία» μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπήρχαν περίοδοι αποτυχίας. Η παραίτηση του Freud οφείλεται εν μέρει στην απέχθειά του για όλες τις γνωστές μεθόδους αντισύλληψης. Όπως ξέρουμε, όταν στις αρχές της δεκαετίας 1890 αναζητούσε -στους ασθενείς του αλλά και κατά πάσα πιθανότητα στον γάμο του- τα σεξουαλικά αίτια των νευρώσεων, παραπονιόταν για τις δυσμενείς ψυχολογικές επιπτώσεις της αντισύλληψης. Πίστευε ότι όταν οι περιστάσεις δεν ήταν οι πλέον ευνοϊκές, η χρήση προφυλακτικού μπορούσε να οδηγήσει σε νευ­ ρωτική δυσφορία. Η coitus interruptus [διακεκομμένη συνουσία] και οι λοιπές μέθοδοι δεν ήταν καλύτερες· ανάλογα με τη μέθοδο ήταν καταδικασμένοι είτε ο άνδρας είτε η γυναίκα να γίνουν θύματα της υστερίας ή της αγχώδους νεύρωσης. «Αν ο Freud συνέχιζε τις προσπάθειές του προς αυτή την κατεύθυνση», παρατη­ ρεί η Janet Malcolm, «θα γινόταν ο εφευρέτης ενός καλύτερου προφυλακτικού και όχι ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης».39 Αλλά έτσι όπως ήταν ερμήνευε τις δυ­

188

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

σκολίες που προέκυπταν από την ατέλεια των μέσων προφύλαξης ως υποδείξεις για τη μυστικότερη δραστηριότητα της ανθρώπινης ψυχής, συμπεριλαμβανομένης και της δικής του. Τα υπομνήματα που έχει στείλει στον FlieB γι’ αυτό το ακανθώδες θέμα δεν αναφέρονται στον ίδιο αλλά στους ασθενείς του και στο πώς η θεωρία του εμπλουτίστηκε από τις ειλικρινείς εξομολογήσεις τους. Όμως τα σχεδιάσματά του, που είναι γραμμένα εμπιστευτικά και με πάθος, μαρτυρούν προσωπικό ενδιαφέρον. Και με ανεπαίσθητο τρόπο αντικατοπτρίζουν μια σεξου­ αλική πείρα λιγότερο από ικανοποιητική. Αυτή η παραίτηση του Freud φαίνεται να συνδέεται ακόμη πιο ανεπαίσθητα με την αναμονή ενός πρόωρου θανάτου. Το 1911 λέει στην Emma, τη γυναίκα του Jung: «Ο γάμος έχει αποσβεστεί από καιρό, δεν μένει πια τίποτε άλλο παρά ο θάνατος».40 Όμως ο Freud βρίσκει στην αποχή και έναν λόγο για κάποια υ­ περηφάνεια. Στην πραγματεία για την «πολιτισμική» σεξουαλική ηθική, που δημοσιεύει το 1908, παρατηρεί ότι ο σύγχρονος πολιτισμός θέτει εξαιρετικές α­ ξιώσεις ως προς την ικανότητα σεξουαλικής εγκράτειας, ιδίως στα άτομα που θέλουν να είναι κάπως καλλιεργημένα. Ό τι απαιτεί από τους ανθρώπους να α­ πέχουν από τη συνουσία μέχρι τον γάμο και στη συνέχεια να περιορίσουν τη σεξουαλική δραστηριότητά τους σε ένα μόνο σύντροφο. Ο Freud είχε πεισθεί ότι οι περισσότεροι θεωρούν αδύνατο να ανταποκριθούν σε αυτές τις απαιτήσεις ή το καταφέρνουν με τεράστιο συναισθηματικό κόστος. «Μόνο μια μειονότητα και αυτή κατά καιρούς μπορεί να το καταφέρει, με μετουσίωση, με εκτροπή της σεξουαλικής ορμής από τον σεξουαλικό στόχο σε υψηλότερους πολιτισμικούς στόχους... Οι υπόλοιποι, που αποτελούν την πλειονότητα, γίνονται νευρωτικοί ή παθαίνουν άλλες βλάβες.»41 Όμως ο Freud δεν θεωρούσε τον εαυτό του ούτε νευρωτικό ούτε βλαμμένο. Δεν αμφέβαλλε ότι είχε μετουσιώσει τις ορμές του και ότι παρήγαγε πολιτισμικό έργο υψίστου επιπέδου. Ωστόσο ο γερο-Αδάμ δεν καταπιεζόταν: σε προχωρη­ μένη ηλικία ο Freud συνέχιζε να απολαμβάνει εμφανώς τον θαυμασμό ωραίων γυναικών. Η πιο εντυπωσιακή ήταν η υπέρκομψη Lou Andreas-Salom6. To 1907, μια εποχή που είχε διανύσει ήδη ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι μετουσίωσης των ερωτικών ορμών του, γράφει από την Ιταλία στον Jung ότι συνάντησε κάποιο νεαρό συνάδελφο εκείνου, ο οποίος φαίνεται «να έχει πάλι φορτωθεί κάποια γυ­ ναίκα... Αυτή η πρακτική αποσπά από τη θεωρία». Το συμβάν τον κάνει να σκεφτεί τη δική του πρακτική. «Όταν ξεπεράσω εντελώς τη λίμπιντό μου (με τη συνήθη έννοια), θα καταπιαστώ με την “ερωτική ζωή των ανθρώπων”.»42 Προ­ φανώς το 1907 δεν είχε ξεπεράσει ακόμη τη λίμπιντό του. Ο FREUD ΛΟΙΠΟΝ ΗΤΑΝ ΓΙΑ ΠΟΛΥ ΚΑΙΡΟ ανοιχτός στις χαρές των αισθήσεων.

Εξέφραζε κάποια συμπάθεια για τη ρήση του Οράτιου «carpe diem» [άδραξε τη μέρα] - μια φιλοσοφική δικαιολογία για να αδράξει κάποιος τη στιγμιαία α­ πόλαυση επικαλούμενος «την ανασφάλεια της ζωής και το άγονο της ενάρετης

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

189

απάρνησης». Τελικά ομολογεί «καθένας από εμάς έχει ζήσει ώρες και εποχές που δικαίωσαν αυτή τη φιλοσοφία ζωής», Τέτοιες στιγμές έχουμε την τάση να ασκούμε κριτική στην ανελέητη αυστηρότητα της ηθικής «που ξέρει μόνο να απαιτεί χωρίς να αποζημιώνει».43* Αν και αυστηρά ηθικός, ο Freud αναγνώριζε το δικαίωμα στην ηδονή. Τα αντικείμενα που ο Freud συγκέντρωσε στη διάρκεια των ετών στο σπίτι του μαρτυρούν το είδος της αισθησιακής ευχαρίστησης που ως γιατρός και πα­ τέρας θεωρούσε ευχάριστο και αποδεκτό. Το σπίτι στην Μπεργκ-γκάσε ήταν ένας μικρόκοσμος που αντικατόπτριζε μια συνειδητή επιλογή. Με όσα περιείχε και πολύ περισσότερο με όσα δεν περιείχε κατέτασσε πολιτισμικά τον Freud. Ο Freud ήταν ένας μορφωμένος μεσοαστός της εποχής του, αλλά η στάση του προς αυτά που η τάξη του παρίστανε ότι εκτιμά -εικαστικές τέχνες, μουσική, λογοτε­ χνία, αρχιτεκτονική- δεν ήταν πάντα προβλέψιμη. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Freud δεν ήταν δεκτικός στο ωραίο, ιδίως όταν αποτελούσε ανθρώπινο δη­ μιούργημα. Το 1913 χάρηκε όταν άκουσε ότι ο Karl Abraham απολάμβανε το ολλανδικό θέρετρο Νόορντβιγκ ααν Ζέε, όπου και ο ίδιος είχε κάνει κάποτε δι­ ακοπές. «Προπάντων οι δύσεις ήταν υπέροχες», θυμάται. Όμως ακόμη περισσό­ τερο είχε εκτιμήσει τα έργα των ανθρώπων: «Οι μικρές πόλεις είναι υπέροχες. Το Ντελφτ ένα μικρό κόσμημα».44 Ζωγράφοι, γλύπτες και αρχιτέκτονες του είχαν χαρίσει υψηλή αισθητική απόλαυση και μάλιστα πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι τα τοπία. Όμως είτε ήταν δεκτικός είτε όχι για το ωραίο, το γούστο του ήταν συμβατικό. Τα αντικείμενα γύρω του ήταν ασυμβίβαστα συντηρητικά και εξυμνούσαν τη δι­ εξοδικά αιτιολογημένη παράδοση. Αγαπούσε τα αναμνηστικά αντικείμενα που οι περισσότεροι αστοί του 19ου αιώνα θεωρούσαν απαραίτητα για να νιώθουν θαλπωρή. Φωτογραφίες μελών της οικογένειας και στενών φίλων, ταξιδιωτικά ενθύμια, παρωχημένα χαρακτικά και γλυπτά - όλα ακαδημαϊκά και φρόνιμα. Οι εκρηκτικές επαναστάσεις που συντελούνταν στη ζωγραφική, την ποίηση και τη μουσική δεν άγγιζαν τον Freud. Αν κατάφερναν να τραβήξουν την προσοχή του, κάτι που συνέβαινε σπανίως, εξέφραζε εμφατικά τη δυσαρέσκειά του. Από τους πίνακες που κρέμονταν στους τοίχους του Freud όταν μετακόμισε στην Μπεργκγκάσε δεν θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι ο γαλλικός ιμπρεσιονισμός αν­ θούσε από καιρό ή ότι ο Klimt και ο Kokoschka και αργότερα ο Schiele ζωγρά­ φιζαν στη Βιέννη. Σχολιάζοντας ένα «πολύ μοντέρνο» πορτρέτο, που απεικόνιζε * Σε ένα χαριτωμένο μικρό δοκίμιο για τη φθαρτότητα που ο Freud έγραψε -και αυτό είναι αξιοπρόσεχτο- στη διάρκεια των σφαγών του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, επιχειρηματολογεί ότι αν καθετί ωραίο είναι καταδικασμένο να παρακμάσει, αυτή η αλήθεια δεν βαρύνεται ούτε από μυθική αθανασία ούτε από ζοφερό πένθος. «Αν υπάρχει κάποιο λουλούδι που ανθίζει μόνο για μία νύχτα, αυτό δεν μειώνει στα μάτια μας τη λάμψη του.» Αυτό που έχει σημασία είναι η στιγμιαία αίσθηση που αφυπνίζει η ομορφιά και η τελειότητα («Verg&nlichkeit», άπαντα, τόμ. 10, σ. 359).

190

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

τον Karl Abraham, γράφει στον Abraham ότι έχει συγκλονιστεί με το γεγονός ότι «η ανοχή και η συμπάθειά σας για τη μοντέρνα “τέχνη” έπρεπε να τιμωρηθεί τόσο ανελέητα».45 Τα σαρκαστικά εισαγωγικά στη λέξη «τέχνη» λένε πολλά. Και αλλού, σε σχέση με τον εξπρεσιονισμό, ο Freud ομολογεί με ειλικρίνεια τον μι­ κροαστισμό του στον Oskar Pfister.46 Τα έπιπλα που κατέκλυζαν το σπίτι των Freud δεν είχαν καμία σχέση με τους στιλιστικούς πειραματισμούς που μεταμόρφωναν τα σπίτια των μοντέρνων βιεννέζων. Η οικογένεια Freud ζούσε με τον εγγυημένο εξοπλισμό του όψιμου 19ου αιώνα, με κεντητά τραπεζομάντιλα, βελούδινες πολυθρόνες, κορνιζαρισμένα φωτογραφικά πορτρέτα και μια πληθώρα χαλιών από την Ανατολή. Το σπίτι α­ πέπνεε έναν εντελώς αθώο εκλεκτικισμό, που αντικατοπτριζόταν σε μια συσ­ σώρευση αντικειμένων που δεν υποτάσσονταν σε καμιά περίπτωση στις προδι­ αγραφές κάποιου διακοσμητή και μαρτυρούσε απλώς την αναζήτηση οικιακής άνεσης. Οι Freud φαίνεται να έβρισκαν ηρεμιστική αυτή την πληθωρικότητα που κάποιος με αυστηρό γούστο ίσως να σχολίαζε χλευαστικά ως αποπνικτική. Ανταποκρινόταν στις προδιαγραφές νοικοκυριού που οι Freud ονειρεύονταν ήδη πριν παντρευτούν και ήταν μαρτυρία για μια ευημερία που επιτέλους είχε επι­ τευχθεί αλλά και αναμνήσεις αγαπημένων βιωμάτων. Πράγματι η ευημερία και οι αναμνήσεις χαρακτήριζαν τόσο το ιατρείο και το προσωπικό γραφείο του Freud όσο και τους υπόλοιπους χώρους στο 19 της Μπεργκ-γκάσε. Η ανάλυση της τέχνης εκ μέρους του Freud ήταν πολύ πιο ριζοσπαστική απ’ ό,τι το γούστο του σε θέματα του ωραίου. ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ και στην αντίληψη του Freud για τη λογοτε­ χνία. Οι πραγματείες και μονογραφίες του μαρτυρούν αγάπη για τα βιβλία, γερή μνήμη και υψηλή αίσθηση του λογοτεχνικού ύφους. Όπως ξέρουμε, παρέθετε συχνά τους αγαπημένους του γερμανούς κλασικούς, προπάντων τους Goethe και Schiller, αλλά και τον Shakespeare τον οποίο μπορούσε να απαγγείλει με τα σχεδόν τέλεια αγγλικά του και του έθετε γοητευτικούς γρίφους. Πνευματώδεις άνδρες, όπως ο Heinrich Heine, ή σκληροί χιουμορίστες, όπως ο Wilhelm Busch, του πρόσφεραν σύντομα και σαφή σχόλια. Αλλά η επιλογή των αγαπημένων συγγραφέων του αγνοούσε την avantgarde της εποχής του. Γνώριζε τον Ibsen κυρίως ως θαρραλέο εικονοκλάστη, αλλά φαίνεται να μην ήξερε τι να κάνει με ποιητές όπως ο Baudelaire ή δραματουργούς όπως ο Strindberg. Από τους βιεννέζους δημιουργούς που έγραφαν, ζωγράφιζαν και συνέθεταν σε μια ατμόσφαιρα φορτισμένη μοντερνιστικές παρορμήσεις, μόνο ο Arthur Schnitzler, όπως εί­ δαμε, εξασφάλιζε τον αμέριστο θαυμασμό του για τις διεισδυτικές ψυχολογικές μελέτες του για τη σεξουαλικότητα της σύγχρονης βιεννέζικης κοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Freud δεν έβρισκε χρόνο να διαβάσει για το κέφι του μυθιστορήματα και δοκίμια. Το έκανε και το εύρος των επιλογών του ήταν μεγάλο. Όταν χρειαζόταν χαλάρωση, ιδίως όταν αργότερα ανάρρωνε από εγχει­

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

191

ρίσεις, απολάμβανε αστυνομικά μυθιστορήματα κλασικών συγγραφέων όπως η Agatha Christie και η Dorothy Sayers.47 Γενικά προτιμούσε, φυσικά, μια λογοτε­ χνία μεγαλύτερων αξιώσεων. Όταν το 1907 ο εκδότης του, Hugo Heller, του ζή­ τησε έναν κατάλογο δέκα «καλών» βιβλίων, ο Freud κατονόμασε δύο ελβετούς, δύο γάλλους, δύο άγγλους, ένα ρώσο, έναν ολλανδό, έναν αυστριακό και έναν αμερικανό: τους Gottfried Keller και Conrad Ferdinand Meyer, τους Anatole France και Emil Zola, τους Rudyard Kipling και Λόρδο Macaulay, τον Dmitri Mereschkowsky, τον «Multatuli», τον Theodor Gomperz και τον Mark Twain.48 Αυτές οι προτιμήσεις ήταν, όπως και στην τέχνη, σχετικά ασφαλείς και ελάχιστα παρακινδυνευμένες, κάτι που ίσως να περίμενε κάποιος από έναν τέτοιο επανα­ στάτη. Τουλάχιστον περιείχαν κάποια δόση επαναστατικότητας. Ο «Multatuli», δηλαδή ο ολλανδός δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος Eduard Douwes Dekker, ήταν κάτι σαν πολιτικός και ηθικός μεταρρυθμιστής· Το βιβλίο της ζούγκλας του Kipling μπορούσε να διαβαστεί ως ευφάνταστη διαμαρτυρία κατά του σύγ­ χρονου πολιτισμού και ο Mark Twain ήταν ασφαλώς ο πιο ασεβής από όλους τους χιουμορίστες. Πράγματι, μερικά από αγαπημένα βιβλία του Freud, όπως τα πολύ αισιόδοξα δοκίμια του Macaulay για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό από τον 17ο μέχρι τον 19ο αιώνα καθώς και η πολύ φιλελεύθερη ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας του Gomperz, είναι ανατρεπτικά με τον δικό τους τρόπο. Θυμίζουν το άσβεστο χρέος του Freud προς τους στοχαστές του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα, στο κριτικό και ελπιδοφόρο για την ανθρωπότητα πνεύμα τους, έτσι όπως το γνώρισε άμεσα διαβάζοντας Diderot ή Voltaire ή φιλτραρισμένο μέσω των επιγόνων τους στον 19ο αιώνα. Κυρίαρχο θέμα στο έργο του Macaulay αλλά και του Gomperz ήταν η θριαμβευτική εξάπλωση του φωτός και της λογικής σε έναν κόσμο βαθιάς δεισι­ δαιμονίας και διώξεων. Ξέρουμε ότι ο Freud αρεσκόταν να λέει ότι αφιερώνει τη ζωή του στην καταστροφή της αυταπάτης και παρά τη σταθερή απαισιοδοξία του του άρεσε μερικές φορές να παίζει με τη χίμαιρα ότι η πρόοδος στα ανθρώπινα ζητήματα είναι δυνατή και ίσως συσσωρευτική. Είναι αξιοσημείωτο ότι όταν έ­ γραφε κάτι που θα εκδιδόταν, είτε για την ατομική ή ομαδική ψυχολογία είτε για τον πολιτισμό ως σύνολο, ήταν λιγότερο αισιόδοξος. Όπως φαίνεται, όταν ο Freud διάβαζε για το κέφι του, επέτρεπε στον εαυτό του κάποιες φαντασιώσεις που τις ώρες εργασίας απωθούσε αυστηρά. Δεν εκπλήσσει ότι συχνά έκρινε τη λογοτεχνία με καθαρά πολιτικά κριτήρια. Ένας από τους λόγους για τους οποίους εκτιμούσε τον Anatole France ήταν η έκδηλη αντιπαράθεση του France στον αντισημιτισμό. Τον Dmitri Mereschkow­ sky, πάλι, τον εκτιμούσε περισσότερο απ’ όσο άξιζε επειδή είχε γράψει ένα μυ­ θιστόρημα προς δόξα του Leonardo da Vinci, ενός καλλιτέχνη της Αναγέννησης που και ο ίδιος θαύμαζε για την ανεξαρτησία του πνεύματος και το θάρρος του. Ωστόσο τους περισσότερους αγαπημένους λογοτέχνες του τους αγαπούσε επειδή ήταν προικισμένοι ερασιτέχνες ψυχολόγοι. Μάθαινε από αυτούς, όπως κατά τη

192

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

γνώμη του μπορούσαν να μάθουν από τον ίδιο οι βιογράφοι ή οι ανθρωπολόγοι. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα υποβιβάζαμε τον Freud σε συνεπή μικροαστό και ας έχει χρησιμοποιήσει ο ίδιος για τον εαυτό του αυτή τη λέξη. Ωστόσο ο ωφελι­ μισμός επηρέαζε αναμφισβήτητα το γούστο του. Το 1914, στο έργο του για τον Μωυσή του Michelangelo παραδέχεται: «Έχω προσέξει συχνά ότι το περιεχό­ μενο ενός έργου τέχνης με έλκει περισσότερο από ό,τι η αισθητική και η τεχνική του για τις οποίες ενδιαφέρεται πρωτίστως ο καλλιτέχνης. Για πολλά από τα μέσα και για κάποιες επιδράσεις της τέχνης πραγματικά μου λείπει η κατάλληλη κατανόηση».49 Ο Freud καταλαβαίνει τη διαφορά μεταξύ της καθαρά αισθητικής απόλαυσης και της απόλαυσης που προσφέρει το περιεχόμενο της τέχνης ή της λογοτεχνίας. Αλλά μέχρι εκεί. Εν μέρει επειδή βρίσκει ακατανόητους τους καλ­ λιτέχνες: «Αυτοί οι άνθρωποι ενδιαφέρονται ελάχιστα για τη σημασία, αυτό που τους νοιάζει είναι η γραμμή, το σχήμα, τα σωστά περιγράμματα. Είναι παραδομένοι στην αρχή της ηδονής».50* Αντιθέτως στον ίδιο η αρχή της πραγματικότητας επικρατεί επί της αρχής της ηδονής. ΑΥΤΟ ΤΟ ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ διαμόρφωσε αναπόφευκτα και την αρκετά απόμα­

κρη σχέση του με τη μουσική. Ο Freud θεωρεί σκόπιμο να δείξει την άγνοιά του για τα μουσικά πράγματα και παραδέχεται ότι δεν είναι ικανός να συγκροτήσει μια μελωδία. Έχοντας τόσο κακό μουσικό αφτί σχεδόν κομπάζει όταν στην Ερ­ μηνεία των ονείρων λέει ότι σιγοτραγουδά την πρόκληση του Figaro στον κόμη Almaviva από την πρώτη πράξη των Γόμων του Figaro. Βέβαια συμπληρώνει ότι «κάποιος άλλος ίσως να μην αναγνώριζε το τραγούδι».51 Όποιος είχε την α­ τυχία να τον ακούσει να τραγουδά άριες του Mozart θα τον επιβεβαίωνε δίχως άλλο.52 Δεν επιδίωκε τη συναναστροφή με μουσικούς και όπως σημειώνει επι­ γραμματικά η Anna Freud «δεν πήγαινε ποτέ σε κοντσέρτα».53 Ωστόσο αγαπούσε την όπερα ή μάλλον κάποιες όπερες. Οι κόρες του θυμούνται πέντε: τις όπερες Don Giovanni, Οι γόμοι του Figaro και Ο μαγικός αυλός του Mozart, την Carmen του Bizet και τον Αρχιτραγουδιστή της Νυρεμβέργης του Wagner54. Ο κατάλογος είναι ισχνός αλλά και συμβατικός. Δεν περιέχει ούτε Claude Debussy ούτε Ri­ chard Strauss. Από τις όπερες του Wagner η συγκεκριμένη είναι αρκετά βατή αφού έχουν προηγηθεί έργα όπως Ο ιπτάμενος Ολλανδός. Και η Carmen μπορεί να χρειάστηκε κάποια χρόνια για να κατακτήσει το Παρίσι μετά την πρεμιέρα της το 1875, ωστόσο στις γερμανόφωνες χώρες αγαπήθηκε πολύ. Οι Brahms, * Ο Freud ήταν υπέροχος στιλίστας και ανελέητος κριτής των δικών του κειμένων. «Η αυ­ τοκριτική», γράφει στον Ferenczi, «δεν είναι ευχάριστο χάρισμα», αλλά μαζί με το θάρρος τη θεωρεί ό,τι καλύτερο στον εαυτό του. Η αυτοκριτική «έκανε αυστηρή επιλογή στις δημοσιεύσεις μου. Χωρίς αυτή θα μπορούσα να δώσω τα τριπλάσια στη δημοσιότητα» (ο Freud στον Ferenczi, 17 Οκτωβρίου 1910. Αλληλογραφία Freud-Ferenczi, Freud Collection, LC). Ακούγεται κάπως υ­ περβολικό, αλλά ίσως αληθεύει, αφού ο Freud συνήθιζε να καταστρέφει τα σχεδιάσματα και τις σημειώσεις του. Ωστόσο αυτό δεν τον καθιστά κριτικό λογοτεχνίας.

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

193

Wagner και Tschaikowsky, που σπανίως συμφωνούσαν, θεωρούσαν την Carmen αριστούργημα. Ο Nietzsche, που παρακολούθησε τουλάχιστον είκοσι παραστά­ σεις της, στην πολεμική του ενάντια στα βαριά, παρακμιακά τευτονικά μουσικά δράματα του Wagner εξαίρει τη ζωντάνια και τη γαλατική χάρη της όπερας του Bizet. Και ο Bismarck, ενημερωμένος λάτρης της μουσικής, καυχιέται ότι την άκουσε είκοσι επτά φορές.55 Δεν χρειαζόταν να είσαι υπέρμαχος της avantgarde για να σου αρέσουν αυτές οι όπερες. Και ο Freud τις γνώριζε αρκετά καλά ώστε να τις χρησιμοποιεί ως παραθέματα για τους σκοπούς του: την άρια του Figaro «Θα αποτολμήσει ο κύριος κόμης ένα μικρό χορό»· τα λόγια του Sarastro στην Pamina στον Μαγικό αυλό ότι δεν μπορεί να την αναγκάσει να τον αγαπήσει· την αδιάντροπη απαρίθμηση των κατακτήσεων του Don Giovanni από τον Leporello μπροστά στη Donna Elvira.56 Η έλξη που ασκούσε η όπερα σε κάποιον άμουσο όπως ο Freud καθόλου δεν αποτελεί μυστήριο. Η όπερα είναι μουσική με λόγια, σύντηξη τραγουδιού και δραματικής δράσης. Όπως τα περισσότερα που διάβαζε ο Freud, μπορούσε να του χαρίσει το ευχάριστο σοκ της αναγνώρισης. Η όπερα, με τον υπερβολικό, συχνά μελοδραματικό τρόπο της, καταπιανόταν με τα ψυχολογικά προβλήματα που απασχολούσαν τον Freud σε όλη την ενήλικη ζωή του: την αγάπη, το μίσος, την απληστία, την προδοσία. Επιπλέον η όπερα αποτελούσε θέαμα και ο Freud ήταν ιδιαίτερα δεκτικός σε οπτικές εντυπώσεις. Γι’ αυτό παρακολουθούσε τους ασθενείς του εξίσου προσεχτικά όσο τους άκουγε. Προπάντων, όμως, η όπερα εξιστορούσε ερεθιστικές ηθικές συγκρούσεις που κατέληγαν σε ηθικά ικανοποι­ ητικές λύσεις· έδειχνε κομπορρήμανες πρωταγωνιστές στη μάχη ανάμεσα στο Καλό και το Κακό. Με εξαίρεση την Carmen όλες οι άλλες τέσσερις αγαπημένες όπερές του -κ α ι εμφανέστερα Ο μαγικός αυλός και Ο αρχιτραγουδιστής της Νυ­ ρεμβέργης-^ αρουσιάζουν τον θρίαμβο της αρετής επί της αμαρτίας, ένα τέλος που χαροποιεί ακόμη και διανοούμενους ακροατές* και προσφέρουν πληροφό­ ρηση για τις μάχες που διαδραματίζονται στις ψυχές ανδρών και γυναικών. Η ΟΠΕΡΑ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ αποτελούσαν σπάνιους τρόπους διασκέδασης

στη ζωή του Freud. Αντιθέτως το φαγητό ήταν μια τακτική και επαναλαμβανό­ μενη καθημερινή χαρά. Ο Freud δεν ήταν ούτε γευσιγνώστης ούτε καλοφαγάς. Ξέρουμε ότι είχε δυσανεξία στο κρασί. Αλλά του άρεσε αρκετά το φαγητό ώστε να τρώει σιωπηλός και συγκεντρωμένος. Τους μήνες στη Βιέννη το κύριο γεύμα, * Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε ότι στην αγαπημένη όπερα του Freud Don Giovanni αυ­ τός ο θρίαμβος είναι άκρως αμφίβολος. Ο Don Giovanni, που προσβάλλει τους νόμους της ηθι­ κής και της θρησκείας, πηγαίνει βέβαια στην κόλαση, αλλά το κυνήγι των απολαύσεων εκ μέ­ ρους του είναι τόσο ανέμελο και η στάση του ενόψει του θανάτου και της καταδίκης τόσο ηρωική ώστε η όπερα προκαλεί πιο σύνθετες αντιδράσεις από ό,τι, για παράδειγμα, η συμφιλίωση στους Γάμους του Figaro. Όμως δεν έχουμε διεξοδικά σχόλια του Freud για τον Don Giovanni και έτσι είναι αδύνατον να εικάσουμε τι σήμαινε για εκείνον η συγκεκριμένη όπερα.

194

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

το μεσημεριανό, σερβιριζόταν στη μία ακριβώς και περιελάμβανε σούπα, κρέας, λαχανικά και ένα επιδόρπιο - «τα συνήθη τρία πιάτα, που παραλλάσσονταν σύμ­ φωνα με την εποχή, ενώ την άνοιξη υπήρχε ένα πρόσθετο πιάτο με σπαράγγια». Ο Freud είχε ιδιαίτερη αδυναμία στις ιταλικές αγκινάρες, το βραστό βοδινό και το ρόστο με κρεμμύδια, ενώ δεν του άρεσαν το κουνουπίδι και το κοτόπουλο.57 Προτιμούσε την κλασική αστική γερμανική κουζίνα, χωρίς καμία πινελιά από την πιο εκλεπτυσμένη γαλλική. Αντιθέτως κρατούσε την ευαισθησία του ουρανίσκου του για τα πούρα και η εξάρτησή του από αυτά ήταν μοιραία. Όταν στις αρχές της δεκαετίας 1890 ο Fliefi, που ήταν ωτορινολαρυγγολόγος, του τα απαγόρεψε για να του θεραπεύσει τη ρινική καταρροή, ο Freud βρέθηκε σε απόγνωση και τον εκλιπαρούσε να άρει την απαγόρευση. Είχε αρχίσει να καπνίζει στα είκοσι τέσσερα, στην αρχή τσι­ γάρα και σύντομα μόνο πούρα. Ισχυριζόταν ότι αυτή η «συνήθεια» -ή αυτό το «κουσούρι» όπως το αποκαλούσε- ανέβαζε την απόδοσή του και τον βοηθούσε στην αυτοκυριαρχία. «Είχα ως πρότυπο τον πατέρα μου που ήταν μανιώδης κα­ πνιστής μέχρι τα 81 του χρόνια.»58 Βέβαια ο Freud με τα πούρα του είχε μεγάλη παρέα. Στις εβδομαδιαίες συναντήσεις στο σπίτι του η υπηρέτρια έβαζε σταχτο­ δοχεία σε όλο το τραπέζι, ένα για κάθε καλεσμένο. Κάποια Τετάρτη, αργά το βράδυ, όταν η συγκέντρωση είχε λήξει, ο Martin Freud έριξε μια ματιά ή μάλλον πήρε μια μυρωδιά από την ατμόσφαιρα. Ο χώρος ήταν «ακόμη γεμάτος πυκνό καπνό και μου φάνηκε σαν θαύμα ότι εκεί μέσα ζούσαν επί ώρες κάποιοι άνθρω­ ποι, μιλούσαν μάλιστα χωρίς να πνίγονται».59 Όταν ο ανιψιός του Harry έγινε δεκαεπτά ετών ο Freud του πρόσφερε ένα τσιγάρο και όταν ο Harry αρνήθηκε ο θείος του είπε: «Αγόρι μου, το κάπνισμα είναι από τις μεγαλύτερες και φθηνότε­ ρες απολαύσεις στη ζωή και αν αποφάσισες εκ των προτέρων να μην καπνίσεις, δεν μπορώ παρά να σε λυπηθώ».60Ήταν μια ικανοποίηση των αισθήσεων που ο Freud δεν μπορούσε να στερηθεί και για την οποία θα πλήρωνε αργότερα υψηλό τίμημα. Το 1897 ανακοινώνει στον FlieB μια γνώση που δεν επεξεργάστηκε ποτέ σε πραγματεία, ότι κάθε εθισμός -συμπεριλαμβανομένου του εθισμού στον κα­ π νό - είναι απλώς υποκατάστατο της «μοναδικής μεγάλης συνήθειας, του “πρω­ ταρχικού εθισμού”, του αυνανισμού».61 Αλλά δεν ήταν ικανός να μετατρέψει αυτή τη γνώση σε απόφαση και να κόψει το κάπνισμα. ΑΝ Η ΑΠΕΓΝΩΣΜΕΝΗ ΑΓΑΠΗ TOY FREUD για τα πούρα μαρτυρά την επιβίωση

αρχέγονων στοματικών αναγκών, η συλλογή αρχαιοτήτων αποκαλύπτει μια όχι λιγότερο αρχέγονη ανάγκη για πρωκτικές ικανοποιήσεις στην ενήλικη ζωή. Αυτό που κάποτε αποκάλεσε «προτίμηση για το προϊστορικό»62 ήταν κατά τον προσω­ πικό γιατρό του, Max Schur, «ένας εθισμός που τον ξεπερνούσε σε ένταση μόνο ο εθισμός στη νικοτίνη».63 Ο χώρος όπου υποδεχόταν τους αναλυόμενους και το γειτονικό γραφείο του είχαν γεμίσει με την πάροδο των ετών μέχρι ασφυξίας με ανατολίτικα χαλιά, φωτογραφίες φίλων και πλακέτες. Οι τζαμωτές βιβλιοθήκες

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

195

ήταν γεμάτες βιβλία και αντικείμενα, οι τοίχοι με φωτογραφίες και χαρακτικά. Το περίφημο ντιβάνι αποτελούσε από μόνο του αξιοθέατο. Ήταν καλυμμένο με περσικό χαλί, ένα σιράχ, και ένα βουνό από μαξιλάρια, ενώ στη μία άκρη του υπήρχε απλωμένη μια κουβέρτα για όσους αναλυόμενους κρύωναν. Όμως αυτό που χτυπούσε στο μάτι ήταν τα διάσπαρτα γλυπτά. Στέκονταν στρυμωγμένα στα ράφια με τα βιβλία, πάνω σε τραπέζια, μέσα σε βιβλιοθήκες, απλώνονταν ακόμη και πάνω στο τακτοποιημένο γραφείο του Freud για να μπορεί να τα χαϊδεύει με το βλέμμα όταν έγραφε επιστολές ή επιστημονικές εργασίες. Οι επισκέπτες και οι ασθενείς θυμούνταν περισσότερο από καθετί αυτό το δάσος των γλυπτών. Ο Harms Sachs, μέλος του στενού κύκλου του Freud, πα­ ρατηρεί ότι η συλλογή «ήταν ακόμη στα σπάργανα» όταν πρωτοεπισκέφτηκε το κτήριο στην Μπεργκ-γκάσε, ωστόσο κάποια αντικείμενα χτυπούσαν αμέσως στο μάτι του επισκέπτη».64Όταν τον επόμενο χρόνο ο Wolfsmann άρχισε τις αναλυ­ τικές συνεδρίες, βρήκε μαγευτικά αυτά τα αρχαία αντικείμενα. Επικρατούσε μια «άγια γαλήνη» στους δύο χώρους εργασίας του Freud, που συνδέονταν με μια ανοιχτή πόρτα. Θυμάται ότι δεν είχε την αίσθηση ότι βρισκόταν «σε χώρο εξέ­ τασης γιατρού αλλά μάλλον σε μια ιδιωτική συλλογή αρχαιοτήτων. Ανακάλυπτε κάποιος εδώ κάθε είδους αγαλματίδια και άλλα αρκετά ιδιόμορφα αντικείμενα που ο καθένας, ακόμη και ένας ερασιτέχνης, μπορούσε να καταλάβει αμέσως ότι ήταν αρχαιολογικά ευρήματα λησμονημένων εποχών από την αρχαία Αίγυπτο. Ακόμη και στους τοίχους υπήρχαν αραιά και πού πέτρινες πλάκες που απεικόνι­ ζαν διάφορες σκηνές της ίδιας εποχής».65 Όλα αυτά είχαν συλλεχτεί με αγάπη. Η συλλογή αρχαιοτήτων ήταν για τον Freud μια ισόβια απασχόληση που απαιτούσε αφοσίωση και σύστημα. Όποτε ο παλιός του φίλος L6vy, καθηγητής αρχαιολογίας στη Ρώμη και μετέπειτα στη Βιέννη, βρισκόταν στην πόλη, επισκεπτόταν τον Freud κομίζοντας νέα από τον αρχαίο κόσμο. Ο Freud, πάλι, όποτε έβρισκε χρόνο διάβαζε με δίψα γι’ αυτό τον κόσμο και παρακολουθούσε τις ανασκαφές με την έξαψη ενός ερασιτέχνη που καταλαβαίνει. Σε προχωρημένη ηλικία γράφει στον Stefan Zweig: «Παρ’ όλη την περίφημη ολιγάρκειά μου, έκανα πολλές θυσίες για τη συλλογή ελληνικών, ρω­ μαϊκών και αιγυπτιακών αρχαιοτήτων μου και ουσιαστικά διάβασα περισσότερα για την αρχαιολογία παρά για την ψυχολογία».66 Αυτό αποτελεί αναμφίβολα υπερβολή· επίκεντρο της περιέργειάς του ήταν πάντα η ζωή της ψυχής και οι βιβλιογραφικές παραπομπές στα κείμενά του δείχνουν ότι κατείχε την ειδική βι­ βλιογραφία. Όμως χαιρόταν ιδιαίτερα τα αγαλματίδια και τα σπαράγματά του, τις πρώτες αγορές που μετά βίας άντεχαν τα τότε οικονομικά του, και τα δώρα που του είχαν χαρίσει φίλοι και οπαδοί. Όταν αργότερα κοίταζε γύρω του καθισμένος στην άνετη πολυθρόνα του πίσω από το ντιβάνι, το βλέμμα του έπεφτε σε μια μεγάλη εικόνα ενός αιγυπτιακού ναού στο Αμπού Σιμπέλ, σε μια αναπαραγωγή του πίνακα του Ingres (σε σμίκρυνση) όπου ο Οιδΐποδας ρωτά τη Σφίγγα και σε ένα γύψινο αντίγραφο από αρχαίο ανάγλυφο, την «Gradiva». Στον απέναντι

196

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

τοίχο, πάνω από μια γυάλινη βιτρίνα με αρχαία αντικείμενα, είχε κρεμάσει μια απεικόνιση της Σφίγγας στην Γκίζα: άλλη μια υπενθύμιση σε γρίφο - και στους ατρόμητους κατακτητές που, όπως ο Freud, τον λύνουν. Ένα τόσο δυνατό πάθος χρήζει ερμηνείας και ο Freud δεν δίστασε να τη δώ­ σει. Είπε στον Wolfsmann ότι «ο ψυχαναλυτής, όπως ο αρχαιολόγος στις ανασκαφές του, είναι υποχρεωμένος να αποκαλύψει πολλά στρώματα της ψυχής του ασθενή προτού μπορέσει να φτάσει στο πολυτιμότερο αλλά και βαθύτατα κρυμ­ μένο».67 Ωστόσο αυτή η σημαντική παρομοίωση δεν εξηγεί τελείως αυτό τον εθισμό του Freud. Τα αρχαία αντικείμενά του του πρόσφεραν χαρά όταν τα κοί­ ταζε ή τα άγγιζε. Όταν καθόταν στο γραφείο του τα χάιδευε με το βλέμμα ή τα χέρια. Μερικές φορές έπαιρνε κάποιο νέο απόκτημα μαζί του στην τραπεζαρία για να το μελετήσει εκεί ή απλώς για να το κρατά στο χέρι. Αποτελούσαν επί­ σης σύμβολα. Του θύμιζαν φίλους που είχαν μπει στον κόπο να σκεφτούν πόσο αγαπούσε αυτά τα έργα τέχνης, του θύμιζαν τον Νότο: ηλιόλουστα μέρη που είχε επισκεφτεί αλλά και μέρη που ήλπιζε να δει και δεν θα έβλεπε ποτέ επειδή ήταν πολύ μακριά ή απρόσιτα. Όπως πολλοί Βόρειοι, από τον Winckelmann μέ­ χρι τον Ε.Μ. Forster, αγαπούσε τον πολιτισμό της Μεσογείου. «Στόλισα τώρα το δωμάτιό μου με γύψινα αντίγραφα φλωρεντινών αγαλμάτων», γράφει στον FlieB στα τέλη 1896. «Ήταν για μένα μια πηγή εξαιρετικής αγαλλίασης· σκέφτομαι να πλουτίσω για να επαναλάβω αυτό το ταξίδι.» Η συλλογή του, όπως η Ρώμη, α­ ντιπροσώπευε τις κρυφές απαιτήσεις του από τη ζωή. «Ένα συνέδριο σε ιταλικό έδαφος! (Νάπολη, Πομπηία)», αναφωνεί αφού έχει αναφέρει πρώτα στον FlieB τα φλωρεντινά γλυπτά του.68 Κατά κάποιο σκοτεινό τρόπο τα αρχαία αντικείμενά του φαίνονται να είναι μνήμες ενός χαμένου κόσμου όπου αυτός και ο λαός του, οι εβραίοι, μπορούσαν να αναζητήσουν τις μακρινές ρίζες τους. Τον Αύγουστο 1899 ανακοινώνει στον FlieB από το Μερχτεσγκάντεν ότι την επόμενη βροχερή μέρα θα πάει με τα πό­ δια στο «αγαπημένο Σάλτσμπουργκ, όπου την τελευταία φορά ανακάλυψα μερι­ κές αιγυπτιακές αρχαιότητες». «Αυτά τα πράγματα», παρατηρεί, «μου φτιάχνουν τη διάθεση και μιλούν για μακρινές εποχές και χώρες».69 Όταν μελετά τα αγα­ πημένα αποκτήματά του -γράφει στον Ferenczi πολλά χρόνια αργότερα- νιώθει μέσα του «μια παράξενη, κρυφή, ίσως κληρονομημένη από τους προγόνους νο­ σταλγία για την Ανατολή και τη Μεσόγειο και για μια εντελώς άλλου είδους ζωή - όψιμες παιδικές επιθυμίες που δεν μπορούν να εκπληρωθούν και είναι ασύμ­ βατες με την πραγματικότητα».70 Δεν είναι τυχαίο ότι ο Freud έβρισκε συναρπα­ στική τη ζωή του Heinrich Schliemann και ίσως τον ζήλευε όσο κανέναν άλλο αφού είχε ανασκάψει και ανακαλύψει τη μυθική Τροία. Έβρισκε τη σταδιοδρο­ μία του εξαιρετική, είχε βρει «τον θησαυρό του Πριάμου» και την αληθινή ευτυ­ χία. «Διότι ευτυχία είναι αποκλειστικά η εκπλήρωση μιας παιδικής επιθυμίας.»71 Και αυτό ήταν ένα είδος επιθυμίας που, όπως παρατηρεί ο Freud κακοδιάθετα, στη δική του ζωή είχε πραγματοποιηθεί σπανίως.

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

197

Ωστόσο, όπως είπε ο Freud στον Wolfsmann, η σταθερή προτίμησή του για τα αρχαία αντικείμενα φανερώνει την πλήρη σημασία της στην κύρια παρομοίωση για το έργο της ζωής του. «Saxa loquuntur!» είχε αναφωνήσει μπροστά στους συναδέλφους του το 1896 στη διάλεξή του για τα αίτια της υστερίας - «Οι πέ­ τρες μιλούν!»72 Τουλάχιστον μιλούσαν σε εκείνον. Σε μια ενθουσιώδη επιστολή προς τον FlieB παρομοιάζει μια αναλυτική επιτυχία του, που μόλις έχει βιώσει, με την ανακάλυψη της Τροίας. Με τη βοήθεια του Freud ένας ασθενής έχει βρει βαθιά θαμμένη κάτω από φαντασιώσεις «μια σκηνή από τις απαρχές του χρόνου (προ 22 μηνών), που ανταποκρίνεται σε όλες τις απαιτήσεις και στην οποία εκ­ βάλλουν όλοι οι εναπομείναντες γρίφον είναι τα πάντα ταυτόχρονα: σεξουαλική, αθώα, φυσική κ.λπ. Σχεδόν δεν τολμώ να το πιστέψω. Είναι σαν να ανέσκαψε πάλι ο Schliemann την Τροία που όλοι θεωρούσαν μυθική».73 Αυτή η παρομοί­ ωση δεν έχανε κατά τον Freud ποτέ τη δύναμή της: στον πρόλογο του ιστορικού ασθένειας της Dora παρομοιάζει τα προβλήματα που προκύπτουν από τη «μη πληρότητα των αναλυτικών αποτελεσμάτων» με εκείνα των «εξερευνητών που έχουν την ευτυχία να ανασύρουν στο φως, έστω και ακρωτηριασμένα, τα μα­ κρόχρονα θαμμένα, ανεκτίμητα κατάλοιπα της αρχαιότητας». Ο ίδιος έχει κά­ νει κάποια έργα αποκατάστασης, αλλά όπως «ο ευσυνείδητος αρχαιολόγος» δεν έχει «παραλείψει την υπόδειξη σε ποιο σημείο του αυθεντικού αρχίζει η κατα­ σκευή».74Όταν τρεις δεκαετίες αργότερα στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας θέλει να εξηγήσει «το γενικό πρόβλημα της διατήρησης στον ψυχισμό» χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τη Ρώμη που απλώνεται μπροστά στους σύγχρονους τουρίστες: μια αλληλουχία πόλεων που κατάλοιπά τους επέζησαν το ένα πλάι στο άλλο ή ήρθαν στο φως με αρχαιολογικές ανασκαφές.75 Ωστόσο η επίγευση του εθισμού παραμένει. Και υπάρχει κάτι ποιητικό στο γεγονός ότι το φθινόπωρο 1902, στην πρώτη από τις συναντήσεις της ψυχολογικής συντροφιάς της Τετάρτης, θέμα συζήτησης ήταν η ψυχολογική επίδραση του καπνίσματος.76

Η ψυχολογική συντροφιά της Τετάρτης Η ΟΜΑΔΑ TOY FREUD που συναντιόταν το βράδυ της Τετάρτης ιδρύθηκε τα­

πεινά και άτυπα το φθινόπωρο 1902. «Συγκεντρώθηκε γύρω μου ένας αριθμός νεότερων γιατρών με την άρρητη πρόθεση να μάθουν, να ασκήσουν και να δια­ δώσουν την ψυχανάλυση. Το έναυσμα έδωσε ένας συνάδελφος που είχε βιώσει προσωπικά την καλή επίδραση της αναλυτικής θεραπείας».77 Έτσι συνόψισε ο Freud περίπου μια δεκαετία αργότερα τις απαρχές της ιστορίας αυτής της συ­ ντροφιάς. Είναι χαρακτηριστικό για τη μετέπειτα αγανάκτησή του με τον Wil­ helm Stekel (ή για την εχεμύθειά του) ότι δεν αναφέρει το όνομα του συναδέλ­ φου που μετά από πρότασή του άρχισαν οι συναντήσεις της ομάδας. Ο Stekel,

198

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

ένας παραγωγικός βιεννέζος γιατρός με πολλή φαντασία, είχε υποβληθεί για κάποιο χρονικό διάστημα επιτυχώς σε ψυχαναλυτική θεραπεία προκειμένου να μειώσει τα συμπτώματα ψυχολογικής ανικανότητάς του. Αυτό ήταν το ένα που δέσμευε τον Freud. Το άλλο ήταν η εργασία του Stekel για τον συμβολισμό των ονείρων. Όπως μαρτυρούν οι ευχαριστίες του Freud στον Stekel στις αλλεπάλ­ ληλες ανατυπώσεις της Ερμηνείας των ονείρων, οι σχέσεις του Freud με τους ο­ παδούς του και μερικούς άλλους ήταν προς αμοιβαίο όφελος. Ο Freud δίδασκε στους πρώτους εμπίστους του περισσότερα απ’ όσα μάθαινε ο ίδιος από αυτούς, όμως άφηνε να τον επηρεάσουν. Σε αυτά τα πρώτα χρόνια ο Stekel ήταν, όπως λέει μεγαλόστομα στην αυτοβιογραφία του, «ο Απόστολος του Freud και εκείνος ο Χριστός μου!»78* Αν ο Freud είχε ζήσει αρκετά ώστε να διαβάσει αυτό τον ισχυρισμό, ίσως να χαρακτήριζε τον Stekel Ιούδα. Στα τελευταία του έκρινε τον Stekel με ασυνήθι­ στη σκληρότητα. Αλλά το 1902 ο Stekel είχε εκφράσει μια ιδέα της οποίας τη χρησιμότητα ο Freud είδε αμέσως. Βρήκε επίσης ότι η χρονική στιγμή ήταν η πλέον κατάλληλη. Μπορεί οι άνδρες που συγκεντρώνονταν κάθε Τετάρτη βράδυ στην αίθουσα αναμονής του ιατρείου του να είχαν κάποιες αδυναμίες, όμως του πρόσφεραν την ψυχολογική ηχώ που ο ίδιος λαχταρούσε. Υποκαθιστούσαν λίγο πολύ τον Fliefl και του πρόσφεραν το χειροκρότημα που ήλπιζε να εισπράξει με την Ερμηνεία των ονείρων. Αρχικά, όπως παρατηρεί αργότερα κάπως νοσταλγικά, είχε καλούς λόγους να είναι ευχαριστημένος.79 Όσο μικρή και αν ήταν αρχικά η ψυχολογική συντροφιά της Τετάρτης, το πνεύμα της χαρακτηριζόταν από ενθουσιασμό. Ο Freud είχε στείλει ταχυδρο­ μικές κάρτες για να καλέσει εκτός από τον Stekel και άλλους τρεις βιεννέζους γιατρούς: τους Max Kahane, Rudolf Reitler και Alfred Adler. Αυτοί αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτού που το 1908 θα γινόταν η Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης, το πρότυπο δεκάδων παρόμοιων εταιρειών σε όλο τον κόσμο. Ο Kahane, όπως ο Freud, είχε μεταφράσει έναν τόμο από τις παραδόσεις του Charcot και είχε γνω­ ρίσει στον Stekel τον Freud και τα γραπτά του. Ο Reitler, που πέθανε πρόωρα το 1917, ήταν μετά τον Freud ο πρώτος που άσκησε την ψυχαναλυτική πρακτική,80 το έργο του είχε κερδίσει τον σεβασμό του Freud και όταν έπαιρνε τον λόγο στις συναντήσεις της Τετάρτης ασκούσε οξεία και μερικές φορές προσβλητική κρι­ τική. Όμως ο πιο αξιοπρόσεχτος από τους στρατευμένους ήταν ο Alfred Adler, σοσιαλιστής γιατρός που είχε δημοσιεύσει ένα βιβλίο υγιεινής για ράφτες, όμως ενδιαφερόταν ολοένα περισσότερο για τις κοινωνικές εφαρμογές της ψυχιατρι­ κής. Οι πρώτες συγκεντρώσεις της συντροφιάς της Τετάρτης ήταν, όπως θυμά­ ται με υπερηφάνεια ο Stekel, «εμπνευσμένες». Επικρατούσε «απόλυτη αρμονία * Όταν ο Freud διάβαζε τη βιογραφία του από τον Wittels και έφτασε στην υπερβολική πα­ ρατήρηση ότι θα έπρεπε να στηθεί μνημείο για τον Stekel, σημείωσε εμφανώς ενοχλημένος στο περιθώριο: «υπερβολικά πολλά για τον Stekel» (βλ. σ. 47 στο αντίτυπο του Freud, Wittels, Sig­ mund Freud, Μουσείο Freud, Λονδίνο).

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

199

στους πέντε και δεν υπήρχαν παραφωνίες· ήμαστε σαν πρωτοπόροι σε μια α­ νεξερεύνητη χώρα και ο Freud ήταν ο ηγέτης. Ήταν σαν να μεταλαμπάδευε μια σπίθα του πνεύματός του στους άλλους και κάθε βραδιά ήταν σαν μια αποκά­ λυψη».*1 Οι παρομοιώσεις του Stekel είναι τετριμμένες, αλλά η αναφορά του συλλαμ­ βάνει την ατμόσφαιρα. Οι διαφορές απόψεων και η διχόνοια θα ενσκήψουν στο μέλλον. Ασφαλώς κάποια από τα πρώτα μέλη θεωρούσαν ταιριαστή μια τέτοια θεολογική ορολογία. «Οι συγκεντρώσεις», θυμάται ο Max Graf, «ακολουθούσαν ένα συγκεκριμένο τελετουργικό. Στην αρχή ένα από τα μέλη έδινε μια διάλεξη. Έπειτα σερβιριζόταν καφές και κέικ- στο τραπέζι υπήρχαν τσιγάρα και πούρα και η κατανάλωσή τους ήταν μεγάλη. Μετά από ένα τέταρτο άρχιζε η συζήτηση. Τον τελευταίο και αποφασιστικό λόγο είχε πάντα ο Freud. Στον χώρο επικρατούσε μια ατμόσφαιρα που θύμιζε ίδρυση κάποιας θρησκείας. Ο Freud ήταν ο νέος προφήτης της που έκανε να φαίνονται επιφανειακές οι μέχρι τότε επικρατούσες μέθοδοι».82Αυτά τα λόγια δεν θα τα επικροτούσε ο Freud. Προτιμούσε να βλέπει τον εαυτό του πιο ευέλικτο, λιγότερο αυταρχικό από οποιονδήποτε «προφήτη». Αλλά φαίνεται να υπήρχε μια έξαψη στην ομάδα και έπειτα από κάποια χρόνια έγινε αρκετά καταπιεστική ώστε να ωθήσει κάποια μέλη, όπως ο Graf, να απο­ χωρήσουν παρά τον θαυμασμό τους για τον Freud.* ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΜΕΛΟΣ στη συντροφιά της Τετάρτης έπρεπε να γίνει ο­

μόφωνα δεκτός, αλλά στη χαρούμενη ατμόσφαιρα των πρώτων χρόνων αυτό ήταν καθαρά τυπικό. Το ένα μέλος έφερνε το άλλο· κάποιοι λίγοι απομακρύνο­ νταν πάλι. Το 1906, όταν ο Freud έγινε πενήντα ετών, τα μέλη είχαν γίνει δεκα­ επτά και ο Freud μπορούσε να υπολογίζει ότι θα συγκεντρώνονταν τουλάχιστον δώδεκα για τις ζωηρές, ολοένα επιθετικότερες συζητήσεις. Τον Οκτώβριο αυτής της χρονιάς η συντροφιά της Τετάρτης άλλαξε λίγο, αλλά αισθητά, το στιλ της. Στην αρχή του πέμπτου έτους τα μέλη αποφάσισαν να απασχολήσουν έναν αμει* Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Ernest Jones θεώρησε σκόπιμο να αντικρούσει την επίμονη κατηγορία ότι ο Freud ίδρυσε μια κοσμική θρησκεία. Έτσι επιγράφει ένα κεφάλαιο της αυτοβι­ ογραφίας του «Το ψυχαναλυτικό “κίνημα”» και παρατηρεί ότι έβαλε εισαγωγικά στη λέξη «κί­ νημα» για να τη στηλιτεύσει... Η λέξη ... χρησιμοποιείται σωστά για τη δράση ομάδων, όπως οι τρακταριανοί, οι χριστιανοί και χιλιάδες άλλοι, που διακατέχονται από την επιθυμία... να διαδώ­ σουν πεποιθήσεις που θεωρούν εξαιρετικά πολύτιμες... «Αυτό το στοιχείο προκάλεσε τη γενική κριτική ότι οι αποκαλούμενες επιστημονικές δραστηριότητές μας είχαν τάχα κάτι από τον χαρακτήρα θρησκευτικού κινήματος και επέσυρε ευ­ τράπελους παραλληλισμούς. Φυσικά ο Freud ήταν ο πάπας της νέας αίρεσης, αν όχι μια ακόμη υψηλότερη προσωπικότητα στην οποία όλοι όφειλαν υποταγή- τα κείμενά του ήταν ιερά και η πίστη σε αυτά υποχρεωτική για τους τάχα αλάθητους που είχαν μυηθεί, ενώ δεν έλειπαν και οι αιρετικοί που αποβάλλονταν από την εκκλησία. Ήταν μια πολύ προφανής καρικατούρα, αλλά το ελάχιστο στοιχείο αλήθειας που έκρυβε μέσα της έπρεπε να αντικαταστήσει την αλήθεια που ήταν εντελώς διαφορετική» (Ernest Jones, Free Associations: Memories o f a Psycho-Analyst [1959], σ. 205).

200

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

βόμενο γραμματέα, τον Otto Rank, που θα κατέγραφε παρουσίες, θα τηρούσε βιβλία συνεισφορών και θα κρατούσε διεξοδικές σημειώσεις για κάθε διάλεξη. Οι σημειώσεις του Rank καταγράφουν τις συζητήσεις της ομάδας για ιστο­ ρικά ασθένειας, ψυχαναλύσεις λογοτεχνικών κειμένων και προσώπων της δημο­ σιότητας, σχολιασμό της νέας ψυχιατρικής βιβλιογραφίας καθώς και συζητήσεις για επικείμενες δημοσιεύσεις των μελών. Υπήρχαν επίσης βραδιές εξομολογή­ σεων. Τον Οκτώβριο 1907 ο δερματολόγος και αφροδισιολόγος Maximilian Stei­ ner ανέφερε ότι στη διάρκεια κάποιας σεξουαλικής αποχής υπέφερε από κάθε είδους ψυχοσωματικά συμπτώματα που χάθηκαν μόλις δημιούργησε σχέση με τη σύζυγο ενός ανίκανου φίλου του.83 Στις αρχές 1908, πάλι, ο διευθυντής σα­ νατορίου Rudolf von Urbantschitsch διασκέδασε τα μέλη με μια διάλεξη βασι­ σμένη σε ημερολογιακές καταγραφές και θέμα «τα χρόνια ανάπτυξής μου μέχρι τον γάμο» - αναφερόμενος βέβαια στη σεξουαλική ανάπτυξή του. Παραδέχτηκε ότι αυνανιζόταν από μικρός καθώς και κάποια σαδομαζοχιστική προτίμησή του. Ο Freud έκλεισε με το ξερό σχόλιο ότι ο von Urbantschitsch έκανε κάτι σαν δώρο στην ομάδα. Και αυτή το δέχτηκε χωρίς να βλεφαρίσει. Η ψυχολογική συ­ ντροφιά της Τετάρτης ήταν περήφανη γι’ αυτό το επιστημονικό προσωπικό ξεγύ­ μνωμα.84 Μερικά από τα μέλη που εντάχθηκαν μετά το 1902 ήταν και παρέμειναν ά­ γνωστα. Αλλά κάποιοι συνέβαλαν στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Όπως ο βι­ βλιοπώλης και εκδότης Hugo Heller, που είχε ένα σαλόνι για καλλιτέχνες και διανοούμενους και αργότερα πρόσθεσε ψυχαναλυτικά έργα στο εκδοτικό πρό­ γραμμά του· ή ο Max Graf, του οποίου ο πεντάχρονος γιος θα κέρδιζε κατά κά­ ποιο τρόπο την αθανασία ως ο «μικρός Hans», μια από τις πλέον ασυνήθιστες περιπτώσεις του Freud. Ήταν ερασιτέχνες και ο Freud, που φοβόταν πάντα ότι η ψυχανάλυση θα γινόταν μονοπώλιο των γιατρών, τους εκτιμούσε ιδιαίτερα. Ωστόσο κάποιοι επίλεκτοι γιατροί της εταιρείας έμελλε να καταλάβουν ηγετι­ κές θέσεις στο ψυχαναλυτικό κίνημα της Αυστρίας και του εξωτερικού. Ο Paul Fedem, που σύντομα εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο έμπιστους οπαδούς του Freud στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης, αποδείχτηκε πρωτότυπος θεωρη­ τικός με επιρροή. Ο Isidor Sadger, ικανός αναλυτής και αρκετά προκλητικός σύ­ ντροφος, έφερε στην ομάδα τον ανιψιό του, Fritz Wittels. Ο Eduard Hitschmann, που έγινε μέλος το 1905, κέρδισε αργότερα την ευγνωμοσύνη του Freud για την εκλαϊκευμένη επιστημονική παρουσίαση της ψυχανάλυσης που ήδη στον τίτλο - Η φροϋδική θεωρία των νευρώσεων- δήλωνε διακριτικά την ταύτισή της με το δημιούργημα του Freud. Ο Hitschmann, όπως και ο Fedem, αποδείχτηκε σε όλες τις μεταπτώσεις των επόμενων ετών βράχος εμπιστοσύνης. ΙΣΩΣ Ο ΠΙΟ ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΟΣ ή τα ν ο O tto R an k . Ή τ α ν μ ηχανουργός, κ ο ντό ς, ε λ ά χ ισ τα ελ κ υ σ τικ ό ς, μ ε α σ τα θ ή υ γ ε ία κ α ι γ ια ν α ξ ε φ ύ γ ε ι από τη φ τώ χ ια κ α ι τη δ υ σ τυ χ ία τη ς εβρ α ϊκή ς ο ικ ο γ έν εια ς το υ είχε α ν α π τύ ξ ει μ ια ανε­

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

201

ξάντλητη δίψα για μάθηση. Σε διαφορά με τον τύπο του αυτοδίδακτου ήταν ε­ ξαιρετικά έξυπνος και με μεγάλη ικανότητα πρόσληψης. Διάβαζε τα πάντα. Ο οικογενειακός του γιατρός Alfred Adler του είχε υποδείξει τα κείμενα του Freud και εκείνος τα είχε καταβροχθίσει. Τον είχαν θαμπώσει, είχε πιστέψει ότι του πρόσφεραν το κλειδί για όλους τους γρίφους του κόσμου. Την άνοιξη 1905, στα είκοσι ένα του χρόνια, έδωσε στον Freud το χειρόγραφο ενός μικρού βιβλίου με τίτλο Ο καλλιτέχνης■ήταν μια απόπειρα πολιτισμικής χρήσης των ψυχαναλυτι­ κών ιδεών. Περίπου ένα χρόνο αργότερα τον κάλεσαν να γίνει γραμματέας της συντροφιάς της Τετάρτης. Ο Freud ενδιαφερόταν γι’ αυτόν σαν πατέρας. Με α­ γάπη και λίγη συγκατάβαση τον αποκαλούσε «μικρό Rank», τον απασχολούσε ως βοηθό στη διόρθωση των κειμένων του και του λείανε τον δρόμο για να πάει στο γυμνάσιο και το πανεπιστήμιο της Βιέννης. Ο Rank δεν ήταν απλώς γραφιάς για τη συντροφιά της Τετάρτης. Τον Οκτώβριο 1906, τον πρώτο κιόλας μήνα του εκεί, διάβασε εκτενή αποσπάσματα από την ογκώδη μονογραφία που ετοίμαζε σχετικά με το θέμα της αιμομειξίας στη λογοτεχνία.85 Στη διάρκεια της θητείας του Rank οι απώλειες ήταν ίσως περισσότερες από τα κέρδη, έστω και αν δεν οφείλονταν σε αυτόν. Ο τόνος των συνεδριάσεων οξύνθηκε όταν τα μέλη άρχισαν να δίνουν μάχες εξουσίας, να κομπάζουν για την πρωτοτυπία τους ή να εκφράζουν με απερίφραστη εχθρότητα τη δυσαρέσκειά τους για κάποιους άλλους. Στις αρχές 1908 συζητήθηκε μια «μεταρρύθμιση των διαδικασιών» και έγινε διάλογος για την κατάργηση του «πνευματικού κομμου­ νισμού». Προτάθηκε στο εξής κάθε ιδέα να είναι ιδιοκτησία του πνευματικού δη­ μιουργού της. Ο Freud αντιπρότεινε ένα συμβιβασμό: καθένας θα όριζε μόνος του πώς θα γινόταν η χρήση των συνεισφορών του, αν θα αποτελούσαν κοινό κτήμα ή προσωπική ιδιοκτησία. Ο ίδιος δήλωσε ότι έδινε το ελεύθερο για όλα όσα είχε πει.86 Άλλα μέλη ήταν λιγότερο γενναιόδωρα και λιγότερο συγκρατημένα. Τον Δε­ κέμβριο 1907, ένα βράδυ όπως τα άλλα, ο Sadger έδωσε μια διάλεξη όπου ανέ­ λυσε τον Conrad Ferdinand Mayer τονίζοντας τη χωρίς ανταπόδοση αγάπη του ποιητή για τη μητέρα του. Παρότι αυτού του είδους η οιδιπόδεια ανάλυση ανταποκρινόταν στις πνευματικές συνήθειες της ομάδας, οι συνάδελφοι του Sad­ ger βρήκαν τα λεγόμενά του χονδροειδή. Ο Fedem δήλωσε την αγανάκτησή του· ο Stekel έφριξε και διαμαρτυρήθηκε για υπερβολικές απλουστεύσεις που μόνο βλάπτουν. Ο Wittels υπερασπίστηκε τον θείο του και απέρριψε «τις προσωπικές εκρήξεις οργής και αγανάκτησης». Η διαμάχη ανάγκασε τον Freud, που είχε και ο ίδιος ενστάσεις για τη διάλεξη του Sadger, να ζητήσει μετριοπάθεια. Όταν το θεωρούσε αναγκαίο μπορούσε να είναι καταστροφικός, αλλά κρατούσε το βαρύ πυροβολικό του για ειδικές περιστάσεις. Ο Sadger, που είχε θυμώσει για αυτή τη μεταχείριση, εξέφρασε την οργή του. Είπε ότι είχε έρθει προσδοκώντας διδακτι­ κές υποδείξεις και επέστρεφε στο σπίτι έχοντας αποκομίσει βρισιές.87 Το 1908 τέτοιες πικρόχολες διενέξεις δεν ήταν σπάνιες. Συχνά την έλλειψη

202

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

οξυδέρκειας αντικαθιστούσε η δριμύτητα, Αλλά η απογοητευτική συμπεριφορά της συντροφιάς της Τετάρτης ήταν κάτι περισσότερο από το σύμπτωμα ασφυξίας που επιβάλλει τη μετριότητα σε κάθε ομάδα. Μοιραία η τριβή ευαίσθητων, συ­ χνά ασταθών ατόμων έβγαζε σπίθες. Και σαν να μην έφτανε αυτό το προκλητικό περιεχόμενο της ψυχαναλυτικής έρευνας, που άγγιζε τα πλέον καλοφυλαγμένα σημεία της ανθρώπινης ψυχής, απαιτούσε φόρο υποτελείας και προκαλούσε δι­ αρκή ευερεθιστότητα. Εξάλλου κανένας από αυτούς τους άνδρες, που αυτά τα η­ ρωικά χρόνια της έρευνας εισέβαλαν με σκαιότητα και αυτοπεποίθηση στα ιερά και όσια των άλλων αλλά και στα δικά τους, δεν είχε υποβληθεί σε ανάλυση. Η θεραπεία του Stekel ήταν σύντομη και κάθε άλλο παρά ολοκληρωμένη. Βέ­ βαια ο Freud είχε αναλύσει τον εαυτό του, αλλά μια αυτοανάλυση είναι από τη φύση της ακατανόητη σε τρίτους. Οι άλλοι, από τους οποίους οι περισσότεροι θα χρειάζονταν μια ανάλυση, δεν είχαν γευτεί τα πλεονεκτήματά της. Αρχές 1908 ο Max Graf παρατηρεί θλιμμένα: «Δεν είμαστε πια η συντροφιά που ήμαστε κά­ ποτε».88 Λίγο νωρίτερα ο Freud, του οποίου την αυθεντία οι ανήσυχες ομάδες δεν αμ­ φισβητούσαν, προσπάθησε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα προτείνοντας να διαλυθεί η άτυπη ομάδα και να ανασυσταθεί ως Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέν­ νης. Αυτή η αναδιοργάνωση θα έδινε τη δυνατότητα στα μέλη που είχαν χάσει το ενδιαφέρον τους ή δεν συμπαθούσαν πια τους στόχους του Freud να παραι­ τηθούν χωρίς να προκληθεί μεγάλη αίσθηση.89 Αυτό ήταν μια διακριτική λύση ανάγκης και τίποτε περισσότερο. Ο Freud δεν μπορούσε να υποχρεώσει τους άλλους να ξεπεράσουν τη φύση τους. Σε μια συνεδρίαση του Δεκεμβρίου 1907 παρευρέθηκε για πρώτη φορά ως καλεσμένος ο Karl Abraham και κατέγραψε τις εντυπώσεις του για τον φίλο του, Max Eitingon, με οξυδέρκεια και ωμότητα: «Δεν ενθουσιάστηκα ιδιαίτερα με τους βιεννέζους οπαδούς. Ήμουν στη συνε­ δρίαση της Τετάρτης. Εκείνος δεν είναι και τόσο πολύ μπροστά από τους άλλους. Ο Sadger είναι σαν μαθητής του ταλμούδ, ερμηνεύει και παρατηρεί κάθε κανόνα του δασκάλου με ορθόδοξη εβραϊκή αυστηρότητα. Από τους γιατρούς την κα­ λύτερη εντύπωση μου έκανε ο δρ. Ferdern- ο Stekel είναι επιφανειακός, ο Adler μονόπλευρος, ο Wittels ευφάνταστος, οι υπόλοιποι ασήμαντοι. Ο νεαρός Rank φαίνεται πολύ έξυπνος, το ίδιο και ο δρ. Graf...»90 Την άνοιξη 1908 ο Ernest Jones είναι της ίδιας γνώμης. Αργότερα θυμάται ότι όταν επισκέφτηκε τη Βιέννη και πρωτοείδε τη συντροφιά της Τετάρτης δεν έμεινε «πολύ εντυπωσιασμένος» από τους βιεννέζους οπαδούς του Freud. Από την απόσταση του ψυχρού παρατηρητή «έδειχναν να είναι μια ανάξια συνοδεία για τη μεγαλοφυΐα του Freud, αλλά στη Βιέννη εκείνης της εποχής, με τις τόσες προκαταλήψεις εναντίον του, ήταν δύσκολο για τον Freud να βρει ένα μαθητή που θα διακινδύνευε τη φήμη του, έπρεπε λοιπόν να δεχτεί οποιονδήποτε».91 Υπήρχαν φωτεινά μεσοδιαστήματα: στο διάστημα 1908-10 προστέθηκαν νέα μέλη, μεταξύ των οποίων ο Sandor Ferenczi από τη Βουδαπέστη, ο τάλαντού-

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

203

χος αλλά νευρωτικός νομικός Victor Tausk, ο σοσιαλδημοκράτης εκπαιδευτι­ κός Carl Furtmiiller και ο πνευματώδης δικηγόρος Hanns Sachs. Ο αριθμός τους διογκώθηκε χάρη στον χείμαρρο επισκεπτών που έρχονταν στη Βιέννη για να γνωρίσουν τον Freud και έπαιρναν μέρος στις συνεδριάσεις της Τετάρτης. Οι «ελβετοί», ψυχίατροι και φοιτητές ιατρικής, που εργάζονταν στη Ζυρίχη και αλ­ λού στην Ελβετία, ήρθαν το 1907: Max Eitingon, Carl G. Jung, Ludwig Binswanger, Karl Abraham. O Freud τους υποδέχτηκε ως τους πλέον ενδιαφέροντες νέους οπαδούς του. Την επόμενη χρονιά εμφανίστηκαν και άλλοι σημαντικοί για το μέλλον της ψυχανάλυσης επισκέπτες για να γνωρίσουν τον Freud και τη βι­ εννέζικη ομάδα του: ο αμερικανός απόστολος και μεταφραστής του Freud Α.Α Brill, ο Ernest Jones, που αργότερα θα γινόταν ο οπαδός του με τη μεγαλύτερη ε­ πιρροή στη Βρετανία, και ο πρωτοπόρος της ψυχανάλυσης στην Ιταλία Edoardo Weiss. Ο Freud έβλεπε σχεδόν με πόνο την αντίθεση ανάμεσα σε αυτά τα αποδη­ μητικά πουλιά και τα τακτικά μέλη της Βιέννης. Όταν έκρινε άτομα αφουγκραζόταν συχνά περισσότερο τις επιθυμίες του παρά την πείρα του, όμως δεν είχε αυταπάτες ως προς τους τοπικούς οπαδούς του. Έπειτα από μια συνεδρίαση της Τετάρτης το 1907, φανερά απογοητευμένος, είπε στον νεαρό ελβετό ψυχίατρο Ludwig Binswanger: «Λοιπόν είδατε τη συμμορία!» Ίσως αυτή η σύντομη και ειρωνική παρατήρηση να κρύβει κάποια ανεπαίσθητη κολακεία, αφού ο Freud καλόπιανε τους νέους οπαδούς του από την Ελβετία. Αλλά ο Binswanger, που πολλά χρόνια αργότερα θυμάται με επιείκεια τη σκηνή, την ερμηνεύει πιθανώς ορθότερα: του είχε δείξει πόσο μόνος ένιωθε ο Freud, ακόμη και τώρα, μέσα σε αυτό το πλήθος.92 «Από όλους τους βιεννέζους μου», γράφει ο Freud το 1911 στον Abraham, «δεν θα βγει τίποτε· μόνη εξαίρεση ο μικρός Rank».93 Υπήρχαν μερικές πολλά υποσχόμενες προσωπικότητες ανάμεσα στους βιεννέζους: ο Rank, ο Fedem, ο Sachs, ίσως οι Reitler, Hitschmann και Tausk. Όμως τα χρόνια περνούσαν και ο Freud έθετε τις ελπίδες του ολοένα περισσότερο στους αλλοδαπούς.

Οι αλλοδαποί ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΔΑΠΟΥΣ, οι Max Eitingon και Karl Abraham

στο Βερολίνο, ο Ernest Jones στο Λονδίνο και ο Sandor Ferenczi στη Βουδαπέ­ στη θα σήκωναν το λάβαρο της ψυχανάλυσης υπηρετώντας με ζήλο την υπό­ θεση. Εξέδωσαν κείμενα, οργάνωσαν συζητήσεις, βρήκαν χρηματικούς πόρους, εκπαίδευσαν υποψηφίους και προσέφεραν την προσωπική τους, μερικές φορές προβληματική, κλινική και θεωρητική συνεισφορά. Σε αντίθεση με τη δραμα­ τική συνεργασία και με την όχι λιγότερο δραματική σύγκρουση που χαρακτήρι­

204

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

σαν τη σχέση του Freud με τον Jung, η σχέση των τεσσάρων αυτών ανδρών με τον Freud, αν και μερικές φορές τεταμένη, ήταν εποικοδομητική και για τις δύο πλευρές. Ο Max Eitingon ήταν ο πρώτος «Ελβετός» που εμφανίστηκε στο 19 της Μπεργκ-γκάσε. Ήταν ένας εύπορος, γενναιόδωρος και διακριτικός ρωσο-εβραίος που είχε σπουδάσει Ιατρική στη Ζυρίχη, Είχε γράψει στον Freud στα τέλη 1906 και είχε συστηθεί ως «κατώτερος βοηθός» του νευρολογικού ιδρύματος Μπουργκχέλτσλι. Οι προϊστάμενοί του «καθηγητής Bleuler και δόκτωρ Jung» του είχαν υποδείξει το έργο του Freud. «Διεξοδική μελέτη και σχετικές προσωπι­ κές παρατηρήσεις με πείθουν ολοένα περισσότερο για το εκπληκτικό εύρος της θεωρίας σας για την υστερία και τη μεγάλη αξία της ψυχαναλυτικής μεθόδου.»94 Ως συνήθως ο Freud δεν δίστασε να εκφράσει την ικανοποίησή του για το γεγο­ νός «ότι ένα νέο δυναμικό έλκεται από την αλήθεια όσων διδάσκουμε και είναι έτοιμο να προσεγγίσει τις εργασίες μας».95 Εκείνη την εποχή ο Freud αισθανόταν ως «αλιέας ανθρώπων»96 και έκανε ό,τι μπορούσε για να ανταποκριθεί σε αυτόν τον βιβλικό χαρακτηρισμό. Τον Ιανουάριο 1907 ήρθε στη Βιέννη ο Eitingon για να συμβουλευτεί τον Freud για κάποιο δύσκολο ασθενή του και έμεινε δύο ε­ βδομάδες. Η αρχική φιλία του με τον Freud εδραιώθηκε με μια σειρά από άκρως μη συμβατικές αναλυτικές «συνεδρίες»; ο Freud έκανε μαζί του περιπάτους στη Βιέννη, στη διάρκεια των οποίων ανέλυε τον νεοσύλλεκτο. «Αυτή ήταν η πρώτη διδακτική ανάλυση!», αναφωνεί ο Ernest Jones αργότερα, όταν θυμάται πόσο αβίαστα ήταν εκείνα τα πρώτα χρόνια.97 Το φθινόπωρο 1909, μετά από ακόμη πε­ ρισσότερους αναλυτικούς περιπάτους με τον Freud, ο Eitingon μετακομίζει από τη Ζυρίχη στο Βερολίνο, στο εξής ως «μαθητής»98 του Freud. Η πελατεία του μεγαλώνει με βραδύ ρυθμό- μερικές φορές παρακαλεί τον Freud να του στείλει ασθενείς και ο Freud ανταποκρίνεται." Και ο Eitingon τον γεμίζει δώρα. «Εδώ και τρεις μέρες στο σπίτι μου βρέχει έργα του D...»,100γράφει ο Freud αρχές 1910 στον βερολινέζο μαθητή του που του έχει στείλει ένα μετά το άλλο βιβλία του Dostojewskij εφιστώντας του την προσοχή ιδιαίτερα στους Δαιμονισμένους και τους Αδελφούς Καραμαζόφ.101 Η αλληλογραφία των δύο ανδρών γίνεται εγκάρ­ δια και εμπιστευτική. «Ξέρω, μου είστε πιστός», διαβεβαιώνει ο Freud τον Ei­ tingon τον Ιούλιο 1914. «Είμαστε ένας μικρός σωρός που δεν περιέχει ευλαβείς μα ούτε και προδότες.»102 Δεν θα είχε ποτέ λόγο να λυπηθεί για την εμπιστοσύνη του στον Eitingon που όσο ζούσε ο Freud ήταν από τους πιο γενναιόδωρους υποστηρικτές της ψυχανάλυσης. Ο KARL ABRAHAM, ο πρώτος σύμμαχος του Eitingon στο Βερολίνο, έπρεπε να αγωνιστεί για την οικονομική ανεξαρτησία που ο ισόβιος φίλος του θεωρούσε αυτονόητη. Ήταν τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον Eitingon, είχε γεννηθεί το 1877 στο λιμάνι της Βρέμης και ήταν γόνος μιας εβραϊκής οικογένειας που ήταν εγκαταστημένη από καιρό στη Γερμανία. Ο πατέρας του, δάσκαλος Θρη­

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

205

σκευτικών, ήταν για την εποχή του ασυνήθιστα ανεκτικός. Όταν ο Karl Abra­ ham ετοιμαζόταν να πάρει μια θέση ψυχιάτρου και του ανακοίνωσε ότι δεν θα μπορούσε πια να τηρήσει το Σάββατο και άλλες ιουδαϊκές θρησκευτικές πρακτι­ κές, ο πατέρας Abraham είπε στον γιο του να ακολουθήσει τη συνείδησή του.103 Ως μαντρόσκυλο της ψυχανάλυσης ο Abraham αποδείχτηκε μερικές φορές λι­ γότερο ανεκτικός από τον πατέρα του. Οι αναλυτές συνάδελφοι τον θεωρούσαν ένα ήρεμο, μεθοδικό και έξυπνο άτομο που απεχθανόταν τις διαχυτικότητες και τις σπέκουλες. Ίσως ήταν κάπως ψυχρός. Ο Ernest Jones τον περιγράφει ως «τον λιγότερο διαχυτικό». Όμως η αυτοσυγκράτησή του επέτρεψε στον Abraham να προσφέρει σε ένα κίνημα την αυτοκυριαρχία και την υγιή ανθρώπινη λογική τις οποίες είχε απόλυτη ανάγκη. Ήταν, για να παραθέσουμε πάλι τον Jones, «ασφα­ λώς ο πιο κανονικός της ομάδας» γύρω από τον Freud.104 Η ευδιαθεσία του ήταν σχεδόν παροιμιώδης και ο Freud, που συχνά παρηγοριόταν με τις ευοίωνες προ­ βλέψεις του Abraham, τον αποκαλούσε αθεράπευτα αισιόδοξο. Ο Abraham ήταν γιατρός που έγινε ψυχίατρος. Πρωτοσυνάντησε τον Freud το 1907, όταν ήταν τριάντα ετών, και η συνάντηση αυτή άλλαξε τη ζωή του. Είχε δουλέψει τρία χρόνια στο νευρολογικό ίδρυμα Μπουργκχέλτσλι κοντά στη Ζυ­ ρίχη, με προϊστάμενο τον Jung, αλλά υπό την επήρεια του Freud άνοιξε ιδιωτικό ψυχαναλυτικό ιατρείο στο Βερολίνο. Ήταν ένα παρακινδυνευμένο βήμα για ε­ κείνη την εποχή και για μια χώρα όπου επικρατούσε απόλυτα η παραδοσιακή ψυχιατρική. Αυτοί που ο Freud αποκαλούσε χλευαστικά «δημόσιο συρφετό του Βερολίνου»105 γνώριζαν ελάχιστα για την ψυχανάλυση και αυτά τα απεχθάνονταν. «Θα πρέπει να αγωνιστείτε σκληρά στο Βερολίνο» γράφει από το Λονδίνο ο Jones στον Abraham το 1911 και του εκφράζει την αδελφική του συμπάθεια.106 Πράγματι, όπως παρατηρεί με θαυμασμό ο Freud, ο Abraham ήταν για πολλά χρόνια ο μόνος που ασκούσε ψυχανάλυση στη γερμανική πρωτεύουσα. Ο Abra­ ham, που δεν έχασε ποτέ την ελπίδα, χρειαζόταν όντως λίγη ενθάρρυνση, όμως ο Freud από τη Βιέννη τον ενθαρρύνει για να ανεβάσει το δικό του φρόνημα: «Θα πετύχει».107 Όσο και αν ήταν φύσει αισιόδοξος ο Abraham, κάθε ένδειξη υποστήρι­ ξης ήταν καλοδεχούμενη. Όταν στα τέλη 1907 ο βερολινέζος ψυχίατρος Otto Juliusburger έδωσε μια διάλεξη που συνηγορούσε υπέρ των ψυχαναλυτικών ι­ δεών, ο Freud του έστειλε μια ευχαριστήρια επιστολή για το θάρρος του. Έχο­ ντας κάτι τέτοιες αμυδρά θετικές ενδείξεις ο Abraham ίδρυσε τον Αύγουστο 1908 την Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βερολίνου με πέντε μέλη συνολικά. Σε αυτή ανήκαν, εκτός από τον ίδιο και τον Juliusburger, και ο αμφιλεγόμενος ερευνητής της σεξουαλικότητας Magnus Hirschfeld. Ο Freud συνέβαλε από την αρχή δίνο­ ντας καλές συμβουλές· πίεσε τον Abraham να μην επηρεαστεί από την επικρα­ τούσα αρνητική γνώμη για τον Hirschfeld, αυτόν τον παθιασμένο και κάθε άλλο παρά αδιάφορο υπερασπιστή των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων.108 Οι σχέσεις Freud - Abraham δεν εξαντλούνταν στην ψυχαναλυτική υπόθεση.

206

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

Σύντομα οι δύο άνδρες και οι οικογένειές τους ήρθαν αρκετά κοντά ώστε να κά­ νουν αμοιβαίες επισκέψεις, μάλιστα ο Freud έδειχνε πατρικό ενδιαφέρον για τα παιδιά του Abraham* Τον Μάιο 1908 ήταν σε θέση να ανακοινώσει στον Abra­ ham: «Η γυναίκα μου μου ανέφερε πολλά για την εγκάρδια φιλοξενία που της επιφυλάξατε». Δεν εξεπλάγη, όμως χάρηκε που είχε κάνει «καλή διάγνωση για τη νοικοκυροσύνη» τους.109 Μετά από κάποια δύσκολα χρόνια ο Abraham έγινε περιζήτητος θεραπευτής και δάσκαλος αναλυτής για τη δεύτερη γενιά υποψήφιων αναλυτών σε δύο ηπεί­ ρους. Όταν το 1914 τον ευχαρίστησε η Lou Andreas-Salome για το σημαντικό έργο του «Schaulust», εξήρε ιδιαίτερα τη σαφήνεια της παρουσίασης και την προθυμία του να προσεγγίσει το υλικό χωρίς προκατασκευασμένη θεωρία.110Την ίδια χρονιά ο Abraham ήταν τόσο διάσημος ώστε ο αμερικανός ψυχολόγος G. Stenley Hall, πρύτανης του πανεπιστημίου Clark, παρακάλεσε να του στείλει μια φωτογραφία «για να στολίσουμε τους τοίχους του σεμιναρίου μας»·111 Η επιτυχία έφερε ευημερία. Στις αρχές 1911 ο Abraham ήταν σε θέση να ανα­ κοινώσει στον Freud: «Το ιατρείο εδώ και αρκετό καιρό έχει ζωηρή κίνηση»,112 σχεδόν φασαρία».113Ανέλυε καθημερινά οκτώ ώρες. Όμως δεν θεωρούσε αυτή τη δραστηριότητα πραγματική ευλογία, όπως είπε με λύπη του και με τον χαρακτη­ ριστικό για τον Freud τόνο φωνής, αφού του έμενε «ελάχιστος χρόνος για την επιστήμη».11'1 Το 1912 δεν είχε λιγότερο από δέκα αναλυόμενους και το ιατρείο του ήταν ακόμη «αποδοτικότερο». Το πρώτο εξάμηνο είχε βγάλει 11.000 μάρκα, ένα πολύ θεαματικό ποσό, και επιπλέον σκεφτόταν να ανεβάσει τις αμοιβές του. «Βλέπετε, ακόμη και στο Βερολίνο δεν αποτελεί πια μαρτύριο να είναι κάποιος οπαδός σας», γράφει στον Freud115. Ο Abraham έκανε σπανίως παράπονα, αλλά αν έκανε, αυτά δεν ήταν για τους ασθενείς αλλά για τους συναδέλφους. «Το ια­ τρείο με απορροφά», γράφει στον Freud την άνοιξη 1912,114 αλλά γκρινιάζει ότι «το Βερολίνο είναι «υπερβολικά στείρο έδαφος» για κάποιον ψυχαναλυτή που ενδιαφέρεται για τη θεωρία.117 Οι συνεδριάσεις της ψυχαναλυτικής ομάδας του πήγαιναν καλά, αλλά υπήρχε «έλλειψη σωστών ατόμων».11* Όμως αυτό δεν έ­ βλαπτε την υπόθεση. Η σχετική πνευματική μοναξιά ωθούσε ακόμη περισσό­ τερο τον Abraham να αναπτύξει το προσωπικό του έργο. Σχεδόν όλα τα μέλη της ψυχαναλυτικής πάτριάς χαρακτηρίζονταν από μια ξέ­ χειλη ζωτικότητα, όμως ο Abraham είχε μεγαλύτερη ενέργεια από τους περισσό­ τερους. Ωστόσο η ζωηρή δραστηριότητά του οφειλόταν στη δύναμη της θέλη­ * Η χήρα το» Abraham θυμάται ότι πάντα «ο καθηγητής έδειχνε αμέριστο ενδιαφέρον για την υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών μας και μιλούσε συχνά για γεγονότα της δικής του οικο­ γένειας. Όταν μας επισκέφτηκε μετά το συνέδριο της Χάγης (1920), μας έδωσε ό,τι είχε απομείνει από το ποσό που είχε λάβει για τη διαμονή του στη Ολλανδία και με παρακάλεσε να αγοράσω ποδήλατα για τα παιδιά μας ώστε να εκπληρωθεί η χριστουγεννιάτικη επιθυμία τους. (Hedwig Abraham στον Jones, 1 Απριλίου 1952, Jones papers, Αρχεία της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Ε­ ταιρείας, Λονδίνο.)

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

207

σής του. Από παιδί ήταν αναγκασμένος να επιβάλλεται σε ένα ελαφρό άσθμα, σε μια ασθενική ιδιοσυγκρασία και έτσι είχε στραφεί στο τένις, την κολύμβηση και αργότερα στο αγαπημένο του άθλημα, την ορειβασία.119Ήταν η αγαπημένη σω­ ματική άσκηση πολλών γιατρών που, όπως ο Abraham, έκαναν καθιστική ζωή. Ακόμη και ο Freud, που δεν έκανε κουραστικά σπορ όπως κάποιοι από τους οπα­ δούς του, αγαπούσε τις μεγάλες ορεινές περιηγήσεις. Η αποφασιστικότητα που έκανε τον Abraham ορειβάτη, του έδινε και τη φλόγα για να εργαστεί. Στράτευε κόσμο, προέδρευε στις συγκεντρώσεις και είχε στραμμένη την προσοχή σε μια σειρά εντυπωσιακών θεμάτων. Τα βιβλία που έ­ γραψε περιέχουν σχολιασμό της σύγχρονης αναλυτικής βιβλιογραφίας, κλινικές σπουδές και δοκίμια για την εφαρμοσμένη ψυχανάλυση που πραγματεύονται τόσο διαφορετικά θέματα όπως η σύγχρονη τέχνη ή η αιγυπτιακή θρησκεία. Α­ κόμη σημαντικότερες για την ιστορία της ψυχανάλυσης ήταν οι σπουδαίες πραγ­ ματείες του για την ανάπτυξη της λίμπιντο που βοήθησαν ακόμη και τον Freud να δώσει αργότερα νέα κατεύθυνση στη σκέψη του. Ωστόσο δεν ήταν τόσο πνιγ­ μένος στη δουλειά ώστε να μην παρακολουθεί με άγρυπνο βλέμμα την ψυχα­ ναλυτική πολιτική στα κέντρα των αναταράξεων Βιέννη και Ζυρίχη. Η ασυνή­ θιστη, έμφυτη ευδιαθεσία του, που ερχόταν σε αντίθεση με την ιδιοσυγκρασία του Freud, συνοδευόταν κατά περίεργο τρόπο με μια καχυποψία που τον έκανε να επαγρυπνεί για τυχόν αποκλίσεις των συναδέλφων αναλυτών ή το παραμικρό σύννεφο αποστασίας στον ορίζοντα. Παρότι ήταν ένας καλός υπηρέτης της υπόθεσης, η συμπεριφορά του προς τον Freud δεν ήταν δουλοπρεπής. Διατηρούσε αρκετή ανεξαρτησία ώστε να συ­ νάψει σχέσεις με τον FlieB ενώ γνώριζε τη ρήξη του με τον Freud. Στις αρχές 1911, όταν ο FlieB πληροφορήθηκε ότι ο Abraham είχε ανακαλύψει σε κάποιον αναλυόμενο του περιοδικούς «κύκλους του FlieB», τον κάλεσε να τον επισκεφτεί. Ο ευσυνείδητος Abraham ανακοίνωσε στον Freud αυτή την πρόσκληση και ο Freud απάντησε με αυτοσυγκράτηση: «Δεν βλέπω κάποιο λόγο για να μην τον επισκεφθείτε». Του είπε επίσης ότι θα γνώριζε «ένα πολύ σημαντικό και μάλιστα γοητευτικό άτομο» και ότι η επίσκεψη θα του έδινε την ευκαιρία μιας επιστη­ μονικής προσέγγισης «στο κομμάτι αλήθειας που ασφαλώς περιέχει η θεωρία της περιοδικότητας». Ταυτόχρονα τον προειδοποίησε ότι ο FlieB θα επιχειρούσε να τον αποσπάσει από την ψυχανάλυση «και όπως πιστεύει από μένα» για να τον «οδηγήσει στη δική του ρότα». Και στη συνέχεια λέει δίχως λύπηση για τον FlieB ότι «βασικά είναι ένας σκληρός και κακός άνθρωπος» και προσθέτει: «Προσέξτε ιδιαίτερα τη γυναίκα του. Κουτοπόνηρη, κακόβουλη, υστερική, με λίγα λόγια διεστραμμένη και όχι νευρωτική».120 Αυτή η προειδοποίηση δεν απέτρεψε τον Abraham να καλλιεργήσει τη γνω­ ριμία του με τον FlieB. Έγραψε στον Freud ότι έλαβε το μήνυμά του και υποσχέθηκε να επιδείξει «την απαραίτητη προσοχή».121 Και έδωσε ευσυνείδητη α­ ναφορά για την επίσκεψή του. Διαβεβαίωσε ότι ο FlieB δεν έκανε προσπάθειες

208

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

να τον αποσπάσει από την ψυχανάλυση και τον ιδρυτή της και ότι σε καμιά περίπτωση δεν τον βρήκε γοητευτικό.122 Αλλά φύσει συγκρατημένος δεν εξέφρασε γνώμη για τους περιφρονητικούς χαρακτηρισμούς του Freud για την κυ­ ρία FlieB.123 Ούτε είπε ποτέ στον Freud ότι αυτός και ο FlieB αντάλλασσαν ειδικά τεύχη περιοδικών. Ο Freud υπερέβαλε ασφαλώς ως προς τον κίνδυνο που απει­ λούσε τον Abraham αν θα διατηρούσε σχέσεις με τον άλλοτε έμπιστο φίλο του. Βέβαια ο FlieB επιβεβαίωνε με υπερβολικό ενθουσιασμό ότι παρέλαβε τα ανά­ τυπα του Abraham λες και περιείχαν ψυχαναλυτικές αποκαλύψεις που ούτε ο ί­ διος ο Freud δεν θα μπορούσε να κάνει: «Συνεχίστε να μας ανοίγετε τα μάτια!»124 Προφανώς δεν υποκίνησε ποτέ τον Abraham να εγκαταλείψει τον Freud. Αλλά και να το προσπαθούσε, δεν θα το κατάφερνε. Ο Abraham είχε αρκετή εξυπνάδα και αυτοπεποίθηση ώστε να αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια να τον μεταπείσει. Έτσι αυτή η πρόκληση δεν διατάραξε την ιδιαίτερη σχέση Freud και Abraham, τουλάχιστον αυτό μαρτυρούν η ακλόνητη εμπιστοσύνη και τα εγκάρδια συναι­ σθήματα που έτρεφε ο Freud για τον Abraham. Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ERNEST JONES και στον A b ra h a m δεν θα μπο­

ρούσε να είναι μεγαλύτερη. Οι δυο τους έβρισκαν ότι συγγένευαν πνευματικά και παρέμειναν σταθερά σύμμαχοι στη διάρκεια των θυελλωδών εξελίξεων του διεθνούς ψυχαναλυτικού κινήματος. Ένιωθαν ένα βαθύ θαυμασμό για τον F re u d , είχαν μια διόλου τετριμμένη αγάπη για τη σωματική δραστηριότητα και ήταν αφοσιωμένοι στη δουλειά. Ο A b ra h a m έκανε ορειβασία ενώ ο κοντόχο­ ντρος και ζωηρός Jones, που έσφυζε από ζωτικότητα, προτιμούσε την καλλι­ τεχνική παγοδρομία - βρήκε μάλιστα χρόνο για να γράψει μια πραγματεία γι’ αυτό το θέμα* Ωστόσο συναισθηματικά οι δύο άνδρες ανήκαν σε δύο εντελώς διαφορετι­ κούς κόσμους. Ο Jones ήταν αμφιθυμικός και προκλητικός ενώ ο Abraham χαλα­ ρός και τουλάχιστον φαινομενικά λογικός. Ο Jones έμπλεκε επανειλημμένα και κατά καιρούς σε δυσάρεστες ερωτικές περιπέτειες ενώ ο Abraham ήταν νηφά­ λιος και μονογαμικός. Ο Jones ήταν πεισματάρης και, όπως αναγνώριζε ο Freud, ο πιο μαχητικός οπαδός του, ακούραστος επιστολογράφος, αυταρχικός οργανω­ τής και στρατευμένος αρθρογράφος. Ο Jones ανακάλυψε τον Freud λίγο μετά τη δημοσίευση του ιστορικού ασθε* Ο Jones δημοσίευσε το τεχνικό αλλά καλογραμμένο και πλούσια εικονογραφημένο έργο του The Elements o f Figure Skating το 1931. Μια αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση δη­ μοσιεύτηκε το 1952. Επιμελώς σχεδιασμένα διαγράμματα παρουσιάζουν μια εκπληκτική ποικι­ λία από φιγούρες, κάτι που απέχει προφανώς πολύ από τα επαγγελματικά ενδιαφέροντά του· έτσι το βιβλίο αποκαλύπτει τις καταπιεσμένες ερωτικές παρορμήσεις του Jones. Στον πρόλογο γράφει: «Κάθε τέχνη, όσο και αν η τεχνική της είναι εκλεπτυσμένη, καλυμμένη και επιμελώς επεξεργα­ σμένη, έχει τελικά τη ρίζα της στην αγάπη για το ανθρώπινο σώμα και στην επιθυμία επιβολής πάνω σε αυτό» (σ. 15). Και το βιβλίο τονίζει με προφανή ευαρέσκεια την ηδονή που μπορεί να προσφέρει η χαριτωμένη κίνηση και ιδίως το φαινομενικά άκοπο γλίστρημα.

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

209

νείας της Dora το 1905. Ως νεαρός γιατρός που ειδικευόταν στην ψυχιατρική ήταν πικρά απογοητευμένος για την αδυναμία της σύγχρονης ορθόδοξης ιατρι­ κής να εξηγήσει τις λειτουργίες και δυσλειτουργίες της ψυχής και αυτή η α­ πογοήτευση τον έκανε να μεταστραφεί. Όταν διάβασε για την Dora δεν ήξερε ακόμη καλά γερμανικά, ωστόσο τελείωσε την ανάγνωση «με τη βαθιά εντύ­ πωση ότι εκεί στη Βιέννη υπήρχε ένας άνδρας που πραγματικά άκουγε κάθε λέξη που του έλεγαν οι ασθενείς του». Ήταν σαν μια αποκάλυψη. «Επιχείρησα να το κάνω και ο ίδιος, αλλά δεν είχα ακούσει ποτέ για κάποιον άλλο που να το είχε κάνει».» Αναγνώρισε ότι ο Freud ήταν αυτό το «rara avis*, ένας αληθινός ψυχολόγος».125** Ο Jones, αφού έμεινε για λίγο στο πλευρό του Jung στο Μπουργκχέλτσλι και έμαθε περισσότερα για την ψυχανάλυση, άκουσε στο ψυχαναλυτικό συνέ­ δριο του Σάλτσμπουργκ τον Μάιο 1908 την αξιομνημόνευτη διάλεξη του Freud για έναν από τους ασθενείς του, τον «Rattenmann», και θέλησε να τον γνωρίσει. Χωρίς χρονοτριβή επισκέφτηκε το 19 της Μπεργκ-γκάσε όπου έτυχε θερμής υ­ ποδοχής.126 Στη συνέχεια έβλεπε τον Freud συχνά και οι δύο άνδρες γεφύρωναν τα ενδιάμεσα κενά των συναντήσεών τους με συχνά και εκτενή ανακοινωθέντα. Τα επόμενα χρόνια ο Jones βίωσε έντονες εσωτερικές διαμάχες αφού είχε αμφι­ βολίες για την ψυχανάλυση. Μόλις όμως σταθεροποιήθηκε και πείσθηκε πλήρως έγινε δραστήριος εισηγητής του Freud πρώτα στη Β. Αμερική, έπειτα στην Αγ­ γλία και τελικά παντού. Το ότι ο Jones άρχισε την εκστρατεία του υπέρ των ιδεών του Freud από τον Καναδά και τις βορειοανατολικές πολιτείες των ΗΠΑ δεν ήταν εντελώς ελεύθερη επιλογή. Τα πρώτα χρόνια της ιατρικής σταδιοδρομίας του στο Λονδίνο βαρύνονται από την αύρα ενός σκανδάλου: ο Jones κατηγορήθηκε δύο φορές για α­ νάρμοστη συμπεριφορά κατά την εξέταση παιδιών*** και όταν απολύθηκε από το νοσοκομείο παίδων θεώρησε σκόπιμο να πάει στο Τορόντο. Μετά την εγκατά­ στασή του εκεί άρχισε να δίνει διαλέξεις για την ψυχανάλυση στον Καναδά και τις ΗΠΑ μπροστά σε ένα κοινό με γενικά μικρές δυνατότητες πρόσληψης και το 1911 ίδρυσε την Αμερικανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Δύο χρόνια αργότερα ε­ πέστρεψε πάλι στο Λονδίνο, άνοιξε ψυχαναλυτικό ιατρείο και οργάνωσε τους λί­ γους άγγλους οπαδούς του Freud. Τον Νοέμβριο 1913 ήταν στην ευχάριστη θέση * Σ.τ.Μ.: (λατινικά) σπάνιο πουλί. ** Είχε πρωτακούσει για τον Freud από τον φίλο του (και μετέπειτα κουνιάδο του) Wilfred Trotter, έναν εξαίρετο χειρουργό και ψυχολόγο των μαζών, όμως είχε πειστεί διαβάζοντας την περίπτωση της Dora. *** Στην αυτοβιογραφία του ο Jones μιλά με ειλικρίνεια και καθησυχαστικές λεπτομέρειες για αυτό το θέμα και επιχειρηματολογεί αρκετά εύλογα ότι τα παιδιά σε αυτά τα επεισόδια πρόβαλαν πάνω του τα δικά τους σεξουαλικά συναισθήματα, μια εξήγηση που στην αγγλική ιατρική ατμό­ σφαιρα προ του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου δεν «ραινόταν φυσικά πειστική σε κανέναν. Την εποχή αυτών των επεισοδίων ο Jones ήταν ήδη ακράδαντα πεισμένος ότι η ψυχανάλυση ήταν η μοναδική αληθινή ψυχολογία του βάθους {Free Associations, σ. 145-52).

210

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

να ανακοινώσει στον Freud ότι «την προηγούμενη Πέμπτη ιδρύθηκε με όλους τους τύπους η Ψυχαναλυτική Εταιρεία Λονδίνου με εννέα μέλη».127 Ο Jones, ο μόνος μη εβραίος στον κύκλο των εμπίστων του Freud, ήταν ταυ­ τόχρονα μυημένος και αουτσάιντερ. Με τον χαρακτηριστικό οίστρο του μάζευε εβραϊκά αστεία και εκφράσεις και αυτοανακηρύχτηκε σε επίτιμο εβραΐο που κολλούσε σχεδόν τέλεια με τη σχετικά κλειστή και αμυντική ψυχαναλυτική κουλτούρα της Βιέννης και του Βερολίνου. Τα κείμενά του, που περιλαμβάνουν όλα τα αναλυτικά θέματα και την εφαρμοσμένη ψυχανάλυση χαρακτηρίζονται περισσότερο για τη σαφήνεια και τον ζήλο τους παρά για την πρωτοτυπία - κάτι που παραδέχεται και ο ίδιος αποκαλώντας το πνεύμα τους θηλυκό. «Για μένα», γράφει ο Freud, «η εργασία είναι σαν μια γυναίκα που κυοφορεί· για άνδρες όπως εσείς, υποθέτω ότι είναι μάλλον σαν την ανδρική γονιμοποίηση».128* Πρω­ τότυπος ή όχι ο Jones ήταν πειστικός στην εκλαΐκευση και σκληρός στην πο­ λεμική. «Υπάρχουν λίγοι», γράφει ο Freud χωρίς να κρύβει τον θαυμασμό του, «που είναι τόσο ικανοί να αντικρούουν τα επιχειρήματα των άλλων».129 Μια από τις όχι μικρές υπηρεσίες του ήταν ότι το μεγαλύτερο μέρος της τεράστιας αλλη­ λογραφίας του με τον Freud είναι γραμμένο στα αγγλικά. Στην αρχή παραπονείται επειδή δεν είναι «εξοικειωμένος με τα παλιομοδίτικα “γοτθικά” γράμματα» του Freud, και ο Freud, αντί να αλλάξει γραφικό χαρακτήρα, αλλάζει γλώσσα.130 Αυτό τον αναγκάζει να βελτιώσει την αγαπημένη του ξένη γλώσσα, τα αγγλικά.** Το 1910 ο Jones είχε ταχθεί ανεπιφύλακτα στην ψυχανάλυση παρότι είχε πού και πού κάποιες όχι εντελώς παραμερισμένες αμφιβολίες. Τουλάχιστον οι νέοι ψυχαναλυτικοί φίλοι του τον έβρισκαν λιγότερο αδιαφανή, αφού αρχικά δυ­ σκολεύονταν να ερμηνεύσουν τη στάση του πόσο μάλλον να την προβλέψουν. Το καλοκαίρι 1908 ο Jung είχε πει στον Freud: «Ο Jones αποτελεί για μένα ένα αίνιγμα. Είναι παράξενος, ακατανόητος. Άραγε κρύβει μέσα του πάρα πολλά ή πολύ λίγα; Πάντως δεν πρόκειται για έναν απλό άνθρωπο, αλλά για έναν διανο­ ούμενο ψεύτη». Μήπως είναι, αναρωτιέται ο Jung, «αφενός υπερβολικός θαυμα­ στής και αφετέρου υπερβολικά καιροσκόπος;»131 Ο Freud δυσκολεύτηκε να απα­ ντήσει και του έγραψε. «Υπέθετα ότι εσείς θα ξέρατε περισσότερα από όσα εγώ * Ωστόσο ο Jones δεν είναι τυφλωμένος οπαδός. Στη δεκαετία 1920 αντιτίθεται σθεναρά στον Freud ως προς τη φύση της γυναικείας σεξουαλικότητας, όπως νωρίτερα, πριν τον πόλεμο, μάλωνε μαζί του για το ποια πλευρά τελικά θα νικήσει. ** Αν εξαιρέσουμε τις επιστολές στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και αυτές των τελευταίων ετών, ο Freud έγραφε στον Jones στα αγγλικά. Ο Jones, που σύντομα μιλούσε εξίσου καλά γερμανικά όσο ο Freud αγγλικά ή και καλύτερα, δεν το είχε ζητήσει ποτέ. Ο Freud το έκανε από μόνος του και προειδοποιούσε τον Jones: «Για τα λάθη μου [στα αγγλικά] ευθύνεστε εσείς» (Ο Freud στον Jones, 20 Νοεμβρίου 1908, Freud Collection, D2, LC). Στις 18 Ιουνίου 1911 ο Jones ζητεί από τον Abraham να τον συγχωρήσει που γράφει στα αγγλικά «όμως είμαι βέβαιος ότι τα αγγλικά σας είναι καλύτερα από τα γερμανικά μου». Αν κρίνουμε από μετέπειτα επιστολές (π.χ. την εκτενή επιστολή στον Abraham στις 9 Ιανουάριου 1914 που είναι εκφραστικά και ορθο­ γραφικά σωστή), ο Jones μάθαινε γρήγορα. (Karl Abraham papers, LC).

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

211

για τον Jones. Εγώ θεωρούσα ότι είναι ένας φανατικός που χαμογελά σκωπτικά για τη διστακτικότητά μου». Αλλά αν είναι ψεύτης «ψεύδεται στους άλλους, όχι σε εμάς». Και καταλήγει: όποια και αν είναι η αλήθεια για τον Jones, «η φυλε­ τική μείξη στην ομάδα μας είναι πολύ ενδιαφέρουσα· εκείνος είναι κέλτης και όχι εντελώς προσιτός για εμάς, τα γερμανικά και μεσογειακά φύλα».132 Ωστόσο ο Jones αποδείχτηκε ταλαντούχος μαθητής και ήταν πρόθυμος να αποδώσει την προσωπική του αμφισβήτηση των ιδεών του Freud σε παράλογη αυτοάμυνα. «Κοντολογίς», γράφει στον Freud τον Δεκέμβριο 1909, «οι αντιστάσεις μου δεν πήγαζαν από ενστάσεις κατά της θεωρίας σας, αλλά εν μέρει από τις επιρροές ενός δυνατού “πατρικού συμπλέγματος”».133 Αυτή η εξήγηση ευχαριστεί τον Freud. «Οι επιστολές σας είναι για μένα δι­ αρκής πηγή ευχαρίστησης», γράφει στον Jones τον Απρίλιο 1910. «Με εκπλήσ­ σει η δραστηριότητά σας, το εύρος της φιλομάθειάς σας και προσφάτως η ειλι­ κρίνεια του ύφους σας». Ο Freud γράφει πως χαίρεται για το ότι αρνήθηκε να ακούσει «τις εσωτερικές φωνές που προσπαθούσαν να με πείσουν να παραιτηθώ από εσάς».134 Δύο χρόνια αργότερα ο Freud θυμάται πάλι τη στιγμή που απο­ φάσισε ότι ο Jones είναι άξιος εμπιστοσύνης. Ήταν τον Σεπτέμβριο 1909, μετά από τη συζήτησή τους στο Πανεπιστήμιο Clark του Γουόρτσεστερ της Μασαχουσέτης. «Χαίρομαι που ξέρετε πόσο αγαπητός μου είστε και πόσο υπερήφανος είμαι για τις μεγάλες πνευματικές δυνάμεις που θέσατε στην υπηρεσία της ΨΑ», γράφει στον Jones. «Θυμάμαι την πρώτη φορά που το συνειδητοποίησα· ήταν μια άσχημη στιγμή, όταν μετά από ένα διάστημα σκοτεινών αντιρρήσεων εκ μέ­ ρους σας εγκαταλείψατε το Γουόρτσεστερ και εγώ έπρεπε να συμφιλιωθώ με τη σκέψη ότι αποχωρούσατε και στο εξής θα ήσαστε ένας ξένος για εμάς. Τότε έ­ νιωσα ότι δεν χρειαζόταν να γίνει αυτό και, μη έχοντας άλλο τρόπο να σας το δείξω, σας συνόδεψα στο τρένο και σας έσφιξα το χέρι πριν αναχωρήσετε. Ίσως με καταλάβατε, πάντως εκείνο το συναίσθημα ήταν σωστό και τελικά αποδειχτήκατε λαμπρός».135 Στο εξής τίποτε δεν σταματά τον Jones. Το 1913 πάει στη Βουδαπέστη για μια διδακτική ανάλυση στον Sandor Ferenczi και γράφει στον Freud ότι πέρασαν «πολλές ώρες με επιστημονικές συζητήσεις» και ότι ο Ferenczi «ήταν πολύ υπο­ μονετικός με τις παραξενιές και αμφιθυμίες μου».136 Όταν ο Jones έγραφε στον Freud δεν δίσταζε ποτέ να κάνει αυτοκριτική. Ο Freud, πάλι, κρατούσε απένα­ ντι στον Jones τη στάση ενός θείου που ήταν μερικές φορές φιλικά τυραννικός. Ως μεγαλύτερος του άρεσε να τον ενθαρρύνει συχνά με καλόκαρδους επαίνους. «Κάνετε σπουδαία δουλειά», του γράφει,137 και «χαίρομαι που μου γράφετε συ­ χνά και, όπως βλέπετε, σας απαντώ άμεσα».138 Του γράφει επίσης: «Μου αρέ­ σουν πολύ οι επιστολές και τα γραπτά σας».139 Ο Freud δεν μετανιώνει ποτέ για τον χρόνο που αφιερώνει προκειμένου να στρατεύσει για την «υπόθεση» σημα­ ντικά άτομα. Το 1912 ο Freud αρχίζει να αναλύει την όμορφη αγαπημένη του Jones Loe

212

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

Kann, μια μορφινομανή που όλοι, συμπεριλαμβανομένου και του Freud, αποκαλούν σύζυγο του Jones. Παραβαίνοντας τον ιερό κανόνα της μυστικότητας ο Freud πληροφορεί τον Jones για τις προόδους που κάνουν στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι και για τις ολοένα μικρότερες δόσεις μορφίνης που εκείνη μαθαίνει να παίρνει * Πού και πού δίνει στον Jones προσωπικές συμβουλές. Όταν μαθαίνει για μια άλλη ερωτική περιπέτεια του Jones τον παρακαλεί: «Προσωπικά ζητώ να μου κάνετε τη χάρη να μην είναι ο γάμος το επόμενο βήμα στη ζωή σας και ότι θα σκεφτείτε περισσότερο την επιλογή σε αυτό το θέμα».140 Λίγο αργότερα φορά την τήβεννο του ευφραδούς ρωμαίου Κάτωνα του Πρεσβύτερου που υπενθυμί­ ζει στη σύγκλητο την εχθρική Καρχηδόνα και ο τόνος του γίνεται πιο σοβαρός: «Cet censeo. Να είστε προσεχτικός με τις γυναίκες, μη διακινδυνεύετε αυτή τη φορά τη θέση σας».141 Αρνείται ότι έχει κάποια «ιδιαίτερη πρόθεση» για ανά­ μειξη· «απλώς σας ανοίγω την καρδιά μου».142 Ο Jones το αποδέχεται. Και κάτι τέτοιες οικειότητες μεταξύ των δύο ανδρών, που είναι αφοσιωμένοι στο ψυχανα­ λυτικό κίνημα, προσδίδουν ένα φωτοστέφανο φιλίας. Στα πεντηκοστά γενέθλια του Jones ο Freud του γράφει με τη χαρακτηριστική του μείξη ειλικρίνειας και κολακείας: «Σας θεωρούσα πάντοτε μέλος της οικογένειάς μου». Και συνεχίζει ότι τα τρυφερά συναισθήματά του είχαν έρθει στο φως για πρώτη φορά όταν είχε συνοδέψει τον Jones στον σιδηροδρομικό σταθμό του Γουόρτσεστερ. Όποιες δια­ φορές είχαν ίσως στο παρελθόν ή θα είχαν στο μέλλον, θα ήταν απλώς οικογενει­ ακές διαφορές και τίποτε περισσότερο.143 Ο SANDOR FERENCZI, ΑΝΤΙΘΕΤΩΣ, ήταν ο πιο ευάλωτος και πολύπλοκος από τους πρώτους ψυχαναλυτές και αποτελούσε ένα πολύ μεγαλύτερο συναισθη­ ματικό βάρος για τον Freud. Ο Jones τον εξόργιζε κατά καιρούς ενώ ο Ferenczi τον έκανε δυστυχισμένο. Επειδή ο Ferenczi, όπως παρατήρησε όχι χωρίς κάποια δόση ζήλιας ο Jones, ήταν «ο πρεσβύτερος» στον στενό κύκλο των επαγγελματιών εμπίστων του Freud και αυτός «που ήταν πιο κοντά στον Freud».144 Γεννή­ θηκε το 1873 στη Βουδαπέστη, ήταν γιος ενός βιβλιοπώλη και εκδότη και σε όλη τη ζωή του αγωνίστηκε με μια ακόρεστη επιθυμία να αγαπηθεί. Είχε δέκα αδέλ­ φια, ο πατέρας του πέθανε νωρίς και η μητέρα του ήταν απασχολημένη με το μαγαζί και τα πολλά παιδιά της. Έτσι του έλειπε από την αρχή οδυνηρά η αγάπη. «Ο Ferenczi υπέφερε ως παιδί από ανεπαρκή αναγνώριση των επιδόσεών του», * Μια από τις λίγες κριτικές παρατηρήσεις που δημοσίευσε ο Jones είναι ότι ο Freud μπο­ ρούσε να είναι αρκετά αδιάκριτος: «Από την άλλη ο Freud δεν ήταν από τους ανθρώπους που μπορούν να κρατούν μυστικά τρίτων... Πολλές φορές μου διηγήθηκε πράγματα από την ιδιωτική ζωή συναδέλφων που δεν θα έπρεπε» (Jones, II, σ. 409). Σε μια επιστολή στον Max Schur, που έγραψε μετά τη δημοσίευση του δεύτερου τόμου της βιογραφίας του Freud, αναφέρει ένα σχε­ τικό παράδειγμα. Γράφει ότι ο Freud του μίλησε για «τη φύση της σεξουαλικής διαστροφής του Stekel, κάτι που δεν θα έπρεπε να κάνει και το οποίο δεν επανέλαβα εγώ σε κανένα» (ο Jones στον Schur, 6 Οκτωβρίου 1955, Jones papers, Αρχεία της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, Λονδίνο).

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

213

γράφει η Lou Andreas-Salome.145 Ως ενήλικος έφερε ως ανίατο τραύμα αυτή την ανάγκη να αγαπηθεί. Ο Ferenczi σπούδασε στις αρχές της δεκαετίας 1890 Ιατρική στη Βιέννη και εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του ως ψυχίατρος. Η πρώτη επαφή του με τις ψυχαναλυτικές ιδέες δεν ήταν σπουδαία. Ξεφύλλισε επιτροχάδην την Ερμηνεία των ονείρων και την απέρριψε ως αόριστη και αντεπιστημονική. Ύστερα όμως άκουσε για τα πειράματα με ψυχαναλυτικούς συνειρμούς λέξεων που έκαναν ο Jung και οι συνάδελφοί του και έτσι προσέγγισε τον Freud από την πίσω πόρτα. Οι γιατροί στο Μπουργκχέλτσλι έδιναν στα πειραματόζωά τους μια σειρά λέ­ ξεων και μετρούσαν τον χρόνο που χρειάζονταν για να ανταποκριθούν με την πρώτη λέξη που ερχόταν στο μυαλό τους. Στη συνέχεια ο Ferenczi (όπως θυμά­ ται πολλά χρόνια αργότερα ο μαθητής και φίλος του ούγγρος ψυχίατρος Michael Balint) αγόρασε «ένα χρονόμετρο και δεν άφηνε πια κανέναν ήσυχο. Οποιουσδήποτε συναντούσε στα καφέ της Βουδαπέστης -συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους, την υπάλληλο στην γκαρνταρόμπα, τους σερβιτόρους κ.λπ.- τους υπέβαλλε στο “πείραμα των συνειρμών”».146 Αυτή η μανία είχε και τα καλά της, λέει ο Balint: ώθησε τον Ferenczi να διαβάσει όλη την υπάρχουσα ψυχαναλυτική βιβλιογρα­ φία. Διαβάζοντας προσεχτικά την Ερμηνεία των ονείρων πείσθηκε και τον Ιανου­ άριο 1908 έγραψε στον Freud και τον παρακάλεσε να συναντηθούν. Ο Freud του πρότεινε να τον επισκεφτεί στο 19 της Μπεργκ-γκάσε κάποιο κυριακάτικο από­ γευμα.147 Οι δύο άνδρες έγιναν σύντομα φίλοι. Η έμφυτη τάση του Ferenczi για εικα­ σίες ενδιέφερε τον Freud αφού ήταν κάτι που το είχε και ο ίδιος και προσπα­ θούσε ισοβίως να το τιθασεύσει. Ο Ferenczi έκανε την ψυχαναλυτική διαίσθηση υψηλή τέχνη. Ο Freud μπορούσε να τον έχει συνοδό στις υψηλές νοητικές πτή­ σεις του και πού και πού να βλέπει τον μαθητή του να πετά ψηλότερα και εκτός οπτικού πεδίου. Ο Ernest Jones, ως συνάδελφος και αναλυόμενος του, τον πε­ ριγράφει ως άνδρα με «ανεπτυγμένη φαντασία, ίσως όχι πάντα πολύ πειθαρχημένη, αλλά πάντα ερεθιστική».148 Ο Freud έβρισκε τον ερεθιστικό πλούτο ιδεών ακαταμάχητο και για χάρη του ήταν πρόθυμος να παραβλέψει την έλλειψη πει­ θαρχίας. «Η ενασχόλησή σας με γρίφους με χαροποίησε πολύ», γράφει στον Fe­ renczi στην αρχή της σχέσης τους. «Βλέπετε, ο γρίφος αναγγέλλει όλες τις τεχνι­ κές που το αστείο κρύβει. Μια εκ παραλλήλου σπουδή θα ήταν πραγματικά πολύ διδακτική.»149 Ούτε ο Freud ούτε ο Ferenczi ασχολήθηκαν με αυτή την πολλά υποσχόμενη υπόθεση, όμως βρήκαν αρκετά άλλα για να συζητήσουν: ιστορικά ασθένειας, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, τη γυναικεία ομοφυλοφιλία, τα ψυχαναλυ­ τικά θέματα σε Ζυρίχη και Βουδαπέστη. Το καλοκαίρι 1908 η σχέση τους ήταν ήδη αρκετά στενή αφού ο Freud, που με την οικογένειά του ήταν στο Μπερχτεσγκάντεν, του έκλεισε δωμάτιο σε ένα κοντινό ξενοδοχείο. «Το σπίτι μας είναι ανοιχτό για εσάς. Αλλά καλύτερα να έ­ χετε την ελευθερία σας.»150 Ένα χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο 1909, ο Freud

214

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

άρχισε να προσφωνεί τον Ferenczi στις επιστολές του «αγαπητέ φίλε», κάτι που έκανε μόνο με πολύ λίγους.151 Ωστόσο ο Ferenczi αποδείχτηκε ένα προβλημα­ τικό νέο απόκτημα. Οι πιο δυνατές και αμφισβητήσιμες συνεισφορές του στην ανάλυση αφορούν την τεχνική. Ήταν κατά μεγάλο μέρος τόσο δυνατές και τόσο αμφισβητήσιμες επειδή ήταν προϊόντα του ταλέντου του να προκαλεί πάθη, της ικανότητάς του να εκφράζει και να αφυπνίζει την αγάπη. Δυστυχώς ο ζήλος του Ferenczi να δίνει είχε ταίρι του την πείνα του να παίρνει. Στις σχέσεις του με τον Freud αυτό σήμαινε μια άνευ ορίων εξιδανίκευση και μια απαίτηση για οικειό­ τητα που ο Freud, έχοντας απογοητευτεί από την καταστροφική μοίρα που του επιφύλαξε η συμπάθειά του για τον FlieB, δεν ήταν πρόθυμος να δώσει. Κάποιες χλομές ενδείξεις για τις μελλοντικές επιβαρύνσεις φάνηκαν τον πρώτο κιόλας χρόνο της φιλίας τους. Ο Freud θεώρησε αναγκαίο να επιπλήξει ελαφρά τον οπαδό του όταν εκείνος από «υπερβολικό ζήλο» βιάστηκε να επι­ βεβαιώσει μία από τις υποθέσεις του για τις φαντασιώσεις.152 Περισσότερες από μία φορά ο Ferenczi πίεσε τον Freud να γίνει ο εξομολογητής του· του εκμυ­ στηρεύτηκε λεπτομέρειες της ερωτικής ζωής του, που ήταν τόσο πολύπλοκη όσο είναι συχνά η ζωή ενός επίδοξου γαμπρού, και του παραπονιόταν για τη μοναξιά του στη Βουδαπέστη. Ένα ταξίδι στη Σικελία, που οι δύο άνδρες έκαναν στα τέλη του καλοκαιριού 1910, δεν ήταν ιδιαίτερα ευχάριστο επειδή ο Ferenczi εκ­ μεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να μετατρέψει τον Freud σε πατέρα του, έναν πατέρα που τον αγαπούσε. Ήταν ένας ρόλος που ο Freud, παρά την πατρική του φλέβα, δεν ήθελε. Γρά­ φει στον Ferenczi ότι θυμάται τη συντροφιά του στο ταξίδι «με θερμά συναι­ σθήματα συμπάθειας», ωστόσο θα επιθυμούσε, «να εγκαταλείψετε τον ρόλο του παιδιού, να σταθείτε δίπλα μου ως σύντροφος με ίσα δικαιώματα, κάτι που [στο ταξίδι] δεν καταφέρατε».153Ένα χρόνο αργότερα, παρά τη δυσαρέσκειά του, είναι πιο επιεικής και πρόθυμος να παίξει τον ρόλο που του επιβάλλει ο Ferenczi. «Ο­ μολογώ ότι θα προτιμούσα έναν ανεξάρτητο φίλο», γράφει, «αλλά αφού σας εί­ ναι τόσο δύσκολο, πρέπει να σας δεχτώ σαν γιο». Και κλείνει: «Να είστε λοιπόν καλά και ηρεμήστε. Με πατρικό χαιρετισμό».154 Το συνεχίζει και στην επόμενη επιστολή προσφωνώντας τον Ferenczi «αγαπητέ γιε» προσθέτοντας όμως την παρατήρηση «(μέχρι να μου απαγορέψετε πάλι αυτόν τον τίτλο)».155 Μια εβδο­ μάδα αργότερα ο Freud επανέρχεται στην καθιερωμένη προσφώνηση «αγαπητέ φίλε»,156 έχοντας, όμως ξεκαθαρίσει τη στάση του. Όσο και αν ήταν δυσάρεστη και αθεράπευτη η εξάρτηση του Ferenczi, η υψι­ πετής φαντασία του, η μεγάλη αφοσίωση, το λαμπρό ταλέντο και ιδίως η δράση του ως δασκάλου-αναλυτή στη Βουδαπέστη έκαναν τον Freud να θυμώνει λι­ γότερο με αυτόν τον ούγγρο οπαδό απ’ ό,τι θα έκανε με οποιονδήποτε άλλο με παρόμοιες απαιτήσεις. Τουλάχιστον στον Abraham θα ανακάλυπτε έναν πυρήνα με αποθεματικά. «Βλέπω ότι έχετε δίκιο», γράφει το 1920 στον Ernest Jones. «Ο πρωσικός χαρακτήρας είναι πολύ αισθητός στον Abraham».157 Ο Ferenczi δεν

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

215

είχε «πρωσικό χαρακτήρα». Όμως ήταν ένας γοητευτικός σύντροφος για τον Freud, για χάρη του λοιπόν ασκούσε την αρετή της υπομονής. ΣΧΕΔΟΝ ΟΛΟΙ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΟΙ του Freud ήταν πιθανοί υποψήφιοι για

τη σταδιοδρομία του ψυχοθεραπευτή. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως οι Sachs και Rank, ήταν γιατροί και μερικοί από αυτούς, όπως οι Jung, Adler και Eitingon είχαν εμπειρίες με τη θεραπεία πνευματικών διαταραχών. Ο Tausk, που είχε σπουδάσει νομικά και εργαζόταν ως δικαστής και δημοσιογράφος, στράφηκε στην ιατρική όταν αποφάσισε να μελετήσει σοβαρά την ψυχανάλυση. Προς α­ νακούφιση του Freud οι ιδέες του έλκυαν λόγω της φύσης τους και έναν αριθμό ερασιτεχνών. Ο Freud ένιωθε στη Βιέννη «διανοητικά απομονωμένος παρά τους πολυάριθμους γιατρούς μαθητές μου», γράφει το 1910 σε κάποιον άγγλο αλληλογράφο του. Τον παρηγορεί ότι τουλάχιστον στην Ελβετία ενδιαφέρεται για τη «δουλειά μας» και «ένας αριθμός ερευνητών που δεν είναι γιατροί».158 Δύο από αυτούς τους ερασιτέχνες οπαδούς είναι ο Oskar Pfister και η Lou Andreas-Sa­ lome που υπερέχουν όλων· για περισσότερο από είκοσι πέντε χρόνια θα είναι φίλοι του Freud. Απίθανο να τους φανταστεί κάποιος ως συντρόφους του Freud: ο Pfister είναι ιερέας και η Andreas-Salome μια grande dame, μια συλλέκτρια ποιητών και φιλοσόφων. Ο Freud απολαμβάνει τις επισκέψεις και τις επιστολές τους και αυτό μαζί με τη διαρκή αγάπη που τους δείχνει μαρτυρά τον πόθο του για ζωή και ποικιλία αλλά και για οχυρά πέρα από τα όρια της Βιέννης. Ο Pfister, προτεστάντης πάστορας στη Ζυρίχη, είχε καταπιαστεί απεγνω­ σμένα με την ψυχολογία πριν πέσουν το 1908 τυχαία στα χέρια του τα κείμενα του Freud. Είχε γεννηθεί σε ένα προάστιο της Ζυρίχης το 1873, δηλαδή όταν ο Freud άρχισε να σπουδάζει ιατρική. Σύντομα είχε νιώσει απέχθεια για τις θρη­ σκευτικές δογματικές διαμάχες. Τις θεωρούσε έριδες για λέξεις που έκαναν τον ιερέα να παραμελεί το σημαντικότερο καθήκον του: τη σωτηρία της ψυχής. Α­ ναζήτησε τότε να βρει μια δραστική θρησκευτική ψυχολογία σε ψυχολογικές πραγματείες, όμως του φάνηκαν εξίσου ασήμαντες με τη θεολογία που έπρεπε να μελετά στα σεμινάρια. Ύστερα ανακάλυψε τον Freud και, όπως θυμάται, είχε την αίσθηση ότι παλιές υπόνοιες επαληθεύονταν. Εδώ δεν υπήρχαν ατελείω­ τες εικασίες για τη μεταφυσική της ψυχής, ούτε πειραματισμοί με ασήμαντες λεπτομέρειες ενώ δεν θίγονταν τα μεγάλα προβλήματα της ζωής. Ο Freud είχε εφεύρει ένα «μικροσκόπιο της ψυχής», που επέτρεπε να δεις τις απαρχές των ψυχικών λειτουργιών και την εξέλιξή τους.159 Για κάποιο χρονικό διάστημα θέ­ λησε να γίνει γιατρός, όπως ο πατέρας του, ένας φιλελεύθερος πάστορας που είχε γίνει γιατρός για να βοηθήσει τα παιδιά της ενορίας του. Όμως ο Freud τον απέτρεψε.160Έτσι ο Pfister έγινε και παρέμεινε «ιερέας-αναλυτής» και καλός φί­ λος του Freud.161 Ο Pfister εγκαινίασε τη γνωριμία τους στέλνοντας στον Freud ένα από τα πρώτα κείμενά του με θέμα τις αυτοκτονίες μαθητών. «Έλαβα μια εργασία από

216

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

τον γενναίο φίλο σας Pfister, για την οποία θα τον ευχαριστήσω διεξοδικότερα», γράφει στον Jung τον Ιανουάριο 1909. Ο Freud δεν παρέβλεπε την ειρωνεία: εδώ η άθεη ψυχανάλυση θα υπηρετούσε την καταπολέμηση της αμαρτίας.162 Όμως σύντομα ο ειρωνικός τόνος του θα άλλαζε. Πέρα από δυνητικά χρήσιμος σύμ­ μαχος ο Pfister ήταν και ένας σύντροφος που μπορούσε να προσφέρει χαρά. Στα πρώτα χρόνια της φιλίας τους υπήρχαν στιγμές όπου κάποιοι στενοί συνεργάτες του Freud, προπάντων ο Abraham, αμφισβητούσαν την ψυχαναλυτική ορθοδο­ ξία του Pfister και προειδοποιούσαν τον Freud. Εκείνος όμως δεν επηρεάστηκε: από όσα έβλεπε η προσχώρηση του Pfister ήταν βέβαιη. Και αυτή τη μοναδική φορά η συχνά αναξιόπιστη ανθρωπογνωσία του αποδείχτηκε σωστή. Ο Freud έδειχνε τόση εμπιστοσύνη στον Pfister επειδή είχε πολλές ευκαιρίες να τον ζήσει από κοντά. Στην πρώτη επίσκεψή του στην Μπεργκ-γκάσε ο Pfister είχε καταιγιστική επιτυχία, όχι μόνο στον οικοδεσπότη αλλά και σε όλη την οι­ κογένεια. «Έπειτα ήρθε ο Pfister», γράφει ο Freud στον Ferenczi, που είναι ένα χαριτωμένο παλικάρι και μίλησε στις καρδιές όλων, ένας θαυμαστής με ζεστή καρδιά, λίγο Σωτήρας, λίγο Μάγος του Χάμελιν. Πάντως χωρίσαμε σαν καλοί φί­ λοι».163 Η Anna Freud θυμάται ότι ο Pfister της φάνηκε αρχικά σαν μια καλοδε­ χούμενη «αλλόκοσμη οπτασία». Απαραγνώριστα ιερέας στον τρόπο ομιλίας, την πνευματική στάση και τους τρόπους του, αποτελούσε εντυπωσιακή αντίθεση με τους άλλους επισκέπτες που έρχονταν στο σπίτι και έμεναν για να συζητήσουν επαγγελματικά. Σε αντίθεση με αυτούς τους μονόπλευρους θαυμαστές ο Pfister δεν παραμελούσε τα παιδιά για χάρη του διάσημου πατέρα τους.164* Ήταν ψη­ λός, ρωμαλέος με ένα «αρρενωπό μουστάκι» και «καλοσυνάτα, διερευνητικά μάτια».165 Ήταν επίσης θαρραλέος. Ο μη δογματικός ψυχαναλυτικός προτεστα­ ντισμός του είχε συγκρουστεί περισσότερες από μία φορά με το ελβετικό θεολογικό κατεστημένο και για μερικά χρόνια κινδύνευε να χάσει την ενορία του. Όμως με την ενθάρρυνση του Freud άντεξε· και γνώριζε καλά ότι ανταμειβόταν για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στο ψυχαναλυτικό κίνημα. Αρκετά χρόνια αρ­ γότερα μίλησε στον Freud για την «έντονη δίψα για αγάπη» που ένιωθε και πρόσθεσε: «Χωρίς την ανάλυση θα είχα καταρρεύσει προ πολλού».166 Είχαν περάσει δεκαπέντε χρόνια από την πρώτη επίσκεψή του στους Freud, όμως ο Pfister τη θυμάται ακόμη με αγάπη. «Ερωτεύθηκα», γράφει στον Freud, «το χαρούμενο πνεύμα όλης της οικογένειας σας». Η Anna «που σήμερα δημο­ * Οι επισκέπτες που έμεναν για φαγητό, θυμάται ο Martin Freud, «λίγο ενδιαφέρονταν για τα φαγητά που τους σερβίριζαν και ίσως ακόμη λιγότερο για τη μητέρα και εμάς τα παιδιά. Έ­ μπαιναν όμως πάντα στον κόπο να κάνουν μια ευγενική συζήτηση με την οικοδέσποινα και τα παιδιά της, συνήθως για το θέατρο και τα αθλητικά, αφού ο καιρός δεν αποτελούσε χρήσιμη λύση ανάγκης όπως στην Αγγλία. Ωστόσο ήταν εμφανές ότι ήθελαν να ξεμπερδέψουν με αυτή την κοινωνική υποχρέωση για να επιστρέφουν με τον πατέρα στο γραφείο του και να ακούσουν περισσότερα για την ψυχανάλυση» (Martin Freud, Sigmund Freud: Man and Father [1958], σ. 108).

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

217

σιεύει ήδη αρκετά σοβαρές εργασίες στο Internazionale Psychoanalytische Zeitschrift, φορούσε τότε κοντή φουστίτσα και ο δευτερότοκος -ο Oliver- «έκανε κοπάνα από το γυμνάσιο για να μυήσει τον βαρετό ιερέα με το φράκο στην ε­ πιστήμη του Πράτερ». Και ο Pfister κλείνει λέγοντας ότι αν θα τον ρωτούσαν ποιο είναι το πιο ευχάριστο μέρος στον κόσμο, θα απαντούσε: «Δοκιμάστε στου καθηγητή Freud!»167 Τα χρόνια που ο Pfister χρησιμοποιεί την ψυχανάλυση για να βοηθήσει κά­ ποιους από το ποίμνιό του, αυτός και ο Freud συζητούν για τους ασθενείς τους, αλλά και ανέφελα για τα ζητήματα που τους χωρίζουν - προπάντων για τη θρη­ σκευτική πίστη. Κατά την άποψη του Pfister ο Ιησούς, που είχε ανυψώσει την αγάπη σε κεντρική αρχή της διδασκαλίας του, ήταν ο πρώτος ψυχαναλυτής και ο Freud δεν ήταν εβραίος. «Δεν υπήρξε ποτέ καλύτερος χριστιανός από εσάς»,168 δηλώνει στον Freud * Φυσικά ο Freud, που αγνόησε διακριτικά αυτή την καλο­ προαίρετη φιλοφρόνηση, δεν μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό του ως τον κα­ λύτερο χριστιανό, Αλλά ήταν ευτυχής να θεωρεί τον εαυτό του ως τον καλύτερο φίλο του Pfister. «Πάντα ο ίδιος!» αναφωνεί στον Pfister μετά από δεκαπέντε χρόνια γνωριμίας. «Γενναίος, ειλικρινής και καλοπροαίρετος! Η εικόνα του χα­ ρακτήρα σας δεν θα αλλάξει ποτέ στα μάτια μου!»169 Η Lou Andreas Salome άγγιζε άλλες συναισθηματικές χορδές του Freud. Ο Pfister ήταν μαυροντυμένος και διάφανος. Η Andreas Salome εντυπωσιακή και σαγηνευτική. Στα νιάτα της ήταν όμορφη: ψηλό μέτωπο, σαρκώδη χείλη, έντονα χαρακτηριστικά και χυμώδες σώμα. Στις αρχές της δεκαετίας 1880 ήταν στενή φίλη του Nietzsche -πόσο στενή δεν θα μάθουμε ποτέ αφού εμπόδισε σθεναρά κάθε έρευνα για αυτό το κομμάτι της ζωής τη ς- και υπήρξε στενή φίλη του Rilke και άλλων μεγάλων ανδρών. Το 1887 είχε παντρευτεί τον Friedrich Carl Andreas, έναν οριενταλιστή του Γκέτινγκεν όπου και τελικά εγκαταστάθηκε. Ελεύθερη από αστικούς καταναγκασμούς συνευρισκόταν με τους εραστές της όποτε και όπου της άρεσε. Όταν το 1911 γνώρισε τον Freud στο συνέδριο της Βαϊμάρης, όπου ήταν συνοδός του σουηδού ψυχαναλυτή Poul Bjerre, ήταν ήδη πενήντα, αλλά ωραία και ελκυστική. Η πείνα της για άνδρες, προπάντων πνευματώδεις άνδρες, ήταν αμείωτα μεγάλη. Ο Freud αποκάλεσε κάποτε τη Lou Andreas Salome «μούσα» του.170 Αλλά η «Frau Lou», όπως αποκαλούσε η ίδια τον εαυτό της, ήταν κάτι περισσότερο από μια πειθήνια ύπαρξη που έπαιζε ένα βοηθητικό ρόλο δίπλα σε μεγαλοφυΐες. Ήταν μια παραγωγική, προικισμένη συγγραφέας με μια εντυπωσιακή αν και εκ­ κεντρική ευφυΐα και μια όχι λιγότερο εντυπωσιακή ικανότητα να προσλαμβάνει νέες ιδέες. Μόλις ένιωσε να ελκύεται από τη σκέψη του Freud διάβασε όλα τα * Όταν πολλά χρόνια αργότερα η Anna Freud πήρε στα χέρια της αυτή την επιστολή, την βρήκε εντελώς ακατανόητη. «Τι στο καλό εννοεί εδώ ο Pfister και γιατί αμφισβητεί το γεγονός ότι ο πατέρας μου είναι εβραίος αντί να το αποδεχτεί;» (Η Anna Freud στον Ernest Jones, 12 Ιου­ λίου 1954. Jones papers, Αρχεία της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, Λονδίνο).

218

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

κείμενά του. Ο Abraham, που τη γνώρισε την άνοιξη 1912 στο Βερολίνο, έγραψε στον Freud «δεν συνάντησα ποτέ άλλον ... με τόση κατανόηση της ψυχανάλυ­ σης».171 Μισό χρόνο αργότερα ο Freud ήταν στην ευχάριστη θέση να ανακοινώ­ σει ότι η Lou Andreas Salome «θέλει να έρθει για κάποιους μήνες στη Βιέννη μόνο για να διδαχτεί ψυχανάλυση».172 Το φθινόπωρο μετακομίζει στη Βιέννη και κατακτά άμεσα το ψυχαναλυτικό κατεστημένο. Τέλη Οκτωβρίου ο Freud παρα­ δέχεται την προσωπικότητά της αποκαλώντας την «θηλυκό με επικίνδυνη εξυ­ πνάδα».173 Μερικούς μήνες αργότερα είναι λιγότερο θρασύς: «Τα ενδιαφέροντά της είναι καθαρά διανοητικής φύσεως. Είναι μια άκρως σημαντική γυναίκα».174 Είναι μια ετυμηγορία που ο Freud δεν χρειάστηκε να αναθεωρήσει ποτέ. Η Frau Lou επισκεπτόταν τακτικά τις συνεδριάσεις της Ψυχαναλυτικής Εται­ ρείας Βιέννης. Στα πρακτικά πρωτοεμφανίζεται στις 30 Οκτωβρίου 1912.175 Την προηγούμενη εβδομάδα ο Hugo Heller έχει δώσει μια διάλεξη με θέμα «Η Lou Andreas Salome ως συγγραφέας».176 Το πόσο γρήγορα και ουσιαστικά εντάσσε­ ται στον κύκλο της Βιέννης φαίνεται από το γεγονός ότι ο Rank την καταγράφει απλώς ως «Lou» στη λίστα των επισκεπτών.177 Δεν ήταν όλες οι σχέσεις της στη Βιέννη διανοητικής φύσεως· είχε μάλλον μια σύντομη ερωτική περιπέτεια με τον πολύ νεότερο της Task που γοήτευε τις γυναίκες. Αρχικά δεν ήταν απόλυτα πιστή στον Freud- στο πρώτο διάστημα της διαμονής της στη Βιέννη ερωτο­ τροπούσε με τις ιδέες του Adler που στο στρατόπεδο του Freud είχαν ήδη κακή φήμη. Όμως ο Freud την κέρδισε. Όταν τον Νοέμβριο 1912 η Lou δεν πήγε σε μία από τις παραδόσεις του Σαββάτου, ο Freud πρόσεξε την απουσία της και της το είπε για να την κολακέψει.178Τη νέα χρονιά οι δυο τους αντάλλαξαν φωτογρα­ φίες και πριν εκείνη φύγει από τη Βιέννη, λίγο πριν την άνοιξη 1913, ο Freud την κάλεσε αρκετές φορές στην Μπεργκ-γκάσε. Αν κρίνουμε από το ημερολόγιό της, αυτές οι Κυριακές ήταν ευτυχή γεγονότα: η Frau Lou δεν είχε το μονοπώλιο της αποπλάνησης. Όμως ο Freud ένιωθε ειλικρινή συμπάθεια για την επισκέπτρια και ήταν αβρός μαζί της· και όταν τα χρόνια πέρασαν και εκείνη άρχισε να ασκεί την ψυχανάλυση στο Γκέτινγκεν ενώ διατήρησε τη σχέση με τον Freud γράφοντάς του τρυφερές επιστολές, εκείνος την αγάπησε ακόμη περισσότερο. Οπαδοί όπως η Lou και ο Pfister ή, ακόμη περισσότερο, όπως οι Abraham, Ferenczi και Jones έκαναν mo ανεκτά τα βάρη που είχε να σηκώσει ένας ιδρυτής. Οι οπαδοί στη Βιέννη ήταν μια άλλη υπόθεση, σε γενικές γραμμές λιγότερο ευχάριστη. Ο Freud δεν είχε λόγο να ανησυχεί για τον αριθμό τους. Αυτό που τον προβλημά­ τιζε ήταν η ποιότητά τους και η αξιοπιστία τους. Η ΥΠΟΜΟΝΗ ΤΟΥ ΔΕΝ ΔΟΚΙΜΑΖΟΤΑΝ μόνο από τους βιεννέζους οπαδούς. Οι α­ ντίπαλοί του στο ψυχιατρικό κατεστημένο της Γερμανίας και της Αυστρίας, που κατείχαν σνομαστές πανεπιστημιακές έδρες ή διεύθυναν φημισμένα νευρολογικά ιδρύματα, του έδιναν συχνά αφορμή για να πικραίνεται. Όπως ξέρουμε, ο Freud έτεινε να παρουσιάζει την κατάστασή του υπερβολικά ζοφερή, όμως και η πραγ­

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

219

ματικότητα ήταν αρκετά ζοφερή. Η αντίσταση στην ψυχανάλυση -είτε με ανό­ ητη άρνηση και κακόβουλο κουτσομπολιό είτε με αποσιώπηση- ήταν διαρκής και οδυνηρή. Βέβαια το να περιμένει κάποιος κάτι άλλο θα ήταν μη ρεαλιστικό. Αν ο Freud είχε δίκιο, εξέχοντες ψυχίατροι, εκ των οποίων οι περισσότεροι ήταν πολύ ηλικιωμένοι για να αλλάξουν απόψεις, έπρεπε να πετάξουν τα κείμενα και τα διδακτικά συγγράμματά τους. Αλλά το δυσάρεστο για τον Freud ήταν ότι κά­ ποιοι από τους πλέον αμείλικτους επικριτές του ήταν νέοι. Ένας από αυτούς που έμεινε στη μνήμη του Freud ήταν ένας βοηθός ψυχιατρικής που το 1904 έγραψε ένα βιβλίο κατά της ψυχανάλυσης, επιτέθηκε σε ιδέες όπως η θεωρία της απο­ πλάνησης, την οποία ο Freud είχε ήδη απορρίψει, και σαν να μην έφτανε αυτό, παραδεχόταν ότι δεν είχε διαβάσει καν την Ερμηνεία των ονείρων.'79 Αποδείξεις για μια τέτοιου είδους άρνηση λόγω άγνοιας έρχονταν από όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Επιστημονικά συνέδρια στον τομέα των ψυχικών πα­ θήσεων αγνοούσαν τις ιδέες του Freud και χειροκροτούσαν διαλέξεις που τις κατέκριναν ως συνονθύλευμα αναπόδεικτων και φανταστικών ισχυρισμών ή -κάτι που άρεσε ακόμη περισσότερο στους επικριτές- ως απεχθή ανθολόγηση ανηθικοτήτων. Μετά την έκδοση των Τριών πραγματειών για τη σεξουαλικότητα το 1905 αυτοί που αρέσκονταν να τον κατηγορούν ως ρυπαρό πανσεξουαλιστή εί­ χαν πλούσιο υλικό για παρερμηνείες. Αποκαλούσαν τον Freud «ακόλαστο της Βιέννης», τα ψυχαναλυτικά κείμενα «πορνογραφικές ιστορίες αγνών παρθένων» και την ψυχαναλυτική μέθοδο «πνευματικό αυνανισμό». Σε ένα συνέδριο νευ­ ρολόγων και ψυχιάτρων στο Μπάντεν-Μπάντεν τον Μάιο 1906 ο καθηγητής νευρολογίας και ψυχιατρικής στη Χαϊδελβέργη Gustav Aschaffenburg αξιολό­ γησε ρητά και περιφρονητικά την ψυχαναλυτική μέθοδο «στις περισσότερες περιπτώσεις λανθασμένη, σε πολλές περιπτώσεις όχι αναντίρρητη και σε όλες περιττή».180 Οι αλληλογράφοι του στρατοπέδου του Freud τον ενημέρωναν για τέτοιου εί­ δους γενικευμένες ετυμηγορίες. Το 1907 ο Jung, που είχε συγκρουστεί με τον Aschaffenburg τόσο στον Τύπο όσο και από την έδρα του ομιλητή, αναφέρει: «Ο Aschaffenburg κούραρε μια ασθενή με ψυχαναγκαστική νεύρωση και όταν εκείνη θέλησε να μιλήσει για τα σεξουαλικά συμπλέγματα εκείνος της το απαγό­ ρεψε».181Όπως γράφει ο Jung στον Freud, την ίδια χρονιά, σε ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο ψυχολόγων, νευρολόγων και ψυχιάτρων στο Άμστερνταμ -όπου συμ­ μετείχε και ο Aschaffenburg- κάποιος Konrad Alt, διευθυντής σανατορίου στη Σαξονία, κήρυξε «την τρομοκρατία εναντίον σας, δηλαδή είπε ότι δεν θα αφήσει ποτέ γιατρό φροϋδικού φρονήματος να κουράρει ασθενή, μίλησε για ασυνειδησία, βρομιά κ.τ.λ. Θερμότατο χειροκρότημα· επίσης συγχαρητήρια στον ομιλητή από τον καθηγητή Ziehen του Βερολίνου». Αυτό τον λόγο ακολούθησαν και άλ­ λες «γαϊδουριές» κατά της ψυχανάλυσης που χειροκροτήθηκαν πολύ.182 Όταν ο θεατρικός και αγωνιστικός Jung έστελνε αυτά τα ανακοινωθέντα βρι­ σκόταν ακόμη στην πρώτη μέθη του ρόλου του ως «γιου» του Freud. Όμως και

220

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

ηρεμότερα πνεύματα, όπως ο Karl Abraham, αναφέρουν παρόμοιες σκηνές. Τον Νοέμβριο 1908 ο Abraham δίνει διάλεξη στην Εταιρεία Ψυχιατρικής και Νευ­ ρασθενείων του Βερολίνου για το ακανθώδες θέμα «νεύρωση και γάμος μεταξύ στενών συγγενών». Από διπλωματία τονίζει ότι οι απόψεις του συμφωνούν με ε­ κείνες του βερολινέζου νευρολόγου Hermann Oppenheim που κάθεται στο ακρο­ ατήριο. Αποφεύγει τα προκλητικά θέματα, όπως η ομοφυλοφιλία, και αποφεύγει την «υπερβολικά συχνή» αναφορά του ονόματος Freud που στους συγκεντρωμέ­ νους ταύρους «δρα σαν κόκκινο πανί». Η βραδιά έχει κατά τον Abraham αρκετή επιτυχία. Κερδίζει την προσοχή των ακροατών και οι λίγοι που συμμετέχουν στη συζήτηση δείχνουν ότι έχουν καταλάβει. Ωστόσο ο Oppenheim δηλώνει ευγε­ νικά, όμως ρητά και αποφασιστικά, την αντίθεσή του προς τη θεωρία της παιδι­ κής σεξουαλικότητας. Ο Theodor Ziehen -που στο Άμστερνταμ είχε χαιρετίσει την «τρομοκρατία» κατά του Freud- «καβαλά το άλογο του ακαδημαϊκού» και αφ’ υψηλού δηλώνει ότι όλα όσα έχει γράψει ο Freud είναι «επιπόλαιοι ισχυρι­ σμοί» και «ανοησίες». Έπειτα από μερικές λογικές συνεισφορές «ένας πολύ φι­ λόδοξος συνάδελφος... υιοθέτησε τον ηθικολογικό τόνο λαϊκού ρήτορα». Ο Ab­ raham έχει αναφέρει τον Conrad Ferdinand Meyer ως παράδειγμα για τον έρωτα προς τη μητέρα -ένα θέμα που είχε προκαλέσει διενέξεις και στη συντροφιά της Τετάρτης- και ο επικριτής του ισχυρίζεται ότι ο Abraham με την αναφορά του στους οιδιπόδειους σεξουαλικούς δεσμούς των ανδρών θέτει σε κίνδυνο «γερμα­ νικά ιδανικά». Και ενώ ο Abraham δεν βρίσκει ούτε ένα σύμμαχο χωρίς ενδοι­ ασμούς, κατ’ ιδίαν του λένε ότι η διάλεξή του ήταν μια δροσερή πνοή και είναι καλό να ακούν κάποιες φορές και κάτι νέο. Τελικά μένει με την εντύπωση «ότι μια σειρά συναδέλφων επέστρεψε στο σπίτι έχοντας πειστεί κατά το ήμισυ».ια Ο Freud κεντρίζει τον Abraham κάνοντας δηκτικά σχόλια για τους αντιπά­ λους του. «Ο Ziehen θα μετανιώσει κάποτε σκληρά το “ανοησίες” που είπε», γράφει.184 Όσο για τον Oppenheim «παραείναι στενόμυαλος» κατά τον Freud· «ελπίζω με τον καιρό να μην τον έχετε ανάγκη».185 Στο Βερολίνο η παιδική σε­ ξουαλικότητα παραμένει προκλητικό θέμα και το όνομα Freud προκαλεί εντά­ σεις ακόμη και μετά το 1909. Αυτή τη χρονιά ο διάσημος βερολινέζος ερευνη­ τής της σεξουαλικότητας Albert Moll δημοσιεύει ένα βιβλίο για τη σεξουαλική ζωή των παιδιών που αντικρούει όλα όσα έχει πει ο Freud για αυτό το θέμα την τελευταία δεκαετία. Τον επόμενο χρόνο, σε μια σημείωση που προσθέτει στις Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλικότητα, ο Freud χαρακτηρίζει το βιβλίο του Moll, Η σεξουαλική ζωή του παιδιού, ασήμαντο.186Κατ’ ιδίαν αντιδρά με ανακου­ φιστική σφοδρότητα. Γράφει στον Abraham ότι ο Moll «δεν είναι γιατρός αλλά δικηγορίσκος».187Όταν ο Moll επισκέπτεται τον Freud το 1909 δεν περιμένει μια τόσο ψυχρή υποδοχή. Ο Freud αναφέρει στον Ferenczi ότι παραλίγο θα πετούσε έξω τον επισκέπτη, «Είναι ένα σιχαμερό, δηκτικό υποκείμενο, ένας κακόβουλος σοφιστής».188 Συνήθως ο Freud νιώθει καλύτερα όταν του δίνεται η ευκαιρία να εκτονώσει την οργή του· προτιμά την προφορική διένεξη, ακόμη και αν είναι

ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥ ΙΔΡΥΤΗ

221

βλακώδης, παρά τη σιωπή. Μετά το 1905 η σιωπή για την ψυχανάλυση παύει οριστικά και με τη διένεξη κερδίζονται νέοι οπαδοί. Ωστόσο οι συναισθηματικά φορτισμένες επικρίσεις επισκιάζουν ακόμη την ανοδική παλίρροια της συγκατά­ θεσης. Έτσι ακόμη και το 1910 ο καθηγητής Wilhelm Weygandt, που το 1901 είχε γράψει μια όχι και τόσο φιλική κριτική για την Ερμηνεία των ονείρων,189 αναφω­ νεί στο συνέδριο των νευρολόγων και ψυχιάτρων στο Αμβούργο ότι οι θεωρίες του Freud δεν αποτελούν θέμα συζήτησης για μια επιστημονική συγκέντρωση αλλά θέμα για την αστυνομία.190 Παρόμοιες αναφορές φτάνουν στον Freud και από την άλλη πλευρά του Ατ­ λαντικού. Τον Απρίλιο 1910 ο Ernest Jones παραπονείται για κάποιον καθηγητή ψυχιατρικής στο Τορόντο που έχει κάνει μια τόσο κακόβουλη επίθεση στον Freud ώστε «ένας μέσος αναγνώστης θα μπορούσε να αποκομίσει την εντύπωση ότι ο Freud προπαγανδίζει τον ελεύθερο έρωτα, την άρση όλων των αναστολών και την επιστροφή στη βαρβαρότητα».191 Τρεις μήνες νωρίτερα ο Jones είχε στεί­ λει μια λεπτομερή αναφορά για μια συγκέντρωση ψυχιάτρων και νευρολόγων στη Βοστόνη. Ο μεγάλος νευρολόγος του Χάρβαρντ James Jackson Putnam, το πλέον εξέχον στρατευμένο μέλος υπέρ του Freud στις ΗΠΑ τότε, έχει εκφραστεί θερμά υπέρ της ψυχανάλυσης Όμως οι περισσότεροι είχαν εκφράσει οξεία και μάλιστα απορριπτική κριτική. Μια κυρία προσπάθησε να αντικρούσει τη φροϋ­ δική θεωρία ότι τα όνειρα είναι εγωιστικές παραγωγές αφηγούμενη δικά της αλτρουιστικά όνειρα. Και το χειρότερο: ο ευφραδής και επιθετικός ψυχοπαθολόγος Boris Sidis «έκανε μια άγρια γενική επίθεση εναντίον σας και χλευάζοντας πρό­ στυχα μίλησε για “παράφρονα επιδημία φροϋδισμού που ενσκήπτει τώρα στην Αμερική”, είπε ότι η ψυχολογία σας μας πάει πίσω στον σκοτεινό Μεσαίωνα και σας αποκάλεσε “έναν από αυτούς τους ευλαβείς σεξουαλιστές”».192 Προφανώς οι σεξουαλικές θεωρίες του Freud απασχολούσαν πολύ τον Sidis. Τον επόμενο χρόνο κατηγορεί την ψυχανάλυση ότι αποτελεί «απλώς μια άλλη άποψη της κομπογιαννίτικης βιβλιογραφίας για σεξουαλικά θέματα»193 και το 1914 την αποκαλεί «λατρεία της Αφροδίτης και του Πρίαπου» που ενθαρρύνει τον αυνανισμό, τη διαστροφή και την εκτός γάμου συνουσία.194 Ακόμη και στις συγκεντρώσεις, που σκοπό έχουν να ερμηνεύσουν και να επαινέσουν τον Freud, δεν λείπουν τα παρατράγουδα. Στις 5 Απριλίου 1912 οι New York Times αναφέρουν ότι ο αμερικανός νευρολόγος Moses Allen Starr, που στη δεκαετία 1880 είχε δουλέψει για λίγο με τον Freud στη Βιέννη, «προκάλεσε χθες σάλο σε μια κατάμεστη συγκέντρωση του νευρολογικού τμήματος της ιατρικής ακαδημίας καταδικάζοντας τις θεωρίες του Sigmund Freud». Και οι Times, που δεν ξέρουν ακριβώς περί τίνος μιλούν, τον παρουσιάζουν ως «βιεννέζο ψυχολόγο που το συμπέρασμά του ότι όλη η ψυχολογική ζωή του ανθρώ­ που βασίζεται στη γενετήσια ορμή έχει επηρεάσει σημαντικά τους αμερικανούς γιατρούς». Και ότι ο Starr εξήγησε στο έκπληκτο ακροατήριο, ενώπιον του ο­ ποίου μίλησαν οι γνωστότεροι οπαδοί του Freud, ότι «η Βιέννη δεν είναι κάποια

222

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

ιδιαίτερα ηθική πόλη» και ότι «ο Freud δεν είναι κάποιος με ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο ζωής. Δεν είναι εγκρατής, δεν είναι ασκητής». Και κατά τον Starr «η επιστημονική θεωρία του είναι αποτέλεσμα του περιβάλλοντός του και της πα­ ράξενης ζωής που κάνει». Ο Freud του Starr είχε στρέψει «τη σοβαρή νέα επι­ στήμη της ψυχανάλυσης προς την επιπολαιότητα».195 Ένας από τους ασθενείς του Freud, που βρισκόταν τότε για επίσκεψη στη Νέα Υόρκη, του έφερε το σχε­ τικό απόκομμα και ο Freud γέλασε αλλά και θύμωσε. Δήλωσε ότι δεν θυμόταν τον Starr που ισχυριζόταν ότι τον γνώριζε τόσο καλά και έθεσε στον Jones τη ρητορική ερώτηση: «Τι είναι πάλι τούτο; Το σκόπιμο ψέμα και η συκοφαντία αποτελούν πλέον ένα συνηθισμένο όπλο των αμερικανών νευρολόγων;»196 Ούτε οι ευνοϊκά προσκείμενοι δημοσιογράφοι ήξεραν αρκετά ή έμπαιναν στον κόπο να είναι ακριβείς. Τον Μάρτιο 1913 οι New York Times, δημοσιεύουν ένα εκτε­ νές, φιλικό άρθρο με τίτλο «Τα όνειρα πνευματικά διαταραγμένων βοηθούν πολύ στη θεραπεία τους». Σε αυτό ο Freud αναφέρεται ως καθηγητής στη Ζυρίχη.197

V

Ψ Υ Χ Α Ν Α Λ Υ Τ Ι Κ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Jung: ο διάδοχος του ϋρόνου

Σ

ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1906 ο Carl G. Jung έστειλε στον Freud, που τον επό­

μενο μήνα θα γινόταν πενήντα ετών, ένα αντίτυπο του βιβλίου Μ ελέτες δια­ γνωστικών συνειρμών που είχε εκδώσει και περιείχε και μια δική του σημαντική συνεισφορά. Είχε αρχίσει να αποκτά φήμη ως κλινικός και πειραματικός ψυχί­ ατρος. Είχε γεννηθεί το 1875 στο ελβετικό χωριό Κέσβιλ και ως γιος πάστορα μετακόμιζε με τους γονείς του από το ένα μέρος στο άλλο. Αν και από τα τέσ­ σερα χρόνια του ζούσε κοντά στη Βασιλεία, εκτέθηκε στην πλήρη αστική επιρ­ ροή μόλις στα ένδεκα, όταν πήγε στο γυμνάσιο. Στα πρώτα παιδικά του χρόνια ο Jung έβλεπε ανησυχητικά όνειρα και πολλές δεκαετίες αργότερα, όταν έγραψε την άκρως υποκειμενική και επεισοδιακή αυτοπροσωπογραφία του Αναμνήσεις, όνειρα, σκέψεις, τα ανακάλεσε στη μνήμη ως γεγονότα ιδιαίτερης σημασίας για τη ζωή του. Σε αυτή την αυτοβιογραφία, όπως και σε μερικές συνεντεύξεις που έδωσε με προθυμία, ο Jung επέμενε στον πλούσιο εσωτερικό κόσμο του που έ­ βριθε ονείρων. Η εσωτερικότητά του εντάθηκε από τις έριδες των γονιών του και τις με­ ταπτώσεις στη διάθεση της μητέρας του. Επιπλέον έδινε τροφή στη φαντασία του διαβάζοντας άπληστα αλλά εντελώς ασυνάρτητα. Το θεολογικό περιβάλλον όπου ζούσε -ο ι περισσότεροι άνδρες στην οικογένεια ήταν πάστορες- δεν βοη­ θούσε να ανακοπεί η ονειροπόλα τάση του. Μεγάλωσε έτσι, δικαιολογημένα, με την πίστη ότι ήταν κάπως διαφορετικός από τα άλλα γνωστά του αγόρια. Παρ’ όλα αυτά είχε φίλους και του άρεσε να σκαρώνει φάρσες. Στην εφηβεία αλλά και αργότερα ο Jung άφηνε τις πλέον αντιφατικές εντυπώσεις σε όσους τον γνώρι­ ζαν: ήταν κοινωνικός αλλά δύσκολος, μερικές φορές διασκεδαστικός και έπειτα πάλι σιωπηλός, με ακραία αυτοπεποίθηση αλλά και ευάλωτος στην κριτική. Αρ­ γότερα, ως διάσημος, πολυταξιδεμένος ψυχίατρος και χρησμοδότης των δημο­ σιογράφων, έδειχνε να έχει αυτοπεποίθηση, ήταν μάλιστα εύθυμος και χαλαρός. Όμως υπήρχαν και χρόνια, ενώ ήταν ήδη διεθνώς γνωστός, που περνούσε βα223

224

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

σανιστικές θρησκευτικές κρίσεις. Αλλά ανεξάρτητα από τις όποιες προσωπικές συγκρούσεις, ο Jung με το ύψος και το στιβαρό παράστημά του, το αδρό γερ­ μανικό πρόσωπό του και τη χειμαρρώδη ομιλητικότητά του ακτινοβολούσε από νέος δύναμη. Ο Ernest Jones, που τον γνώρισε το 1907, τον είδε ως μια «ζωηρή προσωπικότητα» με «ανήσυχο, δραστήριο και εύστροφο μυαλό». Ήταν «δυνατός ίσως μάλιστα κυριαρχικός στην ιδιοσυγκρασία», ξεχείλιζε «ζωτικότητα και γέ­ λιο» - ήταν ασφαλώς «ένα άτομο πολύ ελκυστικό».1Αυτός ήταν ο άνδρας που ο Freud επέλεξε ως διάδοχο του θρόνου του. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη οικογένεια, ο Jung θέλησε να γίνει γιατρός και έτσι το 1895 άρχισε να σπουδάζει ιατρική στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Παρά την επιστημονική εκπαίδευση δεν έπαψε για χρόνια να ασχολείται με τον αποκρυφισμό, να μαγεύεται από εσωτεριστικές θρησκείες και να φαντασιοκό­ πε! Στα τέλη του 1900 εντάσσεται στο προσωπικό του θεραπευτηρίου Μπουργκχέλτσλι που ήταν και η ψυχιατρική κλινική του πανεπιστημίου της Ζυρίχης. Δεν θα μπορούσε να κάνει καλύτερη επιλογή. Υπό την εμπνευσμένη διεύθυνση του Eugen Bleuler, το Μπουργκχέλτσλι βρισκόταν στην πρώτη γραμμή έρευνας στον τομέα των πνευματικών διαταραχών. Γιατροί από πολλές άλλες χώρες το ε­ πισκέπτονταν ως παρατηρητές, αλλά και οι δικοί του γιατροί έκαναν ταξίδια στο εξωτερικό. Στα τέλη του 1902 ο Jung, όπως και ο Freud δύο δεκαετίες νωρίτερα, πήγε για ένα εξάμηνο στο Σαλπετριέρ, που αποτελούσε έναν ακαταμάχητο μα­ γνήτη για τους νέους ψυχιάτρους, και εκεί παρακολούθησε τις παραδόσεις του Pierre Janet για τη θεωρητική ψυχοπαθολογία. Πίσω από τον Jung βρισκόταν ένας δυσνόητος και κάπως αινιγματικός προϊ­ στάμενος, ο Eugen Bleuler, μια αξιοσέβαστη μορφή της ψυχιατρικής εκείνης της εποχής. Ο Bleuler, που γεννήθηκε το 1857, ένα χρόνο μετά τον Freud, είχε σπου­ δάσει στο πλευρό του Charcot στο Παρίσι και είχε επιστρέψει στην Ελβετία. Ως ψυχίατρος σε πολλά νευρολογικά θεραπευτήρια είχε συλλέξει εντυπωσιακή κλι­ νική εμπειρία. Αλλά ήταν πολύ περισσότερα από έναν κλινικό γιατρό· ήταν ένας ερευνητής με οξεία παρατηρητικότητα και φαντασία που χρησιμοποιούσε την ενασχόλησή του με τους πνευματικά διαταραγμένους για επιστημονικούς σκο­ πούς. Το 1898 διαδέχθηκε ως διευθυντής του Μπουργκχέλτσλι τον Auguste Forel και μεταμόρφωσε αυτό το ήδη ονομαστό ίδρυμα σε παγκοσμίου φήμης κέντρο έ­ ρευνας πνευματικών παθήσεων. Ακολουθώντας τα χνάρια του Charcot κατάφερε να γίνει ένας από τους πρωτοπόρους που έβαλαν κάποια τάξη στη μέχρι τότε εξαιρετικά ανακριβή διάγνωση των ψυχολογικών διαταραχών και αποδείχτηκε ονοματολόγος με επιρροή. Μερικές δικές του ονομασίες, προπάντων οι λέξεις σχιζοφρένεια, αμφιθυμία και αστισμός βρήκαν μόνιμη θέση στο λεξιλόγιο της ψυχιατρικής. Παρά τη διεθνή φήμη του Μπουργκχέλτσλι ο Jung θυμάται τα πρώτα χρό­ νια του εκεί σαν βαρετή και τετριμμένη ρουτίνα, σαν επίθεση στην πρωτότυπη σκέψη και τη δημιουργική εκκεντρικότητα.2 Όμως το ίδρυμα του λείανε τον

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

225

δρόμο προς την ψυχανάλυση. Ο Forel ήταν ήδη εξοικειωμένος με την εργασία του Breuer και του Freud για την υστερία. Έτσι, λίγο μετά την άφιξη του Jung, ο Bleuler προέτρεψε τον Forel να δώσει μια διάλεξη στους γιατρούς με θέμα την Ερμηνεία των ονείρων. Το βιβλίο εντυπώσιασε βαθιά τον Jung, που σύντομα υι­ οθέτησε για τις δικές του έρευνες ιδέες του Freud από το βιβλίο των ονείρων, από παλιότερα γραπτά του για την υστερία και μετά το 1905 από το ιστορικό ασθένειας της Dora. Όντας άνδρας με σταθερά πιστεύω έγινε θερμός οπαδός του Freud και υπερασπίστηκε δραστήρια τις ψυχαναλυτικές καινοτομίες σε ιατρικά συνέδρια και σε προσωπικές δημοσιεύσεις. Το ενδιαφέρον του για τις θεωρίες του Freud αυξήθηκε όταν τις εφάρμοσε με επιτυχία στη σχιζοφρένεια (ή demen­ tia praecox, όπως την έλεγαν τότε ακόμη), αλλά και την ψύχωση στην οποία ει­ δικευόταν και είχε γίνει ονομαστός. Το καλοκαίρι 1906, στον πρόλογο της μονο­ γραφίας Περί της ψυχολογίας της dementia praecox, που έτυχε πολλών επαίνων, ο Jung παραπέμπει στις «μεγαλοφυείς ιδέες» του Freud που «δεν έχει ακόμη την αναγνώριση και τον σεβασμό που του αξίζουν». Ο Jung ομολογεί αργότερα: «φυσικά από την αρχή είχα όλες εκείνες τις ενστάσεις για τον Freud που κατα­ θέτω στα γραπτά μου». Αλλά είπε στον εαυτό του ότι ο μόνος νόμιμος τρόπος να αντικρούσει κάποιος τον Freud είναι να επαναλάβει τη δουλειά του. Όποιος δεν το κάνει, «δεν επιτρέπεται να κρίνει τον Freud, αλλιώς κάνει ό,τι εκείνοι οι φημισμένοι επιστήμονες που αρνούνταν να δουν μέσα από το τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου». Ο Jung επέμενε ωστόσο δημόσια στην πνευματική ανεξαρτησία του και αναρωτιόταν αν η ψυχαναλυτική θεραπεία ήταν όντως τόσο δραστική όσο ο Freud ισχυριζόταν, ενώ αρνιόταν να δώσει «στο σεξουαλικό τραύμα της νεότη­ τας την αποκλειστική σημασία που όπως φαίνεται έδινε ο Freud».3 Αυτή ήταν μια σημαδιακή επιφύλαξη που θα βάρυνε τη φιλία μεταξύ Freud και Jung. Αλλά το 1906 ο Jung δήλωσε ότι «όλα αυτά είναι δευτερεύοντα μπροστά στις ψυχολογικές αρχές που η ανακάλυψή τους αποτελεί το μεγάλο επίτευγμα του Freud».4 Και στο κείμενο παραθέτει επανειλημμένως τον Freud με σαφή ε­ κτίμηση. Αλλά ο Jung δεν θεώρησε αρκετό να πολεμήσει απλώς για τις ιδέες του Freud. Έκανε και πρωτότυπη πειραματική δουλειά που ενίσχοε τα συμπε­ ράσματα του Freud. Έτσι το 1906 σε μια αξιομνημόνευτη πραγματεία περί λε­ κτικών συνειρμών προσφέρει πλούσιες πειραματικές αποδείξεις που στηρίζουν τη φροϋδική θεωρία του ελεύθερου συνειρμού.5 Ο Ernest Jones αποκάλεσε αυτή την πραγματεία «μεγαλειώδη» και «ίσως την πιο πρωτότυπη συνεισφορά του στην επιστήμη».6 Ο Freud ήταν ευγνώμων για το ενδιαφέρον του Jung και, με τον τρόπο του, αφοπλιστικά ειλικρινής. Τον ευχαριστεί που του έστειλε τις Μ ελέτες διαγνωστι­ κών συνειρμών, που περιέχουν το ρηξικέλευθο άρθρο του Jung, και ομολογεί ότι η τελευταία δουλειά του -«Ψυχανάλυση και συνειρμικό πείραμα»- τον έχει χα­ ροποιήσει «φυσικά» ιδιαιτέρως. Αφού τελικά ο Jung, «βασισμένος στην εμπει­ ρία», επιμένει ότι ο Freud «δεν λέει παρά την αλήθεια για απάτητες περιοχές της

226

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

επιστήμης μας». Η μεθυστική προοπτική ενός αξιοσέβαστου προπαγανδιστή στο εξωτερικό με πρόσβαση σε ενδιαφέροντες ασθενείς και ενδιαφερομένους για­ τρούς ενός διάσημου θεραπευτηρίου υπερέβαινε κατά πολύ κάθε λογική προσ­ δοκία του Freud. Και αποτίνασσε την υποψία ότι ίσως αποσκοπούσε σε τυφλούς οπαδούς: «Είμαι βέβαιος ότι στο εξής θα είστε συχνά σε θέση να με επιβεβαιώ­ στε, αλλά θα είμαι ευχαριστημένος και αν με διορθώσετε».7 Το φθινόπωρο 1906 ο Freud ανταποδίδει το δώρο του Jung χαρίζοντάς του ένα αντίτυπο της θεωρίας της νεύρωσης, μια συλλογή γραπτών του που μόλις έχει κυκλοφορήσει. Ο Jung στην ευχαριστήρια επιστολή του κρατά στάση πρό­ μαχου και ιεραποστόλου του Freud. Αναφέρει με ενθουσιασμό, αν και κάπως πρόωρα, ότι ο Bleuler, που αρχικά πρόβαλε «ζωηρή αντίσταση» στις ιδέες του Freud, έχει «προσηλυτιστεί πλήρως».8 Στην απάντησή του ο Freud ερμηνεύει αυτή την καλή είδηση ως προσωπικό θρίαμβο του Jung: «Χάρηκα πολύ με την επιστολή σας και πρέπει να σας εκφράσω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου για την είδηση ότι προσηλυτίσατε τον Bleuler». Μερικές φορές ο Freud συναγωνιζόταν με τον καλύτερο αυλοκόλακα στο να κάνει φιλοφρονήσεις στις επιστολές του. Και χωρίς χρονοτριβή δεν διστάζει στην ίδια επιστολή να παραστήσει τον ιδρυτή που γερνά και είναι έτοιμος να παραδώσει τη δάδα σε χέρια νεοτέρων. Κάνει λόγο για τον διαβόητο καθηγητή Aschaffenburg και τις άμετρες επιθέσεις του στην ψυχανάλυση και παρουσιάζει τη διένεξη των ψυχιάτρων για την ψυχανά­ λυση ως μάχη δύο κόσμων- και λέει ότι σύντομα θα φανεί ποιος θα λυγίσει και ποιος θα συνεχίσει τον δρόμο προς τη νίκη. Ακόμη και αν ο ίδιος δεν θα προλά­ βει να δει αυτόν τον θρίαμβο, «ελπίζω οι μαθητές μου να είναι παρόντες- ελπίζω επίσης ότι όποιος είναι έτοιμος να υπερβεί εσωτερικές αντιστάσεις για χάρη της αλήθειας θα θελήσει να ανήκει στους μαθητές μου εξαλείφοντας τα υπολείμματα δισταγμού από τη σκέψη του».9 Η φιλία του Freud με τον Jung είχε αρχίσει. ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΑ ΕΥΔΟΚΙΜΗΣΕ. Σε μια ευγενική αλληλογραφία οι δυο τους συζητούν

τον ρόλο της σεξουαλικότητας στις νευρώσεις, ανταλλάσσουν ειδικά έντυπα και βιβλία και σκιαγραφούν ο ένας στον άλλον περιπτώσεις που τους ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Ο Jung δείχνει σεβασμό αλλά ποτέ υποτέλεια. Ελπίζει να μην εκπρο­ σωπεί λανθασμένα τον Freud, αποδίδει κάποιες αμφιβολίες του για την ψυχανά­ λυση στην απειρία του, την υποκειμενικότητά του και την έλλειψη προσωπικής επαφής με τον Freud. Δικαιολογείται ότι ο προσεκτικός τόνος του όταν υπερα­ σπίζεται δημόσια τον Freud αποτελεί διπλωματική τακτική. «Όπως βλέπετε οι ιδέες σας εξαπλώνονται γρήγορα στην Ελβετία».10Και αλλού: «Προσωπικά είμαι προκατειλημμένος λόγω ενθουσιασμού για τη θεραπεία σας».11 Ο Freud δέχεται τις ανθοδέσμες του Jung με πατρική χαρά: «Βρίσκω εξαιρε­ τικά συμπαθητική την υπόσχεση να μου χαρίσετε προσωρινά την πίστη σας παρότι η εμπειρία δεν σας το επιτρέπει ακόμη». Αλλά στη συνέχεια σπεύδει να με­ τριάσει τις απαιτήσεις του προσθέτοντας: «Φυσικά μέχρι να σας το επιτρέψει».

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

in

Ο Freud ήταν ευέλικτος ενώπιον κοινού και χαιρόταν που ο Jung είχε προσέξει αυτό το χαρακτηριστικό του. «Όπως ξέρετε, βέβαια, έχω να κάνω με όλα τα πι­ θανά δαιμόνια που εξαπολύονται εναντίον ενός “καινοτόμου”. Και το ηπιότερο από αυτά δεν είναι ο εξαναγκασμός να παρουσιάζομαι στους οπαδούς μου ως ισχυρογνώμων και αδιόρθωτος γκρινιάρης ή φανατικός, ενώ στην πραγματι­ κότητα δεν είμαι». Κλείνει με αφοπλιστική ταπεινότητα: «Πάντα είμαι πεπει­ σμένος ότι δεν έχω το αλάθητο».12 Ζητεί τη γνώμη του Jung για μια ασθενή που δείχνει συμπτώματα πιθανής dementia praecox.13 Επαινεί τα κείμενα του Jung, καρυκεύει τον ενθουσιασμό του με επιδέξια κριτική και δεν ξεχνά ποτέ την Υπό­ θεση: «Πάψτε να πιστεύετε εσφαλμένα ότι δεν μου άρεσε τόσο πολύ το κείμενό σας για την dementia praecox. Ήδη το γεγονός ότι άσκησα κριτική, αποτελεί α­ πόδειξη. Αλλιώς θα επιστράτευα τη διπλωματία για να σας το αποκρύψω. Θα ήταν υπερβολικά ανόητο να προσβάλω εσάς τον ισχυρότερο συμπαραστάτη και συνέταιρό μου».14 Ο Freud πρέπει να διαισθάνθηκε ότι ο πονηρότερος τρόπος να κολακέψει κάποιον όπως ο Jung ήταν η μετρημένη και ειλικρινής κριτική παρά το απεριόριστο χειροκρότημα. Ο FREUD ΕΝΙΩΘΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΑΘΕΙΑ για τον Jung, εναπόθετε σε αυτόν

μεγάλες ελπίδες, χρειαζόταν κάποιον που να μπορεί να εξιδανικεύει, όπως εξιδανίκευε τον Fliefl. Αναμφίβολα ο Jung ήταν χρήσιμος. Ανεξαρτήτως απ’ όσα λένε οι λεπτολόγοι, ο Freud δεν τον εκμεταλλεύτηκε απλώς ως μια σεβαστή, μη εβραϊκή, πρόσοψη πίσω από την οποία ο εβραίος ψυχαναλυτής μπορούσε να κά­ νει την επαναστατική δουλειά του. Ο Jung ήταν ο αγαπημένος γιος του Freud. Κάθε τόσο τον επαινούσε στις επιστολές του προς τους εβραίους που εμπιστευ­ όταν. Έγραφε ότι κάνει «σπουδαία και λαμπρή» δουλειά ως συντάκτης, θεωρη­ τικός ή επικριτής των εχθρών της ψυχανάλυσης.15 «Μην είστε λοιπόν ζηλιάρης», γράφει ο Freud στον Ferenzci τον Δεκέμβριο 1910, «και υπολογίστε στον Jung. Είμαι πεπεισμένος περισσότερο από ποτέ ότι είναι ο άνθρωπος του μέλλοντος».16 Ο Jung ήταν η εγγύηση ότι η ψυχανάλυση θα συνέχιζε να ζει ακόμη και όταν ο ιδρυτής της θα αποχωρούσε από τη σκηνή· γι’ αυτό τον αγαπούσε ο Freud. Εξάλλου δεν αποσιωπούσε ή απέκρυπτε τις προθέσεις του. Το καλοκαίρι 1908 όταν ανακοίνωσε στον Jung ότι σχεδίαζε να τον επισκεφτεί, του λέει πως χαίρε­ ται για την επαγγελματική, ριζική συζήτηση που θα κάνουν και του αποκαλύπτει την «εγωιστική πρόθεσή μου που... φυσικά ομολογώ ευθέως». Αυτή η πρόθεση ήταν να χρίσει τον Jung ως τον αναλυτή που θα συνέχιζε και θα ολοκλήρωνε το έργο του. Ωστόσο δεν σταματά εδώ. «Επιπλέον μου είστε αγαπητός», προσθέτει, αλλά «έχω μάθει να υποτάσσω αυτή τη ροπή». Το όφελος που ο Freud προσδο­ κούσε από τον Jung ήταν αρκετά προσωπικό αφού ο Freud ταυτιζόταν με το δη­ μιούργημά του, την ψυχανάλυση. Αλλά όταν ο Freud μιλούσε κολακευτικά για τον Jung και τον προτιμούσε πρόδηλα από τους βιεννέζους οπαδούς του, σκε­ φτόταν περισσότερο το καλό του κινήματος παρά το στενά προσωπικό όφελος.

228

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

Ως «ισχυρή, ανεξάρτητη προσωπικότητα, ως τεύτονας» ο Jung ήταν καλύτερα εξοπλισμένος για να κερδίσει τη συμπάθεια και το ενδιαφέρον του κόσμου για το μεγάλο εγχείρημά τους, όπως του λέει απερίφραστα ο Freud.17 Ο Jung δεν ήταν βιεννέζος, δεν ήταν ηλικιωμένος και προπάντων δεν ήταν εβραίος, τρεις αρνητι­ κές ιδιότητες που ο Freud θεωρούσε ακαταμάχητες. Ο Jung με τη σειρά του λιαζόταν στην ακτινοβόλα αναγνώριση του Freud. «Σας ευχαριστώ από καρδιάς για την απόδειξη της εμπιστοσύνης σας», γρά­ φει τον Φεβρουάριο 1908 μετά την επιστολή όπου ο Freud χρησιμοποιεί πρώτη φορά την προσφώνηση «Αγαπητέ φίλε». «Το δώρο της φιλίας σας, που δεν το αξίζω, είναι για μένα μια κορυφαία στιγμή της ζωής μου που δεν μπορώ να γιορ­ τάσω μόνο με λόγια». Ο Freud έχει αναφέρει στην επιστολή του τον Fliefl και ο Jung, εξασκημένος στο ψυχαναλυτικό κυνήγι για ίχνη, δεν θα μπορούσε να αντιπαρέλθει έτσι απλά αυτό το όνομα. Θεωρεί υποχρέωσή του να παρακαλέσει τον Freud: «Αφήστε με να απολαύσω τη φιλία σας σαν να ήμαστε πατέρας και γιος και όχι σαν να είχαμε ίσα δικαιώματα. Αυτή η απόσταση μου φαίνεται πρέ­ πουσα και φυσική».18 Το να γίνει κληρονόμος της μεγάλης παρακαταθήκης του Freud έχοντας επιλεγεί από τον ιδρυτή αυτοπροσώπως φαντάζει στον Jung σαν κάλεσμα για μεγαλεία. Ο JUNG ΚΑΙ Ο FREUD, δυο πολυάσχολοι θεραπευτές που δεν τους άρεσε να πα­

ραμελούν τις επείγουσες υποχρεώσεις τους, κατάφεραν να συναντηθούν στις αρχές Μαρτίου 1907, σχεδόν ένα χρόνο μετά την έναρξη της αλληλογραφίας τους. Ο Jung έφερε μαζί του στο 19 της Μπεργκ-γκάσε τη γυναίκα του Emma και ένα νεαρό συνάδελφό του, τον Ludwig Binswanger. Η επίσκεψη στη Βιέννη ήταν ένα όργιο επαγγελματικών συζητήσεων με μόνη διακοπή την ψυχολογική συντροφιά της Τετάρτης και τα οικογενειακά γεύματα. Ο Martin Freud, που ήταν παρών μαζί με τα άλλα παιδιά, θυμάται ότι ο Jung θα έσκαγε αν δεν μιλούσε για τον εαυτό του και τις ιστορίες των ασθενών του. «Δεν έκανε την παραμικρή προ­ σπάθεια να κουβεντιάσει από ευγένεια με τη μητέρα ή με εμάς τα παιδιά, παρά μόνο συνέχιζε τη συζήτηση που είχε διακοπεί επειδή το φαγητό ήταν έτοιμο. Ο Jung φρόντιζε να μιλά και ο πατέρας τον άκουγε με ανυπόκριτο ενθουσιασμό.»19 Ο Jung θυμάται τη συζήτηση με τον Freud ως ισόρροπη αν και ατελείωτη. «Δε­ κατρείς ώρες μιλούσαμε ακατάπαυστα», γράφει αργότερα.20 Ο Jung εντυπώσι­ ασε τους Freud με την εκρηκτική ζωτικότητά του. Είχε, όπως γράφει ο Martin Freud «επιβλητικό παρουσιαστικό. Ήταν πολύ ψηλός, με φαρδιές πλάτες και το παράστημά του θύμιζε περισσότερο στρατιώτη παρά επιστήμονα και γιατρό. Το κεφάλι του ήταν καθαρά γερμανικό, με έντονο πιγούνι, μικρό μουστάκι, γαλάζια μάτια και λεπτά, κοντοκουρεμένα μαλλιά».21Έδειχνε να διασκεδάζει πολύ* Όσο * Ο Jung ισχυρίζεται ότι σε αυτή την επίσκεψη έμαθε ότι ο Freud διατηρούσε σχέση με ιην κουνιάδα του Minna Bemays.

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

229

κουραστική και αν ήταν αυτή η πρώτη επίσκεψη των ελβετών, είχε και τα καλά της. Ο Binswanger δεν ξέχασε ποτέ την εγκάρδια συζήτηση με τον οικοδεσπότη και την «αβίαστη, φιλική ατμόσφαιρα» που επικρατούσε από την αρχή. Ο εικοσιεξάχρονος Binswanger ένιωθε δέος μπροστά στο «μέγεθος και το κύρος» του Freud, αλλά δεν ήταν φοβισμένος ή τρομοκρατημένος. Η «αντιπάθεια» του οικο­ δεσπότη για «τυπικότητες και πρωτόκολλο, η προσωπική γοητεία του, η απλό­ τητά του, η αυτονόητη ευθύτητα και καλοσύνη αλλά και το χιούμορ» εξανέμιζαν προφανώς κάθε φόβο. Ο καθένας από τους τρεις άνδρες ερμήνευσε χαλαρά τα ό­ νειρα των δύο άλλων και όλοι μαζί απόλαυσαν περιπάτους και γεύματα. «Τα παι­ διά ήταν πολύ ήσυχα στο τραπέζι, αν και η ατμόσφαιρα ήταν αβίαστη και εδώ.»22 Ο Freud δήλωσε ότι χάρηκε με τους επισκέπτες του. Ο Jung ομολόγησε πως συγκλονίστηκε. Η παραμονή του στη Βιέννη ήταν, όπως έγραψε όταν επέ­ στρεψε στη Ζυρίχη, «γεγονός με όλη τη σημασία της λέξης» και του είχε κάνει «τεράστια εντύπωση». Η αντίστασή του στον «διευρυμένο ορισμό της σεξουα­ λικότητας» ήταν έτοιμη να καταρρεύσει.23 Ο Freud από τη μεριά του επανέλαβε ό,τι είχε ήδη πει στον Jung στη Βιέννη: «το πρόσωπό σας με γέμισε με εμπι­ στοσύνη για το μέλλον». Ήξερε πια ότι ο ίδιος, όπως όλοι, δεν ήταν «αναντικα­ τάστατος», αλλά πρόσθεσε: «Είμαι βέβαιος ότι δεν θα αφήσετε τη δουλειά στη μέση».24Ήταν πράγματι τόσο βέβαιος; Μεταξύ των ονείρων του Jung υπήρχε και ένα που σύμφωνα με την ερμηνεία του Freud έδειχνε ότι ο Jung επιθυμούσε να τον εκθρονίσει.25 Ούτε ο Freud ούτε ο Jung θεώρησαν αυτό το όνειρο ανησυχητική προφητεία. Η φιλία τους, που είχε δέσει τόσο γρήγορα, έδειχνε να έχει σμιλευτεί σε πέτρα. Σε ένδειξη αλληλοσεβασμού αντάλλασσαν αναφορές περιστατικών, ερευνούσαν τρόπους επέκτασης των ψυχαναλυτικών ιδεών στη μελέτη των ψυχώσεων και του πολιτισμού και κοροΐδευαν τις «ανόητες κοινοτοπίες» (η έκφραση είναι του Jung) των ακαδημαϊκών ψυχιάτρων που αρνούνταν να δουν την αλήθεια στις θε­ ωρίες του Freud.26 Παρότι ο Jung απέκτησε γρήγορα ειδικές γνώσεις και εκτέ­ θηκε στην πολεμική, παρέμεινε για χρόνια φοιτητής. «Είναι ωραίο», του γρά­ φει ο Freud τον Απρίλιο 1967, «ότι με ρωτάτε τόσα πράγματα αν και ξέρετε ότι μπορώ να απαντήσω μόνο σε ένα μικρό μέρος από αυτά».27 Όμως ο Freud δεν ήταν ο μόνος κόλακας σε αυτή την αλληλογραφία. Ο Jung γράφει στον Freud ότι νέμεται τα πλούτη που εκείνος άπλωσε μπροστά του και ζει «από τα ψίχουλα που πέφτουν από του πλούσιου το τραπέζι».28 Ο Freud διαμαρτύρεται γι’ αυτή τη μεταφορά και μεταθέτει τον τόνο στην αξία του Jung για εκείνον. Ενώ ετοιμάζεται να πάει διακοπές τον Ιούλιο 1907 γράφει στον Jung ότι το να έχει νέα του του «έχει γίνει ανάγκη».29 Τον επόμενο μήνα καθησυχάζει τον Jung που παραπονείται για λάθη του χαρακτήρα του: «Αυτό που αποκαλείται υστερικό στην προσωπικότητά σας -τη ν ανάγκη να ε­ ντυπωσιάζετε και να επηρεάζετε τους άλλους- θα επιφέρει όφελος αφού σας κα­ θιστά ικανό δάσκαλο και καθοδηγητή».30

230

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

Παρά τις φιλοφρονητικές επιστολές που αντάλλασσαν ο ηγεμόνας και ο δι­ άδοχος του θρόνου η εν δυνάμει διχαστική διαμάχη για τη σεξουαλικότητα δεν είχε σταματήσει ποτέ τελείως. Ο Jung ήταν συγκρατημένος, ενώ ο Abraham στο Μπουργκχέλτσλι έδειχνε τους τελευταίους μήνες πιο δεκτικός για τη φροϋδική θεωρία της λίμπιντο. Ο Jung ζήλευε αυτόν τον αντίζηλο στην πίσω αυλή του. Ο Freud δεν έκρυβε από τον Jung ότι ήταν προκατειλημμένος υπέρ του Abra­ ham επειδή «πηγαίνει κατευθείαν στο σεξουαλικό πρόβλημα».31 Αλλά η ζήλια και ο φθόνος ήταν συνηθισμένα συναισθήματα και τόσο κοντά στην επιφάνεια της ψυχής του Jung ώστε δεν έμπαινε στον κόπο να τα κρύψει, πόσο μάλλον να τα καταπνίξει. Στις αρχές του 1909 αναφέρει με αφοπλιστική ειλικρίνεια στον Ferenzci ότι πρέπει να του εξομολογηθεί «το όχι ευγενικό συναίσθημα της ζή­ λιας» που ένιωσε επειδή ο Freud επαίνεσε πολύ μια πραγματεία του Ferenzci, κάτι που δεν έκανε πάντα στη δική του περίπτωση.32 Ωστόσο ο Jung συνεχίζει να ομολογεί μια «άνευ όρων αφοσίωση» στις φροϋδικές θεωρίες και μια «εξί­ σου άνευ όρων εκτίμηση» στο πρόσωπο του Freud. Παραδέχεται ότι αυτή η «ε­ κτίμηση» έχει ένα «“θρησκευτικό” και λατρευτικό» χαρακτήρα που τον βρίσκει «αηδιαστικό και γελοίο» εξαιτίας της απαραγνώριστα ερωτικής χροιάς του. Ο Jung έχοντας αρχίσει την εξομολόγηση δεν λέει πια να τη σταματήσει στη μέση. Αποδίδει την απέχθειά του για τη σχεδόν θρησκευτική λατρεία του σε κάτι που έχει συμβεί στην παιδική ηλικία του, σε μια ομοφυλοφιλική επίθεση που έχει υποστεί από έναν άνθρωπο που μέχρι τότε εκτιμούσε.33 Ο Freud, που εκείνη την εποχή συλλογίζεται τα δικά του ομοερωτικά συναισθήματα για τον Fliefl, δεν δυ­ σκολεύεται να κατανοήσει αυτή την αποκάλυψη. Μια θρησκευτική μεταβίβαση, σχολιάζει χωρίς να ξέρει πόσο σοφός είναι και πόσο δίκιο έχει, μπορεί να τελειώ­ σει μόνο με αποστασία. Κάνει ό,τι μπορεί για να το αποτρέψει: προσπαθεί να πείσει τον Jung ότι ο ίδιος είναι «ακατάλληλος ως αντικείμενο λατρείας».34 Θα έρθει κάποτε μια εποχή που ως προς αυτό ο Jung θα συμφωνήσει μαζί του. ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣ TON ABRAHAM, που αποτελούν νηφάλιο σχολια­

σμό των επιστολών προς τον Jung, ο Freud απαριθμεί ανεπιφύλακτα τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα της σχέσης με τη Ζυρίχη. Στα τρία χρόνια του στο Μπουργκχέλ­ τσλι ο Abraham τα πήγαινε καλά με τον Jung -που μπορούσε να είναι ευγενι­ κός όσο και απότομος- ωστόσο έτρεφε κάποιες αμφιβολίες για εκείνον. Μόλις αποδεσμεύτηκε και άρχισε να εργάζεται στο Βερολίνο έβρισκε ευκαιρίες για να συγχύζει τον άλλοτε προϊστάμενό του, ιδίως όταν συναντιόνταν σε ψυχαναλυ­ τικά συνέδρια. Ο Freud, που η συμβουλή του ήταν υπομονή και συνεργασία, ερμήνευε την αρκετά ψυχρή στάση του Abraham προς τον Jung ως μια αθώα, σχεδόν αναπόφευκτη μορφή αδελφικής αντιπαλότητας. «Να είστε ανεκτικός», συμβουλεύει τον Abraham τον Μάιο 1908, «και μην ξεχνάτε ότι εσείς» -ω ς εβραίος- «μπορείτε πιο εύκολα» να δεχτείτε την ψυχανάλυση απ’ ό,τι ο Jung που «ως χριστιανός και γιος πάστορα μπορεί να βρει τον δρόμο προς εμένα μόνο αν

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

231

υπερβεί μεγάλες εσωτερικές αντιστάσεις. Γι’ αυτό και η προσχώρησή του έχει μεγαλύτερη αξία. Θα έλεγα σχεδόν ότι μόνο χάρη στην παρουσία του η ψυχανά­ λυση απέφυγε τον κίνδυνο να γίνει μια εβραϊκή εθνική υπόθεση».35 Ο Freud ήταν πεπεισμένος: όσο ο κόσμος έβλεπε την ψυχανάλυση σαν «εβραϊκή επιστήμη», τα βάρη που θα έπρεπε να σηκώσουν οι ανατρεπτικές ιδέες της θα πολλαπλασιάζονταν. «Είμαστε και παραμένουμε εβραίοι», γράφει λίγο αργότερα σε μια εβραία αλληλογράφο, «οι άλλοι θα μας εκμεταλλεύονται πάντα, δεν θα μας καταλαβαί­ νουν, δεν θα μας τιμούν».36 Και είναι γνωστό το ξέσπασμά του σε επιστολή προς στον Abraham όπου διαλέγει το πιο πρόδηλα αυστριακό και μη εβραϊκό όνομα για να συνοψίσει την όλη αθλιότητα του να είσαι εβραίος: «Να είστε βέβαιος, αν με έλεγαν Ομπερχούμπερ οι καινοτομίες μου θα έβρισκαν μικρότερη αντί­ σταση».37 Με αυτό το φρόνημα αυτοπροστασίας ο Freud προειδοποιεί ανοιχτά τον Abraham να μην έχει «φυλετικές προτιμήσεις». Τέτοιες σκέψεις δεν έχουν θέση στο προσκήνιο, ιδίως επειδή οι δυο τους και ο Ferenzci στη Βουδαπέστη καταλαβαίνονται τέλεια. Και η οικειότητά τους θα πρέπει να αποτελεί προειδοποίηση για τον Freud ώστε «να μην παραμελώ τον βασικά ξένο για μένα άριο».3* Δεν έχει καμία αμφιβολία: «Οι άριοι σύντροφοί μας είναι άκρως απαραίτητοι, αλλιώς η ψυχανάλυση θα πέσει θύμα αντισημιτισμού».39 Πρέπει να επαναλάβουμε ότι ο Freud, παρότι χρειαζόταν τους μη εβραίους οπαδούς, δεν χειραγωγούσε τον Jung όταν τον ενθάρρυνε· πίστευε πολύ περισσότερο στον Jung απ’ ό,τι ομολό­ γησε ποτέ στον Abraham.40 Ταυτόχρονα, στα προσωπικά και επαγγελματικά ζη­ τήματα, δεν υποτιμούσε διόλου την αξία της «φυλετικής συγγένειας» (έκφραση της εποχής) που τον συνέδεε με τον Abraham. «Επιτρέπεται να πω ότι αυτό που με έλκει σε εσάς είναι τα συγγενικά, εβραϊκά χαρακτηριστικά;» Οικογενειακά, από εβραίο σε εβραίο, ο Freud εκφράζει σε επιστολές προς τον Abraham την α­ νησυχία του για τον «συγκρατημένο αντισημιτισμό των ελβετών» και προτεί­ νει ως μόνη ρεαλιστική πολιτική μια σχετική καρτερικότητα: «Αν θέλουμε ως εβραίοι να συμμετάσχουμε οπουδήποτε, πρέπει να αναπτύξουμε λίγο μαζοχισμό, να είμαστε έτοιμοι να αδικηθούμε λιγάκι».41 Και θυμίζει στον Abraham, αγνο­ ώντας παντελώς τη μακραίωνη εβραϊκή μυστικιστική παράδοση: «Εμείς οι ε­ βραίοι διευκολυνόμαστε γενικά επειδή μας λείπει το μυστικιστικό στοιχείο».42 Το να είσαι ελεύθερος από το μυστικιστικό στοιχείο σημαίνει, κατά την ά­ ποψη του Freud, ότι έχεις την τύχη να είσαι ανοιχτός στην επιστήμη, να έχεις τη μόνη ενδεδειγμένη στάση για την κατανόηση των φροϋδικών ιδεών. Ο Jung, γιος πάστορα, έτρεφε επικίνδυνες συμπάθειες για τον μυστικισμό της Ανατολής αλλά και της Δύσης, όπως πολλοί χριστιανοί. Για έναν ψυχαναλυτή ήταν πολύ προτιμότερο να είσαι άθεος -όπως ο Freud- είτε ήσουν εβραίος είτε όχι. Αυτό που είχε σημασία ήταν η συνειδητοποίηση ότι η ψυχανάλυση είναι μια επιστήμη που τα πορίσματά της είναι εντελώς ανεξάρτητα από τη θρησκευτική προέλευση αυτών που την ασκούν. «Δεν επιτρέπεται να υπάρχει ξεχωριστή άρια ή εβραϊκή

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

232

επιστήμη», γράφει ο Freud στον Ferenzci.43 Αλλά οι αναγκαιότητες της ψυχανα­ λυτικής πολιτικής απαιτούσαν, όπως πίστευε ο Freud, να δίνεται προσοχή στις θρησκευτικές διαφορές των οπαδών του. Γι’ αυτό έκανε ό,τι μπορούσε για να διατηρήσει εξίσου καλές τις σχέσεις του με τους εβραίους και τους μη εβραίους οπαδούς του. Έδενε τον Jung με την πατρική συμπάθεια και τον Abraham με τις «φυλετικές» ομοιότητες και δεν έχανε ποτέ από τα μάτια του την υπόθεση. Το 1908 αλληλογραφούσε με τον Abraham και τον Jung με τους ίδιους σχεδόν όρους· η στρατηγική του έδειχνε να λειτουργεί καλά. Αυτά τα χρόνια ο Freud δεν αμφέβαλλε βέβαια για την πίστη του Jung. Του το έλεγε συχνά και ο ίδιος ο Jung: «Σε αυτό το ζήτημα μείνετε ήσυχος, δεν θα εγκαταλείψω ποτέ κάποιο ουσιαστικό κομμάτι της θεωρίας σας, παραείμαι στρατευμένος για να το κάνω», γράφει στον Freud το 1907.44 Δύο χρόνια αργό­ τερα διαβεβαιώνει πάλι τον Freud: «Κατά τα άλλα μείνετε εντελώς ήσυχος, όχι μόνο τώρα αλλά και στο μέλλον, ότι δεν θα συμβεί κάτι που να σας θυμίσει τον FlieB».45 Αυτός ήταν ένας εμφατικός όρκος πίστης που κανείς δεν είχε ζητήσει και αν ο Freud είχε χρησιμοποιήσει την ντετεκτιβίστικη τεχνική του, θα μπο­ ρούσε να τον ερμηνεύσει ως δυσοίωνη ένδειξη για επερχόμενα γεγονότα ανά­ λογα εκείνων του FlieB.

Αμερικανικό ιντφλούδιο ΤΟ 1909 Η ΔΙΑΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΤΡΑΝΤΑΧΤΗΣ πίστης του Jung αποτελούσε για τον Freud μια ανέλπιστη ανακούφιση από τις πολιτικές έγνοιες του. Αλλά είχε και μια ακόμη πιο ανέλπιστη αναγνώριση μακριά από την πατρίδα. Το βράδυ της Παρασκευής, στις 10 Σεπτεμβρίου, θα του απονεμηθεί στο γυμναστήριο του Clark University στο Γουόρτσεστερ της Μασαχουσέτης ο τίτλος του επίτιμου δι­ δάκτορα Δικαίου. Ήταν μεγάλη έκπληξη για τον Freud. Είχε μια δεκάδα οπαδών στη Βιέννη, πρόσφατα είχε αυξήσει τους οπαδούς του σε Ζυρίχη, Βερολίνο, Βου­ δαπέστη, Λονδίνο και Νέα Υόρκη. Αλλά όλοι αυτοί ανήκαν σε μια μικρή επαγ­ γελματική μειονότητα ψυχιάτρων που επιπλέον δεχόταν επιθέσεις. Οι ιδέες του Freud ήταν ακόμη κτήμα λίγων ατόμων και σκάνδαλο για τους περισσότερους. Όμως ο πρύτανης του Clark University G. Stanley Hall, που είχε διοργανώσει τη γιορτή απονομής του τίτλου, ήταν ένας δραστήριος ψυχολόγος που όχι μόνο δεν φοβόταν τη σύγκρουση αλλά την επιζητούσε. «Είχε μέσα του κάτι από το είδος του “ανθρώπου που ανεβάζει βασιλιάδες”», λέει ο Freud.46 Ο Hall, εκκε­ ντρικός και ενθουσιώδης, είχε κάνει πολλά για να καταστήσει δημοφιλή την ψυ­ χολογία και ιδίως την παιδοψυχολογία στις ΗΠΑ. Το 1899 είχε εκλεγεί πρύτανης του Clark University που, έχοντας εξασφαλίσει γενναία επιδότηση, επιδίωκε να συναγωνιστεί το John Hopkins University και στο πρόγραμμα των μεγάλων εξα­

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

233

μήνων να ξεπεράσει το Harvard. Αυτή ήταν η ιδεώδης πλατφόρμα για τον Hall, που ήταν περισσότερο ακούραστος εκδότης και υπέρμαχος νέων ιδεών παρά καινοτόμος ερευνητής. Ευφυής, φιλόδοξος και αθεράπευτα εκλεκτικός υιοθέτησε γρήγορα τα νέα ευρωπαϊκά ρεύματα στην ψυχολογία. Ήδη το 1899 είχε καλέσει στην Αμερική την αυθεντία της ελβετικής ψυχιατρικής Auguste Forel, που ήταν τότε διευθυντής στο νευρολογικό θεραπευτήριο Μπουργκχέλτσλι, για να μιλή­ σει για τις νέες εξελίξεις και ο Forel είχε αναφερθεί στην εργασία των Freud και Breuer για την υστερία. Τα επόμενα χρόνια και άλλοι ομιλητές είχαν μεταφέρει στο Clark νέα για την ψυχανάλυση στη Βιέννη· και το 1904 ο Hall, στο εκτενές δίτομο έργο του Adolescence, έκανε περισσότερες από μία άκρως θετικές αναφο­ ρές στις φροϋδικές ιδέες περί σεξουαλικότητας. Όταν ο γνωστός ψυχολόγος εκ­ παίδευσης Edward L. Thondike παρουσίασε το Adolescence, έδειξε ενοχλημένος με την άνευ προηγουμένου παρρησία του Hall και ιδιωτικά δήλωσε ότι το βιβλίο «είναι γεμάτο μέχρι σκασμού με λάθη, αυνανισμό και Ιησού» και ο συγγραφέας του «τρελός».47 Αυτός λοιπόν ήταν ο αμφιλεγόμενος άνδρας που κάλεσε τον Freud για μια σειρά διαλέξεων με αφορμή τον εορτασμό των είκοσι χρόνων από την ίδρυση του Clark University. Κάλεσε και τον Jung, που τότε ήταν ειδικός σε θέματα σχι­ ζοφρένειας και ο πιο επιφανής οπαδός του Freud. «Πιστεύουμε», γράφει ο Hall στον Freud τον Δεκέμβριο 1908, «ότι μια σύντομη παρουσίαση των προσωπικών αποτελεσμάτων και θέσεών σας θα ήταν θετική και ίσως κατά κάποιο τρόπο θα άφηνε τη σφραγίδα της στην ιστορία αυτών των σπουδών σε αυτή τη χώρα».48 Σε ένα σύντομο, πρόχειρο ευχαριστήριο για τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα ο Freud μιλά με υπερηφάνεια για την «πρώτη επίσημη αναγνώριση των προσπα­ θειών μας».49 Πέντε χρόνια αργότερα εξακολουθεί να είναι υπό το κράτος αυτής της ευχάριστης εντύπωσης. Χρησιμοποιεί την αμερικανική γενναιοδωρία και τόλμη σαν δεκανίκι για να πλήξει την Ευρώπη και χαρακτηρίζει την επίσκεψή του στο Clark University ως πρώτη φορά που «του επιτράπηκε να μιλήσει δημό­ σια για την ψυχανάλυση». Και εκτιμά ακόμη περισσότερο το γεγονός αυτό αφού έκανε πέντε παραδόσεις σε γερμανική γλώσσα χωρίς να χάσει το ακροατήριό του. Δεν παραλείπει βέβαια να προειδοποιήσει αυστηρά τους ευρωπαίους ανα­ γνώστες του ότι «η εισαγωγή της ψυχανάλυσης στη Βόρεια Αμερική» έγινε «με ιδιαίτερα τιμητικές ενδείξεις». Ο Freud παραδέχεται ότι δεν το περίμενε. «Προς μεγάλη μας έκπληξη είδαμε ότι αυτοί οι δίχως προκαταλήψεις άνδρες αυτού του μικρού αλλά σεβαστού παιδαγωγικού και φιλοσοφικού πανεπιστημίου γνώριζαν όλες τις ψυχαναλυτικές εργασίες μας και εξέφραζαν την εκτίμησή τους στις δια­ λέξεις μας για τους φοιτητές τους». Και προσθέτει, μετριάζοντας την εκτίμησή του με τον τελετουργικό τρόπο απαξίωσης της Αμερικής που ενδημούσε μεταξύ των μορφωμένων ευρωπαίων: «Τουλάχιστον στους ακαδημαϊκούς κύκλους της τόσο πουριτανικής Αμερικής μπορεί να συζητήσει και να διερευνήσει κάποιος επιστημονικά όσα στη ζωή θεωρούνται άσεμνα.».50Όταν μια δεκαετία αργότερα

234

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

θυμάται αυτό το γεγονός στην «Αυτοβιογραφία του», παρατηρεί ότι η αμερικα­ νική αποστολή σήμαινε πάρα πολλά για εκείνον: «Στην Ευρώπη ένιωθα σαν περιφρονημένος, εδώ είδα να με υποδέχονται οι άριστοι ως ισάξιό τους. Ανεβαίνο­ ντας στην έδρα του Γουόρτσεστερ ήταν σαν γινόταν πραγματική μια απίστευτη ονειροφαντασία... Η ψυχανάλυση δεν ήταν πια μια χίμαιρα, είχε γίνει πολύτιμο κομμάτι της πραγματικότητας».51 Στην αρχή ο Freud είχε θεωρήσει αδύνατο να δεχτεί την πρόσκληση του Hall. Η γιορτή, που είχε οριστεί για τον Ιούνιο, σήμαινε συντόμευση του χρόνου α­ νάλυσης και μείωση εισοδήματος, κάτι που τον προβλημάτιζε πάντα. Λυπάται που πρέπει να αρνηθεί, γράφει στον Ferenzci, αλλά «θεωρώ υπερβολή να θυσι­ άσω τόσα χρήματα για να δώσω διαλέξεις εκεί, παραείναι «αμερικάνικο». Και σε ένα σκληρόκαρδο συναισθηματικό ξέσπασμα γράφει: «Η Αμερική πρέπει να φέρει χρήμα, όχι να κοστίσει». Τα οικονομικά δεν ήταν ο μόνος λόγος για την απαρέσκεια του Freud να μιλήσει δημόσια στις ΗΠΑ. Φοβόταν ότι οι αμερικανοί θα περιφρονούσαν αυτόν και τους συναδέλφους του όταν θα διαπίστωναν «τη σεξουαλική βάση της ψυχολογίας μας».52 Παρ’ όλα αυτά η πρόσκληση τον ενδιέφερε. Όταν ο Hall άργησε να απαντήσει, ο Freud θύμωσε με αυτή τη σιωπή, αν και βιάστηκε να διαβεβαιώσει -σαν να ήθελε να προστατευθεί από μια απογοή­ τευση- ότι δεν είχε καμιά εμπιστοσύνη στους αμερικανούς και φοβόταν «τη σε­ μνοτυφία της νέας ηπείρου».53 Λίγες μέρες αργότερα αλλάζει τόνο και ηχεί σχε­ δόν φοβισμένος όταν γράφει πάλι στον Ferenzci: «Κανένα νέο από τις ΗΠΑ».54 Όμως ο Hall αλλάζει την πρότασή του· μεταθέτει τη γιορτή για τον Σεπτέμ­ βριο και αυξάνει αισθητά τα οδοιπορικά. Αυτό δίνει «τη δυνατότητα και την ά­ νεση η πρόσκληση να γίνει αποδεκτή», γράφει ο Freud στον Ferenzci.55 Και ρωτά τον Ferenzci, όπως το είχε κάνει ήδη νωρίτερα, αν θέλει να τον συνοδέψει. Ο Ferenzci το θέλει πολύ. Τον Ιανουάριο του έχει γράψει ήδη ότι μπορεί να αντεπεξέλθει στα έξοδα του ταξιδιού56 και τον Μάρτιο ότι έχει αρχίσει «κάποια προετοι­ μασία για την υπερατλαντική εκδρομή», εννοώντας όχι μόνο το φρεσκάρισμα των «ελλιπών» αγγλικών του, αλλά και «λίγη βιβλιογραφία για την Αμερική».57 Όσο οι εβδομάδες περνούν μεγαλώνει αισθητά και η ανησυχία του Freud. «Η Αμερική έχει την κυριαρχία στα πράγματα», αναφέρει τον Μάρτιο και, όπως ο Ferenzci, παραγγέλνει βιβλία για τις ΗΠΑ και «ξεσκονίζει» τα αγγλικά του. Φαίνεται ότι «θα είναι μεγάλη εμπειρία».58 Όταν ανακοινώνει στον Abraham ότι θα κάνει παραδό­ σεις στις ΗΠΑ αρχίζει με ενθουσιασμό: «Και τώρα το μεγάλο νέο».59 Ως προνο­ ητικός και έμπειρος ταξιδιώτης ο Freud ζητεί πληροφορίες για τους συνταξιδιώ­ τες και ζυγίζει τα πράγματα. Τελικά αποφασίζει να ταξιδέψουν με το ατμόπλοιο George Washington της LLoyd Βορείου Γερμανίας, επειδή το πρόγραμμά της τους επιτρέπει μια εβδομάδα τουριστικών περιηγήσεων στις ΗΠΑ πριν παρουσιαστούν στο Clark University. «Επειδή τη Μεσόγειο μπορούμε να τη δούμε όποτε θέλουμε τα επόμενα χρόνια. Ενώ η Αμερική θα αργήσει να ξανάρθει».60 Ο Freud έχει συνειδητοποιήσει οδυνηρά την αμφιθυμία του ως προς αυτή την

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

235

«ταξιδιωτική περιπέτεια» και γράφει στον Ferenzci: «Βλέπετε είναι σαν απεικό­ νιση στα βαθυστόχαστα λόγια του Μαγικού Αυλού: Δεν μπορώ να σε αναγκάσω να αγαπήσεις. Δεν με νοιάζει καθόλου η Αμερική, όμως χαίρομαι πολύ που θα ταξιδέψουμε μαζί».61 Είναι ευτυχισμένος αφού στην παρέα θα είναι και ο Jung: «η χαρά μου είναι τεράστια για τους πλέον ιδιοτελείς λόγους», γνωστοποιεί στον Jung τον Ιούνιο. Και προσθέτει ότι του αρέσει να βλέπει πόση υπόληψη έχει κερ­ δίσει ο Jung στους κύκλους των ψυχολόγων.62 Ο Freud θεωρεί υποχρέωση να πάρει μαζί του στις καλοκαιρινές διακοπές με­ ρικά βιβλία για τις ΗΠΑ, όμως δεν τα διαβάζει. «Θέλω να είναι μια έκπληξη για μένα», γράφει στον Ferenzci63 και συμβουλεύει τον Jung να είναι εξίσου αυθόρ­ μητος.64 Τελικά η μοναδική εφόρμησή του στις ΗΠΑ θα είναι εν μέρει διακοπές και εν μέρει ψυχαναλυτικό γιορτινό ταξίδι. Το ταξίδι ξεκινά με ένα δυσοίωνο επεισόδιο: στις 20 Αυγούστου οι τρεις ταξιδιώτες γευματίζουν στη Βρέμη περιμένοντας να επιβιβαστούν. Ο Jung αρχίζει να μιλά για προϊστορικά ευρήματα, πτώματα που έχουν βρεθεί σε βάλτους της Βόρειας Γερμανίας, και δεν λέει να σταματήσει. Ο Freud ερμηνεύει την επιμονή του Jung σε αυτό το θέμα ως κρυφή του επιθυμία να πεθάνει ο ίδιος - και λιποθυμά. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Freud λιποθυμά μπροστά στον Jung. Όμως στη συνέχεια η προκαταβολική χαρά επικρατεί και την επόμενη ημέρα οι Freud, Jung και Ferenzci αφήνουν πίσω τους με καλή διάθεση τη Βρέμη. Για να περάσει η ώρα στο οκταήμερο υπερατλαντικό ταξίδι κάνουν κάτι πολύ αγαπητό σε αυτούς τους πρώτους αναλυτές: αναλύουν τα όνειρά τους. Όπως αναφέρει αργότερα ο Freud στον Jones, μια τις πιο αξιο­ μνημόνευτες στιγμές του ταξιδιού είναι όταν ανακαλύπτει ότι ο καμαρότος του διαβάζει την Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής,65 Επειδή ο Freud πέρα από άλλους λόγους έχει συγγράψει το βιβλίο για να διαβαστεί και από μη ειδικούς, ικανοποιείται με αυτή τη χειροπιαστή απόδειξη ότι το βιβλίο γοητεύει ένα ευρύ­ τερο κοινό. Το τρίο αφιέρωσε μία εβδομάδα στη Νέα Υόρκη και οι Ernest Jones και A. A. Brill, οι δύο ψυχαναλυτές του Νέου Κόσμου, τους έδειξαν την πόλη. Ο Jones κατέβηκε από το Τορόντο για να φροντίσει τους διάσημους καλεσμένους. Αλλά ο σχεδόν επαγγελματίας cicerone ήταν ο Brill, που ζούσε από το 1889 στη Νέα Υόρκη, όπου είχε έρθει από την Αυστρουγγαρία σε ηλικία δεκαπέντε ετών με τρία δολάρια στην τσέπη. Ήξερε απ’ έξω και ανακατωτά την πόλη - τουλάχιστον το Μανχάταν. Η φυγή του από την Ευρώπη ήταν φυγή από την οικογένεια: ο πατέρας του ήταν αμόρφωτος και αυταρχικός, η μητέρα του ήθελε να τον κά­ νει ραβίνο. Η Αμερική τον έσωσε από μια σταδιοδρομία που δεν ήθελε και από γονείς που τον «έπνιγαν».66 Αν και έφηβος, αρνήθηκε αποφασιστικά τόσο τη θρησκευτική πίστη όσο και την οικιακή δικτατορία του πατέρα του αλλά, όπως παρατηρεί καίρια ο Nathan G. Hale, «διατήρησε τον εβραϊκό σεβασμό για τους δασκάλους και τους σοφούς. Αναζητούσε καθοδηγητή, όχι λοχία».67 Απελπιστικά φτωχός, αλλά με θέληση, κατάφερε να σπουδάσει στο πανεπι­

236

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

στήμιο της Νέας Υόρκης κάνοντας διάφορες αποδοτικές ή λιγότερο αποδοτικές δουλειές, μεταξύ άλλων και αυτή του δασκάλου. Όπως είπε αργότερα ο Ernest Jones, ο Brill μετά από χρόνια αιματηρής οικονομίας πίστεψε ότι είχε αρκετά χρήματα για να σπουδάσει ιατρική στο Columbia University, αλλά δεν μπόρεσε να πληρώσει τα εξεταστικά τέλη. «Μια αίτηση στις αρχές για οικονομική βοή­ θεια ή απαλλαγή από τα τέλη ήταν μάταιη· έπρεπε να τα βγάλει πέρα μόνος και έτσι δίδαξε πάλι για ένα χρόνο. Ένιωσε τη σκληρότητα, αλλά είπε στον εαυτό του: “Μην κατηγορείς κανέναν παρά μόνο τον εαυτό σου· κανένας δεν σου είπε να σπουδάσεις ιατρική”. Και συνέχισε γενναία.» Ο Jones δεν μπορούσε να κρύ­ ψει τον θαυμασμό του: «Θα μπορούσες ίσως να τον αποκαλέσεις ακατέργαστο διαμάντι, αλλά ήταν αναμφίβολα διαμάντι».68 Μέχρι το 1907 είχε καταφέρει να αποταμιεύσει αρκετά για να περάσει ένα χρόνο στο Μπουργκχέλτσλι σπουδάζο­ ντας ψυχιατρική. Εκεί ανακάλυψε τον Freud και με αυτή την ανακάλυψη βρήκε το επάγγελμα της ζωής του. Αποφάσισε να επιστρέφει στη Νέα Υόρκη, να εκ­ παιδευτεί ώστε να γίνει η φωνή της ψυχανάλυσης και να κάνει προσιτά στους αγγλόφωνους τα γραπτά του Freud. Έτσι στα τέλη του καλοκαιριού 1909, με εν­ θουσιασμό και κύρος, ήταν σε θέση να ξεπληρώσει κάποια από τα χρέη του προς τον Freud. Με αχόρταγη νεανική όρεξη για εξερευνήσεις στην πόλη ο Freud δεν κουρα­ ζόταν ποτέ. Δεν ήταν ακόμη τόσο διάσημος για να τον πολιορκούν φωτογράφοι και δημοσιογράφοι και μία από τις πρωινές εφημερίδες της Νέας Υόρκης δεν κα­ τάλαβε σωστά ούτε καν το όνομά του όταν από καθήκον ανακοίνωσε απλώς την άφιξη του «καθηγητή Freund από τη Βιέννη».69 Αυτό δεν ενόχλησε διόλου τον Freud- ενδιαφερόταν μόνο για τη Νέα Υόρκη. Συγκέντρωνε εντυπώσεις από το Σέντραλ Παρκ και το Columbia University, από την Τσάιναταουν και το Κόνι Άιλαντ και αφιέρωσε αρκετό χρόνο για να δει τις αγαπημένες του ελληνικές αρχαι­ ότητες στο Μητροπολιτικό Μουσείο. Στις 5 Σεπτεμβρίου οι ταξιδιώτες έφτασαν στο Γουόρτσεστερ. Οι άλλοι εγκαταστάθηκαν στο Standish Hotel. Ο Freud, προ­ φανώς ως κύριος καλεσμένος, φιλοξενήθηκε στο όμορφο σπίτι του G. Stanley Hall. ΟΙ ΠΕΝΤΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, που ο Freud συζητούσε και δοκίμαζε με τον Ferenzci την ώρα του πρωινού περιπάτου, είχαν καλή υποδοχή· η επιδεξιότητά του στο δημόσιο βήμα τον βοήθησε να κερδίσει το αμερικανικό ακροατή­ ριο. Ο Freud εγκαινίασε τη σειρά παραδόσεων με ένα γενναιόδωρο φόρο τιμής στον Breuer ως τον πραγματικό ιδρυτή της ψυχανάλυσης -έν α φόρο τιμής που μετά από περισσότερη σκέψη θεώρησε υπερβολικό- και παρουσίασε μια σύ­ ντομη ιστορία των δικών του ιδεών και τεχνικών προειδοποιώντας να μη εγεί­ ρονται υπέρμετρες απαιτήσεις από μια τόσο νέα ακόμη επιστήμη. Τελειώνοντας την τρίτη παράδοση είχε εξοικειώσει τους ακροατές με τους βασικούς όρους της ψυχανάλυσης: απώθηση, αντίσταση, ερμηνεία ονείρων κ.λπ. Στην τέταρτη ανα­

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

237

φέρθηκε στο ακανθώδες ζήτημα της σεξουαλικότητας, συμπεριλαμβανομένης και της παιδικής σεξουαλικότητας. Δεν είχε χρησιμοποιήσει ποτέ καλύτερα τη ρητορεία του και εκμεταλλεύτηκε τον άσο της αμερικανικής του διασύνδεσης. Ο μάρτυρας που επικαλέστηκε ήταν ο Standford Bell, που ευτυχώς ήταν μέλος του Clark University. To 1902, τρία χρόνια πριν εκδοθούν οι Τρεις πραγματείες για τη σεξουαλική θεωρία του Freud, ο Bell είχε δημοσιεύσει στο American Journal o f Psychology μια έκθεση όπου αποδείκνυε με πολυάριθμες παρατηρήσεις το φαι­ νόμενο της παιδικής σεξουαλικότητας. Είχε κάτι το αφοπλιστικό το ότι ο Freud δεν ήταν πρωτότυπος και αυτό ο Freud το απόλαυσε. Ολοκλήρωσε τη σειρά με ένα μεθυστικό μείγμα από πολιτισμική κριτική και εφαρμοσμένη ψυχανάλυση και έκλεισε ευχαριστώντας για την ευκαιρία που του δόθηκε να μιλήσει δημόσια καθώς και για την προσοχή του ακροατηρίου. Ο Freud δεν είχε ιδιαίτερο λόγο να λυπάται για αυτή την επίσκεψη· τα περισ­ σότερα μετέπειτα παράπονα ηχούν υπερβολικά και διόλου ευγενικά ή έστω λο­ γικά. Είναι αλήθεια ότι η αμερικανική κουζίνα, το παγωμένο νερό και τα βαριά φαγητά επιβάρυναν την ήδη κακή πέψη του.70 Πάντως ο Freud ήταν πεπεισμένος ότι η παραμονή στις ΗΠΑ «επιδείνωσε φοβερά» την εντερική πάθησή του,71 κάτι που δεχόταν και ο Jones. «Ελπίζω», γράφει στον Freud μερικούς μήνες αργό­ τερα, «η σωματική σας ασθένεια να ανήκει πια στο παρελθόν. Είναι λυπηρό ότι η Αμερική σας χτύπησε ύπουλα με την κουζίνα της.»72Όμως ο Freud υπερέβαλε για τα αρνητικά αποτελέσματα του αμερικανικού φαγητού, αφού είχε από καιρό ενοχλήσεις στην πέψη. Και να υποθέσει κάποιος για τον ισχυρισμό του ότι η ε­ πίσκεψη στις ΗΠΑ του αλλοίωσε τον γραφικό χαρακτήρα;73 Ακόμη και ο πιστός Ernest Jones αναγκάστηκε τελικά να συμπεράνει ότι ο αντι-αμερικανισμός του Freud «ουσιαστικά δεν είχε να κάνει με την ίδια την Αμερική».74 Πραγματικά, η Αμερική, ο κόσμος που ο Freud συνάντησε εκεί αλλά και ο Τύπος τον υποδέχτηκαν ως επί το πλείστον με κατανόηση. Ο τίτλος της Worces­ ter Telegram -«Όλοι στο Clark... άνδρες με φουσκωμένα μυαλά, βρήκαν χρόνο για περιστασιακά χαμόγελα»- είναι ασφαλώς παράδειγμα λαϊκίστικης δημοσι­ ογραφίας κατώτατου επιπέδου, αλλά αποτελεί εξαίρεση.75 Στο ακροατήριο του Freud υπήρχαν κάποιοι που σοκαρίστηκαν αρκετά από τις σεξουαλικές θεωρίες του και ο Τύπος χειρίστηκε την τέταρτη παράδοση, που είχε αυτό το ακανθώδες θέμα, με την πρέπουσα συντομία και αξιοπρέπεια. Αλλά ο Freud δεν είχε λόγο να αισθάνεται ότι οι αμερικανοί ακροατές του είχαν φερθεί υποτιμητικά ή αρνη­ τικά.76 Πόσο μάλλον όταν κορυφαίοι εκπρόσωποι της αμερικανικής ψυχολογίας είχαν ταξιδέψει μέχρι το Γουόρτσεστερ για να τον γνωρίσουν. Ο William James, ο διασημότερος ψυχολόγος και φιλόσοφος της Αμερικής, πέρασε μία μέρα στο Clark University για να ακούσει τον Freud και να περπατήσει μαζί του. Ήταν ένας αλησμόνητος περίπατος για τον Freud. Ο James είχε ήδη ένα καρδιακό νό­ σημα από το οποίο πέθανε ένα χρόνο αργότερα. Στην «Αυτοβιογραφία» του ο Freud εξιστορεί πώς ο James στάθηκε ξαφνικά, του έδωσε τη δερμάτινη τσάντα

238

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

του καν τον παρακάλεσε να συνεχίσει· ένιωθε ότι θα είχε μια κρίση angina pec­ toris και μόλις την περνούσε, θα ερχόταν και αυτός. «Από τότε ευχόμουν πάντα να μπορούσα να είμαι και εγώ τόσο άφοβος μπροστά στο επικείμενο τέλος της ζωής», σχολιάζει ο Freud.77 Επειδή εδώ και μερικά χρόνια συλλογιζόταν τον θά­ νατο, έβρισκε την ευγενική στωικότητα του James αξιοθαύμαστη ή και αξιοζή­ λευτη. Ο James παρακολουθούσε την πορεία του Freud από το 1894, όταν έπεσε στα χέρια του η «προσωρινή ανακοίνωση» για την υστερία των Freud και Breuer. Με τη συνήθη δεκτικότητά του για θεωρίες που έβρισκε ενδιαφέρουσες αν και μη αποδεκτές, ευχήθηκε στον Freud και τους φροϋδιστές ό,τι καλύτερο. Ως ερευνη­ τής των θρησκειών και μάλιστα ως άτομο που ανύψωνε τη θρησκευτική εμπει­ ρία στο επίπεδο μιας ανώτερης αλήθειας, ο James αμφέβαλλε πολύ γι’ αυτό που θεωρούσε προγραμματική, ψυχαναγκαστική εχθρότητα προς τη θρησκεία των φροϋδιστών. Όμως αυτό δεν μείωσε το ενδιαφέρον του για το εγχείρημά τους. Αποχαιρετώντας τον Ernest Jones τον αγκάλιασε από τον ώμο και είπε: «Το μέλ­ λον της ψυχολογίας είναι η δουλειά σας».78 Ο James υποψιαζόταν έντονα ότι ο Freud «με τη θεωρία των ονείρων του» είχε ψευδαισθήσεις. Όμως σκέφτηκε ότι ο Freud «θα συμβάλει να κατανοήσουμε τη “λειτουργική” ψυχολογία, που είναι η πραγματική ψυχολογία».79 Αλλά και όταν γράφει στον ελβετό ψυχολόγο Theo­ dore Flournoy αμέσως μετά τη συνάντηση στο Clark University, ανησυχεί για τις «έμμονες ιδέες» του Freud· ομολογεί την αμηχανία του για τη φροϋδική θεωρία των ονείρων και χαρακτηρίζει επικίνδυνες τις ψυχαναλυτικές ιδέες περί συμβο­ λισμού. Όμως εκφράζει την ελπίδα ότι «ο Freud και οι μαθητές του θα ωθήσουν τις ιδέες τους μέχρι τα άκρα και έτσι θα μάθουμε περί τίνος πρόκειται. Σίγουρα θα ρίξουν φως στην ανθρώπινη φύση».80 Αυτό ήταν φιλικό, αλλά προσωρινό και λίγο ασαφές. Ο James εκτίμησε πε­ ρισσότερο τον Jung αφού η συμπάθειά του για τη θρησκεία προσέγγιζαν τη δική του. Για τη φιλοσοφική θεολογία, που υποστήριζε θερμά ο James, οι δια­ λέξεις του Jung περί παιδοψυχολογίας και πειραμάτων λεκτικών συνειρμών81 ήταν αναμφίβολα λιγότερο προκλητικές από εκείνες του Freud. Μπορεί ο Freud να μην κήρυττε τον αθεϊσμό στις παραδόσεις του, αλλά υιοθετούσε πρόδηλα την επιστημονική πεποίθηση που αρνιόταν κάθε θρησκευτική αξίωση κατά την αναζήτηση της αλήθειας. Και ο James είχε τέτοιου είδους αξιώσεις που έθεταν τη θρησκεία υπεράνω της επιστήμης, όπως φαίνεται ιδιαίτερα στις Gif­ ford Lectures, The Varieties o f Religious Experience που είχαν δημοσιευτεί το 1902, δηλαδή λίγα χρόνια νωρίτερα. Σε αντίθεση με τον James, ο James Jackson Putnam μπόρεσε να υποστηρίξει ανεπιφύλακτα τον Freud και έγινε σωστός πρόμαχος της ψυχανάλυσης στις ΗΠΑ. Ήταν, όπως και ο James, καθηγητής στο Harvard, ένας νευρολόγος που όλοι οι συνάδελφοί του εκτιμούσαν πολύ. Γι’ αυτό είχε σημασία ότι ήδη το 1904 δήλωσε ότι η ψυχαναλυτική μέθοδος ήταν κάθε άλλο παρά άχρηστη για τη θεραπεία των υστερικών ασθενών του

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

239

Γενικού Νοσοκομείου της Μασαχουσέτης. Η θετική αξιολόγησή του ήταν το πρώτο πραγματικό άνοιγμα για τις αναλυτικές ιδέες στο αμερικανικό ιατρικό κατεστημένο. Προς μερική λύπη του Freud ο Putnam διατήρησε την ανεξαρ­ τησία του και αρνήθηκε να ανταλλάξει τον φιλοσοφικό προσανατολισμό του, όπου υπήρχε θέση ακόμη και για μια αρκετά αφηρημένη θεότητα, με τον άθεο θετικισμό του Freud. Αλλά οι παραδόσεις στο Clark University και οι έντονες συζητήσεις με τον Freud και τους άλλους επισκέπτες έπεισαν τον Putnam ότι οι ψυχαναλυτικές μέθοδοι ήταν βασικά σωστές. Κατά κάποιο τρόπο αυτή η κα­ τάχτηση ήταν η διαρκέστερη παρακαταθήκη του αμερικανικού ιντερλούδιου του Freud. ΟΤΑΝ ΤΕΛΕΙΩΣΑΝ ΟΙ ΓΙΟΡΤΙΝΕΣ εκδηλώσεις στο Clark University οι Freud,

Jung και Ferenzci πέρασαν αρκετές μέρες στα μέρη του Putnam, στα Άντιροντακ, όπου συνέχισαν τις κλαδικές συζητήσεις. Στις 21 Σεπτεμβρίου, μετά από δύο τελευταίες μέρες στη Νέα Υόρκη, οι τρεις σύντροφοι επιβιβάστηκαν σε ένα άλλο γερμανικό ατμόπλοιο, το Kaiser Wilhelm der Grofie, για να επιστρέφουν στο σπίτι. Είχαν θυελλώδη καιρό, όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Freud να αναλύ­ σει τον Jung, κάτι που εκείνος ισχυρίστηκε ότι του έκανε καλό.82 Οκτώ μέρες αργότερα αγκυροβόλησαν στη Βρέμη και η Αμερική έγινε μια ζωηρή, πλούσια και σύνθετη ανάμνηση. «Χαίρομαι πολύ που βγήκα έξω και ακόμη περισσότερο που δεν χρειάζεται να ζήσω εκεί», γράφει ο Freud στην κόρη του, Mathilde. «Και δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι γύρισα πολύ ανανεωμένος και ξεκούραστος. Όμως είχε μεγάλο ενδιαφέρον και μάλλον ήταν πολύ σημαντικό για την υπόθεσή μας. Γενικά ήταν μια μεγάλη επιτυχία.»83 Στις αρχές Οκτωβρίου ο Jung, που ένιωθε «μεγάλη νοσταλγία» για τον Freud, ήταν πάλι στη δουλειά του στη Ζυρίχη.84 Αλλά και ο Freud ξανάπιασε δουλειά. Είχε επιστρέφει ως επίτιμος διδάκτορας Δικαίου, με ευχάριστες αποδείξεις ότι το κίνημά του αποτελούσε πια πραγμα­ τικά παγκόσμια υπόθεση. Μετά από τόση ικανοποίηση η Βιέννη δεν μπορούσε παρά να είναι απογοητευτική. Και πράγματι στις αρχές Νοεμβρίου η πίκρα του Freud για τους τοπι­ κούς οπαδούς του έφτασε πάλι στο αποκορύφωμα. «Κατά τα άλλα θυμώνω τόσο με τους βιεννέζους μου», γράφει στον Jung παραφράζοντας για τους σκοπούς του τον ρωμαίο αυτοκράτορα Καλιγούλα, «που μερικές φορές θα σας ευχόμουν να είχαν όλοι μαζί έναν ενιαίο πισινό, για να τους τον ραβδίσω». Ωστόσο ένα σημαντικό ασύνειδο λάθος μαρτυρεί την απωθημένη δυσαρέσκεια του Freud για τον Jung: γράφει θα σας ευχόμουν αντί θα τους ευχόμουν* δείχνοντας έτσι ότι ο πισινός που πρέπει να ξυλοφορτωθεί είναι του Jung.85 Αλλά η πρώτη σοβαρή διάσπαση της αναλυτικής ενότητας θα γίνει στη Βιέννη, εντός έδρας, όπου θα * ΣτΜ.: Ihnen αντί του ορθού ihnen: λάθος που μπορεί να γίνει εύκολα στα γερμανικά αφού η διαφοροποίηση γίνεται με τον τρόπο γραφής του αρχικού γράμματος και δεν επιφέρει ασυντα­ ξία.

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

240

συμμετέχουν δύο από τους πρώτους συνεργάτες του Freud: ο Wilhelm Stekel και ο Alfred Adler. Ο Jung θα είναι παρατηρητής, σταθερός συμπαραστάτης του στρατοπέδου του Freud.

Βιέννη εναντίον Ζυρίχης ΣΕ ΜΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΙΚΡΑΣ, μία από τις πολλές αυτών των ετών, ο Freud

αποκάλεσε τους Stekel και Adler «Max και Moritz», δηλαδή τους παρομοίωσε με τα παροιμιώδη κακά παιδιά στην ομώνυμη χιουμοριστική ιστορία άγριων αστείων και φριχτής εκδίκησης του Wilhelm Busch. «Εξοργίζομαι συνεχώς με αυτούς τους δύο.»*6 Αλλά αυτοί οι δύο, αν και φίλοι και σύμμαχοι, ήταν πολύ διαφορετικοί άνθρωποι και έδιναν στον Freud διαφορετικές αφορμές για να συγ­ χύζεται και να προβαίνει τελικά σε δραστικές ενέργειες. Ο Stekel, παρά τη συμβολή του στην οργάνωση της ψυχολογικής συντροφιάς της Τετάρτης και στη θεωρία του συμβολισμού, λειτουργούσε από την αρχή σαν ένα είδος διεγερτικού. Ήταν διαισθητικός και ακούραστος, ένας παραγωγικός δημοσιογράφος, δραματουργός, λογοτέχνης και συγγραφέας ψυχαναλυτικών πραγματειών. Αν και ήταν ομιλητικός, πολλούς τους ξένιζε με τον κομπασμό του και την έλλειψη ενδοιασμού στη χρήση του επιστημονικού αποδεικτικού υλικού. Διψώντας να κάνει κάποιο σχόλιο για κάθε διάλεξη στη συντροφιά της Τετάρ­ της, επινοούσε ασθενείς που ταίριαζαν στη συζήτηση. «Ο “τεταρτιάτικος ασθε­ νής” του Stekel είχε γίνει μόνιμο ανέκδοτο», θυμάται ο Ernest Jones.87 Φαίνεται ότι ο Stekel είχε υπερβολικά πλούσια φαντασία για να μπορέσει να τη χαλιναγω­ γήσει. Σε μία από τις πραγματείες του ανέφερε την εκπληκτική θεωρία ότι συχνά τα ονόματα επηρεάζουν κρυφά τη ζωή των ανθρώπων, και «τεκμηρίωσε» τον ι­ σχυρισμό του χρησιμοποιώντας ως απόδειξη τα ονόματα αρκετών αναλυόμενων. Όταν ο Freud τον επιτίμησε επειδή παραβίασε το ιατρικό απόρρητο, ο Stekel τον καθησύχασε λέγοντας ότι όλα τα ονόματα ήταν φανταστικά!88 Δεν ήταν λοιπόν αξιοπερίεργο ότι ο Freud, όταν ακόμη είχε καλές σχέσεις μαζί του, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Stekel είναι «αδύναμος στη θεωρία και στη σκέψη» αν και έχει «διαίσθηση για τη σημασία του κρυφού και του ασύνειδου».89 Αυτό ειπώθηκε το 1908. Σύντομα ο Freud άρχισε να τον απορρίπτει και θύ­ μωνε με τις «ανόητες μικροζήλιες» του Stekel.90 Στην οριστική σύνοψή του μιλά για έναν «αρχικά πολύ άξιο και αργότερα εντελώς ξεπεσμένο Stekel».91* Αυτή * Στην αδημοσίευτη αυτοβιογραφία του ο Fritz Wittels σημειώνει ότι όταν έμαθε για την επικείμενη επανέκδοση της «Ιστορίας του ψυχαναλυτικού κινήματος», παρακάλεσε τον Freud να μετριάσει το «κακόβουλο» σχόλιο για τον Stekel. Ο Freud συμφώνησε λέγοντας ότι δεν θα καταπίεζε την κριτική του, αλλά θα χρησιμοποιούσε κάποια «ηπιότερη έκφραση». Τελικά το «ξε­ πεσμένος» παρέμεινε. (Fritz Wittels, «Wrestling with the Man: The Story of a Freudian», σ.169

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

241

η ετυμηγορία ήταν αρκετά αυστηρή, αλλά πολύ ήρεμη σε σύγκριση με τις ιδι­ ωτικές εκρήξεις του. Στις εμπιστευτικές επιστολές του ο Freud αποκαλεί τον Stekel «αδιάντροπο ψεύτη»92, «ανάγωγο άτομο και mauvais sujet»,93**, ακόμη και «γουρούνι».94 Αυτή η έκφραση του άρεσε τόσο ώστε τη χρησιμοποίησε και στα αγγλικά: «That pig, Stekel», γράφει σε επιστολή του προς τον Ernest Jones που, κατά τη γνώμη του Freud, παραείχε σε εκτίμηση τον Stekel.95 Πολλοί από τους βιεννέζους, που δεν ξεστόμισαν ποτέ τέτοιες ύβρεις, πίστευαν ότι ο Stekel πρόσφερε ερεθίσματα αλλά ήταν τελείως ανεύθυνος, συχνά άθελά του διασκεδαστικός και τελικά ανυπόφορος. Αλλά το 1911 ήταν ακόμη ένα ευυπόληπτο μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Βιέννης, έδινε διαλέξεις και έπαιρνε μέρος στις συζητήσεις. Μάλιστα τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς ο σύνδεσμος αφιέρωσε μια βραδιά για να ασκήσει κυρίως κριτική στο βιβλίο του Stekel Η γλώσσα του ονείρου?6 Όσο ανυπόφορος και αν υπήρξε ο Stekel, για κάποια χρόνια τον είχαν αντέξει. ΕΝΩ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΒΙΕΝΝΕΖΟΥΣ οπαδούς του Freud υπήρχαν και άλλοι που

τον σύγχυζαν όπως ο Stekel, δεν είχε μόνο έγνοιες με τους οπαδούς. Εκείνο το χρονικό διάστημα είχε τσακωθεί και με τον Karl Kraus, έναν πνευματώδη και επικίνδυνο αντίπαλο με τον οποίο διατηρούσε για μερικά χρόνια φιλικές, αν και σε καμιά περίπτωση στενές σχέσεις. Ο Kraus, που δεν έδειξε ποτέ έλλειψη σε­ βασμού προς τον Freud, στηλίτευε κάτι που ήταν τότε της μόδας: την πρωτόγονη εφαρμογή των φροϋδικών ιδεών σε προσωπικότητες της λογοτεχνίας - συμπε­ ριλαμβανομένου και του ιδίου. Όταν ο άλλοτε φίλος και συνεργάτης του, Fritz Wittels, επιχείρησε μια τέτοια εφαρμογή και διέγνωσε ότι το περίφημο περιο­ δικό του Kraus Die Fackel αποτελούσε απλώς νευρωτικό σύμπτωμα, ο Kraus πικράθηκε πολύ και στράφηκε με οξείες και ενίοτε κακόβουλες αιχμές κατά της ψυχανάλυσης. Ο Freud, πιστός στους οπαδούς του ακόμη και όταν τον απογο­ ήτευαν, και ενώ και ο ίδιος ήταν κατά του εκχυδαϊσμού της ψυχαναλυτικής με­ θόδου, χρησιμοποίησε (ιδιωτικά) ιδιαίτερα επιθετική γλώσσα κατά του Kraus «Γνωρίζετε πόσο ματαιόδοξο και αχαλίνωτο είναι αυτό το προικισμένο τέρας, ο Κ.Κ.»,97 γράφει στον Ferenzci τον Φεβρουάριο 1910. Δύο μήνες αργότερα εκμυ­ στηρεύεται στον Ferenzci ότι έχει μαντέψει το μυστικό του Kraus: «Είναι ένας λυσσασμένος βλάκας με μεγάλο ταλέντο ηθοποιίας» που του επιτρέπει να πα­ ριστάνει τον έξυπνο και τον οργισμένο.98 Αυτή η ετυμηγορία ήταν αποτέλεσμα αυθόρμητου θυμού και όχι νηφάλιας σκέψης, επίσης εντελώς λανθασμένη, όσο κακόβουλα και παράλογα να ήταν τα ξεσπάσματα του Kraus. Όμως αυτά ήταν δευτερευοντα ζητήματα. Το ψυχαναλυτικό κίνημα απο­ κτούσε δυναμική και ο Freud έπρεπε να φροντίσει τους αναποφάσιστους νεοσύλ­ κ.ε. Fritz Wittels Collection, Box 2, δακτυλογραφημένο. Βιβλιοθήκη Α.Α. Brill, Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο Νέας Υόρκης.) * ΣτΜ: γαλλικά: άθλιο υποκείμενο.

242

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

λεκτους του εξωτερικού, άτομα που είχαν επιρροή και δεν έπρεπε να τα χάσει. Η αλληλογραφία του γινόταν από χρόνο σε χρόνο πιο διεθνής και θύμιζε αλληλο­ γραφία στρατηγού που σχεδιάζει μάχες, ή διπλωμάτη που αναζητεί συμμάχους. Από τις ψαριές του Freud η ίσως πιο ανησυχητική και σίγουρα αυτή με τις πε­ ρισσότερες συνέπειες ήταν ο Eugen Bleuler, ο διάσημος προϊστάμενος του Jung. Για κάποιο χρονικό διάστημα ο Bleuler ήταν ένα μέλος της φροϋδικής ομάδας που εκτιμούσαν όλοι. Με μια ομάδα που λεγόταν «φίλοι της ψυχανάλυσης» και ήταν από τη Βιέννη, τη Ζυρίχη, το Βερολίνο, τη Βουδαπέστη, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, είχε παρευρεθεί σε ένα μικρό διεθνές συνέδριο στο Σάλτσμπουργκ, το πρώτο από πολλά που ακολούθησαν, για να ακούσει τις διαλέξεις των Jung, Adler, Ferenzci, Abraham, Jones και, φυσικά, του Freud, και για να προωθήσει τη στενή συνεργασία. Ένας πολλά υποσχόμενος καρπός ήταν η ίδρυση του πρώ­ του ψυχαναλυτικού περιοδικού του Jahrbuch fu r psychanalytische und psychopathologische Forschungen, με εκδότες τους Bleuler και Freud και αρχισυντάκτη τον Jung. Το έντυπο ήταν ένα ικανοποιητικό σύμβολο εργασιακής συμμαχίας μεταξύ Βιέννης και Ζυρίχης και μια όχι λιγότερο ικανοποιητική απόδειξη ότι ο Bleuler ήταν με το μέρος του Freud. Οι σχέσεις μεταξύ Bleuler και Freud ήταν επιφανειακά εντελώς φιλικές, αν και τηρούνταν κάποιες αποστάσεις. Αλλά ο Bleuler, αν και εντυπωσιασμένος από τις ιδέες του Freud για τη σεξουαλικότητα, δεν ήταν βέβαιος ότι ο τονισμός της σεξουαλικότητας ήταν πραγματικά δικαιολογημένος. Και αυτή η αβεβαιό­ τητα μαζί με τη δυσάρεστη αίσθηση ότι ο Freud έστηνε έναν αυστηρά ελεγχό­ μενο πολιτικό μηχανισμό, τον έκανε να αμφιταλαντεύεται. Εκείνο το «Όποιος δεν είναι υπέρ ημών, είναι εναντίον μας» που ο Freud είχε δηλώσει το 1911 όταν παραιτήθηκε από την πρόσφατα ιδρυθείσα Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία, ε­ κείνο το «Όλα ή τίποτε», ήταν κατά τη γνώμη του Bleuler αναγκαίο για θρησκευ­ τικές κοινότητες και χρήσιμο για πολιτικά κόμματα. Εκεί ίσως να δεχόταν μια τέτοια αρχή, όμως τη θεωρούσε βλαβερή για την επιστήμη." Ο Freud μπορούσε να κατανοήσει μια τόσο ανοιχτή, αληθινά επιστημονική στάση, αλλά παραήταν σε πνεύμα μάχης για να την υιοθετήσει* ΓΓ αυτό συνέχισε τις σχέσεις με τον Bleuler, ωστόσο τον αμαύρωνε σε επιστολές προς άτομα που εμπιστευόταν. «Ο Bleuler είναι ανυπόφορος», γράφει εμπιστευτικά στον Ferenzci.100 ΜΠΟΡΕΙ Ο FREUD ΝΑ ΕΒΡΙΣΚΕ ΚΟΥΡΑΣΤΙΚΕΣ τις συνειδησιακές αβεβαιότητες

του Bleuler, αλλά στη Βιέννη είχε να ρυθμίσει σοβαρότερες υποθέσεις, ιδίως τη θέση του Alfred Adler στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης. Οι σχέσεις του * Ποτέ δεν πολέμησα τις διαφορές απόψεων στο πεδίο της ΨΑ έρευνας», έγραψε κάποτε στη Lou Andreas-Salome, «αφού και εγώ συνήθως έχω περισσότερες απόψεις για ένα αντικείμενο προτού δημοσιοποιήσω τη μία. Όμως πρέπει να εμμένει κάποιος στην ενότητα του πυρήνα, ειδάλλως πρόκειται για κάτι άλλο» (Ο Freud στη Lou Andreas-Salome, 7 Ιουλίου 1914, FreudSalome, σ. 21).

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

243

Freud με τον Adler ήταν πιο πολύπλοκες απ’ ό,τι οι σχέσεις με τον Stekel και σε βάθος χρόνου οι συνέπειες ήταν βαρύτερες. Ο Adler ήταν αλαζονικός και σκο­ τεινός. Οι αντίπαλοί του στον κύκλο του Freud τον κατηγορούσαν πως του έ­ λειπε το χιούμορ και επιζητούσε το χειροκρότημα. Ο Jones τον περιγράφει ως «γκρινιάρη και οδυνηρά διψασμένο για αναγνώριση».101 Όμως όποιος τον γνώ­ ριζε ως τακτικό θαμώνα των βιεννέζικων καφέ, έβλεπε έναν άλλο άνδρα - χα­ λαρό και με διάθεση για αστεία. Όποιος και αν ήταν ο «πραγματικός» Adler, είχε καταφέρει να έχει στους συναδέλφους του μια επιρροή αντάξια εκείνης του Freud. Όμως ο Freud δεν τον φοβόταν ούτε του συμπεριφερόταν σαν να ήταν αντίπαλος. Μάλιστα για αρκετά χρόνια του είχε δώσει απεριόριστη πνευματική πίστωση. Τον Νοέμβριο 1906, όταν ο Adler έδωσε μια διάλεξη για τις οργανικές βάσεις των νευρώσεων, ο Freud τον επαίνεσε ολόψυχα. Βέβαια θεώρησε σχεδόν άχρηστη την αγαπημένη έκφραση του Adler «οργανική μειονεξία» και είπε ότι θα προτιμούσε μια πιο ουδέτερη έκφραση όπως «ιδιαίτερη μεταβλητότητα των οργάνων». Αλλά κατά τα άλλα θεώρησε ότι η διάλεξη και η εργασία του Adler πρόσφερε γενικά αρκετή βοήθεια. Εκείνο το βράδυ και άλλοι σχολιαστές συμ­ φώνησαν με τον Freud - όλοι εκτός από τον Rudolf Reitler που είχε την εξυ­ πνάδα να μυριστεί τις δυσκολίες που έκρυβε ο σχεδόν αποκλειστικός τονισμός του ρόλου της φυσιολογίας και της κληρονομικότητας στην πρόκληση των νευ­ ρώσεων.102 Απτόητος από τέτοια τσιμπήματα κουνουπιών, ο Adler συνέχισε να οικοδομεί την ψυχολογία του υπό την αιγίδα της φροϋδικής ψυχανάλυσης. Από επιφανει­ ακή σκοπιά οι Freud και Adler έδειχναν σε γενικές γραμμές να συμφωνούν. Και οι δύο θεωρούσαν την κληρονομικότητα και το περιβάλλον εξίσου σημαντικά για την αιτιολόγηση των νευρώσεων. Τονίζοντας τη ζημιά που η οργανική μει­ ονεξία μπορεί να προκαλέσει στην ανθρώπινη ψυχή, ο Adler υιοθετούσε έναν έντονα βιολογικό προσανατολισμό, μια προοπτική που ο Freud δεν αρνιόταν τελείως. Εξάλλου ο σοσιαλιστής και κοινωνικά δραστήριος Adler ενδιαφερό­ ταν να βελτιώσει την ανθρώπινη τύχη με εκπαίδευση και κοινωνική εργασία, δηλαδή θεωρούσε σημαντικό το περιβάλλον για τη διαμόρφωση της ψυχής. Ο Freud τόνιζε, όπως ξέρουμε, με έμφαση την επιρροή του παιδικού κόσμου στην ψυχολογική εξέλιξη - τον ρόλο γονέων, αδελφών, νταντάδων, συντρόφων για τη γέννηση σεξουαλικών τραυμάτων και άλυτων συγκρούσεων. Αλλά η θεωρία του Adler για το περιβάλλον διέφερε από εκείνη του Freud. Στην πραγματικότητα ο Adler αμφισβητούσε ανοιχτά τη θεμελιακή θέση του Freud ότι τα πρώτα βήματα της σεξουαλικής εξέλιξης έχουν αποφασιστική σημασία για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Εκλεπτύνοντας και αναθεωρώντας ισχυρισμούς που εξέφραζε αφότου είχε στραφεί στην ψυχιατρική, εξέλιξε ένα δικό του ensemble ιδεών. Οι διαλέξεις του, τα σχόλιά του για διαλέξεις άλλων, τα άρθρα του και η πρώτη μονογραφία του αποκαλύπτουν απαραγνώριστα τον «αντλερισμό» του. Όλα βα­ σίζονται στην πεποίθησή του ότι κάθε νευρωτικός προσπαθεί να αντισταθμίσει

244

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

μια οργανική ατέλεια. Ο Adler, όσο σοβαρά και αν έπαιρνε το περιβάλλον, στην ψυχολογία αναβάθμιζε τη βιολογία σε πεπρωμένο. Όμως τίποτε από αυτά δεν στερούσε από τον Adler το συμμετοχικό ενδιαφέρον της μικρής ψυχαναλυτικής κοινότητας που ακόμη ψαχνόταν. Όσο ο Adler βρισκόταν στον κύκλο του Freud, το θέμα της οργανικής μειο­ νεξίας στοίχειωνε σαν έμμονη ιδέα τις ομιλίες και τα γραπτά του. Είχε πρωτοχρησιμοποιήσει τον όρο το 1904 σε ένα σύντομο προειδοποιητικό άρθρο για τον γιατρό ως εκπαιδευτικό, όπου θεωρούσε την ατέλεια ενός σωματικού οργάνου ως αίτιο για την ντροπαλότητα, τη δειλία, τη νευρικότητα και άλλα παιδικά προ­ βλήματα. Προειδοποιούσε διαρκώς να μην υπερτονίζεται η επιρροή των τραυ­ μάτων στην ψυχή. «Η κράση οδηγεί στο σεξουαλικό τραύμα», έλεγε.103 Η ψυχή, που ανακαλύπτει μια σωματική ή πνευματική υστέρηση, προσπαθεί να την αντι­ σταθμίσει - μερικές φορές με επιτυχία, άλλοτε χωρίς. Κοντολογίς, ο Adler όριζε ουσιαστικά τη νεύρωση ως αποτυχημένη αντιστάθμιση συναισθημάτων μειο­ νεξίας. Ωστόσο θεωρούσε έμφυτες τις περισσότερες παραμορφωτικές ανεπάρ­ κειες τις οποίες η ψυχή προσπαθούσε να αντισταθμίσει. Ο Adler θεωρούσε, π.χ., ότι μπορούσε να αποδειχτεί ότι ο σαδισμός και οι ιδιότητες που κατά τον Freud χαρακτηρίζουν τον πρωκτικό χαρακτήρα (τάξη, οικονομία, επιμονή) έχουν κλη­ ρονομικές ρίζες. Μάλιστα σε μια συζήτηση για τη σεξουαλική διαφώτιση των παιδιών στη συντροφιά της Τετάρτης, ο Adler απέρριψε τον ισχυρισμό του Freud ότι μια τέτοια διαφώτιση μπορεί να μην αποτελούσε πανάκεια, ήταν όμως μια χρήσιμη προφύλαξη από νευρώσεις, λέγοντας ότι «τα παιδικά τραύματα έχουν μόνο σημασία σε συνάρτηση με την οργανική μειονεξία».104 ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ που συνέβαλαν πολύ στον διχασμό Freud και Adler, η ψυχαναλυτική πολιτική έπαιξε και αυτή τον ρόλο της και όξυνε τη διάσταση απόψεων. Γράφοντας κάποτε στον Abraham ο Freud παρατηρεί: «Η πολιτική καταστρέφει τον χαρακτήρα».105 Αναφέρεται στα προβλήματά του με τον Stekel, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να είχε κατά νου τις επιδράσεις της πο­ λιτικής στον εαυτό του. Διότι στην πολιτική ο Freud ήταν γνήσιος πολιτικός, πιο ανέντιμος απ’ ό,τι στην υπόλοιπη συμπεριφορά του, και οι διαμάχες με τον Adler έφεραν στο προσκήνιο το λανθάνον ταλέντο του να πλαγιοδρομεί μεταξύ αντιμαχόμενων δυνάμεων προκειμένου να ακολουθήσει το πρόγραμμά του. Ο Freud αντιμετώπισε σοβαρά τον Adler πρώτη φορά την άνοιξη 1910, στη διάρκεια του διεθνούς ψυχαναλυτικού συνεδρίου στη Νυρεμβέργη και αμέσως μετά, όταν έκανε χειρισμούς για να ευθυγραμμίσει το ψυχαναλυτικό κίνημα με τις απώτερες επιθυμίες του. Οι μετέπειτα προσπάθειές του να εξευμενίσει τα πληγωμένα Εγώ δεν ήταν λιγότερο πολιτικές. Καταδεικνύουν τη διπλωματική συμπεριφορά του Freud σε αντίθεση με τη μαχητική. Το συνέδριο της Νυρεμ­ βέργης ήταν ένας θρίαμβος. Χάρισε στον Freud νέα ενέργεια. «Με το κοινο­ βούλιο της Νυρεμβέργης», γράφει με ενθουσιασμό στον Ferenzci λίγες μέρες

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

245

μετά τη λήξη του, «τελειώνει η παιδική ηλικία του κινήματος μας. Αυτή είναι η εντύπωσή μου. Ελπίζω, ότι έρχεται τώρα μια πλούσια και ωραία εφηβεία».106 Αλλά όπως ήξερε βέβαια ο Freud όταν έκανε αυτή την εκτίμηση, το συνέδριο είχε προκαλέσει επίσης έντονη δυσαρέσκεια και ανοιχτή εξέγερση. Όταν γράφει στον Jones για τη Νυρεμβέργη, παρατηρεί: «Όλοι είναι γεμάτοι νέα ελπίδα και προοπτική δουλειάς. Θα αποσυρθώ από το προσκήνιο, όπως αρμόζει σε έναν η­ λικιωμένο κύριο (παρακαλώ, όχι άλλες φιλοφρονήσεις!)».107Αυτό δεν είναι εντε­ λώς ειλικρινές. Ειδικά στο συνέδριο της Νυρεμβέργης ο Freud βίωσε, όσο ποτέ σε όλη την καριέρα του, τις πλέον συναισθηματικά φορτισμένες συγκρούσεις με άλλους αναλυτές. Όλα άρχισαν με μια προσφώνηση του Ferenzci. Εμφανίστηκε στο συνέδριο ως αντικαταστάτης του Freud και παρουσίασε τις προτάσεις εκείνου για μια δι­ εθνή ψυχαναλυτική ένωση: ο Jung θα ήταν ο διαρκής πρόεδρός της και ο Frank Riklin, ένας άλλος ελβετός ψυχίατρος και συγγενής του Jung, ο γραμματέας της. Αυτό ήταν ένα πικρό ποτήρι για τους παλιούς οπαδούς του Freud και, σαν να μην έφτανε αυτό, ο Ferenzci προέβη και σε κάποια αδικαιολόγητη κριτική στην Ψυ­ χαναλυτική Εταιρεία Βιέννης. Ο Freud, σκεπτόμενος λίγο αργότερα αναδρομικά το συνέδριο, κατηγορεί τον Ferenzci και όχι λιγότερο τον εαυτό του ότι δεν υπο­ λόγισαν «σωστά την επίδραση [των προτάσεων] στους βιεννέζους».108Αυτή η αυ­ τοκριτική ήταν ασφαλώς επιβεβλημένη. Ο Freud δεν θα έπρεπε να εκπλήσσεται με την αντίδρασή τους. Ούτε η ελκυστικότερη παρουσίαση δεν θα μπορούσε να κρύψει τις επιπτώσεις του φροϋδικού προγράμματος: το άστρο της Βιέννης έδυε. Οι βιεννέζοι αναλυτές είχαν έντονες ενστάσεις. Ο Wittels θυμάται ότι συγκε­ ντρώθηκαν ιδιωτικά στο Grand Hotel προκειμένου «να συσκεφτούν για την ανή­ κουστη κατάσταση. Ξαφνικά εμφανίστηκε απρόσκλητος και ο Freud. Ήταν πολύ αναστατωμένος, δεν τον είχα δει ποτέ έτσι». Φυσικά, αφού δημόσια ο Freud έ­ δινε πάντα την εντύπωση πλήρους αυτοκυριαρχίας. Ο Freud είπε, σύμφωνα με τον Wittels: «Οι περισσότεροι από εσάς είστε εβραίοι και γι’ αυτό ακατάλληλοι να κερδίσετε φίλους για τη νέα θεωρία. Οι εβραίοι πρέπει να αρκεστούν να είναι πολιτισμικό λίπασμα. Πρέπει να βρω διασύνδεση με την επιστήμη: είμαι ηλικι­ ωμένος, δεν μπορώ να αισθάνομαι διαρκώς την έχθρα. Κινδυνεύουμε όλοι μας». Η αναφορά του Wittels, συμπεριλαμβανομένης της υπόδειξης του Freud για την ηλικία και την κούρασή του -δ εν είχε κλείσει ακόμη τότε τα σαράντα πέντε- και οι δραματικές τελευταίες φράσεις κρούουν το καμπανάκι της αλήθειας: «Έπιασε το γύρισμα του σακακιού του: “Δεν θα μου αφήσουν ούτε καν αυτό το σακάκι”, είπε. “Οι ελβετοί θα μας σώσουν, εμένα και όλους εσάς”».109 Τελικά συμφώνη­ σαν σε ένα συμβιβασμό για να κρατήσουν τα προσχήματα: η θητεία του Jung ως προέδρου περιορίστηκε στα δύο χρόνια. Όμως αυτό δεν άλλαξε την αντίληψη των βιεννέζων ότι ο Freud παραμελεί εν ψυχρώ τους πρώτους οπαδούς του προ­ κειμένου να κολακέψει τους νεοσύλλεκτους της Ζυρίχης. Δεν είχαν άδικο. Εντέλει ο Freud από το 1906 αλληλογραφούσε όλο και πιο

246

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

συχνά με τον Jung. Δεν ήταν μυστικό ότι από το 1907, με τις επισκέψεις του Jung και άλλων από τη Ζυρίχη, είχε ωριμάσει ένα είδος φιλίας που είχε αφυπνί­ σει στον Freud μεγάλες προσδοκίες. Το συνέδριο της Νυρεμβέργης είχε μετατρέ­ ψει απλώς τη δυσαρέσκεια των βιεννέζων σε ωμή βεβαιότητα. Ο Freud πραγμα­ τοποιούσε το πρόγραμμά του με πλήρη νηφαλιότητα. «Κρίνω», γράφει εκ των υστέρων, «ότι η σύνδεση με τη Βιέννη δεν θα αποτελούσε συστατική επιστολή, αλλά εμπόδιο για το νέο κίνημα». Η Ζυρίχη, στην καρδιά της Ευρώπης, είχε πε­ ρισσότερες προοπτικές. Εξάλλου, προσθέτει χρησιμοποιώντας επιδέξια τον ψυ­ χαναγκασμό του με την ηλικία και το θάνατο, «δεν πρόκειται να γίνω νεότερος». Η υπόθεση της ψυχανάλυσης χρειαζόταν ισχυρή ηγεσία και έπρεπε να παραδο­ θεί σε κάποιον νεότερο που θα μπορούσε να συνεχίσει μετά την αποχώρηση του ιδρυτή της. Αφού η «επίσημη επιστήμη» είχε εξαπολύσει τον μεγάλο αφορισμό και μποϊκοτάριζε διαρκώς τους γιατρούς που χρησιμοποιούσαν την ψυχανάλυση στα ιατρεία τους, έπρεπε να προσβλέπουν και να ετοιμάζονται για την ημέρα όπου θα υπήρχαν σχολές εκπαίδευσης που θα εγγυούνταν τη γνησιότητα της δι­ δασκαλίας και την αρμοδιότητα των διδασκόντων. «Αυτό και μόνο αυτό ήθελα να πετύχω με την ίδρυση της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας».110* Οι βιεννέζοι δεν είχαν πεισθεί ότι οι έγνοιες του Freud ήταν δικαιολογημένες και ότι οι οργανωτικές καινοτομίες του ήταν πραγματικά αναγκαίες. Ακόμη και ο πιστός Hitschmann είπε με ανησυχία «ότι ως ράτσα αυτοί της Ζυρίχης είναι εντελώς διαφορετικοί από εμάς τους βιεννέζους».111 Αλλά στις αρχές Απριλίου, όταν η Ψυχαναλυτική Ένωση Βιέννης έκανε μια post mortem [μετά θάνατον, εκ των υστέρων] συζήτηση για το συνέδριο που μόλις είχε τελειώσει, υπήρξε βέ­ βαια πολλή γκρίνια, αλλά και πολλές ευγένειες. Ο συμβιβασμός για την προε­ δρία και το ότι τελικά ο Freud συνέχιζε να είναι απαραίτητος βοήθησε να πέσουν οι τόνοι. Και ο Freud έκανε ό,τι μπορούσε για να καταλαγιάσει η αναστάτωση. Με μια επιδέξια χειρονομία συμφιλίωσης πρόσφερε στον Adler τη θέση του, ως προέδρου της ένωσης, και πρότεινε μια νέα μηνιαία έκδοση, το Zentralblatt fu r Psychoanalyse, με συντάκτες τους Adler και Stekel. Ο Adler δήλωσε αρχικά ότι η παραίτηση του Freud από την προεδρία ήταν «μια περιττή πράξη», αλλά τελικά δέχτηκε τη θέση όπως και την αρχισυνταξία του περιοδικού μαζί με τον Stekel.112 Ο Freud ερμήνευσε όλες αυτές τις επιδείξεις καλής θέλησης με τον σαρκα­ στικό τρόπο του. «Μετά τη Νυρεμβέργη», εκμυστηρεύτηκε στον Ferenzci, «οι βιεννέζοι επέδειξαν μεγάλη τρυφερότητα, θέλησαν να ιδρύσουν μια δημοκρα­ τία με επικεφαλής τον Μεγάλο Δούκα».113 Άλλος ένας συμβιβασμός βοήθησε να κάνει -λίγο πολύ- τους πάντες ευτυχισμένους. Αφού ο Adler εκλέχτηκε με * Τον Μάρτιο 1911, στην τελική διαμάχη με τον Adler, ο Freud γράφει στον Ludwig Binswanger: «Όταν ορφανέψει το βασίλειο που ίδρυσα, δεν θέλω να το κληρονομήσει άλλος από τον Jung. Βλέπετε, η πολιτική μου ακολουθεί αδιάκοπα αυτό τον στόχο και η συμπεριφορά μου προς τους Stekel και Adler εναρμονίζεται με το ίδιο σύστημα (Ο Freud στον Binswanger, 14 Μαρτίου 1911, παράθεμα στο Ludwig Binswanger, Erinnerungen an Freud [1956], σ. 42).

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

247

επευφημίες πρόεδρος, σκέφτηκαν να δημιουργήσουν και ένα νέο πόστο, αυτό του επιστημονικού προέδρου, που δόθηκε στον Freud.114 Ο Freud θα επικαλού­ νταν αργότερα αυτά τα συμφιλιωτικά μέτρα ως απόδειξη ότι τα παράπονα του Adler για «διώξεις» ήταν αδικαιολόγητα και παράλογα.115 Αλλά δεν ήταν αλή­ θεια. Όπως είπε ο Freud ανοιχτά στον Ferenzci ενώ κατέστρωνε τη στρατηγική του, είχε παραδώσει στον Adler την προεδρία της ομάδας της Βιέννης όχι επειδή τον συμπαθούσε ή ήταν ικανοποιημένος μαζί του, αλλά επειδή ο Adler «πιθανόν λόγω θέσης θα εξαναγκαστεί να προστατέψει το κοινό έδαφος».116Αφού δεν μπο­ ρούσε να πείσει τον Adler, ίσως να μπορούσε να συνεργαστεί μαζί του. ΑΛΛΑ Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, όπως είδαμε, δεν μπορεί να εξηγήσει τε­

λείως την τεταμένη συνύπαρξη και την τελική ρήξη των Freud και Adler. Οι οργανωτικές ανάγκες, οι ασύνειδες συγκρούσεις, το ασυμβίβαστο των ιδιοσυ­ γκρασιών και η αντιπαλότητα των ιδεών εντάθηκαν και οδηγήθηκαν στην προ­ καθορισμένη μοιραία κορύφωση. Οι δύο άνδρες ήταν αντίθετοι σχεδόν στα πά­ ντα και αυτό δεν βοηθούσε να βελτιωθούν τα πράγματα. Σύγχρονοι οπαδοί και των δύο πλευρών μαρτυρούν ότι ο τρόπος ντυσίματος, το προσωπικό στιλ και η στάση τους στη θεραπεία δεν θα μπορούσαν να διαφέρουν περισσότερο: ο Freud περιποιημένος, αστός και με κλινική απόσταση· ο Adler ατημέλητος, δημοκρα­ τικός και με έντονη συμμετοχή.117 Αλλά αυτό που τελικά ώθησε τους δύο άν­ δρες στον χωρισμό ήταν το ασυμβίβαστο των πεποιθήσεων τους. Όταν ο Freud, ένα χρόνο μετά τη συγκάλυψη των διαφορών τους, αποκαλεί τη θέση του Adler αντιδραστική και θέτει το ερώτημα αν ο Adler είναι όντως ψυχολόγος, δεν το κάνει για λόγους τακτικής αλλά από εχθρότητα* Η ειρήνη στη Βιέννη ήταν άκρως επιθυμητή για τον Freud. Το 1911 η Εταιρεία της Ζυρίχης άρχισε να δείχνει σημάδια αποσύνθεσης. Η αθεράπευτη απόκλιση της σκέψης του Adler από ε­ κείνη του Freud ήταν πλέον αναμφισβήτητη. Ο Freud την είχε προαισθανθεί πριν λίγα χρόνια, αλλά αναγνώρισε τη βαρύτητα των αποκλίσεων του Adler με με­ γάλη καθυστέρηση. Ακόμη τον Ιούνιο 1909 περιγράφει τον Adler στον Jung ως «εύστροφο και πρωτότυπο θεωρητικό, όμως χωρίς τα φόντα για το ψυχολογικό, το οποίο παρακάμπτει στοχεύοντας στο βιολογικό». Αλλά βιάζεται να προσθέσει ότι ο Adler είναι «έντιμος άνθρωπος» και «δεν θα αποσκιρτήσει σύντομα». Και κλείνει: «Πρέπει να προσπαθήσουμε να τον κρατήσουμε».118 Δύο χρόνια αργό­ τερα ο Freud δεν έλεγε πια τόσο ειρηνικά λόγια. Ο Adler, γράφει ο Freud στον Oskar Pfister τον Φεβρουάριο 1911, «έχει δημιουργήσει μια κοσμοθεωρία χωρίς * Γενικά ο Freud έτεινε να μη δίνει μεγάλη αξία σε ορθολογικές ή διανοητικές εξηγήσεις της διχόνοιας. Παρατήρησε κάποτε ότι όταν η διάσταση απόψεων καθιστά αδύνατη μια φιλική σχέση «δεν είναι τόσο σημαντικές οι επιστημονικές διαφορές, αλλά συνήθως ένα είδος αντιπάθειας, ζήλιας ή αντεκδίκησης που ωθεί προς την έχθρα. Οι επιστημονικές διαφορές έρχονται αργότερα» (Joseph Wortis, Fragments o f an Analysis with Freud [1954], σ. 163. Ωστόσο ο ίδιος ο Freud έτεινε προς το αντίθετο: έκανε τις επιστημονικές διαφορές απόψεων αιτία για αρκετά έντονες έριδες.

248

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

αγάπη και εγώ ετοιμάζομαι να τον εκδικηθώ ως εκτελεστής της προσβεβλημένης θεάς Λίμπιντο».119 Όταν βγάζει αυτό το τελικό συμπέρασμα, η μακρόχρονη υπόθεση της διά­ σπασης έχει αρχίσει εδώ και λίγους μήνες. «Με τον Adler τα πράγματα επιδεινώ­ νονται άσχημα»,120 γράφει ο Freud στον Jung τον Δεκέμβριο 1910 * Προηγουμέ­ νως αμφιταλαντευόταν· άλλοτε αφουγκραζόταν ελπίζοντας σε μια συνεισφορά του Adler στη δική του σκέψη, άλλοτε ανησυχούσε για το γεγονός ότι ο Adler υποτιμούσε τις ασύνειδες διαδικασίες της λίμπιντο. Αλλά με τον καιρό είχαν χα­ θεί και οι τελευταίες ελπίδες του για τον Adler. Μαζί και η υπομονή του. Όπως λέει, η έλλειψη τακτ και η δυσάρεστη συμπεριφορά του Adler επιδεινώνονταν σε αναλογία με τους ενδοιασμούς που εξέφραζε ο Freud για τις θεωρίες του. Εί­ ναι κατανοητό γιατί ο Freud δεν ήθελε να δει την πραγματικότητα. Στα τέλη του 1910 υπήρχαν στιγμές όπου αυτές οι διενέξεις, που η επίδρασή τους οξυνόταν από τη διαρκή αβεβαιότητα για τους ανασφαλείς νεοσύλλεκτους όπως ο Bleuler, του φαίνονταν σαν καταδίκη. Ο Freud υπέφερε από κρίσεις κούρασης και κατά­ θλιψης και εκμυστηρεύτηκε στον Ferenzci ότι ο μικροκαβγάς στη Βιέννη τον έκανε να αναπολεί την άλλοτε απομόνωσή του. «Σας ομολογώ, συχνά ήταν κα­ λύτερα όσο ακόμη ήμουν μόνος».121 Ωστόσο δεν ήταν ο Freud αυτός που προκάλεσε την κρίση, αλλά ο Hitschmann που συμπαθούσε τον Adler περισσότερο από όσο οποιοσδήποτε άλ­ λος οπαδός του Freud. Τον Νοέμβριο 1910 ο Hitschmann πρότεινε ο Adler να μι­ λήσει διεξοδικότερα για τις ιδέες του ώστε να μπορέσουν να τις συζητήσουν σε βάθος, αφού πολλά μέλη της εταιρείας, του Freud μη εξαιρουμένου, θεωρούσαν τις προτάσεις του Adler πολύτιμο συμπλήρωμα των ψυχαναλυτικών θεωριών και όχι απειλητικό υποκατάστατο τους. Ο Adler ήταν πρόθυμος και έδωσε τον Ια­ νουάριο και τον Φεβρουάριο δύο διαλέξεις. Η δεύτερη, «Η ανδρική διαμαρτυρία ως πυρηνικό πρόβλημα της νεύρωσης», παρουσίαζε τη θέση του τόσο ανοιχτά ώστε ο Freud δεν μπόρεσε να την παραβλέψει. Δεν μπορούσε να τη στεγάσει ούτε δια της βίας στο δικό του σύστημα. Μετά την πρώτη διάλεξη του Adler δεν είχε μιλήσει· όμως τώρα εκτόνωσε τις ενστάσεις και τη συσσωρευμένη πίκρα του. Οι παρατηρήσεις του Freud ήταν πρακτικά μια αντι-διάλεξη. Είπε πρώτα ότι οι παραστάσεις του Adler ήταν τόσο αφηρημένες ώστε συχνά ήταν ακατανόητες. Εξάλλου ο Adler είχε την τάση να παρουσιάζει γνωστές ιδέες με νέα ονόματα. «Δίνεται η εντύπωση ότι στην “ανδρική διαμαρτυρία” κρύβεται η απώθηση.» Ακόμη ότι «η παλιά μας αμφισεξουαλικότητα ονομάζεται από αυτόν ψυχικός ερμαφροδιτισμός, σαν να πρόκειται για κάτι άλλο».122** Αλλά η κίβδηλη και κα­ * Όπως παραδεχόταν ο Freud, ο Adler του αφύπνιζε αναμνήσεις που είχε από τον Fliefi, και αυτό ήταν ένα πρόβλημα. ** Ο πολύ παρατηρητικός Ferenzci είχε προσέξει αυτή την τάση του Adler δύο και πλέον χρό­ νια νωρίτερα. «Η θεωρία της μειονεξίας δεν είναι η τελευταία λέξη σε αυτό το επίμαχο ζήτημα»,

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

249

τασκευασμένη πρωτοτυπία ήταν το λιγότερο: η θεωρία του Adler παραμελούσε το ασυνείδητο και τη σεξουαλικότητα. Ήταν μόνο «γενική ψυχολογία» και μάλι­ στα «αντιδραστική και οπισθοδρομική». Παρότι ο Freud συνέχιζε να σέβεται την ευφυΐα του Adler, τον κατηγόρησε ότι έθετε σε κίνδυνο την αυτονομία της ψυ­ χολογίας υποτάσσοντάς την στη βιολογία και τη φυσιολογία. «Όλες αυτές οι θε­ ωρίες του Adler», προέβλεψε δύσθυμα, «θα προκαλέσουν μεγάλη εντύπωση και θα βλάψουν αρχικά πολύ την ψυχανάλυση».123 Η έντονη αντίδραση του Freud βασιζόταν στον φόβο ότι οι ρεαλιστικές ιδέες του θα μπορούσαν να γίνουν δη­ μοφιλείς μόνο στη νερωμένη εκδοχή του Adler - μια εκδοχή που ξεφορτωνό­ ταν σαν σαβούρα κάποιες ριζικές γνώσεις όπως ήταν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, η παιδική σεξουαλικότητα και η σεξουαλική αιτιολογία των νευρώσεων. Ο Freud ένιωθε να απειλείται περισσότερο από μια αποδοχή της ψυχανάλυσης με αντλερικό μανδύα παρά από την ανοιχτή άρνηση. Ο Adler αμύνθηκε αντρίκεια. Επέμεινε ότι στις θεωρίες του η προέλευση των νευρώσεων δεν ήταν λιγότερο σεξουαλική απ’ ό,τι στον Freud. Αλλά αυτή η φαινομενική υποχώρηση δεν μπορούσε να καλύψει πια τη διάσταση απόψεων. Οι μονομάχοι βρίσκονταν στην αρένα και ήταν καταδικασμένοι να δώσουν τη μάχη τους.124 Ενόψει της διάσπασης πολλά ανήσυχα μέλη της εταιρείας κατέφυ­ γαν στην άρνηση: ισχυρίστηκαν ότι δεν έβλεπαν αγεφύρωτες διαφορές μεταξύ Freud και Adler. Ο Stekel έφτασε στο σημείο να επαινέσει τις αντιλήψεις του Adler ως «εμβάθυνση και εποικοδόμηση των μέχρι τώρα ευρημάτων μας. Απλώς έχουν δομηθεί πάνω στα φροϋδικά θεμέλια». Όμως ο Freud δεν ενδιαφερόταν για τέτοιους βεβιασμένους συμβιβασμούς. Αν ο Stekel, είπε ξερά, δεν βλέπει καμία αντίφαση στις θεωρίες των δύο πρωταγωνιστών, «τότε πρέπει να υποδείξω ότι δύο από τους συμμετέχοντες τη βλέπουν: και αυτοί είναι ο Adler και ο Freud».125 Η έξοδος ήταν πια ζήτημα χρόνου. Στα τέλη Φεβρουάριου 1911 ο Adler πα­ ραιτήθηκε από την προεδρία της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Βιέννης και ο Stekel «εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία να του αποδείξει τη φιλία του»126 και ακολού­ θησε το παράδειγμά του. Τον Ιούνιο ο Freud κατάφερε να απομακρύνει τον Adler από το Zentallblatt - ο Stekel παρέμεινε στη σύνταξη- και τον ανάγκασε να πα­ ραιτηθεί από την εταιρεία. Όταν ο Freud θύμωνε, δεν ξεθύμωνε. Είχε ακούσει τον Adler προσεχτικά για πολύ καιρό, αλλά είχε πια μπουχτίσει. Έχοντας αυτή τη διάθεση αδυνατούσε να καταλάβει ότι μερικές ιδέες του Adler, όπως π.χ. το αξίωμα ενός ανεξάρτητου επιθετικού ενστίκτου, θα μπορούσαν να αποτελόσουν πολύτιμη συνεισφορά στην ψυχαναλυτική σκέψη. Έτσι στόλισε τον Adler με τις πλέον εξοντωτικές ψυχολογικές εκφράσεις του λεξιλογίου του. Τον Αύγουστο 1911 γράφει στον Jones: «αναφορικά με την εσωτερική ρήξη με τον Adler, ήταν κάτι που έπρεπε να συμβεί και εγώ άφησα την κρίση να ωριμάσει. Είναι η εξέ­ γράφει στον Freud στις 7 Ιουλίου 1908. «Ουσιαστικά είναι μια πλατύτερη εφαρμογή της ιδέας σας περί “σωματικής ανταπόκρισης”».

250

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

γερση ενός ανώμαλου, τρελού από φιλοδοξία ατόμου και η επιρροή του στους άλλους έχει να κάνει με την τρομοκρατία και τον σαδισμό του».127 Ο Freud, που το 1909 αποκαλούσε τον Adler «έντιμο άνθρωπο», λίγο αργότερα ήταν πεπει­ σμένος ότι υπέφερε από παρανοϊκή μανία καταδίωξης.128* Αυτό αποτελούσε κα­ ταδίκη και όχι διάγνωση. Ο τόνος του Adler, τουλάχιστον στην αρχή, ήταν πιο μετριοπαθής. Τον Ιού­ λιο 1911 αναφέρει στον Ernest Jones λεπτομέρειες της έριδας και δηλώνει: «Στο πλευρό μου έχω τα καλύτερα μυαλά και άτομα με ειλικρινή ανεξαρτησία».129 Παραπονείται γι’ αυτά που αποκαλεί «διαξιφισμούς» του Freud και παρατηρεί «ότι ακόμη και στη μάχη για αναγνώριση, που δίνει κάθε συγγραφέας, εγώ έμεινα εντός των ορίων, ήμουν υπομονετικός και δεν παρεξηγήθηκα αν κάποιος είχε διαφορετική γνώμη». Διευρύνοντας κατά πολύ τον χρόνο κατά τον οποίο προ­ παγάνδιζε την «υπόθεση» δηλώνει ότι εκπροσωπεί «εδώ και δεκαπέντε χρόνια» την ψυχανάλυση στη Βιέννη. Ισχυρίζεται ότι «αν σήμερα στη Βιέννη οι κλινικοί κύκλοι και οι διανοούμενοι παίρνουν στα σοβαρά και τιμούν την ψυχαναλυτική έρευνα, αν -σ τη Βιέννη- δεν την περιγελούν και δεν την περιφρονούν, τότε έχω συμβάλει και εγώ εν μέρει σε αυτό». Προφανώς η καλή γνώμη του Jones με­ τρούσε γι’ αυτόν: «Δεν θέλω να με παρεξηγήσετε».130 Στα τέλη του καλοκαιριού γίνεται πιο εμπαθής και παραπονείται στον Jones για «τον ανόητο ευνουχισμό», που ο Freud επιχειρεί να του κάνει «μπροστά στα μάτια όλων» και τον οποίο θεωρεί «ενδεικτικό του χαρακτήρα του».131 Ο Freud δεν ήταν ο μόνος που χρησι­ μοποιούσε την ψυχολογική διάγνωση για να επιτεθεί φραστικά. ΟΙ ΘΕΡΙΝΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΔΙΕΚΟΨΑΝ για λίγο τη διένεξη, αλλά η κρίση, που έ­

κανε τον Freud ωριμότερο, έφτασε στο ζενίθ στη φθινοπωρινή συνάντηση της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Βιέννης. «Αύριο», αναφέρει ο Freud στον Ferenzci στις αρχές Οκτωβρίου, «είναι η πρώτη συγκέντρωση της εταιρείας» και θα γίνει προσπάθεια «να εκδιωχθεί το σκυλολόι του Adler».132 Στη συνεδρίαση ο Freud ανακοινώνει ότι ο Adler και τρεις ενθουσιώδεις οπαδοί του παραιτήθηκαν και σχημάτισαν μια αντλεριανή ομάδα και αυτό σημαίνει, όπως είπε, «εχθρικό α­ νταγωνισμό». Αυτή η διατύπωση απέκλειε κάθε υποχώρηση. Ο Freud δηλώνει ότι η συμμετοχή στον νέο σύλλογο είναι ασυμβίβαστη με τη συμμετοχή στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης και ζητεί από τους παρευρισκομένους να επιλέξουν μέσα σε μία εβδομάδα έναν από τους δύο. Σε μια τελευταία μάταιη προ­ σπάθεια να διορθωθούν τα αδιόρθωτα, ο Carl Furtmuller, που θα γινόταν αρ­ ♦ Όταν ο Abraham διάβασε το 1914 το χειρόγραφο του Freud «Ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος», εξέφρασε ενστάσεις για τη λέξη «διώξεις». - «Ο A[dler] δεν θα δεχτεί να τον χαρα­ κτηρίζετε παρανοϊκό.» Ο Freud επέμεινε ότι ο Adler είχε όντως παραπονεθεί ότι τον καταδίωκαν, αλλά δήλωσε πρόθυμος να διαγράψει τη λέξη. Όμως όταν δημοσιεύτηκε η πολεμική του, η λέξη είχε παραμείνει (Ο Abraham στον Freud, 2 Απριλίου 1914, Freud-Abraham, σ. 165. Βλ. επίσης Ο Freud στον Abraham, 6 Απριλίου 1914, ό.π., σ.166).

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

251

γότερα ένας από τους στενότερους συμμάχους του Adler, ρητορεύει διεξοδικά κατά του ασυμβίβαστου. Όμως ο Freud, με συμπαραστάτες τους Sachs, Federn και Hitschmann, παραμένει ανένδοτος. Επιβάλει την άποψή του και έτσι παραι­ τούνται έξι οπαδοί του Adler. Ο Freud είναι «λίγο κουρασμένος από τη μάχη και τη νίκη», όπως αναφέρει με ικανοποίηση ο ίδιος στον Jung όταν όλα έχουν πια τελειώσει. «Όλη η συμμορία του Adler» έφυγε. «Ήμουν οξύς, αλλά όχι άδικος». Κάπως θυμωμένα ανακοινώνει στον Jung: «Ίδρυσαν δικό τους σύλλογο της “ε­ λεύθερης” ΨΑ, σε αντίθεση με τον δικό μας ανελεύθερο, θέλουν να εκδώσουν δικό τους περιοδικό κ.λπ». Ωστόσο οι αντλεριανοί εμμένουν στο δικαίωμα να είναι μέλη της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Βιέννης, «φυσικά» για να «εφοδιάζο­ νται παρασιτικά με ερεθίσματα και υλικό για να διαστρέψουν. Τους απέκλεισα τη δυνατότητα μιας τέτοιας συμβίωσης».133 Ο Freud και οι φροϋδιστές είχαν την Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης δική τους. Μόνο ο Stekel έμεινε, για να θυμίζει στον Freud την εκκρεμή δουλειά που είχε ακόμη να κάνει. Ο Adler είδε πολύ περισσότερο από τον Freud τη ρήξη αυτή ως μάχη ιδεών. Όταν πλησίαζε ο χωρισμός τους ο Freud παρακάλεσε τον Adler, ενώ συνέτρω­ γαν, να μην εγκαταλείψει την Ψυχαναλυτική Εταιρεία Βιέννης και εκείνος έθεσε τη ρητορική ερώτηση: «Γιατί θα έπρεπε να κάνω τη δουλειά μου στη σκιά σας;» Δύσκολο να πει κάποιος αν η ερώτηση τέθηκε ως παράπονο ή πρόκληση. Ο Adler την ερμήνευσε αργότερα ως έκφραση του φόβου ότι θα μπορούσε κάποιος «να τον θεωρήσει υπεύθυνο για τις φροϋδικές θεωρίες τις οποίες πίστευε ολοένα πιο λίγο, ενώ η προσωπική δουλειά του παρερμηνευόταν ή παραμεριζόταν από τον Freud και τους οπαδούς του».134 Δεν ήταν μόνο ο Freud που απέρριπτε τον Adler- και ο Adler απέρριπτε, όχι λιγότερο έντονα, τον Freud - ή τουλάχιστον έτσι έβλεπε αυτός τη ρήξη τους. Ο FREUD ΓΡΑΦΕΙ στον Jung λακωνικά και λίγο πρόωρα: επιτέ­ λους ξεφορτώθηκα τον Adler. Είναι μια κραυγή θριάμβου. Αλλά στα απώτερα βάθη του μυαλού του τίποτε δεν έχει κλείσει ακόμη, τίποτε δεν έχει ρυθμιστεί αφού κάνει μια αποκαλυπτική παραδρομή και γράφει «ατελείωτα» αντί «επιτέ­ λους».135 Διαισθανόταν, φαίνεται, τις δυσκολίες που θα έχει να αντιμετωπίσει. Αλλά ακόμη έχει στο πλευρό του τον Jung, τον διάδοχο της επιλογής του. Όσο διαρκεί η μάχη στη Βιέννη τα επαγγελματικά ζητήματα της ψυχανάλυσης -σ υ ­ γκεντρώσεις, συνέδρια, περιοδικά, πόσο μάλλον ο Bleuler- καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο μέρος στην αλληλογραφία του με τον Jung, παρότι δεν μειώ­ νεται η ανταλλαγή ιστορικών ασθενείας και τα communiquds* από τον πόλεμο κατά των στενοκεφάλων. Με αλλεπάλληλα συνέδρια και πληθώρα ψυχαναλυτι­ κών δημοσιεύσεων ο Jung έχει εδραιώσει την επιρροή του, που επιβεβαιώνεται αρχικά το 1910 όταν εκλέγεται πρόεδρος της νεοσύστατης Διεθνούς ΨυχαναλυΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ 1911

* Σ.τΜ: γαλλικά: ανακοινωθέντα.

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

252

τνκής Εταιρείας. Ένα χρόνο αργότερα, στο διεθνές συνέδριο στη Βαΐμάρη τον Σεπτέμβριο 1911, όχι πολύ μετά την αποχώρηση του Adler, η θέση του Jung φαί­ νεται ακλόνητη. Επανεκλέγεται με επευφημίες πρόεδρος και ο Riklin γραμμα­ τέας. Ο Freud συνεχίζει στις συχνές ανακοινώσεις του προς τον Jung να τον προ­ σφωνεί «αγαπητέ φίλε». Αλλά τον Οκτώβριο, μόλις ένα μήνα μετά το συνέδριο της Βαϊμάρης, η Emma Jung διαπιστώνει ένταση ανάμεσα στον άνδρα της και τον αξιότιμο μέντορά του. Επιστρατεύει το θάρρος της και γράφει στον Freud ότι τη βασανίζει η ιδέα ότι «η σχέση σας με τον άνδρα μου δεν είναι εντελώς αυτή που θα έπρεπε και θα μπορούσε να είναι».136 Ο Freud γράφει στον Ferenzci ότι της έστειλε μια «διεξοδική και τρυφερή απάντηση», αλλά ισχυρίζεται ότι «ουσιαστικά δεν καταλαβαίνω την όλη υπόθεση».137 Η κυρία Jung με το οξύτερο βλέμμα της προέβλεπε περισσότερα απ’ ό,τι οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές. Κάτι δεν πήγαινε καλά.

Jung: ο εχϋρός ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΑ την έχθρα, ο Jung αναφέρει ως αρχή της διένεξης

με τον Freud κάτι που συνέβη το καλοκαίρι 1909 στο George Washington όταν αυτός, ο Freud και ο Ferenzci ταξίδευαν προς τις ΗΠΑ. Ο Jung -σύμφωνα με τα λεγόμενά του- είχε ερμηνεύσει όσο καλύτερα μπορούσε ένα όνειρο του Freud χωρίς να έχει περαιτέρω πληροφορίες για την ιδιωτική ζωή του. Ο Freud είχε διστάσει να του τις δώσει, τον είχε κοιτάξει καχύποπτα και είχε δηλώσει ότι δεν γίνεται να αφήσει να τον αναλύσουν· κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο την αυθε­ ντία του. Αυτή η άρνηση ήταν για τον Jung η επικήδεια καμπάνα της εξουσίας του Freud πάνω του. Ο Freud, ο αυτόκλητος απόστολος της ειλικρίνειας, έθετε την προσωπική αυθεντία του υπεράνω της αλήθειας.138* Ό,τι και αν συνέβη στην πραγματικότητα, ο Jung πληγώθηκε από την αυθε­ ντία του Freud και παρά τις διακηρύξεις πίστης του, δεν ήταν πρόθυμος να την υπομένει για πολύ ακόμη. Ήδη τον Ιούλιο 1912 ο Freud εκφράζει στον Pfister την ελπίδα του ο Jung να αναπτύξει «χωρίς τύψεις» αποκλίνουσες αντιλήψεις.139 Αυτό ακριβώς είναι κάτι που ο Jung δεν θα καταφέρει. Ο θυμός και η ωμή αγριό­ τητα που διέπουν τις τελευταίες επιστολές του προς τον Freud μαρτυρούν βαριές τύψεις. Κατά καιρούς ο Jung παρουσίασε πιο πολύπλοκους λόγους για τον χωρισμό του από τον Freud. Ισχυρίστηκε ότι ο Freud αρνήθηκε να πάρει στα σοβαρά τις παραδόσεις του στις ΗΠΑ που εκδόθηκαν στα τέλη του 1912 ως The Theory o f * Κατά μια άλλη εκδοχή, ο Jung, που ισχυρίζεται πως γνώριζε ότι ο Freud είχε κάποια σχέση με την κουνιάδα του, συνδέει το όνειρο, που ο Freud δεν ήθελε να αναλυθεί, με αυτή την υποτι­ θέμενη απιστία (βλ. Βιβλιογραφία για κεφ. 2).

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

253

Psychoanalysis. «Η συγγραφή αυτού του βιβλίου μού κόστισε τη φιλία μου με τον Freud», θυμάται, «επειδή εκείνος δεν μπόρεσε να το αποδεχτεί».140Όμως αρ­ γότερα διορθώνει αυτή τη διάγνωση: το βιβλίο δεν ήταν τόσο η «καθαρή» όσο η «τελική αιτία» μιας ρήξης «που ετοιμαζόταν από καιρό». Όλη η φιλία του, λέει, ήταν κατά κάποιο τρόπο προετοιμασία για τον θυμωμένο χωρισμό. «Ξέρετε, από την αρχή είχα reservatio mentalis, δεν μπορούσα να συμφωνήσω με αρκετές από τις ιδέες του»141 - ιδίως με τις ιδέες του Freud για τη λίμπιντο. Ακούγεται αρ­ κετά λογικό: η πιο επίμονη διαφωνία του με τον Freud που διατρέχει όλες τις επιστολές του σαν δυσοίωνο κείμενο ανάμεσα στις αράδες, αφορά αυτό που ο Jung αποκάλεσε κάποτε αδυναμία του να ορίσει τη λίμπιντο - με άλλα λόγια τη μη αποδοχή του ορισμού του Freud. Ο Jung επιχειρούσε διαρκώς να επεκτείνει τη φροϋδική σημασία της λίμπιντο, ώστε να μην εκφράζει μόνο τη σεξουαλική ορμή αλλά μια γενική ψυχική ενέργεια. Όμως ο Freud, τυφλωμένος από τη σκέψη ότι θα άφηνε την παρακαταθήκη του σε καλά χέρια, χρειάστηκε πολύ χρόνο για να αντιληφθεί την εμμονή και τη διεισδυτική ικανότητα της «reservatio mentalis» του Jung. Και ο Jung έκρυβε για πολλά χρόνια τα πραγματικά του συναισθήματα, ακόμα και από τον εαυτό του. Ο Freud παρέμενε «όπως άλλοτε ο Ηρακλής, ανθρώπινος ήρωας και υπέρτερος θεός».142 Τον Νοέμβριο 1909, έχοντας τύψεις επειδή μετά την επιστροφή του από την Ελβετία και την επίσκεψή του στο Clark University δεν έχει γράψει νωρίτερα, ομολογεί δουλικά στον «πατέρα» του ότι αμάρτησε: «pater peccavi».143 Και δύο εβδομάδες αργότερα του γράφει με ύφος νέου προς την αναμφισβήτητη αυθεντία: «Εύχομαι συχνά να σας είχα κοντά μου. Θα είχα πολλά να σας ρωτήσω».144 Μέχρι να γίνει η ρήξη ορατή, ο Jung έβλεπε την ελλιπή συμφωνία με τις α­ πόψεις του Freud ως προσωπικό λάθος - ως δικό του προσωπικό λάθος. Όταν έχει προβλήματα με αυτές τις απόψεις θεωρεί «προφανώς» ότι αυτό οφείλεται στο «ότι δεν έχω προσαρμόσει ακόμη αρκετά τη στάση μου στη δική σας».145 Οι δύο άντρες συνεχίζουν την εμπιστευτική αλληλογραφία τους και είναι μαζί όσο συχνά τους επιτρέπει ο φόρτος εργασίας. Υπάρχουν πάντα πολλά και σημα­ ντικά που πρέπει να γραφούν ή να συζητηθούν. Στις 2 Ιανουάριου 1910 ο Freud γράφει στον Jung την εικασία του ότι η θρησκευτική ανάγκη του ανθρώπου έχει ως αιτία την παιδική απόγνωση.146 Αυτή η φορτισμένη ανακοίνωση δείχνει την εμπιστοσύνη του Freud στον Jung. Μόλις μια μέρα πριν έχει εκμυστηρευτεί στον Ferenzci ότι στο γύρισμα της χρονιάς αναθεώρησε την άποψή του σχετικά με την τελική αιτία των θρησκειών.147 Ο Jung, από την άλλη, περνά μια οικογενει­ ακή κρίση εξαιτίας αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «πολυγαμικό στοιχείο»148 και εκ­ μυστηρεύεται στον Freud ότι κάνει σκέψεις για «το ηθικό πρόβλημα της σεξουα­ λικής ελευθερίας».149 Αυτές οι προσωπικές δυσκολίες προβληματίζουν κάπως τον Freud· απειλούν να αποσπάσουν την προσοχή του Jung από το πλέον σημαντικό, την ψυχανά­ λυση. Παρακαλεί τον Jung να κάνει υπομονή. «Πρέπει να έχετε μεγαλύτερη α­

254

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1902-1915

ντοχή, για να προάγετε την υπόθεση.»150 Αυτά τον Ιανουάριο 1910. Τον επόμενο μήνα αναφέρει στον Ferenzci: «Ο Jung έχει πάλι θύελλες και φασαρίες... ερωτι­ κές και θρησκευτικές». Οι επιστολές του Jung, σχολιάζει ο Freud με ευαισθησία, ηχούν διατακτικές, σχεδόν αποστασιοποιημένες.151 Και μόλις λίγες εβδομάδες αργότερα διαπιστώνει με χαρά: «Ο Jung ξεπέρασε τα προσωπικά του μπλεξί­ ματα, συμφιλιώθηκα αμέσως μαζί του, αφού δεν ήμουν θυμωμένος, απλώς είχα έγνοια».152 Ο Jung, έχοντας αποκαταστήσει την ισορροπία του, προβαίνει στην ανάλυση της γυναίκας του. Ο Freud του υποδεικνύει ότι αυτό αποτελεί σοβαρή παραβίαση των τεχνικών κανόνων, αλλά είναι συγκαταβατικός. Πρόσφατα έχει συμμετάσχει στην ανάλυση που ο Max G raf έχει κάνει στον γιο του, τον «μικρό Χανς», και έτσι λέει στον Jung ότι ίσως τα καταφέρει και αυτός με τη γυναίκα του· πάντως ο ίδιος πιστεύει ακράδαντα ότι ο Jung, ως σύζυγος, δεν θα μπορέσει να υπερβεί πλήρως τα μη αναλυτικά συναισθήματά του. Όταν ο Jung πληγώνεται, ο Freud τον κατευνάζει. Αναφερόμενος στη δυνα­ τότητα εφαρμογής της ψυχανάλυσης στις επιστήμες του ανθρώπου -έν α ενδια­ φέρον που ο Jung συμμερίζεται με ενθουσιασμό- ο Freud εκφράζει την επιθυμία να συνεργαστούν μαζί του «μελετητές της μυθολογίας, γλωσσολόγοι και ιστορι­ κοί των θρησκειών... Αλλιώς πρέπει να τα κάνουμε πάλι όλα μόνοι μας.»153 Κατά ανεξήγητο τρόπο ο Jung εκλαμβάνει αυτή τη δήλωση σαν κριτική: «Είπα στον εαυτό μου πως εννοούσατε ότι είμαι ανίκανος γι’ αυτή τη δουλειά».154 Ο Freud ούτε καν το είχε σκεφτεί. «Το ότι θιχτήκατε», του απαντά, «ηχεί σαν μουσική στα αφτιά μου. Είμαι ενθουσιασμένος που επιδεικνύετε τόσο σοβαρό ενδιαφέ­ ρον ώστε να θέλετε να είστε εσείς όλο αυτό το βοηθητικό στράτευμα.»155 Όταν προκύπτουν τέτοιες εντάσεις, ο Freud προσπαθεί να τις εξαλείψει. «Ησύχασε λοιπόν, αγαπητέ γιε Αλέξανδρε», γράφει προβλέποντας μελλοντικούς θριάμ­ βους. «Θα σε αφήσω να κατακτήσεις περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσα ο ίδιος, ολόκληρη την ψυχιατρική και την έγκριση του πολιτισμένου κόσμου που εμένα με θεωρεί συνήθως άγριο.»156 Όλα αυτά τα χρόνια ο Jung είχε τη θέση του αγαπημένου γιου που σπανίως επαναστατούσε. Στις αρχές του 1910, καθ’ οδόν για μια καλοπληρωμένη δουλειά συμβούλου στις ΗΠΑ, που πιθανώς έγινε αιτία για να φτάσει πολύ αργά στο συ­ νέδριο της Νυρεμβέργης, γράφει στον Freud σαν παιδί που απολογείται: «Μη μου θυμώσετε για τις νεανικές αταξίες μου!»157 Δηλώνει όπως πάντα: «Απέναντι σας με καταλαμβάνει συχνά ένα αίσθημα κατωτερότητας». Ή την ανείπωτη χαρά του για κάποιο γραπτό έπαινο του Freud: «Είμαι ιδιαίτερα δεκτικός στο πατρικό δώρο της αναγνώρισης».158 Ωστόσο μερικές φορές το επαναστατημένο ασυνείδητο του Jung είναι αδύνατον να καταπιεστεί. Όταν ο Freud επεξεργαζόταν το υλικό που θα οδηγούσε στο Τοτέμ και ταμπού και γνωρίζοντας ότι ο Jung ενδιαφερόταν για μια τέτοιου είδους θεωρητική προϊστορία, παρακάλεσε να του κάνει μερικές προ­ τάσεις. Ο Jung υποδέχτηκε αμυντικά «αυτή την ωραία επιστολή». Ευχαρίστησε «υπέρμετρα» τον Freud προσθέτοντας άμεσα: «Βέβαια θλίβομαι πολύ που εξέρχε­

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

255

στε και εσείς στο πεδίο της ψυχολογίας των θρησκειών. Είστε επικίνδυνος αντα­ γωνιστής, αν μπορούμε να μιλάμε για ανταγωνισμό».159 Προφανώς ο Jung ήταν υποχρεωμένος να θεωρήσει τον Freud ανταγωνιστή, έστω και αν για άλλη μια φορά επιρρίπτει την ευθύνη στον ελαττωματικό χαρακτήρα του. Ήταν περήφανος που συνέβαλλε στην εξάπλωση της ψυχανάλυσης, που έκανε ένα έργο (και σε αυτό ήλπιζε να συμφωνεί και ο Freud) πολύ σημαντικότερο από «τις προσωπικές μου αδεξιότητες και κακοτοπιές». Και ρωτά φοβισμένα: , σχολιάζει ειρωνικά ο Freud, «τι θα κάνουν οι σοβιετικοί μετά την εξάλειψη των μπουρζουάδων τους».112 ΑΥΤΗ Η ΑΝΑΛΥΣΗ, λέει ο Freud, θέλει να μας διευκολύνει να καταλάβουμε γιατί

οι άνθρωποι δυσκολεύονται τόσο να είναι ευτυχισμένοι στον πολιτισμό. Ο πο­ λιτισμός επιβάλλει μεγάλες θυσίες που αφορούν «όχι μόνο τη σεξουαλικότητα αλλά και τις επιθετικές τάσεις του ανθρώπινου είδος». Στη συνέχεια ο Freud αναφέρεται σύντομα στην πολύπλοκη ιστορία της ψυχαναλυτικής θεωρίας των ορμών και παραδέχεται ότι χρειάστηκε πολύ χρόνο για να καταλάβει την ανε­ ξάρτητη ύπαρξη μιας βασικής επιθετικότητας. Και μόνο τώρα, με την εισαγωγή αυτού του θέματος, γίνεται ολοφάνερο πια πόσο γερά βασίζεται Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας στον δυϊσμό των ορμών και το δομικό σύστημα που ο Freud δη­ μιούργησε μερικά χρόνια νωρίτερα. Οι μεγάλοι ανταγωνιστές Αγάπη και Μίσος, παλεύουν για επικράτηση τόσο στην κοινωνική ζωή του ανθρώπου όσο και στο ασυνείδητό του - με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τις ίδιες ακριβώς τακτικές. Η ορατή επιθετικότητα είναι η εξωτερικευμένη έκφανση της αόρατης ορμής θανά­ του. «Και έτσι, νομίζω ότι δεν είναι πια για μας σκοτεινό το νόημα της πολιτι­ σμικής εξέλιξης. Μας δείχνει τον αγώνα έρωτα και θανάτου, ζωτικής ορμής και

590

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

καταστροφικής ορμής, που συντελείται στο ανθρώπινο είδος. Αυτός ο αγώνας είναι το πλέον ουσιαστικό περιεχόμενο της ζωής και γι’ αυτό μπορούμε εν συ­ ντομία να χαρακτηρίσουμε την πολιτισμική εξέλιξη ως αγώνα ζωής του ανθρώ­ πινου είδους. Και αυτή τη μάχη των γιγάντων οι παραμάνες την ωραιοποιούν με νανουρίσματα»!113 Ο αθεϊστής Freud χαίρεται κάθε φορά όταν βρίσκει ευκαιρία να πάρει αυτός τον λόγο. Ωστόσο κύριο μέλημα του Freud είναι να διευκρινίσει το ζήτημα πώς ο πο­ λιτισμός συγκρατεί την επιθετικότητα. Μία μέθοδος, γράφει, η πιο αξιοσημεί­ ωτη, είναι η εσωτερίκευση, η καταπίεση των επιθετικών συναισθημάτων μέσα στην ψυχή όπου προκλήθηκαν. Αυτή η ενέργεια ή η σειρά ενεργειών αποτελεί τη βάση αυτού που ο Freud ονομάζει πολιτισμικό Υπερεγώ.114 Αρχικά το παιδί φοβάται την αυθεντία και συμπεριφέρεται καλά μόνο όταν μπορεί να υπολογίσει ποια είναι η αναμενόμενη τιμωρία από τον πατέρα του. Αλλά μόλις εσωτερικεύσει τις νόρμες συμπεριφοράς των ενηλίκων, οι έξωθεν απειλές περιττεύουν- το παιδί χαλιναγωγείται από το Υπερεγώ του. Ο αγώνας αγάπης και μίσους αποτελεί θεμέλιο τόσο του Υπερεγώ όσο και του ίδιου του πολιτισμού- αυτή η ψυχολο­ γική εξέλιξη του ατόμου επαναλαμβάνεται συχνά στην ιστορία μιας κοινωνίας. Ολόκληροι πολιτισμοί μπορούν να καταληφθούν από συναισθήματα ενοχής. Οι Ισραηλίτες δημιούργησαν προφήτες που τους κατηγορούσαν ως αμαρτωλούς και το συλλογικό συναίσθημα πως είχαν αμαρτήσει έναντι του Θεού, τους ώθησε να διαμορφώσουν την αδυσώπητη θρησκεία τους με τους αυστηρούς νόμους. Όλα είναι πολύ παράδοξα: παιδιά που έτυχαν επιείκειας αποκτούν συχνά ένα αυστηρό Υπερεγώ. Κάποιος μπορεί να αποκτήσει συναισθήματα ενοχής εξαιτίας πραγματικών ή και απλώς φανταστικών επιθετικών ενεργειών. Ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, τα συναισθήματα ενοχής, ιδίως τα ασύνειδα, αποτελούν μορφή άγχους. Ο Freud υπερασπίζεται άλλη μια φορά τον ισχυρισμό του ότι οι εμπειρίες μας δεν προέρχονται όλες από τον έξω κόσμο. Στη διάρκεια των ανα­ τροπών του οιδιπόδειου συμπλέγματος η έμφυτη προίκα μαζί με τη φυλογενε­ τική κληρονομιά παίζουν τον ρόλο τους στη δημιουργία του χωροφύλακα που το άτομο και μαζί του ο πολιτισμός θα κουβαλά αργότερα μέσα του. Με την ει­ σαγωγή του άγχους στην ανάλυση του πολιτισμού όπως και στην ανάλυση του ατομικού Υπερεγώ, καταδεικνύοντας την επιρροή της επιθετικότητας όπως και της αγάπης και αναλογιζόμενος το όποιο μερίδιο της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη της ψυχής, ο Freud έχει υφάνει το στημόνι του συστήματος του. Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας αποτελεί μια μεγάλη σύνοψη των στοχασμών μιας ολόκληρης ζωής. Με τον ίδιο τρόπο οι τελικές παρατηρήσεις του Freud θυμίζουν μια πα­ λιά εσωτερική διαμάχη του. Δείχνουν ότι ενδίδει στην τάση του για υποθετι­ κές θεωρίες ενώ ταυτόχρονα προειδοποιεί για τις υπερβολές τους. Η ιδέα του πολιτισμικού Υπερεγώ, λέει, δίνει τη δυνατότητα στον παρατηρητή να μιλά για νευρωτικούς πολιτισμούς και να προσφέρει σε αυτούς, όπως στους ασθενείς, θε­

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

591

ραπευτικές συστάσεις. Συμβουλεύει, ωστόσο, να τηρείται μέγιστη προσοχή σε αυτό το ζήτημα. Η αναλογία του ατόμου και του πολιτισμού του μπορεί να είναι στενή και πληροφοριακή, αλλά δεν παύει να είναι απλώς αναλογία. Αυτή η υ­ πόδειξη είναι σημαντική: βοηθά τον Freud να αυτοχαρακτηριστεί ερευνητής και όχι κοινωνικός αναμορφωτής. Διασαφηνίζει ότι δεν θέλει να σώσει την κοινωνία με συνταγές κατά των ασθενειών της. «Έτσι δεν έχω το θάρρος», γράφει σε μια φράση που έχει παρατεθεί συχνά, «να σταθώ μπροστά στους συνανθρώπους μου ως προφήτης και δέχομαι την κατηγορία τους ότι δεν ξέρω να τους προσφέρω καμιά παρηγοριά, αφού κατά βάθος όλοι αυτό ζητούν, τόσο οι αγριότεροι των επαναστατών όσο και οι ευλαβικότεροι των πιστών». Τελικά αφήνει το αποφα­ σιστικό ερώτημα ανοιχτό: θα μπορέσει ο πολιτισμός να δαμάσει το ανθρώπινο ένστικτο της επιθετικότητας και της καταστροφής; Ο Freud εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να επαινέσει τη σύγχρονη τεχνολογία, αλλά προειδοποιεί ότι απει­ λεί την επιβίωση του ανθρώπου. «Οι άνθρωποι εξουσιάζουν πια τόσο πολύ τις φυσικές δυνάμεις ώστε εύκολα μπορούν με τη βοήθειά τους να εξαλείψουν μέ­ χρι και τον τελευταίο άνθρωπο. Το ξέρει- και σε αυτό οφείλεται ένα μεγάλο μέ­ ρος της σημερινής ανησυχίας του, της δυστυχίας και του άγχους του».115 ΑΝ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ είχε γραφεί και λειτούργησε ως ανάλυση της δυσφορίας στον

σύγχρονο πολιτισμό, αντικατόπτριζε εντελώς την προσωπική διάθεση του Freud. Λίγο μετά τη συγγραφή του ο Freud χρειάστηκε να ξαναπάει στο Βερολίνο για τη μασέλα του- είχε επίσης προβλήματα με την καρδιά του. Οι ταχυπαλμίες του θεωρήθηκαν επισήμως αθώες, αλλά στον ίδιο προκαλούσαν ανησυχία. Στο λα­ κωνικό ημερολόγιό του, στο «Συντομότατο Χρονικό», σημειώνει τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο 1929: «νευραλγία», «κρίσεις καρδιάς-εντέρου», «άσχημες ημέρες για την καρδιά».116 Στις αρχές Νοεμβρίου σημειώνει παρεμπιπτόντως «αντισημιτικές φασαρίες» και μερικές μέρες νωρίτερα, στις 31 Οκτωβρίου, νηφάλια και χωρίς εμφανή συναισθήματα «Προτεινόμενος για Nobel».117 Ωστόσο όσο άχαρη και αν ήταν για εκείνον η ζωή, όσο άχαρο και αν ήταν το μήνυμα του Ο πολιτι­ σμός πηγή δυστυχίας, τουλάχιστον είχε την παρηγοριά της εκπληκτικής επιτυχίας του βιβλίου: μέσα σε ένα χρόνο είχαν εξαντληθεί 12.000 αντίτυπα, κάτι ασυνήθι­ στο για έργο του Freud.118 Η επιτυχία αναζωπύρωσε απροσδόκητα τη συζήτηση μεταξύ ψυχαναλυ­ τών για το πλέον σκοτεινό στήριγμα του Freud: την ιδέα της ορμής θανάτου. Ο Jones, στον οποίο ο Freud είχε στείλει ένα αντίτυπο με εγκάρδια αφιέρωση και που είχε διαβάσει ήδη το βιβλίο σε μετάφραση της Joan Rivier, επαίνεσε ανεπι­ φύλακτα τις απόψεις του Freud για τον πολιτισμό και τη «θεωρία της ενοχής». Συμφώνησε επίσης μαζί του ότι η εχθρότητα είναι μία πραγματικότητα με κε­ ντρική θέση στη ζωή. «Η μόνη διαφορά μεταξύ των δικών σας και των δικών μου απόψεων είναι η έλλειψη βεβαιότητας εκ μέρους μου όσον αφορά την ορμή θανάτου». Ο Jones έβλεπε στην ορμή θανάτου ένα άλμα από την πραγματικό­

592

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

τητα της επιθετικότητας σε μια αδικαιολόγητη γενίκευση .119 Ο Freud απάντησε περισσότερο με ισχυρισμούς παρά με επιχειρήματα: «Δεν μπορώ να προχωρήσω πια ούτε ψυχολογικά ούτε βιολογικά χωρίς την παραδοχή αυτής της βασικής ορμής και νομίζω ότι δεν χρειάζεται να χάσουμε την ελπίδα ότι θα βρείτε τον δρόμο σας προς αυτό».120 Όταν ο Pfister έγειρε ενστάσεις και έγραψε «Την “ορμή θανάτου” τη βλέπω μόνο ως μείωση της “ζωτικής δύναμης”»,121 ο Freud μπήκε στον κόπο να επαναλάβει διεξοδικότερα τα επιχειρήματά του. Παρατήρησε ότι δεν μεταφράζει την προσωπική του ζοφερή διάθεση σε ψυχαναλυτική θεωρία. Όταν αμφιβάλλει ότι η ανθρωπότητα προορίζεται «να προχωρήσει προς μια μεγαλύτερη τελειό­ τητα», όταν βλέπει στη ζωή «ένα διαρκή αγώνα μεταξύ έρωτα και ορμής θανά­ του», έναν αγώνα με ακαθόριστη για τον ίδιο έκβαση, «πιστεύω ότι με όλα αυτά δεν εξέφρασα την ιδιοσυγκρασία μου ή έξωθεν επιβαλλόμενες συναισθηματι­ κές διαθέσεις». Διαβεβαιώνει ότι δεν είναι «ένας άνθρωπος που του αρέσει να βασανίζεται ούτε κακόβουλος» και θα προτιμούσε να μπορούσε να προβλέψει για τον εαυτό του και τους άλλους κάτι καλό και ένα λαμπρό μέλλον για την ανθρωπότητα. «Όμως φαίνεται να είναι πάλι μια περίπτωση διαμάχης ανάμεσα στην αυταπάτη (εκπλήρωση επιθυμίας) και τη γνώση». Πρόκειται για «εκείνη την αινιγματική πραγματικότητα που τελικά υπάρχει έξω από εμάς» όχι επειδή προσφέρει χαρά ή πλεονεκτήματα. «Η ορμή θανάτου», ισχυρίζεται, «δεν είναι μια ανάγκη της καρδιάς, μου φαίνεται απλώς αναπόφευκτη παραδοχή για βιολο­ γικούς και ψυχολογικούς λόγους. Η απαισιοδοξία μου, λοιπόν, μου φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα, η αισιοδοξία των αντιπάλων μου προϋπόθεση». Θα μπορούσε να πει ότι με τις ζοφερές θεωρίες του έχει κάνει «ένα γάμο λογικής, οι άλλοι ζουν με τις δικές τους ένα γάμο από έρωτα». Του εύχεται καλή τύχη. «Ελπίζω [οι θεωρίες σας] να σας κάνουν πιο ευτυχισμένο από εμένα».122 Τουλάχιστον ο Freud κλείνει το βιβλίο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας με μια στάλα αισιοδοξίας, έστω και αν η υποστήριξή του στην ορμή της ζωής που μονο­ μαχεί με τον θάνατο φαίνεται να γίνεται από υποχρέωση και όχι από πεποίθηση. «Και τώρα πρέπει να περιμένουμε ότι η άλλη από τις δύο “ουράνιες δυνάμεις”, ο αιώνιος Έρωτας, θα βάλει τα δυνατά του για να νικήσει τον επίσης αθάνατο αντίπαλό του». Έτσι τελείωνε Ο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας το καλοκαίρι 1929. Αλλά όταν οι καλές πωλήσεις επέτρεψαν μια δεύτερη έκδοση, που θα κυκλοφο­ ρούσε το 1931, ο Freud εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να προσθέσει ένα δυ­ σοίωνο ερώτημα. Θορυβημένος από την οικονομική και πολιτική κατάσταση -το ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ είχε κερδίσει τον Σεπτέμβριο 1930 συντριπτική νίκη στις εκλογές του ράιχ και είχε αυξήσει τις βουλευτικές έδρες του από 12 σε 107— ρωτά: «Όμως ποιος μπορεί να προβλέψει την επιτυχή έκβαση ;»123 Ο Freud δεν μπορούσε να προβλέψει τι ερχόταν, ωστόσο είχε ελάχιστες αυταπάτες. «Ζούμε άσχημες εποχές», γράφει στον Arnold Zweig στα τέλη της ίδιας χρονιάς. «Θα έπρεπε να το αγνοήσω με την απάθεια των γηρατειών, όμως λυπάμαι τα επτά εγ-

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

593

γόνια μου».124 Ωθημένος από συμπόνια για την οικογένεια του και φόβο για τον κόσμο ο Freud συνέγραψε την τελική σύνθεση.

Οι «κακοί» α μφ ικανοί αυτά τα χρόνια δεν ήταν όλα αξιομνημόνευτα. Γύρω στο 1930 συμμετείχε σε ένα εγχείρημα που θα είχε δυσάρεστη κατάληξη, σε μια «ψυχολογική μελέτη» του Woodrow Wilson που θα γραφόταν σε συνεργασία με τον αμερικανό δημοσιογράφο και διπλωμάτη William Bullitt. Ο Bullitt είχε επισκεφτεί τον Freud στα μέσα της δεκαετίας 1920 για να τον συμβουλευτεί για την αυτοκαταστροφική, όπως έκρινε ο ίδιος, συμπεριφορά του.125 Σε μια από τις συ­ ναντήσεις τους είπε στον Freud ότι γράφει ένα βιβλίο για τη Συνθήκη των Βερ­ σαλλιών. Σχεδίαζε να επικεντρωθεί στους ηγέτες που συμμετείχαν και φυσικά ο Woodrow Wilson θα ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές. Προφανώς είχε πει το σωστό όνομα. Όπως θυμάται, όταν ανέφερε τον Wil­ son «έλαμψαν τα μάτια του Freud και ζωήρεψε». Ο Bullitt είχε πάει τη σωστή εποχή. Του φάνηκε ότι ο Freud είχε κατάθλιψη και ετοιμαζόταν να πεθάνει. Ήταν βέβαιος ότι «ο θάνατός του, για τον ίδιο αλλά και οποιονδήποτε άλλο, δεν είχε καμία σημασία αφού είχε γράψει όλα όσα έπρεπε και το μυαλό του είχε αδειά­ σει».126 Τα περιφρονητικά λόγια του Freud αυτών των ετών για το έργο του, κά­ νουν τις αναμνήσεις του Bullitt κάπως αξιόπιστες. Ο Freud χρειαζόταν πάντα κάποιους ασθενείς που να του δίνουν ερεθίσματα· τώρα είχε ελάχιστους. Η πε­ λατεία του στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου είχε μειωθεί αισθητά και ένιωθε άθλια και κενός, έτσι τον θυμάται ο Bullitt. Ομολογουμένως ο Woodrow Wilson δεν ήταν ιδανικός ασθενής, δεν θα ξάπλωνε στο ντιβάνι. Επιπλέον ο Freud είχε δηλώσει επίσημα ότι η ψυχανάλυση, το δημιούργημά του, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σαν επιθετικό όπλο. Ωστόσο στην προχωρημένη ηλικία του, πικραμένος και με μια αμφίβολη υγεία, ήταν έτοιμος να κάνει στην περίπτωση του Woodrow Wilson μια εξαίρεση. Η σκληρή πραγματικότητα των διαπραγματεύσεων στις Βερσαλλίες μετέ­ τρεψε τις περιορισμένες ελπίδες που είχε εναποθέσει ο Freud στον Wilson σε θυμό και δυσαρέσκεια. Δεν σκόπευε να συγχωρήσει τον αμερικανό Μεσσία που τον είχε απογοητεύσει. Στα τέλη του καλοκαιριού 1919, όταν ξαναείδε τον Jones μετά από τον χωρισμό στα χρόνια του πολέμου, η γνώμη του Freud για τον Wil­ son ήταν ήδη πικρόχολη. Ο Jones υπέδειξε, όπως ήταν λογικό, ότι κανένας άν­ θρωπος δεν θα μπορούσε να ελέγξει τις πολύπλοκες δυνάμεις που είχαν δραστη­ ριοποιηθεί μετά από έναν τόσο καταστροφικό πόλεμο και ότι ο Wilson δεν θα μπορούσε να επιβάλει την ειρήνη. «Τότε», αντέταξε ο Freud, «ας μην έδινε όλες αυτές τις υποσχέσεις».127 Το 1921 εξέφρασε δημόσια κάτι από τον θυμό του και ΟΣΑ ΕΓΡΑΨΕ Ο FREUD

594

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

αποκάλεσε κοροϊδευτικά «τα 14 σημεία του αμερικανού προέδρου» «φανταστι­ κές υποσχέσεις» που τις πίστεψαν πολλοί.128 Παρότι όμως, όπως έλεγε ο ίδιος, «απεχθανόταν»129 τον Wilson, δεν ήταν πρόθυμος να διακινδυνεύσει το ψυχαναλυτικό ιδανικό της καλοπροαίρετης ουδετερότητας. Τον Δεκέμβριο 1921 ο William Bayard Hale, ένας αμερικανός εκδότης που στο παρελθόν ήταν έμπιστος του Wilson και βιογράφος του στον εκλογικό αγώνα, έστειλε στον Freud το βιβλίο του The Story o f a Style. Ήταν μια κακόβουλη και καταστροφική ανάλυση του χαρακτήρα του Wilson -π ρο­ φανώς οι δύο άντρες δεν ήταν πια φίλοι- που χρησιμοποιούσε ως αποδεικτικό υλικό το ύφος του Wilson: τη σωρεία επιθέτων και ατελείωτων ρητορικών ερω­ τήσεων, το οπλοστάσιο των αμφίβολων τεχνασμάτων του. Ο Freud απάντησε ότι θα μπορούσε να στείλει κάποιο σχόλιο, αν ήταν επιθυμητό, όμως προειδοποίησε ότι «ίσως με συγκροτήσει η σκέψη ότι ο κύριος Wilson είναι μια εν ζωή προσω­ πικότητα και όχι προϊόν λογοτεχνικής φαντασίας, όπως η ωραία Gradiva. Κατά την άποψή μου» -είπε εμφατικά- «η ψυχανάλυση δεν θα έπρεπε να χρησιμο­ ποιείται σαν όπλο σε λογοτεχνικές ή πολιτικές διαμάχες, και το γεγονός ότι έχω γνώση πως τρέφω βαθιά αντιπάθεια για τον Πρόεδρο, είναι για μένα ένας επι­ πλέον λόγος αυτοσυγκράτησης».130 Ο Freud ένιωσε μια παράξενη ευχαρίστηση με το The Story o f a Style, αλλά δεν έχασε το μέτρο. Αρχικά, είπε στον Hale, «ήμουν αρνητικά προκατειλημμέ­ νος επειδή ο εκδότης σας το παρουσίασε ως “ψυχαναλυτική σπουδή”».131 Κάτι που προφανώς δεν ήταν.132 Ωστόσο βρήκε στο βιβλίο «το αληθινό πνεύμα της ψυχανάλυσης», και πίστεψε ότι αυτή «η υψηλότερη και επιστημονικότερη “γρα­ φολογία” εγκαινίαζε ένα νέο πεδίο στην αναλυτική έρευνα». Μπορεί το βιβλίο να μην ήταν, όπως περιέγραψε στον Hale, μια ψυχρή επιστημονική σπουδή - ο Freud διέκρινε εύκολα «το πάθος που κρυβόταν πίσω από την έρευνα- αλλά, όπως διαβεβαίωσε τον Hale, δεν χρειαζόταν να ντρέπεται γι’ αυτό. Ωστόσο ο Freud δεν μπόρεσε να ξεπεράσει την ένσταση «ότι αυτό που κάνατε είναι λιγάκι σαν βιοψία, δεν θα έπρεπε η ψυχανάλυση να εφαρμόζεται σε μια προσωπικότητα που ζει ακόμη». Ομολόγησε ότι δεν έτρεφε πια θετικά συναισθήματα για τον Wilson. «Αν κάποιο μεμονωμένο άτομο μπορεί να ευθύνεται για την αθλιότητα σε αυτό το κομμάτι του κόσμου, τότε είναι ασφαλώς αυτός.» 133 Όμως η μοίρα του υπεύθυνου ψυχαναλυτή είναι η αυταπάρνηση. Δεν θα έπρεπε να κάνει ανά­ λυση εξ αποστάσεως σε μια προσωπικότητα που ζει και είναι πασίγνωστη.134* Όμως μόνο οκτώ χρόνια αργότερα ο Freud θα παρασυρθεί σε μια εκτετα­ μένη άσκηση πρωτόγονης ανάλυσης. Ο Bullitt αποδείχτηκε επιδέξιος στην α­ ποπλάνηση και κατάφερε να τον βγάλει από τον ίσιο δρόμο της ψυχαναλυτικής * Σε αυτή την επιστολή ο Freud κάνει ένα λάθος που τον προδίδει και μαρτυρεί ότι ίσως ήταν έτοιμος να ξεχάσει τους νόμους που είχε ο ίδιος θεσπίσει. Δεν θα έπρεπε η ψυχανάλυση να εφαρμόζεται σε μια προσωπικότητα που ζει ακόμη, γράφει, «εκτός αν υποβάλλεται σε αυτή παρά τη θέλησή της». Φυσικά ήθελε να γράψει «με τη θέλησή της».

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

595

αυτοσυγκράτησης και του σεβασμού της πολυπλοκότητας. Ήταν χαριτωμένος, αυθόρμητος και αεικίνητος, καταγόταν από παλιά, εύπορη και ονομαστή οικογέ­ νεια της Φιλαδέλφειας και ήταν έτοιμος να καταθέσει υπομνήματα για τον σχε­ δίασμά της διεθνούς ειρήνης ή της οικονομικής ανασυγκρότησης. Πριν αρχίσει τη σταδιοδρομία του στο Υπουργείο Εξωτερικών ήταν δημοσιογράφος. Γνώριζε όλο τον κόσμο. Ένας από τους πατρικούς φίλους του ήταν ο συνταγματάρχης Edward Η. House, ο στενότερος συνεργάτης του Woodrow Wilson μέχρι την ξαφνική διακοπή αυτής της σχέσης στις Βερσαλλίες. Μετά τον πόλεμο ο Bul­ litt είχε εργαστεί στο επιτελείο του Wilson, τόσο στη διάρκεια των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων στις Βερσαλλίες όσο και σε μια μυστική αποστολή στην επαναστατημένη Ρωσία κατ’ εντολή του υπουργού Εξωτερικών Robert Lansing. Έ ­ χοντας θιχτεί επειδή ο Wilson είχε αγνοήσει τις συστάσεις του και επειδή έφριξε με την πανωλεθρία των Βερσαλλιών, παραιτήθηκε από το αξίωμά του. Τότε διέπραξε το μεγαλύτερο σφάλμα για έναν διπλωμάτη: δημοσιοποίησε τη δυσαρέσκειά του. Τον Σεπτέμβριο 1919 κατάθεσε σε επιτροπή εξωτερικών υποθέσεων της γερουσίας ότι ακόμη και ο Lansing ήταν δυσαρεστημένος με τη συνθήκη. Μετά από αυτή την αδιακρισία, που του επέφερε διεθνή αναγνώριση, ο Bullitt κατέφυγε στην Ευρώπη όπου έγραφε, ταξίδευε και καλλιεργούσε τις σχέσεις του με μεγαλόσχημους. Όταν το 1930 πρότεινε στον Freud να γράψουν μαζί μια ψυ­ χολογική μελέτη για τον Wilson, οι δυο τους ήταν, όπως ο Bullitt ισχυρίστηκε αργότερα, «φίλοι εδώ και κάποια χρόνια».135 Αυτή η οικειότητα ήταν περισσότερο φανταστική παρά πραγματική. Ωστόσο ο Freud συμφώνησε με το μυστικό σχέδιο του Bullitt που από την πλευρά του το εκμυστηρεύτηκε σε ελάχιστα άτομα, μεταξύ των οποίων και ο συνταγματάρχης House. Όταν έγραψε στον House τον Ιούλιο 1930 συνέκρινε τον εαυτό του με τον βιογράφο του Wilson Ray Stannard Baker. Έγραψε ότι ο Baker, που προχω­ ρεί μεγαλόπρεπα από τόμο σε τόμο, «κατέχει βέβαια τα γεγονότα, αλλά γνωρί­ ζει πολύ λίγα από ψυχολογία και είναι ελάχιστα εξοικειωμένος με τις διεθνείς υποθέσεις, με αποτέλεσμα να μην ξέρει ποια γεγονότα είναι σημαντικά και οι ερμηνείες του να είναι μελοδραματικές». Η κακόβουλη σύγκριση είναι οφθαλ­ μοφανής. Ο Bullitt ήταν εξοικειωμένος με τις διεθνείς υποθέσεις και είχε συμμα­ χήσει με ένα μεγάλο ψυχολόγο. Ήθελε να συμβουλευτεί τον Freud και να κάνει κάποιες απαραίτητες έρευνες. «Τα σχέδιά μου αποσαφηνίζονται», γράφει στον House. «Αφού δω τον F. και ξεφυλλίσω τα χαρτιά του πρίγκιπα της Βάδης Max, πιθανώς να μεταβώ στη Μόσχα».136 Ο Max της Βάδης, που στο τέλος του πολέ­ μου ήταν καγκελάριος του γερμανικού ράιχ και είχε εισηγηθεί τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με τους συμμάχους, κατείχε ίσως στα αρχεία του κατατοπιστι­ κές πληροφορίες- και στη Μόσχα υπήρχαν τα δελεαστικά κατάλοιπα του Λένιν, στα οποία ο Bullitt, που δεν τον φόβιζαν ποτέ οι κουραστικές και απίθανες απο­ στολές, ήλπιζε να βρει πρόσβαση. Το ταξίδι στη Μόσχα θα αποδεικνυόταν δονκιχωτισμός - οι διαβουλεύσεις

596

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

με τον Freud ήταν λιγότερο απογοητευτικές. Ο συνταγματάρχης House πίεζε τον Bullitt: «Ετοιμάζεστε να συγγράψετε ένα βιβλίο που τιμά όχι μόνο εσάς και τους φίλους σας, αλλά θα είναι χρήσιμο για τον κόσμο».137 Ο Bullitt απάντησε ότι θα στείλει «στον βιεννέζο φίλο» του κάποιο υλικό και εγγυήθηκε για τη διακριτι­ κότητα του Freud: «Είναι αμερόληπτος και επιστημονικός όσο κανένας άλλος στον τρόπο που βλέπει γενικά την ανθρώπινη ζωή». Ο House είχε παρακαλέσει τον Bullitt να χειριστεί με ήπιο τόνο το φλέγον θέμα και ο Bullitt είχε υποσχεθεί να λάβει υπόψη αυτή την παράκληση. Συμφώνησε να είναι το αντίθετο από υ­ περβολικός αφού αυτό ήταν το μόνο ύφος που ταίριαζε σε μια σπουδή για τον Wilson.138 Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο Freud ήταν άρρωστος, όμως ήλπιζε ότι σύ­ ντομα θα μπορούσε πάλι να εργαστεί,139 και στα μέσα του μήνα ο Bullitt ήταν σε θέση να αναφέρει ότι «ο Freud ανάρρωσε από την οξεία ασθένειά του και τώρα είναι σε άριστη διάθεση και διψά να αρχίσει τη δουλειά».140 Αλλά στην πραγ­ ματικότητα υπήρξε άλλη μια δυσάρεστη καθυστέρηση: ο Pichler έπρεπε να εγ­ χειρίσει τον Freud στα μέσα Οκτωβρίου και επιπλέον ο Freud έδινε μάχη με μια πνευμονία. Όταν ο Bullitt τον επισκέφτηκε στις 17 Οκτωβρίου, ο Freud, όπως έχει σημειώσει στο Χρονικό του, ήταν εμπύρετος.141 Μόλις στις 26 Οκτωβρίου ο Bullitt μπόρεσε να στείλει στον συνταγματάρχη House ένα μήνυμα με την έν­ δειξη «προσωπικό»: «Αύριο ο Freud και εγώ αρχίζουμε τη δουλειά».142 Καλού κακού προσθέτει μια σημείωση: ότι αφού διάβασε τα αρχεία του Max της Βάδης, έσπευσε να πάει στη Βιέννη «επειδή η κατάσταση της υγείας του Freud είναι κρίσιμη».143 Κοντολογίς ο Bullitt σκέφτεται ξαφνικά ότι ίσως ο Freud να μη ζήσει πια τόσο πολύ ώστε να τελειώσει τη δουλειά στην οποία έχουν ριχτεί με τόση ζέση. Όμως τρεις μέρες αργότερα ο Freud σημειώνει: «Άρχισα πάλι να δουλεύω».144 Ο Bullitt ενθουσιάζεται, ενθουσιάζεται πολύ. «Η δουλειά προχωρά υπέροχα», γράφει στον συνταγματάρχη House τον Νοέμβριο- «διάρκεσε βέβαια περισσότερο απ’ ό,τι είχε προγραμματιστεί», αλλά ελπίζει να έχει τελειώσει μέ­ χρι τα μέσα Δεκεμβρίου.145 Ο Freud από τη μεριά του ανακοινώνει κάπως μυ­ στήρια στον Arnold Zweig ότι δεν θέλει πια να γράψει τίποτε, «ωστόσο γράφω πάλι μια εισαγωγή για κάτι που κάνει κάποιος άλλος, δεν επιτρέπεται να πω τι, πρόκειται για μια ανάλυση, όμως πολύ σύγχρονη, σχεδόν πολιτική». Κλείνει με εμφανή αυτοσυγκράτηση: «Δεν μπορείτε να το μαντέψετε».146 Η συγγραφή προχωρούσε αργά. Όταν ο Freud ήταν νεότερος και δούλευε μό­ νος, έγραφε πολύ πιο γρήγορα. Ωστόσο ο Bullit διατηρεί τη φλόγα με ενθουσι­ ώδη ανακοινωθέντα. Τον Αύγουστο 1931 αναφέρει στον συνταγματάρχη House ότι η υγεία του Freud «μετά από τρεις εγχειρίσεις» είναι πάλι «άριστη»· «το πρώτο γράψιμο του βιβλίου είναι σχεδόν έτοιμο». Γράφει από το σπίτι του στις ΗΠΑ, σχεδιάζει όμως να επιστρέφει τον Νοέμβριο στη Βιέννη και να εγκαταστα­ θεί για λίγο εκεί- θα έχει «έτοιμο το χειρόγραφο τον Μάιο», δηλαδή τον Μάιο 1932. «Είναι μια φοβερή, αλλά γοητευτική δουλειά.»147 Στα μέσα Δεκεμβρίου 1931 εγκαθίσταται στη Βιέννη και η κόρη του πάει εκεί σχολείο.

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

597

Αλλά ο Bullitt δεν σκέφτεται πια και τόσο το βιβλίο για τον Wilson. Η α­ τμόσφαιρα της μεγάλης ύφεσης κυριαρχεί παντού, πιέζει - όμως του δίνει ερε­ θίσματα. Βλέποντας την Αυστρία «να γλιστρά αργά προς τον γκρεμό της στασι­ μότητας και της πείνας» και τους άλλους να μην τα πηγαίνουν πολύ καλύτερα,148 γίνεται ανυπόμονος- η εσωτερική οικονομική κρίση, που απειλεί να εξελιχθεί σε πολιτική καταστροφή, τον γοητεύει. Είναι σαν επίκληση στα ταλέντα του. Ω­ στόσο αυτός και ο Freud συνεχίζουν να εργάζονται, με επιμονή και προσοχή. Ο Bullitt διαβάζει και άλλους τόμους της βιογραφίας του Wilson από τον Baker και τους βρίσκει κακούς. Ο συνταγματάρχης House πιέζει: «Πώς πάει το βιβλίο σας με τον καθηγητή Freud;», ρωτά τον Bullitt τον Δεκέμβριο 1931. «Ανυπομονώ να το δω».149Στα τέλη Απριλίου 1932 ο House παίρνει την απάντησή του: «Το βιβλίο είναι επιτέλους έτοιμο», του γράφει ο Bullitt, «δηλαδή έχει γραφεί το τελευταίο κεφάλαιο και θα μπορούσε να εκδοθεί ακόμη και αν ο Freud και εγώ πεθαίναμε απόψε». Όμως λέγοντας «έτοιμο» ο Bullitt δεν εννοεί έτοιμο για δημοσίευση. Κάθε παράθεμα πρέπει να ελεγχθεί άλλη μια φορά. Επιπλέον το χειρόγραφο χρειάζεται «κούρεμα», παραείναι μεγάλο. Αυτό που χρειαζόταν ήταν ένα εξά­ μηνο διάλειμμα πριν τη νέα επεξεργασία για να υπάρχει η αναγκαία απόσταση που τώρα δεν ήταν εφικτή. «Όμως τουλάχιστον υπάρχει ένα ολοκληρωμένο χει­ ρόγραφο και αρχίζω πάλι να σκέφτομαι την πολιτική.»150 Στα τέλη Νοεμβρίου ο Freud εξηγεί ότι περιμένει τον «συνεργάτη» του και ελπίζει να ακούσει πότε «το βιβλίο για τον Wilson μπορεί να σταλεί για δημοσίευση».151 Ήταν έτοιμο, αλλά το Thomas Woodrow Wilson δημοσιεύτηκε μόλις το 1967, έτος θανάτου του Bul­ litt. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ, ΣΤΗ ΜΟΡΦΗ που τελικά δημοσιεύτηκε, παρουσιάζει κάποια αινίγ­

ματα. Η καθυστέρηση δεν είναι ένα από αυτά. Ο Bullitt περίμενε να πεθάνει η χήρα του Woodrow Wilson (πέθανε το 1961) και να λήξει η πολιτική καριέρα του * Δεν χωρά αμφιβολία ότι ο Wilson ήταν μια πρόκληση για ψυχαναλυτική μελέτη. Όπως όλοι, είχε ένα σωρό αντιφάσεις, αλλά οι δικές του ήταν ακραίες. Ήταν πνευματώδης και περιορισμένης αντίληψης, αποφασιστικός και μαγκωμέ­ νος, συναισθηματικός και παγερός, αγωνιστικός και φοβητσιάρης, πονηρός πο­ λιτικός στη μια περίπτωση και ανυποχώρητος φανατικός στην άλλη. Ως πρόε­ δρος του πανεπιστημίου του Πρίνστον από το 1902 μέχρι το 1910 είχε εισάγει αξιομνημόνευτες μεταρρυθμίσεις στη διδασκαλία και την κοινωνική ζωή του πανεπιστημίου, αλλά η επιμονή του σε μικροπράγματα και ο αυταρχισμός του προς συναδέλφους και υπαλλήλους έγιναν αιτία να χάσει παλιούς φίλους και να ανατραπούν τελικά τα περισσότερα σχέδιά του. Ως κυβερνήτης του Νιου Τζέρσεϊ χαλιναγωγήθηκε, κάτι που οι Freud και Bullitt χαρακτήρισαν ασύνειδη τάση να * «Το βιβλίο που αναφέρετε», γράφει ο Bullitt στον Jones, «δεν δημοσιεύτηκε ποτέ. Προσω­ πικά πιστεύω ότι δεν θα έπρεπε να εκδοθεί πριν πεθάνει η κυρία Wilson. Ζει ακόμη! (Ο Bullitt στον Jones, 18 Ιουνίου 1955. Jones papers, Αρχεία της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, Λονδίνο).

598

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

γίνει μάρτυρας- ο Wilson, ο άνθρωπος με τις υψηλόφρονες αρχές, αποδείχτηκε ένας καιροσκόπος που πέτυχε θεαματικούς νομοθετικούς θριάμβους και διέκοψε αδίστακτα τις σχέσεις του με τους πολιτικούς στους οποίους όφειλε το αξίωμά του. Αλλά ως πρόεδρος των ΗΠΑ επανέλαβε στο ύψιστο αξίωμα το θλιβερό θέ­ αμα της σχεδόν ηθελημένης αποτυχίας που χαρακτήριζε τη θητεία του στο Πρίνστον. Αφού πέρασε ένα εντυπωσιακό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα εσωτερικής πολιτικής, άρχισε να προκαλεί την ήττα επιβάλλοντας το 1917 ένα νέο ρόλο στην είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο. Η στάση του στη διάρκεια των πολύπλοκων διαπραγματεύσεων ήταν απρόβλεπτη και χειροτέρευε τα πάντα. Το ίδιο ίσχυε και για την εξαντλητική καμπάνια ομιλιών του στις ΗΠΑ, όταν προσπαθούσε να πείσει για τη συνθήκη μια σκεπτικιστική χώρα και μια εχθρική γερουσία. Στην Ευρώπη είχε κάνει παραχωρήσεις ενάντια στα προβεβλημένα με πάθος, σχεδόν θρησκευτικά ιδανικά του, αλλά στη συνέχεια αρνήθηκε να υποστηρίξει στις ΗΠΑ κάποιες ασήμαντες αλλαγές που θα διέσωζαν τη συνθήκη χωρίς να τον ντροπιάσουν. Ο περίεργος συνδυασμός αντιφατικών χαρακτηριστικών είχε προελθεί από ασύνειδες συγκρούσεις, που ήταν τόσο τεράστιες ώστε ο Wilson δεν έβρισκε τρόπο να τις κατευνάσει, πόσο μάλλον να τις λύσει. Η γοητεία που ασκούσε στον Freud και τον Bullitt ήταν εντελώς κατανοητή- αυτός ο άντρας είχε συνδιαμορφώσει τη νεότερη ιστορία δύο ηπείρων και οι νευρώσεις του είχαν επενερ­ γήσει στη διεθνή σκηνή - γι’ αυτό ήταν βέβαιοι. Δεν αμφέβαλλαν ότι γνώριζαν τον Wilson και πίστευαν ότι μπορούσαν «να δείξουν την ψυχική εξέλιξή του». Αλλά δεν αξίωναν ούτε παντογνωσία ούτε πληρότητα για το προφίλ που κατέ­ θεταν. «Δεν θα είμαστε ποτέ σε θέση να έχουμε μια πλήρη ανάλυση του χαρα­ κτήρα του. Για πολλά κομμάτια της ζωής και της φύσης του δεν γνωρίζουμε τί­ ποτε. Τα γεγονότα που ξέρουμε φαίνονται λιγότερο σημαντικά από αυτά που δεν ξέρουμε». ΓΓ αυτό αρνούνται να αποκαλέσουν το βιβλίο τους ψυχανάλυση του Wilson, αλλά περιορίζονται να πουν ότι είναι «μια ψυχολογική μελέτη βασι­ σμένη στο δεδομένο μέχρι τώρα υλικό και τίποτε περισσότερο».152 Η κριτική λοι­ πόν ότι το βιβλίο δεν είναι πλήρες δεν ευσταθεί. Αλλά η κατηγορία ότι πρόκειται για αποτέλεσμα χλευαστικού ανταγωνισμού και μηχανικής ψυχολογιοποίησης είναι δικαιολογημένη. Σε όλο το βιβλίο ο τόνος είναι περιφρονητικός, λες και οι νευρώσεις του Wilson αποτελούν ηθικό σφάλμα. Και επανειλημμένα οι συγγρα­ φείς του βγάζουν από κάθε συναισθηματική κατάσταση μία μόνο συνέπεια, λες και δεν άκουσαν ποτέ κάτι περί υπερκαθορισμού Η περίφημη εντολή του Alfred North Whitehead προς τον επιστήμονα -αναζήτησε την απλότητα και μην την εμπιστεύεσαι- που θα μπορούσε να είναι και μότο του Freud, δεν εφαρμόζεται εδώ. To Thomas Woodrow Wilson εστιάζει στον καταπιεσμένο θυμό του Wilson ενάντια στον πατέρα του, τον αιδεσιμότατο Joseph Ruggles Wilson. «Η εχθρό­ τητα προς τον πατέρα» -το βιβλίο την παρουσιάζει ως γενικό κανόνα- «είναι αναπόφευκτη για κάθε αγόρι όσο μικρή και αν είναι η αξίωσή του επί του ανδρι-

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

599

σμού».153 Ενώ οι συγγραφείς δεν αρνούνται στον Wilson ένα κομμάτι ανδρισμού, ανακαλύπτουν -κα ι πρακτικά τον κατηγορούν- ότι σε όλη τη ζωή τιμούσε τον πατέρα του. «Δεν ξεπέρασε ποτέ την ταύτιση με τον πατέρα του.»154Ίσως «πολλά μικρά αγόρια τιμούν τους πατεράδες τους- αλλά», προσθέτουν άμεσα, «δεν εί­ ναι πολλά αυτά που τους τιμούν με τόση ένταση και τόσο ολοκληρωτικά όσο ο Tommy Wilson».155 Για να το πούμε ξεκάθαρα: ο αιδεσιμότατος Joseph Ruggles Wilson ήταν για τον Woodrow Wilson θεός. Και ταυτιζόμενος με τον πατέρα του ο Woodrow Wilson διαποτίστηκε με την πεποίθηση ότι η αποστολή του στη ζωή ήταν θεϊκή. «Έπρεπε να πιστέψει ότι κατά κάποιο τρόπο θα αναδυόταν από τον πόλεμο ως Λυτρωτής του Κόσμου.»156 Όμως αυτή η ταύτιση ήταν πολύπλοκη. Κάποιες φορές ο Woodrow Wilson ήταν ο Θεός, κάποιες άλλες ο Χριστός. Ως Θεός εξάγγελλε τον Νόμο, ως Χρι­ στός περίμενε τη θανάσιμη προδοσία. Ο Woodrow Wilson είχε ένα μικρότερο, υποτελή σε αυτόν αδελφό, ο οποίος τον θαύμαζε πολύ, όμως με τον ερχομό του στον κόσμο είχε γίνει ανταγωνιστής ως προς τη γονική αγάπη. Στην ενήλικη ζωή του ο Wilson αναπαρήγαγε αυτό το προσωπικό δράμα αναζητώντας διαρκώς νε­ ότερους φίλους που μπορούσε να τους φορτώνει συμπάθεια μέχρι να τον προδώσουν. Το σχήμα της ψυχής του ήταν πολύ απλό. Ο Wilson ήταν το μικρό αγόρι που νοσταλγούσε την αγάπη και φοβόταν την προδοσία· επαναλάμβανε σχημα­ τικά την παιδική συμπεριφορά του σε κάθε αξίωμα που είχε και προκαλούσε με ανεπαίσθητο -και μερικές φορές διόλου ανεπαίσθητο - τρόπο την καταστροφή. Και επιπλέον, ο θυμός, τον οποίο δεν μπόρεσε να εκφράσει ποτέ ενάντια στον πατέρα του, φούσκωσε μέσα του μέχρι να βγει ως μνημειώδης οργή. Αυτό που οι επιφανειακοί παρατηρητές του Wilson θεωρούσαν υποκρισία ήταν στην πραγμα­ τικότητα μια υπέρμετρη ικανότητα να ξεγελά τον εαυτό του· η ψευτο-αγιοσύνη του ήταν ένα ανεξάντλητο απόθεμα κρυμμένου μίσους. Όταν ήρθε το τέλος ο Wilson ήταν απλώς ένα γερασμένο αγόρι. «Αγαπούσε και λυπόταν τον εαυτό του. Τιμούσε ακόμη τον νεκρό πατέρα του. Το μίσος του γι’ αυτόν το ξεφορτώ­ θηκε σε πολλούς ανθρώπους.»157Και λίγο πολύ αυτό ήταν όλο. ΜΕΝΕΙ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ γιατί ο Freud δέχτηκε να συμμετάσχει σε αυτή την καρι­

κατούρα εφαρμοσμένης ανάλυσης. Όταν επιτέλους το βιβλίο δημοσιεύτηκε, οι ευαίσθητοι σχολιαστές επιχειρηματολόγησαν για λόγους στιλιστικούς ότι η σύ­ ντομη εισαγωγή που φέρει την υπογραφή του Freud είναι το μόνο κομμάτι που θα μπορούσε να αποδοθεί με σιγουριά σε αυτόν. Είναι σύντομη, πνευματώδης και ενημερωτική, ενώ το υπόλοιπο βιβλίο είναι γεμάτο επαναλήψεις, βαρύ και συχνά χλευαστικό. Το ιδανικό της έλλειψης υπερβολής που ο Bullitt θα είχε ως οδηγό, όπως έγραψε στον συνταγματάρχη House, χάθηκε στην πορεία. Η συσσώ­ ρευση σύντομων προτάσεων στο κείμενο δεν είναι ο τρόπος γραφής του Freud. Η υπεροπτική στάση να κατονομάζεται κάθε τόσο ο Wilson «Tommy», δεν θυ­ μίζει τίποτε που να έγραψε ο Freud. Ο χονδροειδής σαρκασμός, που διέπει όλο

600

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

το βιβλίο, αν εμφανίζεται στον Freud, είναι μόνο στην πολύ προσωπική του αλ­ ληλογραφία. Οι ιδέες του Freud έχουν υπεραπλουστευθεί, εκφράζονται εριστικά και με χονδροειδή τρόπο, σε σημείο να μην αναγνωρίζονται.158 Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Bullitt, το βιβλίο είναι μια γνήσια συνεργασία: καθένας από τους δύο συγγραφείς σχεδίασε κάποια κεφάλαια και συζήτησε τη δουλειά του διεξοδικά με τον άλλο· υπέγραψε κάθε κεφάλαιο και σε περίπτωση αλλαγών στο χειρόγραφο σημείωσε στο περιθώριο τα αρχικά του. Ασφαλώς πρέπει να αποδώ­ σουμε ευθύνες στον Freud για το γενικό πνευματικό πλαίσιο του βιβλίου. Αποκάλεσε τον Bullitt «ασθενή μου (και συνεργάτη)»159 και παραδέχτηκε ότι έκανε περισσότερα από το να δίνει συμβουλές για το κείμενο. Και όταν το 1934 του ζήτησαν μια «υπεύθυνη γνώμη για το πρόσωπο και την ευφυΐα του προέδρου Wilson», ο Freud ανακοίνωσε στον αμερικανό ανταποκριτή ότι έχει συγγράψει «μια κρίση για τον Wilson που είναι κάθε άλλο παρά ευνοϊκή», την οποία όμως δεν μπόρεσε να δημοσιεύσει «λόγω ιδιαίτερων προσωπικών επιπλοκών».160 Όλα δείχνουν ότι ο Freud απέρριψε το χειρόγραφο που ο Bullitt του έδειξε στο Λονδίνο στο τέλος της ζωής του, αλλά τελικά, επειδή ήταν κουρασμένος, γέρος και ανησυχούσε για το μέλλον της ψυχανάλυσης, την επιβίωση των αδελ­ φών του και τη συνεχιζόμενη απειλή του πολέμου, έδωσε τη συγκατάθεσή του* Εξίσου πιθανό είναι ότι ο Bullitt επεξεργάστηκε άλλη μια φορά το χειρόγραφο μετά τον θάνατο του Freud και έτσι εξηγούνται οι αδέξιες εκφράσεις και η μηχα­ νική χρήση ψυχαναλυτικών κατηγοριών που ενόχλησαν κριτικούς και αναγνώ­ στες. Ωστόσο ο Freud συμμεριζόταν την εχθρότητα του Bullitt για τον Wilson· έ­ νιωθε, όπως είδαμε, έντονη απέχθεια για προφήτες και φανατικούς θρησκευόμε­ νους και έβλεπε στον Wilson ένα μελοδραματικό δείγμα αυτής της πληγής της ανθρωπότητας. Έβρισκε στον Wilson αυτό που ο αμερικανός ιστορικός Richard Hofstadter αποκάλεσε εύστοχα «η ασπλαχνία αυτών που έχουν καθαρή καρ­ διά».161 Ακόμη χειρότερα: η μάταιη προσπάθεια του Wilson να προσαρμόσει τον χάρτη της Ευρώπης στα υψηλά ιδανικά του και να επιτύχει κάθαρση της ευρω­ παϊκής πολιτικής φανέρωσε την κενή υπεροψία πίσω από την ασπλαχνία - έναν αξιομίσητο συνδυασμό. Στην εισαγωγή του ο Freud παραθέτει τον Wilson που ως μελλοντικός πρόεδρος δηλώνει σε έναν πολιτικό ότι η εκλογική νίκη του εί­ ναι θείο θέλημα και εφιστά την προσοχή ότι στο άλλο στρατόπεδο ο γερμανός κάιζερ διαβεβαιώνει επίσης «ότι είναι εκλεκτός της θείας πρόνοιας». Το στυγνό σχόλιο του Freud: «Έτσι δεν κέρδισε κανένας· ο σεβασμός προς τον Θεό δεν με­ γάλωσε».162 Αλλά ο ρόλος του Freud στο ζήτημα Woodrow Wilson δεν μπορεί να εξηγη­ * Συμφωνώ εδώ με τη γνώμη της Anna Freud: «Γιατί ο πατέρας μου έδωσε τελικά τη συγκα­ τάθεσή του μετά από μακρόχρονη (κατανοητή) άρνηση; Πιστεύω ότι το έκανε μετά την άφιξή του στο Λονδίνο και εκείνη την εποχή υπήρχαν πολύ σημαντικότερα πράγματα απ’ ό,τι το βιβλίο του Bullitt» (Η Anna Freud στον Schur, 17 Σεπτεμβρίου 1966, Max Schur, papers, LC).

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

601

θεί εντελώς συναισθηματικά. Ένας από τους λόγους για τον οποίο αποφάσισε να συνεργαστεί με τον Bullitt ήταν ότι το βιβλίο θα μπορούσε να έχει αποφασιστική σημασία για τον εκδοτικό οίκο που υπέφερε. Στα τέλη της δεκαετίας 1920, όπως συχνά στο παρελθόν, βρισκόταν στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Ο Freud αγαπούσε πολύ τον εκδοτικό οίκο και επανειλημμένα τον είχε συνδράμει πληρώνοντας γεν­ ναιόδωρα από την τσέπη του, αποσπώντας δωρεές από πλούσιους θαυμαστές του και αποστέλλοντας για δημοσίευση δικά του κείμενα που ήταν «εγγυημένοι λα­ χνοί». Το 1926 είχε δωρίσει στον εκδοτικό οίκο 24.000 γερμανικά μάρκα, όσο τα 4/5 του ποσού που οι συνάδελφοί του είχαν συγκεντρώσει για να γιορτάσουν τα εβδομηκοστά γενέθλιά του.163 Τον επόμενο χρόνο παρέδωσε στον εκδοτικό οίκο μια δωρεά 5.000 δολαρίων από έναν ανώνυμο αμερικανό ευεργέτη.* Το 1929 η Marie Bonaparte και άλλοι δωρητές απέτρεψαν άλλη μια οικονομική κρίση.164 Ο Freud αποκαλούσε τον εκδοτικό οίκο παιδί του και δεν ήθελε να το δει να πεθαί­ νει.165 Ήξερε ότι η μοίρα του εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τα πολιτικά γε­ γονότα στη Γερμανία: ένας θρίαμβος της «χιτλεριάδας», όπως την αποκαλούσε, θα είχε ολέθριες συνέπειες.166Όμως ανεξάρτητα από αυτό χρειαζόταν οικονομική στήριξη. Η αναζήτηση χρημάτων ήταν για τον Freud ένα σοβαρό κίνητρο ώστε να ενθουσιαστεί με το σχέδιο Wilson. Το 1930 πίστευε προφανώς ότι ένα τέτοιο βιβλίο θα αύξανε τον τζίρο του εκδοτικού οίκου αισθητά, ίσως και να τον έσωζε. Η εμπιστοσύνη του Freud στον Bullitt αποδείχτηκε δικαιολογημένη. «Ο Bul­ litt», γράφει στα τέλη 1931 στον Eitingon, «είναι πάλι εδώ για να συνεχίσει την ανάλυση του Wilson. Ελπίζω ότι με τη βοήθεια αυτού του βιβλίου και τη μετά­ φραση του Poe από την πριγκίπισσα» -τη γερμανική απόδοση από την Marie Bonaparte μιας μελέτης για τον Edgar Allan P oe- «θα μπορέσουμε να συμβά­ λουμε στη δύσκολη εξυγίανση του εκδοτικού οίκου».167** Στην αρχή του επόμε­ * Σχετικά με αυτά τα χρήματα η New York Times είχε γράψει ότι ο άγνωστος δωρητής, όπως και η γυναίκα του και τα δύο παιδιά του, είχαν ωφεληθεί από την ψυχανάλυση και έκαναν την εξής δήλωση: «Ο Freud είναι αναμφίβολα ο σπουδαιότερος άνθρωπος της εποχής μας. Όσοι από εμάς έχουν χρήματα οφείλουν να φροντίσουν στο όνομα του παγκόσμιου πολιτισμού να εξασφα­ λίσουν στον Freud τα απαραίτητα μέσα ώστε να συνεχίσει τις επιστημονικές έρευνές του και να εκπαιδεύσει εκείνους που θα συνεχίσουν μελλοντικά το έργο του» («Δώστε 5.000 δολάρια για να βοηθήσετε τον Freud / Ανώνυμος δωρητής που ωφελήθηκε από την ψυχανάλυση / Χρειάζο­ νται 100.000 δολάρια», New York Times, 18 Μαΐου 1927, σ. 25). ** Οι δυσκολίες του εκδοτικού οίκου απασχολούσαν διαρκώς τον Freud. Το φθινόπωρο 1931 ανέλαβε την οικονομική διεύθυνση ο Martin Freud και έκανε ό,τι μπορούσε σε μια εποχή διαρ­ κούς επιδείνωσης. Οι απανωτές δωρεές γενναιόδωρων υποστηρικτών, όπως η Marie Bonaparte, αποτελούσαν προσωρινές μόνο λύσεις. Το 1932 ο Freud έκανε άλλο ένα βήμα- έγραψε μια σειρά «παραδόσεων» που θα εξέδιδε ο οίκος- αν και δεν δόθηκαν ποτέ μπροστά σε κάποιο ακροατή­ ριο, παρουσιάστηκαν ως συμπλήρωμα των εισαγωγικών παραδόσεων του Freud στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Στη Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανά­ λυση ο Freud φρεσκάρισε τις παλιές Παραδόσεις για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, συνόψισε τις νέες σκέψεις του για τη γυναικεία σεξουαλικότητα και πρόσθεσε στο τέλος ένα σημαντικό κεφάλαιο για την κοσμοθεωρία της ψυχανάλυσης. Σε αυτή την τελευταία «παράδοση» ο Freud

602

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

νου έτους είναι επιτέλους σε θέση να αναφέρει χειροπιαστά αποτελέσματα: έχει λάβει από τον Bullitt 2.500 λίρες (περίπου 10.000 δολάρια) ως προκαταβολή έ­ ναντι των δικαιωμάτων στην Αμερική.168 Αυτή η προκαταβολή που του έστειλε ο Bullitt, ήταν κάτι περισσότερο από εξόφληση ενός παλιού λογαριασμού με έναν απογοητευμένο αμερικανό ιδεαλιστή - αποτέλεσε το μόνο όφελος που ο Freud είχε από το σχέδιο Wilson. Ακολούθησε σιωπή· ο Bullitt στράφηκε στην πολιτική με τους δημοκρατικούς των ΗΠΑ και ο Freud νοιαζόταν για τους δη­ μαγωγούς που είχε δίπλα στο σπίτι του και ήταν πολύ πιο κακόβουλοι απ’ όσο υπήρξε ποτέ ο Wilson. Ο WOODROW WILSON ήταν αμερικανός και αυτό πρόσφερε αναμφίβολα στον

Freud μια ιδιαίτερη ευχαρίστηση αφού μπορούσε να εκφράσει την επιθετική του διάθεση. Ο Wilson, που έδειχνε να είναι υπεράνω των πραγμάτων αυτού του κό­ σμου, του φαινόταν ως ο αντίποδας του υλιστή αμερικανού που εκπροσωπούσαν ο συνταγματάρχης Robert McCormick και ο Sam Goldwyn. Είναι κοινός τόπος της ψυχαναλυτικής θεωρίας ότι οι πιο δραματικές διαφορές μπορούν να προέρ­ χονται, όπως τα πιο απομακρυσμένα κλαδιά, από τον ίδιο κορμό. Όποια μορφή και αν έπαιρνε ο αμερικανός, άγιος ή κυνηγός του χρήματος, ο Freud ήταν έτοι­ μος να τον διαγράψει ως κακό δείγμα του ανθρώπινου ζωολογικού κήπου. Είχε εκφράσει ήδη από χρόνια τα αντιαμερικανικά συναισθήματά του, πριν ακόμη πατήσει το πόδι του στην Αμερική: το 1902, παρασυρμένος από σαρκα­ στική διάθεση, είχε συγκρίνει τον δικό του παλιό κόσμο, που «κυβερνάται από την αυθεντία», με τον νέο, που κυβερνάται «από το δολάριο».169 Αργότερα, αν και οι αμερικανοί ήταν οι πρώτοι που τον τίμησαν επισήμως, δεν έπαψε ποτέ να αρέσκεται σε ύβρεις εναντίον τους. Βέβαια πήρε με ευχαρίστηση τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα που το πανεπιστήμιο Clark του απένειμε το 1909 και σε κάθε ευκαιρία το υπενθύμιζε στους ευρωπαίους. Στην αρχή της σταδιοδρομίας του είχε σκεφτεί ακόμη και να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ. «Σαν σήμερα πριν 33 χρόνια», γράφει στον Ferenczi στις 20 Απριλίου 1919 αναλογιζόμενος την ά­ νοιξη 1886, όταν είχε ανοίξει το ιατρείο του και είχε νυμφευτεί: «Ως νέος γιατρός αντίκριζα ένα αβέβαιο μέλλον και είχα την πρόθεση να πάω στην Αμερική αν οι τρεις μήνες, για τους οποίους έφταναν οι οικονομίες μου, δεν θα ήταν πολύ ελπιδοφόροι». Αναρωτιέται μήπως θα ήταν καλύτερα «αν η μοίρα δεν μου είχε χαμογελάσει τότε φιλικά».170 Όμως κάτι τέτοιες νοσταλγίες για σταδιοδρομία στις ΗΠΑ ήταν ασυνήθιστες. Περισσότερο θα τον άκουγες να λέει ότι η συγκε­ κριμένη χώρα και οι κάτοικοί της είναι υποκριτικοί, απολίτιστοι, επιφανειακοί, ερωτευμένοι με το χρήμα και κρυφο-αντισημίτες** επαναλαμβάνει με μεγαλύτερη έμφαση -και μεγαλύτερη οξύτητα- από ποτέ την πεποίθησή του ότι η ψυχανάλυση δεν μπορεί ούτε χρειάζεται να διατυπώσει κάποια δική της κοσμοθεωρία. Η ψυχανάλυση αποτελεί απλώς ένα κομμάτι της επιστήμης. * Ο Freud γράφει το 1932 στον Eitingon ότι ο εβραίος Brill, που προσπαθούσε να οργανώ-

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

603

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο αντιαμερικανισμός του Freud εκδηλωνόταν με ι­ διαίτερη τοξικότητα όταν οι οπαδοί του επισκέπτονταν τις ΗΠΑ. Όποτε ο Jung και αργότερα ο Rank ή ο Ferenczi πήγαιναν εκεί για να δώσουν διαλέξεις ή ψυχαναλυτικές συμβουλές θεωρούσε το ταξίδι σαν πρόσκληση σε απιστία. Ήταν σχεδόν σαν να θεωρούσε τις ΗΠΑ έναν ελκυστικό αντίζηλο, που ήταν πλούσιος, δελεαστικός και υπερείχε της Ευρώπης κατά έναν πρωτόγονο τρόπο. Η Αμερική, έγραψε κάποτε στον Arnold Zweig παρωδώντας τους αυτάρεσκους αμερικανι­ κούς ισχυρισμούς, είναι ένας «Αντι-Παράδεισος».171 Αυτό στα τέλη της ζωής του. Μερικά χρόνια νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Jones: «Ναι, η Αμερική είναι γιγάντια· ένα γιγάντιο λάθος».172Κοντολογίς φοβόταν την Αμερική σαν μια χώρα που ωθούσε τους οπαδούς της να κάνουν γιγάντια λάθη. Αυτά τα συναισθήματα διέπουν την αλληλογραφία του Freud σαν δυσάρεστο, μονότονο θέμα. Προδίδουν και κάποιες αντιφάσεις. Όταν το 1909 διαπραγμα­ τεύεται με το πανεπιστήμιο Clark θεωρεί τη φειδωλή αποζημίωση εξόδων ταξι­ διού που προτείνει ο G. Stanley Hall «υπερβολικά “αμερικανική”», δηλαδή ότι νοιάζεται υπερβολικά για την οικονομική πλευρά των πραγμάτων. Όσον αφορά τον ίδιο, η Αμερική πρέπει να επιφέρει χρήμα, «όχι να κοστίσει χρήμα».173 Του αρέσει να χρησιμοποιεί συχνά αυτή την ακραία έκφραση. «Προς τι είναι κα­ λοί οι αμερικανοί αν δεν φέρνουν χρήμα;» ρωτά ρητορικά στα τέλη 1924 τον Jones. «Δεν αξίζουν για τίποτε άλλο.»174 Ήταν μια από τις αγαπημένες του ε­ πωδούς. «Ελεγα πάντα», επαναλαμβάνει ένα χρόνο αργότερα σε επιστολή στον Jones, «ότι η Αμερική δεν χρησιμεύει σε τίποτε πέρα από το να φέρνει χρήμα».175 Κατά την επίσκεψη του Rank στις ΗΠΑ το 1924 ο Freud λέει με αμετροέπεια το ίδιο. Εξηγεί στον Rank πως χαίρεται πολύ «για το ότι βρήκατε το μόνο συνετό τρόπο συμπεριφοράς που ταιριάζει στη διαμονή ανάμεσα σε αυτούς τους αγρί­ ους: να πουλήσετε ακριβά τη ζωή σας». Και συμπληρώνει: «Μου φαίνεται συχνά ότι η ανάλυση ταιριάζει στους αμερικανούς όσο το λευκό πουκάμισο στα κορά­ κια».176* Δεν χρειάζεται να πούμε ότι μια τέτοια στάση φανερώνει ακριβώς το ίδιο ηθικό ελάττωμα που ο Freud αρέσκεται να βλέπει στους αμερικανούς. Όμως ο Freud δεν έχει ενδοιασμούς. Εκμεταλλεύεται απλώς τους εκμεταλλευτές. σει την ψυχανάλυση στις ΗΠΑ, «είχε εσωτερικεύσει σε λανθάνουσα μορφή τον τεράστιο αμερι­ κανικό αντισημιτισμό. (Ο Freud στον Eitingon, 27 Απριλίου 1932, Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου). * Μια ενδιαφέρουσα διαπίστωση είναι ότι ο Freud έκανε αυτές τις ακρότητες αγαπημένες εκφράσεις του. Έτσι γράφει στον Wittels στις 8 Ιουλίου 1928 ότι «ο αμερικανός και η ψυχανά­ λυση ταιριάζουν τόσο άσχημα, ώστε αναγκάζεται κάποιος να θυμηθεί την παραβολή του Grabbe “σαν να ήθελε ένα κοράκι να φορέσει λευκό πουκάμισο”» (Wittels, «Wrestling with the Man», σ. 177 κ.ε.). Αλλά και η εκπληκτική έκφραση «άγριοι» δεν είναι κάτι που του έχει ξεφύγει απλώς μια φορά. Στις 10 Ιουλίου 1935 γράφει στον φίλο Arnold Zweig που του έχει αναφέρει θριαμ­ βευτικά ότι μια αμερικανική λέσχη βιβλίου επέλεξε ένα από τα μυθιστορήματά του: «Δεν είναι θλιβερό ότι εξαρτιόμαστε υλικά από αυτούς τους αγρίους που δεν είναι οι καλύτεροι άνθρωποι; Βέβαια το ίδιο έχουμε πάθει και εμείς εδώ» (Sigmund Freud Copyrigths, Γουίβενχοου).

604

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Η στρεβλή εκτίμηση της αμερικανικής πονηριάς στα χρηματικά ζητήματα εί­ ναι απλώς μια άλλη έκφανση της ίδιας αντίληψης του πάθους για κέρδος. «Αν τελικά μπλέξετε με την Αμερική», προειδοποιεί τον Pfister το 1913, «θα σας εξαπατήσουν. Στις επαγγελματικές συμφωνίες υπερέχουν!»177 Μη καταλαβαίνοντας προφανώς ότι ο ίδιος ευθυνόταν για το χάος των δικαιωμάτων από τα βιβλία του στο εξωτερικό, έτεινε να ρίχνει την ευθύνη στους αμερικανούς. «Οι αμερικανοί εκδότες», γράφει το 1922 σε κάποια αμερικανίδα αλληλογράφο του, είναι «ε­ πικίνδυνο ανθρώπινο είδος».178 Στο ίδιο πνεύμα αποκαλεί τους Albert Boni και Horace Liveright, που ο οίκος τους στη Νέα Υόρκη εκδίδει μια σειρά των παλαιότερων βιβλίων του, «δύο απατεώνες».179Το μόνο που ήθελε από αυτούς τους εύ­ πορους αγρίους ήταν η οικονομική στήριξη. «Αν και δημοφιλής στην Αμερική, η ψυχανάλυση δεν κατάφερε να κερδίσει την εύνοια έστω και ενός από τους εκεί θείους με τα δολάρια».180 Η έλλειψη τέτοιων θείων τον απογοήτευε και έτρεφε τις προκαταλήψεις του. ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ αναλυόμενους, που στη δεκαετία 1920

αυξάνονταν διαρκώς, ο Freud έδειχνε μια αναισθησία που θα χαρακτήριζε σε τρί­ τους απολίτιστη και στον εαυτό του, αν την ανέλυε, θα τη θεωρούσε σύμπτωμα. Ήταν αρκετά ανεκτικός με κάποιους από τους αμερικανούς γιατρούς που τον εί­ χαν επισκεφτεί στην Μπεργκ-γκάσε και έδειχνε αρκετή ζεστασιά σε όσους συ­ μπαθούσε. Αλλά η κρίση του για κορυφαίους αμερικανούς αναλυτές ήταν συχνά σαρκαστική. Γενικά, εκμυστηρεύτηκε στον Eitingon, αυτοί οι «εν γένει τιποτέ­ νιοι αμερικανοί» είναι καλοί μόνο για να μελετηθούν «ζητήματα τεχνικής».181 Όταν ο Pfister ανέφερε στον Freud το 1921 ότι ο εκλεκτικός αμερικανός ψυχα­ ναλυτής Smith Ely Jelliffe ερχόταν να τον επισκεφτεί στην Μπεργκ-γκάσε, πρόσθεσε ότι «ο Jelliffe» του είχε δώσει την εντύπωση «ενός εύστροφου, ευφυή άντρα».182 Ο Freud διέστρεψε το νόημα αυτών των επιθέτων. Στο παρελθόν είχε αποκαλέσει τον Jelliffe «έναν από τους χειρότερους αμερικανούς των επιχειρή­ σεων -διάβαζε απατεώνα- που είχε ανακαλύψει ο Κολόμβος».183 Τώρα απαντά στον Pfister ότι ο Jelliffe θεωρείται πολύ smart, δηλαδή επιδέξιος, πολύ ευφυής και όχι ιδιαίτερα έντιμος».184 Ο Clarence Obemdorf, ένας πρώην ενθουσιώδης ο­ παδός και επί μακρόν δεσπόζουσα προσωπικότητα μεταξύ των αμερικανών ψυ­ χαναλυτών, ήταν για τον Freud «ο χειρότερος» από όλους. «Φαίνεται να είναι κουτός και αλαζονικός.» Ο Freud ομολογεί στον Jones το 1921 ότι ο Oberndorf τον εξέπληξε: «Γιατί ένας άντρας, που θεωρείται τόσο λαμπρός και επιτυχημέ­ νος, ασχολήθηκε με την ανάλυση αφού δεν συμμετέχουν το μυαλό και η καρδιά του;»185Αναρωτήθηκε γιατί οι αμερικανοί ψυχαναλυτές, ακόμη και εκείνα τα «κα­ λύτερα στοιχεία» επιδεικνύουν τόσο λίγο κοινοτικό πνεύμα. «Ο Brill», προσθέτει έχοντας χάσει την υπομονή με τον πλέον δραστήριο υποστηρικτή του, «βλάπτει με τη δράση του και πρέπει να διαγράφει».186Ήταν μόνο μια υπερβολική απειλή, που δεν πραγματοποιήθηκε, πιθανώς να μην υπήρξε καν η πρόθεση.

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

605

Χωρίς να σέβεται τα συναισθήματά τους ο Freud έλεγε στους αμερικανούς αλληλογράφους του ότι οι εκκεντρικότητες ή οι απροσδόκητες αντιδράσεις τους στην αναλυτική θεραπεία πρέπει να έχουν εθνικό χαρακτήρα. «Εσείς οι αμερικανοί είστε παράξενοι», γράφει στον αναλυόμενο Leonard Blumfart, όταν εκείνος παραδέχεται ότι αρραβωνιάστηκε τη στιγμή που ήξερε ότι θα ήταν αναγκασμέ­ νος να μείνει μακριά από τη μέλλουσα γυναίκα του τους επόμενους έξι μήνες, «και η στάση σας προς τις γυναίκες σας δεν είναι σωστή».187 Όταν ένας άλλος αμερικανός αναλυόμενος, ο Philip Lehrman, του στέλνει μια κριτική για το Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, ο Freud επιβεβαιώνει την παραλαβή με ένα αγενές σχόλιο: «Φυσικά χαρακτηρίζεται από την ίδια ακριβώς ανοησία και αμάθεια που αναμένεται από έναν αμερικανό δημοσιογράφο».188 Μερικούς μήνες αργότερα ο Freud εκφράζει την έκπληξή του και, όχι πιο ευγενικά, την ικανοποίησή του που ο Lehrman και η οικογένειά του είναι καλά. Είναι η εποχή της ύφεσης στις ΗΠΑ «και τι είναι ο αμερικανός χωρίς ευημερία;»189Όταν τον έπιανε αυτή η διάθεση, και αυτό συνέβαινε συχνά, εξόριζε από τη μνήμη τις αναμνήσεις του από θαυμά­ σιους αμερικανούς όπως οι William James και James Jackson Putnam. O Freud έφτασε στο σημείο να παραπονεθεί ότι αυτοί οι άθλιοι αμερικανοί δεν μπορούν καν να παραμείνουν υγιείς όταν τους χρειάζεσαι. Το 1924 ο αναλυόμενός του Horace Frink έπαθε ψυχωτική κρίση. Για τον Freud ο αμερικανός Frink αποτελούσε εξαίρεση: τον εκτιμούσε πολύ και ήθελε να τον δει στην κορυφή της ψυχαναλυτικής οργάνωσης των ΗΠΑ. Αλλά η κατάρρευση του Frink, που έπρεπε να νοσηλευτεί σε κλινική, κατέστρεψε αυτό το σχέδιο. Ο Freud είδε αυτή τη φοβερή προσωπική ατυχία σαν τυπικά αμερικανική αδυνα­ μία. «Η προσπάθειά μου, που απέτυχε οικτρά, να σας βρω στο πρόσωπο του Frink έναν αρχηγό είναι το τελευταίο που έκανα για σας, ακόμη και αν θα έ­ πρεπε να ζήσω τα εκατό χρόνια που θεωρείτε αναγκαία για να συμπεριληφθεί η ΨΑ στην ψυχιατρική.»190 Αυτό το ψυχρό ξέσπασμα έγινε βέβαια τον Σεπτέμβριο 1924, όταν ο Freud πάλευε ακόμη με τις επενέργειες του καρκίνου. Αλλά η βα­ σική στάση που εκφράζει είναι διαρκής* Όταν το 1929 ο Jones ζήτησε τη συμ­ * Μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι η άκαρδη κρίση του Freud για τον Frink οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε ανομολόγητα, αν και γενικά συνειδητά, συναισθήματα ενοχής. Ο Freud είχε παραλείψει να δει τη δυνατότητα ψύχωσης πίσω από τις νευρωτικές δυσκολίες του Frink και έπειτα δεν πήρε στα σοβαρά ένα πρώιμο ψυχωτικό επεισόδιο. Επιπλέον, από καλή πρόθεση αλλά απερίσκεπτη αλαζονεία, αναμίχθηκε στην ιδιωτική ζωή του Frink εντείνοντας έτσι τη συναισθη­ ματική αναστάτωσή του. Στη διάρκεια της ανάλυσης ο Frink είχε αποφασίσει να χωρίσει από τη σύζυγό του για να νυμφευτεί μια ασθενή του και ο Freud είχε ενθαρρύνει αυτόν και τη μέλλουσα γυναίκα του. Όταν όμως η πρώτη σύζυγος του Frink πέθανε το 1923 ένα μήνα μετά το διαζύγιο, η ψυχική υγεία του επιδεινώθηκε καταστροφικά. Ένα χρόνο αργότερα απέτυχε και ο δεύτερος γάμος του. Λίγο πριν πεθάνει το 1936 στα 53 του χρόνια, η κόρη του, Helen Kraft, τον ρώτησε τι θα ήθελε να πει στον Freud αν τον συναντούσε κάποτε. «Πες του ότι είναι ένας μεγάλος ά­ ντρας», απάντησε ο Frink, «έστω και αν ανακάλυψε την ψυχανάλυση» (Helen Kraft, παράθεμα στο Michael Specter, «Sigmund Freud and a Family Torn Asunder: Revelations of an Analysis Gone Awry», Washington Post, 8 Νοεμβρίου 1987, G, σ. 5).

606

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

βουλή του σχετικά με μια αμερικανική πρόταση για ένα «source book», ένα βι­ βλίο για αμερικανούς αναγνώστες με αποσπάσματα από ψυχαναλυτικά κείμενα του Freud, εκείνος του έδωσε μια χαρακτηριστική απάντηση: «Η όλη υπόθεση είναι πολύ αμερικανική και γι’ αυτό βασικά απεχθής. Να είσαι βέβαιος ότι έτσι και υπάρξει ένα τέτοιο “source book”, κανένας αμερικανός δεν θα πιάσει ποτέ στο χέρι του κάποιο πρωτότυπο. Όμως ίσως να μην το κάνει έτσι και αλλιώς, και να συνεχίσει να αντλεί τις γνώσεις του από τις πλέον θλιβερές δημοφιλείς πηγές».191 Σχόλια τέτοιου είδους δεν υπάρχουν μόνο στην αλληλογραφία του, ο Freud δεν δίσταζε να τα δημοσιεύσει. Όταν το 1930 έγραψε μερικά εισαγωγικά λόγια για μια ειδική έκδοση της Medical Review o f Reviews, που εξέδιδε ο αμερικανός αναλυτής Dorian Feigenbaum, παραδέχτηκε ότι η υποτιθέμενη πρόοδος της ψυ­ χανάλυσης στις ΗΠΑ του προσφέρει μόνο μια «θολή» ικανοποίηση. Ό τι η προφο­ ρική συναίνεση είναι ευρεία, αλλά η σοβαρή πρακτική και η οικονομική στήριξη σπανίζουν. Ό τι τόσο οι γιατροί όσο και οι εκδότες ικανοποιούνται με ψυχανα­ λυτικά σλόγκαν. Ό τι είναι υπερήφανοι για την «ευρύτητα πνεύματος» που αποδεικνύει μόνο τη «έλλειψη κρίσης» τους. Ο ίδιος σκέφτεται «ότι μπορεί η ψυ­ χανάλυση να είναι ως όνομα δημοφιλής στην Αμερική, αλλά αυτό δεν σημαίνει ούτε φιλική αντιμετώπιση ούτε διάδοση ή εκβάθυνση της γνώσης της». Δεν το σκέφτηκε απλώς, το είπε.192 Η απέχθεια του Freud είχε τις ρίζες της εν μέρει στην ανησυχία του για τον αυθόρμητο τρόπο πρόσληψης των αμερικανών, που έδειχνε να συνδέεται με μια άκρως επιβλαβή έλλειψη επιστημονικής αυστηρότητας και έναν όχι λιγότερο ε­ πιβλαβή φόβο για τη σεξουαλικότητα και την ισοπέδωση των πάντων. Ήδη το 1912 είχε δώσει εντολή στον Jones να «κρατά ζεστό» τον James Jackson Putnam, ώστε «η Αμερική να παραμείνει στην πλευρά της λίμπιντο».193 Σκεφτόταν τότε αλλά και αργότερα ότι αυτό θα ήταν ένα άχαρο καθήκον αφού στους αμερικανούς ψυχαναλυτές η ηγεσία ήταν υπόθεση πολιτικής και η υψηλή απόδοση δεν ανταμειβόταν. Στη δεκαετία 1920 ήταν καταδικαστικός για τους αναλυτές των ΗΠΑ ως προς τον τρόπο οργάνωσής τους. «Οι αμερικανοί», γράφει στον Sandor Rad0, μεταφέρουν τις δημοκρατικές αρχές από την πολιτική στην επιστήμη. Όλοι πρέπει να προεδρεύσουν κάποτε, κανένας δεν επιτρέπεται να παραμείνει ή να διακριθεί περισσότερο από κάποιον άλλο, και έτσι όλοι μαζί δεν έχουν κα­ μιά απόδοση».194 Το 1929 μια ομάδα αμερικανών ψυχαναλυτών -μεταξύ αυτών και κάποιοι οπαδοί του Rank- θέλησε να οργανώσει ένα συνέδριο και σκέφτηκε να καλέσει την Anna Freud. Όταν απευθύνθηκαν στον Freud, εκείνος εξέφρασε με τον συνηθισμένο αγενή τρόπο του τους ενδοιασμούς του. «Γενικά δεν μπορώ να ελπίζω καθόλου ότι το συνέδριο -στο οποίο εύχομαι καλή επιτυχία- θα έχει μεγάλη σημασία για την ψυχανάλυση», γράφει σε έναν από τους διοργανωτές, στον Frankwood Williams. «Γίνεται κατά τον γνωστό αμερικανικό τρόπο: αντι­ κατάσταση της ποιότητας με ποσότητα.»195 Οι φόβοι του δεν ήταν εντελώς αδι­

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

607

καιολόγητοι, αλλά στην προκατειλημμένη φαντασία του έπαιρναν μη ρεαλιστι­ κές, σχεδόν εφιαλτικές διαστάσεις. Μερικά από τα παράπονά του δεν ήταν φανταστικά. Η δυσπεψία του, για πα­ ράδειγμα, ήταν πέρα για πέρα πραγματική.196 Μετά την επιστροφή του από το πανεπιστήμιο Clark το φθινόπωρο 1909 παραπονέθηκε ότι δεν ήταν καλά στην υγεία του και ήξερε ποιος έφταιγε γι’ αυτό: «Η Αμερική είχε βαρύ κόστος».197 Στα τέλη του χειμώνα πέρασε τρεις εβδομάδες στο Κάρλσμπαντ για να θεραπεύ­ σει «την κολίτιδα που έπαθα στη Νέα Υόρκη».19®Όταν μετά τον πόλεμο είχε ε­ νοχλήσεις του προστάτη, είπε ότι βίωσε «τις πιο δυσάρεστες καταστάσεις, όπως πριν 20 χρόνια στην Αμερική».199 Δεν επινοούσε όλες αυτές τις ενοχλήσεις, αλλά έστρεφε τον θυμό του γι’ αυτές σε έναν και μοναδικό εύκολο στόχο. Επιπλέον υπήρχαν και έντονες επαγγελματικές δυσκολίες Οι επίμονες ενστάσεις του α­ μερικανικού ψυχαναλυτικού κατεστημένου κατά της ανάλυσης από μη γιατρούς δεν βοηθούσε διόλου να μειωθεί η αντιπάθεια του Freud. Του απέδειξαν μόνο ότι οι αμερικανοί είναι άπληστοι και συμβατικοί όταν δεν είναι απλοϊκοί και που­ ριτανοί. Ήδη ο τρόπος ομιλίας τους ήταν κατά τον Freud καταδικαστέος. «Αυτή η ράτσα», είπε κάποτε στον Max Schur, τον γιατρό του, «είναι καταδικασμένη να αφανιστεί. Δεν μπορούν να ανοίξουν καν το στόμα τους για να μιλήσουν, σύ­ ντομα δεν θα μπορούν να το ανοίξουν ούτε για να φάνε».200 ότι όταν ο Freud χτυπά στα τυφλά το σύ­ νολο των αμερικανών, το κάνει από εσωτερική ανάγκη και πίεση και όχι βασι­ ζόμενος στην πείρα του. Ακόμη και ό πιστός Jones είναι αναγκασμένος να πα­ ραδεχτεί ότι ο αντιαμερικανισμός του Freud δεν έχει να κάνει πραγματικά με την Αμερική. Αλλά και ο Freud διαισθάνεται ότι τα συναισθήματά του δεν είναι εντελώς αντικειμενικά. Τη δεκαετία 1920 κάνει μάλιστα μερικές φευγαλέες προ­ σπάθειες διάγνωσης ως προς αυτούς τους μυστήριους αμερικανούς. Χολωμένος με δύο ψυχαναλυτικά άρθρα αμερικανών γράφει στον Jones το 1921: «Οι αμερικανοί είναι πραγματικά υπερβολικά κακοί». Ωστόσο φροντίζει να προσθέσει ότι δεν θέλει να κρίνει «το γιατί χωρίς μια καλύτερη ευκαιρία παρατήρησης». Τολμά ωστόσο να εκφράσει τη σκέψη ότι «ο ανταγωνισμός εκεί είναι πολύ πιο έντο­ νος· η έλλειψη επιτυχίας ισοδυναμεί με αστικό θάνατο αφού οι αμερικανοί, ε­ κτός από το επάγγελμα, δεν έχουν άλλη διαφυγή, χόμπι, παιχνίδια, έρωτα ή άλλα ενδιαφέροντα ενός καλλιεργημένου ανθρώπου. Επιτυχία σημαίνει χρήμα. Μπο­ ρεί ένας αμερικανός να ζει ενάντια στην κοινή γνώμη στον βαθμό που είμαστε εμείς έτοιμοι να το κάνουμε;»201* Ο ι αμερικανοί, όπως φαίνεται, έχουν παντρέψει τον υλισμό με τον κομφορμισμό. Τρία χρόνια αργότερα, με αφορμή το ταξίδι του ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΙΝΟΥΜΕ

* Στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας υποχωρεί ως προς τις προκαταλήψεις του και δηλώνει: «Αποφεύγω τον πειρασμό να ασκήσω κριτική στον πολιτισμό της Αμερικής»· δεν θέλει, όπως προσθέτει πλεοναστικά, να χρησιμοποιήσει και ο ίδιος αμερικανικές μεθόδους (Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, Άπαντα, τόμ. 14, σ.475).

608

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Rank στις ΗΠΑ, ο Freud δίνει σε αυτή του τη διάγνωση ένα συντριπτικό όνομα: «Πουθενά δεν συγκλονίζεται κάποιος τόσο από την ανοησία της ανθρώπινης δραστηριότητας όσο εκεί όπου ακόμη και η ηδονική ικανοποίηση των φυσικών ζωωδών αναγκών δεν αναγνωρίζονται πια ως ζωτικός σκοπός. Πρόκειται για τρελό πρωκτικό αντλερισμό».202 Ο Freud δεν μπορούσε να χλευάσει περισσότερο τους αμερικανούς παρά μόνο συνδέοντάς τους με το όνομα του άλλοτε μαθητή του που τώρα πια σιχαινόταν. Για να το εκφράσουμε με τεχνικούς όρους: έβλεπε όλους τους αμερικανούς σαν θύματα μια πρωκτικής σαδιστικής συγκράτησης, που είναι εχθρός της ηδονής και ταυτόχρονα οδηγεί σε μια επιθετική συμπερι­ φορά στην επαγγελματική και στην πολιτική ζωή. Γι’ αυτό η ύπαρξη του αμερικανού χαρακτηρίζεται από «βιασύνη».203 Έτσι οι μη χρηστικές εκφάνσεις της ζωής -τα αθώα χόμπι ή οι υψηλοί τομείς του πολιτισμού- είναι για τους αμερικανούς κάτι απλησίαστο. Ο Freud ανακάλυπτε παντού αυτές τις εκδηλώσεις του αμερικανικού χαρα­ κτήρα. Η εντιμότητα ήταν δυσεύρετη. Αυτό ήθελε να πει ο Freud όταν αποκαλεί τον αμερικανό ανιψιό του Edward Bernays, που είναι επιτυχημένος ιδρυτής της βιομηχανίας δημοσίων σχέσεων, «τίμιο νέο όσο τον γνώριζα» και προσθέ­ τει «δεν ξέρω όμως πόσο αμερικανός έχει γίνει».204 Επιπλέον οι ΗΠΑ αποτελού­ σαν ψυχρό περιβάλλον για τους ερωτευμένους. Αυτό ουσιαστικά θέλει να πει ο Freud όταν παρατηρεί στον Blumgart ότι οι αμερικανοί άντρες δεν έχουν βρει τη σωστή σχέση με τις γυναίκες τους. Και το χειρότερο: λέει ότι η Αμερική έχει σκλαβωθεί από το αγαπημένο προϊόν των πρωκτικών ενηλίκων: το χρήμα. Για τον Freud οι ΗΠΑ είναι με μια λέξη η «Δολαρία».205 ΑΝ ΕΞΑΙΡΕΣΟΥΜΕ το ψυχαναλυτικό λεξιλόγιο, τίποτε από αυτά δεν είναι πρω­ τότυπο. Οι περισσότεροι χαρακτηρισμοί του Freud ήταν ηλικίας εκατό ετών και πολλοί από αυτούς ήταν κοινοτοπίες των κύκλων στους οποίους κυκλοφορού­ σε* Το 1927 ο γάλλος ψυχαναλυτής Rend Laforgue περιέγραψε έναν αμερικανό που αναφέρει ως «Π.», με μία φράση που ο Freud πρέπει να βρήκε ιδιοφυή: «Ο Π., ως γνήσιος αμερικανός, πίστευε πάντα ότι μπορείς να αγοράσεις αναλυ­ τές».206 Την ίδια χρονιά ο Ferenczi, φεύγοντας από τις ΗΠΑ μετά από παρατεταμένη επίσκεψη, εκφράζει τον φόβο ότι το πλήθος των νευρωτικών αμερικανών χρειάζεται περισσότερη και καλύτερη ψυχαναλυτική θεραπεία από αυτή που * Ιδού ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα. Το 1908 ο Jones γράφει στον Freud: «Οι αμερικανοί είναι ένα παράξενο έθνος με πολύ ιδιαίτερες συνήθειες. Δείχνουν περιέργεια, αλλά σπανίως εν­ διαφέρον. .. Η στάση τους ως προς την πρόοδο είναι θλιβερή. Θέλουν να ακούσουν για την “πιο νέα μέθοδο” θεραπείας, εποφθαλμιώντας το παντοδύναμο δολάριο και έχοντας κατά νου μόνο πόσο κύρος -ή “kudos”, όπως το λένε- θα τους επιφέρει. Προσφάτως έχουν γραφεί πολλά επαι­ νετικά άρθρα για τη φροϋδική ψυχοθεραπεία, όμως είναι παράλογα επιφανειακά και φοβάμαι ότι θα την καταδικάσουν αυστηρά όταν θα ακούσουν για τη σεξουαλική της βάση και καταλάβουν τι σημαίνει» (Ο Jones στον Freud, 10 Δεκεμβρίου [1908], Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου).

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΎΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

609

ήδη έχουν. «Επέστρεψα εδώ μετά από πολλά χρόνια», λένε ότι είπε, «και είδα ότι ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για την ψυχανάλυση απ’ ό,τι στην Ευρώπη, όμως διαπίστωσα επίσης ότι το ενδιαφέρον αυτό είναι κάπως επιφανειακό και ότι η βαθύτερη πλευρά παραμελείται».207 Τέτοιου είδους γνώμες δείχνουν ξεκάθαρα ότι ο Freud και οι οπαδοί του αντέ­ γραφαν σχεδόν με τα ίδια λόγια τις υποτιμητικές δηλώσεις που οι μορφωμένοι ευρωπαίοι έκαναν εδώ και χρόνια. Και αυτές επαναλάμβαναν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις των πατεράδων και παππούδων τους που εδώ και έναν αιώνα πρόβαλλαν στους αμερικανούς εν μέρει πραγματικά και σε μεγάλο βαθμό φαντα­ στικά ελαττώματα. Για πολλά χρόνια ήταν ένα από τα αγαπημένα παιχνίδια στις συντροφιές να μιλούν περιφρονητικά για την τρέλα των αμερικανών για ισότητα και την όχι μικρότερη τρέλα τους για καθετί νέο και υλιστικό. Ήδη το 1822 ο Stendhal στην πνευματώδη σπουδή του Περί έρωτος συκοφαντεί την Αμερική ως ενσάρκωση της αντι-φαντασίας. Τη θεωρεί ανίκανη να αγαπήσει: «Στη Βοστόνη μπορεί κάποιος να αφήσει ένα νεαρό κορίτσι μόνο με έναν ευπαρουσία­ στο ξένο και να είναι βέβαιος ότι η μόνη σκέψη της θα είναι η προίκα του μέλ­ λοντος συζύγου».208 Οι αμερικανοί, επαναλαμβάνει ο Stendhal στο μυθιστόρημα Λισιέν Λεβέν (Lucien Leuwen), «δεν σκέφτονται παρά μόνο το χρήμα και πώς θα το συσσωρεύσουν».209 Μερικά χρόνια αργότερα οι ΗΠΑ υποδέχονται με σχεδόν ανυπόφορους εορτασμούς τον Charles Dickens, αλλά και τον εκμεταλλεύονται με πειρατικές εκδόσεις. Η δηκτική καρικατούρα που παρουσιάζει στο Martin Chusslewit αποκαλύπτει θριαμβευτικά την αγανάκτησή του από αυτή τη συναί­ σθηση. Το μυθιστόρημα μας πληροφορεί ότι οι αμερικανοί κηρύττουν την ελευ­ θερία αλλά φοβούνται την κοινή γνώμη, υποκρίνονται ότι θέλουν ισότητα αλλά διατηρούν σκλάβους, είναι σνομπ και άπληστοι. Οι περισσότερες αμερικανικές συζητήσεις «μπορούν να συνοψιστούν με μία λέξη: δολάρια. Τα πάντα -έγνοιες, χαρές, ελπίδες, συγκινήσεις, αρετές και σχέσεις- δείχνουν να είναι υλικό τήξης για το δολάριο».210 Αυτή η κατηγορία που αποτελούσε ήδη κλισέ όταν ο Freud άρχισε να συγγράφει, διατηρούσε την ισχύ της για τους ευρωπαίους παρατηρη­ τές. Το 1904 ο σερ Philip Burne-Jones συνόψισε την παλιά κατηγορία στον τίτλο της αναφοράς του για τις ΗΠΑ: Dollars and Democracy. «Και πόσο πολύ μιλούν για το χρήμα!» αναφωνεί ο Burne-Jones. «Σε αποσπασματικές συζητήσεις στον δρόμο, στα εστιατόρια και στα αυτοκίνητα» δεν ακούς παρά μόνο «Dollars-Dollars-Dollars”.211 Σε σχέση με τον Stendhal ο Freud έχει ένα πλεονέκτημα: τουλά­ χιστον, όπως και οι Dickens και Burne-Jones, έχει επισκεφτεί τις ΗΠΑ. Όχι ότι έτσι έχει καλύτερη πληροφόρηση. Παραμένει το ερώτημα γιατί ο Freud κατάπιε τόσο αβασάνιστα αυτό το ήδη μπαγιάτικο στην εποχή του μείγμα μεροληπτικής παρατήρησης και άγριας πολι­ τισμικής αλαζονείας. Είναι αλήθεια ότι ο κομφορμισμός και ο ριζοσπαστισμός του συνεργάζονταν με παράξενο τρόπο προκειμένου να διατηρήσουν ζωντανό τον αντιαμερικανισμό του. Ως συμβιβασμένος, άψογος ευρωπαίος πολίτης σκε­

610

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

φτόταν τους αμερικανούς όπως όλοι οι άλλοι. Μπροστά σε αυτή την αβασάνιστη υιοθέτηση των συνηθισμένων στερεοτύπων, οι ρεαλιστικοί λόγοι για τον αντιαμερικανικό θυμό του - ο μεσσιανισμός στην πολιτική, η αντίσταση στην ανά­ λυση από μη γιατρούς και πόσο μάλλον η αμερικανική κουζίνα- ωχριούν. Και επειδή ο ίδιος ήταν ένας ριζοσπαστικός πολέμιος της αστικής ηθικής στο θέμα των ελεύθερων σεξουαλικών σχέσεων, έβλεπε τους αμερικανούς ως πρότυπο σε­ ξουαλικής υποκρισίας. Καθώς φαίνεται, ως αναμορφωτής της σεξουαλικότητας κατασκεύασε μια Αμερική στα μέτρα του η οποία συμπύκνωνε τις δυνάμεις της υποκρισίας που ο ίδιος ένιωθε ότι όφειλε να καταπολεμήσει. Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι τα παλαιότερα σχόλιά του για τους αμερικανούς επικεντρώνονταν στην κατά την άποψή του ανικανότητά τους να νιώσουν και να εκφράσουν τον έρωτα. Μερικούς μήνες πριν την επίσκεψή του στο πανε­ πιστήμιο Clark γράφει στον Ferenczi ότι φοβάται «τον πουριτανισμό της Νέας Ηπείρου».212 Λίγο μετά την επιστροφή του ανακοινώνει στον Jung πως οι αμερικανοί δεν έχουν «χρόνο για τη λίμπιντο».213 Δεν κουραζόταν να επαναλαμβά­ νει αυτή την κατηγορία· παραπονιόταν για «την αυστηρότητα της αμερικανικής αγνότητας»214 και μιλούσε κοροϊδευτικά για τη «σεμνότυφη»215 και την «ενά­ ρετη»216 Αμερική. Όταν το 1915 απέρριψε πολύ περιφρονητικά τη σύγχρονη σε­ ξουαλική ηθικότητα στην περίφημη επιστολή του στον James Jackson Putnam, υπέδειξε ότι αυτή η ηθικότητα έχει βρει μια ακραία έκφραση στην αμερικανική κοινωνία.217 Και ότι αναγκαστικά μια τέτοια χώρα ή θα απορρίψει τις άβολες και ασυμβίβαστες αλήθειες της ψυχανάλυσης ή θα πνιγεί από τον εναγκαλισμό της. Στην Ερμηνεία των ονείρων ο Freud είχε παραδεχτεί έντιμα ότι στη ζωή του χρειαζόταν πάντα τόσο ένα φίλο όσο και έναν εχθρό. Μια τέτοια εξ επαναστροφής ανάγκη επιφέρει κατ’ ανάγκη ένα μέτρο υπερβολικής απλούστευσης και έντονη έλλειψη ευαισθησίας: ο αγωνιστής, όπως το παιδί, χωρίζει τον κόσμο του σε καλούς και κακούς για να κρατήσει ψηλά το αγωνιστικό πνεύμα του και να νομιμοποιήσει την επιθετικότητά του. Η Αμερική που κατασκεύασε ο Freud ήταν μια γιγάντια συλλογική έκφραση του εχθρού τον οποίο, όπως έλεγε, δεν μπορούσε να στερηθεί. Για δυσάρεστους προσωπικούς λόγους ο Freud μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο αγκιστρώθηκε ακόμη πιο απεγνωσμένα σε αυτή τη απολιθωμένη α­ σπρόμαυρη παρωδία. Έβρισκε οδυνηρό «να δουλεύει για το δολάριο».218* Αυτή η εξάρτηση πλήγωνε την υπερηφάνειά του, όμως δεν ήξερε πώς θα μπορούσε να * Στα τέλη 1920 γράφει στην κόρη του Anna ότι μόλις αρνήθηκε μια πρόσκληση να μείνει έναντι 10.0000 δολαρίων έξι μήνες στη Νέα Υόρκη. Τα μισά, υπολόγισε, θα ήταν τα έξοδά του. Βέβαια, ακόμη και τα 5.000 δολάρια ήταν δυόμισι εκατομμύρια αυστριακές κορόνες, αλλά με τους φόρους και τα διάφορα έξοδα πίστευε ότι θα μπορούσε να βγάλει τόσα και στη Βιέννη. «Σε άλλες εποχές», παρατηρεί χολωμένα, «κανένας αμερικανός δεν θα τολμούσε να μου κάνει μια τέτοια πρόταση. Ποντάρουν στην ντάλλες [στα εβραϊκά η φτώχια] μας και θέλουν να μας αγορά­ σουν φτηνά» (Ο Freud στην Anna Freud, 6 Δεκεμβρίου 1920, Freud Collection, LC).

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

611

την αποφύγει. Στη δεκαετία 1920 οι αμερικανοί τον παρακαλούσαν να τους δε­ χτεί για να τους αναλύσει και διέθεταν το σκληρό νόμισμα που ο Freud ποθούσε αλλά παρίστανε ότι περιφρονεί. Οι εσωτερικές συγκρούσεις του από αυτό το δίλημμα δεν μειώθηκαν. Ακόμη και το 1932 εκμυστηρεύεται στον Eitingon: «Η καχυποψία μου για την Αμερική είναι ακατανίκητη».219 Κοντολογίς, όσο περισ­ σότερο χρειαζόταν τους αμερικανούς τόσο μεγάλωνε η έχθρα του γι’ αυτούς. Α­ νατέμνοντας τους αμερικανούς και δείχνοντας την ανθρώπινη φύση επί τω έργω, αποκάλυπτε άθελά του και τη δική του φύση.

Τρόπαια και νεκρολσγ&ς ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΥ Ο FREUD ετοίμαζε με τον Bullitt τη μελέτη για τον Woodrow

Wilson, η δημόσια αναγνώριση και τα προσωπικά βάσανα αυξήθηκαν γεωμε­ τρικά. Στα τέλη Ιουλίου 1930 του ανακοίνωσαν ότι η πόλη της Φρανκφούρτης του απένειμε το πολυπόθητο βραβείο Goethe. Το βραβείο είχε υπογραφεί επισήμως από τον δήμαρχο. «Με αυστηρά επιστημονική μέθοδο», έγραφε με την ελαφρά υπερβολή που συνηθίζεται σε τέτοια έγγραφα, «αλλά και τολμηρή ερ­ μηνεία αλληγοριών που χάραξαν ποιητές ο Sigmund Freud άνοιξε τον δρόμο για τις κινητήριες δυνάμεις της ψυχής δίνοντας τη δυνατότητα να κατανοηθεί η δη­ μιουργία και η δομή πολλών μορφών πολιτισμού και να θεραπευθούν ασθένειες. Αλλά η ψυχανάλυση συντάραξε και εμπλούτισε όχι μόνο την ιατρική επιστήμη αλλά και τη φαντασία των καλλιτεχνών και όσων φροντίζουν για τη σωτηρία της ψυχής, των ιστορικών και εκπαιδευτικών». Αναζητώντας την κατάλληλη γλώσσα για την περίσταση το επίσημο έγγραφο κατεύθυνε την προσοχή στις ρίζες της ψυχανάλυσης στην έκθεση του Goethe «Η φύση», στον «μεφιστοφελικό» τρόπο με τον οποίο ο Freud έσκισε όλα τα πέπλα, στην φαουστική απληστία και τον «σεβασμό του για τις εικονοπλαστικές δημιουργικές δυνάμεις που λαγοκοιμού­ νται στο ασυνείδητο». Έκλεινε με διακριτικό αυτοέπαινο γράφοντας ότι μέχρι τώρα δεν είχε απονεμηθεί καμία διάκριση στον μεγάλο λόγιο, συγγραφέα και α­ γωνιστή Freud.220 Αυτό δεν αλήθευε εντελώς· στη διάρκεια των ετών ο Freud είχε τύχει κάποιων ικανοποιητικών αναγνωρίσεων. Αλλά σε γενικές γραμμές δεν είχε δα κατακλυστεί από τιμητικές διακρίσεις. Τον Νοέμβριο 1930 σημειώνει λα­ κωνικά στο Χρονικό του: «Πέρασα στον τελικό των Nobel».221 Το βραβείο Goethe ήρθε σαν ηλιαχτίδα σε συννεφιασμένο ουρανό πριν την καταιγίδα. Απέσπασε για μια στιγμή την προσοχή του Freud που έδινε μάχη με προσωπικές δυσκολίες και έβλεπε την παγκόσμια κατάσταση να επιδεινώνεται. Τα 10.000 γερμανικά μάρκα που συνόδευαν το βραβείο ήταν μια καλοδεχού­ μενη εισοδηματική τόνωση. Ένιωθε κάπως περίεργα που τον είχαν επιλέξει και πίστευε ότι ίσως είχε βοηθήσει το γεγονός ότι ο δήμαρχος ήταν εβραίος αν και

612

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

είχε βαφτιστεί πια χριστιανός.222 Ωστόσο χάρηκε που το βραβείο έφερε το όνομα του αγαπημένου του Goethe.223 Από τη θέσπισή του το 1927 είχε απονεμηθεί στον cult-ποιητή Stefan George, στον ιεραπόστολο και βιογράφο του Bach Al­ bert Schweitzer και στον πολιτισμικό φιλόσοφο Leopold Ziegler - ο Freud είχε λοιπόν καλή συντροφιά. Έγραψε μια σύντομη ευχαριστήρια επιστολή και πρότεινε να τον εκπροσωπήσει στη Φρανκφούρτη η κόρη του Anna. Έγραψε στον δρ. Alfons Paquet, γραμματέα της Επιτροπής Βραβείου Goethe, ότι ο ίδιος είναι πολύ αδύναμος για ένα τέτοιο ταξίδι, αλλά η τελετή βράβευσης δεν θα έβγαινε από αυτό χαμένη: «Είναι ασφαλώς πολύ πιο ευχάριστο να βλέπει και να ακούει κάποιος την κόρη μου παρά εμένα».224 Το γεγονός αποδείχτηκε ωφέλιμο από πε­ ρισσότερες απόψεις. Ο Freud μεταφέρει στον Jones την εντύπωση της κόρης του ότι «η τελετή που έγινε στις 28 Αυγούστου, ημέρα γενεθλίων του Goethe, ήταν αξιοπρεπέστατη και ο κόσμος εξέφρασε τον σεβασμό και τη συμπάθειά του για την ανάλυση».225 Το βραβείο βελτίωσε τη διάθεση του Freud, όχι όμως πολύ ούτε για αρκετό χρόνο. Φοβόταν ότι αυτή η καλοδεχούμενη και εντυπωσιακή τιμητική διάκριση θα επέσυρε αρνητικά την προσοχή. «Δεν πιστεύω αυτή η έκπληξη να έχει συ­ νέπειες ούτε για το βραβείο Nobel ούτε για τη γενική στάση της Γερμανίας στο θέμα της ανάλυσης», γράφει στον Jones στα τέλη Αυγούστου. «Αντιθέτως δεν θα με εξέπληττε αν η αντίσταση μεγάλωνε μετά από αυτή την απροσδόκητη ήττα της».226 Αυτό συνέχιζε να τον απασχολεί. Δύο εβδομάδες αργότερα γράφει στον Jones ότι εφημερίδες του εξωτερικού είχαν δημοσιεύσει ανησυχητικές ειδήσεις για την υγεία του και αυτό το θεωρούσε απόρροια της βράβευσης: «Βιάζονται να με θάψουν».227* Αλλά όσο και αν ζήλεψαν κάποιοι, το βραβείο έδωσε στον Freud την ευκαιρία να κάνει κάτι που θα τον ικανοποιούσε πολύ: έστειλε στη Lou Andreas-Salome -που πλησίαζε πια τα εξήντα, ήταν συχνά άρρωστη και δεν ήταν ιδιαίτερα εύπορη- χίλια γερμανικά μάρκα με μια επιστολή που διευκόλυνε την αποδοχή των χρημάτων εκ μέρους της: «Με αυτό τον τρόπο μπορώ να μειώσω κάπως την αδικία που έγινε κατά την απονομή του βραβείου».228Ήταν ακόμη σε θέση να δίνει και αυτό του χάριζε την αίσθηση ότι ήταν πιο ζωντανός, ίσως μάλι­ στα και κάπως νεότερος. Χρειαζόταν τέτοιου είδους παρηγοριά. Η εποχή των μακρινών ταξιδιωτικών εξερευνήσεων είχε παρέλθει οριστικά. Τα ταξίδια αναψυχής, που έκανε στον ηλιόλουστο κλασικό κόσμο της Μεσογείου με τον αδελφό του Alexander, τον Ferenczi, τη Minna Bernays ή την κόρη του Anna, ήταν πια παρελθόν. Ο Freud επέλεγε πια θέρετρα γύρω από τη Βιέννη ώστε να είναι κοντά στον χειρουργό * Τον Ιούνιο 1931 γράφει στον Jones: «Από το βραβείο Goethe την περσινή χρονιά, η συμπε­ ριφορά του κόσμου απέναντί μου άλλαξε και έγινε εν πάση περιπτώσει απρόθυμη αναγνώριση δείχνοντας έτσι πόσο αδιάφορο είναι πραγματικά. Συγκριτικά, περίπου όπως μια υποφερτή μα­ σέλα που δεν θα έπρεπε να είναι αυτοσκοπός ή κύριος σκοπός ύπαρξης» (Ο Freud στον Jones, 2 Ιουνίου 1931, Freud Collection, D2, LC).

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

613

του. Ένα πούρο ήταν πια γιορτή, μια διαλεχτή κλεφτή απόλαυση που άξιζε να αναφερθεί. Από το Βερολίνο, όπου την άνοιξη 1930 ο Freud δοκιμάζει μια νέα μασέλα, γράφει στον Jones ότι τον περασμένο μήνα «καρδιά, στομάχι και έ­ ντερο» λειτουργούσαν τόσο άσχημα ώστε αναγκάστηκε να μπει για λίγο σε κά­ ποιο θεραπευτήριο. Το χειρότερο ήταν ότι του «επέδειξαν μηδενική ανοχή στα πούρα».229 Ο Jones, που γνώριζε καλά τη μανία του Freud, του στέλνει μια συ­ μπονετική απάντηση και ο Freud απαντά λίγες μέρες αργότερα γεμάτος ελπίδα: «Μόλις εχθές δοκίμασα δειλά το πρώτο και προς το παρόν μοναδικό πούρο της ημέρας».230 Τους μήνες που δούλευε στην πόλη συνέχιζε να αναλύει αρχάριους αναλυτές, έστω και με μειωμένο ωράριο, και ο δόκτωρ Pichler τον επισκεπτόταν συχνά για να ελέγξει τον λάρυγγά του για νέες κακοήθεις δυσπλασίες και για να εγχειρίσει σημεία που του φαίνονταν ύποπτα. Σε επιστολή του προς τη Lou Andreas-Salome όπου την ευχαριστούσε για τις ευχές της για τα 75 γενέθλιά του τον Μάιο 1930, ο Freud παραπονείται ότι πληρώνει ακριβό τίμημα για τη λιγο­ στή και απαίσια υγεία που του έχει απομείνει: «Έκοψα εντελώς το κάπνισμα το οποίο για 50 ακριβώς χρόνια ήταν η προστασία και το όπλο μου στον αγώνα της ζωής. Νιώθω καλύτερα, αλλά όχι πιο ευτυχισμένος». Υπογράφει ως «ο πολύ η­ λικιωμένος φίλος σας».231Ήταν σημάδι συμπάθειας και χαρούμενος χαιρετισμός από ένα χέρι που έτρεμε ελαφρά. ΣΤΟ ΜΕΤΑΞΥ Ο ΚΟΣΜΟΣ γύρω του αραίωνε. Οι παλιόφιλοι με τους οποίους έ­

παιζε κάθε σαββατόβραδο χαρτιά, συγκεκριμένα ταρόκ, είχαν πεθάνει. Ο οφθαλ­ μίατρος Leopold Konigstein, στενός φίλος από τα φοιτητικά χρόνια, πέθανε το 1924, ο Ludwig Rosenberg, ένας άλλος γιατρός και φίλος για πολλά χρόνια, το 1928. Ακολούθησε ο Oscar Rie το 1931. Αυτοί οι άντρες ήταν από τους λίγους με τους οποίους ο Freud μιλούσε στον ενικό. Από τους μη αναλυτές φίλους του που εκτιμούσε ερχόταν πια για επίσκεψη και διεξοδική κουβέντα μόνο ο αρχαι­ ολόγος Emanuel Lowy που λάτρευε και αυτός τις αρχαιότητες και φυσικά είχε περισσότερες γνώσεις. Ούτε η οικογένεια έμεινε αλώβητη. Τον Σεπτέμβριο 1930 πέθανε η μητέρα του Freud σε ηλικία 95 ετών. Ο Freud την είχε αποχαιρετήσει στα τέλη Αυγούστου, την ημέρα που κάποιος απεσταλμένος από τη Φρανκφούρτη είχε εμφα­ νιστεί στην Μπεργκ-γκάσε με το βραβείο Goethe.232 Η Amalia Freud είχε δια­ τηρήσει την ενεργητικότητα, τη δίψα για ζωή και την κοκεταρία της μέχρι τα βαθιά γεράματα. Ο θάνατός της έφερε στην επιφάνεια σκέψεις που ο Freud είχε απεμπολήσει από καιρό. Την προηγούμενη χρονιά, όταν πέθανε η μητέρα του Eitingon, ο Freud είχε παρατηρήσει στη συλλυπητήρια επιστολή του: «Η απώλεια της μητέρας πρέπει να είναι κάτι πολύ παράξενο που δεν μπορεί να συγκριθεί με κάτι άλλο και αφυπνίζει διεγέρσεις που δύσκολα συλλαμβάνει ο νους».233 Νιώ­ θει τώρα αυτές τις διεγέρσεις και προσπαθεί να τις κατανοήσει. «Ασφαλώς, δεν μπορεί να λεχθεί τι μπορεί να προξενήσει ένα τέτοιο βίωμα στα βαθύτερα στρώ­

614

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

ματα· επιφανειακά νιώθω μόνο δύο, μια αυξημένη προσωπική ελευθερία, αφού με τρόμαζε πάντα η σκέψη ότι θα μπορούσε εκείνη να πληροφορηθεί τον δικό μου θάνατο, και δεύτερο η ικανοποίηση ότι επιτέλους απέκτησε την ελευθερία που δικαιούται μετά από μια τόσο μακρόχρονη ζωή.». Αυτό γράφει στον Jones και προσθέτει ότι δεν αισθάνεται πένθος ή πόνο και έχει αποφασίσει να μην παρευρεθεί στην ταφή.234 Στον αδελφό του Alexander ωραιοποιεί τα πράγματα και λέει ότι δεν είναι τόσο καλά όσο πιστεύουν και εξάλλου δεν του άρεσαν ποτέ οι τελετές.235 Τον εκπροσωπεί η κόρη του Anna, όπως και στη Φρανκφούρτη δύο εβδομάδες νωρίτερα. «Η σημασία της για μένα δεν μπορεί πια να μεγαλώσει άλλο», γράφει στον Jones.236 Ο θάνατος της μητέρας του του πρόσφερε προπά­ ντων ανακούφιση. Μπορούσε πια να πεθάνει και ο ίδιος. Όμως ο Freud θα ζούσε και θα υπέφερε για πολύ ακόμα, αλλά θα είχε και με­ ρικές χαρές. Τον Ιανουάριο 1931 τον κάλεσε ο David Forsyth, ένας από τους άγγλους «μαθητές» του τον οποίο εκτιμούσε πολύ, να δώσει αυτός τη διάλεξη στη μνήμη του Huxley. Ήταν μια σοβαρή διοργάνωση που γινόταν κάθε δύο χρόνια και κατά τον Forsyth η πρόταση εξέφραζε «την ύψιστη εκτίμηση που μπορούμε να δείξουμε για την επιστημονική εργασία στην οποία αφιερώσατε τη ζωή σας». Ο Forsyth παρέθεσε μια λίστα έξοχων ανδρών που είχαν μιλήσει στο παρελθόν. Μεταξύ αυτών ήταν και ο μεγάλος άγγλος χειρουργός Joseph Lister που του είχε απονεμηθεί τίτλος ευγενείας για την εισαγωγή της αντισηπτικής μεθόδου και ο διάσημος ρώσος ψυχολόγος Iwan Petrowitsch Pavlov.237 Ο Freud γνώριζε πολύ καλά τι σήμαινε αυτή η πρόσκληση. «Αποτελεί μέγιστη τιμή και μετά τον R. Virchow το 1898 κανένας γερμανός δεν πήρε τέτοια πρόσκληση», γράφει στον Eitingon.238 Παρά τις οργισμένες διαψεύσεις του διατηρούνταν τελικά μέσα του ζωντανά κάποια κατάλοιπα γερμανικής ταυτότητας. Αλλά όσο οδυνηρό και αν του ήταν να αρνηθεί, η πρόσκληση είχε έρθει υπερβολικά καθυστερημένα. Δεν ήταν αρκετά υγιής για να ταξιδέψει και δεν μπορούσε να μιλήσει αρκετά καλά για να δώσει διάλεξη. Στα τέλη Απριλίου έπρεπε να υποστεί άλλη μια οδυνηρή εγχείριση που τον ταλαιπώρησε σωματικά και ψυχικά. Ένιωθε όπως το 1923, πριν από τις μεγάλες εγχειρίσεις, ένιωθε ότι η ζωή του κινδυνεύει. «Η τελευταία ασθένεια εξανέμισε την ασφάλεια που απολάμβανα τα τελευταία οκτώ χρόνια», γράφει λίγο αργότερα στον Jones.239 Και παραπονείται ότι έχει χάσει πολύ από τη δύναμή του να εργαστεί. «Είμαι αδύναμος, μου λείπει η αγωνιστικότητα, δυσκο­ λεύομαι να μιλήσω», γράφει στον Arnold Zweig, «ένα διόλου ευχάριστο ρετάλι της άλλοτε πραγματικότητας».240 Στις 5 Μαΐου, μια μέρα πριν τα 75α γενέθλιά του επιστρέφει στο σπίτι από το νοσοκομείο.241 Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΗΜΕΡΑ γιορτάστηκε, κάτι που ο Freud προσπάθησε να αποφύγει

κάνοντας ό,τι μπορούσε - όμως μάταια. Οι πανηγυρισμοί έπεσαν πάνω του σαν «καταιγίδα», έγραψε στη Salome.242 Μπόρεσε να απαγορέψει τις εορταστικές εκ­ δηλώσεις, όμως όχι τη χιονοστιβάδα των επιστολών από φίλους και ξένους, ψυ-

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

615

χαναλυτές και ψυχιάτρους, θαυμαστές από τον κόσμο των γραμμάτων. Ήρθαν τηλεγραφήματα από οργανώσεις και αξιωματούχους και το σπίτι της Μπεργκγκάσε ξεχείλισε από λουλούδια. Σε ένα γερμανικό συνέδριο ψυχοθεραπευτών δόθηκαν διαλέξεις προς τιμήν του και οπαδοί στη Νέα Υόρκη οργάνωσαν δεξί­ ωση στο Ritz-Carlton-Hotel με προσφωνήσεις των William White και Α.Α. Brill αλλά και διάσημων ανδρών, όπως οι Theodor Dreiser και Clarence Darrow. Οι συμμετέχοντες έστειλαν στον Freud το εξής τηλεγράφημα: «Άντρες και γυναί­ κες της ψυχανάλυσης, ιατρικής και κοινωνιολογίας συγκεντρώθηκαν στη Νέα Υόρκη προκειμένου να τιμήσουν τα 75α γενέθλια του ατρόμητου ερευνητή που ανακάλυψε τις βυθισμένες περιοχές του Εγώ και έδωσε νέα κατεύθυνση στην επιστήμη και τη ζωή».243 Ο δήμαρχος Φρανκφούρτης Alfons Paquet, ο Romain Rolland - όλοι θυμήθηκαν τα γενέθλιά του. Ο Albert Einstein έγραψε ότι κάθε Τρίτη διαβάζει Freud με μια φίλη του και ο θαυμασμός του για «την ομορφιά και σαφήνεια» της παρουσίασής του δεν έχει όρια. «Εκτός από τον Schopenhauer», προσθέτει, «δεν υπάρχει για μένα κανένας που μπορεί ή θα μπορούσε να γράψει έτσι». Όμως η νίκη των ιδεών του Freud πάνω στη σκέψη του Einstein ήταν α­ τελής. Ο Einstein λέει ότι ως «παχύδερμο» κλυδωνίζεται ακόμη μεταξύ «πίστης και μη πίστης».244 To Herzl-Club χαιρετίζει «με δέος» τον Freud «το μεγάλο τέ­ κνο του λαού μας του οποίου τα 75α γενέθλια είναι ημέρα χαράς και υπερηφά­ νειας για όλο τον εβραϊσμό».245 Ιδρύματα της Βιέννης, όπως η Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική και ο Σύλλογος Εφαρμοσμένης Ψυχοπαθολογίας και Ψυ­ χολογίας του στέλνουν εγκάρδιους χαιρετισμούς.246 Ο Freud δέχεται ψυχρά, σχεδόν δύσθυμα, αυτούς τους φόρους τιμής. Όταν πληροφορείται τον Μάρτιο ότι η Ιατρική Εταιρεία σκοπεύει επ’ ευκαιρία των 75ων γενεθλίων του να τον κάνει επίτιμο μέλος, θυμάται με πίκρα τις ταπεινώ­ σεις που είχε δεχτεί πριν κάποιες δεκαετίες από το ιατρικό κατεστημένο της Βι­ έννης. Σε επιστολή προς τον Eitingon αποκαλεί αυτή την τιμή «δειλή υπόκλιση μπροστά στο φαινόμενο της επιτυχίας, πολύ αηδιαστική και απεχθή». Σκέφτεται στη συγκεκριμένη υπόθεση να περιοριστεί σε ένα ψυχρό ευχαριστώ.247 Ωστόσο διασκεδάζει με μια συγχαρητήρια επιστολή του αρχιραβίνου της Βιέννης Dawid Feuchtwang που δηλώνει χαλαρά: «Αυτός που συνέγραψε Το μέλλον μιας αυτα­ πάτης είναι πολύ πιο κοντά μου απ’ ό,τι πιστεύει».248 Ήταν μια εγγύτητα που ο Freud δεν χρειαζόταν. Κάποτε η καταιγίδα κόπασε και ο Freud προσπάθησε να βρει μια άκρη με το βουνό των επιστολών και τηλεγραφημάτων που περίμεναν απάντηση. Αλλά υπήρχε και άλλη μια τιμητική εκδήλωση που ήξερε να εκτιμήσει κάτι περισσό­ τερο από τα γενέθλιά του και του αφύπνιζε νοσταλγικά συναισθήματα. Όπως ανακοίνωνε η τυπωμένη πρόσκληση με τα κάπως αβέβαια γερμανικά της, την Κυριακή 25 Οκτωβρίου θα γίνονταν «τα αποκαλυπτήρια μιας αναμνηστικής πλάκας στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο δόκτωρ Sigmund Freud στο Πρίμπορ-Φράιμπεργκ του Μέρεν».249 Δεν μπόρεσε να συμμετάσχει ο ίδιος, αλλά ο αριθμός και

616

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

η επιλογή των ατόμων που τον εκπροσώπησαν -τα παιδιά του Martin και Anna, ο αδελφός του Alexander και οι πιστοί οπαδοί του Paul Fedem και Max Eitingon- μαρτυρούν πόσο σημαντική ήταν για τον Freud αυτή η εκδήλωση. Η μι­ κρή πόλη ήταν σημαιοστολισμένη και, όπως συχνά τα τελευταία χρόνια, η Anna Freud μίλησε εκ μέρους του πατέρα της. Η επιστολή που διάβασε ήταν σύντομη, όμως έλεγε πολλά. Ο Freud ευχαριστούσε τον δήμαρχο και τους παρευρισκομένους για την τιμή που του έκαναν και μάλιστα όσο ακόμη ο ίδιος ζούσε και ενώ οι συνάνθρωποί του δεν συμφωνούσαν ακόμη αν άξιζε να τιμηθεί το έργο του. Όπως θυμόταν, είχε φύγει από το Φράιμπεργκ σε ηλικία τριών ετών και το είχε επισκεφτεί ξανά ως δεκαεξάχρονο γυμνασιόπαιδο στις διακοπές. Δεν ήταν εύ­ κολο στα εβδομήντα πέντε του να επιστρέφει νοερά σε εκείνα τα πρώτα χρόνια, όμως για ένα ήταν βέβαιος: «Βαθιά μέσα μου συνεχίζει να ζει το ευτυχισμένο παιδί από το Φράιμπεργκ, ο πρωτότοκος γιος μιας νεαρής μητέρας, που αποκό­ μισε τις πρώτες ανεξίτηλες εντυπώσεις του από αυτόν τον αέρα, από αυτό το χώμα».250 ΣΤΑ ΕΒΔΟΜΗΚΟΣΤΑ ΠΕΜΠΤΑ γενέθλιά του ο Freud ένιωθε πολύ άθλια για να δει

κάποιον πέρα από τους δικούς του. Αξιοσημείωτη και ίσως μοναδική εξαίρεση ήταν ο Sandor Ferenczi που διέμενε τότε στη Βιέννη. Ο Freud του αφιέρωσε δύο λέπτά,251 σημάδι της ιδιαίτερης σχέσης που είχαν οι δύο άντρες τουλάχιστον τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Ο Ferenczi ήταν για τον Freud ένας πιστός ακροατής που δεν τον τρόμαζε ούτε η πλέον τολμηρή φαντασία και επιπλέον -κάτι που μετρούσε περισσότερο- είχε συγγράψει εξαιρετικές πραγματείες. Παρ’ όλα αυτά τα τελευταία χρόνια είχε επέλθει μια παράξενη ψυχρότητα ανάμεσά τους. Δεν είχαν μαλώσει ποτέ, όμως η ακόρεστη απαίτηση του Ferenczi για οικειότητα και επιβεβαίωση, πόσο μάλλον ο αυξανόμενος θυμός για τον δάσκαλό του που θαύ­ μαζε είχαν απαιτήσει το τίμημά τους. Μερικές φορές η φιλία των δύο αντρών είχε προκαλέσει τόσο πόνο όσο και χαρά. Έχοντας αναλυθεί από τον Freud ο Fe­ renczi εκμεταλλευόταν το προνόμιο να μιλά και να γράφει χωρίς επιφυλάξεις. Ο Freud, πάλι, του μιλούσε συχνά σαν ανήσυχος και μερικές φορές σαν θυμωμένος πατέρας. Το 1922 ο αυτοαναλυόμενος Ferenczi έθεσε στον εαυτό του το ερώτημα γιατί δεν έγραφε συχνότερα στον Freud. «Αναμφίβολα ούτε και εγώ θα μπο­ ρούσα να αντισταθώ στον πειρασμό να σας “φορτώσω” με ένα σωρό υπερβολικά τρυφερά και υπερευαίσθητα συναισθήματα που θα ταίριαζαν μόνο αν απευθυ­ νόμουν στον βιολογικό μου πατέρα. Το στάδιο στο οποίο φαίνεται να βρίσκο­ μαι τώρα είναι ο -φοβερά καθυστερημένος- απογαλακτισμός και η προσπάθεια προσαρμογής στο πεπρωμένο μου». Στο μοιραίο ταξίδι, που ο Ferenczi έκανε με τον Freud στον Νότο πριν τον πόλεμο,252 σκέφτηκε να γίνει στο εξής ένας ευχά­ ριστος συνεργάτης. Πράγματι η εξάρτηση του Ferenczi από τον Freud και ο θυμός που είχε ως συνέπειά της δεν εξέλειψαν ποτέ τελείως. Ένα οφθαλμοφανές σύμπτωμα της αμ­

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΤΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

617

φιθυμίας του Ferenczi ήταν ο χείμαρρος κολακειών που ο Freud δεν εκτιμούσε διόλου. «Φαίνεται ότι έχετε -όπω ς πάντα- δίκιο, γράφει χαρακτηριστικά στον Freud το 1915.253 Ο Freud προσπαθούσε να σταματήσει αυτό το υμνολόγιο και ήθελε ο Ferenczi να τον θεοποιεί λιγότερο.254 Μετά τον πόλεμο ο Ferenczi πα­ ραπονύθηκε ότι τα έσοδά του δεν ήταν αρκετά παρότι ανέλυε καθημερινά εννέα με δέκα ώρες και θαύμαζε την «ανεξάντλητη πηγή ενέργειας» του Freud.255 Σε αυτή την περίπτωση η απάντηση του Freud ήταν πιο απότομη απ’ ό,τι συνήθως: «Φυσικά με ευχαριστεί να ακούω τον ενθουσιασμό σας για τη νεότητα και την αποδοτικότητά μου, κάτι που αναφέρετε στην επιστολή σας. Αλλά αν θέλω να είμαι ρεαλιστής, ξέρω ότι δεν είναι αλήθεια».256 Στα τέλη του καλοκαιριού 1923, γράφοντας για την «υπέροχη πόλη των Ρωμαίων», ο Ferenczi θυμάται την εποχή που είχε επισκεφτεί με τον Freud «την αιώνια πόλη»: «Θεωρώ εκείνες τις ημέρες από τις ωραιότερες της ζωής μου και σκέφτομαι με ευγνωμοσύνη πόσο ασύγκρι­ τος οδηγός υπήρξατε για μένα».257 Ο Ferenczi δεν έβλεπε, δεν μπορούσε να δει ότι ο Freud, όπως το εξέφρασε και ο ίδιος κάποτε παραστατικά, δεν ήταν «ψυχα­ ναλυτικά υπεράνθρωπος»258 και δεν ήθελε να είναι οδηγός αλλά φίλος. Μπορεί οι φιλοφρονήσεις του Ferenczi να ήταν ανησυχητικές, όμως η κατά καιρούς παρατεταμένη σιωπή του ανησυχούσε τον Freud περισσότερο. Σε ένα τέτοιο διάλειμμα, στις αρχές της φιλίας τους, ο Freud έστειλε στον Ferenczi μια επιστολή που μεταξύ προσφώνησης και υπογραφής είχε μόνο ένα ερωτημα­ τικό.259 Ήταν μια προειδοποιητική χειρονομία που θα μπορούσε να επαναλάβει περισσότερες φορές. Ασφαλώς ούτε ο Freud κατάφερνε να διατηρήσει την αλ­ ληλογραφία τους μερικές φορές. «Η κάποτε τόσο ζωηρή αλληλογραφία μας ατόνησε στη διάρκεια των τελευταίων ετών», γράφει στον Ferenczi το 1922. «Γρά­ φετε σπάνια και εγώ απαντώ ακόμη πιο σπάνια.»260 Ωστόσο γενικά αυτός που σιωπούσε ήταν ο Ferenczi. Όταν επέστρεψε στα τέλη Ιουνίου 1927 από το ταξίδι του στις ΗΠΑ πήγε στο Λονδίνο παραλείποντας προφανώς να κάνει στάση στη Βιέννη, κάτι που προκάλεσε ανάμεικτα συναισθήματα στον Freud. «Δεν έδειξε να βιάζεται να με επισκεφτεί», γράφει στον Eitingon, «και αυτό ασφαλώς δεν δείχνει ιδιαίτερη τρυφερότητα. Αλλά δεν έχω απαιτήσεις. Θα πρόκειται μάλλον για κάποια προσπάθεια χειραφέτησης». Όμως ο Freud δεν μπορεί να διατηρήσει την απόσταση της καθαρής ανάλυσης. «Όταν μεγαλώνεις αρκετά», προσθέτει με κάποια πικρία, «τους έχεις όλους τελικά εναντίον σου».261 Ούτε στον Eitingon ά­ ρεσε αυτό που έβλεπε. Γράφει ότι ομολογουμένως η συνάντηση με τον Ferenczi στο Βερολίνο υπήρξε αρκετά ανησυχητική.262 Τον Δεκέμβριο ο Freud εκφράζει άμεσα την ανησυχία του για τον Ferenczi: «Αγαπητέ φίλε», γράφει, «τι σημαίνει η σιωπή σας; Ελπίζω να μην είστε άρρωστος. Στείλτε κάποιο μήνυμα πριν τα Χριστούγεννα».263 Όμως αποδείχτηκε ότι ο Ferenczi δεν μπορούσε να βοηθήσει. Βασανιζόταν, και έτσι συνέχιζε να κλυδωνίζεται μεταξύ φλυαρίας και εσωστρέφειας. Μπορεί ο Freud να ήταν σε θέση να ενημερώσει τον Eitingon στις 28 Αυγούστου 1927 «η

618

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

αλληλογραφία μας είναι τώρα πιο ζωηρή», 264 αλλά δύο εβδομάδες αργότερα τα πράγματα είχαν πάλι αλλάξει: «Η αλληλογραφία με τον Fer. διακόπηκε ξαφνικά πάλι. Ούτε εγώ τον καταλαβαίνω τελείως».265 Αυτό που ο Freud τελικά κατά­ λαβε ή τουλάχιστον υπέθεσε ήταν ότι οι εντυπωσιακοί νεωτερισμοί του Ferenczi στην ψυχαναλυτική τεχνική, τους οποίους αρχικά είχε επικροτήσει και αργότερα το μετάνιωσε, δεν ήταν μια νέα επαγγελματική εφόρμηση αλλά «έκφραση εσω­ τερικής δυσαρέσκειας»·266 Ο Ferenczi έδωσε πολλές αποδείξεις που επιβεβαίωναν αυτή τη διάγνωση. Το 1925 γράφει χαρακτηριστικά στον Freud: «Ως προς την υγεία μου (όσο κακός και αν θέλω να γίνω) δεν μπορώ να γράψω κάτι λυπητερό».267 Φαίνεται αποφασι­ σμένος, θέλει να είναι άρρωστος. Στις αρχές 1930 γράφει στον Freud μια μακρο­ σκελή επιστολή και παραπονείται για ανησυχητικά συμπτώματα καθώς και ότι έχει άγχος ότι γερνά πρόωρα.268 Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους ο Freud αναφέ­ ρει ότι δεν έχει κάποιο μήνυμα από τον Ferenczi και φοβάται ότι «παρ’ όλες τις προσπάθειες μας απομονώνεται ολοένα περισσότερο».269 Ο Ferenczi έχει πλήρη συνείδηση της κατάστασής του. «Θα φαντάζεστε βέβαια πόσο δύσκολο είναι να βρεις την επαφή μετά από ένα τόσο μακρύ διάλειμμα», γράφει στον Freud στα μέσα Σεπτεμβρίου 1931. «Όμως στη διάρκεια της ζωής σας συναντήσατε τό­ σες ανθρώπινες καταστάσεις ώστε καταλαβαίνετε και μπορείτε να συγχωρήσετε μια τέτοιου είδους εσωστρέφεια.» Γράφει ότι έχει «εμπλακεί σε ένα αρκετά δύ­ σκολο εσωτερικό και εξωτερικό αλλά και επιστημονικό ξεκαθάρισμα», που δεν έχει επιφέρει κάτι τελεσίδικο.270 Ο Freud, χαρούμενος που λαβαίνει επιτέλους μια επιστολή του, απαντά άμεσα: «Επιτέλους ένα σημείο ζωής και αγάπης εκ μέρους σας!» αναφωνεί με την παλιά θέρμη. «Μετά από τόσο χρόνο!» Λέει στον Ferenczi ανοιχτά: «Δεν χωρά αμφιβολία ότι με αυτή τη διακοπή επαφής απομα­ κρύνεστε ολοένα περισσότερο από μένα. Δεν λέω “αποξενώνεστε”, ελπίζω όχι». Δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για την κακή διάθεση του Ferenczi: «Πάντως σύμ­ φωνα με τη δική σας μαρτυρία, εγώ σεβάστηκα πάντα την ανεξαρτησία σας».271 Και υπαινίσσεται ότι μια τέτοια ανεξαρτησία δεν χρειάζεται να αποκτηθεί με τί­ μημα τον χωρισμό. Ο Freud, αφού παρακολούθησε επί σειρά ετών καλοπροαίρετα τις ψυχανα­ λυτικές αποκλίσεις του Ferenczi, τις θεώρησε τελικά καταστροφικές και γι’ αυτό έκρινε πολύ σημαντικό να τις αξιολογήσει ως προς την τεχνική σημασία τους και όχι ως σύμπτωμα. Όσο να ’ναι ο Ferenczi ήταν για πολλά χρόνια ένα εξέχον μέλος του διεθνούς ψυχαναλυτικού κινήματος που είχε τραβήξει πάνω του το βλέμμα της δημοσιότητας, ένας πρωτότυπος και γόνιμος συγγραφέας με μεγάλη επιρροή. «Σιγά σιγά αρχίζει να καθιερώνεται η ενδιαφέρουσα συμβιωτική σχέση τροφοδότη-ασθενή και διδάσκοντα γιατρού», είχε πει ο Ferenczi στον Freud ήδη το καλοκαίρι 1922. «Εγώ, για παράδειγμα παίρνω τους δικούς μου μαζί μου στο Βισμπάντεν.»272 Στα τέλη της δεκαετίας 1920 είχε υπερβεί κατά πολύ αυτό τον σχετικά αθώο τρόπο θεραπείας των μεταβιβάσεων των ασθενών του. Δεν αποκά­

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΎΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

619

λυπτε στον Freud όλα όσα έκανε την ώρα της ανάλυσης, αλλά ο Freud είχε μάθει από ασθενείς του Ferenczi όπως η Clara Thompson πόσο δραστήρια αγαπούσε ο αναλυτής τις αναλυόμενές του και ότι επέτρεπε σε αυτές να τον αγαπούν. Στα τέλη του 1931 η αυξανόμενη ανησυχία του Freud για τους πειραματι­ σμούς του Ferenczi με τους ασθενείς υπερέβη τον σεβασμό για την ανεξαρτησία του. «Όπως πάντα χάρηκα για την επιστολή σας, όχι όμως τόσο για το περιεχό­ μενό της», γράφει στον Ferenczi αυστηρά στο τετρασέλιδο που είναι αφιερωμένο σε ένα και μόνο θέμα: την ψυχαναλυτική τεχνική του Ferenczi. Θεωρεί απίθανο ότι ο Ferenczi θα αλλάξει απόψεις για τις καινοτομίες του, όμως ο δρόμος που έχει πάρει είναι κατά την κρίση του Freud «άγονος». Δεν είναι πουριτανός, διαβεβαιώνει τον Ferenczi, ούτε τον σταματούν οι αστικές συμβάσεις. Αλλά κατά τη γνώμη του ο τρόπος συμπεριφοράς του Ferenczi προς τους ασθενείς ισοδύ­ ναμε! με πρόσκληση του κακού. «Δεν κρύβετε ότι φιλάτε τις ασθενείς σας και αφήνετε να σας φιλήσουν». Βέβαια ένα φιλί μπορεί να θεωρηθεί άκακο. Οι σο­ βιετικοί κάνουν μεγάλη χρήση αυτού του χαιρετισμού. «Όμως αυτό δεν αλλά­ ζει τα γεγονότα ότι δεν ζούμε στη Ρωσία και ότι σε εμάς το φιλί σημαίνει α­ παραγνώριστα ερωτική οικειότητα.» Η αποδεκτή ψυχαναλυτική τεχνική είναι σαφέστατη: απαγορεύεται η «ερωτική ικανοποίηση» των ασθενών. Η «μητρική αγάπη» του Ferenczi αποκλίνει από αυτό τον κανόνα. Ο Freud είναι της γνώ­ μης ότι ο Ferenczi έχει να επιλέξει ένα από τα δύο: ή θα αποκρύπτει όσα κάνει ή θα τα δημοσιοποιήσει. Το πρώτο είναι ανέντιμο· το δεύτερο θα παρακινήσει κάποιους εξτρεμιστές να προχωρήσουν πέρα από τα φιλιά, σε ακόμη πιο οικεία χάδια. «Φανταστείτε λοιπόν ποια θα είναι η συνέπεια μιας δημοσιοποίησης της τεχνικής σας.» Αν ο Ferenczi θέλει να παραστήσει την τρυφερή μητέρα, τότε ο Freud πρέπει να παραστήσει τον «σκληρό» πατέρα και να τον προειδοποιήσει. Όμως φοβάται ότι η προειδοποίησή του θα είναι μάταιη αφού ο Ferenczi δείχνει αποφασισμένος να τραβήξει τον δρόμο του. «Η ανάγκη σας για πεισματική δι­ καίωση είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι παραδέχεστε.» Και ο Freud καταλήγει ότι του­ λάχιστον ενήργησε πιστεύοντας στον ρόλο του πατέρα.273 Ο Ferenczi απαντά αρκετά διεξοδικά και σε ειρηνικό τόνο. «Θεωρώ αδικαι­ ολόγητο τον φόβο σας ότι εξελίσσομαι σε έναν δεύτερο Stekel.» Λέει ότι η τε­ χνική που εφάρμοζε στις αρχές της δεκαετίας 1920, η λεγόμενη «ενεργητική θεραπεία», που σκοπό είχε την επιτάχυνση της ανάλυσης, ήταν «άκρως ασκη­ τική»· γι’ αυτό επιχείρησε να «χαλαρώσει την ακαμψία των απαγορεύσεων και αποτροπών» την ώρα της ανάλυσης και να δημιουργήσει μια «ήπια ατμόσφαιρα δίχως πάθος». Και κλείνει λέγοντας ότι αφού ξεπέρασε τον πόνο από το αυστηρό μάθημα του Freud, ελπίζει ότι οι διαφορές απόψεών τους δεν θα διαταράξουν τη μεταξύ τους «φιλική προσωπική και επιστημονική σύμπνοια».274 Στις αρχές του 1932 ο Ferenczi αρχίζει να κρατά αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «κλινικό ημερολόγιο», μια προσωπική, παραστατική συλλογή από ψυχαναλυ­ τικά σκιαγραφήματα, θεωρητικές και τεχνικές σκέψεις αλλά και οξυδερκείς και

620

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

ασεβείς παρατηρήσεις για τον Freud. Αυτό το ημερολόγιο, που ο Ferenczi κρατά όλο το καλοκαίρι γεμίζοντας περισσότερες από διακόσιες σελίδες, είναι μια κά­ πως σκοτεινή, συχνά ερεθισμένη προσπάθεια ειλικρινούς ρεπορτάζ και αυτοα­ νάλυσης. Συνεχίζει με άλλα μέσα τη βασανιστική συζήτηση με τον Freud και επιχειρεί να ξεκαθαρίσει για τον εαυτό του τη μέθοδό του και τη θέση του στην ιεραρχία της φροϋδικής στρατιάς. Πολλά από όσα γράφει δεν θα εξέπλητταν τον Freud, άλλα πάλι θα τον έκαναν να σαστίσει. Το ημερολόγιο αρχίζει με καταδίκη της κλασικής «απάθειας» του αναλυτή, του επιτηδευμένου τρόπου χαιρετισμού, της τυπικής προτροπής «να ειπωθούν όλα», την αποκαλούμενη «ελεύθερα αιωρούμενη προσοχή» του. Όλα αυτά είναι, λέει, υποκρισία. Προσβάλλουν τον ασθενή, μειώνουν την ποιότητα των δηλώσεών του και τον κάνουν να αμφιβάλλει για την πραγματικότητα των συναισθη­ μάτων του. Η αναλυτική στάση που προτείνει ο Ferenczi σε σαφή αντίθεση και διερευνά επανειλημμένα τους επόμενους μήνες πηγάζει από τη «φυσικότητα και ευθύτητα» του αναλυτή.275 Αυτή η στάση που επιδιώκει εδώ και χρόνια έχει ο­ δηγήσει τον Ferenczi να εκφράζει «έντονη συναίσθηση»276 προς τον αναλυόμενο και να λύνει όλα τα προβλήματα που προκύπτουν από αυτή τη φιλικότητα. Ση­ μειώνει -επιβεβαιώνοντας ότι οι κατηγορίες του Freud δεν ήταν αστήρικτες- ότι κάποιες ασθενείς τον φίλησαν και ο ίδιος το επέτρεψε και στη συνέχεια το α­ νέλυσε «με πλήρη απουσία συναισθήματος».277 Μερικές φορές συνέβη μάλιστα «το βίωμα του ξένου και του προσωπικού πόνου να προκαλέσει ένα δάκρυ και δεν χρειάζεται να κρύψεις από τον ασθενή αυτή τη συγκίνηση».278 Στο ιατρείο του Ferenczi δεν είχε μείνει πια τίποτε από τον ψυχρό, απρόσωπο αναλυτή -τον χειρουργό της ψυχής- για τον οποίο είχε γράψει ο Freud με τόση αυθεντία πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και ο ίδιος είχε επιδείξει περισσότερο συναί­ σθημα απ’ ό,τι υπαινίσσονται οι ψυχρές μεταφορές του. Το Κλινικό ημερολόγιο του Ferenczi μαρτυρεί ότι στόχος του ήταν να κάνει τον αναλυόμενο ισάξιο σύντροφο. Σύστηνε και εφάρμοζε αυτό που αποκαλούσε «αμοιβαία ανάλυση». Αν κάποιος ασθενής αξίωνε να αναλύσει εκείνον, ο Fe­ renczi παραδεχόταν την ύπαρξη του δικού του ασυνειδήτου και έφτανε μάλιστα στο σημείο να αποκαλύπτει λεπτομέρειες από το παρελθόν του.279 Πρέπει να ει­ πωθεί ότι δεν ένιωθε πολύ καλά στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας: για τον ασθενή δεν ήταν εποικοδομητικό να ανακαλύπτει ότι κάποιος άλλος ασθενής α­ νέλυε τον Ferenczi ή όταν ο Ferenczi ομολογούσε περισσότερα από όσα άντεχε ο ασθενής. Ωστόσο ήλπιζε ότι «η ταπεινή παραδοχή των προσωπικών αδυναμιών, τραυματικών εμπειριών και απογοητεύσεων ενώπιον του ασθενή» αναιρούσε τε­ λικά το συναίσθημα μειονεξίας και την απόσταση με τον αναλυτή. «Ναι, χαλα­ λίζουμε στους ασθενείς τη χαρά να μπορούν να μας βοηθήσουν, να γίνουν για μια στιγμή αναλυτές μας, κάτι που δικαίως αυξάνει την αυτοεκτίμησή τους.»280 Αυτή η ενεργή περιφρόνηση της παραδοσιακής ψυχαναλυτικής τεχνικής δεν περιοριζόταν στον τρόπο. Η διακαής επιθυμία του Ferenczi για συναισθηματική

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΎΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

621

αρμονία, για πλήρη σύντηξη με τον αναλυόμενο ήταν ουσιαστικό κομμάτι του μυστικιστικού συναισθήματος του για συνένωση με το σόμπαν, ένα είδος αυ­ τοσχέδιου πανθεϊσμού. Ο Freud είχε γράψει ότι η ψυχανάλυση φέρνει τους αλαζονικούς ανθρώπους αντιμέτωπους με την τρίτη από τις τρεις προσβολές του ναρκισσισμού: ο Kopemikus είχε εκδιώξει την ανθρωπότητα από το κέντρο του σόμπαντος· ο Darwin την είχε υποχρεώσει να αναγνωρίσει τη συγγένειά της με τα ζώα- και ο ίδιος ο Freud είχε δείξει ότι η λογική δεν είναι η κυρία του σπιτιού της. «Πιθανώς», σχολίασε στο περιθώριο ο Ferenczi, «να μας περιμένει μια τέταρτη “προσβολή του ναρκισσισμού”, ότι δηλαδή ακόμη και η ευφυΐα, για την οποία υπερηφανευόμαστε ακόμη και ως αναλυτές, δεν είναι κτήμα μας αλλά πρέπει να ανακτάται ή να αναζωογονείται με ρυθμική διοχέτευση του Εγώ στο σύμπαν που μόνο αυτό είναι παντογνώστης και γι’ αυτό ευφυές».281 Ο Fe­ renczi εξέφραζε διατακτικά τέτοιες βασανιστικές σκέψεις, αλλά αναντίρρητα ήταν περήφανος γι’ αυτές. «Οι τολμηρές υποθέσεις περί επαφής του ατόμου με ολόκληρο το σύμπαν δεν πρέπει να ιδωθούν μόνο από τη θέση ότι αυτή η παντογνωσία καθιστά το άτομο ικανό για ιδιαίτερες επιδόσεις, αλλά (και αυτό εί­ ναι το πιο παράδοξο που έχει ειπωθεί ποτέ) ότι μια τέτοια επαφή μπορεί να έχει ανθρωπιστική επιρροή σε όλο το σύμπαν.» Η «ουτοπία» του ήταν «διακοπή των παρορμήσεων μίσους, τερματισμός της αιματηρής αλυσίδας των αγριοτήτων, προοδευτική εξημέρωση όλης της φύσης μέσω ελέγχου του νου».282Το μέλλον της ψυχανάλυσης, υποθέτει ο Ferenczi μπορεί να συμμετάσχει στην επίτευξη αυ­ τού του άκρως επιθυμητού στόχου: μιας εποχής όπου «όλες οι εγωιστικές παρορμήσεις του κόσμου θα εξημερώνονται μέσω ενός ανθρώπινου εγκεφάλου».283 Ο Ferenczi γνώριζε ότι εγκαταλείπει την πεπατημένη. Ενώ ανέπτυσσε τις υπο­ θετικές θεωρίες του ομολόγησε στον Groddeck, που είχε γίνει φίλος του, ότι η «“επιστημονική” φαντασία» του -τα ειρωνικά εισαγωγικά στο «επιστημονική» μαρτυρούν πολλά- τον παρασύρει «σε εξορμήσεις πέρα από το ασυνείδητο, στο αποκαλούμενο μεταφυσικό».284 Αυτή η τόσο θολή, μη κοσμική μεταφυσική δεν παρέλυε διόλου το κριτικό πνεύμα του Ferenczi. Στα προσωπικά που καταγράφει στο ημερολόγιό του α­ νέλυσε κάποιες αδυναμίες του δασκάλου του με μια αντίληψη οξεία αλλά και διαστρεβλωμένη από μακρόχρονα κρυμμένες μνησικακίες. Έβλεπε τον εαυτό του ως τον άντρα που ο Freud, «παρά τους τεχνικούς κανόνες που είχε θεσπί­ σει, είχε σχεδόν υιοθετήσει». Θυμόταν μάλιστα ότι ο ίδιος ο Freud του είχε πει ότι ήταν «ο τέλειος κληρονόμος των ιδεών του».* Ανεξαρτήτως αν κληρονόμος ήταν αυτός ή ο Jung, κατά τον Ferenczi ο Freud πίστευε ότι ο πατέρας πρέπει να πεθάνει μόλις ο γιος θα είναι έτοιμος να τον διαδεχθεί. Γι’ αυτό ο Freud δεν επέτρεπε στους γιους του να ενηλικιώνονται αλλά έπρεπε, όπως δείχνουν οι υ­ * Δεν βρήκα καμιά ανεξάρτητη πηγή που να επιβεβαιώνει αυτόν τον ισχυρισμό αν και, όπως ξέρουμε, ο Freud στις αρχές της φιλίας του με τον Ferenczi τον είχε δει ως μέλλοντα γαμπρό του.

622

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

στερικές κρίσεις του, να καταφεύγει ακόμη και σε επαναστροφή στην παιδική ηλικία - στον «παιδικό εξευτελισμό», όπως έλεγε ο Ferenczi, που βίωνε ο Freud όταν «καταπίεζε την αμερικανική ματαιοδοξία του». Ο Ferenczi ακολουθώντας το νήμα αυτής της σκέψης βρήκε μια πρωτότυπη ερμηνεία των αντιαμερικανικών συναισθημάτων του Freud: «Πιθανώς η περιφρόνησή του για τους αμερικανούς αποτελεί αντίδραση σε μια αδυναμία που δεν μπορεί να κρύψει από εμάς και από τον εαυτό του: “Πώς μπόρεσα να χαρώ με τις αμερικανικές διακρίσεις όταν περιφρονώ τόσο τους αμερικανούς;”»285 Ο φόβος του Freud για τον θάνατο, επιχειρηματολογεί ο Ferenczi, δείχνει ότι ο γιος Freud ήθελε να σκοτώσει τον πατέρα του. Και αυτό τον ώθησε να εξελίξει τον πατροκτόνο Οιδίποδα.286 Ο Ferenczi πίστευε ότι η επικέντρωση στη σχέση πατέρα-γιου οδήγησε τον Freud σε υπερβολές. Αναμφίβολα ο Ferenczi μιλούσε με ιδιαίτερη έμφαση γι’ αυτή τη σχέση αφού ο ίδιος κατά δική του ομολογία τιμούσε πολύ τον δάσκαλο, ήταν σιωπηλός μπροστά του, δίσταζε πολύ να του αντιμιλήσει και διακατεχόταν από έντονες «φαντασιώσεις διαδοχής».287 Ωστόσο δεν είχε τελείως άδικο. Αυτή η επικέντρωση, ισχυρίστηκε, ώθησε τη φροϋδική θεωρία της σεξουαλικότητας σε μια «μονόπλευρη ανδρόφιλη κατεύθυνση», την ανάγκασε να θυσιάσει τα γυναικεία συμφέροντα προς όφελος των ανδρικών, να εξιδανικεύσει τη μητέρα. Ο Ferenczi υπέθετε ότι η παρακολούθηση της πρω­ ταρχικής σκηνής ίσως είχε κάνει τον Freud «σχετικά ανίκανο». Η επιθυμία του γιου για «ευνουχισμό του πατέρα, του ικανού, ως αντίδραση στη βιωμένη τα­ πείνωση, οδήγησε στην κατασκευή μιας θεωρίας όπου ο πατέρας ευνουχίζει τον γιο».288 Ο Ferenczi, όπως δείχνουν άλλα αποσπάσματα του Κλινικού ημερολογίου του, επεξεργαζόταν μια αναθεώρηση της φροϋδικής θεωρίας του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Δεν αμφέβαλλε για την ύπαρξη της παιδικής σεξουαλικότητας, ήταν όμως πεπεισμένος ότι οι ενήλικοι -συνήθως οι γονείς- τη διέγειραν τε­ χνητά, συχνά κακοποιώντας σεξουαλικά τα παιδιά τους.289 Δεν ήταν ότι ο Ferenczi δεν έβλεπε πως τηρούσε στάση σκλάβου μπροστά στον Freud. Όμως χρειάστηκε πολύς χρόνος για να το αντιμετωπίσει φτάνοντας τελικά με τους πειραματισμούς τεχνικής του σε ακραίο ριζοσπαστισμό. Τώρα πια είχε την καλή θέληση «με ανθρωπιά και φυσικότητα» να εργαστεί «για τη γνώση και να αποβεί έτσι βοηθός».290 Όμως από την αδυσώπητη αυτοανάλυσή του προκύπτει αναμφίβολα πως το γεγονός ότι υποτασσόταν στον Freud και μυ­ στικά θεωρούσε τον εαυτό του «μεγάλο βεζίρη» του τον είχε οδηγήσει στην απογοητευτική αντίληψη ότι ο δάσκαλος «δεν αγαπά κανέναν, παρά μόνο τον εαυτό του και το έργο του». Η συνέπεια: «αμφιθυμία». Και ο Ferenczi καταλήγει ότι μόνο όταν κατάφερε να αποδεσμεύσει τη λίμπιντό του από τον Freud, τόλμησε να δεχτεί ως αίτιο των νευρώσεων τις «“επαναστατικές” τεχνικές καινοτομίες» του, «ενεργητικότητα, παθητικότητα, ελαστικότητα, επιστροφή στο τραύμα (Breuer)»291. Όμως όσο βαθιά και αν εξετάζει τον εαυτό του, τελικά ο Ferenczi

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

623

αυταπατάται. Παρ’ όλες τις προσπάθειες δεν έπαψε ποτέ να είναι ο ευφάνταστος, πεισματάρης και πονεμένος γιος του Freud. ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΠΕΡΙΕΡΓΟ ότι όλες οι προσπάθειες του Ferenczi να ελαχιστοποιήσει τις διαφορές του με τον Freud όπως και οι προσπάθειες του Freud να διατηρή­ σει τη διένεξη σε επιστημονικό επίπεδο δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν τον Freud να ερμηνεύσει την κλινική συμπεριφορά του Ferenczi ως συγκαλυμμένη αλλά σαφή εξέγερση εναντίον του, εναντίον του πατέρα. Τα μεγάλα διαλείμματα ανά­ μεσα στις επιστολές του Ferenczi παραήταν αποκαλυπτικά για να τα αγνοήσει. «Δεν κουβαλώ σταυρό με τον Ferenczi;» ρωτά ο Freud τον Eitingon την άνοιξη 1932. «Επί μήνες πάλι δεν έστειλε κανένα μήνυμα. Έχει θιχτεί επειδή δεν ενθου­ σιαστήκαμε που παίζει με τις μαθήτριές του μητέρα και παιδί.»292 Στα τέλη του καλοκαιριού εκφράζει ακόμη πιο έντονα την ανησυχία του για τον Ferenczi σε μια επιστολή προς τον Jones: «Τρία χρόνια τώρα παρακολουθώ την εντεινόμενη αποξένωσή του, τη μη ανταπόκρισή του στις προειδοποιήσεις μου για τη λαθε­ μένη μέθοδο τεχνικής του και, ίσως το πιο σημαντικό, την προσωπική έχθρα του εναντίον μου για την οποία έδωσα σίγουρα πολύ λιγότερη αφορμή απ’ ό,τι σε προηγούμενες περιπτώσεις». Ο τόνος είναι απειλητικός: ο Freud συγκρίνει τον Ferenczi με τους άλλους αποστάτες. Και όπως στην περίπτωσή τους, ιδίως στην περίπτωση του Jung, θεωρεί ότι η εχθρότητα του Ferenczi δείχνει πως επιθυμεί τον θάνατό του. Ίσως, λέει, ο Ferenczi είναι τόσο δύσκολος «επειδή συνεχίζω να είμαι παρών».293 Το καλοκαίρι 1932 προβλέπει ότι «θα βαδίσει στα χνάρια του Rank».294 Είναι μια προοπτική που δεν του αρέσει. Άλλα ζητήματα που παρουσιάστηκαν αυτή την έτσι και αλλιώς δύσκολη ε­ ποχή όξυναν και άλλο τις εντάσεις ανάμεσά τους. Ο Ferenczi ήθελε να γίνει πρό­ εδρος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, μια θέση που του άξιζε εξαιτίας της μακρόχρονης και αφοσιωμένης προσφοράς του. Όμως ο Freud δίσταζε. Του έγραψε ότι η εκτέλεση των καθηκόντων αυτής της τιμητικής θέσης θα μπορούσε να τον υποχρεώσει να βγει από την απομόνωσή του και να παραιτηθεί από τις τεχνικές αποκλίσεις του. Θα απαιτούσε επίσης «εγκατάλειψη του ονειρικού νη­ σιού όπου κατοικείτε με τα φανταστικά παιδιά σας» και επιστροφή στον πραγ­ ματικό κόσμο. Και αυτό, υπογραμμίζει ο Freud, θα είναι δύσκολο.295 Ο Ferenczi διαμαρτυρήθηκε: ο Freud δεν πρέπει να παρασύρεται από εκφράσεις όπως «ονει­ ρική ζωή» «ονειροπόληση», «κρίση εφηβείας» και να πιστεύει ότι δεν προκύπτει κάτι χρήσιμο μέσα από τη «σχετική σύγχυση».296 Αυτά τον Μάιο 1932. Στα μέσα Αυγούστου ο Ferenczi «μετά από παρατεταμένο και βασανιστικό δισταγμό» α­ ποφασίζει να παραιτηθεί από υποψήφιος. Στον Freud έγραψε ότι είναι πολύ α­ πασχολημένος με την επανεξέταση των κλινικών μεθόδων του που αποκλίνουν από την αποδεκτή αναλυτική πρακτική. Κάτω από αυτές τις συνθήκες θα ήταν άκρως ανέντιμο να δεχτεί την προεδρία.297 Ο Freud, που βρισκόταν πάλι στη δίνη της ψυχαναλυτικής πολιτικής, κατέφυγε

624

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

σε υπεκφυγές. Στα τέλη Αυγούστου διαβεβαίωσε ότι λυπάται για την απόφαση του Ferenczi και ότι δεν αποδέχεται τα επιχειρήματά του. Όμως, πρόσδεσε αφήνο­ ντας ανοιχτή μια διέξοδο, ο Ferenczi πρέπει να ξέρει καλύτερα τι του συμβαίνει.298 Δύο εβδομάδες αργότερα και αφού ο Ernest Jones είχε γίνει πρόεδρος της Διε­ θνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, ο Freud εκμυστηρεύτηκε στον Jones και άλλα συναισθήματα: «Λυπήθηκα που δεν ικανοποιήθηκε η πρόδηλη φιλοδοξία του Fe­ renczi, αλλά δεν αμφέβαλα ούτε στιγμή ότι μόνο εσείς μπορούσατε να κληθείτε στην ηγεσία». Ίσως αυτή η δήλωση να μην ήταν απόλυτα ειλικρινής - ο Freud είχε κάποιες ανομολόγητες επιφυλάξεις για τον Jones- ωστόσο δεν απείχε πολύ από την αληθινή γνώμη του, αφού ο σκεπτικισμός του για τον Ferenczi δεν ήταν κάτι πρόσφατο. «Η στροφή του Ferenczi είναι ένα άκρως λυπητερό γεγονός», παρατη­ ρεί, αλλά ο ίδιος το είχε δει να έρχεται εδώ και τρία χρόνια.299 Από κάποιες από­ ψεις πολύ νωρίτερα, θα μπορούσε ίσως κάποιος να διορθώσει τον Freud. Στη «στροφή» του Ferenczi συγκαταλεγόταν και η θεωρία της αποπλάνησης που ο Freud είχε εγκαταλείψει πριν δεκαετίες Οι ασθενείς του Ferenczi του εί­ χαν δώσει αποδείξεις αποπλάνησης και βιασμού στην παιδική ηλικία, πραγματι­ κές και όχι φανταστικές, και σκόπευε να αξιολογήσει τις αποκαλύψεις τους σε μια διάλεξη του επόμενου διεθνούς συνεδρίου στο Βισμπάντεν. Στις 30 Αυγού­ στου επισκέφτηκε τον Freud και επέμεινε να του διαβάσει τη διάλεξη. Φυσικά πολλά από αυτά δεν ήταν κάτι νέο για τον Freud. Όμως σάστισε με τη συμπερι­ φορά του Ferenczi και την ουσία των παρατηρήσεών του. Τρεις ημέρες αργότερα έστειλε στον Eitingon τηλεγράφημα με μια σύντομη κρίση: «Διάβασα διάλεξη Ferenczi. Αθώες βλακείες, δηλαδή ανεπαρκής. Δυσάρεστη εντύπωση».300 Και το μέγεθος αυτής της δυσαρέσκειας φαίνεται σε μια επιστολή που ο Freud έγραψε στην κόρη του Anna στις 3 Σεπτεμβρίου, όταν η εντύπωση από τη συνάντηση ήταν ακόμη νωπή. Το ζεύγος Ferenczi είχε έρθει αργά το απόγευμα. «Εκείνη, όπως πάντα, αξιαγάπητη, εκείνος ακραία ψυχρός. Χωρίς να ρωτήσει κάτι ή να χαιρετήσει είπε μόνο: θέλω να σας διαβάσω τη διάλεξή μου. Πράγμα που έκανε και εγώ τον άκουγα συγκλονισμένος. Είχε επιστρέφει πλήρως σε αιτιολογικές απόψεις που πίστευα και έχω εγκαταλείψει πριν 35 χρόνια, είπε ότι κατά κανόνα αιτία των νευρώσεων είναι βαριά σεξουαλικά τραύματα της παιδι­ κής ηλικίας, χρησιμοποιώντας σχεδόν τα τότε λόγια μου.» Ο Ferenczi, παρατη­ ρεί ο Freud, αποκρύπτει την τεχνική με την οποία αποκόμισε αυτό το υλικό. Αν ο Freud είχε πρόσβαση στο Κλινικό ημερολόγιό του, θα έβλεπε ότι ο Ferenczi δεν αμφέβαλλε για την αλήθεια των μαρτυριών κάποιων αναλυομένων του, όπως και ο Freud στα μέσα της δεκαετίας 1890. «Ενδιαμέσως», συνεχίζει ο Freud, ο Fe­ renczi έκανε «παρατηρήσεις για την εχθρότητα των ασθενών και την αναγκαι­ ότητα να αποδεχτεί την κριτική τους και να αναγνωρίσει ενώπιον τους τα λάθη του».301 Αυτό ήταν φυσικά η αμοιβαία ανάλυση με την οποία ο Ferenczi πειρα­ ματιζόταν με εντεινόμενο ζήλο από καιρό. Ο Freud ανατρίχιασε. Τα συμπεράσματα του Ferenczi, γράφει στην Anna,

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΎΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

625

ήταν «μπερδεμένα, συγκεχυμένα, τεχνητά». Στη διάρκεια της ανάγνωσης ήρθε ο Brill, που αργότερα διάβασε όσα είχε χάσει, άκουγε μαζί με τον Freud και κά­ ποια στιγμή του ψιθύρισε ότι ο Ferenczi δεν είναι ειλικρινής: «He is not sincere.» Αυτή ήταν και η δική του οδυνηρή εντύπωση. Ο Freud απέσπασε από τον Fe­ renczi μερικά διατακτικά και αντικρουόμενα σχόλια για την απόκλισή του από τις κλασικές ψυχαναλυτικές διατυπώσεις του οιδιπόδειου συμπλέγματος, τον ρώτησε πώς κατάφερε να συλλέξει εμπειρίες που ήταν απροσπέλαστες σε άλ­ λους αναλυτές, ρώτησε επίσης γιατί επέμενε να του διαβάσει τη διάλεξη. «Α­ ποκαλύφθηκε έτσι ότι τελικά θέλει να γίνει πρόεδρος», γράφει ο Freud. Η διά­ λεξη, σκέφτηκε ο Freud, έτσι αθώα που ήταν θα μπορούσε να βλάψει μόνο τον Ferenczi, ωστόσο θα χαλούσε την καλή διάθεση στο συνέδριο. «Τα ίδια όπως με τον Rank, όμως πολύ πιο θλιβερά.»302 Αυτό το είχε γράψει στον Eitingon ήδη στα τέλη Αυγούστου.303 Ασφαλώς ήταν ελάχιστα αυτά που θα μπορούσαν να εκπλήξουν τον Freud ή την κόρη του σε αυτή τη νέα συλλογιστική πορεία του Ferenczi. «Τώρα έχεις ακούσει ήδη τη διάλεξη και μπορείς βέβαια να κρίνεις η ίδια», γράφει ο Freud στην Anna.304 Όσο και αν οι συνεργάτες του είχαν προ­ σπαθήσει να αποτρέψουν τον Ferenczi, εκείνος εμφανίστηκε στο Βισμπάντεν και έδωσε τη διάλεξη. Και την είδε τυπωμένη στο Internationale Zeitschrift, όχι όμως μεταφρασμένη στα αγγλικά στο Journal o f Psycho-Analysis. Η πικρία για το περιεχόμενό της και τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν για να μην εκφωνη­ θεί ή δημοσιευθεί δεν καταστάλαξε γρήγορα. Ο Freud πρέπει να ένιωσε για όλα αυτά όπως πριν τέσσερα και πλέον χρόνια με τις επιστολές της χήρας του Fliefl: ότι ξαναζούσε μια παλιά τραυματική υπόθεση που πίστευε ότι είχε κλείσει δια παντός. Ο Freud κατάλαβε ότι δεν ήταν όλα τα συμπτώματα του Ferenczi νευρωτικά μηνύματα ενός θυμωμένου γιου. «Δυστυχώς», γράφει στον Jones στα μέσα Σε­ πτεμβρίου 1932, «στην περίπτωσή του η διανοητική και συναισθηματική επαναστροφή φαίνεται να βασίζεται σε σωματική κατάπτωση». Η έξυπνη και συνετή γυναίκα του μου μήνυσε να τον σκέφτομαι όπως θα σκεφτόμουν ένα άρρωστο παιδί».305 Ένα μήνα αργότερα ανακοινώνει στον Eitingon ότι ο γιατρός του Fe­ renczi διέγνωσε «κακοήθη αναιμία».304 Η σωματική και ψυχική κατάσταση του φίλου του, που ο Freud αγαπούσε κάποτε με πάθος και εκτιμούσε πολύ, τον α­ νησυχούσε πολύ και δεν ήθελε να επισπεύσει μια διακοπή σχέσεων. Τον Δεκέμ­ βριο την προσοχή του τράβηξε κάτι που θα έπρεπε να το καλοδεχτεί. Διάβασε τη μελέτη Τα Συγκοινωνούντα δοχεία του Andre Breton, που μόλις είχε δημο­ σιευτεί, όπου ο Breton -μ ε το δίκιο το υ - διαπίστωνε ότι ο Freud στην ανάλυση των δικών του ονείρων φοβήθηκε τα σεξουαλικά μοτίβα που είχε βρει στα όνειρα των άλλων. Ο Freud απέρριψε άμεσα την κατηγορία και ισχυρίστηκε ότι μια πλήρης αναφορά για τα όνειρά του θα απαιτούσε δυσάρεστες αποκαλύψεις για τις σχέσεις με τον πατέρα του. Ο Breton δεν δέχτηκε αυτή τη δικαιολογία και η αλληλογραφία ατόνησε.307

626

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Όμως τίποτε δεν μπορούσε να αποσπάσει την προσοχή του Freud από τον Ferenczi. Τον Ιανουάριο 1933, απαντώντας στις θερμές πρωτοχρονιάτικες ευχές του Ferenczi, θυμήθηκε «τον κοινό εσωτερικό κόσμο, τα κοινά συναισθήματα και εν­ διαφέροντα» που τους ένωναν κάποτε και που «κάποια ψυχολογική καταδίκη» είχε καταστρέψει τώρα.308 Από τη Βουδαπέστη καμιά απάντηση, ο Ferenczi πα­ λεύει με την αρρώστια. Ύστερα, στα τέλη Μαρτίου, ο Ferenczi υπόσχεται με αυ­ τοκριτική και συμφιλιωτική διάθεση να σταματήσει τα «παιδιάστικα θυμωμένα καμώματα» και αναφέρει ότι η κακοήθης αναιμία του έχει επανακάμψει και ότι αναρρώνει αργά από «ένα είδος νευρικής κατάρρευσης».309 Θορυβημένος ο Freud απαντά λίγες μέρες αργότερα με τον πλέον πατρικό τρόπο. Πιέζει τον Ferenczi, που ήταν ήδη βαριά άρρωστος, να φροντίζει καλά τον εαυτό του. «Οι διενέξεις μας για τους τεχνικούς και θεωρητικούς νεωτερισμούς σας μπορούν να περιμέ­ νουν.»310 Αυτή είναι η τελευταία επιστολή του Freud προς τον Ferenczi. Την ε­ πόμενη μέρα ανακοινώνει στον Eitingon ότι ο Ferenczi είχε «μια βαριά παρα­ ληρηματική κρίση» αλλά φαίνεται να συνέρχεται.311 Ωστόσο η βελτίωση είναι απατηλή. Στις 9 Απριλίου ο Ferenczi υπαγορεύει μια επιστολή και στις 4 Μαΐου στέλνει στον Freud ένα μήνυμα μέσω της Gisela, της συζύγου του. Στις 22 Μαΐου πεθαίνει. σε μια ασυνήθιστη απάντηση στη συλλυπητήρια επιστολή του Jones, ο Freud αναμειγνύει θλίψη και ανάλυση παραχωρώντας τα πρωτεία στη δεύτερη. «Η απώλειά μας», γράφει, «είναι μεγάλη και οδυνηρή». Ο Ferenczi «παίρνει μαζί του ένα κομμάτι της παλιάς εποχής, με την αποχώρησή του αρχίζει ασφαλώς μια νέα». Η απώλεια, προσθέτει, «δεν ήταν βέβαια κάτι νέο. Εδώ και χρόνια ο Ferenczi δεν ήταν πια μαζί μας, βασικά δεν ήταν ο εαυτός του. Τώρα διακρίνεται καλύτερα η αργή καταστροφική διαδικασία της οποίας υπήρξε θύμα. Τα δύο τελευταία έτη εκφράστηκε οργανικά ως κακοήθης αναι­ μία που σύντομα συνδυάστηκε με βαριές κινητικές βλάβες». Η ηπατική θερα­ πεία επέφερε ελάχιστη μόνο βελτίωση. «Τις τελευταίες εβδομάδες δεν μπορούσε πια να περπατήσει και να σταθεί όρθιος. Ταυτόχρονα αναπτύχθηκε με φοβερή συνέπεια ένας ψυχικός εκφυλισμός που πήρε τη μορφή παράνοιας». Η τελευ­ ταία είχε αναπόφευκτα ως στόχο τον Freud. «Στο επίκεντρο ήταν η πεποίθηση ότι δεν τον αγαπώ αρκετά, ότι δεν θέλω να αναγνωρίσω τις εργασίες του, ότι η ανάλυση που του έκανα ήταν κακή.» Αυτό αποτελούσε το κλειδί για τους δια­ βόητους κλινικούς πειραματισμούς του Ferenczi. Όπως είχε πει ήδη ο Freud εδώ και μερικά χρόνια οι νεωτερισμοί της τεχνικής του Ferenczi είχαν σχέση με τα συναισθήματά του για εκείνον. «Ήθελε να μου δείξει ότι πρέπει να θεραπεύουμε με αγάπη τους ασθενείς, για να τους βοηθήσουμε. Στην πραγματικότητα ήταν επαναστροφή στα συμπλέγματα της παιδικής ηλικίας, κυρίως στο γεγονός ότι η μητέρα του δεν τον αγαπούσε με θέρμη ούτε αρκετά αποκλειστικά αφού ο Ferenczi ήταν το μεσαίο παιδί από άλλα 11 ή 13. Έτσι ο ίδιος έγινε καλύτερη ΜΕΡΙΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΑΡΓΟΤΕΡΑ,

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΕΠΙ ΤΩ ΕΡΓΩ

627

μητέρα και βρήκε τα παιδιά που χρειαζόταν.» Είχε την έμμονη ιδέα ότι ένα από αυτά, μια αμερικανίδα ασθενής στην οποία αφιέρωνε καθημερινά τέσσερις με πέντε ώρες, τον επηρέασε μετά την επιστροφή της στις ΗΠΑ με υπερατλαντικές δονήσεις. Φανταζόταν ότι τον είχε αναλύσει και έτσι τον είχε σώσει* «Έπαιζε λοιπόν και τους δύο ρόλους, ήταν μητέρα και παιδί»· και δεχόταν σαν αλήθειες τις αναφορές τους για παράξενα παιδικά τραύματα Μέσα σε αυτή τη «σύγ­ χυση», κλείνει ο Freud θλιμμένα, «έσβησε μια κάποτε τόσο απαστράπτουσα ευ­ φυΐα». «Αλλά τη θλιβερή έξοδό του ας την κρατήσουμε οι δυο μας μυστική».312** ΜΕ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ του Ferenczi χηρεύει η θέση του αντιπροέδρου της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και ο Freud προτείνει τη Marie Bonaparte «όχι μόνο επειδή μαζί της μπορούμε να κάνουμε επίδειξη στους έξω. Είναι ένα πρόσωπο υ­ ψηλής ευφυΐας, δουλεύει σαν άντρας, έχει συγγράψει καλές εργασίες, είναι πλή­ ρως αφοσιωμένη στην υπόθεση και, ως γνωστό, μπορεί να προσφέρει υλική υπο­ στήριξη. Είναι τώρα πενήντα ετών, προβλέπεται στο εξής να γυρίσει την πλάτη στα προσωπικά της ενδιαφέροντα και να εμβαθύνει στην αναλυτική δουλειά. Δεν χρειάζεται να αναφέρω ότι κρατά μόνη της τη γαλ[λική] ομάδα». Εξάλλου δεν είναι γιατρός και ο διορισμός ενός μη γιατρού στη διοίκηση «θα ήταν μια σα­ φής επίδειξη κατά της ανεπιθύμητης υπεροψίας των γιατρών που συχνά ξεχνούν ότι η ψυχανάλυση είναι κάτι άλλο από κομμάτι της ψυχιατρικής».313 Αυτή η επιστολή στον Jones διαβάζεται σαν μικρό μανιφέστο ενός ηλικιω­ μένου άντρα που προκαλεί τη μοίρα. Την τελευταία δεκαετία ο Freud έχει χάσει πολλούς: την κόρη του Sophie, τον εγγονό του Heinele, τους συντρόφους στο ταρόκ, οπαδούς της ανάλυσης από τον Abraham έως τον Ferenczi και άλλους όπως οι Weise και Rank. Ο ίδιος έχει προσβληθεί από καρκίνο. Ο κόσμος του έχει εκτροχιαστεί, όμως αυτό δεν είναι λόγος για να σταματήσει η ψυχανάλυση. * Ο Jones αναπαράγει την εξιστόρηση του Freud ή βασίζεται ίσως σε κάποια άλλη πηγή που δεν κατονομάζει. Ο Ferenczi, γράφει ο Jones, «διηγήθηκε πώς μία από τις αμερικανίδες ασθενείς του, στην οποία συνήθιζε να αφιερώνει τέσσερις με πέντε ώρες, τον ανέλυσε και τον θεράπευσε από όλα τα βάσανά του. Το έκανε μάλιστα τηλεπαθητικά - υπερατλαντικά (Jones, III, σ. 178). Το Κλινικό ημερολόγιο του Ferenczi δίνει κάποια αξιοπιστία σε αυτή την περιγραφή της πνευματι­ κής του κατάστασης, αλλά δεν επιβεβαιώνει πραγματικά τον ισχυρισμό. Αναφέρεται εκεί κάποια ασθενής που ήταν τόσο «υπερευαίσθητη» που μπορούσε να στείλει «τηλεφωνικά μηνύματα» κα­ λύπτοντας τεράστιες αποστάσεις. (Πίστευε στη θεραπεία εξ αποστάσεως που επιτυγχανόταν με συγκέντρωση της θέλησής της και ιδιαίτερα με τη συμπόνια της. Χωρίς συμπάθεια δεν έχει θερα­ πεία. Κλινικό ημερολόγιο 1932,7 Ιουλίου 1932). Ωστόσο ο Ferenczi δεν ισχυρίζεται ότι τα πίστευε όλα αυτά. ** Ο Jones παρουσιάζει στη βιογραφία του Freud μόνο το συμπονετικό πρώτο μέρος αυτής της επιστολής (Jones, III, σ. 179) και παραλείπει το αναλυτικό μέρος. Γι’ αυτό οι περισσότεροι δεν ξέρουν ότι η περιγραφή του για την ψυχική κατάσταση του Ferenczi (την οποία ερμηνεύουν ως έκφραση ζηλόφθονης αντιπαλότητας επειδή ήξερε ότι ο Ferenczi ήταν πιο κοντά στον Freud απ’ ό,τι ο ίδιος) στην πραγματικότητα είναι σχεδόν μια κατά λέξη αντιγραφή της διάγνωσης του Freud.

628

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Ούτε λόγος να παραιτηθεί ο ίδιος από το καταφύγιο της χιουμοριστικής απόστα­ σης. Ο Freud μοιάζει κάπως με το πουλί στο γνωστό ποίημα του Wilhelm Busch, τον χιουμορίστα στιχοπλόκο και χαράκτη που ο Freud παρέθετε συχνά. Το πουλί έχει πέσει στην παγίδα και ενώ προσπαθεί μάταια να ελευθερωθεί, σιμώνει ολο­ ένα περισσότερο ένας μαύρος γάτος που ποντάρει στην εύκολη λεία. Βλέποντας να πλησιάζει το αναπόφευκτο τέλος, το θύμα αποφασίζει να κελαηδήσει αυτές τις τελευταίες στιγμές με όλη του τη δύναμη. «Μου φαίνεται ότι το πουλί έχει χιούμορ», σχολιάζει ο Busch.314 Το ίδιο και ο Freud, αν και ολοένα συχνότερα αμφιβάλλει αν έχει πια και τόσο νόημα να προσπαθήσει.

XII

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

Η καταστροφική πολιτική γεγονότα που πίκραιναν τον Freud τα τελευταία χρόνια, οι ζοφερές αντιλήψεις του για την ανθρώπινη φύση ωχριούσαν. «Περιττεύει να πω κάτι για τη γενική παγκόσμια κατάσταση», γράφει στον Jones τον Απρίλιο 1932. «Ίσως επαναλαμβάνουμε απλώς τη γελοιότητα να σώζουμε μια φωλιά πουλιών ενώ καίγεται το σπίτι».1Έχοντας μόνο λίγους αναλυόμενους πέρασε την άνοιξη και το καλοκαίρι ετοιμάζοντας τη Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση.2 Τη δεκαετία 1920, ιδίως στα μέσα της, υ­ πήρχαν, παρά τις πολιτικές αναταραχές, μεθυστικές προοπτικές εξυγίανσης. Όμως ήταν απατηλές ή τουλάχιστον παροδικές και εύθραυστες. Η μεγάλη ύφεση που ξέσπασε το 1929 άλλαξε τα πάντα. Μια από τις πιο δυσοίωνες συνέπειες ήταν η ραγδαία άνοδος του ναζιστικού κόμματος του Χίτλερ. Στις εκλογές 1928 ήταν ικανοποιημένο με 12 έδρες στη βουλή. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1930 κέρδισε μεμιάς 107 έδρες και έγινε το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα μετά τους Σοσιαλδημοκράτες. Το τι συνέβη ήταν αρκετά προφανές: οι νέοι γερμανοί ψηφοφόροι, απογοητευμένοι από τα κόμματα της μεσαίας τάξης, παραλυμένοι από την αυξανόμενη ανεργία, το κραχτών τρα­ πεζών και τις χρεοκοπίες, παρατάχθηκαν κάτω από τη χιτλερική σημαία. Η δη­ μοκρατία της Βαϊμάρης σερνόταν μέχρι τον Ιανουάριο 1933 έχοντας επικεφαλής μετά τις εκλογές του 1930 τον Heinrich Briining, ένα συντηρητικό καθολικό που κυβερνούσε με διατάγματα εκτάκτου ανάγκης. Η χώρα ετοιμαζόταν να παραδο­ θεί στο κύμα του ολοκληρωτισμού. Η σύντομη και τελικά τραγική ιστορία της δημοκρατίας της Βαϊμάρης δεί­ χνει πόσα φιτίλια για νέες φωτιές είχε συσσωρεύσει το τέλος του Πρώτου Πα­ γκόσμιου Πολέμου. Η ύφεση, που ήταν πολύ πιο καταστροφική από τις μα­ κρόχρονες ενδημικές οικονομικές διακυμάνσεις του σύγχρονου καπιταλισμού, πυροδότησε τα φιτίλια. Το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κατέρρευσε στις 29 Οκτωβρίου 1929, αλλά η «Μαύρη Τρίτη» ήταν πολύ περισσότερο από ένα μεΠΡΟΣΤΑ ΣΤΑ ΔΙΕΘΝΗ

Μ

629

630

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

λοδραματικό σύμπτωμα των κακών οικονομικών σχέσεων που αποτελούσαν βασικά την αιτία του. Γι’ αυτό η κατάρρευση επηρέασε γρήγορα και την τρωτή ευρωπαϊκή οικονομία που ήταν εξαρτημένη από τα αμερικανικά κεφάλαια και τους αμερικανούς αγοραστές. Οι αποτρεπτικοί δασμοί που επέβαλε το Κογκρέσο των ΗΠΑ το 1930 μαζί με την αμερικανική αδιαλλαξία ως προς την πληρωμή των πολεμικών χρεών κατέστησαν σαφές ότι οι ασθενικές οικονομικές δομές της Ευ­ ρώπης ελάχιστη βοήθεια μπορούσαν να περιμένουν από αυτή την πλευρά. Όταν ο πρόεδρος Hoover τον Ιούλιο 1931 ανακοίνωσε ότι αναβάλλεται για ένα έτος η πληρωμή πολεμικών χρεών και αποζημιώσεων ήταν πια πολύ αργά. Ενώ εκδικη­ τικοί και αδέξιοι πολιτικοί μάλωναν, οι επενδυτές έβλεπαν τις ελπίδες τους να καταρρέουν και εκατομμύρια πολίτες έχαναν τις καταθέσεις τους. Μόνο κάποιος σαν τον William Bullit θα μπορούσε να βρει ερεθιστικές τέτοιου είδους κατα­ στροφές. ΜΕΣΑ ΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΞΑΘΛΙΩΣΗ οι αυστριακοί όχι μόνο δεν τα πήγαιναν καλύτερα από τους άλλους, αλλά χειρότερα και από τους περισσότε­ ρους. Στρυμωγμένοι από πολιτικές ταραχές και οικονομική ένδεια δεν περίμεναν την κατάρρευση του χρηματιστηρίου και των τραπεζών για να εμπλακούν σε αιματηρές συμπλοκές. Στις 15 Ιουλίου 1927 δόθηκαν στη Βιέννη αιματηρές μάχες μεταξύ αστυνομίας και διαδηλωτών. Αρκετοί ακροδεξιοΐ δολοφόνοι που είχαν διαπράξει αποδεδειγμένα πολιτικά εγκλήματα είχαν αθωωθεί από καλοθε­ λητές ενόρκους και αυτή η πασιφανής αδικία είχε κατεβάσει τους σοσιαλδημο­ κράτες στους δρόμους. Απολογισμός της ημέρας: 89 νεκροί και καταστροφική εξασθένηση της μετριοπαθούς πτέρυγας των σοσιαλιστών. «Αυτό το καλοκαίρι είναι πραγματικά καταστροφικό, λες και έπεσε ένας μεγάλος κομήτης από τον ουρανό», γράφει ο Freud στον Ferenczi από το Ζέμερινγκ, όπου κάνει διακοπές. «Ακούμε τώρα για ταραχές στη Βιέννη, αλλά όλοι σχεδόν είναι αποκομμένοι και δεν έχουν επακριβή γνώση του τι συμβαίνει εκεί και πού θα καταλήξει. Η υπό­ θεση βρομάει.»3 Ο Freud δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει καλύτερο ρήμα. «Δεν συνέβη τίποτε», διαβεβαιώνει τον ανιψιό του στο Μάντσεστερ δύο εβδομάδες αργότερα εννοώντας ότι κανείς από την οικογένεια δεν έπαθε κάτι. Αλλά, προσθέτει, οι «κοινωνικές και υλικές συνθήκες στη Βιέννη είναι κακές».4 Μερικά χρόνια αρ­ γότερα, όταν αυστριακοί οπαδοί του Χίτλερ αρχίζουν να χρησιμοποιούν τις τρο­ μοκρατικές πρακτικές των γερμανών ναζί, το τέλος των δημοκρατικών θεσμών είναι πια απλώς ζήτημα χρόνου. «Οι γενικές συνθήκες στην Αυστρία», ενημερώ­ νει ο Freud τον ανιψιό του στα τέλη 1930, «είναι ιδιαίτερα απελπιστικές».5 Αρχές 1931 το βέτο Γαλλίας, Ιταλίας και άλλων δυνάμεων ματαίωσε την αυ­ στριακή πρόταση για τελωνειακή ένωση με τη Γερμανία. Αυτή η απόφαση, που επικυρώθηκε το φθινόπωρο από το Διεθνές Διαρκές Δικαστήριο, ήταν για την Αυστρία ακόμη ένα βήμα προς την καταστροφή. Τον Μάιο του ίδιου έτους η

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

631

Creditanstalt, η μεγαλύτερη εμπορική τράπεζα της Βιέννης που είχε στενές δια­ συνδέσεις με τράπεζες άλλων χωρών, υποχρεώθηκε να προβεί σε στάση πληρω­ μών. Μόνο χάρη σε κυβερνητικές επενδύσεις σώθηκε από τη χρεοκοπία. Όμως η απώλεια εμπιστοσύνης και απώλειες περιουσιακών στοιχείων έγιναν αισθητές στις γειτονικές οικονομίες αφού ήταν συνδεδεμένες στο διεθνές σύστημα όπως οι ορειβάτες στο ίδιο σκοινί. «Η δημόσια κατάσταση, όπως θα ξέρεις και εσύ, χειροτερεύει ολοένα», γράφει ο Freud στον ανιψιό του τον Δεκέμβριο 1931.6 Ο Freud δεν είναι εντελώς προστατευμένος από αυτά τα γεγονότα, αλλά η οικονομική κρίση δεν τον αγγίζει αφού έχει ένα καλό εισόδημα από τους αλλο­ δαπούς αναλυόμενους «μαθητές» του που εν μέρει πληρώνουν σε σκληρό νόμι­ σμα. Τουλάχιστον μερικά μέλη της οικογένειάς του είναι τυχερά. «Οι τρεις γιοι μου έχουν όλοι τους δουλειά», γράφει το 1931, αλλά οι γαμπροί του δεν μπορούν να βιοποριστούν. «Ο Robert [Hollitscher] δεν βγάζει ούτε μια δεκάρα στο μαγαζί του και ο Max [Halberstadt] στο Αμβούργο αγωνίζεται κουρασμένα εναντίον της κατάρρευσης. Ζουν από τη βοήθεια που τους προσφέρω.»7 Ευτυχώς μπορεί να το κάνει. Δεν εργάζεται πια όλη την ημέρα, αλλά η υψηλή αμοιβή του -25 δολάρια για μια ώρα ανάλυση- του επιτρέπει να στηρίζει τη μεγάλη του οικογένεια αλλά και να αποταμιεύει* Στα τέλη 1931 η Μεγάλη Βρετανία κατήργησε το χρυσό νόμισμα, ένας τρο­ μακτικός αριθμός αμερικανικών τραπεζών χρεοκόπησε και παντού είχε αυξηθεί φοβερά η ανεργία. Το 1932 η Γερμανία είχε σχεδόν τρεισήμισι εκατομμύρια α­ νέργους και η Μεγάλη Βρετανία σχεδόν τρία εκατομμύρια. Ο δείκτης παραγω­ γής αφηγείται την ανησυχητική ιστορία με νηφάλιους αριθμούς: αν θέσουμε τον δείκτη για το 1929 στο 100, το 1932 είχε πέσει στη Μεγάλη Βρετανία στο 84, στην Ιταλία στο 67 και στις ΗΠΑ και τη Γερμανία στο 53. Το ανθρώπινο κόστος ήταν ανυπολόγιστο. Οι προσωπικές τραγωδίες ήταν πια παντού καθημερινότητα - μεγάλες σταδιοδρομίες καταστρέφονταν, η φτώχια ενέσκηπτε από τη μια μέρα στην άλλη, μορφωμένοι πουλούσαν κορδόνια ή μήλα στις γωνιές των δρόμων, περήφανοι αστοί ζητούσαν ελεημοσύνη από τους συγγενείς. Στις γερμανικές πόλεις, σε αυλές εργατικών πολυκατοικιών περιπλανώμενες ομαδούλες τραγου­ δούσαν ένα σπαραξικάρδιο τραγούδι για τη μιζέρια τους ελπίζοντας να τους δο­ θούν λίγα πφένιγκ: «Ανεργία, ανεργία / πώς μας κατάντησες έτσι». Στις ΗΠΑ ο Bing Crosby δάνειζε τη βελούδινη φωνή του για το διόλου βελούδινο ρεφρέν: «Brother, can you spare a dime?» Τον Οκτώβριο 1932 το συγκινητικό τραγούδι * Αυτή η αμοιβή δεν ήταν απαραιτήτως σταθερή. Ο Freud, που μερικούς ασθενείς τους κού­ ραρε δωρεάν, ήταν πρόθυμος να λάβει υπόψη τα οικονομικά χτυπήματα που δέχονταν οι ασθενείς του. Όταν ο αμερικανός Smiley Blanton επέστρεψε το 1935 για μια σύντομη ανάλυση (είχε δου­ λέψει ήδη με τον Freud το 1929 και το 1930), ρώτησε αν η αμοιβή παρέμενε ως είχε. Ο Freud είπε ναι αλλά ρώτησε τον Blanton αν μπορούσε ακόμη να την πληρώνει. «Από τον τόνο της φωνής και από τη στάση του κατάλαβα ότι θα μείωνε την αμοιβή του αν δεν θα μπορούσα να πληρώνω τα 25 δολάρια την ώρα» (Smiley Blanton, Diary o f My Analysis with Freud, 1971, σ. 63 κ.ε.).

632

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

του Yip Harburg ήταν στα δέκα δημοφιλέστερα - προφανώς εξέφραζε τον κοινό καημό. Οι πολιτικές συνέπειες ήταν προβλέψιμες: η οικονομική εξαθλίωση οδη­ γούσε σε απεγνωσμένη αναζήτηση πανάκειας. Ήταν μια εποχή για κομπογιαννίτες. Ενώ οι δημαγωγοί κέρδιζαν ολοένα μεγαλύτερο κοινό, οι λογικοί του κε­ ντρώου χώρου έχαναν τους υποστηρικτές τους. Η Αυστρία δεν είχε καλύτερη τύχη. Ο υψηλός αριθμός ανέργων δεν ήταν κάτι νέο για τη χώρα. Από το 1923 σχεδόν 10% του εργατικού δυναμικού ήταν άνερ­ γοι. Αυτός ο μέσος όρος έκρυβε κάποιες σκληρές αλήθειες: σε μερικούς κλά­ δους, όπως η βιομηχανία μετάλλου, τρεις στους δέκα απασχολούμενους αναζη­ τούσαν μια θέση εργασίας. Την εποχή που η Creditanstalt κινδύνευε να κλείσει, οι αυστριακοί θυμούνταν σχεδόν νοσταλγικά αυτή τη στατιστική αφού η ανερ­ γία είχε φτάσει ήδη σε ανήκουστα ύψη. Το 1932 οι άνεργοι ήταν σχεδόν 470.000, δηλαδή 22% του εργατικού δυναμικού, ενώ τον Φεβρουάριο 1933 ήταν 580.000 δηλαδή 27%. Εργοστάσια έκλειναν, η κοινωνική ασφάλεια ήταν τραγικά ανε­ παρκής, ολόκληρα τμήματα της υπαίθρου εγκαταλείφθηκαν ή κατοικήθηκαν από ανέργους και τις οικογένειές τους. Μετά από την απεγνωσμένη και μάταιη ανα­ ζήτηση δουλειάς πολλοί παραιτούνταν και κάθονταν στα πάρκα ξοδεύοντας τα τελευταία τους λεφτά για αλκοόλ, ενώ ένας μεγάλος αριθμός νέων που μόλις είχαν αποφοιτήσει βρισκόταν μπροστά στο μηδέν και έδειχνε ενδιαφέρον για τα θαυματουργά ματζούνια που προσπαθούσαν να πουλήσουν οι αυστριακοί ναζί και άλλοι παρόμοιοι. Ο Freud, που τα παρατηρούσε όλα αυτά, γράφει την άνοιξη 1932 στον Pfister θέλοντας να τον παρηγορήσει: «Μη θίγεστε που στα εξήντα σας δεν καταφέρατε ακόμη να εξολοθρεύσετε τον δράκο του παραλογισμού. Στα εβδομήντα έξι μου δεν τα κατάφερα καλύτερα, θα αντέξει σε ακόμη περισσότε­ ρους αγώνες. Είναι πιο σκληρός από εμάς».8 ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ 1932 ο χριστιανοσοσιαλιστής καγκελάριος Engelbert DollfuB

κυβερνούσε την Αυστρία με διατάγματα εκτάκτου ανάγκης, δηλαδή όπως ο Heinrich Briining τη Γερμανία. Στις αρχές του επόμενου έτους οι γερμανοί του πρόσφεραν ένα ακόμη πιο αυταρχικό πρότυπο διακυβέρνησης. Οι ναζί έδειξαν στους αυστριακούς και όλους τους άλλους ενδιαφερομένους πώς δολοφονείται η δημοκρατία. Στις 30 Ιανουάριου 1933 ο Hitler έγινε καγκελάριος του ράιχ και τους επόμενους μήνες κατήργησε συστηματικά τα πολιτικά κόμματα, τους κοι­ νοβουλευτικούς θεσμούς, την ελευθερία λόγου και την ελευθεροτυπία, τα ανε­ ξάρτητα πολιτισμικά ιδρύματα και τα πανεπιστήμια, την κυριαρχία του νόμου. Από τον Μάρτιο 1933 ο DollfuB αντέγραψε εν μέρει τον Hitler: άρχισε να κυ­ βερνά χωρίς κοινοβούλιο. Όμως το ναζιστικό καθεστώς προχώρησε παραπέρα. Έστησε στρατόπεδα συγκέντρωσης για αντιφρσνούντες και κυβερνούσε με το ψέμα, τον εκφοβισμό, την απαγόρευση και τον φόνο. Τα κυβερνητικά αξιώματα και οι πανεπιστημιακές έδρες, οι εφημερίδες και οι εκδοτικοί οίκοι, οι ορχήστρες και τα θέατρα «εκκαθαρίστηκαν» από σοσιαλιστές, δημοκράτες, δυσάρεστους

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

633

συντηρητικούς και εβραίους. Ο ρατσιστικός αντισημιτισμός έγινε κυβερνητική πολιτική. Ανάμεσα στους πρώτους εβραίους που εγκατέλειψαν τη χώρα -που δεν ήταν πια δική τους- υπήρχαν και ψυχαναλυτές, όπως οι Max Eitingon, Otto Fenichel, Erich Fromm, Ernst Simmel και περισσότεροι από άλλους πενήντα. Αναζήτησαν καταφύγιο στο εξωτερικό και διαπίστωσαν ότι δεν ήταν ευπρόσδεκτοι σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσε η οικονομική ύφεση και η κάπως αμυντική ξενοφο­ βία. Οι καιροί ήταν τόσο κακοί ώστε ακόμη και οι ολλανδοί, που συνήθως είχαν ανοσία στον αντισημιτισμό, έδειχναν μια τάση που ο ολλανδός αναλυτής Westerman Holstijn χαρακτήρισε «ναζιστική-ναρκισσιστική επαναστροφή».9 Δύο γιοι του Freud, ο Oliver και ο Ernst, που είχαν εγκατασταθεί στη δημοκρατία της Βαΐμάρης, θεώρησαν φρόνιμο να μεταναστεύσουν. Ο Freud γράφει στον ανι­ ψιό του Samuel στο Μάντσεστερ ότι γι’ αυτούς «η ζωή στη Γερμανία έχει γίνει αφόρητη».10 Ο Oliver πήγε για λίγο στη Γαλλία, ο Ernst στην Αγγλία όπου και παρέμεινε. Στις 10 Μαΐου 1933 σε μια θεαματική καύση βιβλίων οι ναζί συμπεριέλαβαν τον Freud στις λίστες τους. Η εξάλειψη των «αριστερών», δημοκρατικών και ε­ βραϊκών βιβλίων είχε προτεραιότητα, γράφει ο γερμανός ιστορικός Karl Dietrich Bracher. Οι μαύρες λίστες που καταρτίστηκαν τον Απρίλιο 1933 περιείχαν κεί­ μενα γερμανών σοσιαλδημοκρατών, όπως των August Bebel και Eduard Bern­ stein, του πατέρα του συντάγματος της Βαΐμάρης Hugo PreuB, ποιητών και μυθιστοριογράφων (στη λίστα ήταν τόσο ο Thomas Mann όσο και ο Heinrich Mann) και επιστημόνων όπως ο Albert Einstein. «Ο κατάλογος διευρύνθηκε αργότερα για να συμπεριλάβει τον Heine και από τον Marx μέχρι τον Kafka. Οι καύσεις βιβλίων που οργανώθηκαν στις 10 Μαΐου 1933 σε πλατείες μεγάλων πόλεων και πανεπιστημίων ήταν η ακραία ένδειξη για το autodafe ενός αιώνα γερμανικού πολιτισμού. Πλαισιωμένη από φοιτητικές λαμπαδηδρομίες και πύρινους λό­ γους πανεπιστημιακών καθηγητών και σκηνοθετημένη από το Υπουργείο Προ­ παγάνδας, αυτή η πράξη εγκαινίασε μια εποχή για την οποία ο Heinrich Heine είχε γράψει κάποτε προφητικά: «Όπου καίνε βιβλία στο τέλος καίνε και ανθρώ­ πους».11 Οι ψυχαναλυτικές εκδόσεις, προπάντων τα βιβλία του Freud, δεν έλει­ παν από τη μεγάλη πυρπόληση του πολιτισμού. Είναι «τρελοί καιροί», γράφει ο Freud στη Salome τρεις ημέρες μετά από αυτό το θεατρικό γεγονός.12 Οι φίλοι του συμφωνούν με οξείς χαρακτηρισμούς. «Την περασμένη εβδομάδα», γράφει ο Pfister στον Freud στο τέλος του ίδιου μήνα, «ήμουν στη Γερμανία και ένιωσα μια αηδία που θα αποβάλω δύσκολα. Ο μιλιταρισμός των προλετάριων βρομά ακόμη χειρότερα από αυτόν των γαλαζοαίματων ευπατριδών της εποχής του Γουλιέλμου. Δειλός προς τα έξω ξεσπά την παιδιάστικη οργή του σε ανυπεράσπιστους εβραίους και λεηλατεί ακόμη και βι­ βλιοθήκες».13 Ο Freud καταφέρνει να είναι σαρκαστικός. «Πόση πρόοδο έχουμε κάνει!» λέει στον Jones, «στον Μεσαίωνα θα έκαιγαν εμένα, σήμερα αρκούνται

634

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

στο να κάψουν τα βιβλία μου»·.14Αυτή ήταν η πιο κοντόφθαλμη ρήση που ξεστό­ μισε ποτέ. Η ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗ ΒΙΕΝΝΗ μεγάλωνε ολοένα και ο εναγκαλισμός της Αυ­

στρίας από τους ισχυρούς γείτονες, τη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμα­ νία, γινόταν ολοένα πιο στενός και απειλητικός. Ωστόσο οι επιστολές του Freud στα πρώτα χρόνια του χιτλερικού καθεστώτος μπορεί να ήταν ζοφερές και θυμω­ μένες, αλλά είχαν και κάποια νότα αισιοδοξίας. Τον Μάρτιο 1933 -σ ε μία από τις τελευταίες επιστολές το υ - ο Ferenczi παρακαλεί τον Freud με αγάπη και επι­ μονή να εγκαταλείψει την Αυστρία. Ο Freud δεν θέλει ούτε να το ακούσει. Απα­ ντά ότι είναι πολύ γέρος, πολύ άρρωστος, πολύ εξαρτημένος από τους γιατρούς και τη βολή του. Εξάλλου, λέει για να παρηγορήσει τον Ferenczi και τον εαυτό του, δεν είναι σίγουρο «ότι το χιτλερικό καθεστώς θα κυριεύσει και την Αυστρία. Είναι, βέβαια, πιθανό, όμως όλοι πιστεύουν ότι εδώ δεν θα υπάρξει τόση αγριό­ τητα όση στη Γερμανία». Παραδέχεται ότι η απόφαση αυτή είναι επηρεασμένη εν μέρει από συναισθήματα και «εκλογικεύσεις». Ωστόσο «δεν υφίσταται προ­ σωπικός κίνδυνος». Και κλείνει εμφατικά: «Θεωρώ ότι η φυγή θα ήταν δικαιολο­ γημένη μόνο αν κινδύνευε άμεσα η ζωή μου».15 Τον Απρίλιο γράφει στον Jones μια μακροσκελή επιστολή όπου εκφράζει σκέψεις που ένα χρόνο πριν έκαναν και οι γερμανοί για τους ναζί. Είναι της γνώμης ότι ο αυστριακός ναζισμός «θα συμμαχήσει αναμφίβολα με τα άλλα δεξιά κόμματα». Ως παλιός φιλελεύθερος καταλάβαινε ότι μια δικτατορία των δεξιών κομμάτων θα ήταν εξαιρετικά δυσά­ ρεστη για τους εβραίους. Όμως δεν μπορούσε να φανταστεί νομοθετικές διακρί­ σεις αφού το σύμφωνο ειρήνης τις απαγόρευε ρητά και η Κοινωνία των Εθνών θα επενέβαινε αμέσως. Εξάλλου η Γαλλία και οι σύμμαχοί της δεν θα επέτρεπαν ποτέ μια προσάρτηση στη Γερμανία που αν γινόταν, οι εβραίοι θα έχαναν όλα τα δικαιώματά τους.16 Μερικές εβδομάδες αργότερα παρατηρεί επιφυλακτικά: «Φυ­ σικά το μέλλον συνεχίζει να εξαρτάται από το πώς θα εξελιχτεί το γερμανικό μαγικό καζάνι».17 Αλλά όπως οι περισσότεροι άνθρωποι της εποχής του, δεν φα­ νταζόταν ότι η Κοινωνία των Εθνών ή η Γαλλία και οι σύμμαχοί της θα αποδεικνύονταν εξαιρετικά αδύναμοι όταν θα υποβάλλονταν σε δοκιμασία. Στην επιστολή του προς τον Ferenczi είχε κάνει λόγο για «εκλογικεύσεις». Ήταν η σωστή έκφραση. Μπορεί ο Hitler να φοβόταν να κατακτήσει την Αυ­ στρία αφού είχε μόλις καταλάβει την εξουσία, αλλά υποκινούσε τους αυστρι­ ακούς ναζί και τους κοινοβουλευτικούς συμπαθούντες. Όμως τουλάχιστον για κάποιο διάστημα ο Mussolini προστάτευε την Αυστρία από τις βλέψεις της ναζιστικής Γερμανίας. Έτσι τα δελτία ειδήσεων από το σπίτι του Freud εξέφραζαν βέβαια ανησυχία αλλά και ελπίδα. Το μέλλον, γράφει ο Freud το καλοκαίρι 1933 στον ανιψιό του, είναι εξαιρετικά σκοτεινό. «Ξέρεις από τις εφημερίδες (έχω γί­ νει πια τακτικός αναγνώστης του Manchester Gordian), πόσο ανασφαλής είναι η θέση μας στην Αυστρία. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι είμαστε αποφα­

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

635

σισμένοι να μείνουμε εδώ μέχρι το τέλος. Ίσως τα πράγματα να μην εξελιχτούν υπερβολικά άσχημα».18 Αφιερώνει ημερησίως πέντε ώρες στην ανάλυση, γρά­ φει ο Freud τον Οκτώβριο 1933 στην αμερικανίδα ποιήτρια Hilda Doolitle την οποία είχε αναλύσει στο παρελθόν. Χαίρεται που η συνεργασία τους είχε απο­ τελέσματα. «Ακόυσα με βαθιά ικανοποίηση ότι γράφετε, ότι δημιουργείτε· γι’ αυτό, όπως θυμάμαι, είχαμε βουτήξει στα βάθη του ασύνειδου πνεύματός σας.» Δεν σκοπεύει να φύγει. «Δεν πιστεύω να έρθω στο Λονδίνο, όπως υποθέτουν οι αγαπητοί φίλοι σας - καμιά πρόκληση δεν θα με εξωθούσε να εγκαταλείψω τη Βιέννη.»19 Όμως σύντομα υπήρχαν αρκετές προκλήσεις και η μετανάστευση άρχισε να προβάλλει όλο και περισσότερο ως εναλλακτική λύση, μια λύση που ο Freud απέρριπτε. Δεν του άρεσε η σκέψη να είναι φυγάς. Στις αρχές Απριλίου 1933 καλεί τον Ferenczi να συλλογιστεί πόσο δυσάρεστη θα ήταν η εξορία στην Αγ­ γλία ή την Ελβετία. Όμως ένα χρόνο αργότερα δεν είναι πια τόσο βέβαιος· προ­ ειδοποιεί τον Pflster: «Αν δεν έρθετε στη Βιέννη, μάλλον δεν θα ιδωθούμε πια σε αυτή τη ζωή». Για αεροπορικά ταξίδια ούτε συζήτηση. Είχε δοκιμάσει μια φορά, το 1930, και δεν ήθελε να επαναλάβει την εμπειρία. «Και αν υποχρεωθώ να μεταναστεύσω», προσθέτει, «δεν θα επιλέξω την Ελβετία που έχει τη φήμη ιδιαίτερα αφιλόξενης χώρας». Κατά τα άλλα όλοι περιμένουν ότι η Αυστρία θα έχει «ένα μετριοπαθή φασισμό (ό,τι και αν μπορεί να σημαίνει αυτό!)».20 Στα μέσα Φεβρουάριου, λίγες ημέρες πριν ο Freud στείλει αυτή την επι­ στολή, ο καγκελάριος DollfuJJ έδωσε ένα δείγμα πώς θα ήταν ένας τέτοιος φα­ σισμός. Κατέστειλε μια πολιτική απεργία των σοσιαλιστών στη Βιέννη με όλα τα μέσα που διέθετε. Απαγόρεψε το σοσιαλδημοκρατικό και το μικρό κομμουνι­ στικό κόμμα και έβαλε να συλλάβουν τους ηγέτες των σοσιαλιστών και να τους κλείσουν σε στρατόπεδο. Μερικοί διέφυγαν στο εξωτερικό, άλλοι φυλακίστη­ καν, μερικοί εκτελέστηκαν. «Ο μικρός εμφύλιος πόλεμός μας δεν ήταν διόλου όμορφος», αναφέρει ο Freud στον Arnold Zweig. «Δεν μπορούσες να βγεις στον δρόμο χωρίς ταυτότητα, το ηλεκτρικό ρεύμα κόπηκε για μία ημέρα, η σκέψη ότι θα μπορούσε να κοπεί και το νερό ήταν άκρως δυσάρεστη.»21 Μερικές ημέρες αργότερα αναφέρει τα ίδια γεγονότα στην Hilda Doolittle: Μια εβδομάδα εμφύ­ λιος πόλεμος, «όχι ότι υπέφερα προσωπικά, μόνο δεν είχαμε ηλεκτρικό για μία ημέρα, αλλά η ατμόσφαιρα ήταν τρομακτική, ένιωθες σαν να γινόταν σεισμός».22 Εκφράζει λύπη για τα θύματα, αλλά αρκετά ψυχρά: «Αναμφίβολα», γράφει στην Η. D., «οι εξεγερμένοι ανήκαν στο καλύτερο τμήμα του πληθυσμού, όμως η επιτυχία τους θα ήταν πολύ βραχύβια και θα οδηγούσε σε στρατιωτική εισβολή στη χώρα. Εξάλλου ήταν μπολσεβίκοι και εγώ δεν περιμένω καμιά σωτηρία από τον κομμουνισμό. Έτσι δεν μπορούσαμε να δείξουμε συμπάθεια για καμία από τις μαχόμενες πλευρές».23 Στον γιο του, Ernst, γράφει σαρκαστικά: «Φυσικά εί­ ναι τώρα οι νικητές, οι ήρωες, οι σωτήρες της αγίας τάξης και οι άλλοι οι αναι­ δείς αντάρτες». Αρνείται πάντως να καταδικάσει με αυστηρότητα το καθεστώς

636

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

του Dollfufi. «Αλλά ούτε με τη δικτατορία του προλεταριάτου -που ήταν ο στό­ χος των λεγάμενων ηγετών- δεν θα μπορούσες να ζήσεις.» Φυσικά οι νικητές θα έκαναν τώρα όσα λάθη θα μπορούσαν να κάνουν και το μέλλον θα ήταν α­ βέβαιο. «Αυστριακός φασισμός ή αγκυλωτός σταυρός. Στη δεύτερη περίπτωση πρέπει να φύγουμε.»24Όμως τα αιματηρά γεγονότα κάνουν τον Freud να σκεφτεί τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα και παραθέτει στον Arnold Zweig, που έχει εγκατα­ σταθεί κακήν κακώς στην Παλαιστίνη, τον σαιξπηρικό Μερκούτιο: «Α plague in both your houses».25 Η ουδετερότητα του Freud οφείλεται εν μέρει σε οξυδέρκεια και εν μέρει σε έλλειψη διορατικότητας. Μια νίκη των αριστερών στην Αυστρία θα μπορούσε πράγματι να έχει ως συνέπεια την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων. Ό τι οι κομμουνιστές συμμετείχαν στην εξέγερση του Φεβρουάριου και ότι οι σοσι­ αλδημοκράτες δεν παραιτήθηκαν τυπικά ποτέ από το επαναστατικό πρόγραμμά τους, είναι επίσης σωστό. Όμως το ποσοστό των «μπολσεβίκων» στα γεγονότα του Φεβρουαρίου 1934 ήταν μικρό και τιμής ένεκεν, ενώ οι πράξεις των σοσιαλ­ δημοκρατών είχαν ελάχιστη σχέση με τον ριζοσπαστισμό της ρητορικής τους. Ο Freud θα ήταν πιο ακριβοδίκαιος αν περιοριζόταν να καταδικάσει μόνο τους καταπιεστές στις ταραχές του Φεβρουαρίου. Ο FREUD ΕΒΡΙΣΚΕ ότι μια μέθοδος για να επιβάλλεται στην αδυναμία του ήταν να κάνει υποθέσεις για τις πολιτικές προοπτικές. «Δεν μπορεί να μείνουν έτσι τα πράγματα», προβλέπει σε επιστολή προς τον Arnold Zweig στα τέλη Φεβρου­ αρίου 1934. «Κάτι πρέπει να συμβεί». Όπως κάποιος που σε ένα δωμάτιο ξενο­ δοχείου περιμένει «πότε θα πεταχτεί και η δεύτερη μπότα στο τοίχο». Η κατά­ σταση του θυμίζει το «The Lady and the Tiger». Όπως θυμάται κάπως θολά, στο διήγημα αυτό ένας άμοιρος αιχμάλωτος περιμένει σε κάποια ρωμαϊκή αρένα να βγει από την πύλη ή ένα θηρίο που θα τον καταβροχθίσει ή μια κυρία που θα τον παντρευτεί. Μπορεί ο Hitler να εισβάλει στην Αυστρία, μπορεί οι ντόπιοι φασί­ στες να καταλάβουν την εξουσία ή ο Otto von Habsburg, ο πρίγκιπας που δεν παραιτήθηκε ποτέ από τον θρόνο, να αποκαταστήσει το παλιό καθεστώς. Όταν σκέφτεται τη δική του πορεία μέσα σε αυτή τη σύγχυση, ο τόνος της επιστολής γίνεται δραματικός: «Έχετε δίκιο ότι θα θέλουμε να παραμείνουμε εδώ και να υποταχθούμε. Αλλά πού να πάω με την εξάρτησή μου και τη σωματική αδυνα­ μία μου; Τα ξένα είναι παντού αφιλόξενα.» Αυτή τη στιγμή της αυτολύπησης ξεχνά όλες τις προσφορές ασύλου. Αλλά παραδέχεται ότι αν διοικήσει τη Βιέννη κάποιος «χιτλερικός αρμοστής» πρέπει να φύγει χωρίς να έχει σημασία πού θα πάει.26 Η άρνηση του Freud να εγκαταλείψει τη Βιέννη γίνεται επωδός στις επιστο­ λές του. Δεν καταφέρνει εντελώς να φανταστεί έναν ναζί αρμοστή στη Βιέννη και η ρουτίνα τον κρατά καθηλωμένο στον τόπο που έχει συνηθίσει. Αναλύει και γράφει ακόμη και χαίρεται που τα έργα του μεταφράζονται σε γλώσσες κλει­

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

637

στού κυκλώματος όπως εβραϊκά, κινεζικά και ιαπωνικά, όπως χαίρεται για τα αρχαία αγαλματίδια που του χαρίζουν κάποιοι καλοί φίλοι. Δέχεται κόσμο στην Μπεργκ-γκάσε. Τον επισκέπτονται οι απάτριδες πια γιοι του Ernst και Oliver. Έρχονται να τον δουν αναλυόμενοι και συνεργάτες από όλο τον κόσμο - Max Eitingon, Edoardo Weiss, William Bullitt, Marie Bonaparte, Jeanne Lamp-de Groot, Arnold Zweig. Επισκέψεις νέων θαυμαστών, όπως ο H.G. Wells, είναι αρ­ κετά σημαντικές για να σημειωθούν στο Χρονικό του.27 Σε σύγκριση με αυτή τη ζωή, η μετανάστευση μόνο χειρότερη μπορεί να είναι. Ωστόσο ξέρω, γράφει ο Freud στη Hilda Doolittle, ότι είμαι ληξιπρόθεσμος και όλα όσα μου δίδονται α­ κόμη είναι απρόσμενο δώρο. Αλλά η σκέψη ότι θα εγκαταλείψω για πάντα αυτή τη σκηνή και αυτή τη σειρά των φαινομένων δεν είναι οδυνηρή. Δεν έχουν μεί­ νει πια πολλά για να λυπάσαι, οι καιροί είναι άγριοι και το μέλλον διαφαίνεται καταστροφικό».28 Σε αυτά τα ζοφερά χρόνια ο Hitler συνέβαλε μόνο μία φορά στην ικανοποί­ ηση του Freud: όταν τη νύχτα της 30ής Ιουνίου 1934 έβαλε να ξυπνήσουν και να εκτελέσουν άμεσα κάποιους από τους παλιούς συντρόφους του επειδή φοβόταν ότι συνωμοτούσαν εναντίον του. Το πιο γνωστό θύμα ήταν ο Ernst R0hm, επι­ κεφαλής των φαιοχιτώνων ναζί, των SA, και μαζί του βρήκαν αιφνίδιο θάνατο άλλοι 200 περίπου. Ο ελεγχόμενος Τύπος δικαιολόγησε την αιματηρή σφαγή ως μια απαραίτητη εκκαθάριση ώστε το κίνημα να απαλλαγεί από ομοφυλόφιλους και δολοπλόκους διψασμένους για εξουσία. Ο Hitler είχε διασφαλίσει την αδι­ αφιλονίκητη εξουσία του επί του τρίτου ράιχ. Όμως ο Freud χάρηκε βλέποντας την άμεση πραγματικότητα: οι ναζί σκότωναν ναζί. «Τα γεγονότα στη Γερμα­ νία», γράφει στον Arnold Zweig, «μου θύμισαν κατ’ αντίθεση κάτι που βίωσα το καλοκαίρι 1920. Ήταν το πρώτο συνέδριο εκτός έδρας, στη Χάγη». Για πολλούς αυστριακούς, γερμανούς και Ούγγρους αναλυτές ήταν το πρώτο μεταπολεμικό ταξίδι στο εξωτερικό. «Θυμάμαι καλά μέχρι σήμερα πόσο αξιαγάπητοι ήταν οι ολλανδοί συνάδελφοί μας με τους πεινασμένους και εξαθλιωμένους κεντροευρωπαίους. Στο τέλος του συνεδρίου παρέθεσαν ένα πλούσιο, γνήσια ολλανδικό γεύμα για το οποίο δεν χρειαζόταν να πληρώσουμε τίποτε· αλλά εμείς είχαμε ξεσυνηθίσει να τρώμε. Τα ορεκτικά που έφεραν άρεσαν σε όλους, όμως στη συ­ νέχεια δεν μπορούσαμε να φάμε τίποτε πια. Και ιδού η αντίθεση! Μετά τα νέα της 30ής Ιουνίου μια αίσθηση είχα μόνο: τι, θα σηκωθώ από το τραπέζι μετά τα ορεκτικά; Αλλά στη συνέχεια τίποτε! Πεινώ ακόμη.»29 Δυστυχώς στη συνέχεια δεν υπήρξε κάτι που θα ικανοποιούσε την όρεξη του Freud για εκδίκηση. Τον Ιούλιο 1934 ο καγκελάριος Dollfufi δολοφονήθηκε από αυστριακούς ναζί στη διάρκεια ενός αποτυχημένου πραξικοπήματος. Απέτυχε μόνο επειδή ο Mussolini δεν ήταν ακόμη διατεθειμένος να αφήσει την Αυστρία στους γερμανούς. Ο Hitler, που ήταν έτοιμος να εισβάλει αλλά μπορούσε να πε­ ριμένει, υποχώρησε. Η αυστριακή δημοκρατία θα επιζούσε άλλα τέσσερα χρό­ νια με διατάγματα εκτάκτου ανάγκης, δηλαδή με τον τρόπο διακυβέρνησης του

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

638

Dollfufi. «Η συγκρατημένη οργή», γράφει ο Freud στη Salome, «φθείρει ό,τι απέμεινε από το παλιό Εγώ. Και δεν σχηματίζεις νέο στα 78 σου χρόνια».30

Μ

ε ταυτότητα

το πάσμα

ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΛΟ για τον Freud αυτά τα χρόνια το γεγονός ότι ήταν

εβραίος. Θεωρούσε ότι οι δύσκολοι καιροί ενδείκνυνταν ιδιαίτερα για να διακη­ ρύξουν οι εβραίοι τη «φυλετική» αφοσίωσή τους και οι καιροί ήταν δύσκολοι για τους εβραίους. Η ύφεση και οι πολιτικές ταραχές είχαν δυσφημήσει τις ορθολογι­ κές λύσεις και ιδίως στην Κεντρική Ευρώπη είχαν καλλιεργήσει γόνιμο έδαφος για τον αντισημιτισμό. Αλλά σε αντίθεση με τον Adler, που έγινε προτεστάντης, ή τον Rank, που για κάποιο διάστημα στράφηκε στον ρωμαιοκαθολικισμό, ο Freud δεν απαρνήθηκε ούτε απέκρυψε την καταγωγή του. Γνωρίζουμε ότι στην Αυτοβιογραφία, που γράφηκε το 1924, διατυπώνει κάπως πεισματικά ότι οι γονείς του ήταν εβραίοι και ότι και ο ίδιος παρέμεινε εβραίος. Το δήλωσε με την ίδια έμφαση και δύο χρόνια αργότερα όταν οι αδελφοί της B’nai B’rith γιόρτασαν πανηγυρικά τον Μάιο τα γενέθλιά του. Οργάνωσαν μια γιορτινή συνάθροιση με πολλές προσφωνήσεις και αφιέρωσαν ένα τεύχος των B ’n ai B ’rith-Mitteilungen στο διασημότερο μέλος τους. Ο Freud αναφέρθηκε με ευγνωμοσύνη στην εποχή που είχε γίνει μέλος της B’nai B’rith: «Το ότι είστε εβραίοι δεν θα μπορούσα παρά να το εύχομαι, επειδή και εγώ ήμουν εβραίος και θεωρούσα πάντα όχι μόνο ανέντιμο αλλά και άκρως παράλογο να το αρνηθώ».31 Λίγο πριν τα ογδόντα του χρόνια επανέρχεται σε αυτό σε μια επιστολή προς τον δρ. Siegfried Fehl: «Ελ­ πίζω να μη σας είναι άγνωστο ότι ήμουν πάντα πιστός στον λαό μας και δεν παράστησα ποτέ παρά μόνο αυτό που είμαι: ένας εβραίος από το Μέρεν, με γονείς που κατάγονταν από την αυστριακή Γαλικία».32 Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας 1930, μέσα σε μια δηλητηριασμένη ατμόσφαιρα, ο Freud κάνει κάτι περισσότερο από το να μην αρνείται την εβραϊκή καταγωγή του: τη διατυμπανίζει. Η στάση του προς τον εβραϊσμό διαχρονικά αποκαλύπτει αυτή τη σε μεγάλο βαθμό ασύνειδη στρα­ τηγική του. Τον πρώτο χρόνο στο πανεπιστήμιο, το 1873, ανακαλύπτει ότι θα έπρεπε να νιώθει υποδεέστερος εξαιτίας της «φυλής» του. Η αντίδρασή του είναι πεισματική: δεν βλέπει κανένα λόγο να υποταχθεί στην απόφαση της πλειονότη­ τας. Αργότερα, το 1897, νιώθοντας πρακτικά μόνος εξαιτίας των ανατρεπτικών ανακαλύψεών του, γίνεται μέλος μιας νέας τοπικής στοάς της B’nai B’rith. Όμως μόλις βρίσκει κάποιους ομοϊδεάτες γιατρούς που είναι πρόθυμοι και ικανοί να αποδεχτούν τις ιδέες του, συμμετέχει σπανιότερα στις συγκεντρώσεις της και δίνει λιγότερες διαλέξεις. Όταν το 1908 αγωνίζεται να κρατήσει σε τάξη τους νέους μη εβραίους οπαδούς από την Ελβετία, παρακαλεί γραπτά τους εβραίους

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

639

εμπίστους του Abraham και Ferenczi να δείξουν υπομονή και τακτ και υπογραμ­ μίζει τις «φυλετικές» ομοιότητες που τους ενώνουν ως ουσιαστικό λόγο για την αρμονική συνεργασία τους αυτή την κρίσιμη στιγμή. Οι ενοχλητικές πολιτικές εξελίξεις είχαν πάνω του μια παρόμοια αν και βρα­ δύτερη επιρροή. Όταν ο αυτοκράτορας Franz Josef αρνήθηκε το 1875 να χρίσει δήμαρχο Βιέννης τον εκλεγμένο από τον λαό αντισημίτη πολιτικό Karl Lueger, ο Freud το γιόρτασε καπνίζοντας απαγορευμένα πούρα.33 Βέβαια, το μόνο που κατάφερε με αυτό ο αυτοκράτορας ήταν να καθυστερήσει την ανάληψη καθηκό­ ντων του Lueger όχι όμως να την αποτρέψει. Όταν ο Freud έγινε το 1897 μέλος της B’nai B’rith ο Lueger ήταν δήμαρχος. Ένα όνειρο που ο Freud είδε στις αρχές 1898 μετά από την παράσταση Το νέο γκέτο, έργο του Theodor Herzl για τον αντισημιτισμό, μπορεί να ερμηνευτεί ως αντίδραση στην πολιτική κατάσταση. Ονειρεύτηκε «το εβραϊκό ζήτημα, την έγνοια για το μέλλον των παιδιών στα ο­ ποία δεν μπορείς να προσφέρεις πατρίδα».34Έχει ενδιαφέρον ότι ο Herzl αποτε­ λεί το ερέθισμα αυτού του ονείρου. Ο Freud, που γνώριζε πολύ καλά το μήνυμά του, παρακολουθούσε με ενδιαφέρον την εξέλιξη του σιωνισμού, αλλά δεν είχε ενεργή δράση στο κίνημα.* Είναι λοιπόν εντυπωσιακό ότι επιτρέπει στον Herzl, που αγωνίζεται υπέρ μιας εβραϊκής πατρίδας, να εισβάλει στον κόσμο των ονεί­ ρων του και να τον βοηθήσει να ορίσει τι σημαίνει να είσαι εβραίος μέσα σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο αντισημιτισμού. Αλλά, όπως είδαμε, ο Freud χρειάστηκε για κάποιο χρονικό διάστημα πολιτική εκπαίδευση. Το αξιοπρόσεκτο στην αλ­ ληλογραφία του στα τέλη της δεκαετίας 1890, όταν το «εβραϊκό ζήτημα» οξύνεται στην Αυστρία, δεν είναι πόσο πολλά γράφει για την πολιτική, αλλά πόσο λίγα. Ωστόσο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο οι πεισματικές αντιδράσεις * «Ο σιωνισμός», γράφει στον J. Dwossis στην Ιερουσαλήμ, ο οποίος έχει μεταφράσει κά­ ποια κείμενά του στα εβραϊκά, «μου αφύπνισε εντονότατες συμπάθειες που συνεχίζω πιστά να έχω και σήμερα. Από την αρχή είχα ταυτόχρονα κάποιες ανησυχίες που η σημερινή κατάσταση φαίνεται να δικαιώνει. Μακάρι να είχα κάνει λάθος». (Ο Freud στον Dwossis, 15 Δεκεμβρίου 1930. Δακτυλογραφημένο αντίγραφο, Μουσείο Freud, Λονδίνο.) Το πιο διεξοδικό σχόλιό του για τον σιωνισμό βρίσκεται σε μια επιστολή στον Albert Einstein. Προφανώς ο Einstein είχε παρακαλέσει τον Freud να κάνει μια δήλωση επί του θέματος και ο Freud είχε αρνηθεί. «Όποιος θέλει να επηρεάσει το πλήθος πρέπει να έχει να πει κάτι που να ηχεί μεστό και ενθουσιαστικό. Και η νηφάλια κρίση μου για τον σιωνισμό δεν μου το επιτρέπει» Διαβεβαιώνει τη συμπάθειά του για το κίνημα και δηλώνει «περήφανος για το πανεπιστήμιό μας» στην Ιερουσαλήμ και την πρόοδο των «οικισμών μας. Ωστόσο δεν πιστεύω ότι η Παλαιστίνη μπορεί να γίνει κάποτε εβραϊκό κρά­ τος και ότι ο χριστιανικός και ο ισλαμικός κόσμος θα δεχτούν ποτέ να αφήσουν τα ιερά τους σε εβραϊκή φύλαξη. Θα μου φαινόταν πιο κατανοητό να ιδρυθεί μια εβραϊκή πατρίδα σε νέο, ιστο­ ρικά μη βεβαρημένο έδαφος». Προσθέτει ότι συνειδητοποιεί ότι μια τέτοια «ορθολογική» πρό­ θεση «δεν θα ενθουσίαζε ποτέ τις μάζες και δεν θα είχε την οικονομική στήριξη των πλουσίων». Όμως βλέπει με λύπη ότι «ο μη ρεαλιστικός φανατισμός των ομοφύλων μας» προκαλεί την καχυ­ ποψία στους άραβες. «Δεν μπορώ να δείξω καμία συμπάθεια για την παραστρατημένη ευλάβεια που κάνει εθνική θρησκεία ένα κομμάτι από το τείχος του Ηρώδη προκαλώντας έτσι τα αισθή­ ματα των ιθαγενών». (Ο Freud στον Einstein, 26 Φεβρουάριου 1930. Freud Collection, Β3, LC).

640

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

του είναι εντονότερες. Ας θυμηθούμε τη συνέντευξη του Ιουνίου 1926 όπου ο Freud, από φρίκη για την άνοδο του πολιτικού αντισημιτισμού, παραιτείται από τη γερμανική ταυτότητά του. Η ΤΑΥΤΙΣΗ TOY FREUD με τον εβραϊσμό ήταν έντονα κοσμική. Το διανοητικό και ηθικό χάσμα μεταξύ των εβραίων που βαφτίστηκαν χριστιανοί και του Freud που περιφρονούσε τον βολικό αυτό δρόμο ήταν αγεφύρωτο. Όμως δεν ήταν λιγό­ τερο μικρό το χάσμα ανάμεσα στον Freud και τους εβραίους που συνέχιζαν την πατρογονική θρησκευτική παράδοση. Ο Freud ήταν αθεϊστής όσο και εβραίος. Πραγματικά φαίνεται να νιώθει κάπως άβολα και μάλλον διασκεδάζει με τον σε­ βασμό στα όρια της λατρείας εκ μέρους των μελών της B’nai B’rith που τον διεκδικούν ως δικό τους. «Οι εβραίοι γενικά», γράφει στη Marie Bonaparte τον Μάιο 1926 μετά τα εβδομηκοστά γενέθλιά του, «με γιόρτασαν σαν εθνικό ήρωα αν και η προσφορά μου στην εβραϊκή υπόθεση περιορίζεται μόνο στο ότι δεν αρνήθηκα ποτέ την εβραϊκή ταυτότητά μου».35 Πρόκειται για έναν αρκετά αποστασιοποιημένο αυτοπροσδιορισμό - γράφοντας «οι εβραίοι», ο ίδιος φαίνεται σαν ένας ξένος ανάμεσα σε ανθρώπους που τον θεωρούν αδελφό τους. Αυτό είναι κάτι που δεν κουράζεται να το επαναλαμβάνει, ιδίως στα γερά­ ματα, λες και φοβάται μην παρεξηγήσει κάποιος τη στάση του. «Δεν είμαι προσκολλημένος ούτε στην εβραϊκή θρησκεία ούτε σε κάποια άλλη», γράφει το 1929 σε κάποια επιστολή.36 Το έχει ξαναπεί στο παρελθόν και το λέει σε όποιον τον ρωτήσει. «Οι εβραίοι», γράφει στον Arthur Schnitzler όπως περίπου έχει γράψει και στη Marie Bonaparte, «από όλες τις παρατάξεις και όλα τα μέρη σφετερίστη­ καν με ενθουσιασμό το πρόσωπό μου σαν να ήμουν ένας θεοσεβούμενος μεγά­ λος ραβίνος. Δεν αντιλέγω, έχοντας αποσαφηνίσει μονοσήμαντα τη στάση μου προς στη θρησκεία, ότι συναισθηματικά ο εβραϊσμός σημαίνει πάρα πολλά για μένα».37 Το 1930 στον πρόλογο μιας εβραϊκής μετάφρασης του Τοτέμ και ταμπού, περιγράφει πάλι τον εαυτό του ως έναν άντρα που «έχει αποξενωθεί τελείως από την πατρογονική θρησκεία -όπω ς και από κάθε άλλη- δεν μπορεί να συμμετάσχει σε εθνικιστικές ιδέες, ωστόσο δεν έχει αρνηθεί ποτέ τον λαό στον οποίο ανήκει».38 Και όταν ένας ευλαβής αμερικανός γιατρός του διηγείται το θρησκευ­ τικό όραμα που τον οδήγησε στον Χριστό και πιέζει τον Freud να κατευθύνει τις σκέψεις του «σε αυτό το σημαντικό αντικείμενο» ώστε να βρει και αυτός τον Θεό, ο Freud εκφράζει ευγενικά αλλά αποφασιστικά τις ενστάσεις του. Λέει ότι ο Θεός δεν έκανε τόσο πολλά γι’ αυτόν, δεν του έστειλε εσωτερικές φωνές και γι’ αυτό θα παραμείνει μέχρι τέλους «an infidel Jew», ένας άπιστος εβραίος.39 Ο Freud υπογράμμισε την απιστία του λησμονώντας τα λίγα εβραϊκά που είχε μάθει. Στο σχολείο διδάχτηκε θρησκευτικά από ένα δάσκαλο που θαύμαζε και αργότερα έγινε φίλος και ευεργέτης του, τον Samuel Hammerschlag. Όμως ο Hammerschlag, εμπνευσμένος και συναρπαστικός δάσκαλος, τόνιζε τις ηθι­ κές αξίες και την ιστορική εμπειρία του εβραϊκού λαού σε βάρος της γραμμα­

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

641

τικής και του λεξιλογίου. «Η νεότητά μου», θυμάται ο Freud, «συνέπεσε με μια εποχή όπου ο ελευθερόφρων θεολόγος μας δεν θεωρούσε σημαντικό οι μαθητές να αποκτήσουν γνώσεις εβραϊκής γλώσσας και λογοτεχνίας».40 Επιπλέον ο Freud δεν έκανε πρακτική εξάσκηση στα εβραϊκά και δεν έβλεπε σε τι θα μπορούσε να του χρειαστεί αυτή η γλώσσα. Στα τριακοστά πέμπτα γενέθλιά του ο πατέ­ ρας του Freud του είχε χαρίσει μια Βίβλο με μια καλλιγραφική αφιέρωση στα εβραϊκά όπου αναφερόταν με ενθουσιασμό ότι το πνεύμα του Θεού είχε μιλήσει στον επτάχρονο γιο του. Προφανώς ήταν ένα δώρο εβραίου προς εβραίο, αλλά το δώρο ενός διαφωτισμένου και μάλλον μη θρησκευόμενου εβραίου * Ο Freud κατηγορούσε τον πατέρα του που μιλούσε «την αγία γλώσσα όπως τα γερμανικά ή καλύτερα» ότι τον είχε μεγαλώσει αφήνοντάς τον «σε πλήρη άγνοια για όλα τα θέματα που αφορούσαν τον εβραϊσμό»41** Ο Jacob Freud μπορεί να έγραψε την αφιέρωση στα εβραϊκά, όμως αυτό δεν σήμαινε ότι περίμενε από τον γιο του να τη διαβάσει. Ωστόσο ο Freud λυπόταν που δεν μπορούσε να διαβάσει εβραϊκά. Όταν το 1928 ευχαριστεί τον J. Dwossis για τη μετάφραση του Ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ, λέει ότι κάποιος συγγενής, που δεν κατονομάζε­ ται και ο οποίος «κατέχει την αγία αρχαία και τώρα ανανεωμένη γλώσσα μας» τον διαβεβαίωσε ότι η μετάφραση είναι έξοχη.42*** Ο Freud ως ένθερμος κοσμικιστής δεν επέτρεπε οποιαδήποτε επιβίωση θρη­ σκευτικών ηθών στο νοικοκυριό του. Οι Freud αγνοούσαν ακόμη και τις κοινω­ νικές οικογενειακές γιορτές, όπως το εβραϊκό Πάσχα, που οι γονείς του Freud γιόρταζαν και ας είχαν αποκοπεί από τις παραδόσεις. Ο Freud υποχρέωσε τη γυ­ ναίκα του να αποβάλει, προς μεγάλη λύπη της, τη νεανική αυστηρή πίστη της. «Οι γιορτές μας», θυμάται ο γιος του Freud Martin, «ήταν τα Χριστούγεννα, με * «Αν αναλύσει κάποιος την αφιέρωση ως μαρτυρία εβραϊσμού, φαίνεται καθαρά ότι ο Jacob Freud δεν ήταν ούτε θρησκευόμενος ούτε εθνικιστής εβραίος, αλλά μέλος της Haskala, ενός κι­ νήματος που έβλεπε στον εβραϊσμό την έκφραση της θρησκείας του Διαφωτισμού. Κανένας ορ­ θόδοξος εβραίος δεν θα έλεγε τόσο επιπόλαια ότι το πνεύμα του Θεού μίλησε σε έναν επτάχρονο. Όπως κανένας ευλαβής εβραίος δεν θα θεωρούσε ότι η Βίβλος ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα» (Martin S. Bergmann, «Moses and the Evolution of Freud’s Jewish Identity», στο: Israel Analls o f Psychiatry and Related Disciplines, XIV (Μάρτιος 1976), σ. 4. ** To 1930 ο αμερικανός ψυχολόγος και μελετητής των γίντις Α.Α. Roback έστειλε στον Freud ένα από τα βιβλία του με αφιέρωση στα εβραϊκά. Ο Freud τον ευχαρίστησε για το δώρο και παρατήρησε ότι ο πατέρας του, αν και καταγόταν από ένα «χασιδιτικό περιβάλλον», «είχε εδώ και σχεδόν είκοσι χρόνια αποξενωθεί από τους πατριωτικούς δεσμούς του». Και προσθέτει: «Η εκπαίδευσή μου ήταν τόσο μη εβραϊκή ώστε σήμερα δεν είμαι καν σε θέση να διαβάσω την αφιέ­ ρωσή σας που προφανώς είναι γραμμένη στα εβραϊκά. Στα μετέπειτα χρόνια λυπήθηκα γι’ αυτό το κενό στην εκπαίδευσή μου» (Roback, Freudiana [1957], σ. 57). *** Ένα σχόλιο που έκανε παρεμπιπτόντως στον Fliefl το 1895 δείχνει ότι αυτό το κενό δεν ήταν κάτι για το οποίο λυπόταν μόνο τα τελευταία του χρόνια. Ο Fliefl είχε κάνει μια παρατή­ ρηση σχετικά με το άγχος της αιδούς του γυμνού Αδάμ ενώπιον του Κυρίου και ο Freud, που βρήκε την παρατήρηση «εκπληκτική», έγραψε στον Fliefl ότι θέλει να διαβάσει το εδάφιο και να ρωτήσει έναν εβραίο [δηλαδή κάποιον που διαβάζει εβραϊκά] για το νόημα της λέξης» (Ο Freud στον Fliefl, Απρίλιος 1895, Freud-Fliefi, σ. 128).

642

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

δώρα κάτω από το δέντρο με τα αναμμένα κεριά, και το Πάσχα, με βαμμένα πα­ σχαλινά αβγά. Δεν είχα πάει ποτέ σε συναγωγή και από όσο ξέρω ούτε οι αδελ­ φοί και οι αδελφές μου».43* Μετά τον πόλεμο ο Martin έγινε μέλος της Kadimah, μιας σιωνιστικής φοιτητικής οργάνωσης, και ο αδελφός του ο Ernst συμμετείχε ενεργά στην έκδοση ενός σιωνιστικού περιοδικού. Ο Freud έδειξε να εγκρίνει αυτές τις ενέργειες ή τουλάχιστον τις θεώρησε προσωπική τους υπόθεση.44 Αλλά τα παιδιά του γνώριζαν τα εβραϊκά έθιμα εξίσου λίγο με αυτόν. Όταν ο Martin νυμφεύτηκε έπρεπε να κάνει τη θρησκευτική τελετή που απαιτούσε ο αυστρια­ κός νόμος. Μπαίνοντας στον ναό έβγαλε το ημίψηλο από σεβασμό για την ιερό­ τητα του χώρου. Ο συνοδός στο αριστερό πλευρό του, που ήταν καλύτερα πληροφορημένος, του το ξαναφόρεσε. Όμως ο γαμπρός, μην μπορώντας να πιστέψει ότι στη διάρκεια μιας ιεροτελεστίας θα είχε το κεφάλι καλυμμένο, το ξανάβγαλε και τότε ο συνοδός στο δεξί του πλευρό βιάστηκε να του το ξαναφορέσει.45 Αυτό το επεισόδιο είναι ένα παράδειγμα για την κοσμική στάση που επέβαλε ο Freud στην οικογένειά του. Μπροστά στους αντισημίτες ήταν πολύ πιο εβραίος απ’ ό,τι στο σπίτι. Ο FREUD ΠΙΣΤΕΥΕ ΩΣΤΟΣΟ ότι υπήρχε ένα ασύλληπτο, απροσδιόριστο στοιχείο που τον καθιστούσε εβραίο. Όπως γράφει στους αδελφούς της B’nai B’rith, αυτό που τον συνδέει με τον εβραϊσμό δεν είναι η πίστη «αφού ήμουν πάντα άπιστος, ανατράφηκα χωρίς θρησκεία αν και όχι χωρίς σεβασμό για τις λεγάμενες “ηθι­ κές” απαιτήσεις του ανθρώπινου πολιτισμού». Δεν είναι ούτε η εθνική υπερη­ φάνεια την οποία θεωρεί «δυσοίωνη και άδικη. Απομένουν όμως τόσο πολλά που κάνουν ακαταμάχητη την έλξη του εβραϊσμού και των εβραίων, πολλές σκοτεινές συναισθηματικές δυνάμεις που όσο λιγότερο μπορούν να εκφραστούν με λόγια τόσο πιο ισχυρές είναι, καθώς και η σαφής βεβαιότητα της εσωτερικής ταυτότητας, η οικειότητα της ίδιας ψυχικής δομής».46 Ο Freud μπορεί να επιμέ­ νει σε αυτή τη «σαφή βεβαιότητα της εβραϊκής ταυτότητας», αλλά οι αόριστοι υπαινιγμοί του αφήνουν στο σκοτάδι εξίσου πολλά με αυτά που αποσαφηνίζουν. Απαιτούν διαισθητική συγκατάθεση χωρίς να αποτελούν ορθολογική ανάλυση. Ωστόσο είναι συνεπείς με την πίστη του Freud ότι οι επίκτητες ιδιότητες με­ ταβιβάζονται κληρονομικά. Κατά ένα μυστήριο τρόπο ο εβραϊσμός του, η ιδιο­ συγκρασία που του έδινε ταυτότητα, έπρεπε να αποτελεί κομμάτι της φυλογενε­ τικής του κληρονομιάς. Δεν ερεύνησε ποτέ πώς τον επηρέασε αυτή η λαμαρκική * Αυτή η ανάμνηση αποδυναμώνει τη δήλωση του ανιψιού του Freud Harry ότι ο Freud «ήταν εντελώς κατά της θρησκείας αλλά σε καμιά περίπτωση άθεος. Δεν είχε σε εκτίμηση τις ιε­ ροτελεστίες και τα δόγματα και αρνιόταν κάθε θρησκευτικό καταναγκασμό ή κάθε θρησκευτική υποχρέωση. Δεν τηρούσε τις μεγάλες γιορτές και δεν πήγαινε σχεδόν καθόλου στη συναγωγή» (Richard Dyck, «Mein Onkel Sigmund», συνέντευξη του Harry Freud στο Aufbau, Νέα Υόρκη, 11 Μαΐου 1956, σ. 3). Αν πήγε ποτέ στη συναγωγή, τότε το έκανε για να παραβρεθεί στην επιμνη­ μόσυνη δέηση ενός από τους φίλους του. Πάντως δεν έχουμε ενδείξεις ότι συνέβη πράγματι.

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

643

«φυλετική» προίκα, αλλά ήταν πεπεισμένος για την ύπαρξή της. Το 1922 παραπονείται στον Ferenczi ότι κάτι μέσα του εξεγείρεται ενάντια στον καταναγκα­ σμό να κερδίζει ακόμη χρήματα και να συμβιβάζεται με έναν αξιοπεριφρόνητο κόσμο και τα γηρατειά. «Νιώθω μέσα μου», γράφει, «ίσως ως κληρονομιά των προγόνων, μια παράξενη νοσταλγία για την Ανατολή και τη Μεσόγειο και μια ζωή εντελώς διαφορετική - όψιμες παιδιάστικες επιθυμίες, αδύνατον να πραγ­ ματοποιηθούν και αταίριαστες με την πραγματικότητα».47 Δέκα χρόνια αργό­ τερα, το 1932, γράφει στον Arnold Zweig που μόλις έχει επιστρέφει στην Παλαι­ στίνη: «Και καταγόμαστε από εκεί (αν και ο ένας από τους δυο μας πιστεύει ένα γερμανό, ο άλλος όχι), οι πρόγονοί μας έζησαν ίσως εκεί μισή χιλιετία, ίσως και μία ολόκληρη (όμως και αυτό μόνο υποθετικά), αλλά κανένας δεν μπορεί να πει τι πήραμε μαζί μας ως κληρονομιά στο αίμα και τα νεύρα μας (όπως συνηθίζεται να λέμε λανθασμένα) από τη ζωή σε αυτή τη χώρα». Υπάρχει τόση σύγχυση. «Α, η ζωή θα μπορούσε να είναι πολύ ενδιαφέρουσα αν ξέραμε και καταλαβαίναμε περισσότερα γι’ αυτά».48 Το πάθος του Freud για αρχαιότητες θα μπορούσε να ιδωθεί υπό το πρίσμα αυτής της σύγχυσης. Αναμφίβολα ήταν έντονα υπερκαθορισμένο. Μια ασφαλής ερμηνεία της σημασίας των αγαλματιδίων και των αναγλύφων που τόσο αγα­ πούσε ήταν ότι του θύμιζαν έναν κόσμο που δεν θα επισκεπτόταν ποτέ, αλλά κατά κάποιο μυστήριο τρόπο σκεφτόταν ότι ήταν δικός του. Αυτό είναι το μή­ νυμα που ο Freud ήθελε να στείλει με τον «πρόλογο στην εβραϊκή έκδοση του Τοτέμ και ταμπού: είχε παραιτηθεί από πολλά που είχε κοινά με άλλους εβραίους, όμως όσα απέμεναν από τον εβραϊσμό του ήταν «ακόμη πάρα πολλά, πιθανόν τα κυριότερα». Δεν μπορούσε να εκφράσει με λέξεις «αυτό το ουσιώδες», τουλάχι­ στον όχι ακόμη. «Ασφαλώς κάποτε στο μέλλον η επιστημονική γνώση θα βρει την πρόσβαση.»49 Αυτός ήταν ο Freud, ο ερευνητής, επί τω έργω: το αίσθημα της εβραϊκής ταυτότητας, που προς το παρόν ήταν αινιγματικό και διέφευγε της επι­ στήμης, πρέπει να ήταν όπως το ωκεάνιο συναίσθημα του Romain Rolland - ένα ψυχολογικό φαινόμενο που κατ’ αρχήν μπορούσε να ερευνηθεί. Ενώ η ουσία του εβραϊσμού ή η προσωπική του εβραϊκή ταυτότητα αντιστέ­ κονταν στην ανάλυση, ο Freud δεν έβλεπε καμιά ασάφεια στο ζήτημα τι σήμαινε να είσαι εβραίος στην κοινωνία όπου ζούσε. Χωρίς την πατρογονική πίστη και γεμάτος θυμό για τα ισχυρά αντισημιτικά στοιχεία στην Αυστρία όπου ζούσε και εργαζόταν, ένιωθε διπλά αποξενωμένος. Κοντολογίς ο Freud θεωρούσε τον εαυτό του περιθωριακό και σκεφτόταν ότι η θέση του του πρόσφερε ένα ανεκτί­ μητο πλεονέκτημα. Στα τέλη 1918 έκλεισε μια εγκάρδια επιστολή στον Pfister με μερικές προκλητικές ερωτήσεις: «Εντελώς παρεμπιπτόντως, γιατί κανένας από όλους τους ευσεβείς δεν δημιούργησε την ψυχανάλυση, γιατί χρειάστηκε να περιμένουν έναν άθεο εβραίο;»50 Ο Pfister δεν έχασε την αυτοκυριαρχία του και απάντησε ότι ευσέβεια δεν σημαίνει ερευνητική ιδιοφυία και ότι οι ευσεβείς «κατά ένα μεγάλο μέρος δεν αποδείχτηκαν άξιοι για τέτοιες επιδόσεις». Εξάλ­

644

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

λου ο Pfister δεν έβλεπε τον φίλο του ούτε ως άθεο ούτε ως εβραίο: «Καλύτερος χριστιανός δεν υπήρξε».51 Ο Freud δεν απάντησε άμεσα σε αυτή την καλοπροαίρετη αν και αμφίβολη φιλοφρόνηση.* Όμως γνώριζε την απάντηση στις ερωτήσεις που ο ίδιος είχε θέ­ σει και αυτή διέφερε αισθητά από τον χαρούμενο και αδέξιο έπαινο του Pfister. Όπως ξέρουμε, ο αποκλεισμός του από την «αυστριακότητα» που επικρατούσε στο πανεπιστήμιο τον είχε μάθει από νωρίς να είναι στην αντιπολίτευση προε­ τοιμάζοντας έτσι τον δρόμο για «κάποια ανεξαρτησία κρίσης».52 Όταν το 1925 διερεύνησε την πλατιά αντίσταση κατά της ψυχανάλυσης, θεώρησε ότι ένας από τους λόγους ήταν ότι ο ιδρυτής της είναι εβραίος που δεν απέκρυψε ποτέ την καταγωγή του.53 Ένα χρόνο αργότερα αναφέρθηκε διεξοδικότερα σε αυτό σε ε­ πιστολή προς τα μέλη της B’nai B’rith. Είχε ανακαλύψει «ότι μόνο στην εβραϊκή μου φύση οφείλω δύο χαρακτηριστικά που υπήρξαν απαραίτητα στη δύσκολη πορεία της ζωής μου. Ως εβραίος ήμουν απαλλαγμένος από πολλές προκατα­ λήψεις που περιόριζαν τους άλλους να χρησιμοποιήσουν τη διάνοιά τους, ως ε­ βραίος ήμουν προετοιμασμένος να βρεθώ στην αντιπολίτευση».54 Με τον τρόπο του και για τους σκοπούς του ο Freud ήταν πρόθυμος να πιστέψει την αντισημιτική προκατάληψη ότι αναγκαστικά οι εβραίοι είναι εξυπνότεροι από την πλειο­ νότητα. Η θέση είναι εύλογη, αλλά διόλου πλήρης ή συνεπής. Άλλοι εβραίοι που βρί­ σκονταν στην ίδια περιθωριακή θέση με τον Freud βαφτίστηκαν χριστιανοί, στο όνομα του εβραϊσμού έκαναν μπίζνες, προσχώρησαν στο κομμουνιστικό κόμμα ή μετανάστευσαν στην Αμερική και σε γενικές γραμμές δεν φάνηκαν περισσό­ τερο έξυπνοι ή πρωτότυποι από κάποιον άλλο. Από την άλλη, ο Darwin, με τον οποίο μπορεί ίσως να συγκριθεί ο Freud, ανήκε στο αγγλικό κατεστημένο όπου και παρέμεινε και μετά τη δημοσίευση της Εξέλιξης των ειδών. Υπάρχει κάποια αλήθεια στην παρατήρηση του Freud ότι ένας ευσεβής εβραίος ή χριστιανός δεν θα μπορούσε να ανακαλύψει την ψυχανάλυση: παραήταν εικονοκλαστική, παρα­ ήταν ασεβής απέναντι στη θρησκευτική πίστη και περιφρονητική προς την απο­ λογητική. Και αφού ο Freud έβλεπε τη θρησκευτική πίστη -κάθε πίστη συμπεριλαμβανομένης και της εβραϊκής- ως αντικείμενο ψυχαναλυτικής μελέτης, δεν μπορούσε παρά να την προσεγγίσει με τη ματιά του αθεϊστή. Δεν είναι τυχαίο ότι και ο διόλου περιθωριακός Darwin ήταν αθεϊστής. Αν και δεν συνεπάγεται ότι μόνο ένας περιθωριακός -κα ι μάλιστα οριακά ε­ βραίος- θα μπορούσε να επιτύχει το έργο ζωής του Freud, πιθανώς η ανασφα­ λής θέση των εβραίων στην αυστριακή κοινωνία να αποτελεί τη βασική εξήγηση γιατί σχεδόν όλοι οι πρώτοι ψυχαναλυτές της Βιέννης ήταν εβραίοι. Η κοινω­ * Διαβάζοντας αυτή την επιστολή μερικά χρόνια αργότερα αναφωνεί, και με το δίκιο του, στην Anna Freud: «Τι στην ευχή εννοεί εδώ ο Pfister και γιατί αμφισβητεί το γεγονός ότι ο πατέ­ ρας μου είναι εβραίος αντί να το αποδεχθεί;» (Η Anna Freud στον Jones, 12 Ιουλίου 1954. Jones papers, Archives of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

645

νία μπορεί να τους επέτρεπε να σπουδάσουν ιατρική, όμως αυτό δεν σήμαινε ότι τους έκανε να νιώθουν ευπρόσδεκτοι στην παραδοσιακή ελίτ των γιατρών. «Σκέφτομαι», γράφει ο Jones στην αυτοβιογραφία του όταν αναλογίζεται το φαι­ νόμενο εβραίοι και ψυχανάλυση, «ότι οι λόγοι γι’ αυτό σε Αυστρία και Γερμα­ νία ήταν τοπικού χαρακτήρα, αφού πρόκειται για κάτι που δεν επαναλήφθηκε σε καμία άλλη χώρα πλην των ΗΠΑ, αλλά και εκεί σε μικρότερο βαθμό». Θεωρεί προφανές ότι στη Βιέννη «ήταν πιο εύκολο για τους εβραίους γιατρούς να συμ­ μεριστούν τον οστρακισμό του Freud, αφού αυτό σήμαινε απλώς μια επιδείνωση της ζωής που είχαν συνηθίσει, και το ίδιο ίσχυε για το Βερολίνο και τη Βουδαπέ­ στη όπου υπήρχε εξίσου έντονος αντισημιτισμός».55* Λόγω του κοινωνικού συ­ ντηρητισμού και της στενοκεφαλιάς οι πρώτοι ψυχαναλυτές θεώρησαν ότι λίγο πείσμα ήταν άκρως απαραίτητο για να προσαρμοστούν. Εξάλλου, όπως είδαμε, ο Freud διακατεχόταν από πεισματική διάθεση. Τον ευχαριστούσε να είναι ο ηγέτης της αντιπολίτευσης, αυτός που αποκαλύπτει την απάτη και το δήθεν, η νέμεση για την αυταπάτη και τις χίμαιρες. Ήταν υπε­ ρήφανος για τους εχθρούς του -τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, την υποκριτική μπουρζουαζία, το καθυστερημένο ψυχιατρικό κατεστημένο, τους υλιστές αμερικανούς- τόσο υπερήφανος ώστε μες στο μυαλό του μεταμορφώνονταν σε ισχυρά φαντάσματα, πολύ πιο κακόβουλα και εσωστρεφή απ’ ό,τι ήταν στην πραγματι­ κότητα. Συνέκρινε τον εαυτό του με τον Αννίβα, τον Άχασβερ, τον Ιωσήφ, τον Μωυσή, που όλοι τους ήταν άντρες με ιστορική αποστολή, ισχυρούς αντιπάλους και βαρύ πεπρωμένο. Σε μια επιστολή, που παρατίθεται συχνά, γράφει στη μνη­ στή του: «Δεν μου φαινόταν σχεδόν καθόλου, ωστόσο ήδη στο σχολείο ήμουν πάντα το ψυχρό αντιπολιτευτικό πνεύμα, ήμουν πάντα εκεί όπου χρειαζόταν να δηλώσεις πίστη σε κάτι ακραίο και κατά κανόνα να πληρώσεις γι’ αυτό». Ένα βράδυ ο Breuer του είπε ότι «είχε ανακαλύψει πως κάτω από το κάλυμμα της ντροπαλότητάς μου κρυβόταν ένας άμετρα τολμηρός και ατρόμητος άντρας. Πά­ ντα το πίστευα, μόνο που δεν τολμούσα να το πω σε κάποιον. Συχνά ένιωθα σαν να είχα κληρονομήσει όλο το πείσμα και όλο το πάθος των προγόνων μας όταν υπερασπίζονταν τον ναό τους, σαν να μπορούσα για μια μεγάλη στιγμή να δώσω με χαρά τη ζωή μου».56 Ασφαλώς πρόκειται για τη συναισθηματική έκρηξη ενός νεαρού εραστή που επιδεικνύεται μπροστά στη γυναίκα την οποία θέλει να νυμφευτεί. Όμως ο Freud έτσι ήταν και έτσι παρέμεινε. Η ιδιαίτερη θέση του εβραίου του έδινε συχνά την ευκαιρία να καλλιεργεί αυτή τη στάση· η ακόμη πιο ιδιαίτερη θέση του ψυχανα­ λυτή την έθετε σε δοκιμασία και τη σκληραγωγούσε επί χρόνια. Όμως ο Freud ήταν μοναδικός όχι μόνο στο ταλέντο αλλά και στην ιδιαίτερη μορφή που είχε * Ο Jones, που είχε κάποιες πρωτόγονες αντιλήψεις για εθνικές και φυλετικές ιδιότητες, μιλά στη συνέχεια, σχεδόν όπως ο Freud, για το «χάρισμα της ψυχολογικής διαίσθησης» των εβραίων «και την ικανότητά τους να αντέχουν στη δημόσια συκοφαντία» που, όπως πιστεύει, «μπορεί να συνέβαλε και σε αυτή την υπόθεση» (Free Associations, σ. 209).

646

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

η οικογένειά του καν η ψυχική εξέλιξή του. Τελικά, όσο και αν ηχεί μη ικανο­ ποιητικό, επανερχόμαστε στον ισχυρισμό του ίδιου του Freud ότι μπροστά στη δημιουργικότητα ο ψυχαναλυτής οφείλει να καταθέσει τα όπλα. Ο Freud ήταν ο Freud. που πίεζε τον Freud σε δύσκολες εποχές να δη­ λώνει πίστη στον εβραϊσμό, εμψυχώνει και το τελευταίο μεγάλο έργο του Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία αν και ο στόχος είναι διαφορετικός. Πολλοί ανήσυχοι ή οργισμένοι αναγνώστες το είδαν ως μια ατυχή στροφή· με τη θεαματική σπουδή του Μωυσή ο Freud φάνηκε να θέλει να πληγώσει τους εβραίους παρά να τους υπερασπιστεί. Το έργο είναι ένα παράξενο προϊόν που βα­ σίζεται σε ακόμη περισσότερες εικασίες απ’ ό,τι το Τοτέμ και ταμπού, έχει ακόμη λιγότερη τάξη απ’ ό,τι το Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος και είναι ακόμη πιο προ­ σβλητικό απ’ ό,τι Το μέλλον μιας αυταπάτης. Ήδη η μορφή του είναι παράξενη. Έτσι όπως τυπώθηκε στα τέλη 1938, αποτελείται από τρεις αλληλένδετες πραγ­ ματείες πολύ διαφορετικού μεγέθους. Η πρώτη, «Μωυσής, ένας αιγύπτιος», εί­ ναι ένα σύντομο σκιαγράφημα λίγων μόνο σελίδων. Η δεύτερη, «Αν ο Μωυσής ήταν ένας αιγύπτιος...», είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερη. Και η τρίτη, «Ο Μωυ­ σής, ο λαός του και η μονοθεϊστική θρησκεία», καταλαμβάνει πολύ περισσότερο χώρο απ’ ό,τι οι δύο προηγούμενες μαζί. Επιπλέον αυτή η τελική πραγματεία πε­ ριέχει δύο αρχικές παρατηρήσεις, που σε πολλά ανασκευάζουν η μια την άλλη, και μια «Περίληψη και Επανάληψη» ως εισαγωγή στο δεύτερο μέρος που επα­ ναλαμβάνει σκόπιμα υλικό των προηγούμενων πραγματειών. Δεν το κάνει λόγω προχωρημένης ηλικίας. Διαβάζοντας το Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία, ο αναγνώστης συμμετέχει στη δημιουργία του, στην εσωτερική και πολιτική πίεση που επηρέαζε τότε τον Freud, και συλλαμβάνει τους απόηχους παλαιότερων, λιγότερο βασανιστικών εποχών. Η μορφή του Μωυσή, γράφει ο Freud το 1935 στη Salome, τον κυνηγούσε σε όλη του τη ζωή.57 Μια ολόκληρη ζωή είναι πολύς χρόνος, όμως μια εικοσιπενταετία νωρίτερα ο Freud είχε συγκρίνει πράγματι τον Jung με τον Ιησού που θα κα­ ταλάβει την ψυχιατρική γη της επαγγελίας ενώ στον ίδιο, ως Μωυσή, θα του επιτραπεί να τη βλέπει μόνο από μακριά.58 Ο πρώτος καρπός από την ενασχόλησή του με τον Μωυσή ήταν μια ανυπόγραφη σπουδή για το γνωστό άγαλμα του Mi­ chelangelo που δημοσιεύτηκε το 1914. Όταν επανήλθε το καταναγκαστικό ενδι­ αφέρον του για τον Μωυσή στις αρχές της δεκαετίας 1930 ο Freud είδε σε αυτόν έναν παλιό, οικείο, αν και κάθε άλλο παρά βολικό σύντροφο. Σε μια αινιγματική επιστολή στον Arnold Zweig δηλώνει: «Ο Μωυσής τελικά ήταν πολύ αντισημίτης και δεν το έκρυβε. Ίσως», υποθέτει ο Freud, «να ήταν πράγματι αιγύπτιος. Και ασφαλώς είχε δίκιο».59 Αυτή η μοναδική για τον Freud παρατήρηση υπο­ γραμμίζει την πικρή του διάθεση εκείνων των ετών. Απεχθάνεται στους άλλους κάθε ένδειξη υποτελούς μίσους για τον εβραϊκό εαυτό τους και δεν υποψιάζεται ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗΣ

ΠΕ0ΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

647

ότι είναι και ο ίδιος ένοχος, έστω και ελάχιστα, μιας παρόμοιας στάσης. Προφα­ νώς ο Μωυσής για τον Freud ήταν μια επικίνδυνη όσο και σαγηνευτική μορφή. Άρχισε να γράφει το βιβλίο το καλοκαίρι 1934, όμως το κράτησε σχεδόν μυστικό. Έκανε λόγο γι’ αυτό στους Eitingon και Arnold Zweig. Στα τέλη της χρονιάς η Anna Freud αναφέρει στη Salome ότι ο πατέρας της ολοκλήρωσε το καλοκαίρι μια «ιδιαίτερη εργασία», χωρίς να αναφέρει κάτι για το περιεχόμενό της.60 Όταν ο Freud πληροφορείται τη διακριτική αδιακρισία της κόρης του γρά­ φει στην «αγαπητή Lou» ότι η εργασία «ξεκινά με το ερώτημα τι δημιούργησε πραγματικά τον ιδιαίτερο εβραϊκό χαρακτήρα». Προφανώς η ενασχόλησή του με τον Μωυσή αποτελούσε κομμάτι αυτού του μεγαλύτερου προβλήματος, του μυ­ στικού του εβραϊσμού. Το συμπέρασμά του: «Ο εβραίος είναι δημιούργημα του άνδρα Μωυσή» που ήταν ένας αιγύπτιος ευγενής. Ποιος ήταν αυτός ο Μωυσής και πώς επηρέασε τους εβραίους θα το απαντούσε σε «κάτι που θα έμοιαζε με ιστορικό μυθιστόρημα».61* Όσο συναρπαστική και αν έβρισκε την έρευνά του, το είδος με το οποίο κατα­ πιάστηκε δεν αναλογούσε στο πνεύμα του. Δεν πίστευε, όπως ομολόγησε στον Eitingon, ότι του ταίριαζε το ιστορικό μυθιστόρημα. Ο Thomas Mann έπρεπε να το γράψει. Εξάλλου δεν είχε πρόσβαση στο ιστορικό αποδεικτικό υλικό.62 Αλλά έχοντας «περισσή σχόλη», γράφει στον Arnold Zweig, και «ενόψει των νέων διώ­ ξεων» αναρωτήθηκε «πώς έγινε ο εβραίος και γιατί προκάλεσε αυτό το άσβεστο μίσος». Τον τύπο ότι «ο Μωυσής δημιούργησε τον εβραίο» τον βρήκε γρήγορα, αλλά τα υπόλοιπα του επιφύλασσαν μεγάλες δυσκολίες. Ήξερε ήδη -σ τα τέλη Σεπτεμβρίου 1934- ότι «το πράγμα» θα έχει τρία κεφάλαια, «το πρώτο ενδια­ φέρον σαν μυθιστόρημα, το δεύτερο δύσκολο και βαρετό». Στο τρίτο το εγχεί­ ρημα κινδύνευε να ναυαγήσει αφού το κεφάλαιο έπρεπε να συμπεριλάβει και μια θρησκευτική θεωρία που, όπως φοβόταν, δεν θα μπορούσε να δημοσιευτεί στην άκρως ευαίσθητη και αυστηρά καθολική Αυστρία της εποχής του, που ήταν έ­ τοιμη να απαγορεύσει από στιγμή σε στιγμή την ψυχανάλυση.63 Ωστόσο δεν μπο­ ρούσε να σταματήσει. Τα πρώτα σύντομα κομμάτια του βιβλίου κάνουν βέβαια τον αναγνώστη να σαστίσει κάπως αλλά δεν είναι τόσο ανατρεπτικά. Η σκέψη ότι ο Μωυσής ήταν αιγύπτιος είχε εκφραστεί ήδη από επιφανείς λογίους εδώ και χρόνια. Το όνομά του ήταν αιγυπτιακό και η ιστορία ότι η αιγύπτια πριγκίπισσα είχε βρει το παιδί στις καλαμιές αποτελούσε τουλάχιστον για τους αντικληρικαλιστές εμφανές άλ­ * Όταν το 1937 ευχαριστεί τον Hans Ehrenwald για το αντίτυπο του βιβλίου του tlber den sogenannten jiidischen Geist [Περί του λεγάμενου εβραϊκού πνεύματος], ομολογεί: «Πριν μερικά χρόνια άρχισα να αναρωτιέμαι πώς ο εβραίος απέκτησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του... Δεν κατάφερα να προχωρήσω πολύ». Τουλάχιστον αναγκάστηκε να καταλήξει στο συμπέρασμα «ότι ήδη το πρώτο, εμβρυακό, ας πούμε, βίωμα του λαού, η επιρροή του ανθρώπου Μωυσή και η έξοδος από την Αίγυπτο καθόρισε όλη την περαιτέρω εξέλιξη μέχρι σήμερα» (Ο Freud στον Ehrenwald, 14 Δεκεμβρίου 1937, δακτυλογραφημένο αντίγραφο, Μουσείο Freud, Λονδίνο).

648

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

λοθι. Το 1935, ενώ ο Freud κλωσούσε ακόμη το βιβλίο του, το αμερικανικό κοινό άκουγε στη λαϊκή όπερα του George Gershwin Porgy and Bess τη σαρκαστική προειδοποίηση ότι δεν είναι απαραίτητο να αληθεύει ό,τι διαβάζει κάποιος στη Βίβλο. Ένα από αυτά, που ο λιμπρετίστας Ira Gershwin απαριθμούσε ήταν πόσο άνετα είχε «βρει» η αιγύπτια πριγκίπισσα τον Μωυσή: «Λέει ότι τον ψάρεψε στο ποτάμι». Δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι ο Freud άκουσε ποτέ για το Porgy and Bess, όμως ένας ανάλογος σκεπτικισμός για τις ευσεβείς ιστορίες υπήρχε ασφα­ λώς και στην Αυστρία. Ούτε οι αμφιβολίες για το βιβλίο της Εξόδου ήταν καινοφανείς ή μοναδικές για την εποχή του Freud. Λόγιοι, εβραίοι και χριστιανοί, δυσκολεύονταν πολύ να δουν τον Μωυσή ως ενιαία προσωπικότητα· δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ορθο­ λογικά τον αποκλεισμό του από τη γη της επαγγελίας ή να συμφωνήσουν για τις περιστάσεις του θανάτου του. Ήδη στον 17ο και 18ο αιώνα θεϊστές αστειεύονταν για τη θαυμαστή αφήγηση των τέκνων του Ισραήλ που είχαν διασχίσει την Ερυ­ θρά Θάλασσα και για τις όχι λιγότερο θαυμαστές αφηγήσεις των πράξεων του Μωυσή. Το 1764 ο Voltaire παρουσίασε στο Dictionaire philosophique καίριους λόγους για τους οποίους ο Μωυσής δεν μπορεί να έγραψε την Πεντάτευχο (που τελικά καταγράφει ακόμη και τον θάνατό του) και επιπλέον έθεσε ένα ακόμη ριζοσπαστικότερο ερώτημα: «Αληθεύει πραγματικά ότι υπήρξε κάποιος Μωυ­ σής;» Το 1906 ο διάσημος γερμανός ιστορικός Eduard Meyer, τον οποίο ο Freud παραθέτει με σεβασμό, θέτει το ίδιο ερώτημα και ισχυρίζεται ότι ο Μωυσής ήταν θρυλικό και όχι πραγματικό πρόσωπο.64 Ο Freud δεν προχώρησε τόσο. Αντιθέτως η ιστορική ύπαρξη του Μωυσή αποτελεί πυρήνα της θεωρίας του. Αλλά όπως ο Max Weber στη μελέτη του για τον αρχαίο ιουδαϊσμό, επιμένει ότι ο Μωυσής δεν ήταν ιουδαίος. Ο Freud γνώριζε πολύ καλά ότι αυτή η υπόθεση προκαλεί άβολα ερωτήματα για τον Μωυσή ως ιδρυτή του μονοθεϊσμού, αφού οι αιγύπτιοι τιμούσαν ένα με­ γάλο αριθμό θεοτήτων. Ο Freud πίστεψε ότι βρήκε την απάντηση: υπήρχε μια στιγμή στην ιστορία της Αιγύπτου, γύρω στο 1375 π.Χ., όπου ένας φαραώ, ο Αμενχοτέπ Δ', καθιέρωσε για λίγο έναν αυστηρό μονοθεϊσμό, τον ατενισμό (ηλι­ ακό ενοθεϊσμό).65 Αυτόν δίδαξε ο Μωυσής, που ήταν ανώτερος αιγύπτιος ευγενής και ίσως μέλος του βασιλικού οίκου, στον σκλαβωμένο λαό των Ιουδαίων. Όμως αρχικά αυτή η σοβαρή και αυστηρή θεολογία προσέκρουσε σε βράχο. Η θεότητα που οι Ιουδαίοι είχαν υιοθετήσει στις περιπλανήσεις τους μετά την έ­ ξοδο από την Αίγυπτο ήταν ο Γιαχβέ, ένας σκληρός, εκδικητικός, αιμοδιψής «ηφαιστειακός θεός».66 Έπρεπε να περάσουν αιώνες μέχρι ο περιούσιος λαός να υιοθετήσει τις διδαχές ενός άλλου προσώπου που αποκάλεσαν Μωυσή, έναν α­ νώτερο μονοθεϊσμό με ηθικές επιταγές αυταπάρνησης. Ο Freud σκέφτηκε ότι αν αυτή η υπόθεση αποδεικνυόταν σωστή, θα καταρρίπτσνταν πολλοί αγαπημένοι θρύλοι. «Κανένας ιστορικός δεν μπορεί να θεωρήσει τη βιβλική αναφορά για τον Μωυσή και την Έξοδο κάτι περισσότερο από ευσεβή ποιητική δημιουργία που

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

649

προσάρμοσε μια μακρινή παράδοση στην υπηρεσία των στόχων της». Στη δική του αναπαράσταση δεν υπήρχε χώρος «για τόσο λαμπρά κομμάτια βιβλικής α­ φήγησης, όπως οι δέκα πληγές, η διάσχιση της Ερυθρός Θάλασσας, η επίσημη παράδοση του Νόμου στο όρος Σινά».67 Οι συγγραφείς της Βίβλου είχαν συνδυά­ σει κάθε είδους μη συμβατές μορφές, όπως οι δύο άντρες που λέγονταν Μωυσής, και είχαν εξωραΐσει τα γεγονότα σε σημείο να μην αναγνωρίζονται. Μια τέτοια εικονοκλασία δεν προξενούσε καμιά δυσκολία στον Freud. Αλλά φαινόταν αδύνατο να συμφιλιωθεί η πρωτόγονη λατρεία του Γιαχβέ των αρχαίων Ιουδαίων με την αυστηρή διδασκαλία του Μωυσή. Ως προς αυτό ο Freud βρήκε την υποστήριξη που χρειαζόταν σε μια μονογραφία του λογίου Ernst Sellin, που το 1922 δήλωσε ότι ο ηγέτης της Εξόδου από την Αίγυπτο Μωυσής είχε δολο­ φονηθεί από τον λαό ο οποίος μετά τον θάνατό του εγκατέλειψε τη θρησκεία του.68 Για όχι λιγότερο από οκτώ αιώνες ο Γιαχβέ παρέμεινε ο θεός του ιουδαϊ­ κού λαού. Αλλά τελικά ένας νέος προφήτης, που δανείστηκε το όνομα του πα­ λιού μεταρρυθμιστή, τους ανάγκασε να υποταχθούν στην πίστη την οποία είχε προσπαθήσει να τους επιβάλει μάταια ο αρχικός Μωυσής. «Και αυτό είναι το ουσιαστικό αποτέλεσμα, το μοιραίο περιεχόμενο της εβραϊκής θρησκευτικής ι­ στορίας». Ο Freud γνώριζε ότι η υπόθεση του Sellin για τον φόνο του Μωυσή ήταν πολύ παρακινδυνευμένη και όχι καλά τεκμηριωμένη, όμως του φάνηκε άκρως πιστευτή και πιθανή. «Όπως οι αιγύπτιοι της 18ης δυναστείας έτσι και οι εβραίοι του Μωυσή ήταν ανίκανοι να αντέξουν μια τόσο πνευματική θρησκεία, να βρουν ικανοποίηση των αναγκών τους σε ό,τι πρόσφερε».69 Ένας ιδρυτής δολοφονείται από οπαδούς που αδυνατούν να υψωθούν στο ε­ πίπεδό του αλλά κουβαλούν τις συνέπειες του εγκλήματός τους και τελικά βελ­ τιώνονται κάτω από την πίεση των τύψεων - για τον Freud καμιά φαντασία δεν θα μπορούσε να είναι πιο μεγαλοφυής. Εξάλλου ήταν ο συγγραφέας του Τοτέμ και Ταμπού όπου δέχεται ένα παρόμοιο έγκλημα ως βάση του ανθρώπινου πο­ λιτισμού. Επιπλέον βλέπει τον εαυτό του ως δημιουργό μιας ανατρεπτικής ψυ­ χολογίας που έχει φτάσει πια στο τέλος της μακρόχρονης, αγωνιστικής σταδι­ οδρομίας του την οποία παρεμπόδιζαν διαρκώς εχθρικοί υβριστές και δειλοί αποστάτες. Όπως ξέρουμε, η σκέψη ότι κάποιοι ήθελαν να τον δολοφονήσουν του ήταν πολύ οικεία: τέτοιες σκέψεις πατροκτονίας δεν έκανε και ο C.G. Jung, έπειτα ο Rank, ίσως και ο Sandor Ferenczi; Ξαφνικά στα τέλη 1934 ο Freud σταμάτησε. Πολεμούσε «εσωτερικούς εν­ δοιασμούς» που δεν προκαλούσαν μικρότερη σύγχυση απ’ ό,τι οι «εξωτερικοί κίνδυνοι» που προέρχονταν από τις αυστριακές αρχές.70 Το να κατανοήσει την αληθινή ποιότητα και την αυθεντία της θρησκευτικής παράδοσης, την επιρροή κάποιων μεγάλων ανδρών στην ιστορία, τη δύναμη των θρησκευτικών ιδεών που είναι ισχυρότερες από όλες τις υλιστικές σκέψεις, φάνηκε ξαφνικά στον Freud έργο τεράστιο και συντριπτικό· φοβήθηκε ότι το μέγεθος του, που το έκανε δελε­ αστικό για τον ίδιο, θα μπορούσε να υπερβεί τις δυνάμεις του. Δυστυχώς, γράφει

650

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

στον Arnold Zweig τον Νοέμβριο, το ιστορικό μυθιστόρημα δεν μπορεί να αντέξει στην αυτοκριτική. «Απαιτώ μεγαλύτερη ασφάλεια, δεν μου αρέσει ο πολύτι­ μος για μένα τελικός τύπος του όλου πράγματος να κινδυνέψει επειδή στέκει σε πήλινη βάση».71 Θυμωμένος με τον εαυτό του παρακαλεί τον φίλο του: «Αφήστε με ήσυχο με τον Μωυσή. Ότι αυτή η τελευταία ίσως δημιουργική προσπάθειά μου απέτυχε, με καταθλίβει αρκετά. Ό χι ότι έχω απαλλαγεί. Ο άνδρας αυτός και ό,τι ήθελα να κάνω σχετικά με αυτόν με κυνηγά αδιάκοπα».72 Αυτή η συγκινη­ τική παράκληση μαρτυρεί ότι στα 78 χρόνια του διακατέχεται από τη δουλειά του όπως και ένας νεότερος ερευνητής. Και ότι η ένταση είναι αμείωτη. Στις αρχές Μαΐου 1935 αναφέρει στον Arnold Zweig ότι ούτε καπνίζει ούτε γράφει, αλλά «ο Μωυσής δεν βγαίνει από το μυαλό μου».73 Μερικές ημέρες αργότερα ομολογεί στον Eitingon: «Έχω καθηλωθεί με τον “Μωυσή”. Δεν μπορώ να τον παρατήσω αλλά ούτε να συνεχίσω».74 Ο Μωυσής έχει γίνει ένας επισκέπτης τον οποίο δεν μπορεί να ξεφορτωθεί. ΩΣΤΟΣΟ Ο ΜΩΥΣΗΣ δεν ήταν ο μοναδικός επισκέπτης του· ευτυχώς η εμμονή

του Freud δεν έγινε μονομανία. Συνέχισε να διαβάζει με ζήλο και κριτικό πνεύμα όπως πάντα* και απολάμβανε τον ήλιο, τα λουλούδια και τις διακοπές του. «Λυ­ πάμαι που δεν έχετε δει ποτέ το σπίτι και τον κήπο μας εδώ στο Γκρίντσινγκ», γράφει στη Hilda Doolittle τον Μάιο 1935. «Είναι ό,τι ωραιότερο είχαμε, τόπος ονειρικός και απέχει μόνο 12 λεπτά με το αυτοκίνητο από την Μπεργκ-γκάσε. Η κακοκαιρία είχε ως πλεονέκτημα ότι η άνοιξη ανέπτυξε τη λαμπρότητά της με μεγάλη καθυστέρηση, ενώ άλλες χρονιές τα περισσότερα είχαν ήδη μαραθεί όταν ερχόμασταν. Βέβαια γερνώ και τα βάσανα μεγαλώνουν, όμως προσπαθώ να απολαμβάνω όσο περισσότερα μπορώ και καθημερινά εργάζομαι πέντε ώρες».75 Τον Νοέμβριο, μετά από ένα ευχάριστο καλοκαίρι που έχει περάσει κυρίως στο Γκρίντσινγκ, της γράφει: «Πάλι στην πολύ άνετη φυλακή της Μπεργκ-γκάσε», όπου έχει καθημερινά πέντε ασθενείς.76 Αν και τον βασανίζουν η μασέλα, η πο­ λιτική και ο Μωυσής, μπορεί και έχει ή τουλάχιστον εκφράζει γραπτώς εύθυμα συναισθήματα. Αυτό που απασχολούσε επίσης τον Freud ήταν η εξέλιξη των ινστιτούτων στο εξωτερικό. Όταν στις αρχές της άνοιξης 1935 ο Jones ήρθε στη Βιέννη για να δώσει διαλέξεις, ο Freud έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τις «εκπληκτικές καινο­ τομίες της αγγλικής ψυχανάλυσης» για τις οποίες ο Jones ενημέρωσε «τους αν­ θρώπους μας».77 Οι «καινοτομίες» του Jones ήταν κυρίως η αντίθεσή του προς τη φροϋδική θεωρία για την ορμή θανάτου και η υποστήριξή του στις ιδέες της * Ο Freud θαύμαζε το έργο του δημοφιλούς άγγλου μυθιστοριογράφου James Hilton, αλλά το βιβλίο του The Meadous o f the Moon (1926) δεν του άρεσε -το χαρακτηρίζει «πλήρη αποτυ­ χία»- όπως δεν του αρέσει και η υπερβολικά μεγάλη παραγωγικότητά του. «Φοβάμαι παραείναι γόνιμος», γράφει στη Hilda Doolittle τον Σεπτέμβριο 1934 στα αγγλικά. (Hilda Doolittle papers, Beinecke Rare Books and Manuscript Library, Yale University).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ

651

Melanie Klein. Όμως ο Freud είχε πει ήδη την τελευταία του λέξη σε αυτό το θέμα. Περιορίστηκε λοιπόν στον ρόλο του χαλαρού θεατή και σχολίασε ασυνή­ θιστα ήπια ότι κατά τη γνώμη του η Ψυχαναλυτική Εταιρεία του Λονδίνου ακο­ λούθησε «την κυρία Klein στον λανθασμένο δρόμο της».78 Τουλάχιστον η ψυ­ χανάλυση αποκτούσε αποστάτες ή τουλάχιστον γόητρο. Στον Freud πρόσφερε ιδιαίτερη ικανοποίηση ότι την ίδια περίπου περίοδο εκλέχτηκε «ομόφωνα» επί­ τιμο μέλος της αγγλικής Royal Society of Medicine. «Αφού αυτό δεν έγινε ε­ πειδή έχω ωραία μάτια», γράφει στον Jones σχεδόν αδυνατώντας να κρύψει τη χαρά του, «αποδεικνύεται ότι στους επίσημους κύκλους της Αγγλίας έχει γίνει μεγάλη πρόοδος ως προς τον σεβασμό που τρέφουν για την ψυχανάλυσή μας».79 Είχε βέβαια και την αλληλογραφία του, που στη ναζιστική εποχή και με το σκόρπισμα των παιδιών του και των συναδέλφων του σε όλο τον κόσμο ήταν διεθνής όσο ποτέ. Ο Ernst Freud και η οικογένειά του είχαν εγκατασταθεί στο Λονδίνο και ο Freud χάρηκε όταν πληροφορήθηκε ότι η Hilda Doolittle, που τότε ζούσε στο Λονδίνο, είχε επαφή μαζί του.80 Ο Oliver βρισκόταν ακόμη στη Γαλ­ λία, ο Hans Sachs στη Βοστόνη, ο Ernest Jones στο Λονδίνο, η Jeanne Lampl-de Groot στο Άμστερνταμ, ο Max Eitingon στην Παλαιστίνη· όλοι έγραφαν τακτικά και περίμεναν μια απάντηση.* Επιπλέον ως διάσημος πια άνδρας έπαιρνε επι­ στολές και από ξένους και μερικές τον ωθούσαν να γράψει μακροσκελείς απα­ ντήσεις. Μία από αυτές, που είναι γραμμένη στα αγγλικά και απευθύνεται σε μια αμερικανίδα, ανακεφαλαιώνει τη στάση του για την ομοφυλοφιλία. Η επι­ στολή έχει -δικαίω ς- χρησιμοποιηθεί συχνά ως παράθεμα: «Καταλαβαίνω από την επιστολή σας ότι ο γιος σας είναι ομοφυλόφιλος. Εντονότατη εντύπωση μου προκαλεί το γεγονός ότι εσείς δεν χρησιμοποιείτε αυτή τη λέξη στην αναφορά σας για εκείνον. Μπορώ να σας ρωτήσω γιατί την αποφεύγετε;» Αντί να ψέξει την αλληλογράφο για τυπικά αμερικανική σεμνοτυφία, αποφασίζει απλώς να τη βοηθήσει: «Η ομοφυλοφιλία δεν είναι ασφαλώς προτέρημα», γράφει, «αλλά δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει κάποιος να ντρέπεται, δεν είναι αμαρτία ούτε εξευτελισμός ούτε μπορεί να χαρακτηριστεί αρρώστια· τη θεωρούμε απόκλιση της σεξουαλικής λειτουργίας που έχει προκληθεί από κάποιο μπλοκάρισμα στη σεξουαλική ανάπτυξη». Αυτή η θέση δεν θα ικανοποιούσε τους ομοφυλόφιλους που θέλουν να βλέπουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους ως εναλλακτικό ενήλικο τρόπο. Αλλά την εποχή που ο Freud γράφει αυτή την επιστολή οι α­ πόψεις του για την ομοφυλοφιλία θεωρούνται κάθε άλλο παρά συμβατικές και, * Ο Eitingon προσπάθησε γενναία αλλά κάπως απελπισμένα να νιώσει οικεία στην Παλαι­ στίνη. Λίγο μετά την άφιξή του εκεί ίδρυσε ένα ψυχαναλυτικό ινστιτούτο και, αν και ξένος, του­ λάχιστον είχε μια ασχολία. «Εμείς οι αναλυτές έχουμε να κάνουμε πολλά», αναφέρει στον Freud την άνοιξη 1935. Οι ασθενείς που κουράρει αυτός και οι συνάδελφοί του ανήκουν στο οικείο εί­ δος αφού ούτε άραβες ούτε εγκαταστημένοι από χρόνια στην Παλαιστίνη ορθόδοξοι εβραίοι συ­ γκαταλέγονται στους αναλυόμενους (στον Freud, 25 Απριλίου 1935. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου).

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

652

τουλάχιστον δημόσια, όχι διαδεδομένες. «Πολλά άκρως αξιοσέβαστα πρόσωπα σε παλαιότερες και νεότερες εποχές ήταν ομοφυλόφιλοι», γράφει καθησυχαστικά, «μεταξύ των οποίων πολλοί από τους επιφανέστερους άνδρες (Πλάτων, Michelangelo, Leonardo da Vinci κ.ά). Αποτελεί μεγάλη αδικία και αγριότητα ότι η ομοφυλοφιλία διώκεται ως αδίκημα. Αν δεν με πιστεύετε, διαβάστε τα βι­ βλία του Havelock Ellis.» Το ερώτημα αν ο ίδιος θα μπορούσε να βοηθήσει τον γιο της να γίνει ένας «κανονικός» ετεροφυλόφιλος είναι δύσκολο να απαντηθεί, αλλά η ψυχανάλυση θα μπορούσε ίσως να χαρίσει στον νεαρό «αρμονία, ψυχική γαλήνη και πλήρη αποδοτικότητα ανεξαρτήτως από το αν θα παραμείνει ομοφυ­ λόφιλος ή θα αλλάξει».81* Η προκλητική πνευματική στάση του Freud που έδινε έμφαση στην εβραϊκή του ταυτότητα και ταυτόχρονα επέτρεπε να θιγούν εβραϊκές ευαισθησίες, δια­ μόρφωσε και την ανατρεπτική στάση του ως προς τα σεβαστά σεξουαλικά ήθη και δυνάμωσε την απόφασή του να μείνει στη Βιέννη παρά τον αυξανόμενο κίν­ δυνο. Στην ανώνυμη αμερικανίδα αλληλογράφο του γράφει ότι αν ο γιος της θέ­ λει να ψυχαναλυθεί πρέπει να έρθει στη Βιέννη. «Δεν προτίθεμαι να φύγω από εδώ.»82 Όχι ότι είναι εντελώς τυφλός για τις απειλές. «Μια φοβερή διαίσθηση μας λέει», γράφει στον Arnold Zweig τον Οκτώβριο 1935, «ότι εμείς -α χ φουκα­ ράδες αυστριακοί εβραίοι- θα πληρώσουμε ένα μέρος του λογαριασμού. Είναι θλιβερό», προσθέτει, «ότι κρίνουμε παγκόσμια γεγονότα από εβραϊκή σκοπιά, αλλά δεν γίνεται και αλλιώς!»83

Finis Austriae ΥΠΟ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ του Hitler ο Freud θεώρησε ότι έπρεπε να τονίσει την εβραϊκή

θέση του· όπως και οι έμπιστοί του είχε κυριευτεί από οργή. «Ο προσωπικός γιατρός μου δρ. Max Schur», αναφέρει το φθινόπωρο 1935 στον Arnold Zweig, «ένας πολύ συνετός γιατρός, έχει εξοργιστεί τόσο με τα γεγονότα στη Γερμανία ώστε δεν χορηγεί πια γερμανικά φάρμακα.»84 Για τον Freud, που βρισκόταν σε δύσκολη θέση, ο Μωυσής ήταν κάτι περισσότερο από εμμονή, αποτελούσε κα­ ταφύγιο. Αλλά ενώ τον γοήτευε να στοχάζεται για τον Μωυσή, είχε αρκετούς ενδοιασμούς ως προς τη δημοσίευση των ερευνών του. «Ο Μωυσής», διαβεβαιώνει τον Stefan Zweig τον Νοέμβριο, «δεν θα δει ποτέ το φως της δημοσι­ ότητας».85 Όταν τον επόμενο Ιανουάριο γράφει στον Arnold Zweig για κάποια αρχαιολογικά ευρήματα στην Αίγυπτο, αρνείται να δει σε αυτά ένα κίνητρο για * Στη «Freud Collection» υπάρχει ένα φωτοαντίγραφο αυτής της επιστολής με τη σημείωση «από μια ευγνώμονα μητέρα» που συνόδευε την επιστολή όταν παραδόθηκε στον Alfred Kinsey: «Σας εσωκλείω την επιστολή ενός μεγάλου και καλού άνδρα την οποία μπορείτε να κρατήσετε» (Freud Collection, Β4, LC).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

653

να ολοκληρώσει το βιβλίο του. Η μοίρα του Μωυσή, λέει παραιτημένα, είναι ο ύπνος.86 Στον Jones γράφει ότι ήδη ο τίτλος της εργασίας, «Ο άνδρας Μωυσής, ι­ στορικό μυθιστόρημα», «προδίδει γιατί δεν δημοσίευσα ούτε και θα δημοσιεύσω αυτό το έργο». Δεν υπήρχε αρκετό υλικό για μια αξιόπιστη δομή και επιπλέον θα επέσυρε μόνο δυσάρεστα την προσοχή, αφού θα αμφισβητούσε την «εθνική και θρυλική ιστορία των ιουδαίων». Ελάχιστα πρόσωπα -μόνο η Anna, ο Martin και ο K ris- τη διάβασαν».87 Πάντως ο Μωυσής μπορούσε τουλάχιστον να συζη­ τηθεί. Ενόψει μιας επίσκεψης του Arnold Zweig, που στην Παλαιστίνη νιώθει απομονωμένος και ανήσυχος, ο Freud χαίρεται για την καλή συζήτηση που θα κάνουν: «Θα ξεχάσουμε όλη την αθλιότητα και όλη την κριτική, θα στρέψουμε τη φαντασία μας στον Μωυσή.»88 Η επίσκεψη καθυστέρησε πολύ, αλλά στις 18 Αυγούστου 1936 ο Freud σημείωσε στο Χρονικό του: «Μωυσής με τον Am. Zweig».89 Όσο ευχάριστες και αν ήταν οι συζητήσεις με φίλους, το 1936 αποδείχτηκε μια εποχή επαναλήψεων και φαντασμάτων. Στις 6 Μαΐου ο Freud γινόταν ογδό­ ντα ετών και το κουραστικό θέατρο, που είχε ζήσει ήδη στο παρελθόν σε αυτή την περίσταση, επαναλήφθηκε.90 Του άρεσε η αναγνώριση, αλλά τα γενέθλια, ακόμη και ο μεγάλος και στρογγυλός αριθμό των οδόντα, δεν ήταν κάτι που α­ πολάμβανε, απλώς το ανεχόταν. Ο Zweig τον επισκέφτηκε μόλις ο Freud είχε συνέλθει από τους αναπόφευκτους εορτασμούς. Τουλάχιστον είχε πείσει τον Jones να παραιτηθεί από το καλοπροαίρετο σχέδιο μιας αναμνηστικής έκδοσης με εκ­ θέσεις για τον Freud. Η ψυχαναλυτική όσο και η πολιτική κατάσταση, γράφει στον Jones, είναι εντελώς ακατάλληλες για ένα τόσο εορταστικό εγχείρημα.91 Όμως έπρεπε να απαντήσει στον κατακλυσμό των ευχετήριων επιστολών, έστω και με μια τυπωμένη ευχαριστήρια κάρτα. Έπρεπε επίσης να δεχτεί κάποιους ε­ πιφανείς καλεσμένους. Μερικοί ήταν καλοδεχούμενοι, άλλοι αποτελούσαν απλή υποχρέωση που έπρεπε να υπομείνει στωικά. Ένα μήνα αργότερα, στις 5 Ιου­ νίου, η Martha Freud γράφει σε μια ανιψιά, τη Lilly Freud Marie: «Ο φουκαράς ο θείος δούλεψε σκληρά για να ανταποκριθεί σ’ ένα μέρος των οφειλόμενων ευχα­ ριστηρίων».92 Ανάμεσα στις ευχετήριες επιστολές υπήρχε και μία που είχε γραφεί από τους Stefan Zweig και Thomas Mann και την είχαν υπογράψει 191 καλλιτέχνες και συγγραφείς. Στο ευχαριστήριό του προς τον Stefan Zweig ο Freud παρατηρεί: «Παρότι είμαι ασυνήθιστα ευτυχής στο σπίτι μου, με γυναίκα, παιδιά και ιδιαί­ τερα μια κόρη που ικανοποιεί σε σπάνιο βαθμό όλες τις απαιτήσεις ενός πατέρα, δεν μπορώ να συμφιλιωθώ με τη μιζέρια και την απόγνωση των γηρατειών και βλέπω σχεδόν με πόθο το πέρασμα στην ανυπαρξία».93 Ο Thomas Mann γιόρ­ τασε τα ογδοηκοστά γενέθλια του Freud δίνοντας και μια διάλεξη -«Ο Freud και το μέλλον»- την οποία διάβασε προσωπικά στους Freud στην Μπεργκ-γκάσε, στις 14 Ιουνίου.94 Στο τέλος του μήνα ήρθε και η διάκριση που ο Freud είχε σε μέγιστη εκτίμηση και τον χαροποίησε περισσότερο και από τότε που είχε γίνει

654

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

μέλος της Royal Society of Medicine: η ακόμη πιο εξέχουσα Royal Society, που θα συνδέεται για πάντα με τα λαμπερά ονόματα των Newton και Darwin, τον επέλεξε ως αντεπιστέλλον μέλος της.95 Μερικές μέρες αργότερα εξέφρασε σε ε­ πιστολή προς τον Jones τη χαρά του για την «πολύ μεγάλη τιμή» που του έγινε.96 Σε σύγκριση με αυτήν οι σποραδικές και τυπικές διακρίσεις που σκαρφίζονταν οι συμπατριώτες του φάνταζαν σχεδόν σαν προσβολές. ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΑΠΕΙΛΗ, τα κυρίαρχα θέματα στη ζωή του Freud ήταν η προχωρημένη ηλικία του και η επισφαλής υγεία του. «Είμαι ένας γέρος», γρά­ φει στον Abraham Schwadron της βιβλιοθήκης του εβραϊκού πανεπιστημίου στην Ιερουσαλήμ, «προφανώς δεν θα ζήσω για πολύ ακόμη». Ο Schwadron είχε παρακαλέσει τον Freud να του αφήσει τα χειρόγραφά του, όμως ο Freud δεν είχε να του προσφέρει πολλά. «Τρέφω, πιθανώς όχι πολύ δικαιολογημένα, μια αντι­ πάθεια για προσωπικά αντικείμενα, αυτόγραφα, συλλογές χειρογράφων και όλα τα σχετικά. Έφτασα μάλιστα στο σημείο, για παράδειγμα, να πετάξω απερίσκε­ πτα στον κάλαθο των αχρήστων όλα τα χειρόγραφα πριν το 1905, μεταξύ των οποίων και την Ερμηνεία των ονείρων». Από τότε, λέει, πείστηκε να κρατά τα χειρόγραφά του, αλλά δεν του αρέσει ν ’ ασχολείται με αυτά. «Η κόρη μου Anna θα κληρονομήσει τα βιβλία μου και τα γραπτά μου.»97* Η Anna παρέμεινε γι’ αυτόν ό,τι ήταν για περισσότερο από μια δεκαετία: το επίκεντρο της ζωής του. Τη χαιρόταν αλλά και τη νοιαζόταν όπως πάντα. «Η Anna μου είναι πολύ καλή και έξυπνη», γράφει στον Arnold Zweig με υπερη­ φάνεια στις αρχές του καλοκαιριού 1936 για να βγάλει στη συνέχεια στην επι­ φάνεια μια παλιά έγνοια του, το ότι «μια γυναίκα με πάθος μετουσιώνει σχεδόν ολοκληρωτικά τη σεξουαλικότητά της».98 Δεν παύει να την επαινεί. «Το πιο χαρ­ μόσυνο γύρω μου», γράφει στον Eitingon μερικούς μήνες αργότερα, «είναι το κέφι της Anna για δουλειά και η απεριόριστη επίδοσή της». Για τη γυναίκα του γράφει πιο νηφάλια, ότι είναι πολύ καλά.99 Στις 14 Σεπτεμβρίου 1936 γιορτάζει με τη Martha τη χρυσή επέτειο του γάμου τους. Αλλά όπως γράφει κάπως ξερά στη Marie Bonaparte, το παλιό του πάθος για τη Martha Bernays αποτελεί θα­ μπή ανάμνηση. «Πραγματικά δεν υπήρξε κακή λύση στο πρόβλημα του γάμου και είναι ακόμη και σήμερα τρυφερή, υγιής και αποδοτική.»100 Σε αντίθεση με τη γυναίκα του ο Freud μπορεί να ήταν ακόμη αποδοτικός, όμως δεν ήταν ούτε τρυφερός ούτε υγιής. Το βλέμμα του ήταν ερευνητικό όπως πάντα, αλλά το στόμα του είχε γίνει μια σκληρή, λεπτή γραμμή που κύρτωνε ε­ λαφρά προς τα κάτω και έδινε την εντύπωση ενός απογοητευμένου που παρατη­ ρούσε την ανθρωπότητα με μαύρο χιούμορ. Στα μέσα Ιουλίου 1936 ο δρ. Pichler * Στη διαθήκη που υπέγραψε στις 28 Ιουλίου 1938 και επικύρωσε την 1η Δεκεμβρίου 1939 με εκτελεστές τους Martin, Ernst και Anna Freud, ο Freud αφήνει γενικά στη χήρα και τα παιδιά του ίσα μερίδια, όμως κληροδοτεί στην κουνιάδα του Minna 300 λίρες και στην Anna τις αντίκες του και τα ψυχολογικά και ψυχαναλυτικά βιβλία του (Α.Α. Brill papers, container 3, LC).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

655

τον εγχείρισε για τρίτη φορά μέσα σε ένα χρόνο και διαπίστωσε πάλι καρκίνο. Μια εβδομάδα αργότερα ο Freud θεώρησε ότι δεν ήταν πια «βαριά άρρωστος».101 Τον Δεκέμβριο ο Pichler τον εγχείρισε πάλι και στις 24 Δεκεμβρίου ο Freud ση­ μειώνει τηλεγραφικά: «Χριστούγεννα με πόνους».102 Μόνο μια εβδομάδα αργότερα τον περιμένει ένα σοκ. Ο Wilhelm FlieB ει­ σβάλει για τελευταία φορά στη ζωή του. Στις 30 Δεκεμβρίου 1936 η Marie Bonaparte γράφει ότι ένας βερολινέζος βιβλιοπώλης ονόματι Stahl της πρότεινε να αγοράσει τις επιστολές του προς τον FlieB και τα χειρόγραφα που μαρτυρού­ σαν την πορεία του προς την ψυχανάλυση στη δεκαετία 1890. Του τα έχει που­ λήσει η χήρα FlieB και ο Stahl ζητούσε 12.000 γαλλικά φράγκα* Ο Stahl, γράφει η Marie Bonaparte, έχει μια προσφορά από τις ΗΠΑ, αλλά θέλει η συλλογή να μείνει στην Ευρώπη. Η ίδια λέει ότι ζήτησε να δει μια επιστολή για να βεβαιωθεί για τη γνησιότητά της. «Βλέπετε, γνωρίζω το γραφικό σας χαρακτήρα!» γράφει στον Freud.103 Φρίκη καταλαμβάνει τον Freud. Όταν λίγο μετά τον θάνατο του FlieB στα τέλη 1928 η χήρα FlieB τον είχε παρακαλέσει να της επιστρέφει τις επιστολές του άντρα της, ο Freud δεν είχε μπορέσει να τις βρει. Όμως η παράκλησή της τον είχε κάνει να σκεφτεί με ανησυχία τις δικές του επιστολές προς τον FlieB. Η αλ­ ληλογραφία τους, γράφει τώρα στη Marie Bonaparte «ήταν ό,τι πιο προσωπικό μπορείτε να φανταστείτε. Θα ήταν άκρως δυσάρεστο αν έπεφτε σε ξένα χέρια». Της προτείνει να συμμετάσχει στα έξοδα αγοράς των επιστολών. Προφανώς θέ­ λει να τις καταστρέφει. «Δεν θέλω να λάβουν γνώση γι’ αυτές οι λεγόμενες επερχόμενες γενεές.»104Όμως ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο ο αρκετά ακέραιος Stahl πουλά τις επιστολές του Freud μόνο υπό έναν όρο: να μην πέσουν στα χέρια της οικογένειας Freud. Προφανώς το πάθος των Freud να προστατέψουν την ιδιω­ τική τους σφαίρα, ένα πάθος εντελώς κατανοητό για αστούς του 19ου αιώνα, δεν αποτελεί μυστικό. Έτσι αρχίζει μια στοργική μονομαχία: στη μια πλευρά ο Freud που θέλει να εξαφανίσει τις επιστολές, στην άλλη η πριγκίπισσα που θέλει να τις διασώ­ σει για τις «λεγόμενες επερχόμενες γενεές». Στις αρχές 1937 διαβεβαιώνει τον Freud, κάνοντας μια νύξη για τη στάση του απέναντι στη χήρα FlieB, ότι οι επι­ στολές βρίσκονται βέβαια ακόμη στη Γερμανία, όμως τουλάχιστον «όχι πια στα χέρια της “μάγισσας”». Του υπόσχεται να μην τις διαβάσει, προτείνει όμως να τις καταθέσει σε κάποια βιβλιοθήκη με τον όρο να μην επιδειχτούν σε κανένα πριν περάσουν «ογδόντα ή εκατό χρόνια από τον θάνατό σας». Ίσως, επιχειρηματο­ λογεί αντιμετωπίζοντας τον άλλοτε αναλυτή της, να μην μπορεί ο ίδιος να αναλογιστεί το μέγεθος του. «Ανήκετε στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης όπως ο Πλάτων, ας πούμε, ή ο Goethe.» Πόσα θα είχαμε χάσει αν δεν είχαμε τις συζητή­ * Όταν στα μέσα της δεκαετίας 1950 η Marie Bonaparte γράφει στον Jones, αναφέρει το ποσό που πλήρωσε για τις επιστολές: 1.200 γερμανικά μάρκα (βλ. Marie Bonaparte στον Jones, 8 Νοεμβρίου 1957. Jones papers, Archivs of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο).

656

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

σεις του Goethe με τον Eckermann ή αν είχαν καταστραφεί οι διάλογοι του Πλά­ τωνα για να προστατευθεί το όνομα του Σωκράτη από την παιδεραστία! «Και αν διαισθάνομαι σωστά, θα χανόταν κάτι από την ιστορία της ψυχανάλυσης, αυτής της μοναδικής νέας επιστήμης, του δημιουργήματος σας, που είναι σημαντικό­ τερη και από τις ιδέες του Πλάτωνα, αν για μερικές προσωπικές παρατηρήσεις στις επιστολές καταστρεφόταν όλο το υλικό!» Κλείνει λέγοντας: «Σας αγαπώ... και σας τιμώ, γι’ αυτό σας γράφω κατ’ αυτό τον τρόπο».105 Ο Freud ανακουφίζεται που εκείνη τελικά θα έχει στην κατοχή της τις επιστο­ λές του προς τον Fliefi, όμως απορρίπτει τα επιχειρήματα και τις συγκρίσεις της, όπως είχε κάνει και πριν μια εικοσιπενταετία όταν ο Ferenczi επέμενε να τον συγκρίνει με τον Goethe.106Η πριγκίπισσα τον ακούει με σεβασμό αλλά δεν πεί­ θεται. Στα μέσα Φεβρουάριου η συλλογή βρίσκεται στα χέρια της και όταν στις αρχές Μαρτίου πηγαίνει στη Βιέννη και συναντά τον Freud, δεν υποχωρεί στις επίμονες παρακλήσεις του. Ο Freud, που συνεχίζει να ελπίζει ότι θα την πείσει να κάψει τις επιστολές, της προτείνει να τις διαβάσει. Η αντίδρασή της δεν του αρέσει. Του υποδεικνύει κάποια αξιοσημείωτα κομμάτια και έπειτα αντιστέκεται στον άντρα που αγαπά και τιμά και ως αληθινή φίλη των ιστορικών καταθέτει τις επιστολές στην Rotschild-Bank της Βιέννης. Δεν ήταν η εξυπνότερη επιλογή, αφού η τράπεζα ήταν εβραϊκή, αλλά κανένας δεν ήταν τότε βέβαιος ότι ο Χίτλερ θα κατακτούσε την Αυστρία. ΣΤΑ ΟΓΔΟΝΤΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ ο Freud ήταν ακόμη ικανός να εργάζεται, ν’ αγαπά

και να μισεί. Στις αρχές 1937 στράφηκε πάλι με νηφάλια επαγγελματική διάθεση σε ζητήματα αναλυτικής τεχνικής. Η εκτενής πραγματεία του Περατή και μη περατή ανάλυση αποτελεί την κατεξοχήν χωρίς αυταπάτες δήλωση για την αποτελεσματικότητα της ψυχανάλυσης. Αυτή η στάση αμφισβήτησης δεν είναι κάτι νέο. Ποτέ ο Freud δεν χαρακτηριζόταν από τον ενθουσιασμό του θεραπευτή. Όμως τώρα τονίζει τη δύναμη των έμφυτων ορμών και την αντίσταση της ορ­ μής θανάτου και των παραμορφώσεων του χαρακτήρα ενάντια στην αναλυτική επιρροή και βρίσκει νέους λόγους για να αποδώσει στις θεραπευτικές δυνάμεις της ψυχανάλυσης πολύ ταπεινή ισχύ. Δηλώνει μάλιστα ότι μια επιτυχημένη α­ νάλυση δεν εμποδίζει απαραιτήτως την επανεμφάνιση μιας νεύρωσης. Είναι σαν να θέλει ο Freud να παραιτηθεί ή τουλάχιστον να αμφισβητήσει τον στόχο της θεραπείας που είχε θέσει μόνο λίγα χρόνια πριν. Πρόθεση της ψυχανάλυσης, είχε γράψει στη Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, «εί­ ναι βέβαια να ενισχυθεί το Εγώ, να γίνει πιο ανεξάρτητο από το Υπερεγώ, να διευρυνθεί το πεδίο της αντίληψης, να επεκταθεί η οργάνωσή του ώστε να οικειοποιηθεί και νέα τμήματα από το Αυτό. Όπου ήταν Αυτό, να γίνει Εγώ. Είναι ένα έργο καλλιέργειας, όπως η αποξήρανση του αβαθούς κόλπου της Φριζίας».107 Όμως τώρα γράφει σαν να είναι τα οφέλη του Εγώ στην καλύτερη περίπτωση προσωρινά. Παραείναι απλό να αποδώσουμε αυτή τη μικρόψυχη άποψη μόνο

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

657

στις περιστάσεις, ωστόσο έχουν παίξει κάποιον ρόλο. Η πολιτική καταστρέφει τα πάντα. Η Περατή και μη περατή ανάλυση εκδόθηκε τον Ιούνιο 1937. Τον ίδιο μήνα ο Freud έμαθε προς ικανοποίησή του ότι επέζησε του Alfred Adler. Ο Adler, που βρισκόταν στη Μεγάλη Βρετανία για να δώσει διαλέξεις, κατέρρευσε σε ένα δρόμο του Άμπερντιν και πέθανε από καρδιακή προσβολή. Όταν ο Arnold Zweig επέδειξε λίγη συμπόνια στο άκουσμα αυτής της είδησης, ο Freud ήταν ανένδοτος. Περισσότερο από μια εικοσιπενταετία μισούσε τον Adler όπως τον μισούσε και εκείνος. «Για ένα εβραιόπουλο από τη βιεννέζικη περιφέρεια», α­ πάντησε στον Zweig, «ο θάνατος στο Άμπερντιν της Σκοτίας αποτελεί ανήκου­ στη σταδιοδρομία και απόδειξη πόσο ψηλά κατάφερε να φτάσει. Πραγματικά ο κόσμος τον αντάμειψε πλουσιοπάροχα για την υπηρεσία του να αναταχθεί στην ανάλυση. » 108 Ο Freud είχε κάνει ήδη μια παρόμοια παρατήρηση στο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας, λέγοντας ότι δεν μπορεί να καταλάβει τη χριστιανική εντολή της γενικευμένης αγάπης και ότι πολλοί άνθρωποι είναι μάλλον αξιομίσητοι. Και γι’ αυτόν πιο αξιομίσητοι ήταν όσοι κατ’ αυτόν τον είχαν απογοητεύσει και έκαναν την τύχη τους λέγοντας στο κοινό, που ένιωθε άβολα με τη θεωρία της λίμπιντο, αυτά που ήθελε να ακούσει. Ενώ ο θάνατος του Adler ικανοποίησε τον Freud ή τουλάχιστον δεν τον πό­ νεσε, άλλα άτομα του προκαλούσαν ανησυχία. Κάποια κοντινά του πρόσωπα δεν τα πήγαιναν καλά ή είχαν προβληματικά γηρατειά. Η πολυαγαπημένη κου­ νιάδα του Minna ήταν βαριά άρρωστη. Το χιτλερικό κύμα είχε σκορπίσει τα παι­ διά του αναγκάζοντάς τα να ψάχνουν πού θα εγκατασταθούν μόνιμα και πώς θα βιοποριστούν. Μόνο η Anna έκανε μεγάλη πρόοδο. Το όνομα και η στήριξη του πατέρα της την είχαν αρχικά βοηθήσει, αλλά εδώ και καιρό είχε αποκτήσει κύ­ ρος με την ψυχαναλυτική εργασία της με τα παιδιά και τα έξυπνα κείμενά της. Δυστυχώς τον Φεβρουάριο 1937 πέθανε στα 75 χρόνια της, «γαλήνια στο σπίτι της στο Γκέτινγκεν», η φίλη της και φίλη του πατέρα της Lou Andreas Salome. Ο Freud πληροφορήθηκε τον θάνατό της από τις εφημερίδες. «Τη συμπαθούσα πολύ», εκμυστηρεύτηκε στον Arnold Zweig, «παραδόξως χωρίς κανένα ίχνος σε­ ξουαλικής έλξης».109 Τίμησε τη μνήμη της με μια σύντομη αλλά θερμή νεκρο­ λογία .110 Ο Eitingon από την Παλαιστίνη εξέφρασε καίρια τα συναισθήματα του Freud: ο θάνατος της Lou, έγραψε, φαντάζει τόσο περίεργα εξωπραγματικός. Έ ­ δειχνε να είναι τόσο ανεξάρτητη από κάθε έννοια χρόνου. 111 ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΝ ΤΟΝ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΣΑΝ τα προσωπικά ο Freud δεν μπορούσε να α­ γνοήσει την απειλή που προερχόταν από τη Γερμανία. Συνέχιζε να είναι αγκιστρωμένος στην όλο και πιο χαμένη ελπίδα ότι θα μπορούσε να πεθάνει σχεδόν γαλήνια στην Αυστρία, δοκίμαζε πού και πού να κάνει αδικαιολόγητα αισιό­ δοξες προβλέψεις και έβλεπε την αυταπάτη του, ότι η ανεξαρτησία της Αυ­ στρίας θα διατηρηθεί, να ξεθωριάζει. Η καθησυχαστική άρνησή του δεν άντεχε

658

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

μπροστά στην αναντίρρητη πραγματικότητα: η Γερμανία εξοπλιζόταν πάλι και η Δύση δίσταζε να εναντιωθεί στον Hitler. Τον έθλιβαν όχι μόνο οι δικές του προοπτικές αλλά και αυτές της ψυχανάλυσης. Ήδη το καλοκαίρι 1933 είχε γρά­ ψει στον Jones: «Είμαι σχεδόν προετοιμασμένος ότι στην παρούσα παγκόσμια κρίση θα καταστραφεί και η δική μας οργάνωση. Το Βερολίνο έχει χαθεί, η Βου­ δαπέστη έχει χάσει τη σημασία της μετά την απώλεια του Ferenczi και πού το πάνε στην Αμερική κανένας δεν ξέρει».112Δύο χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβριο 1935, πιέζει τον Arnold Zweig να μην καθυστερήσει το ταξίδι που σκοπεύει να κάνει στην Ευρώπη: «Η Βιέννη δεν πρέπει να γίνει γερμανική πριν με επισκεφθείτε».113 Μπορεί ο τόνος να είναι εύθυμος όμως το εννοεί σοβαρά. Ο Zweig φαντάζεται ακόμη ότι η ναζιστική κυριαρχία θα τελειώσει και ότι μια «φιλελευθερίζουσα μοναρχία» θα διαδεχθεί τη «φαιά» εποχή .114 Και ο Freud παραδίδεται σε τέτοιες φαντασιώσεις. Τον Φεβρουάριο 1936 εκφράζει ακόμη την ελπίδα ότι θα ζήσει την κατάρρευση του ναζιστικού καθεστώτος.115 Δεν είναι τόσο δείγμα απλοϊκότητας όσο αποτέλεσμα των συγκεχυμένων, συχνά ακατανόητων σημά­ των που εκπέμπει η δεξιά αλλά και η αριστερά προς τους πολιτικούς παρατηρη­ τές. Εξάλλου ο Freud δεν έχει το πλεονέκτημα της ανεκτίμητης μεταπολεμικής γνώσης. Στα μέσα 1936 οι επιστολές του Freud ηχούν πιο ζοφερές «Η πορεία της Αυ­ στρίας προς τον εθνικοσοσιαλισμό είναι ακάθεκτη», γράφει στον Arnold Zweig τον Ιούνιο. «Το πεπρωμένο έχει συνωμοτήσει με τον όχλο. Με όλο και λιγότερη λύπη περιμένω να πέσει η αυλαία για μένα».114 Σχεδόν ένα χρόνο αργότερα, τον Μάρτιο 1937, προβλέπει μόνο συμφορές. «Η πολιτική μας κατάσταση φαίνεται να θολώνει όλο και πιο πολύ», γράφει στον Jones. «Η διείσδυση των ναζί δεν μπορεί μάλλον να αναχαιτιστεί. Οι συνέπειες -κα ι για την ανάλυση- είναι ο­ λέθριες.» Συγκρίνει την κατάσταση στη Βιέννη με την κατάσταση ανάγκης του 1683, όταν οι Τούρκοι ήταν προ των πυλών. Όμως τότε είχε έρθει κάποια βοή­ θεια, τώρα υπήρχε ελάχιστη ελπίδα για κάτι τέτοιο. Ο Mussolini, που μέχρι τώρα προστάτευε την Αυστρία από τους γερμανούς, έχει προφανώς αποφασίσει να τους δώσει το πράσινο φως. «Θέλω να ζήσω στην Αγγλία όπως ο Ernst και να ταξιδέψω στη Ρώμη όπως εσείς.»117 Δεν ηχεί λιγότερο δυσοίωνα αυτό που γράφει στον Arnold Zweig: «Όλα γύρω γίνονται διαρκώς πιο σκοτεινά, πιο απειλητικά, και η συνείδηση της προσωπικής απόγνωσης πιο φορτική ».118 Τέσσερα χρόνια νωρίτερα ήταν ακόμη πρόθυμος να αναγνωρίσει κάτι θετικό στους συμπατρι­ ώτες του. Μια δεξιά δικτατορία, γράφει στον Jones, θα επιδείνωνε τη ζωή των εβραίων, αλλά η Κοινωνία των Εθνών θα επενέβαινε για να εμποδίσει τις διώ­ ξεις και «εξάλλου δεν ταιριάζει στον αυστριακό η γερμανική κτηνωδία».119 Τώρα βλέπει τα πράγματα πιο καθαρά, τουλάχιστον κάποιες φορές. «Εδώ η κυβέρνηση άλλαξε, αλλά ο λαός είναι ο ίδιος και ως προς τη λατρεία του αντισημιτισμού συμφωνεί με τους αδελφούς του ράιχ», σχολιάζει τον Δεκέμβριο 1937. «Μας σφίγγουν όλο και περισσότερο το λαιμό, έστω και αν δεν μας πνίγουν.»120 Τρεις

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

659

μήνες αργότερα δεν εκπλήσσεται πια από τον ενθουσιασμό των αυστριακών που ζητωκραυγάζουν υπέρ του Hitler. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΙΑΣ είχε προετοιμαστεί από καιρό και ήταν πια ανα­

πόφευκτη. Όπως σημειώνει ο Freud στο Χρονικό του, τον Ιούλιο 1936 ο καγκε­ λάριος Kurt von Schuschnigg είχε κλείσει συμφωνία με τη ναζιστική Γερμανία. Περιείχε κρυφές ρήτρες, την υποχρέωση να παραβλέπονται οι δραστηριότητες του παράνομου αυστριακού ναζιστικού κόμματος και την είσοδο στην κυβέρ­ νηση κάποιων αρχηγών του, όπως ο Arthur Seyfi-Inquart. Η θηλιά, για να χρη­ σιμοποιήσουμε τη μεταφορά του Freud, είχε αρχίσει να σφίγγει. Τον Φεβρουάριο 1938 ο Hitler υποχρέωσε τον Schuschnigg να κάνει υπουργό Ασφαλείας και Ε­ σωτερικών τον SeyB-Inquart. Ο δούρειος ίππος είχε στηθεί. Ο Schuschnigg έ­ κανε μια γενναία αλλά μάταιη χειρονομία κηρύσσοντας δημοψήφισμα για την αυτονομία της Αυστρίας στις 13 Μαρτίου. Πεζοδρόμια και τοίχοι γέμισαν με συνθήματα του Schuschnigg. Ο Freud έβλεπε στην κρίση μια τελεσίδικη αντιπαράθεση, η ολέθρια κατά­ ληξη της οποίας δεν ήταν ακόμη εντελώς βέβαιη. «Η με τον τρόπο της φρόνιμη και γενναία κυβέρνησή μας», γράφει στον Eitingon τον Φεβρουάριο 1938, «αμύ­ νεται τώρα δραστήρια όσο ποτέ ενάντια στους ναζί». Όμως δεν τολμά να προβλέψει ότι το θάρρος της θα αποτρέψει τους γερμανούς να εισβάλουν στην Αυ­ στρία.121 Ωστόσο αυτός και η οικογένειά του παραμένουν ήσυχοι. «Στη Βιέννη επικρατούσε πανικός», γράφει η Anna Freud στον Jones στις 20 Φεβρουάριου. «Εμείς δεν συμμετέχουμε στον πανικό . » 122 Δύο μέρες αργότερα, όταν ο Freud γράφει στον γιο του Ernst, τολμά να αμφισβητήσει διατακτικά ότι η Αυστρία θα έχει την ίδια κατάληξη με τη Γερμανία. «Η καθολική εκκλησία είναι πολύ ισχυρή και θα προβάλει μεγάλη αντίσταση». Εξάλλου «ο Schuschnigg μας εί­ ναι ένας έντιμος, θαρραλέος άντρας με χαρακτήρα». Ο Schuschnigg έχει καλέσει μια ομάδα εβραίων διανοουμένων για να τη διαβεβαιώσει «ότι οι εβραίοι δεν έχουν να φοβηθούν τίποτε εδώ». Φυσικά, αν εξαναγκαστεί να φύγει ή αν γίνει πράγματι ναζιστική εισβολή, χάνεται κάθε ελπίδα. Όμως ο Freud συνεχίζει να μη θέλει να φύγει. Πρέπει να συλλογιστούμε ότι η φυγή του θα έδινε «σήμα για την πλήρη διάλυση της αναλυτικής ομάδας» και αυτό ήταν κάτι που ήθελε να αποφύγει. «Δεν πιστεύω ότι η Αυστρία από μόνη της θα καταντήσει ναζιστική. Σε αυτό διαφέρει από τη Γερμανία και είναι μια διαφορά που κατά κανόνα παραβλέπουμε. » 123 Πόσο ισχνή είναι η ελπίδα στην οποία αγκιστρώνεται φαίνεται από το ότι υπολογίζει σε έναν πολύ απίθανο σύμμαχο: την εκκλησία. «Θα μπορέσουμε άραγε να είμαστε ασφαλείς υπό την προστασία της καθολικής εκκλησίας;» ρωτά τη Marie Bonaparte στις 23 Φεβρουαρίου. Αλλά δεν το πιστεύει πραγματικά. «Quien sabe?» 124* αναρωτιέται * ΣτΜ.: Ποιος ξέρει;

660

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

χρησιμοποιώντας τα σχολικά ισπανικά του. Υπάρχει κάτι συγκλονιστικό σε αυ­ τές τις προσπάθειες αυτοκαθησυχασμού την ύστατη στιγμή. Νωρίτερα ο Freud έκρινε πολύ πιο ρεαλιστικά την κατάσταση. Ο Hitler συνέχισε ανενόχλητος τα σχέδια προσάρτησης της Αυστρίας στο τρίτο ράιχ. Το δημοψήφισμα του Schuschnigg ήταν σαν τσίγκος που αντιμετω­ πίζει οπλοπολυβόλο. Στις αναφορές τους προς το Βερολίνο οι γερμανοί πρέσβεις του Λονδίνου και της Ρώμης ανέφεραν ότι η προσάρτηση της Αυστρίας δεν θα συναντούσε καμία αντίσταση. Ο Schuschnigg αναγκάστηκε να ματαιώσει το δημοψήφισμα. Στις 11 Μαρτίου, μετά από τελεσίγραφο του Hitler, παραιτήθηκε προς όφελος του SeyB-Inquart. Το σχόλιο του Freud τηλεγραφικό και ακριβές: «Finis Austriae» . 125 Το επόμενο πρωί ο νέος καγκελάριος της Αυστρίας υπακούοντας στις εντολές των αφεντικών του στο Βερολίνο καλεί τα γερμανικά στρα­ τεύματα να περάσουν τα σύνορα. ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ, 12 Μαρτίου 1938, και την επόμενη ο Freud καθόταν μπρο­

στά στο ραδιόφωνο και άκουγε πώς οι γερμανοί καταλάμβαναν την Αυστρία. Άκουγε γενναίες δηλώσεις αντίστασης πριν την κατάρρευση και αλαλαγμούς χαράς πρώτα στη μια πλευρά και έπειτα στην άλλη. Όσο και αν υπέφερε με­ τεγχειρητικά, τα πολιτικά γεγονότα τον έκαναν να ξεχνά τους πόνους του. Στο Χρονικό του καταγράφονται τηλεγραφικά τα γεγονότα. Κυριακή 13 Μαρτίου: «Προσάρτηση στη Γερμανία». Και την επόμενη μέρα: «Ο Hitler στη Βιέννη».12* Αρχίζει η τρομοκρατία, ένα απεχθές μείγμα από προμελετημένες «εκκαθαρί­ σεις» των γερμανών και αυθόρμητα τοπικά ξεσπάσματα χαράς και βίας - μια τρομοκρατία εναντίον των σοσιαλδημοκρατών και των άβολων ηγετών της πα­ λιάς δεξιάς, προπάντων εναντίον των εβραίων. Ο Freud είχε υποτιμήσει τους αυστριακούς όταν στα τέλη 1937 είχε χαρακτηρίσει τους συμπατριώτες του όχι λιγότερο βάναυσους από τους γερμανούς. Αποδείχτηκαν πολύ πιο πρόθυμοι από τα ναζιστικά πρότυπά τους όσον αφορά την κακομεταχείριση των αδυνάτων. Οι γερμανοί είχαν χρειαστεί πέντε χρόνια για να αποκτήσουν και να εκφράσουν τον φανατισμό και τη σαδιστική εκδικητικότητα που οι αυστριακοί κατάφεραν να μάθουν σε πέντε ημέρες. Πολλοί γερμανοί είχαν λυγίσει κάτω από τον ανελέητο προπαγανδιστικό βομβαρδισμό, είχαν πτοηθεί από το σκληρό κράτος, το άγρυπνο κόμμα και τον ελεγχόμενο Τύπο. Πολλοί αυστριακοί δεν χρειάστηκε καν να δεχτούν οποιαδήποτε πίεση. Μόνο ένα πολύ μικρό μέρος της συμπερι­ φοράς τους μπορεί να δικαιολογηθεί ή να συγχωρηθεί ως αναγκαστική υποταγή στη ναζιστική τρομοκρατία. Ο όχλος, που λεηλάτησε εβραϊκά σπίτια και τρο­ μοκράτησε εβραίους καταστηματάρχες, έδρασε χωρίς επίσημη εντολή και από­ λαυσε το έργο του. Οι αυστριακοί ιεράρχες, οι φύλακες της ρωμαιοκαθολικής συνείδησης, δεν έκαναν τίποτε για να κινητοποιήσουν όσες δυνάμεις λογικής και εντιμότητας είχαν ακόμη απομείνει. Ο καρδινάλιος Innitzer έδωσε το σύν­ θημα και οι ιερείς εγκωμίασαν από τον άμβωνα τα επιτεύγματα του Hitler, δή­

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

661

λωσαν τη χαρά τους για τη συνεργασία με το νέο καθεστώς και στις κατάλληλες περιστάσεις ύψωσαν στα καμπαναριά τη σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό. Αυτή η αναγνώριση του Hitler από τον κλήρο αποτελεί συντριπτικό σχόλιο στη λυ­ πητερή ερώτηση που είχε θέσει ο Freud λίγες εβδομάδες νωρίτερα, αν δηλαδή η ισχυρή καθολική εκκλησία θα ύψωνε για το δικό της καλό ανάστημα στον Hit­ ler* Τα επεισόδια στους δρόμους των αυστριακών πόλεων και χωριών αμέσως μετά τη γερμανική εισβολή ήταν πολύ πιο φριχτά από αυτά που είχαν συμβεί μέχρι τότε μέσα στο ίδιο το χιτλερικό ράιχ. Οι αδιάντροπες συκοφαντίες των ναζιστικών φύλλων όπως του Stiirmer, οι διατάξεις που περιόριζαν την επαγγελματική δραστηριότητα των γερμανο-εβραίων, οι φυλετικοί νόμοι της Νυρεμβέργης στα τέλη 1935, οι υπερήφανες δηλώσεις των χωριών ότι ήταν πια «καθαρά από εβραίους» έδωσαν στους εβραίους της Γερμανίας μια πρόγευση της κόλασης. Όμως συγκριτικά είχαν βιώσει λίγα μόνο από την αυθαίρετη βία που είχε εξαπλωθεί στην Αυστρία μετά την προσάρτηση: η Αυστρία του Μαρτίου 1938 ήταν η γενική δοκιμή για τα γερμανικά πογκρόμ του επόμενου Νοεμβρίου. Ο γνωστός γερμανός θεατρικός συγγραφέας Carl Zuckmayer βρέθηκε εκείνες τις μέρες τυχαία στη Βι­ έννη και δεν τις ξέχασε ποτέ. «Ο Κάτω Κόσμος είχε ανοίξει τις πύλες του για να αμολήσει τα πιο ταπεινά, φριχτά και ακάθαρτα πνεύματα. Η πόλη μετατράπηκε σε εφιαλτικό πίνακα του Hieronymus Bosch... Ο αέρας ήταν διαρκώς γεμάτος από διαπεραστικές, συγκεχυμένες, υστερικές κραυγές που έβγαιναν μέσα από αντρικά και γυναικεία λαρύγγια...» Για τον φιλελεύθερο Zuckmayer όλοι αυτοί οι άνθρω­ ποι είχαν χάσει το πρόσωπό τους, «έμοιαζαν με αλλοιωμένες τερατώδεις μάσκες: άλλοι από φόβο, άλλοι από ψέμα, άλλοι από τον άγριο θρίαμβο του μίσους». Στη Γερμανία είχε δει κάποια τρομαχτικά πράγματα, μεταξύ άλλων το χιτλερικό πρα­ ξικόπημα του 1923 στο Μόναχο και την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί τον Ιανουάριο 1933. Όμως τίποτε δεν συγκρινόταν με όσα διαδραματίζονταν στους δρόμους της Βιέννης. «Αυτό που αποδεσμεύτηκε εδώ ήταν η εξέγερση του φθό­ νου, της ζήλιας, της πικρίας, της τυφλής κακόβουλης μανίας για εκδίκηση».127 Το μποϊκοτάζ των εβραϊκών καταστημάτων της Βιέννης και άλλων αυστρια­ κών πόλεων ήταν το λιγότερο, αν και αρκετά άσχημο. Επιβλεπόταν από φαιοχίτωνες παλικαράδες ή πλιατσικολόγους νεαρούς με περιβραχιόνια με αγκυλωτό σταυρό που ξεσπούσαν οργισμένα σε όποιους τους αγνοούσαν ή πρόβαλλαν α­ ντίσταση. Κρατώντας λίστες, που είχαν ετοιμαστεί ειδικά, αυστριακοί ναζί και οι συνοδοιπόροι τους λήστεψαν εβραϊκές κατοικίες, καταστήματα και συναγωγές. Αλλά ακόμη χειρότερη ήταν η σποραδική βία. Η θέα ενός αδύναμου εβραίου έ* Για λόγους δικαιοσύνης πρέπει να προσθέσουμε ότι πριν τελειώσει ακόμη ο χρόνος η κα­ θολική πολιτική της υποταγής και της συνεργασίας με τους αυστριακούς ναζί άρχισε να μετατρέπεται σε πικρία, ενώ η ναζιστική ηγεσία άρχισε να παραπονείται για «πολιτευόμενους ιερείς». Όμως κάθε αντίσταση που θα μπορούσαν να προβάλουν οι αυστριακοί ιερείς θα ήταν εκ των πραγμάτων αδύναμη και μάταιη.

662

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

δίνε φτερά στη φαντασία του όχλου. Οι ορθόδοξοι εβραίοι της Ανατολικής Ευ­ ρώπης, που χτυπούσαν στο μάτι με τα πλατύγυρα καπέλα, τις μπούκλες στους κροτάφους και τις μακριές γενειάδες, αποτελούσαν αγαπημένο στόχο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι γλίτωναν. Υπό τους αλαλαγμούς χαράς των βασανιστών οι εβραίοι, παιδιά, γυναίκες ή γέροι, υποχρεώνονταν να καθαρίσουν με γυμνά χέρια ή με οδοντόβουρτσες όσα συνθήματα του ματαιωμένου δημοψη­ φίσματος του Schuschnigg είχαν απομείνει. Ένας άγγλος δημοσιογράφος υπήρξε μάρτυρας ενός τέτοιου επεισοδίου: «Άνδρες των ταγμάτων εφόδου έσερναν έναν ηλικιωμένο εβραίο εργάτη και τη γυναίκα του ενώ το πλήθος χειροκροτούσε. Δάκρια κυλούσαν στα μάγουλα της ηλικιωμένης και ενώ το απλανές βλέμμα της διαπερνούσε κυριολεκτικά τους βασανιστές της, μπόρεσα να δω ότι ο ηλικιω­ μένος άντρας της, τον οποίο κρατούσε από το μπράτσο, προσπάθησε να της χαϊ­ δέψει το χέρι. “Να δουλέψουν οι εβραίοι”, ούρλιαζε το πλήθος. “Να δουλέψουν επιτέλους οι εβραίοι. Ευχαριστούμε τον Φύρερ μας που έδωσε δουλειά στους εβραίους!”».128 Άλλες συμμορίες εξανάγκαζαν με χλευαστικά λόγια και κλοτσιές εβραίους μαθητές να γράψουν στους τοίχους «Οβριός» ή τους εξευτέλιζαν υποχρεώνοντάς τους να κάνουν γυμναστική ή να χαιρετήσουν χιτλερικά .129 Δεν ήταν απλώς η έκρηξη μιας ημέρας. Ένα τηλεγράφημα της 13ης Μαρτίου του Associated Press από τη Βιέννη αναφέρει ότι «οι ξυλοδαρμοί εβραίων και η λεηλασία εβραϊκών καταστημάτων αυξήθηκαν σήμερα. Οι εβραίοι εξαφανίστη­ καν από τη βιεννέζικη ζωή. Στους δρόμους και τα καφέ βλέπεις ελάχιστους ή και κανέναν. Από κάποιους ζητήθηκε να κατεβούν από το τραμ». Ο ρεπόρτερ είδε να αφήνουν έναν άντρα «χτυπημένο και πληγωμένο στον δρόμο. Ένας άλλος χτυ­ πήθηκε όταν βγήκε από το καφέ, ενώ η γυναίκα του κοιτούσε με απόγνωση. Μια εβραία που σήκωσε από κάποια τράπεζα 40.000 σελίνια συνελήφθη χωρίς κα­ τηγορητήριο». Στο μεταξύ «οι ναζί έκαναν έρευνα στα κεντρικά του αθλητικού συλλόγου Μακαμπί, κατέστρεψαν ένα μέρος των εγκαταστάσεων και κατέβασαν το λάβαρο του συλλόγου».130 Υπήρχαν κάποιοι που δεν μπορούσαν να πιστέψουν όσα έβλεπαν, για αυ­ τούς το μαγευτικό όνειρο της χαρούμενης πόλης στον γαλάζιο Δούναβη, δεν είχε σβήσει ακόμη: «Εβραίοι ηγέτες εξέφρασαν την άποψη ότι ο αντισημιτισμός στην Αυστρία θα είναι ηπιότερος απ’ ό,τι στη Γερμανία» . 131 Η πραγματικότητα απέδειξε το αντίθετο. Σε ένα τηλεγράφημα της 15ης Μαρτίου κάποιος δημοσι­ ογράφος αναφέρει: «Ο Adolf Hitler άφησε πίσω του στην Αυστρία έναν αντιση­ μιτισμό που εξαπλώνεται πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι στη Γερμανία». Ο δημοσιο­ γράφος περιγράφει σκηνές που τις τελευταίες δύο ημέρες είχαν γίνει πια οικείες για τους αναγνώστες των εφημερίδων του δυτικού κόσμου. Και παρατηρεί ότι αν οι εβραίοι είχαν να επιλέξουν ανάμεσα σε έναν αυστριακό που έκανε το κέφι του και ένα γερμανό που εκτελούσε διαταγές, θα προτιμούσαν τον γερμανό. «Ο υπογράφων είδε κοντά στο Sachsischer Hotel μια φρουρά από έξι ναζί με κράνη και με όπλα, να εξαναγκάζει μια γυναίκα με γούνα να γονατίσει και να σβήσει το

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

663

σύνθημα “Ζήτω ο Schuschnigg!” που ήταν γραμμένο με λευκή λάκα στο λιθό­ στρωτο. Όμως παρά τις ταπεινώσεις οι εβραΐοι είχαν λόγο να νιώθουν ευγνωμο­ σύνη για τους βασανιστές τους, αφού οι φρουρές δεν προέβαιναν σε περαιτέρω κακοποιήσεις, κάτι που ο όχλος έκανε ευχαρίστως». Οι κρανοφόροι ναζί διέλυαν μάλιστα τον όχλο «που είχε κατά νου τη λεηλασία και άκρως επικίνδυνες δια­ θέσεις... Είναι σαφές», γράφει ο δημοσιογράφος, «ότι δεν διδάσκονται μόνο οι εβραίοι το τίμημα της προσάρτησης». Ένας γερμανός ναζί από το Βερολίνο, με τον οποίο συνομίλησε αυτός ο δημοσιογράφος, «εξέφρασε κάποια έκπληξη για την ταχύτητα εξάπλωσης του αντισημιτισμού εδώ και είπε ότι αυτό θα επιδεινώ­ σει τη θέση των εβραίων στη Βιέννη περισσότερο απ’ ό,τι στη Γερμανία, όπου η αλλαγή επήλθε μάλλον βαθμιαία».132 Αυτό που πρόσεξαν όλοι οι δημοσιογράφοι, που έστελναν εκείνες τις ημέρες ανταποκρίσεις από τη Βιέννη, ήταν η γενικευμένη γιορτινή ατμόσφαιρα. «ΟΙ ΒΙΕΝΝΕΖΟΙ ΞΕΦΑΝΤΩΝΟΥΝ, ΣΥΝΩΣΤΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΘΟΡΥΒΩΔΕΙΣ ΔΡΟΜΟΥΣ» αναφέρει ένα πρωτοσέλιδο της 14ης Μαρτίου. «Αλαλάζοντα πλήθη με σημαίες διασχίζουν την πόλη φωνάζοντας “Sieg Heil!” / Η ΝΕΟΛΑΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ / Γερμανικά εμβατήρια και όχι βαλς στα καφέ - Καμιά αντιπολίτευση. » 133 Για κάποιο χρονικό διάστημα και ενώ οι γερμανοί ναζί εισήγαγαν τη σκηνοθετική χειραγώγηση των μαζών που είχε τόση επιτυχία στη δική τους χώρα, επικρατούσε στην Αυστρία γιορτινή διάθεση. Η σκοτεινή πλευρά των πανηγυρισμών ήταν η βία και ο φόνος. Ο Μάρτιος 1938 υπήρξε για τη Βιέννη και την υπόλοιπη Αυστρία εποχή πολιτικού εγκλή­ ματος και αυτοσχέδιων φόνων. Ο εβραίος σοσιαλδημοκράτης δικηγόρος Hugo Sperber, που για πολύ καιρό υπήρξε πρόκληση για τους αυστριακούς ναζί, κυ­ ριολεκτικά ποδοπατήθηκε μέχρι θανάτου. 134 Δεν ήταν το μοναδικό συμβάν. Τον Απρίλιο ένας μηχανικός, ο Isidor Pollack, διευθυντής χημικού εργοστασίου σκο­ τώθηκε κατά τον ίδιο τρόπο από τάγμα εφόδου που έκανε τη λεγόμενη κατ’ οί­ κον έρευνα . 135 Άλλοι αυστριακοί εβραίοι, όπως ο δοκιμιογράφος, καμπαρετίστας και ερασιτέχνης ιστορικός τέχνης Egon Friedell, δεν έγιναν λεία βασανιστών και δολοφόνων. Στις 16 Μαρτίου, ενώ οι άνδρες των SA ανέβαιναν τη σκάλα του σπιτιού του, εκείνος προτίμησε να πεθάνει πηδώντας από το παράθυρο. Αυτή η λύση κατέληξε τελικά σε επιδημία: στις 11 Μαρτίου έγιναν στη Βιέννη δύο αυ­ τοκτονίες· τρεις ημέρες αργότερα ο αριθμός ανήλθε στις δεκατέσσερις, οκτώ από τους αυτόχειρες ήταν εβραίοι.136 Μέσα στην άνοιξη αυτοκτόνησαν 500 εβραίοι της Αυστρίας για να γλιτώσουν από την ταπείνωση, τον αφόρητο φόβο ή το στρατόπεδο συγκέντρωσης.137 Οι θάνατοι προκάλεσαν τόσο πολύ την προσοχή, ώστε στα τέλη Μαρτίου οι αρχές θεώρησαν υποχρέωσή τους να διαψεύσουν τις «φήμες περί χιλιάδων αυτοκτονιών από την ημέρα ανάληψης της εξουσίας από τους ναζί». Η δήλωσή τους, με τη χαρακτηριστική ψυχρή ακρίβεια του φονικού μηχανισμού των ναζί, αναφέρει: «Από τις 12 Μαρτίου έως τις 22 Μαρτίου συντελέστηκαν στη Βιέννη 96 αυτοκτονίες. Μόνο 50 από αυτές είχαν άμεση σχέση με την αλλαγή της πολιτικής κατάστασης στην Αυστρία».138

664

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Η σκέψη της αυτοκτονίας άγγιξε αυτή την άνοιξη και το σπίτι των Freud. Ο γιατρός του Freud Max Schur, που συμπαραστεκόταν αυτούς τους απελπιστι­ κούς μήνες στην οικογένεια, αναφέρει ότι η Anna Freud, πιστεύοντας ότι δεν υ­ πήρχε ελπίδα διαφυγής από τη ναζιστική Αυστρία, ρώτησε τον πατέρα της: «Δεν θα ήταν καλύτερα να αφαιρέσουμε όλοι τις ζωές μας;» Η απάντηση του Freud ήταν χαρακτηριστική: «Γιατί; Επειδή το θέλουν αυτοί;»139 Μπορεί να μουρμού­ ριζε ότι δεν άξιζε πια να ζει και να ποθούσε να έρθει η στιγμή που θα έπεφτε η αυλαία, όμως δεν ήταν πρόθυμος να εγκαταλείψει τη σκηνή επειδή το ήθελε ο εχθρός. Η πεισματική διάθεση, που ήταν κυρίαρχη στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, είχε ξυπνήσει πάλι μέσα του. Αν έπρεπε να φύγει, τότε θα το έκανε με τους δικούς του όρους. Οι κατακτητές ολοκλήρωσαν την ένταξη της Αυστρίας στο χιτλερικό ράιχ γρήγορα και ανενδοίαστα. Δουλειά τους ήταν πραγματικά το finis Austriae: σε λιγότερο από μια εβδομάδα ο αυστριακός στρατός, οι νόμοι και οι δημόσιες ε­ γκαταστάσεις έγιναν παραρτήματα των αντίστοιχων γερμανικών και η χώρα δεν ήταν πια η Αυστρία, αλλά μια ανατολική επαρχία της Γερμανίας που ονομά­ στηκε με ένα σκόπιμο αρχαϊσμό «Όστμαρκ». Εβραίοι δικαστές, δημόσιοι υπάλ­ ληλοι, βιομήχανοι, τραπεζίτες, καθηγητές, δημοσιογράφοι και μουσικοί έπεσαν θύματα της «κάθαρσης». Μέσα σε λίγες εβδομάδες η όπερα, οι εφημερίδες, ο κόσμος του εμπορίου και του υψηλού πολιτισμού, αλλά και τα καφέ δήλωσαν με ζήλο «αριανή καθαρότητα». Οι αξιόπιστοι ναζί ανταμείφθηκαν με την τοπο­ θέτησή τους σε όλες τις ανώτερες υπεύθυνες θέσεις. Πρακτικά δεν υπήρξε αντί­ σταση ή έστω ενστάσεις. Η μικρή αντιπολίτευση πνίγηκε από τον Heinrich Him­ mler και τη μελανοχίτωνα ελίτ, τα SS, με τις ήδη δοκιμασμένες μεθόδους. Αν υποπτεύονταν κάποιον για αντιναζιστικές κινητοποιήσεις ή αν τον θεωρούσαν εμπόδιο, τον συνελάμβαναν, τον κρεμούσαν, τον τουφέκιζαν ή τον μετέφεραν στο Νταχάου, το φοβερό στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Βαυαρία. Κάποιοι λίγοι διέφυγαν στο εξωτερικό για να διαπιστώσουν απλώς ότι ο υπόλοιπος κόσμος δεν σκόπευε να παρέμβει για χάρη τους. ΕΝ ΜΕΡΕΙ ΧΑΡΗ στη διεθνή φήμη του και την προστασία από δραστήριους φί­

λους του, ο Freud γλίτωσε από την τρομοκρατία, αν και όχι εντελώς. Στις 15 Μαρτίου, την ημέρα που είχε καταγράψει την άφιξη του Hitler στη Βιέννη, ση­ μειώνει στη συνέχεια έναν «έλεγχο» στο σπίτι του και στον εκδοτικό οίκο.140 Συμμορίες πολιτών και φαιοχιτώνων εισέβαλαν στο γραφείο του ψυχαναλυτικού εκδοτικού οίκου στην Μπεργκ-γκάσε 7 και στο σπίτι του Freud στην Μπεργκγκάσε 19. Έκαναν έρευνα στα χαρτιά του εκδοτικού οίκου, κράτησαν τον Mar­ tin Freud όλη την ημέρα, αλλά δεν βρήκαν στο γραφείο ενοχοποιητικά στοιχεία. Από τύχη. Η διαθήκη του Freud, που φυλασσόταν εκεί, θα μπορούσε να προδώσει ότι ο Freud είχε χρήματα στο εξωτερικό. Στο σπίτι οι εισβολείς έμειναν αρκετά. Ίσως να τα έχασαν κάπως με τη Martha Freud, αυτή την ικανή και εύγε-

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

665

νική αστή, αλλά όχι αρκετά. Η Anna Freud τους οδήγησε στο χρηματοκιβώτιο και το άνοιξε για να κάνουν τη δουλειά τους.141 Η δεύτερη επίσκεψη των ναζί, μια εβδομάδα αργότερα, θα ήταν λιγότερο αβίαστη. Ήταν προφανές και θλιβερό ότι για την ψυχανάλυση δεν υπήρχε πια μέλλον στη Βιέννη. Ούτε το προσωπικό μέλλον του Freud ήταν βέβαιο. Ήταν αρκετά διάσημος για να περάσει απαρατήρητος. Δυτικές εφημερίδες ανέφεραν ότι η κυ­ βέρνηση της Παλαιστίνης του είχε προτείνει άσυλο, αλλά η νέα εξουσία της Αυ­ στρίας δεν του έδινε διαβατήριο.142 Ωστόσο στο Χρονικό σημειώνεται κάποια βο­ ήθεια: «Jones» στις 16 Μαρτίου και «Πριγκίπισσα» την επόμενη μέρα.143 Οι δύο είχαν σχέσεις - «προστασία» όπως συνηθίζουν να λένε οι αυστριακοί. Ο Jones είχε διασυνδέσεις με μέλη της βρετανικής κυβέρνησης και η πριγκίπισσα Marie Bonaparte με τα πλούτη της, το οικογενειακό της δέντρο και τις διασυνδέσεις με βασιλείς πτοούσε ακόμη και την γκεστάπο. Ο Ludwig Binswanger από την Ελβετία στέλνει πρόσκληση στην κωδικοποιημένη γλώσσα που φροντίζουν να χρησιμοποιούν όλοι όσοι γράφουν επιστολές στις κατεχόμενες από τους γερμανούς περιοχές. «Σκοπός των σημερινών μου αράδων», γράφει στον Freud στις 18 Μαρτίου, «είναι να σας πω ότι σας προσκαλώ όποτε θελήσετε να αλλάξετε αέρα». Και τον διαβεβαιώνει: «Καταλαβαίνετε ότι οι ελβετοί φίλοι σας σας σκέ­ φτονται έτοιμοι πάντα να βοηθήσουν» . 144 Ακόμη σημαντικότερο είναι ότι ο Wil­ liam Bullitt, τώρα πια αμερικανός πρέσβης στη Γαλλία, επαγρυπνεί για τον πα­ λιό συνεργάτη στο βιβλίο του. Ο αμερικανός γενικός πρόξενος στη Βιέννη John Cooper Wiley, που έχει πάρει τη θέση μετά από ενέργειες του Bullitt, ενεργεί ως πράκτοράς του. Ο Freud έχει τύχη και με τους μη εβραίους αυστριακούς από τους οποίους εξαρτάται πολύ, ιδίως με τον χειρουργό Hans Pichle, που συνεχίζει να τον κουράρει σαν να μην άλλαξε τίποτε στον κόσμο. Ωστόσο δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι αυτοί οι εντυπωσιακά πολλοί προ­ στάτες θα μπορούσαν να σώσουν τον Freud. Οι ναζί, μεθυσμένοι από τις αλλε­ πάλληλες νίκες και περιφρονώντας τις λιπόψυχες δυτικές δυνάμεις που ήθελαν ειρήνη και φοβούνταν την αντιπαράθεση, έτειναν να μην παίρνουν στα σοβαρά τις βρετανικές, γαλλικές ή αμερικανικές διαμαρτυρίες. Η ανάμνηση του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου παρέλυε τους ηγέτες των συμμάχων. Μερικοί από τους πιο απερίσκεπτους πολιτικούς των ναζί, όπως ο Himmler, πίεζαν για τη σύλληψη του Freud και όλης της συμμορίας των αναλυτών που βρίσκονταν ακόμη στη Βιέννη, αλλά συγκρατούνταν μάλλον από τον Hermann Goring, ο οποίος υπο­ στηριζόταν από το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών που συμβούλευε να είναι προσεχτικοί. 145 Στις 15 Μαρτίου ο Wiley τηλεγραφεί στον αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Cordell Hull: «Φοβάμαι Freud κινδυνεύει παρότι ηλικιωμένος και άρρωστος» . 146 Ο Hull κοινοποιεί το μήνυμα στον Franklin Roosevelt και σημει­ ώνει την επόμενη μέρα ότι «ακολουθώντας τις οδηγίες του προέδρου» παρακάλεσε τον αμερικανό πρέσβη στο Βερολίνο Hugh Robert Wilson «να συζητήσει προσωπικά αυτή την υπόθεση με τις αντίστοιχες γερμανικές αρχές». Ο Wilson

666

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

πρέπει να φροντίσει ο Freud και η οικογένειά του να πάνε στο Παρίσι, «όπου, όπως έχουν πληροφορήσει τον πρόεδρο, υπάρχουν φίλοι πρόθυμοι να τον φιλο­ ξενήσουν». Από εκείνη τη στιγμή το πεπρωμένο του Freud απασχολεί πολύ τα ανώτατα κυβερνητικά κλιμάκια της Αμερικής· εμπλέκονται άμεσα το Υπουργείο Εξωτερικών - ο Cordell Hull, ο ισχυρός αναπληρωτής του Sumner Welles- και διακριτικότερα οι αμερικανοΐ πρέσβεις στο Παρίσι και το Βερολίνο. Ο Wiley ει­ δοποιεί στις 17 Μαρτίου τον υπουργό Εξωτερικών ότι το διαβατήριο του Freud έχει κατασχεθεί, αλλά «ο αρχηγός της αυστριακής αστυνομίας» υπόσχεται «να ασχοληθεί προσωπικά με την περίπτωση». Αλλά και οι έντονες επιτιμήσεις του Bullitt προς τον γερμανό πρέσβη στο Παρίσι κόμη von Welczeck, ότι κάθε κακο­ μεταχείριση του Freud θα προκαλέσει παγκόσμιο σκάνδαλο, δεν έβλαψαν διόλου τις προοπτικές του Freud. Ένα από τα πιο σκληρά εμπόδια για τη διάσωση του Freud ήταν ο ίδιος ο Freud. Ο Jones, που έσπευσε να μεταβεί αεροπορικώς στη Βιέννη για να βοηθή­ σει, έχει αφήσει μια συγκινητική αναφορά γι’ αυτή την «ανοιχτή» συζήτηση με τον Freud λίγο μετά την 15η Μαρτίου και στην οποία ο Freud απαριθμεί κάθε εί­ δους λόγους για την παραμονή του στη Βιέννη, άλλοτε βάσιμους και άλλοτε πα­ ρατραβηγμένους. Λέει ότι είναι υπερβολικά μεγάλος, υπερβολικά αδύναμος, ότι δεν μπορεί να ανέβει καν τα σκαλιά του τρένου, ότι δεν θα του δώσουν πουθενά άδεια παραμονής. Αυτό το τελευταίο επιχείρημα, ομολογεί ο Jones, δεν ήταν δυ­ στυχώς τόσο αδικαιολόγητο. Εκείνη την εποχή σχεδόν κάθε χώρα, βλέποντας τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας και υπό την πίεση να αποκλειστούν από τις θέσεις εργασίας οι αλλοδαποί ανταγωνιστές, ήταν πολύ αφιλόξενη προς τους νέους με­ τανάστες.147 Τη δεκαετία του Hitler ο κόσμος ήταν λιγότερο γενναιόδωρος. Υ­ πήρχαν ήδη πάρα πολλοί άνεργοι και πολλοί έτειναν να πιστέψουν ότι οι φριχτές ιστορίες διώξεων στη ναζιστική Γερμανία και τη ναζιστική Αυστρία ήταν ίσως ισάξιες με τα φανταστικά προπαγανδιστικά παραμύθια για γερμανικές φρικαλεό­ τητες που διέδιδαν οι σύμμαχοι στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξάλλου ποιος χρειαζόταν ακόμη περισσότερους εβραίους; Ο Jones έδωσε μάχη για να πείσει τον Freud. Όταν ο Freud είδε ότι ένα μετά το άλλο είχαν καταρριφθεί τα επιχειρήματά του υπέρ της παραμονής στη Βι­ έννη, έκανε μια «τελευταία δήλωση»: ότι δεν μπορεί να εγκαταλείψει «την πα­ τρίδα του. Θα ήταν σαν να άφηνε ένας στρατιώτης το πόστο του». Ο Jones ήταν προετοιμασμένος για κάτι τέτοιο. Αφηγήθηκε λοιπόν την ιστορία του Lightoller, του πρώτου αξιωματικού του Τιτανικού. Όταν ανατινάχτηκε ο λέβητας του βυ­ θιζόμενου πλοίου, ο Lightoller εκτοξεύτηκε στην επιφάνεια του νερού. Όταν στην επίσημη έρευνα ρωτήθηκε πότε εγκατέλειψε το πλοίο, απάντησε: «Δεν το εγκατέλειψα ποτέ, κύριε. Αυτό με εγκατέλειψε». Η ιστορία αυτή έπεισε τον Freud να πει επιτέλους το ναι.148 Ήσυχος πια ο Jones επέστρεψε στις 20 Μαρ­ τίου στην Αγγλία για να εκμεταλλευτεί τις γνωριμίες του και να βγάλει βίζα για τους Freud.

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ

667

Ο Freud έφερε και άλλες δυσκολίες. Όπως φαίνεται σε τηλεγράφημα του Wi­ ley προς τον υπουργό Εξωτερικών στις 19 Μαρτίου, ήθελε να πάρει μαζί του ό­ λους τους συγγενείς του, ακόμη και τους εξ αγχιστείας, επίσης τον γιατρό του μαζί με την οικογένειά του. Σύνολο: 16 άτομα. Αυτό, μήνυσε ο Bullitt στον Wi­ ley είναι «εντελώς πέρα από κάθε δυνατότητα που διαθέτω» αφού για το καρα­ βάνι του Freud θα απαιτούνταν περισσότερα χρήματα και από αυτά της Marie Bonaparte. Πρόσφερε 10.000 δολάρια, αλλά «δεν μπορώ (επαναλαμβάνω δεν μπορώ) να έχω την ευθύνη για περισσότερα». Ο Wiley απάντησε ότι ο Freud «σχεδιάζει να πάει στην Αγγλία. Εξηγεί ότι χρειάζεται μόνο τη βίζα για να φύ­ γει». Αυτό βοήθησε πολύ και έτσι προσφέρθηκε και άλλη βοήθεια. «Πριγκίπισσα εδώ», τηλεγραφεί ο Wiley στον Bullitt. «Επίσης κυρία Burlington [Burlingham]». Το δυσάρεστο θέμα της χρηματοδότησης πέρασε σε δεύτερη μοίρα, κύριο πρόβλημα ήταν πια να γίνουν κάποιες ενέργειες για να δοθεί στους Freud άδεια εξόδου από τη χώρα. Άρχισαν λοιπόν πολύπλοκες τηλεγραφικές πιρουέτες στη στρατόσφαιρα της διπλωματίας. Ο Jones κινητοποίησε τους φίλους του, τον υπουργό Εσωτερικών σερ Samuel Hoare και τον σφραγιδοφύλακα των λόρδων κόμη De la Warr για να δοθεί άδεια παραμονής στον Freud και την οικογένειά του. Δεν έγινε αυτόματα ούτε και ήταν εύκολο, όμως οι κυβερνητικοί φίλοι του Jones υποσχέθηκαν να βοηθήσουν. Αλλά οι ηγέτες της ναζιστικής Αυστρίας δεν είχαν τελειώσει ακόμη με την οικογένεια Freud. Στις 22 Μαρτίου ο Wiley τηλεγραφεί στον υπουργό Ε­ ξωτερικών («για Bullitt») ότι ο von Stein, ο ισχυρός «γερμανός σύμβουλος» στη Βιέννη συζητά την «έξοδο του Freud από τη χώρα με τον Hinder [sic] .Υπέδειξα ότι λόγω ηλικίας και υγείας του Freud απαιτείται ιδιαίτερη μεταχείριση στα σύ­ νορα». Αλλά την ίδια μέρα, στις 2, ο Wiley τηλεγραφεί στους ίδιους αποδέκτες: «Συνέλαβαν πριν λίγο την Anna Freud». Ο Freud σημειώνει στο Χρονικό του: «Η Άννα στην γκεστάπο».149 Η συντομία της καταγραφής αποκρύπτει την αναστάτωσή του. Όταν είπαν στην κόρη του να παρουσιαστεί στα κεντρικά της γκεστάπο (στο ξενοδοχείο Με­ τροπόλ), αυτή και ο αδελφός της Martin, που περίμενε να τον καλέσουν επίσης, συμβουλεύτηκαν τον Schur. Τον ρώτησαν, όχι άνευ λόγου, αν θα υποβάλλονταν σε βασανιστήρια και αν θα έβγαιναν ζωντανοί. «Τους έδωσα», θυμάται ο Schur, «επειδή μου το ζήτησαν, μια δραστική ποσότητα Veronal». Και υπόσχεται να συνεχίσει να φροντίζει όσο γίνεται τον Freud. Αυτή ήταν η χειρότερη μέρα του Freud, σχολιάζει ο Schur.150 Κανένας δεν θα αμφισβητήσει αυτή την εκτίμηση. «Πήγα στην Μπεργκγκάσε και έμεινα κοντά στον Freud», θυμάται ο Schur. «Οι ώρες φαίνονταν ατε­ λείωτες. Ήταν η μόνη φορά που είδα τον Freud τόσο ανήσυχο. Πηγαινοερχόταν στο δωμάτιο και κάπνιζε ασταμάτητα. Προσπάθησα να τον καθησυχάσω όσο μπορούσα.»151 Στο μεταξύ η Anna στην γκεστάπο δεν έχασε στιγμή την αυτο­ κυριαρχία της. «Ήταν αρκετά έξυπνη», γράφει ο Martin Freud, «ώστε να κατα­

668

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

λάβει ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για εκείνη ήταν να την αφήσουν να περιμένει στον διάδρομο και να την ξεχάσουν μέχρι να κλείσει το γραφείο. Σε αυτή την περίπτωση θα την έβγαζαν έξω μαζί με τους άλλους εβραίους κρατούμενους, θα την εκτόπιζαν ή θα την τουφέκιζαν». Οι λεπτομέρειες παραμένουν ασαφείς, πά­ ντως φαίνεται ότι κατάφερε με κάποιο τρόπο να κινητοποιήσει τους φίλους της που είχαν επιρροή και έτσι την οδήγησαν για ανάκριση. Η γκεστάπο ζήτησε να μάθει για τη διεθνή οργάνωση στην οποία ανήκε και η Anna κατάφερε να τους πείσει ότι η Διεθνής Ψυχαναλυτική Εταιρεία ήταν μια εντελώς απολιτική, κα­ θαρά επιστημονική οργάνωση.152 Στις 7 το βράδυ ο Wiley μπόρεσε να τηλεγρα­ φήσει το καλό νέο στον υπουργό Εξωτερικών (όπως πάντα «για Bullitt»): «Anna Freud ελεύθερη».* Ο Schur θυμάται την ανακούφιση του πατέρα της που άφησε να φανούν «αρκετά απροκάλυπτα» τα συναισθήματά του. Αυτό το επεισόδιο έπεισε τον Freud, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι η ευφράδεια του Jones, ότι είχε έρθει η ώρα να φύγει. «Σε αυτές τις θλιβερές ημέρες υπάρ­ χουν δύο προοπτικές», γράφει λίγο αργότερα στον γιο του Ernst, «να σας δω ό­ λους μαζί και to die in freedom».153 Όμως το αντίτιμο της ελευθερίας ήταν η υ­ ποταγή στην οργανωμένη γραφειοκρατική ληστεία, στην οποία είχαν ειδικευτεί οι ναζί. Κανένας δεν μπορούσε να εγκαταλείψει νόμιμα την Αυστρία αν δεν είχε μια «βεβαίωση μη ύπαρξης κωλύματος» που δινόταν στον εν δυνάμει μετανάστη μόνο αν είχε εκπληρώσει όλες τις οικονομικές υποχρεώσεις που το ευφάνταστο καθεστώς σκαρφιζόταν και διεύρυνε διαρκώς. Στις 13 Μαρτίου το προεδρείο της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Βιέννης αποφάσισε να συστήσει στα εβραϊκά μέλη του να μεταναστεύσουν άμεσα. Νέα έδρα της εταιρείας θα ήταν ο τόπος τελικής εγκατάστασης του Freud. Το μόνο μη εβραϊκό μέλος, ο Richard Sterba, αρνήθηκε να προΐσταται σε μια «άρια» ψυχαναλυτική εταιρεία και προτίμησε να μοιραστεί την εξορία με τους εβραίους συναδέλφους του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να περιέλθουν στους αυστριακούς τα πρακτικά και η βιβλιοθήκη της εταιρείας και να κατασχεθεί η περιουσία του εκδοτικού οίκου.154 Οι αρχές, μίζερες στα μικρά και απάνθρωπες στα μεγάλα -κ ά τι που α­ ποτελεί χαρακτηριστικό όλων των ολοκληρωτικών καθεστώτων- διεύρυναν τη λίστα των απαιτήσεών τους από τους Freud: επέμειναν να πληρωθεί ο ειδικός φόρος για τους εβραίους που «έφευγαν» από τη χώρα (ο λεγόμενος Reichsfluchtsteuer) και επιπλέον ζήτησαν το απόθεμα των απάντων του Freud -π ο υ ο Martin είχε την πρόνοια να στείλει στην Ελβετία- για να το κάψουν. Είναι χαρα­ κτηριστικό ότι χρέωσαν στον Martin Freud προκαταβολικά τα έξοδα μεταφοράς για την επιστροφή των βιβλίων στην Αυστρία.155 Ο Freud δεν είχε τα χρήματα * Η Anna, αναλογιζόμενη αργότερα τα γεγονότα εκείνης της μέρας, θυμάται ότι «ίσως υ­ πήρξε κάποια παρασκηνιακή παρέμβαση. Έγινε μάλλον κάποιο τηλεφώνημα, ενώ ήμουν ήδη αρ­ κετές ώρες εκεί, και μετά από αυτό δεν περίμενα πια έξω στον διάδρομο, αλλά σε ένα δωμάτιο». Η Anna Freud στον Jones, 20 Φεβρουαρίου 1956. Jones papers, Archives of the British PsychoAnalytical Society, Λονδίνο).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

669

για να εκπληρώσει αυτές τις απαιτήσεις αφού του είχαν κατασχέσει μετρητά και βιβλιάριο καταθέσεων. Υπήρχε όμως η Marie Bonaparte. Τον Μάρτιο και στις αρχές Απριλίου έμεινε στο πλευρό των Freud και στα τέλη Απριλίου επέστρεψε στη Βιέννη και πλήρωσε όσα έπρεπε να πληρωθούν. Η παρουσία της ήταν ανε­ κτίμητη. «Πιστεύω ότι οι τελευταίες θλιβερές εβδομάδες στη Βιέννη, από τις 11 Μαρτίου μέχρι τα τέλη Μάΐου θα ήταν ανυπόφορες χωρίς την παρουσία της πριγκίπισσας», γράφει αργότερα ο Martin Freud με ευγνωμοσύνη. Δεν έφερε μόνο τα χρήματα και την ευδιαθεσία της, αλλά και το ατρόμητο θάρρος της. Όταν ήρ­ θαν τα SS για να οδηγήσουν την Anna στην γκεστάπο, η πριγκίπισσα ζήτησε να συλλάβουν και την ίδια .156 Μερικές φορές έδωσε θάρρος ακόμη και στην Anna Freud, που συνήθως δι­ ατηρούσε την αυτοκυριαρχία της. «Όταν ησυχάσουν τα πράγματα», γράφει η Anna στον Jones στις 3 Απριλίου, «ελπίζω να μπορέσω να σου δείξω ότι κατα­ λαβαίνω τη σημασία όσων κάνεις τώρα για εμάς.»157 Αυτό που καθυστερούσε τη χορήγηση βίζας, όπως αναφέρει ο Wiley στον Sumner Wells, ήταν η «εκκα­ θάριση» του εκδοτικού οίκου του Freud. Η Marie Bonaparte ήταν ακούραστη, αλλά το ατέλειωτο τρέξιμο στις υπηρεσίες ήταν κατά μεγάλο μέρος δουλειά της Anna. «Από χθες μέχρι σήμερα πήγα 5 φορές στον δικηγόρο μας και 3 φορές στο αμερικανικό προξενείο», αναφέρει στον Jones στα τέλη Απριλίου. «Όλα προχω­ ρούν αργά.»158 Στις επιστολές της προς το Λονδίνο διαφαίνεται μερικές φορές η αποθάρρυνσή της και με αυτοπειθαρχία και αυτοκριτική λυπάται γι’ αυτό. Στις 26 Απριλίου κυριολεκτικά ζητά συγγνώμη από τον Jones: «Λυπάμαι επίσης αν οι επιστολές μου ηχούν μερικές φορές σαν να έχω χάσει το θάρρος μου. Συνήθως τις γράφω αργά το βράδυ, όταν έχω ήδη καταναλώσει ένα μεγάλο απόθεμα του λεγόμενου “θάρρους”, με αποτέλεσμα να χαλαρώνω υπερβολικά». Προπάντων ανησυχεί για τον πατέρα της. «Τι κάνουμε αν η υγεία του δεν αντέξει; Όμως αυτό», προσθέτει συλλογισμένα, «είναι από τα πράγματα που είναι καλύτερα να μην τα ρωτάς».159 Η υγεία του Freud άντεχε εντυπωσιακά την επιβάρυνση, αλλά ήταν καταδι­ κασμένος σε μια παθητικότητα που σιχαινόταν. Περίμενε οι νέοι κάτοχοι της ε­ ξουσίας να μάθουν τη δουλειά και να σταματήσουν τη ληστρική επιδρομή τους και για να περνά την ώρα τακτοποιούσε τα βιβλία του, τα αρχαία αντικείμενα και τα χαρτιά του. Ξεχώρισε τους τίτλους που δεν ήθελε πια και προσπάθησε να πετάξει γράμματα και τεκμήρια, όμως η Marie Bonaparte και η Anna Freud κατάφεραν να σώσουν κάποια για τις επερχόμενες γενεές ψαρεύοντάς τα κυριολε­ κτικά από τον κάλαθο των αχρήστων.160 Πιο ευχάριστες ήταν οι ώρες όταν μαζί με την κόρη του μετέφραζαν το βιβλιαράκι της Marie Bonaparte που ήταν αφιε­ ρωμένο στον σκύλο της Chow Topsy. Έβρισκε επίσης τη δύναμη να ασχολείται λιγάκι -«μία ώρα μόνο»- με τα κείμενα για τον Μωυσή.161 Στις 6 Μαΐου, στα ογδοηκοστά δεύτερα γενέθλιά του, ο πρέσβης Wilson από το Βερολίνο αναφέ­ ρει στον υπουργό Εξωτερικών ότι ο γκεσταπίτης που ασχολείται με την υπόθεση

670

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Freud βλέπει να υπάρχει ένα μόνο εμπόδιο: τα χρέη του Freud προς τον εκδότη του. Αλλά αυτή η εκκρεμότητα απαίτησε περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι περίμεναν. Τρεις ημέρες αργότερα ο Freud ευχαριστεί τον γιο του Ernst για τις ευχές του. Και του αναφέρει ότι περιμένουν λίγο πολύ υπομονετικά να τακτοποιηθούν οι υποθέσεις τους. Ό τι του μένει λίγος χρόνος ζωής και γι’ αυτό εξοργίζεται με την καθυστέρηση. Ευτυχώς η Anna δεν έχει χάσει τη νεανική δύναμη και την ευοί­ ωνη ενέργειά της. Ειδάλλως η ζωή θα ήταν ανυπόφορη. Παρεμπιπτόντως κάνει μια παρατήρηση που άπτεται ενός παλιού προβλήματος, τις διαφορές ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Πιστεύει ότι γενικά οι γυναίκες αντέχουν περισσότε­ ρο.162* Ο Freud επικεντρώνεται πια στη μετανάστευση και στα μέσα Μαΐου ο­ μολογεί στον Jones το ισχυρότερο κίνητρό του: «το πλεονέκτημα που θα έχει η Anna από τη μετανάστευση αξίζει τη μικρή θυσία όλων μας. Για εμάς τους γέρους (73, 77, 82)» -τη ν κουνιάδα του, τη σύζυγό του και τον ίδιο- «η μετανά­ στευση δεν έχει αξία » . 163 Η μετανάστευση στην Αγγλία έγινε τμηματικά. Πρώτη εγκατέλειψε τη Βι­ έννη η βαριά άρρωστη και σχεδόν τυφλή Minna Bemays. Τη συνόδεψε στο Λον­ δίνο η πιστή Dorothy Burlingham. Εννέα ημέρες αργότερα αναχώρησε ό Martin Freud. Και την ίδια μέρα, στις 14 Μαΐου, ο Freud κάθισε στο ολοένα και πιο άδειο γραφείο του (ενώ οι γυναίκες πακετάρανε) και έγραψε στην κουνιάδα του μια επιστολή. Ο γραφικός του χαρακτήρας ήταν σταθερός και ευκρινής όπως πά­ ντα. Δεν περίμενε απάντηση, όμως ήθελε να απασχοληθεί με κάτι. Αναφέρει ότι η οικογένεια έχει πάρει πια βίζα για Γαλλία και Αγγλία, αλλά «όλα εξαρτώνται από το πότε θα μας χορηγήσουν από την εφορία τη βεβαίωση μη ύπαρξης κω­ λύματος. Χωρίς αυτή δεν μπορούμε να περάσουμε τα σύνορα». Χωρίς αυτή δεν μπορούν να αγοραστούν ούτε τα εισιτήρια. Όπως πάντα όλα τα κάνει η Anna, γράφει ο Freud στη Minna Bemays. «Οι άντρες, όπως ο Robert και ο Martin, είναι άχρηστοι, μισοτρελαμένοι.» Άλλοι α­ ναλυτές -ο ι Kris, Waelder, Bibring και Lampl- που τους είχε βοηθήσει επίσης η Anna, είχαν μεταναστεύσει ήδη, όμως ο Freud ήταν βέβαιος ότι και άλλοι θα ζητούσαν τη βοήθειά της: «Βρίσκει διαρκώς αντικαταστάτες». Υπήρχε βέβαια και κάτι πολύ σημαντικό, η αγαπημένη συλλογή αρχαιοτήτων του Freud: «Στις μοιραίες πρώτες ημέρες της επόμενης εβδομάδας θα έρθει μια επιτροπή από την οποία εξαρτάται η τύχη της συλλογής. Η μεταφορική περιμένει». Εξοργισμένος με την αναγκαστική παθητικότητά του αναφωνεί: «Τι καιροί είναι αυτοί. Να χαί­ ρεστε εσύ και η Dorothy ότι είστε έξω» (Ο Freud στη Minna Bemays, Freud Col­ lection, LC). Έξι ημέρες αργότερα, στις 20 Μαΐου δίνει απλώς «αναφορά για τη διάθεσή» του. «Την πραγματικότητα, αν μπορεί να ανακοινωθεί, θα τη μάθεις τηλεφω­ * Ήδη στις 28 Απριλίου είχε γράψει στον Jones: «Οι γυναίκες είναι πιο αποτελεσματικές» (Freud Collectio, D2, LC).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

671

νικά.» Η κατάσταση είναι παράξενη: «Βρισκόμαστε ανάμεσα στην πόρτα και το κατώφλι, σαν κάποιον που θέλει να εγκαταλείψει τον χώρο αλλά έχει πιαστεί το ρούχο του». Η Mathilde και ο σύζυγός της Robert είναι ήδη ελεύθεροι, αναφέρει ο Freud. Πράγματι το ζευγάρι έχει καταφέρει να φύγει από το «Όστμαρκ» στις 24 Μαΐου. Ο Freud βρίσκει ευκαιρία να επαινέσει άλλη μια φορά την Anna: «Μας κρατά ακόμη η εφορία. Η Anna με πολλή επιδεξιότητα και χιούμορ προσπαθεί να μας αποδεσμεύσει. Τα καταφέρνει πολύ καλύτερα απ’ ό,τι θα τα κατάφερνε ο Martin. Είναι καλή μαζί τους, κερδίζει τη συμπάθειά τους και τους επηρεάζει». Ο Freud δεν είναι μόνο φυλακισμένος στο σπίτι του: «Αυτή την εβδομάδα βγήκα έξω δύο φορές για να αποχαιρετήσω τη Βιέννη. Το Κομπέντσλ ήταν πανέμορφο αυτές τις πρώτες λαμπρές ημέρες της άνοιξης» (Ο Freud στη Minna Bernays, 20 Μαΐου 1938, Freud Collection, LC). Η εικόνα είναι συγκινητική: ο Freud στο πίσω κάθισμα του αυτοκινήτου, με μια ζεστή κουβέρτα στα πόδια, να διασχίζει μια πόλη που μίσησε και αγάπησε για να την αποχαιρετήσει για πάντα. Αλλά στις 23 Μαΐου ο Freud έχει σπουδαία νέα για τη Minna Bernays: «Το ένα καλό νέο είναι ότι αποδέσμευσαν τη συλλογή μου. Καμία κατάσχεση, μόνο ένα μικρό τέλος 400 μάρκων του ράιχ. Ο διευθυντής μουσείου Dehmel ήταν πολύ καλοπροαίρετος, εκτίμησε βέβαια ότι η συνολική αξία είναι 30.000 μάρκα, αλλά αυτή η τιμή είναι πολύ μικρότερη από το απαγορευτικό όριο εξόδου αντι­ κειμένων από τη χώρα» (Ο Freud στη Minna Bernays, 23 Μαΐου 1938, Freud Collection, LC) - άλλο ένα ευφάνταστο τέχνασμα του ναζιστικού καθεστώτος για να κερδίζει όσο το δυνατόν περισσότερα από όσους μετανάστευαν. Δεν υ ­ πάρχουν άλλα νέα πέρα από τις τρυφερές αποχαιρετιστήριες επισκέψεις φίλων. Η φιλική σχέση οικειότητας και αγάπης ανάμεσα στον Freud και την κόρη του έχει μετατραπεί στο μεταξύ σε ταύτιση. Στις 25 Μαΐου η Anna ομολογεί στον Jones ότι υποφέρει από έλλειψη συναίσθησης της πραγματικότητας: «Δεν θα με εξέπληττε αν η κατάσταση συνεχιζόταν έτσι για άλλα εκατό χρόνια. Δεν είμαστε πια τελείως εδώ πόσο μάλλον εκεί».164 Και την επόμενη ημέρα, στις 26, ο Freud περιγράφει το ίδιο συναίσθημα με παρόμοια λόγια στην κουνιάδα του: «Όλα εί­ ναι κατά κάποιο τρόπο εξωπραγματικά. Δεν είμαστε πια εδώ, αλλά ούτε ακόμη εκεί» (Ο Freud στη Minna Bernays, 26 Μαΐου 1938). Μια παρτίδα ταρόκ το προ­ ηγούμενο βράδυ με τους Konigstein και Aichhorn είναι για τον Freud άλλος ένας τρόπος για να περάσει η ώρα. Στις 2 Ιουνίου επιτέλους μπορεί πια να αναφέρει ότι όλα είναι εντάξει και ότι πρέπει να διευθετηθούν μόνο οι «χ,ψ, και ω τυπικότητες». Αυτή η τελευταία επιστολή στη Minna Bernays δίνει πάλι στον Freud την ευκαιρία να επανέλθει στην αγαπημένη του Anna: «Δεν μπορείς να φαντα­ στείς πόση σημασία έχουν τώρα οι μικρολεπτομέρειες, και όλα, σημαντικά και ασήμαντα, τα κανονίζει η Anna. Και όχι μόνο δεν έχει καμιά βοήθεια, αλλά επι­ πλέον δέχεται πιέσεις και ενοχλήσεις από ξένους». Αναμφίβολα «ήταν άδικο να της τα φορτώσουμε όλα». Και επιτέλους αναφέρει και τη σύζυγό του σε αυτές τις επιστολές: «Η Martha κρατά πολύ γενναία στάση» (Ο Freud στη Minna Ber-

672

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

nays, 2 Ιουνίου 1938, Freud Collection, LC). Η σύζυγός του ήταν δίχως άλλο μια γενναία σύντροφος, όμως δεν ήταν πια νέα. Η Anna κρατούσε για τον εαυτό της τις στιγμές εξάντλησης και απόγνωσης ή τα εκμυστηρευόταν μόνο σε κάποιες επιστολές προς στενούς, έμπιστους φίλους. Η «δημόσια» Anna Freud παρέμενε ήρεμη, αξιόπιστη, ακούραστη. Εκτός από τις τελευταίες επιστολές στη Minna Bemays, ισχυρή προστασία κατά της απόγνωσης προσφέρει στον Freud και η δουλειά. Το σαρκαστικό του χιούμορ δεν τον έχει εγκαταλείψει τελείως. Λίγο πριν οι αρχές αφήσουν τους Freud να φύγουν, ζητούν μια ενυπόγραφη δήλωση ότι δεν τους έχουν κακομε­ ταχειριστεί. Ο Freud υπογράφει και προσθέτει ένα σχόλιο: «Μπορώ να συστήσω την γκεστάπο θερμά στον καθένα».165 Ο Freud ήταν τυχερός, οι άντρες των SS που διάβασαν τη συστατική επιστολή του δεν αντιλήφθηκαν τον σαρκασμό του. Τίποτε δεν θα ήταν φυσικότερο από το να θεωρήσει κάποιος τα λόγια του προ­ σβλητικά. Γιατί λοιπόν τη στιγμή της απελευθέρωσής του έκανε κάτι τόσο θανά­ σιμα ριψοκίνδυνο; Μήπως κάτι μέσα του τον έκανε να θέλει να παραμείνει στη Βιέννη και να πεθάνει; Όποια κι αν ήταν η βαθύτερη αιτία, ο «έπαινός» του για την γκεστάπο ήταν η τελευταία προκλητική πράξη του σε αυστριακό έδαφος. Όταν στις 2 Ιουνίου ήρθε το διαβατήριο για την ελευθερία, ο δρ. Pichler εξέ­ τασε άλλη μια φορά τον Freud και δεν βρήκε λόγο ανησυχίας. Δύο ημέρες αργό­ τερα, Σάββατο 4 Ιουνίου, ο Freud εγκατέλειψε επιτέλους τη Βιέννη. Τα δύο τε­ λευταία μηνύματά του από την Μπεργκ-γκάσε ήταν μια σύντομη επιστολή στον Arnold Zweig και μια κάρτα στον Samuel, τον ανιψιό του, όπου ανέφερε τη νέα διεύθυνσή του στο Λονδίνο.166 Στο Χρονικό, όπου καταγράφονται με συντομία αυτά τα γεγονότα, ο Freud κάνει ένα από εκείνα τα λάθη που ο ίδιος έχει μά­ θει στον κόσμο να τα παίρνει στα σοβαρά: ως ημέρα αναχώρησης αναφέρει το Σάββατο 3 Ιουνίου αντί του σωστού 4 Ιουνίου.167 Πρόκειται άραγε για ένα ανε­ παίσθητο μήνυμα του υποσυνειδήτου που έρχεται σε αντίθεση με το απολιτικό κομπλιμέντο στην γκεστάπο; Μήπως τελικά βιάζεται να εγκαταλείψει τη Βιέννη; Ή αντιθέτως αποτελεί ένδειξη ότι θέλει να καθυστερήσει την αναχώρηση; Όλα αυτά δεν είναι παρά μόνο υποθέσεις. Τέσσερις εβδομάδες νωρίτερα, στις 10 Μαΐου, είχε σημειώσει: «Αναχώρηση σε δύο εβδομάδες;»168 Αναμφίβολα έβλεπε την εξορία με βαθιά, εν μέρει ασύνειδη, αμφισημία. «Το θριαμβευτικό συναί­ σθημα της απελευθέρωσης», γράφει στην πρώτη επιστολή του από το Λονδίνο, «διαποτίζεται πολύ έντονα από θλίψη, αφού συνεχίζεις να αγαπάς τη φυλακή από την οποία έχεις αποφυλακιστεί».169 Η έξοδος δεν έγινε χωρίς εμπόδια. Ο Max Schur, που θα συνόδευε τον Freud ως προσωπικός γιατρός του, υπήρξε τόσο «αδέξιος»170 ώστε την τελευταία στιγμή χρειάστηκε να υποβληθεί σε εγχείριση για σκωληκοειδίτιδα. Έτσι μπό­ ρεσε να ακολουθήσει τον ασθενή του στις 15 Ιουνίου. Μετά από σύσταση της Anna τον Freud συνοδέυσε μια νεαρή παιδίατρος, η Josefine StroB.171 Όπως ση­ μειώνει ο Freud με ακρίβεια, στις 5 Ιουνίου «στις 2:45 το πρωί»172 ήταν πια α­

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

673

σφαλείς, αφού το Orient Express πέρασε τα γαλλικά σύνορα. «Μετά τη γέφυρα του Ρήνου ήμαστε ελεύθεροι!» γράφει ο Freud όταν θυμάται αυτή τη στιγμή. Πέρα από την κούραση, που εκφραζόταν με τους συνηθισμένους πόνους στην καρδιά, άντεξε καλά το ταξίδι. Η υποδοχή στο Παρίσι υπήρξε εγκάρδια, αν και λίγο παραλυτική με τόσους δημοσιογράφους και φωτογράφους στον σιδηροδρο­ μικό σταθμό που ζητούσαν συνεντεύξεις και φωτογραφίες. Ήταν και ο Bullitt εκεί, υπό την προστασία των Ernst και Harry Freud, αλλά και η Marie Bonaparte που σύντομα κατάφερε να τον οδηγήσει στο κομψό σπίτι της. Εκεί ο Freud πέ­ ρασε μια ευχάριστη, ήσυχη μέρα. «Η Marie», αναφέρει, «ξεπέρασε τον εαυτό της σε τρυφερότητα και περιποίηση». Στη συνέχεια οι Freud πέρασαν στην Αγ­ γλία με το νυχτερινό πλοίο. Το πρωί της 6 ης Ιουνίου έφτασαν στον σταθμό της Βικτόρια. Τους υποδέχτηκαν μέλη της οικογένειάς τους και οι Jones που τους μετέφεραν σε ένα σπίτι που είχαν νοικιάσει στο βορειοδυτικό Λονδίνο, κοντά στο Ρήτζεντς-Παρκ. Καθώς ο Jones διέσχιζε το «όμορφο Λονδίνο»,173 πέρασαν από μερικά αξιοθέατα -Παλάτι του Μπάκιγχαμ, Πικαντίλι, Ρήτζεντ Στριτ- που ο Freud έδειχνε στη σύζυγό του . 174 Δεν θα μπορούσε ούτε να ονειρευτεί ότι η ζωή του θα τελείωνε στην εξορία του Λονδίνου.

0 ϋάνατος βνός στωικον Ο FREUD, ΟΠΩΣ ΕΙΧΕ ΠΕΙ ο ίδιος, πήγε στην Αγγλία «για να πεθάνει ελεύθερος».

Όμως η πρώτη επιστολή του από το Λονδίνο μαρτυρεί ότι ούτε οι φόβοι και οι α­ νησυχίες, που είχε βιώσει το τελευταίο διάστημα, ούτε ο καρκίνος, που είχε γίνει ο οικείος εχθρός του για δεκαπέντε χρόνια, ούτε η προχωρημένη ηλικία του δεν είχαν εξαφανίσει τη ζωντάνια, την παρατηρητικότητα, τη δυναμική έκφραση και τις μεσοαστικές συνήθειές του. «Αγαπητέ φίλε», γράφει στον Max Eitingon στην Ιερουσαλήμ, «τις τελευταίες εβδομάδες σας έγραψα ελάχιστα νέα μου. Γι’ αυτό σας γράφω σήμερα την πρώτη επιστολή από το νέο σπίτι μου προτού τυπώσω νέο χαρτί αλληλογραφίας».175 Πίσω από αυτή την παρατήρηση κρύβεται ένας ο­ λόκληρος αστικός κόσμος που είχε περάσει πια στην ιστορία: ήταν αυτονόητο να τυπώνεις τη διεύθυνσή σου στο χαρτί αλληλογραφίας ακόμη και αν έμενες σε ενοικιαζόμενο επιπλωμένο διαμέρισμα στο 39 της Έλσγορθι Ρόουντ. Αλλά και χωρίς αυτό ο Freud μπορούσε να περιγράφει στον παλιόφιλο από το Βερολίνο τα πρόσφατα γεγονότα: το ταξίδι της οικογένειας με οικονόμο, γιατρό και τσόου τσόου, την άκαιρη σκωληκοειδίτιδα του Schur, το αντίκτυπο του κουραστικού ταξιδιού στην καρδιά του, την παραδειγματική καλοσύνη της Marie Bonaparte, τη θαυμάσια θέση του νέου σπιτιού με τον κήπο και την όμορφη θέα. Υπήρχε μια αμυντική στάση σε αυτή την αντικειμενική αναφορά και ο Freud, ως παλιός ψυχαναλυτής, το ήξερε και το εξέφρασε. Αλλά και η γυναίκα του, που

674

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

δεν ήταν αναλύτρια, το ένιωθε επίσης καθαρά. Αν μπορούσα να μη σκέφτομαι αδιάκοπα όσους άφησα πίσω μου, γράφει στα τέλη Ιουνίου σε μια ανιψιά της, «θα μπορούσα να είμαι απόλυτα ευτυχισμένη ».176 Τέσσερις από τις αδελφές του Freud ήταν ακόμη στη Βιέννη. Τις είχε εξασφαλίσει με ένα αρκετά μεγάλο ποσό, 160.000 σελίνια. Όμως το μέλλον αυτών των χρημάτων, πόσο μάλλον η τύχη των ηλικιωμένων κυριών ήταν αβέβαιο με αυτό το βίαιο και απρόβλεπτο καθε­ στώς. Ο Freud ταραζόταν ακόμη και από βιώματα που τον ανακούφιζαν ή τον έ­ καναν ευτυχισμένο. Παραείχαν συμβεί πολλά τους τελευταίους μήνες. Όλα γύρω του επιφύλασσαν εκπλήξεις. Δεν μπορούσε να αφομοιώσει χαλαρά τις έντονες αντιθέσεις. Όλα, γράφει στον Eitingon, είναι ονειρικά, μη πραγματικά. «Τα συ­ ναισθήματα αυτών των ημερών δύσκολα κατανοούνται, σχεδόν δεν περιγράφονται.» Ο ενθουσιασμός του ότι ζει σε αυτό τον νέο κόσμο μετριάζεται κάπως από κάποιες μικρές παραξενιές, από το ερώτημα πόσο θα αντέξει ακόμη η καρδιά του, από τη βαριά ασθένεια της κουνιάδας του. Η Minna Bernays είναι κρεβατωμένη στον πάνω όροφο και αυτός δεν μπορεί καν να την επισκεφτεί επειδή έχει κατά καιρούς κατάθλιψη. «Αλλά τα παιδιά, τα γνήσια και τα εξ αναδοχής, φέρονται θαυμάσια. Η Mathilde αποδεικνύει εδώ την ίδια αποτελεσματικότητα με την Anna στη Βιέννη.» Είναι η μεγαλύτερη φιλοφρόνησή του. «Ο Ernst εί­ ναι πραγματικά όπως τον αποκαλούν, a tower of strength, Lux» -η γυναίκα του«και τα παιδιά αντάξιό του, οι Martin και Robert ξανασήκωσαν ψηλά το κεφάλι. Πώς να είμαι ο μόνος που δεν συμβαδίζει, που απογοητεύει τους δικούς του; Και η γυναίκα μου παρέμεινε υγιής και νικήτρια ».177 Ο Freud ήταν ασυνήθιστα τυχερός. Η Manchester Guardian, που είχε αφιε­ ρώσει στην άφιξή του στις 7 Ιουνίου ένα εγκάρδιο άρθρο, παρέθετε την Anna Freud: «Στη Βιέννη ανήκαμε στους ελάχιστους εβραίους που είχαν μια αξιο­ πρεπή μεταχείριση. Δεν είναι αλήθεια ότι ήμαστε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Για εβδομάδες ο πατέρας μου δεν έβγαινε έξω, αλλά αυτό γινόταν για λόγους υγείας». Ο Ernst Freud επιβεβαιώνει την αδελφή του: «Γενικά η μεταχείριση των εβραίων ήταν φριχτή, όχι όμως στην περίπτωση του πατέρα μου. Ήταν η εξαίρεση». Ο Martin Freud προσθέτει ότι ο πατέρας του «θα μείνει στην Αγγλία επειδή αγαπά τη χώρα και τους ανθρώπους της».178Αυτό ήταν ταυτόχρονα διπλω­ ματία και αλήθεια. Η ασφάλεια και μόνο ήταν λόγος χαράς, αλλά ο Freud είχε περισσότερους λόγους για να είναι ανεβασμένος. Στις 28 Ιουνίου αναφέρει στον Arnold Zweig με φανερή υπερηφάνεια ότι τον επισκέφτηκαν τρεις γραμματείς της «R.S.» και του έφεραν «το ιερό βιβλίο της [Royal] Society» για να γράψει το όνομά του. «Μου άφησαν ένα πανομοιότυπο του βιβλίου και όταν θα έρθετε θα σας δείξω τις υπογραφές, από τον I. Newton μέχρι τον Charles Darwin. Εκλεκτή συντρο­ φιά!» Η πρόταση να προσθέσει το όνομά του σε αυτά τόσο διάσημων επιστη­ μόνων ήταν ήδη μεγάλη ικανοποίηση. Η προθυμία της Royal Society να παρακάμψει τους κανόνες της και να του πάει στο σπίτι το βιβλίο ήταν ένα πρόσθετο

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

675

καλωσόρισμα. Η εξαίρεση αυτή είχε γίνει μόνο άλλη μία φορά: για τον βασιλιά της Αγγλίας. Παρ’ όλα αυτά ο Freud δεν απέφυγε να παρατηρήσει ότι αυτή η Αγγλία είναι «παράξενη χώρα». Ό τι του ζήτησαν να αλλάξει ακόμη και την υπο­ γραφή του. Ό τι εδώ μόνο ένας λόρδος μπορεί να υπογράφει μόνο με το επώνυμο. Γι’ αυτό ο Freud υπέγραψε δοκιμαστικά την επιστολή προς τον Arnold Zweig όπως δεν υπέγραφε πια για περισσότερα από σαράντα χρόνια: «Sigm. Freud».179 Αυτό που μετρούσε πολύ περισσότερο ήταν η καλοσύνη και συμπάθεια των άγγλων για εκείνον. Διάσημες προσωπικότητες και κοινοί θνητοί, όλοι σχεδόν τελείως ξένοι, του ετοίμασαν μια εγκάρδια υποδοχή που ξεπερνούσε τη φαντα­ σία του. «Μεμιάς γίναμε δημοφιλείς στο Λονδίνο», γράφει στον Eitingon. «Ο δι­ ευθυντής της τράπεζας λέει: “I know all about you”. Ο ταξιτζής που φέρνει την Anna παρατηρεί: “Oh, it’s Dr. Freud’s place”. Μας πνίγουν στα λουλούδια». Και ίσως το πιο αξιοσημείωτο: «Τώρα μπορείτε να μου γράφετε πάλι ό,τι θέλετε. Οι επιστολές δεν ανοίγονται».180 Δύο εβδομάδες αργότερα, απαντώντας σε επιστολή του αδελφού του Alexander Freud, που είχε καταφέρει να φύγει από την Αυστρία τον Μάρτιο και ζούσε ασφαλής στην Ελβετία, ο Freud επιβεβαιώνει την ευδιάθετη, σχεδόν απίστευτη εκτίμησή του ότι παρ’ όλες τις ιδιορρυθμίες της, η Αγ­ γλία είναι «μια ευλογημένη, ευτυχισμένη χώρα, κατοικημένη από καλοπροαίρε­ τους, φιλόξενους ανθρώπους, τουλάχιστον αυτή είναι η εντύπωση των πρώτων εβδομάδων». Με έκπληξη διαπιστώνει ότι από την τρίτη ημέρα διαμονής του «το ταχυδρομείο μας φέρνει και επιστολές με ελλιπή στοιχεία, όπως: δρ Freud - Λονδίνο ή Freud - απέναντι από το Ρήτζεντ Παρκ».181 Το ίδιο έκπληκτη είναι και η γυναίκα του .182 Ο Freud δεν μπορεί να αγνοήσει όλες αυτές τις επιστολές. «Και πόσες επιστολές!» αναφωνεί με προσποιητή φρίκη, «Δύο εβδομάδες δού­ λευα σαν γραφιάς για να ξεχωρίσω την ήρα από το στάρι». Για να απαντήσει σε όσες το αξίζουν. Του γράφουν φίλοι και «εκπληκτικά πολλοί τελείως άγνωστοι που εκφράζουν απλώς τη χαρά τους για το ότι διαφύγαμε και είμαστε τώρα α­ σφαλείς, χωρίς να ζητούν κάτι». Αλλά, κάτι αναμενόμενο, και «ένα πλήθος από συλλέκτες αυτογράφων, τρελούς, παλαβούς και ευλαβείς που στέλνουν πραγμα­ τείες και ευαγγέλια, σώζουν ψυχές, υποδεικνύουν τους δρόμους του Χριστού και διευκρινίζουν ποιο είναι το μέλλον του Ισραήλ. Επίσης οι εταιρείες λογίων στις οποίες είμαι ήδη μέλος και οι άπειρες εβραϊκές οργανώσεις στις οποίες πρέπει να γίνω επίτιμο μέλος. Κοντολογίς, πρώτη φορά και αργά στη ζωή μου αντιλαμβά­ νομαι τι σημαίνει διασημότητα».183 Παρότι γενικά ικανοποιημένος, ο Freud υποφέρει κάπως από ένα σύμπτωμα που πριν από χρόνια είχε αποκαλέσει αίσθημα ενοχής του επιζώντα. Παρατηρεί ότι έχει πραγματικές αναστολές να απαντήσει στην επιστολή του αδελφού του επειδή τα πράγματα για τον ίδιο και την οικογένειά του πάνε καλά, υπερβολικά καλά. Βέβαια ο Freud δεν αναφέρει τις αδελφές του που έχει αφήσει στη Βι­ έννη, όμως είναι προφανές ότι αυτές σκέφτεται. Και νιώθει τον πόνο της εξο­ ρίας. «Ίσως παραλείψατε το σημείο που πονά ιδιαίτερα τον εξόριστο», γράφει

676

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

σε κάποιον άλλοτε αναλυόμενο του, τον ελβετό ψυχαναλυτή Raymond de Saussure ο οποίος τον συγχαίρει για τη διαφυγή του. «Την απώλεια της γλώσσας στο πλαίσιο της οποίας ζήσαμε και σκεφτήκαμε και παρά την προσπάθειά μας δεν θα μπορέσουμε ποτέ να την αντικαταστήσουμε με μια άλλη. Με οδυνηρή κατανό­ ηση παρατηρώ πώς οικεία σ’ εμένα εκφραστικά μέσα δεν λειτουργούν στα αγ­ γλικά και πώς το Αυτό αντιστέκεται στο να παραιτηθώ ακόμη και από τη συνη­ θισμένη γοτθική γραφή. Και ας άκουσα πολύ συχνά ότι δεν είμαι γερμανός. Και ας χαίρομαι που δεν χρειάζεται πια να είμαι γερμανός».184 Είναι μια δυσφορία που μπορεί να χειριστεί. Προς το παρόν δεν πεθαίνει ελεύθερος, ζει ελεύθερος, και αυτό το απολαμβάνει όσο του επιτρέπει η κακή υγεία του, οι ενοχές του και ο κόσμος. Ο FREUD ΑΝΤΙΔΡΑ στην αναζωογονητική υποδοχή επιστρέφοντας στη σοβαρή

εργασία, κάτι που αποτελούσε πάντα καλό σημάδι. Στις 21 Ιουνίου, δύο εβδο­ μάδες μόνο μετά την άφιξή του στην Αγγλία, σημειώνει στο Χρονικό του: «Αρ­ χίζω πάλι τον Μωυσή III».185 Μία εβδομάδα αργότερα γράφει στον Arnold Zweig ότι δουλεύει με χαρά το τρίτο μέρος του Μωυσή. Προφανώς είναι μια χαρά που συμμερίζονται λίγοι. Γιατί, όπως συνεχίζει, πήρε την επιστολή «ενός νεαρού Ε­ βραίου της Αμερικής που με παρακαλεί να μη στερήσω από τους φτωχούς και δύστυχους ομογενείς τη μόνη παρηγοριά που τους έχει απομείνει».186 Περίπου αυτή την εποχή τον επισκέπτεται ο διάσημος εβραίος ανατολιστής Abraham Shalom Yahuda για να εκφράσει την ίδια παράκληση.187 Ο Freud δεν έχει τελειώ­ σει καν το χειρόγραφο του Μωυσή, αλλά και μόνο η προοπτική της έκδοσής του ανησυχεί τους εβραίους που σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς θέλουν να αγκιστρωθούν στον Μωυσή. Ο Freud έχει δημοσιεύσει το 1937 τις δύο πρώτες πραγματείες στο Imago, αλλά το βιβλίο, στο οποίο θα έχει πρόσβαση ένα ευρύ­ τερο κοινό, αποτελεί μεγαλύτερη απειλή από τις δύο εκθέσεις για τον Μωυσή ως αιγύπτιο σε ένα αμφιλεγόμενο τελικά περιοδικό για ψυχαναλυτές. Από εκείνη τη στιγμή οι φοβισμένες παρακλήσεις, οι θυμωμένες καταγγελίες, οι περιφρονητικές απορρίψεις και σποραδικά η επικράτηση γίνονται μόνιμη ε­ πωδός. Ο Freud παραμένει ασυγκίνητος, όμως παριστάνει πως πιστεύει ότι αυτό που οι άλλοι αποκαλούν πείσμα ή αλαζονεία είναι στην πραγματικότητα σημάδι ταπεινότητας. Δεν έχει τόση επιρροή, δηλώνει, ώστε να καταστρέψει την πίστη έστω και ενός πιστού εβραίου.188* Από παθιασμένο ενδιαφέρον για τη λύση που * Είναι ένα θέμα που επανέρχεται διαρκώς: «Κανένας από αυτούς που ζητούν παρηγοριά στην ιερή Βίβλο ή τις προσευχές της συναγωγής δεν κινδυνεύει να χάσει την πίστη του από τα κηρύγματά μου. θεωρώ μάλιστα ότι δεν πρόκειται να μάθει ποτέ τι πιστεύω και τι πρεσβεύω στα βιβλία μου. Η πίστη δεν μπορεί να κλονιστεί με τέτοια μέσα. Δεν γράφω για τον λαό ή το πλήθος των πιστών. Παράγω απλώς επιστημονικό υλικό που ενδιαφέρει μια μειονότητα που δεν έχει πί­ στη για να τη χάσει» (ο Freud σε κάποιον δρ. Magerik, 4 Ιουλίου 1939. Στα αγγλικά. Δακτυλογρα­ φημένο αντίγραφο, Freud Collection, Ζ3, LC).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

677

έχει δώσει στο ζήτημα του Μωυσή και έχοντας πειστεί για τη σημασία της λύ­ σης αυτής για την ιστορία των εβραίων, ο Freud εμμένει και είναι εκπληκτικά τυφλός για τις ψυχολογικές συνέπειες που θα υποστούν όσοι θεωρούν τον Μω­ υσή γενάρχη τους. Δεν ήταν πάντα τόσο αναίσθητος. Στις πρώτες φράσεις της πρώτης πραγματείας «Μωυσής ένας αιγύπτιος» είχε αντιμετωπίσει απευθείας το ερώτημα: το να στερήσεις από ένα λαό τον άντρα για τον οποίο καυχιέται ότι εί­ ναι το μεγαλύτερο τέκνο του, δεν είναι κάτι που το επιχειρείς με ευχαρίστηση ή ευκολία, ιδίως όταν ανήκεις στον συγκεκριμένο λαό. Αλλά κανένα παράδειγμα δεν πείθει ότι μπροστά στο εθνικό συμφέρον η αλήθεια τίθεται σε δεύτερη μοίρα ».189 Βρίσκει αρκετά οδυνηρό ότι οι αυστριακοί πολιτικοί τον εκφόβιζαν και τουλάχιστον προσωρινά του είχαν κλείσει το στόμα, δεν θέλει λοιπόν να ανεχτεί το ίδιο και από τους εβραίους ομογενείς. Συνεχίζει λοιπόν τον «Μωυσή III», εί­ ναι μια ιδέα που πρέπει να αναπτύξει μέχρι τέλους. Στις 17 Ιουλίου είναι σε θέση να αναφέρει θριαμβευτικά στον αδελφό του Alexander: «Μόλις έγραψα την τε­ λευταία λέξη στον Μωυσή III ».190 Στην αρχή του επόμενου μήνα η Anna Freud θα διαβάσει ένα κεφάλαιο αυτού του τρίτου μέρους στο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο στο Παρίσι. Μπορεί ο Μωυσής να συγκέντρωνε το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής του, όμως ο Freud δεν παραμελούσε εντελώς τα άλλα επαγγελματικά του ενδιαφέ­ ροντα. Αρχές Ιουλίου, σε μία από τις τελευταίες επιστολές του στον Theodor Reik δείχνει ότι η παλιά πικρία του για τους αμερικανούς ως προς το θέμα της ανάλυσης από μη γιατρούς δεν έχει αλλάξει καθόλου. Ο Reik, που πριν δώδεκα χρόνια είχε γίνει κατά κάποιο τρόπο η αφορμή για να ανοίξει η όλη συζήτηση, είναι εγκατεστημένος πια στις ΗΠΑ. Ο Freud τον ρωτά σαρκαστικά ποιος κακός άνεμος τον έριξε εκεί. Θα έπρεπε να ξέρει πόσο «φιλικά» είχαν δεχτεί οι εκεί συνάδελφοι την ανάλυση από μη γιατρούς, αφού γι’ αυτούς η ανάλυση δεν είναι παρά μια παραδουλεύτρα της ψυχιατρικής. Ρωτά τον Reik γιατί δεν μπόρεσε να παραμείνει στην Ολλανδία.191 Αρνείται κατηγορηματικά ότι έχει αλλάξει άποψη για την ανάλυση από μη γιατρούς και χαρακτηρίζει όσα αναφέρονται «βλακώ­ δεις φήμες». Αλήθεια, γράφει, «δεν απέρριψα ποτέ αυτές τις απόψεις, επιμένω μάλιστα σε αυτές περισσότερο από πριν».192 Οι κίνδυνοι για την ψυχανάλυση, είτε στην αφερέγγυα Αμερική είτε, ακόμη χειρότερα, σε μια κεντρική Ευρώπη υπό ναζιστική κατοχή έθλιβαν τον Freud. Τον Μάρτιο 1938, μετά την προσάρτηση της Αυστρίας ο εκδοτικός οίκος στη Βιέννη είχε διαλυθεί. Για να εκδοθεί Ο άνθρωπος Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία έπρεπε να γίνει συμφωνία με έναν εκδότη στο Άμστερνταμ. Ο Hanns Sachs, που είχε την εξυπνάδα να φύγει από το Βερολίνο το 1932, ένα χρόνο πριν την κατάληψη της εξουσίας από τον Hitler, και να εγκατασταθεί στη Βοστόνη, προτείνει ένα περιοδικό εφαρμοσμένης ψυχανάλυσης ως συνέχεια του Imago. Ο Freud διστάζει να δώσει τη συγκατάθεσή του, φοβάται ότι αυτό μπορεί να εί­ ναι το τέλος όλων των προσπαθειών να εκδίδονται ψυχαναλυτικά περιοδικά στα

678

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

γερμανικά. Γράφει στον Sachs ότι το σχέδιό του για ένα νέο Imago στα αγγλικά δεν του άρεσε αρχικά· δεν ήθελε το φως στη Γερμανία να σβήσει τελείως. Αλλά η Anna Freud και ο Jones τον είχαν πείσει ότι οι ενστάσεις του ήταν αδικαιολό­ γητες και έτσι προτείνει τον τίτλο American Imago, τον οποίο ο Sachs δέχεται αμέσως.193 Μερικές ημέρες αργότερα, στις 19 Ιουλίου, ο Stefan Zweig, που ζει εξόριστος στην Αγγλία, φέρνει μαζί του τον Salvador Dali και ο Freud, που έχει μια μάλλον αμφιλεγόμενη σχέση με τους σουρεαλιστές, εντυπωσιάζεται πολύ από «τον νεαρό ισπανό με τα άδολα, φανατισμένα μάτια και την αδιαμφισβή­ τητη τεχνική μαεστρία του».194 Τρεις ημέρες αργότερα, στις 22 Ιουλίου, ο Freud αρχίζει να συγγράφει τις Βασικές αρχές της ψυχανάλυσης και σημειώνει την ημερομηνία επιμελώς στην πρώτη σελίδα. Γράφει βιαστικά και ανυπόμονα, χρησιμοποιεί συντομογραφίες, παραλείπει άρθρα και, όπως γράφει στην κόρη του Anna που βρίσκεται σε ένα συνέδριο στο Παρίσι, βρίσκει «διασκεδαστική» αυτή την «απασχόληση για τις διακοπές».195 Όμως οι Βασικές αρχές είναι μια στιβαρή, αν και σύντομη, παρου­ σίαση των ώριμων απόψεών του. Στις εξήντα χειρόγραφες σελίδες τους ο Freud συνοψίζει όλα όσα έχει ανακαλύψει για τον ψυχικό μηχανισμό, τη θεωρία των ορμών, την ανάπτυξη της σεξουαλικότητας, τη φύση του ασυνείδητου, την ερ­ μηνεία των ονείρων και την ψυχαναλυτική τεχνική. Όμως σε αυτό το περιεκτικό κείμενο δεν είναι όλα καθαρή περίληψη. Ο Freud αφήνει να διαφανούν νέες αφε­ τηρίες στη σκέψη του, ιδίως για το Εγώ. Σε ένα συναρπαστικό απόσπασμα κα­ ταθέτει την υπόθεση ότι ίσως έρθει μια εποχή όπου χημικά παρασκευάσματα θα επηρεάζουν τον ψυχικό μηχανισμό και θα καθιστούν περιττή την ψυχανάλυση που σήμερα αποτελεί την καλύτερη θεραπεία για τις νευρώσεις. Στα 82 του χρόνια ο Freud παραμένει ανοιχτός για το μέλλον και είναι ικανός να σκέφτε­ ται ριζικές αναθεωρήσεις της ψυχαναλυτικής πρακτικής. Οι Βασικές αρχές της ψυχανάλυσης φαντάζουν σαν ένα πολύ συμπυκνωμένο αλφαβητάριο όμως δεν ενδείκνυται για αρχάριους. Από τις φροϋδικές «εκλαϊκεύσεις» οι Βασικές αρχές είναι με απόσταση η δυσκολότερη. Και με την πληρότητά της, αλλά και τις προ­ ειδοποιήσεις να αποφευχθεί η αποστέωση της ψυχαναλυτικής σκέψης, μπορεί να θεωρηθεί ως η παρακαταθήκη του Freud για το επάγγελμα που ο ίδιος ίδρυσε. Ο FREUD ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕ τις Βασικές αρχές της ψυχανάλυσης στις αρχές Σεπτεμ­

βρίου όταν είχε ανησυχητικές ενδείξεις ότι ο καρκίνος του είχε πάλι ενεργοποι­ ηθεί. Οι Freud συμβουλεύτηκαν πρώτα κάποιους άγγλους γιατρούς και έπειτα κάλεσαν τον δρ. Pichler από τη Βιέννη. Στις 8 Σεπτεμβρίου προέβη σε μια με­ γάλη επέμβαση που διάρκεσε περισσότερο από δύο ώρες. Έκοψε εξωτερικά το μάγουλο του Freud για να μπορέσει να έχει καλύτερη πρόσβαση στο καρκίνωμα. Αμέσως μετά την εγχείριση η Anna Freud, φανερά ανακουφισμένη, δίνει ανα­ φορά στη Marie Bonaparte: «Είμαι πολύ χαρούμενη που είναι σήμερα και όχι πια χθες».196 Αυτή η εγχείριση ήταν για τον Freud η τελευταία. Ήταν πια πολύ

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

679

καταβεβλημένος για να αντέξει κάτι δραστικότερο από τις ήδη αρκετά δραστικές ακτινοθεραπείες. Μερικές ημέρες αργότερα ο Freud βγήκε από την κλινική και στις 27 Σεπτεμ­ βρίου μετακόμισε στο σπίτι που του έχουν ετοιμάσει στο Χάμπστεντ, στο 20 της οδού Μάρσφιλντ Γκάρντενς. Ήταν ευρύχωρο και ευχάριστο και ο όμορφος κή­ πος με τα λουλούδια και τα σκιερά δέντρα το έκαναν ακόμη πιο ευχάριστο. Το φθινόπωρο ήταν ήπιο και ο Freud περνούσε αρκετή ώρα στον κήπο, σε μια αι­ ώρα όπου διάβαζε και αναπαυόταν. Το σπίτι είχε διαρρυθμιστεί σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του για να νιώθει όσο καλύτερα γινόταν. Τα υπάρχοντά του που είχε αναγκαστεί να εξαγοράσει από τους ναζί -τα βιβλία του, τα αρχαία αντικείμενά του, ο περίφημος καναπές του- είχαν έρθει επιτέλους και στήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε τα δύο ισόγεια δωμάτια να θυμίζουν το ιατρείο και το γρα­ φείο του στην Μπεργκ-γκάσε. Η Paula Fichtl, που ήταν οικονόμος των Freud από το 1929 και ξεσκόνιζε πάντα ευλαβικά τα αγαλματίδιά του, τα έστησε όπως στη Βιέννη βασιζόμενη στη μνήμη της. Ανάμεσα στα αρχαία αντικείμενα υπήρχε και ένας ελληνικός κρατήρας, δώρο της Marie Bonaparte, που στη Βιέννη ήταν το­ ποθετημένος πίσω από το γραφείο του Freud και όπου κάποια μέρα θα φυλαγό­ ταν η τέφρα του και αργότερα η τέφρα της γυναίκας του. Εδώ στο Μάρσφιλντ Γκάρντενς, σε μια αναπαράσταση του παλιού του περιβάλλοντος, ο Freud έζησε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Η εγχείριση είχε εξαντλήσει όση δύναμη του είχε απομείνει, αλλά ήταν αρ­ κετά ζωηρός ώστε να παρακολουθεί τα καθημερινά γεγονότα. Η διεθνής κατά­ σταση επιδεινωνόταν διαρκώς και η απειλή του πολέμου βάραινε πάνω από τον πολιτισμένο κόσμο σαν δηλητηριώδης ομίχλη. Στις 29 Νοεμβρίου 1938 οι Nev­ ille Chamberlain και Edouard Daladier συναντήθηκαν με τον Hitler στο Μόναχο και έναντι μιας αμφίβολης υπόσχεσής του ότι θα κρατούσε ειρηνική στάση στο μέλλον, του έδωσαν τη συγκατάθεσή τους να καταβροχθίσει τα «γερμανικά» εδάφη της Τσεχοσλοβακίας. Μετά από αυτό πολλοί στην Αγγλία υποδέχτηκαν τον Chamberlain σαν σωτήρα και ελάχιστοι μόνο τον κατηγόρησαν για αυτή την καταστροφική πολιτική του κατευνασμού. Σε επιστολή του προς τον Freud ο Ar­ nold Zweig αναρωτιέται αν οι «Piefimacher»* καταλαβαίνουν «τι τίμημα βάζουν τους άλλους να πληρώσουν - μέχρι να το πληρώσουν και οι ίδιοι».197 Το Μόναχο έδωσε στους συμμάχους χρόνο λίγων μηνών και, όταν αφυπνίστηκαν, τη ρετσι­ νιά της προδοσίας και της δειλίας. Το όνομα της πόλης όπου οι πρωθυπουργοί της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας πούλησαν την Τσεχοσλοβακία στους ναζί έγινε συνώνυμο της καταστροφικής συνθηκολόγησης. Το σχόλιο του Freud στις 30 Σεπτεμβρίου για το Μόναχο στο Χρονικό του αναφέρει τηλεγραφικά: «Ειρήνη».198 * ΣτΜ.: σύμφυση της γερμανικής λέξης Miesmacher (πρόξενος κακού) με την αγγλική peacemaker (ειρηνοποιός).

680

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Δεν νιώθει αρκετά καλά ώστε να είναι συνεπής στην αλληλογραφία του. Η πρώτη επιστολή που στέλνει από το «home» στη Marie Bonaparte είναι γραμ­ μένη στις 4 Οκτωβρίου, μια ολόκληρη εβδομάδα μετά τη μετακόμισή του. Έχει παραιτηθεί από την καταναγκαστική τήρηση των χρονικών πλαισίων, πρέπει να εξοικονομεί δυνάμεις. Στην επιστολή εξηγεί το λόγο. Η εγχείριση, γράφει στην πριγκίπισσα, «ήταν η δυσκολότερη μετά το 1923 και μου κόστισε πολύ». Έχει ε­ νέργεια μόνο για ένα σύντομο μήνυμα: «Γράφω με δυσκολία, αλλά δεν είναι ευ­ κολότερο ούτε να μιλώ ούτε να καπνίζω». Παραπονείται ότι είναι «φοβερά κου­ ρασμένος» και αδύναμος. Παρ’ όλα αυτά έχει τρεις αναλυόμενους.199 Και μόλις συνέρχεται αρκετά επιστρέφει στο γραφείο του. Έχοντας δώσει πια τις Βασικές αρχές της ψυχανάλυσης αρχίζει στις 20 Οκτωβρίου μια άλλη διδακτική πραγμα­ τεία, σε γερμανική γλώσσα αλλά με αγγλικό τίτλο: «Some Elementary Lessons in Psychoanalysis». Θα παραμείνει απόσπασμα και μάλιστα πολύ μικρό. Όπως γράφει στη Marie Bonaparte είναι «ακόμη άκρως αποδοτικός». Αλλά αυτά που μπορεί να κάνει είναι πολύ περιορισμένα: «Μπορώ να γράφω επιστολές, όμως τίποτε άλλο».200 Τον βασανίζει μια τελευταία φαντασία: θέλει να πάρει τη βρε­ τανική υπηκοότητα, για να επισφραγίσει την παλιά αγάπη του για την Αγγλία και πιθανώς την αμείλικτη άρνησή του στην Αυστρία. Όμως αυτό δεν θα το κα­ ταφέρουν οι άγγλοι φίλοι του με την επιρροή τους ούτε οι άριστες σχέσεις που έχει ο ίδιος. Θα πεθάνει χωρίς να εκπληρωθεί αυτή η επιθυμία του. ΑΥΤΟΥΣ ΤΟΥΣ ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΟΥΣ ΜΗΝΕΣ επικρατούσε μια ατμόσφαιρα αποχαι­

ρετισμού. Τα τελευταία γραπτά του Freud, που δημοσιεύτηκαν εκ των υστέρων, διαβάζονται σαν αποχαιρετιστήριο. Γνωρίζοντας ότι θα πέθαινε πίεζε τους φί­ λους του να σπεύσουν να τον επισκεφτούν. Όταν η διάσημη γαλλίδα τραγου­ δίστρια του καμπαρέ Yvette Guilbert, την οποία γνώριζε από χρόνια και εκτι­ μούσε, του έγραψε ότι σκοπεύει να τον επισκεφτεί τον επόμενο Μάιο για να γιορτάσουν μαζί τα γενέθλιά του, ο Freud συγκινήθηκε αλλά και ανησύχησε για τους μήνες της αναμονής: «Στην ηλικία μου κάθε παράταση έχει μια οδυ­ νηρή «σημασία ».201 Χάρη στους διακριτικούς χειρισμούς της Martha και της Anna Freud ο ποταμός των επισκεπτών είχε μειωθεί χωρίς όμως να στερέψει. Κάποιοι ήταν παλιοί γνωστοί, όπως ο Stefan Zweig, άλλοι ήταν νέοι θαυμα­ στές, όπως ο Η. G. Wells. Φυσικά χαιρόταν περισσότερο τις επισκέψεις των έ­ μπιστων ομοϊδεατών του. Η Marie Bonaparte, που έμενε συχνά στο Μάρσφελντ Γκάρντενς, ήταν πρακτικά μέλος της οικογένειας. Ο Arnold Zweig, που είχε χάσει τις περισσότερες πηγές εσόδων του, χρησιμοποίησε την επιταγή για τα πνευματικά δικαιώματά του στη Σοβιετική Ένωση για να επισκεφτεί τον Freud, όπου έμεινε αρκετές εβδομάδες. Όταν στα μέσα Οκτωβρίου του γράφει από το Παρίσι για να τον αποχαιρετήσει άλλη μια φορά, θυμάται τις εκτενείς συζη­ τήσεις τους και ζητά από τον Freud να τον συγχωρήσει επειδή πρέπει να ήταν εξαντλητικές.202

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

681

Όλο αυτό το χρονικό διάστημα γίνονταν προσπάθειες ώστε ο Freud να μην εκδώσει το βιβλίο για τον Μωυσή.* Στα μέσα Οκτωβρίου ο Charles Singer, ένας εξαίρετος ιστορικός των επιστημών, παρακαλεί έναν από τους γιους του Freud να διαμηνύσει στον πατέρα του ότι ίσως θα ήταν έξυπνο να κλειδώσει στο γρα­ φείο του τον Μωυσή, προπάντων επειδή οι εκκλησίες της Αγγλίας, που ήταν ανάχωμα κατά του αντισημιτισμού, θα θεωρούσαν το βιβλίο επίθεση κατά της θρησκείας. Αυτή η πολιτική παράκληση αποβαίνει εξίσου άκαρπη όπως και οι παλιότερες επεμβάσεις του Abraham Yahuda. Το βιβλίο, γράφει ο Freud στον Singer αφού εκφράσει άλλη μια φορά τη δια βίου δέσμευσή του προς την επι­ στήμη, «μπορεί να θεωρηθεί επίθεση κατά της θρησκείας μόνο ως προς το ότι κάθε επιστημονική εξέταση της θρησκευτικής πίστης προϋποθέτει την απιστία». Δηλώνει ότι θλίβεται για την εβραϊκή αντίδραση στις επιστημονικές υποθετικές θεωρίες του. «Φυσικά δεν μου είναι ευχάριστο να πληγώνω τους ομοεθνείς μου. Όμως τι να κάνω; Αφιέρωσα τη ζωή μου σε αυτό που θεωρούσα επιστημονική αλήθεια, ακόμη και όταν ενοχλούσα και δυσαρεστούσα τους συνανθρώπους μου. Δεν μπορώ να την κλείσω με μια πράξη άρνησης». Και υποδεικνύει πόση ει­ ρωνεία κρύβεται σε όλες αυτές τις προσπάθειες αυτολογοκρισίας: «Κατηγορούν εμάς τους εβραίους ότι στο πέρασμα του χρόνου γίναμε δειλοί. (Κάποτε ήμαστε γενναίο έθνος.) Σε αυτή τη μεταμόρφωση εγώ δεν συμμετείχα διόλου. Πρέπει λοιπόν να το διακινδυνέψω».203 Μη σκοπεύοντας να παραιτηθεί, ο Freud αναζητεί μεταφραστή για την αγ­ γλική έκδοση. Αναλαμβάνει η Katherine Jones με τη βοήθεια του άντρα της, αλλά στα τέλη Οκτωβρίου έρχεται μια απογοητευτική είδηση από τον Jones: η μετάφραση δεν θα είναι έτοιμη πριν τον Φεβρουάριο ή Μάρτιο 1939. Στην ε­ κτενή και πιεστική απάντησή του ο Freud αδυνατεί να κρύψει την κατάπληξή του. Παραδέχεται ότι ο χρόνος των Jones είναι πολύτιμος και η ευσυνειδησία τους πολύ μεγάλη. Όμως τελικά έχουν επωμισθεί οικειοθελώς αυτό το βάρος και η χρονική παράταση είναι γι’ αυτόν δυσάρεστη για περισσότερους λόγους. Θυ­ μίζει στον Jones τη μεγάλη ηλικία του και τις αμφίβολες προσδοκίες ζωής: «Οι μερικοί μήνες για μένα είναι πολύ περισσότερος χρόνος απ’ ό,τι για άλλους». Και θεωρεί «κατανοητή επιθυμία» το να θέλει να δει την αγγλική έκδοση πριν πεθάνει. Ίσως ο Jones θα μπορούσε να βρει κάποιον για να μεταφράσει ένα τμήμα προκειμένου το βιβλίο να είναι έτοιμο σε δύο μήνες. «Αλλιώς», θυμίζει στον * Τον Οκτώβριο ο Israel Doryon από την Παλαιστίνη του γράφει ότι ίσως η ιδέα του πως ο Μωυσής ήταν αιγύπτιος προέρχεται από τον Josef Popper-Lynkeus, έναν αυστριακό φυσικό, φιλόσοφο και δοκιμιογράφο τον οποίο ο Freud θαύμαζε για το έργο του σχετικά με τα όνειρα και άλλα ζητήματα ψυχολογίας. Η νύξη του Doryon δεν του προξενεί αμηχανία, αλλά έντονο ενδιαφέρον. «Πολύ συχνά είχα εκδηλώσεις “κρυπτομνησίας” -μιας ασύνειδης και αθώας από­ κρυψης υλικού- «που εξηγούσαν την προέλευση φαινομενικά πρωτότυπων ιδεών». Δεν τον πει­ ράζει να μην είναι πρωτότυπος. Η μοναδική συμβολή του, γράφει, είναι «η μικρή ψυχαναλυτική ενίσχυση» ενός παλιού ισχυρισμού (Ο Freud στον Doryon, 7 Οκτωβρίου 1938, Μουσείο Freud, Λονδίνο).

682

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

Jones, «θα έχουμε προβλήματα με τον ανυπόμονο αμερικανό εκδότη (Knopf, Νέα Υόρκη) από τον οποίο έχουμε ήδη πάρει προκαταβολή».204 Δεν ήταν πρόσχημα. Από το καλοκαίρι η Blanche Knopf βρισκόταν σε επι­ κοινωνία με τον Martin Freud ώστε να εξασφαλίσει τα δικαιώματα για την Α­ μερική. Μαζί με τον άντρα της Alfred διεύθυνε έναν καλό εκδοτικό οίκο στη Νέα Υόρκη, ονομαστό τόσο για τους ντόπιους συγγραφείς που εξέδιδε (όπως ο Η. L. Mencken) όσο και για την γκάμα ξένων λογοτεχνών (μεταξύ των οποίων και ο Thomas Mann). Άρα ήταν αλήθεια ότι οι Knopf βιάζονταν να εκδώσουν το βιβλίο. Στα μέσα Νοεμβρίου η Blanche Knopf συναντήθηκε με τον Freud και πρότεινε κάποιες μικρές αλλαγές που ο Freud δεν θέλησε να αποδεχτεί. Πρέπει να ήταν μια φορτισμένη συνάντηση: η λεπτή, δραστήρια και γεμάτη αυτοπε­ ποίθηση αμερικανίδα εκδότρια που έκανε μερικές «μικρές προτάσεις»205 επιχει­ ρώντας να πείσει τον πεισματάρη Freud να ξαναδεί ένα χειρόγραφο που ίσως του είχε κοστίσει περισσότερο από κάθε άλλο. Ο Freud πρότεινε να λύσουν το συμβόλαιο, όμως η Blanche Knopf είχε την ευφυΐα να μη δεχτεί και έτσι ο εκ­ δοτικός οίκος Knopf εξέδωσε τον Μωυσή στις ΗΠΑ.206 Στη διάρκεια αυτών των διαπραγματεύσεων ο Freud αλληλογραφούσε με τον J. Dwossis, μεταφραστή του στην Ιερουσαλήμ, ώστε το βιβλίο να μεταφραστεί και στα εβραϊκά. Χαιρόταν για αυτή τη μετάφραση, ένιωθε όμως υποχρεωμένος να προειδοποιήσει τον Dwos­ sis: «Είναι μια συνέχεια του θέματος του Τοτέμ και ταμπού και η εφαρμογή του στην εβραϊκή θρησκευτική ιστορία. Σας παρακαλώ όμως να έχετε υπόψη σας ότι το περιεχόμενο προσφέρεται ιδιαίτερα για να πληγώσει το εβραϊκό συναίσθημα, όσο αυτό δεν θέλει να υποταχθεί στην επιστήμη.»207 Θέλει να γίνει αυτή η με­ τάφραση, φροντίζει όμως να προειδοποιήσει τον μεταφραστή ότι το εγχείρημα μπορεί να είναι επικίνδυνο. ΓΙΑ TON FREUD ΕΙΝΑΙ πολύ σημαντικό ποια τύχη θα έχει ο Μωυσής, αλλά οι ναζί τον αντιπαραθέτουν με γεγονότα ευρύτερης σημασίας. Στις 10 Νοεμβρίου ση­ μειώνει στο Χρονικό του: «Πογκρόμ στη Γερμανία».208 Την προηγούμενη νύχτα το ναζιστικό καθεστώς έχει οργανώσει μια σειρά από «αυθόρμητες» διαμαρτυ­ ρίες -συνθήματα, σπάσιμο τζαμιών, λεηλασίες, βιαιοπραγίες- και μαζικές συλ­ λήψεις. Σαν αφορμή χρησιμοποιείται ο θάνατος ενός γερμανού διπλωμάτη στο Παρίσι που πυροβολείται από έναν απεγνωσμένο νεαρό πολωνο-εβραίο, αλλά το πράγμα έχει προετοιμαστεί επιμελώς από καιρό. Σε όλη τη χώρα, σε μικρές και μεγάλες πόλεις καταστρέφονται περίπου 7.000 εβραϊκά καταστήματα, πυρπολούνται σχεδόν όλες οι συναγωγές και 50.000 γερμανο-εβραίοι οδηγούνται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Υπερβολικά συλλογικά πρόστιμα και παράλογες και ταπεινωτικές γραφειοκρατικές απαιτήσεις καθιστούν τη μετανάστευση αναπό­ φευκτη αλλά και δυσχερή. Διαφαίνεται ότι οι εβραίοι δεν θα μπορούν να ζουν στο εξής στη Γερμανία, κάτι που είχε γίνει ήδη δύσκολο με τους φυλετικούς νό­ μους και τις φυλετικές διακρίσεις. Αλλά και ο υπόλοιπος κόσμος δέχεται απρό-

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

683

θύμα τους απεγνωσμένους γερμανο-εβραίους όταν ζητούν αλλού καταφύγιο. Ο βανδαλισμός και η κτηνωδία αυτών των «τελευταίων φριχτών γεγονότων» που κατ’ ευφημισμό ονομάστηκαν «νύχτα των κρυστάλλων» αφύπνισαν στον Freud μνήμες από τον Μάρτιο στη Βιέννη. «Όξυναν το πρόβλημα του τι πρέπει να γί­ νει με τις τέσσερις γηραιές κυρίες που είναι μεταξύ εβδομήντα πέντε και ογδό­ ντα ετών» - αναφέρεται στις αδελφές του που έχουν μείνει στη Βιέννη. Ρωτά τη Marie Bonaparte αν μπορεί να τις πάρει στη Γαλλία, 209 κάτι που εκείνη προσπα­ θεί, αλλά η γραφειοκρατία και οι καιροί είναι εναντίον της. Πρόκειται για ζητήματα ζωής και θανάτου. Αλλά δεν αποσπούν εντελώς την προσοχή του Freud από αυτό που είναι σημαντικό για εκείνον: την ψυχανάλυση. Υπήρχε μια σειρά δυσάρεστων προβλημάτων που είχαν ενσκήψει εξαιτίας των ναζί. Μπορεί η ψυχανάλυση στη Γερμανία υπό την αιγίδα της Γενικής Γερμανι­ κής Ιατρικής Εταιρείας Ψυχοθεραπείας να διασώθηκε λίγο πολύ από το λεγόμενο Ινστιτούτο Goring, που διεύθυνε κάποιος εξάδελφος του Goring, αλλά υποχρε­ ώθηκε να προσαρμοστεί στη ναζιστική ρατσιστική ιδεολογία, να εκκαθαρίσει το λεξιλόγιό της και να απαλλαγεί από τους εβραίους αναλυτές. Δεν μπορούσε να περιμένει κάποιος ανεξαρτησία πνεύματος πόσο μάλλον ανεξάρτητη έρευνα. Στην Αυστρία είχαν σβήσει όλα τα ίχνη της ψυχανάλυσης. Οι ελβετοί, υπό την αμφίβολη ηγεσία του Jung που για κάποιο διάστημα μιλούσε για τη διαφορά α­ νάμεσα στο γερμανικό και το εβραϊκό ασυνείδητο, δεν αποτελούσαν συμμάχους που ο Freud θα μπορούσε να εμπιστευτεί. Στη Γαλλία συνέχιζαν να αμφισβη­ τούν την ψυχανάλυση. Ο αριθμός γερμανών, αυστριακών και ούγγρων αναλυτών που κατέφευγαν στις ΗΠΑ μεγάλωνε διαρκώς, όμως ο Freud, όπως ξέρουμε, ε­ μπιστευόταν ελάχιστα τους αμερικανούς, ενώ οι μη γιατροί αναλυτές που κα­ τέκλυζαν τη Νέα Υόρκη και άλλες μεγαλουπόλεις αντιμετώπιζαν διαρκώς α­ παγορευτικές διατάξεις ως προς την άσκηση του επαγγέλματος. Γι’ αυτό, όπως παραδέχεται ο Freud στον Jones, «τα γεγονότα των τελευταίων ετών φρόντισαν να γίνει το Λονδίνο έδρα και κέντρο του ψυχαναλυτικού κινήματος».210 Κάτω από αυτές τις συνθήκες ευχαριστεί ιδιαίτερα τον Freud ότι ένας άγγλος εκδότης, ο John Rodker, ιδρύει έναν εκδοτικό οίκο, την Imago Publishing Company, για να εκδώσει τα άπαντά του στα γερμανικά σε μια νέα, αναθεωρημένη έκδοση.211 Αναβιώνουν όμως και τα γερμανόφωνα ψυχαναλυτικά περιοδικά, που είχαν στα­ ματήσει να εκδίδονται εξαιτίας των «πολιτικών γεγονότων στην Αυστρία».212 Από τις αρχές 1939 αρχίζει να εκδίδεται στην Αγγλία ένα περιοδικό που συνενώ­ νει τα παλιά περιοδικά Zeitschrift fu r Psychoanalyse και Imago και στο οποίο ο Freud εμφανίζεται ως εκδότης. Ο Freud έγραψε και στη συνέχεια κάποια κείμενα - ένα σύντομο σχόλιο για τον αντισημιτισμό, που δημοσίευσε ο Arthur Koestler στο περιοδικό του για τους αυτοεξόριστους στο Παρίσι, και μια επιστολή στον εκδότη του Time and Tide με το ίδιο θέμα. Και φυσικά δεχόταν επισκέψεις. Στα τέλη Ιανουαρίου 1939 κάλεσε για τσάι στο Μάρσφελντ Γκάρντενς τους άγγλους εκδότες του, Leonard

684

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

και Virginia Woolf, ιδιοκτήτες του Hogarth Press. Ο Leonard Woolf εντυπωσι­ άστηκε και θαύμασε τον Freud. Ως έντονη προσωπικότητα και ως σύζυγος μιας μυθιστοριογράφου διεθνούς φήμης είχε συναναστραφεί πολλούς διασήμους και δεν εντυπωσιαζόταν εύκολα. Όμως στην αυτοβιογραφία του θυμάται ότι ο Freud «δεν ήταν απλώς μια διάνοια, αλλά σε αντίθεση με πολλές διάνοιες ήταν εξαι­ ρετικά ευχάριστος άνθρωπος». Ο Woolf δεν ένιωθε καμιά ανάγκη «να επαινέσω τους διάσημους άντρες που έχω γνωρίσει. Σχεδόν όλοι οι διάσημοι άντρες είναι απογοητευτικοί ή βαρετοί. Ό χι όμως ο Freud- είχε μια αύρα όχι δόξας αλλά με­ γαλείου». Το τσάι με τον Freud, λέει ο Woolf, «δεν ήταν μια εύκολη συνέντευξη. Ήταν εξαιρετικά ευγενικός, με έναν τυπικό, παλιομοδίτικο τρόπο - για παρά­ δειγμα, προσέφερε σχεδόν τελετουργικά ένα λουλούδι στη Virginia. Κάτι πάνω του θύμιζε μισοσβησμένο ηφαίστειο, είχε κάτι σκοτεινό, καταπιεσμένο, συγκρα­ τημένο. Μου έδωσε την αίσθηση μεγάλης καλοσύνης, μιας καλοσύνης που κρύ­ βει πίσω της μεγάλη δύναμη».213 Η οικογένεια Freud, παρατηρεί ο Woolf, έχει μετατρέψει τους χώρους στο Μάρσφελντ Γκάρντενς σε ένα είδος μουσείου, «αφού παντού τριγύρω του υ­ πήρχαν αιγυπτιακές αρχαιότητες που είχε συλλέξει». Όταν η Virginia Woolf εξέφρασε την υπόθεση ότι αν οι σύμμαχοι είχαν χάσει τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ίσως να μην υπήρχε ο Χίτλερ, ο Freud την αντέκρουσε. «Ο Χίτλερ και οι ναζί θα έρχονταν έτσι και αλλιώς και θα ήταν πολύ χειρότεροι αν η Γερμα­ νία είχε κερδίσει τον πόλεμο». Ο Woolf κλείνει την αναφορά του με ένα χαριτω­ μένο ανέκδοτο. Είχε διαβάσει στην εφημερίδα ένα άρθρο για έναν άντρα που τον είχαν πιάσει να κλέβει στο λονδρέζικο βιβλιοπωλείο Foyler κάποια βιβλία, με­ ταξύ των οποίων και ένα του Freud. Ο δικαστής, που του επέβαλε μια χρηματική ποινή, είπε ότι πολύ θα ήθελε να μπορούσε να τον καταδικάσει σε υποχρεωτική ανάγνωση όλων των έργων του Freud. Ο Freud διασκέδασε με αυτή την ιστορία, αλλά και την αποδοκίμασε. Είπε ότι τα βιβλία του τον έκαναν διαβόητο και όχι διάσημο. Υπέροχος άντρας!»214 Η Virginia Woolf ήταν, κατά το συνήθειό της, οξύτερη στις κρίσεις της. Στα μάτια της ο Freud ήταν «ένας κλειστός, ζαρωμένος, πολύ ηλικιωμένος άντρας με φωτεινά μάτια πιθήκου», σιωπηλός αλλά ζωηρός. Τους υπόλοιπους Freud τους βρήκε κοινωνικά και ψυχολογικά εξαιρετικά πεινασμένους - κάτι που ως πρόσφυγες θα ήταν δίχως άλλο. Όμως ούτε η Virginia Woolf αρνείται ότι συνάντησε μια αλησμόνητη προσωπικότητα.215 ΤΟ ΖΕΥΓΟΣ WOOLF ΠΗΡΕ ΤΟ ΤΣΑΪ ΤΟΥ με έναν άντρα που ήταν ήδη πολύ άρ­

ρωστος. Τον Ιανουάριο 1939 ο Freud κάνει δύο μόνο καταγραφές στο Χρονικό του, και οι δύο αναφέρονται σε στιγμές σωματικού πόνου: «Λουμπάγκο» στις 2 του μηνός και «πόνος στα κόκκαλα» στις 31.21< Από τα μέσα του μήνα οι επι­ στολές του αναφέρονται σε ανησυχητικό βαθμό στον καρκίνο του. Έχει ύποπτα πρηξίματα στις περιοχές των καρκινωμάτων και ολοένα ισχυρότερους πόνους. Ο άνθρωπος που είχε απορρίψει τα φάρμακα για να μη ναρκώσει το πνεύμα του,

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

685

ζούσε τώρα πια εδώ και αρκετό καιρό με ελαφρά παυσίπονα όπως το Pyramidon .217 Στα μέσα Φεβρουάριου γράφει στον Arnold Zweig για την κατάστασή του «που απειλεί να γίνει ενδιαφέρουσα. Από την εγχείριση του Σεπτεμβρίου έχω πόνους στη γνάθο, που μεγαλώνουν αργά αλλά σταθερά, έτσι ώστε χωρίς θερ­ μοφόρα και μεγάλες δόσης ασπιρίνης δεν μπορώ να ανταποκριθώ στα ημερή­ σια καθήκοντά μου και να περάσω τις νύχτες». Δεν είναι βέβαιος αν είναι «μια αθώα επιβράδυνση ή η προέλαση της φοβερής διαδικασίας εναντίον της οποίας αγωνιζόμαστε εδώ και 16 χρόνια». Η Marie Bonaparte, που βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία μαζί του, συμβουλεύεται έναν γάλλο ειδικό στον τομέα της ακτινο­ θεραπείας και συζητούν αν πρέπει να μεταφέρουν τον Freud στο Παρίσι. «Προς το παρόν δεν ξέρω τίποτε», γράφει ο Freud στον Zweig, «όμως μπορώ κάλλιστα να φανταστώ ότι όλα αυτά σηματοδοτούν την αρχή του τέλους που καραδοκεί τον καθένα μας. Στο μεταξύ έχω αυτούς τους παραλυτικούς πόνους».218 Τέλη Φε­ βρουάριου έρχεται ο δρ. Antoine Lacassagne από το Παρίσι για να εξετάσει τον Freud παρουσία του Schur και επιστρέφει δύο εβδομάδες αργότερα για να του κάνει ακτινοθεραπεία.219 Όμως οι πόνοι επιμένουν. Ο Freud ενδιαφέρεται ακόμη για τον κόσμο, συνεχίζει να είναι σαρκαστικός και να γράφει στους στενούς φίλους του, αλλά με πολλούς έχει πάψει να αλλη­ λογραφεί. Στις 21 Φεβρουάριου ο Pfister του υπενθυμίζει: «Πόσο σωστά κρί­ νατε στην τελευταία επίσκεψή μου στη Βιέννη τη γερμανική ιδιοσυγκρασία! Και πρέπει να χαιρόμαστε για το ότι ξεφύγατε από ένα έθνος που επαναστρέφεται στον σαδιστικό πατέρα ! ^ 20 Στις 5 Μαρτίου, στη σύντομη επίσκεψή του στον Arnold Zweig, ο Freud δίνει κάποιες λεπτομέρειες για την αρρώστια του και γράφει ότι οι γιατροί συνεχίζουν να μην ξέρουν. Προτείνει στον Zweig να αναλύσουν τη «ναζιστική ψυχή ».221 Αλλά παρότι ενδιαφέρεται για την παγκό­ σμια κατάσταση, προτεραιότητα έχει αναγκαστικά η δική του. Μια εβδομάδα αργότερα εκφράζει με τον συγκρατημένο τρόπο του στον Sachs κάποια από τα συναισθήματά του. Οι γιατροί θεωρούν ότι ένας συνδυασμός ακτινοθεραπείας (R 6 ntgen) και ραδιοθεραπείας θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικός και να παρατείνει τη ζωή του για κάποιες εβδομάδες ή μήνες. Δεν είναι βέβαιος αν αξίζει τον κόπο. Γράφει ότι δεν έχει αυταπάτες για τις πιθανότητες που έχει στην ηλικία του. Ό τι όσα του κάνουν τον κουράζουν και τον εξουθενώνουν. Ως πορεία προς το αναπόφευκτο τέλος είναι εξίσου καλή με όλες τις άλλες, όμως ο ίδιος δεν θα την επέλεγε .222 Το πόρισμα για την κατάστασή του έχει βγει. Η βιοψία, που έχει κάνει στις 28 Φεβρουάριου, είναι θετική. Ο καρκίνος έχει επανακάμψει και είναι σε τέτοιο βάθος ώστε δεν ενδείκνυται οποιαδήποτε επέμβαση. Η ακτινοθεραπεία εμπο­ δίζει αρχικά την επέκταση αποτελεσματικότερα από τις προσδοκίες του Schur, αλλά η βελτίωση είναι προσωρινή. Όλο αυτό το χρονικό διάστημα ο Freud αρνείται την εύκολη παρηγοριά των ψεύτικων ελπίδων. «Αγαπητή μου Marie», γράφει στην πριγκίπισσά του στα τέλη Απριλίου, «δεν σας έγραψα αρκετό καιρό

686

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

τώρα, όσο εσείς κολυμπούσατε στη γαλάζια θάλασσα». Η Marie Bonaparte ήταν στο Σεν Τρόπε για διακοπές. «Υποθέτω ότι ξέρετε τον λόγο, το βλέπετε εξάλ­ λου στον γραφικό μου χαρακτήρα.» Ομολογεί ότι δεν είναι καλά. «Οφείλεται στην πάθησή μου και στις συνέπειες της θεραπείας σε αναλογία που μου είναι άγνωστη. Επιχείρησαν να με παρασύρουν σε μια ατμόσφαιρα αισιοδοξίας: ότι το καρκίνωμα συρρικνώνεται, ότι τα συμπτώματα από την αντίδραση του οργα­ νισμού είναι παροδικά. Δεν το πιστεύω και δεν μου αρέσει να με εξαπατούν.» Η ψυχαναλύτρια κόρη του του γίνεται ολοένα πιο απαραίτητη. «Ξέρετε ότι η Anna δεν θα έρθει στη συγκέντρωση στο Παρίσι» -αναφέρεται σε ένα συνέδριο γαλ­ λόφωνων ψυχαναλυτών- «η αυτονομία μου μειώνεται διαρκώς, εξαρτώμαι όλο και περισσότερο από εκείνη.» Άλλη μια φορά, όπως κάνει πια συχνά, αποζητά τον θάνατο. «Πόσο θα ήθελα να μεσολαβήσει κάτι που θα τερμάτιζε όλη αυτή τη φριχτή διαδικασία.»223 Η επιστολή μαρτυρεί πολλά. Δείχνει άλλη μια φορά πόσο ο Freud αγαπά και χρειάζεται την κόρη του αλλά και πόσο μισεί την εξάρτησή του. Υπογραμμίζει ότι έχει δικαίωμα να ξέρει την αλήθεια όσο αποθαρρυντική και αν είναι. Ως προς αυτό πιστεύει ότι ο Max Schur, ο προσωπικός γιατρός του, δεν θα τον απογο­ ητεύσει όπως ο Felix Deutsch το 1923. Δυστυχώς ο Schur είναι αναγκασμένος να εγκαταλείψει τον Freud για μερικές εβδομάδες. Στα τέλη Απριλίου και μετά από φριχτό δίλημμα πηγαίνει στις ΗΠΑ για να εγκαταστήσει εκεί τη γυναίκα του και τα δύο μικρά παιδιά του, να πάρει προσωρινή υπηκοότητα και να δώσει ε­ ξετάσεις για την άδεια εξάσκησης ιατρικού επαγγέλματος. Νιώθει ενοχές, αλλά δεν μπορεί να αναβάλει το ταξίδι· εξάλλου ο Freud φαίνεται να είναι καλύτερα μετά την ακτινοθεραπεία. Η βίζα του για τις ΗΠΑ είχε παραταθεί μέχρι το τέλος Απριλίου επειδή είχε δηλώσει ότι πρέπει να μείνει στο πλευρό του Freud. Όμως ο αμερικανός πρόξενος, που πρέπει να τηρήσει τις αυστηρές διατάξεις για τη με­ τανάστευση, δεν θέλει να δώσει νέα παράταση. Έτσι ο Schur, από φόβο μη χάσει για χρόνια το δικαίωμα να μεταναστεύσει, αποφασίζει να κάνει το ταξίδι και να επιστρέφει όσο το δυνατόν νωρίτερα.224 Αυτούς τους μήνες, όπως και στις ζοφερές μέρες της ναζιστικής Αυστρίας, ο Max Schur ήταν για τον Freud εξίσου σημαντικός με την Anna. Όταν ο Freud τον αποκαλεί επανειλημμένα «προσωπικό γιατρό» του225, μπορεί αυτό να ηχεί σχεδόν ηγεμονικά, όμως συμπαθεί τον Schur και του φέρεται σαν να είναι έμπιστος σύντροφος ή παιδί του. Ας θυμηθούμε ότι ο Schur ήταν αυτός που έδωσε το φονικό χάπι στον Martin και την Anna Freud ελπίζοντας ότι δεν θα χρειαζόταν να το καταπιούν. Ο Schur είχε ανακαλύψει τον Freud το 1915. Ως φοιτητή τον είχαν συνεπάρει οι παραδόσεις που δημοσιεύτηκαν αργότερα ως Παραδόσεις για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Ειδικεύτηκε στην παθολογία, αλλά συνέχισε να ασχολείται με την ψυχανάλυση. Γοητευμένος με την ψυχα­ νάλυση, πράγμα σπάνιο για έναν παθολόγο, προσέγγισε τη Marie Bonaparte που τον επισκέφτηκε τυχαία το 1927 αλλά και τον επόμενο χρόνο για κάποια

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

687

εκτενέστερη θεραπεία. Η πριγκίπισσα πίεσε τον Freud να κάνει τον Schur για­ τρό του, κάτι που έγινε τον Μάρτιο 1929.226 Δεν μετάνιωσε ποτέ που άκουσε τη συμβουλή της και έλεγε ότι είναι «υπάκουος ασθενής του Schur ακόμη και αν δεν μου είναι εύκολο».227 Εναντιωνόταν στον Schur μόνο για δύο πράγματα: για τις υπερβολικά χαμηλές χρεώσεις του 228 και για τις συστάσεις του να κόψει τα αγαπημένα και απαραίτητα πούρα. Στην πρώτη συνάντησή τους ο Freud και ο Schur είχαν ρυθμίσει το ακανθώδες ζήτημα της ειλικρίνειας και ο Freud είχε θέσει άλλο ένα δύσκολο θέμα: «Υποσχεθείτε μου ότι όταν έρθει η ώρα δεν θα με αφήσετε να υποφέρω άσκοπα». Ο Schur το υποσχέθηκε και οι δύο άντρες έδωσαν τα χέρια .229 Την άνοιξη 1939 είχε έρθει πια η στιγμή να τηρηθεί αυτή η υπόσχεση. ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΕΧΑΣΕ ο Schur εξαιτίας της αναγκαστικής απουσίας του ήταν τα ο­ γδοηκοστά τρίτα γενέθλια του Freud. Η Marie Bonaparte ήρθε στη Μάρσφελντ Γκάρντενς και έμεινε λίγες ημέρες. Ήρθε, όπως το είχε υποσχεθεί, και η Yvette Guilbert που χάρισε στον Freud μια φωτογραφία της με την εξής αφιέρωση: «De tout mon coeur au grand Freud! Yvette Guilbert, 6 mai 1939».230* Αλλά στις 19 Μαΐου o Freud είχε πραγματικό λόγο για να γιορτάσει. Στο Χρονικό σημειώνει θριαμβευτικά: «Ο Μωυσής στα αγγλικά».231 Η ελπίδα του εκπληρώνεται: έχει προλάβει να δει την έκδοση του Μωυσή για τον αγγλόφωνο κόσμο. Αλλά η δη­ μοσίευση δεν είναι ευλογία για τον ίδιο και τους αναγνώστες του. Μια ματιά στην εκτενή πραγματεία που ολοκληρώνει την τριλογία εκθέσεων για τον Μωυσή επιβεβαιώνει ότι ήταν σοφή η προσοχή που ο Freud είχε επιδείξει στο παρελθόν. Δεν χάνει από τα μάτια του τον Μωυσή και το κεντρικό ερώτημα: τι κάνει τον εβραίο αυτό που είναι; Αλλά στην τελική πραγματεία για τον Μωυσή και τον μονοθεϊσμό γενικεύει την εξέτασή του περιλαμβάνοντας έτσι κάθε θρησκεία. Θα μπορούσε κάλλιστα να είχε ονομάσει το βιβλίο «Το πα­ ρελθόν μιας αυταπάτης». Παρά τις προσωπικές παρεκβάσεις και τις παράπλευ­ ρες παρατηρήσεις, παρά τις αυτοβιογραφικές αναφορές Ο άνόρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία θυμίζει κάποια διαρκή θέματα του ψυχαναλυτικού έργου του: το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, τη χρήση του στην προϊστορία ως νευρωτικό συ­ στατικό όλων των θρησκειών, τη σχέση μεταξύ αρχηγού και οπαδών.** Επιπλέον το βιβλίο καταπιάνεται με το θλιβερά επίκαιρο και προφανώς αιώνιο φαινόμενο του αντισημιτισμού και την εβραϊκή καταγωγή του Freud.232 Εμφανίζεται επίσης δειλά ως υποσημείωση και μία από τις όψιμες εκκεντρικές απόψεις του: η πε­ ποίθηση ότι στην πραγματικότητα τα έργα του Shakespear έχουν γραφεί από τον κόμη της Οξφόρδης Eduard de Vere, μια παρακινδυνευμένη θεωρία που σερβίρει * ΣιΜ: Με όλη μου την καρδιά στον μεγάλο Freud! 6 Μαΐου 1939. ** Αυτά τα χρόνια ο Freud έχει μια φιλική διαφωνία με τη θαυμάστριά του Marie Bonaparte για το αν είναι μεγάλος άνδρας. Ο ίδιος αποφαίνεται ότι δεν είναι, απλώς έχει ανακαλύψει με­ γάλα πράγματα.

688

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

στους δύσπιστους επισκέπτες του και στους όχι λιγότερο δύσπιστους αναγνώ­ στες.233* Ωστόσο η ταυτότητα του Shakespear δεν έχει τόση σημασία για αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως. Ο αθεράπευτα αντικληρικαλιστής Freud επανέρχεται στον άθεο ισχυρισμό που έχει εκφράσει πριν από αρκετές δεκαετίες: η θρησκεία είναι συλλογική νεύρωση. Όταν τυπώθηκε το επιχείρημα του Freud ολοκληρωμένο φάνηκε ότι οι χρι­ στιανοί είχαν εξίσου καλούς λόγους με τους εβραίους να ενοχληθούν και μάλι­ στα να σκανδαλιστούν από τον Μωυσή. Ο Freud ερμηνεύει τον φόνο του Μωυσή από τους αρχαίους εβραίους, κάτι που εκθέτει ήδη στη δεύτερη από τις τρεις πραγματείες, ως επανάληψη της αρχέτυπης πατροκτονίας, ενός εγκλήματος που έχει αναλύσει στο Τοτέμ και ταμπού. Ως νέα έκδοση ενός προϊστορικού τραύμα­ τος αναπαριστά την επιστροφή του απωθημένου. Γι’ αυτό η χριστιανική εξιστόρηση ενός αψεγάδιαστου Χριστού που θυσιάζεται για την αμαρτωλή ανθρωπό­ τητα κρύβει σε «προφανή μεροληπτική αντίληψη» ένα παρόμοιο έγκλημα. Και ο Freud, σαν τον ανελέητο ντετέκτιβ που έχει στρυμώξει τον ανακρινόμενο εγκλη­ ματία, ρωτά: «Πώς μπορεί να πάρει ένας αθώος την ενοχή του φονιά με το να αφήσει να τον σκοτώσουν; Στην ιστορική πραγματικότητα δεν υπήρχε μια τέτοια αντίφαση. Ο “Λυτρωτής” δεν μπορεί παρά να είναι ο κύριος ένοχος, ο αρχηγός της σπείρας των αδελφών που έχει υποτάξει τον πατέρα». Ο Freud δεν θεωρεί αναγκαίο να αποφανθεί αν έγινε ποτέ το ασαφές αυτό έγκλημα ή αν υπήρξε ποτέ αυτός ο κύριος στασιαστής. Εξάλλου στη δική του τάξη πραγμάτων η πραγματι­ κότητα και η φαντασία είναι αδέλφια, ίσως μάλιστα δίδυμα. Αν το έγκλημα εί­ ναι μόνο φανταστικό, «τότε ο Χριστός είναι κληρονόμος μιας απραγματοποίητης φανταστικής επιθυμίας». Αν έχει συμβεί πραγματικά, τότε είναι «ο διάδοχος και η μετενσάρκωση» του μεγάλου εγκληματία. Όποια και αν είναι η ιστορική α­ λήθεια, «η χριστιανική τελετουργία της θείας μετάληψης» είναι μια επανάληψη της αρχαίας νεκροφαγίας «βέβαια μόνο με την τρυφερή της έννοια που εκφράζει λατρεία». Άρα, παρά τις ομοιότητές τους, ο εβραϊσμός και ο χριστιανισμός δια­ φέρουν ως προς τη θέση τους για τον πατέρα. «Ο εβραϊσμός ήταν μια πατρική θρησκεία, ο χριστιανισμός έγινε υιική θρησκεία.»234 Η ανάλυση του Freud, ακριβώς επειδή ηχεί επιστημονική και δίχως πάθος, είναι άκρως ασεβής για τον χριστιανισμό. Μεταχειρίζεται τον πυρήνα της χρι­ στιανικής παράδοσης σαν τεράστια, αν και ασύνειδη, πλάνη. Όμως ο Freud έχει να προσφέρει περισσότερα. Ένας εβραίος, ο Σαούλ από την Ταρσό και μετέπειτα Παύλος, είναι ο πρώτος που κατανοεί αμυδρά τον λόγο για την κατάθλιψη που βαραίνει τον πολιτισμό της εποχής του: «Σκοτώσαμε τον πατέρα-θεό μας». Είναι * Ο Freud κυνηγά για μερικά χρόνια αυτή τη χίμαιρα και τη συζητά κυρίως με τον Jones που επιχειρεί γενναία να του τη βγάλει από το μυαλό. Ο Freud είχε εντυπωσιαστεί βαθιά από το βι­ βλίο του Thomas Looney «Shakespear» Identified (1920), όπου «αποκαλύπτεται» ότι Shakespear είναι ο δούκας της Οξφόρδης, ένα βιβλίο που το διάβασε δύο φορές (βλ. από τις επιστολές του, προπάντων εκείνες στον Jones στις 11 Μαρτίου 1938, Freud Collection, D2, LC).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΎΘΕΡΟΣ

689

μια αλήθεια που «δεν μπορεί να αντιληφθεΐ αλλιώς παρά μόνο με την παραληρη­ ματική επένδυση του ευφρόσυνου μηνύματος».235 Κοντολογίς η ιστορία της λύ­ τρωσης μέσω του Ιησού, η ζωή και η μοίρα του, είναι μια ιστορία που υπηρετεί την αυτοπροστασία και αποκρύπτει φοβερές πράξεις ή επιθυμίες. Ο άνόρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία δεν χαρίζεται ούτε στους εβραίους. Οι εβραίοι δεν έχουν παραδεχτεί ποτέ την πατροκτονία. Ενώ οι χρι­ στιανοί αποφεύγουν την άρνηση, ομολογούν τον φόνο και σώζονται. Στα τέλη της δεκαετίας 1920 ο Freud είχε αποκαλέσει τη θρησκεία, κάθε θρησκεία, αυτα­ πάτη. Τώρα χαρακτηρίζει τον χριστιανισμό ως τη χειρότερη μορφή αυταπάτης, ότι τείνει προς την τρέλα του παραληρήματος. Και προσθέτει, σαν να μην έχει προσβάλει ήδη αρκετά τους χριστιανούς: «Από κάποιες απόψεις η νέα θρησκεία αποτελεί πολιτισμική οπισθοδρόμηση σε σχέση με την παλιά ιουδαϊκή, όπως συμβαίνει κατά κανόνα όταν εισβάλλουν ή γίνονται δεκτές μάζες ανθρώπων χα­ μηλότερου επιπέδου. Η χριστιανική θρησκεία δεν διατήρησε την υψηλή πνευ­ ματικότητα που είχε επιτύχει ο εβραϊσμός».236 Οι εβραίοι, εμποτισμένοι από το μήνυμα του Μωυσή ότι τα τέκνα του Ισραήλ ήταν ο περιούσιος λαός του Θεού, είχαν απαρνηθεί «μαγεία και μυστικισμό», είχαν ενθαρρυνθεί να κάνουν «προό­ δους στην πνευματικότητα» και είχαν «εμψυχωθεί ως κάτοχοι της αλήθειας» να «εκτιμήσουν το διανοητικό και να τονίσουν το ηθικό».237 Με αυτή την εκτίμηση του ιστορικού εβραϊσμού ο αθεϊστής εβραίος Freud αποδεικνύεται γνήσιο τέκνο του πατέρα του που είχε ως σύνθημά του «σκέψου ηθικά και πράξε με ήθος».238 «Ξέρουμε», σχολιάζει ο Freud, «ότι ο Μωυσής με­ τέδωσε στους εβραίους το υψηλό αίσθημα του περιούσιου λαού. Με την εξαΰ­ λωση του Θεού προστέθηκε ένα νέο, πολύτιμο κομμάτι στον μυστικό θησαυρό του λαού. Οι εβραίοι διατήρησαν την τάση για πνευματικά ενδιαφέροντα, η πο­ λιτική ατυχία του έθνους τους δίδαξε να εκτιμούν το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: τα κείμενά τους».239 Περήφανα λόγια που θα μπορούσαν να εκτοξευθούν ενάντια στη συστηματική συκοφαντία, τις καύσεις βιβλίων και τα φονικά στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί. Οι αντιθετικές αντιλήψεις εβραίων και μη εβραίων ως προς το αρχέτυπο έ­ γκλημα βοήθησαν τον Freud να εξηγήσει και την επιμονή στον αντισημιτισμό, στον οποίο αφιερώνει με οξύτητα μερικές σελίδες. Δηλώνει ότι όποια και αν εί­ ναι η προέλευσή του, το μίσος για τους εβραίους δείχνει μια θλιβερή αλήθεια: ότι οι χριστιανοί δεν είναι διόλου καλοί χριστιανοί, ότι κάτω από ένα λεπτό ε­ πίχρισμα παρέμειναν οι πολυθεϊστές βάρβαροι που ήταν πάντα.240 Ασφαλώς ένα ουσιαστικό συστατικό του επίμονου φαινομένου του αντισημιτισμού είναι κατά τον Freud η ζήλια, ο καθαρός φθόνος. ΑΥΤΟΣ Ο ΚΑΠΩΣ ΔΙΦΟΡΟΥΜΕΝΟΣ έπαινος των εβραίων δεν μαλάκωσε τους ε­

βραίους λογίους. Στις αρχές Ιουλίου ο κριτικός του John O ’L ondon’s Weekly Hamilton Fyfe γράφει ότι Ο άνδρας Μωοσής και ο μονοθεϊσμός έχει «ιστορικά

690

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

και πνευματικά ζωηρότατο ενδιαφέρον». Όμως παρατηρεί, όχι άνευ λόγου: «Δεν τολμώ να φανταστώ τι θα σκεφτούν οι εβραίοι σύντροφοι του συγγραφέα!»241 Πράγματι, είπαν πολλά και ελάχιστα από αυτά ήταν κολακευτικά. Ανήσυχοι, και γι’ αυτό θυμωμένοι για τις πιθανές συνέπειες, αντιμετώπισαν τον Μωυσή με περιφρόνηση ή απόλυτη σιωπή. Χρησιμοποίησαν τα όπλα της ψυχανάλυσης εναντίον του ιδρυτή της και αναρωτήθηκαν γιατί επιχείρησε να στερήσει από τους εβραίους τον Μωυσή τους. Επιθυμούσε με μια τελική χειρονομία να ξεφύγει από τον εβραϊσμό; Έκανε ό,τι μπορούσε για να μη γίνει σαν τον πατέρα του, επειδή ένιωθε να επιστρέφουν όσα είχε απωθήσει; Μήπως (και αυτό το ερώτημα τέθηκε συχνά) είχε τη μεγαλομανία να ταυτίζεται με τον Μωυσή, έναν ξένο που είχε δώσει σε ένα μεγάλο λαό τους νόμους και τον χαρακτήρα του; Αργότερα ο Martin Buber, στη μελέτη του για τον Μωυσή, περιόρισε τα σχόλιά του για το βιβλίο του Freud σε μία μόνο περιφρονητική υποσημείωση όπου το αποκαλούσε «θλιβερό», «αντιεπιστημονικό» και «βασισμένο σε αστήρικτες υποθέσεις».242* Ο J. Μ. Lask, που έγραφε στην Palestine Review της Ιερουσαλήμ, αποκάλεσε τον Freud «με όλο τον σεβασμό για την πολυμάθεια και την πρωτοτυπία του στον το­ μέα του» «άσχετο».243 Και ο Abraham Yahuda κατηγόρησε: «Είναι σαν να ακούω τη φωνή ενός από τους πλέον φανατικούς χριστιανούς να καταφέρεται με μίσος εναντίον του Ισραήλ».244 Αλλά και οι χριστιανοί σκανδαλίστηκαν.** Ο πατήρ Vincent McNabb, που έγραφε στην Catholic Herald, βρήκε στο Moses and Monotheism «σελίδες που δεν μπορούν να παρατεθούν», «σελίδες που μας ωθούν να ρωτήσουμε μήπως ο συγγραφέας υποφέρει από κάποια σεξουαλική εμμονή». Ο πατήρ McNabb πέρασε μάλιστα από τις ύβρεις στις απειλές: «Φυσικά ο καθηγητής Freud ευ­ γνωμονεί την “ελεύθερη, γενναιόδωρη Αγγλία” για την καλή υποδοχή που του επιφύλαξε. Αλλά αν γίνει ευρέως γνωστό ότι υποστηρίζει τον αθεϊσμό και την αιμομειξία, αναρωτιόμαστε πόσο καιρό ακόμη θα είναι καλοδεχούμενος σε μια * Στις αρχές 1939 ο Max Eitingon είχε μια διεξοδική συζήτηση με τον Martin Buber και ανα­ φέρει στον Freud ότι μόλις δημοσιευτεί Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία, ο Buber θα αναγκαστεί να γράψει μια ανασκευή. Ήδη στο Τοτέμ και ταμπού έχει βρει ελάχιστα με τα ο­ ποία θα συμφωνούσε ως «εβραίος κοινωνιολόγος των θρησκειών»· δεν δέχεται ούτε τη φροϋδική Ερμηνεία των ονείρων, αφού κατά τη γνώμη του ο Freud υποτιμά το δημιουργικό έργο των ονεί­ ρων. «Είναι σαφές», σχολιάζει ο Eitingon «ότι στη χώρα έχουμε πια έναν μεγάλο επικριτή της ψυχανάλυσης» (Ο Eitingon στον Freud, 16 Φεβρουάριου 1939, Μουσείο Freud, Λονδίνο). Ο Freud απαντά ενοχλημένος στις 5 Μαρτίου: «Τα ευσεβή λόγια του Martin Buber ελάχιστα θα βλάψουν την Ερμηνεία των ονείρων. Ο Μωυσής είναι πολύ πιο τρωτός και είμαι προετοιμασμένος για την εβραϊκή έφοδο εναντίον του» (Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου). ** Ενδιαφέρουσα είναι και μια μαρξιστική αντίδραση. Ο Howard Evans, που γράφει από δογ­ ματική σκοπιά στην Daily Worker, είναι πρόθυμος να δείξει επιείκεια στον Freud: Λαμβάνοντας υπόψη τους «ιδεολογικούς περιορισμούς» του δεν θα μπορούσε κάποιος «να περιμένει ότι αυτός ο μεγάλος αστός επιστήμονας θα είχε διαλεκτική στάση στην ηλικία των 83 ετών (Παρουσίαση του Moses and Monotheism, στο Daily Worker, Λονδίνο, 5 Ιουλίου 1939, Μουσείο Freud, Λον­ δίνο).

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

691

Αγγλία που αυτοχαρακτηρίζεται χριστιανική».245 Αν ο Freud διάβασε αυτή την παρουσίαση, θα θυμήθηκε τον τόνο του αυστριακού κλήρου της εποχής στη Βιέννη. Πριν ακόμη δημοσιευτεί ο Μωυσής κινητοποιήθηκαν και οι απανταχού ε­ πιστολογράφοι. Τα πυρά κατά του Freud ήταν καταιγιστικά. Άγνωστοι από την Παλαιστίνη και τις ΗΠΑ, από τη Νότια Αφρική και τον Καναδά εξέφρασαν με αχαλίνωτη ελευθερία τη δυσαρέσκειά τους για τις ιδέες του. Κάποιος έγραψε ότι ο τρόπος κριτικής του στη Βίβλο είναι χαρακτηριστικός για τους άθεους εβραίους που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την αποστασία τους από τις θεμελια­ κές αλήθειες της εβραϊκής θρησκείας.246 Ένας άλλος εξέφρασε την ελπίδα ότι ο Freud «δεν θα δημοσιεύσει αυτό το βιβλίο» που θα προξενήσει «ανεπανόρθωτη βλάβη» και θα προσφέρει «άλλο ένα όπλο στον Goebbels και τα άλλα κτήνη».247 Ένας άλλος πάλι, ανώνυμα από τη Βοστόνη, βρίζει θυμωμένα τον Freud: «Δια­ βάζω στον τοπικό Τύπο τον ισχυρισμό σας ότι ο Μωυσής δεν ήταν εβραίος. Εί­ ναι λυπηρό ότι δεν μπορέσατε να πάτε στον τάφο χωρίς να ρεζιλευτείτε, γεροβλαμμένε. Προδότες σαν και εσάς έχουμε χιλιάδες και χαιρόμαστε όταν τους ξεφορτωνόμαστε- ελπίζω να ξεφορτωθούμε σύντομα και εσάς. Είναι λυπηρό ότι οι γερμανοί γκάνγκστερ δεν σας έχωσαν σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης, εκεί θα έπρεπε να είστε».248 Άλλοι, επιστολογράφοι ή αργότερα κριτικοί, ήταν κάπως ευγενικότεροι, μερικοί μάλιστα βρήκαν τις φροϋδικές ιδέες ενδιαφέρου­ σες ή εν μέρει σωστές. Ένας από αυτούς, ο Alexander Burnacheff από το Ρίο ντε Τζανέιρο, ανακοίνωσε στον Freud ότι γράφει ένα παρόμοιο βιβλίο και ότι οι απόψεις τους συμπίπτουν και παρακάλεσε να του στείλει με αντικαταβολή την αγγλική έκδοση.249 Ασφαλώς το αποδεικτικό υλικό στο οποίο βασιζόταν ο Freud δεν ήταν στέ­ ρεο. Η υπόθεση ότι η εβραϊκή λέξη adonai (κύριος) θα μπορούσε να προέρχεται από την αιγυπτιακή μονοθεϊστική λατρεία του Άτον -μ ια υπόθεση που και ο ί­ διος εμπιστευόταν ελάχιστα- ήταν παρακινδυνευμένη. Η επιμονή του στη θεω­ ρία του Lamarck, σύμφωνα με τον οποίο ιστορικά γεγονότα μεταδίδονται ασύνειδα από γενιά σε γενιά, δεν ήταν πειστικότερη στον Μωυσή απ’ ό,τι σε κάποια από τις προηγούμενες κατασκευές του. Όμως ο Freud, που τα τελευταία χρόνια του έκανε σκέψεις για τον αιγύπτιο Μωυσή και τον μετέπειτα συνονόματο του, δεν ήταν ένας κρυφο-αντισημίτης ή ένας αυτόκλητος προφήτης που θα οδη­ γούσε τους αχάριστους οπαδούς του στη γη της επαγγελίας των ψυχαναλυτικών αληθειών, μια γη που ο ίδιος θα έβλεπε από μακριά αλλά δεν θα την πατούσε ποτέ. Ήταν ένας διανοούμενος θεωρητικός που δεν τον σταματούσε το κλινικό υλικό, που έδινε χώρο σε εικασίες τις οποίες είχε ερωτευτεί. Τέτοιες εικασίες τον κρατούσαν γερά στα νύχια τους παρά τις πειστικές φω­ νές που κατέθεταν ανασκευαστικές μαρτυρίες. Ο Freud, που έδωσε τον Μωυσή στους αιγυπτίους και τον άφησε να σκοτωθεί από τους αρχαίους εβραίους, ήταν ο ερευνητής που, ενάντια στην επικρατούσα άποψη των λογίων, πίστευε ότι ο

692

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

δημιουργός των έργων του Shakespeare δεν μπορούσε να είναι κάποιος ασήμα­ ντος, αμόρφωτος ηθοποιός. Στο κάτω κάτω ο Freud ήταν ο ατρόμητος εξερευνη­ τής που είχε εναντιωθεί στο επιστημονικό κατεστημένο για να ταχθεί με τους δεισιδαίμονες και τους σχεδόν αμόρφωτους που πίστευαν ότι τα όνειρα σημαί­ νουν κάτι. Αυτή η απλοϊκότητα δεν είχε ανοίξει τους νέους δρόμους στην επι­ στήμη της ψυχής; Το ίδιο έκανε και τώρα με τον Μωυσή. Οι τολμηρές υποθέσεις του στα γεράματα ήταν φτιαγμένες από το ίδιο υλικό όπως εκείνες στη νιότη του. Πόνταρε πολλά σε ένα διανοητικό παιχνίδι και το απολάμβανε. Αλλά ακόμη και αν δεν θα το απολάμβανε, κάτι μέσα του θα τον υποχρέωνε να συνεχίσει. Δεν ήταν πρόθυμος να παραιτηθεί από τη θέση της μονογραφίας του Sellin του 1922 που πρόσφερε το κλειδί στον γρίφο -το ν φόνο του Μ ωυσή- ακόμη και αν θα υπήρχαν βάσιμα στοιχεία που θα ανασκεύαζαν το επιχείρημά της. Έτσι, πραγ­ ματικά δεν κλονίστηκε όταν έμαθε ότι ο Sellin αναίρεσε τα λεγόμενά του. Αγκιστρώθηκε στο ανασκευασμένο επιχείρημα αλλά παραδεχόταν στο εξής ότι «ο δεύτερος Μωυσής είναι δική μου ανακάλυψη».250 Νωρίτερα, το 1935, όταν είχε σταματήσει προσωρινά να συγγράφει τη μελέτη του Μωυσή συνέκρινε την κα­ τάστασή του με μια κατάσταση γνωστή στους ψυχαναλυτές: Όταν στην ψυχα­ νάλυση «έχεις καταπιέσει ένα θέμα, δεν έρχεται τίποτε άλλο στη θέση του. Το οπτικό πεδίο μένει κενό. Έτσι και εγώ παραμένω καθηλωμένος στον Μωυσή που έκανα πέρα».251 Σε μια από τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις του στο τρίτο μέρος του Μω­ υσή, την οποία έγραψε τον Ιούνιο 1938 στο Λονδίνο, δηλώνει ότι είναι ευτυχής που βρίσκεται στην Αγγλία. Ως ευπρόσδεκτος καλεσμένος μπορεί να ανασάνει ελεύθερα αφού έχει απαλλαγεί από την αυτολογοκρισία και «επιτρέπεται πάλι να μιλώ και να γράφω - σχεδόν θα έλεγα να σκέφτομαι όπως θέλω ή πρέπει».252 Θέλω ή πρέπει: είναι ελεύθερος, όμως όχι τόσο ώστε να σταματήσει να γράφει για τον Μωυσή. Στη Βιέννη ήταν πραγματικά έτοιμος να διαγράψει το τρίτο μέρος του Μωυσή, «αλλά με πίεζε σαν αλύτρωτο φάντασμα».253 Αυτός είναι ο Freud που γνωρίζουμε: ένας άντρας που μερικές φορές καταδιωκόταν επί χρό­ νια από μια ιδέα. Στη διάρκεια της επεξεργασίας της έλεγε πολλά ενδιαφέρο­ ντα αλλά και πολλά αστήρικτα πράγματα. Είχε συλλάβει τον Μωυσή του από πείσμα, τον είχε γράψει και δημοσιεύσει από πείσμα. Είναι μια στάση που τη θεωρεί πρέπουσα για έναν εφευρέτη που σε όλη τη ζωή του δεν συμβαδίζει με τη «συμπαγή ανθρωπότητα». Και προς έκπληξή του το βιβλίο έχει εισπρακτική επιτυχία. Στις 15 Ιουνίου 1939 αναφέρει στην τελευταία επιστολή του προς την «αγαπητή Marie» Bonaparte ότι «ο Μωυσής στα γερμανικά πούλησε ήδη 1.800 αντίτυπα». 254 Αλλά στο σύνολο του φροϋδικού έργου το βιβλίο Ο άνδρας Μω­ υσής και η μονοθεϊστική θρησκεία φαντάζει σχεδόν «εξωτικό», ακόμη πιο υπερ­ βολικό από το Τοτέμ και ταμπού. Όταν είχε αρχίσει να το σκέφτεται σκόπευε να του βάλει τον υπότιτλο «ιστορικό μυθιστόρημα». Και θα ήταν καλύτερα να είχε παραμείνει σε αυτή την αρχική πρόθεσή του.

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

693

ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΙΟΥΝΙΟΥ 1939, ενώ ο Max Schur βρισκόταν στις ΗΠΑ και προσπα­

θούσε να ρυθμίσει γρήγορα τις προσωπικές υποθέσεις του για να επιστρέψει στον ασθενή του, η Anna Freud αναφέρει αμυδρά σημάδια βελτίωσης της κα­ τάστασης του πατέρα της. Ο Freud συνέχιζε να έχει δυνατούς πόνους, έβαζε και έβγαζε δύσκολα τη μασέλα του και η μυρωδιά του καρκινικού αποστήμα­ τος ήταν άκρως δυσάρεστη.255 Όταν ο Schur επέστρεψε στις 8 Ιουνίου στην Αγγλία, βρήκε ότι ο ασθενής του είχε αδυνατίσει και πνευματικά ήταν λιγό­ τερο ζωηρός. Κοιμόταν άσχημα και τον περισσότερο καιρό ξεκουραζόταν. Στο μεταξύ φίλοι έρχονταν από μακριά για μια τελευταία επίσκεψη. Ο Hanns Sachs μπόρεσε να έρθει στο Λονδίνο τον Ιούλιο και επισκεπτόταν τον Freud καθημερινά για να κουβεντιάσουν λίγο. «Έδειχνε πολύ άρρωστος», θυμάται ο Sachs, «και απίστευτα γερασμένος. Ήταν προφανές ότι κάθε λέξη του κόστιζε μια φοβερή προσπάθεια που σχεδόν υπερέβαινε τις δυνάμεις του. Αλλά αυτά τα μαρτύρια δεν είχαν συνθλίψει τη θέλησή του». Ο Freud συνέχιζε να αφιερώ­ νει στην ανάλυση λίγες ώρες, όταν οι πόνοι δεν ήταν υπερβολικά βασανιστι­ κοί, και «έγραφε τις επιστολές του ιδιοχείρως, όταν είχε αρκετή δύναμη για να κρατήσει την πένα». Δεν παραπονιόταν, αλλά μιλούσε για την ανάλυση στις ΗΠΑ. Ο Sachs ήξερε πόσο πολύ σιχαινόταν ο Freud τους συναισθηματισμούς· τον αποχαιρέτησε λοιπόν με αερολογίες για ταξιδιωτικά σχέδια. Ο Freud το κατάλαβε, γράφει ο Sachs, «μου έσφιξε το χέρι και είπε: “Ξέρω ότι στην Αμε­ ρική έχω τουλάχιστον ένα φίλο”».256 Μερικές ημέρες αργότερα, στα τέλη Ιου­ λίου, τον επισκέφτηκε η Marie Bonaparte και έμεινε μια εβδομάδα. Ήξερε ότι δεν θα τον έβλεπε ξανά. Την 1η Αυγούστου ο Freud αποχαιρέτησε ουσιαστικά τη ζωή κλείνοντας επισήμως το ιατρείο του.257 Οι τελευταίοι επισκέπτες που σημείωσαν τις εντυπώσεις τους, κάνουν λόγο με κάποια έκπληξη -α ν και γνώριζαν καλά τον Freud τους- για την αμείωτη ευγένειά του. Ζητούσε να μάθει τι έκαναν κάποια πρόσωπα και δεν έδειχνε ση­ μάδια ανυπομονησίας ή ενόχλησης. Δεν επέτρεψε στην αρρώστια να τον κάνει πάλι παιδί. Στις 13 Αυγούστου τον αποχαιρετά ο ανιψιός του, Harry. «Όταν στην ερώτησή του πότε θα επιστρέψω από τις ΗΠΑ, απάντησα “τα Χριστούγεννα”, χαμογέλασε θλιμμένα και είπε: “Δεν νομίζω ότι θα με ξαναβρείς εδώ”.»258 Μερι­ κές μέρες αργότερα σε μια εγκάρδια, σύντομη επιστολή προς τον γερμανό ποι­ ητή Albrecht Schaeffer λέει για τον εαυτό του ότι είναι «ληξιπρόθεσμος» και πα­ ραθέτοντας στίχους του Schaeffer γράφει ότι δεν του μένει παρά «να περιμένει, να περιμένει».259 Στα τέλη αυτού του μήνα οι αδελφές του στη Βιέννη ειδοποιούνται ότι ο «“α­ γαπητός γέρος” δεν είναι καλά». «Η Άννα», γράφει η θεία της, Rosa Graf, «πρέ­ πει να κάνει ανήκουστα πράγματά για να φροντίσει τον πατέρα της». Το γράφει μια εβδομάδα πριν ξεσπάσει ο πόλεμος και αναφέρει ότι παρά την «υψηλή προ­ στασία» της καλής φίλης του αδελφού της στο Παρίσι, η γαλλική βίζα δεν έχει

694

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

έρθει ακόμη.260* Στις 27 Αυγούστου ο Freud κάνει την τελευταία καταγραφή στο Χρονικό του. Τελειώνει με τη λέξη «πανικός πολέμου».261 Το τέλος πλησίαζε πια. Το καρκινικό απόστημα μύριζε τόσο άσχημα ώστε το τσόου τσόου φοβόταν και δεν πλησίαζε τον κύριό του. Ο Freud, γράφει ο Schur, «ήξερε τι σημαίνει αυτό και κοίταζε το σκυλί με το βαθύ βλέμμα της τραγικής γνώσης».262 Οι πόνοι ήταν βασανιστικοί, μόνο αραιά και πού, ολοένα σπανιό­ τερα, έβρισκε λίγη ανακούφιση. Αλλά όταν δεν λαγοκοιμόταν ήταν ακόμη ζω­ ηρός και παρακολουθούσε τα γεγονότα διαβάζοντας εφημερίδες. Την 1η Σε­ πτεμβρίου οι γερμανοί εισέβαλαν στην Πολωνία και ο Max Schur μετακόμισε στο Μάρσφελντ Γκάρντενς ώστε να είναι κοντά στον Freud και να μπορέσει να βοηθήσει σε περίπτωση αεροπορικής επίθεσης στο Λονδίνο. Στις 3 Σεπτεμβρίου Γαλλία και Μεγάλη Βρετανία μπήκαν στον πόλεμο τον οποίο είχαν προσπαθήσει πάση θυσία να αποφύγουν. Εκείνη τη μέρα ο Jones έγραψε μια εγκάρδια επι­ στολή στον Freud. Του θύμισε ότι πριν 25 χρόνια οι χώρες τους βρίσκονταν σε αντιπαλότητα, «αλλά ακόμη και τότε βρίσκαμε έναν τρόπο να εκφράσουμε τη φιλία μας. Τώρα είμαστε κοντά ο ένας στον άλλο, μας ενώνουν οι στρατιωτικές μας συμπάθειες». Και για τελευταία φορά εκφράζει «ευγνωμοσύνη για όσα μου φέρατε στη ζωή μου».263 Ο πόλεμος έφτασε στο Μάρσφελντ Γκάρντενς στις αρχές Σεπτεμβρίου όταν σήμαναν οι σειρήνες για αεροπορική επιδρομή. Καλού κακού μετέφεραν το κρε­ βάτι του Freud σε «ασφαλές» σημείο του σπιτιού, ένα εγχείρημα που, όπως λέει ο Schur, ο Freud παρακολούθησε «με κάποιο ενδιαφέρον». Ή ταν ήδη «πολύ από­ μακρος», προσθέτει ο Schur. «Η απόσταση» που είχε πάρει ένα χρόνο πριν, την εποχή των γεγονότων του Μονάχου, «ήταν τώρα ακόμη μεγαλύτερη» Αλλά πού και πού πρόβαλλε πάλι το χιούμορ του. Καθώς οι δύο άντρες άκουγαν μια ραδι­ οφωνική εκπομπή που δήλωνε ότι αυτός ο πόλεμος είναι ο τελευταίος, ο Schur ρώτησε τον Freud εάν το πίστευε. Ο Freud απάντησε: «Για μένα ο τελευταίος». Διατήρησε και τις αστικές συνήθειές του. Ο Schur σημειώνει ότι ο Freud είχε ένα ρολόι τσέπης και ένα ρολόι με ημερομηνία και μέχρι τον θάνατό του συνέ­ χισε να τα φορά όπως πάντα. «Μου είπε», θυμάται ο Schur, «ότι υπήρξε πολύ τυχερός αφού είχε βρει τόσο πολύτιμους φίλους». Η Anna μόλις είχε βγει από το δωμάτιο και έτσι ο Freud βρήκε την ευκαιρία να πει στον Schur : «Η μοίρα ήταν καλή μαζί μου αφού μου χάρισε τη σχέση με μια τέτοια γυναίκα - εννοώ φυσικά την Anna». Η παρατήρηση, προσθέτει ο Schur ήταν άκρως τρυφερή, αν και ο * Μερικές εβδομάδες νωρίτερα, στις 2 Αυγούστου 1939, η Marie Bonaparte έχει απευθυνθεί στο ελληνικό προξενείο για να δοθεί βίζα στη Rosa Graf (Freud Collection, B2, LC). Αλλά δεν έλαβε ούτε γαλλική ούτε ελληνική βίζα, Ο Freud είχε την τύχη να πεθάνει χωρίς να πληροφορηθεί το τέλος των αδελφών του: η Adolfine πέθανε από πείνα στο στρατόπεδο της Τερέζιενσταντ, οι άλλες τρεις πέθαναν το 1942, μάλλον στο Άουσβιτς (Martin Freud, Freud, σ.15 κ.ε.). Η αδελφή του Freud Anna, που είχε παντρευτεί τον αδελφό της Martha, Eli Bernays, είχε μεταναστεύσει ήδη πριν χρόνια στις ΗΠΑ.

ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

695

Freud στο θέμα της κόρης του δεν είχε ποτέ επιδεικτική συμπεριφορά.264 Εκείνη ήταν πάντα παρούσα, έτοιμη να προσφέρει υπηρεσίες σε εικοσιτετράωρη βάση. Το ίδιο και ο Schur και η Josefme StroB, την οποία η οικογένεια Freud αποκαλούσε χαϊδευτικά «Fiffi», η νεαρή παιδίατρος που είχε συνοδέψει τους Freud στην Αγγλία και παρέμεινε από τότε κοντά τους.265 Ο Freud ήταν πια πολύ κουρασμένος και ήταν δύσκολο να τον ταΐσεις. Όμως ενώ υπέφερε και οι νύχτες ήταν ιδιαίτερα δύσκολες, δεν έπαιρνε ούτε ζητούσε ηρεμιστικά. Μπορούσε ακόμη να διαβάζει και το τελευταίο ανάγνωσμά του ήταν το παράξενο αφήγημα του Balzac Το μαγικό δέρμα. Όταν τελείωσε το βιβλίο είπε στον Schur παρεμπιπτόντως ότι ήταν το σωστό ανάγνωσμα για την περίπτωσή του αφού αναφερόταν σε συρρίκνωση και πείνα. Ο χρόνος του τελείωνε.266 Πέ­ ρασε τις τελευταίες ημέρες στο γραφείο του στο ισόγειο κοιτάζοντας έξω τον κήπο. Πιστεύοντας ότι ο πατέρας της πεθαίνει η Anna Freud κάλεσε εσπευσμένα τον Jones. Ήρθε στις 19 Σεπτεμβρίου. Ο Freud, θυμάται ο Jones, λαγοκοιμόταν όπως έκανε συχνά εκείνες τις ημέρες, αλλά μόλις τον προσφώνησε «κύριε καθηγητά» ο Freud άνοιξε τα μάτια, αναγνώρισε τον επισκέπτη του, «σήκωσε το χέρι για να χαιρετήσει και έπειτα το άφησε να πέσει με έναν εντυπωσιακό τρόπο που σήμαινε πολλά - ήταν χειρονομία χαιρετισμού, αποχαιρετισμού, παραίτησης». Ύστερα βυθίστηκε πάλι στον ύπνο.267 Ο Jones ερμήνευσε σωστά αυτή τη χειρονομία. Ο Freud έλεγε στον παλιό σύμμαχό του το στερνό αντίο. Είχε παραιτηθεί από τη ζωή. Ο Schur υπέφερε που δεν μπορούσε να απαλύνει τους πόνους του Freud, αλλά δύο ημέρες μετά την επίσκεψη του Jones, στις 21 Σεπτεμβρίου, όταν κάθισε στο κρεβάτι του Freud εκείνος πήρε το χέρι του και του είπε: «Θυμάστε, Schur, το “συμβόλαιό” μας να μην με αφήσετε αβοήθητο όταν θα έρθει η ώρα; Τώρα πια βασανίζομαι μόνο, δεν έχει νόημα». Ο Schur του έδωσε να καταλάβει ότι δεν είχε ξεχάσει. Ο Freud έβγαλε ένα στεναγμό ανακούφισης, του έσφιξε μια στιγμή το χέρι και είπε: «Σας ευχαριστώ». Και έπειτα από ένα σύντομο δισταγμό, πρόσθεσε: «Συζητήστε το με την Anna, και αν το θεωρεί σωστό, δώστε ένα τέλος».268. Ακόμη και αυτή τη στιγμή, όπως πολλά χρόνια τώρα, η πρώτη που σκέφτηκε ήταν η Αντιγόνη του. Η Anna Freud θέλησε να αναβάλει τη μοιραία στιγμή, όμως ο Schur επέμεινε ότι ήταν άσκοπο να κρατήσουν τον Freud στη ζωή. Έτσι η Anna, όπως ο πατέ­ ρας της, υποτάχθηκε στο αναπόφευκτο. Είχε έρθει η ώρα· ο Freud το ήξερε και ενεργούσε ανάλογα. Αυτό εννοούσε λέγοντας ότι είχε έρθει στην Αγγλία για να πεθάνειελεύθερος. Ο Schur κόντεψε να δακρύσει βλέποντας τον Freud να αντιμετωπίζει τον θά­ νατο με τόση αξιοπρέπεια και δίχως αυτολύπηση. Δεν είχε δει ακόμη κανέναν να πεθαίνει έτσι. Στις 21 Σεπτεμβρίου χορήγησε με ένεση στον Freud 30 mg μορ­ φίνη -η κανονική ηρεμιστική δόση ήταν 20 m g- και ο Freud βυθίστηκε σε γαλή­ νιο ύπνο. Ο Schur επανέλαβε τη δόση όταν τον είδε ανήσυχο και του έκανε μια τελευταία ένεση την επόμενη ημέρα, 22 Σεπτεμβρίου. Ο Freud έπεσε σε κώμα

696

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ: 1915-1939

από το οποίο δεν ξύπνησε. Πέθανε στις τρεις το πρωί, στις 23 Σεπτεμβρίου 1939. Περίπου τέσσερις δεκαετίες πριν, σε επιστολή του προς τον Oskar Pfister, είχε αναρωτηθεί: «Τι κάνεις όταν μια ημέρα οι σκέψεις στερέψουν ή δεν βρίσκεις τα λόγια; Τρέμω στη σκέψη. Γι’ αυτό, παρότι υποτάσσομαι στο πεπρωμένο όπως αρμόζει σε έναν τίμιο άντρα, έχω μια μυστική παράκληση: μόνο όχι χρόνιες α­ σθένειες, όχι παράλυση της ικανότητας για επιδόσεις λόγω σωματικής αδυνα­ μίας. Ας πεθάνουμε μάχιμοι, όπως λέει ο βασιλιάς Macbeth».269 Φρόντισε να εκπληρωθεί η μυστική παράκλησή του. Ο ηλικιωμένος στωικός διατήρησε τον έλεγχο της ζωής του μέχρι τέλους.270

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Sigmund Freud, Briefe 1873-1939, επιλογή και έκδοση Ernst και Lucie Freud, β' διευρυμένη έκδοση, S. Fischer Verlag, Φρανκφούρτη στον Μάιν 1968. Sigmund Freud, Karl Abraham, Briefe 1907-1926, επιμ. Hilda Abraham και Ernst L. Freud-Abraham: Freud, S. Fischer Verlag 1965. Sigmund Freud, Briefe an Wilhelm Fliefi 1887-1904, επιμ. Jeffrey Moussaieff Mas­ Freud-Fliefi: son, Bearbeitung der deutschen Fassung von Michael Schrdter, Transkription von Gerhard Fichtner, S. Fischer Verlag 1986. Sigmund Freud, C. G. Jung, Briefweehsel, επιμ. 'William McGuire και Wolfgang SauerFreud-Jmg: liinder, γ' διορθ. έκδοση, S. Fischer Verlag 1979. Freud-Pfister: Sigmund Freud, Oskar Pfister, Briefe 1909-1939, επιμ. Ernst L. Freud και Heinrich Meng, S. Fischer Verlag 1963. Sigmund Freud, Lou Andreas-Salome, Briefweehsel, επιμ. Ernst Pfeiffer, S. Fischer Freud-Salomi: Verlag 1966. Sigmund Freud, Arnold Zweig, Briefweehsel, επιμ. Ernst L. Freud, Fischer Verlag 1968 Freud-Zweig: (Paperback 1984). Sigmund Freud, Gesammelte Werke. Chronologisch geordnet, unter Mitwirkung von Άπαντα: Marie Bonaparte, Prinzessin Georg von Griechenland, hrsg. von Anna Freud, E. Bi­ bring, W. Hoffer, E. Kris και O. Isakower, 18 τόμ. Imago Publishing Co, Λονδίνο, 1940-1952. τόμ. 18 Frankfurt a.M. 1968. Seit 1960 die gesamte Edition bei σ. FischerVerlag Inl.J. Psycho-Anal.: International Journal of Psycho-Analysis. International Review of Psycho-Analysis. Ini. Rev. Psycho-Anal.: J. Am. Psychoanal. Assn.: Journal ofthe American Psychoanalytic Association. Jones, I, Π, ΙΠ: Ernest Jones, The Life and Work of SigmundFreud, τόμ. L The Formative years and the GreatDiscoveries 1856-1900 (1953)· τόμ. II, Years o f Maturity 1901 -1919 (1955)· τόμ. m, TheLast Phase 1919-1939 (1957). Library of Congress. LC: Protokolle: Protokolle der Wiener Psychoamdytischen Vereinigung, hrsg. von Hermann Nunbog και Ernst Fedem, 4 τόμ, S. Fisdier Verlag 1962-75. SE: Standard Edition o f the Complete Psychological Works of SigmundFreud, μιφρ. υπό την εποπιεία του James Strachey με συνεργασία της Anna Freud και με τη βοήθεια των Alix Strachey και Alan Tyson, 24 τόμοι (1953-74). Selbstdarstellung: Sigmund Freud, Selbstdarstellung Schriften zur Geschichte der Psychoanalyse, hrsg. και eingel. von Use Grubrich-Simitis, Fischer Taschenbuch Verlag, BdW Nr. 6096. Y-MA: Yale University Library, Manuscripts and Archives. Briefe:

697

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

γλική έκδ. 1932. SE τόμ. IV, σ. XXXII. 4. Το όνομά της αναφέρεται σχεδόν πάντα ως «Amalie» και φαίνεται ότι έτσι λεγόταν. Αλλά στον τάφο της στο νεκροταφείο της Βιέννης όπου είναι θαμμένη με τον άντρα της αναφέρεται ως «Amalia» (βλ. τη φωτογραφία στο Ernst Freud, Lucie Freud και Ilse Grubrich-Simitis (επιμ.), Sigmund Freud. Sein Leben in Bildern und Texten, 1976). To πατρικό επίθετό της ανα­ γράφεται συνήθως ως «Nathanson» και έτσι είναι γραμμένο στο πιστοποιητικό γάμου της, αλλά η ίδια επέμενε στη σωστή γραφή «Nathansohn». Οι τσέχοι που ζούσαν στο Φράιμπεργκ αποκαλούσαν την πολίχνη Πριμπόρ, όπως ονομάζεται επισήμως σήμερα, αφού βρίσκεται στην Τσεχία. Ο Freud χρησιμοποιεί σποραδικά αυτό το όνομα στην αλληλογραφία των σχολικών του χρόνων (βλ. Ο Freud στον Emil FluU, 28 Σεπτεμβρίου 1872. Selbstdarstellung, σ. 110). 5. Βλ. Freud στον Silberstein, 11 Ιουνίου 1872. Freud Collection, D2, LC. Βλ. επίσης Anna Freud στον Ernest Jones, 18 Ιανουαρίου 1954. Jones pa­ pers, Archives of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο. 6. Για τα πρώτα χρόνια του Freud ακόμη και η ημερομηνία γέννησης αποτελεί για τους ερευ­ νητές αντικείμενο διαμάχης. Παραπλανημένοι από τη δυσανάγνωστη καταγραφή του δημοτικού υπαλλήλου, παρουσίασαν ότι γεννήθηκε νωρί­ τερα, στις 6 Μαρτίου. Αυτό θα είχε ενδιαφέρον, αφού ο Jacob Freud νυμφεύθηκε την Amalia Na­ thanson στις 29 Ιουλίου 1855. Αλλά τα τεκμήρια δείχνουν ότι ο Jacob Freud και η μνηστή του τή­ ρησαν προφανώς τα προσχήματα: η ημερομηνία 6 Μαΐου, που αναφέρεται συνήθως στις βιογρα­ φίες, είναι σωστή. 7. «Selbstdarstellung» (1925), Άπαντα, τόμ. 14, σ. 34. 8. Από τις (γαλλικές) σημειώσεις της Marie Bonaparte για μια βιογραφία του Freud «βάσει πληροφοριών του Freud τον Απρίλο 1928». Jones

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ο Freud στη Martha Bernays, 28 Απριλίου 1885. Briefe, σ. 144 κ.ε. 2. «Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci» (1910), Άπαντα, τόμ. 8, σ. 202. 3. O Freud στον Arnold Zweig, 31 Μαΐου 1936. Briefe, σ. 445.

4. Die Traumdeutung (1900), Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 126. 5. Ο Freud στον Fliefl, 1 Φεβρουαρίου 1900.

Freud-FIiefi, σ. 437. 6. «The Pope’s Secrets», από τον πάστορα Tony Alamo, πρόεδρο του Tony and Susan Alamo Christian Foundation, Άλμα, Αριζόνα, χ.χ. 7. «Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung» (1914), Άπαντα, τόμ. 10, σ. 60. O Freud παραθέτει τον γερμανό δραματουργό του 19ου αιώνα Christian Friedrich Hebbel. 8. Ο Freud στον Stefan Zweig, 14 Απριλίου 1925. Με τη φιλική άδεια των Sigmund Freud Copy­ rights, Γουίβενχοου. 9. Ο Freud στον Ferenczi, 10 Ιανουάριου 1910. Αλ­ ληλογραφία Freud-Ferenczi, Freud Collection, LC. 10. O Freud στον Einstein, 8 Δεκεμβρίου 1932. Freud Collection, B3, LC. 11 . «Eine Kindheitserinnerung aus Dicktung und Wahrheit» (1917), Άπαντα, τόμ. 12, σ.17. 12. «Bruchsttick einer Hysterie-Analyse» (1905), Άπαντα, τόμ. 5, σ. 240. 13. O Freud στον Edward Bernays, 10 Αυγούστου 1929. Briefe, σ. 408.

I. ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΓΝΩΣΗ 1. «Der Wahn und die TrSume in W. Jensens Gradiva» (1907), Άπαντα, τόμ. 7, σ. 31. 2. O Freud στον L. Darmstaeder, 3 Ιουλίου 1910. Freud Collection, B3, LC. 3. The Interpretation o f Dreams, y' (αναθ.) αγ­

698

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Papers, Archives of the British Psycho-Analytical Society, Λονδίνο. 9. O Freud στον Wilhelm Fliefl, 3 Οκτωβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 289. 10. Die Traumdeutung Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 427 κ.ε. 11. Βλ. Zur Psychopathologie des Alltagslebens, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 60. 12. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 34. 13. Ο Freud στον J. Dwossis (στην Ιερουσαλήμ), 15 Δεκεμβρίου 1930. Μουσείο Freud, Λονδίνο. 14. ό.π. 15. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 34. (Η πρόταση προστέθηκε το 1935 όταν ο Freud ήταν ιδιαίτερα απασχολημένος με τον Μωυσή). 16. Ο Freud στον Fliefl, 15 Οκτωβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 291. 17. Βλ. Freud στον Fliefl, 4 Οκτωβρίου 1897, ό.π., σ. 290. 18. ό.π., σ. 292. 19. Βλ. John Ε. Gedo, «Freud’s Self-Analysis and His Scientific Ideas», στο: Freud: The Fusion of Science and Humanism: The Intellectual History o f Psychoanalysis, επιμ. John E. Gedo και George H. Pollock (1976), σ. 301. 20. Βλ. τις καινοτόμες έρευνες του Josef Sajner: «Sigmund Freuds Beziehungen zu seinem Geburtsort Freiberg (Pribor) und zu MShren», στο: Clio Medico, III (1968), σ. 167-80, και «Drei dokumentarische Beitrage zur Sigmund-FreudBiographik aus BOhmen und MShren», στο: Jahrbuch der Psychoanalyse, ΧΙΠ (1981), σ. 143-52. 21. «Ober Deckerinnerungen» (1899), Άπαντα, τόμ. 1, σ. 542. 22. Βλ. «R. ist mein Onkel» στο: Die Traumdeu­ tung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 143 κ.ε. 23. «Ober Deckerinnerungen», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 542 κ.ε. 24. Ο Freud στον δήμαρχο του Πρίμπορ, 25 Ο­ κτωβρίου 1931, Άπαντα, τόμ. 14, σ. 561. 25. Ο Freud στον Max Eitingon, 6 Ιουνίου 1938. Briefe, σ. 462. 26. Ο Freud στον Flufl, 18 Σεπτεμβρίου 1872, Selbstdarstellung, σ. 109. 27. Ο Freud στη Martha Bernays, 10 Μαρτίου 1886. Briefe, σ. 219. 28. Ο Freud στον Fliefl, 11 Μαρτίου 1900. FreudFliefi, σ. 442. 29. Βλ. «Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung», Άπαντα, τόμ. 10, σ. 80 κ.ε. 30. Martin Freud, Sigmund Freud: Man and Fa­ ther (1958). 31. O Freud στον Fliefl, 3 Οκτωβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 288 ice. 32. H Anna Freud στον Ernest Jones, 29 Μάΐου 1951. Jones papers, Archives of the British Psy­ cho-Analytical Society, Λονδίνο.

699 33. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 202 κ.ε. 34. ό.π., σ. 202. 35. ό.π., σ. 427. 36. Η Βίβλος εκτίθεται στο Freud-Museum του Λονδίνου. Σχετικά με την αφιέρωση βλ. Ernst Freud κ.ά., επιμ., Sigmund Freud. Sein Leben in

Bildern und Texten. 37. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 198. 38. ό.π, σ. 198. 39. Βλ. Marianne Krllll, Freud und sein Voter (1979). 40. Anna Freud-Bernays, «My Brother, Sigmund Freud», στο: American Mercury, LI (1940), σ. 336. Οι αναμνήσεις της Anna Bernays περιέχουν πολλά λάθη και απατείται προσοχή όταν χρησι­ μοποιούνται. 41. Βλ. γι’ αυτό το κεφάλαιο προπάντων Robert A. Kann, A History of the Habsburg Empire, 1526-1918 (1974, διορθ. έκδ. 1977), σ. 243-366. 42. Ilsa Barea, Vienna (1966), a. 244 κ.ε. 43. O Max Eyth, ένας σουηβός ποιητής και μηχα­ νικός, που επισκέφθηκε τη Βιέννη, προς τους γο­ νείς του, στις 7 Ιουνίου 1873. Παράθ. στο Bernhard Zeller, επιμ., Jugend in Wien. Literatur um 1900 (1974), σ. 30. 44. Βλ. Wolfdieter Bihl, «Die Juden», στο: Die Habsburger Monarchie 1848-1918, επιμ. των Adam Wandruszka και Peter Urbanitsch, τόμ. Ill, Die Volker des Reiches (1980), 2. μέρος, σ. 890-96. 45. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 199. 46. O Freud στη Martha Bernays, 2 Ιουνίου 1885. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 47. Σχετικά με αυτή τη σύνθετη άποψη του Lueger βλ. ιδίως John W. Boyer, «Karl Lueger and the Viennese Jews», στο: Leo Baeck Year­ book, XXVI (1981), σ. 125-41, αλλά και John W. Boyer, Political Radicalism in Late Imperial Vi­

enna: Origins of the Christian Social Movement, 1848-1897 (1981). 48. O Freud στον Arnold Zweig, 26 Νοεμβρίου 1930. Freud-Zweig, σ. 33. 49. Παράθ. στο Zeller (επιμ.), Jugend in Wien, σ. 69. 50. Dennis B. Klein, Jewish Origins of the Psy­ choanalytic Movement (1981), σ. 4. 51. Βλ. Joseph Samuel Broch, Der nationale Zwist und die Juden in Osterreich (1886), σ. 25 κ.ε. 52. Βλ. Marsha L. Rosenblit, The Jews of Vienna, 1867-1914: Assimilation and Identity (1983), σ. 13-45. 53. O Freud στον Flufl, 18 Σεπτεμβρίου 1872. Selbstdarstellung, σ. 107 κ.ε. 54. Βλ. Klein, Jewish Origins, σ. 48. 55. Σε αυτό τον αριθμό περιέχονται μόνο οι εβραίοι που ήταν νόμιμοι κάτοικοι της πόλης- ο

700

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

πραγματικός αριθμός ήταν αναμφίβολα μεγαλύ­ τερος (βλ. Rosenblit, The Jews o f Vienna, σ. 17). 56. O Burckhardt στον Friedrich von Preen, 3 Ο­ κτωβρίου 1872. Max Burckhardt (επιμ.) Briefe, 10 τόμ. (1849-86), τόμ. 5, σ. 175. 57. O Burckhardt στον Johann Jacob OeriBurckhardt, 14 Αυγούστου 1884, ό.π., τόμ. 8, σ.228. 58. Die Traumdeutung, Απαντα, τόμ. 2/3, σ. 202. 59. Arthur Schnitzler, Jugend in Wien (1968), σ. 78 κ.ε. 60. Barea, Vienna, σ. 305.. 61. «Selbstdarstellung», Απαντα, τόμ. 14, σ. 34. 62. O Freud στον Silberstein, 11 Ιουνίου 1872. Freud Collection, D2, LC. 63. O Freud στον Silberstein, 4 Σεπτεμβρίου 1872, ό.π. 64. άπ.

65. Βλ. Freud στον Silberstein, 25 Μαρτίου 1872, πριν την επίσκεψή του στο Φράιμπεργκ. Εκεί χαρακτήρισε την Gisela Flufl «Ιχθύ» και τον α­ δελφό της, Emil, «Ιχθυόσαυρο». (Freud Collec­ tion, D2, LC.) Για αργότερα βλ. Freud στον Flufl, 18 και 28 Σεπτεμβρίου 1872 {Selbstdarstellung, σ. 109, 110). Στο πρώτο από τα δύο γράμματα ο Freud χρησιμοποιεί τη συντομογραφία «Ιχ.». Όπως δείχνει προηγούμενο γράμμα στον Silber­ stein, οι δυο τους συνήθιζαν να χρησιμοποιούν αυτό το κωδικοποιημένο όνομα. 66. «liber Deckerinnerungen», Απαντα, τόμ. 1, σ. 543. 67. Βλ. Freud στον Silberstein, 4 Σεπτεμβρίου 1872. Freud Collection, D2, LC. 68. ό.π. Βλ. επίσης Ronald W. Clark, Sigmund Freud, Frankfort a.M. 1981, a. 36. 69. Die Traumdeutung, Απαντα, τόμ. 2/3, σ. 221 κ.ε. 70. Selbstdarstellung, σ. 40 κ.ε. Απαντα τόμ. 14, σ. 34. 71. Βλ., εκτός από το «Selbstdarstellung», μια παρατήρηση προς τον Friedrich Eckstein, όπου περιγράφει αυτό το βίωμα ως αποφασιστική στροφή στην πνευματική εξέλιξή του (παράθ. στο Friedrich Eckstein, «Alte unnennbare Tage!» Erinnerungen aus siebzig Lehr- und Wanderjahren [1936], σ. 21). 72. Ερευνητές του Goethe συμφωνούν ότι στην πραγματικότητα το απόσπασμα έχει γραφεί από ένα γνωστό του Goethe, τον ελβετό συγγραφέα Christoph Tobler. Βλ. την παρατήρηση του An­ dreas Speiser στο Johann Wolf gang Goethe, Gedenkausgabe der Werke, Briefe und Gesprache, επιμ. Ernst Beutler, 24 τόμ. (1949), τόμ. 16, σ. 978. 73. O Freud στον FluB, 17 Μαρτίου 1873. Selbst­ darstellung, σ. 114. 74. Ο Freud στον Flufl, 1 Μαΐου 1873, ό.π., σ. 116.

75. Ο Freud στον Silberstein, 2 Αυγούστου 1873, Freud Collection, D2, LC. 76. Βλ. Fritz Witteis, Sigmund Freud: der Mann, die Lehre, die Schule (1924), σ. 19. O Freud χρη­ σιμοποίησε πρώτη φορά την έκφραση «Deckerin­ nerungen» [Επικαλυπτόμενες Αναμνήσεις] στην πραγματεία του 1899 «tiber Deckerinnerungen». 77. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 34. 78. Ο Freud στη Martha Bemays, 2 Φεβρουαρίου 1886. Briefe, σ. 208 κ.ε. 79. Jones, I, σ. 29. 80. Ο Freud στη Marie Bonaparte, 12 Νοεμβρίου 1938. Briefe, σ. 471. 81. Ο Freud στον Silberstein, 7 Μαρτίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 82. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 34. 83. Ο Freud στον FluB, 28 Σεπτεμβρίου 1872. Selbstdarstellung, σ. 111. 84. Ο Freud στον Silberstein, 17 Αυγούστου 1872. Freud Collection, D2, LC. 85. Ο Freud στον FluB, 16 Ιουνίου 1873. Selbst­ darstellung, σ. 120 κ.ε. 86. Ο Freud στον Silberstein, 9 Σεπτεμβρίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 87. Ο Freud στη Martha Bemays, 28 Αυγούστου 1883. Briefe, σ. 54. 88. Επίλογος στο «Die Frage der Laienanalyse», Απαντα, τόμ. 14, σ. 290. 89. Επίλογος (1935) στο «Selbstdarstellung», Απαντα, τόμ. 16, σ. 32. 90. «Selbstdarstellung», Απαντα, τόμ. 14, σ. 34 κ.ε. 91. Ο Freud στον Silberstein, 27 Μαρτίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 92. Ο Freud στη Martha Bemays, 16 Δεκεμβρίου 1883. Briefe, σ. 84 κ.ε. 93. Βλ. Martin Freud, Freud, σ. 70 κ.ε.. 94. Ο Freud στον Silberstein, 11 Ιουλίου 1873. Freud Collection, D2, LC. 95. O Freud στον Silberstein, 6 Αυγούστου 1873,

ό.π. 96. Ο Freud στον Silberstein, 7 Μαρτίου 1875,

ό.π. 97. Ludwig Feuerbach, πρόλογος στη 2η έκδ. του

Das Wesen des Christentums (1843), σ. III. 98. ό.π., σ. 408. 99. ό.π, σ. XII, ΙΧ-ΧΙ. 100. Ο Feuerbach στον Christian Kapp, Novem­ ber 1840. Παράθ. στο Max W. Wartofsky, Feuer­ bach (1977), σ. 202. 101. Feuerbach, Das Wesen des Christentums, σ. X. 102. O Freud στον Silberstein, 7 Μαρτίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 103. O Freud στον Silberstein, 13-15 Μαρτίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 104. O Freud στον Silberstein, 8 Νοεμβρίου 1874,

ό.π.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

105. Henry Hun, A Guide to American Medical Students in Europe (1883)· παράθ. στο Sherwin B. Nuland, The Masterful Spirit - Theodor Billroth, The Classics of Surgery Library (1984), σ. 9. 106. «Selbstdarstellung», Απαντα, τόμ. 14, σ. 35. 107. O Freud στον Silberstein, 6 Αυγούστου 1873. Freud Collection, D2, LC. 108. O Freud στον Silberstein, 9 Σεπτεμβρίου 1875, ό.π. 109. O Freud στη Martha Bemays, 16 Αυγούστου 1882. Jones, I, σ. 178-79. 110. O Freud στον Silberstein, 9 Σεπτεμβρίου 1875. Freud Collection, D2, LC. 111. Βλ. Jones, I, σ. 37-38. 112. «Beobachtungen fiber Gestaltung und feineren Bau der als Hoden beschriebenen Lappenorgane des Aals» (1877), στο: Siegfried Bemfeld, «Freud’s Scientific Beginnings», στο: American Imago, VI (1949), σ. 165. 113. O Freud στον Silberstein, 5 Απριλίου 1876. Freud Collection, D2, LC. 114. O Freud στον Silberstein, χ.χ. (Απρίλιος 1876), ό.π. 115. Selbstdarstellung, σ. 41. 116. Επίλογος στο Die Frage der Laienanalyse, Απαντα, τόμ. 14, σ. 290. 117. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 425. 118. Βλ. Bernfeld, «Freud’s Scientific Begin­ nings», σ. 169-74. 119. Emil Du Bois-Reymond, «Lfber die Grenzen des Naturerkennens» (1872), στο: Reden von Emil Du Bois-Reymond, Estelle Du Bois-Reymond (επιμ.), 2 τόμ. (1885, 2. επαυξημ. έκδ. 1912), I, σ. 461. 120. Ο Freud στον Silberstein, 24 Ιανουάριου 1875. Freud Collection, D2, LC. 121. Βλ. εισαγωγή του Ernst Kris στα γράμματα του Freud προς τον FlieB: «Einleitung zur Erstausgabe» (1950) στο Freud-Flieβ, σ. 526. 122. «Ober eine Weltanschauung» (γραμμένο το 1932) στο: Neue Folge der Vorlesungen zur Einftihrung in die Psychoanalyse (1933), Άπαντα, τόμ. 15, σ. 197. 123. Zur Psychopathologie des Alltagslebens (1901), Άπαντα, τόμ. 4, σ. 164. 124. O Freud στον Wilhelm Knoepfmacher, 6 Αυγούστου 1878. Δακτυλογραφ, αντίγραφο. Freud Collection, Β3, LC. 125. Jones, l, σ. 50. 126. «Qualifications Eingabe» (1886). Μουσείο Freud, Λονδίνο. 127. Βλ. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 35. 128. Βλ. σχετικά Jones, I, σ. 60-61, που παρα­ θέτει ένα αδημοσίευτο γράμμα του Freud στη Martha Bemays στις 9 Σεπτεμβρίου 1884.

701

129. ό.π., σ. 99. 130. Βλ. Freud στον FlieB, 7 Μαρτίου 1896. Freud-Fliefi, σ. 187. 131. «The Enfranchisement of Women», πρωτοδημοσιεύτηκε στη Westminster Review τον Ιούλιο 1851, ο ίδιος ο John Stuart Mill λέει ότι γράφτηκε σε συνργασία με τη Harriet Taylor, την οποία στεφανώθηκε το ίδιο έτος. Δέχομαι τη γνώμη της Alice S. Rossi ότι το άρθρο είναι κατά κύριο λόγο έργο της Harriet Taylor. Βλ. την έκδ. της Rossi για τους John Stuart Mill και Harriet Taylor Mill, Es­ says on Sex Equality (1970), σ. 41 κ.ε. 132. O Freud στη Martha Bemays, 15 Νοεμβρίου 1883. Briefe, a. 81 κ.ε. 133. O Freud στη Martha Bemays, 22 Ιανσυαρίου 1884. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 134. O Freud στη Bemays, 5 Δεκεμβρίου 1885, ό.π. 135. Βλ. π.χ. Martha Bemays στον Freud, Πρω­ τοχρονιά (31 Δεκ.-1 Ιαν.) 1885-86, ό.π. 136. Ο Freud στη Martha Bemays, 22 Ιανουά­ ριου 1884, ό.π. 137. «Uber einige neurotische Mechanismen bei Eifersucht, Paranoia und Homosexuality» (1922), Άπαντα, τόμ. 13, σ. 195. 138. O Freud στη Martha Bemays, 19 Ιουνίου 1882. Briefe, σ. 20. 139. O Freud στη Martha Bemays, 22 Αυγούστου 1883, ό.π., σ. 50. 140. Ο Freud στη Martha Bemays, 18 Αυγούστου 1882, ό.π., σ. 37. 141. Βλ. Jones, I, σ. 63. 142. Die TYaumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 488. 143. Ο Freud στη Martha Bemays, 5 Οκτωβρίου 1882. Briefe, σ. 41. 144. Ο Freud στη Martha Bemays, 2 Φεβρουαρίου 1886, ό.π, σ. 208. 145. Die Traumdeutung, Άπαντα,τόμ.2/3, σ. 439. 146. Βλ. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 439, και «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 35. 147. Ο Freud στη Martha Bemays, 22 Αυγούστου 1883. Briefe, σ. 58. 148. Ο Freud στη Martha Bemays, 12 Μαΐου 1885, ό.π, σ. 148. 149. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 38 κ.ε. 150. Ο Freud στη Martha Bernays, 21 Απριλίου 1884. Briefe, σ. 114. 151. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 38, και γράμμα στον καθηγητή Meiler, 8 Νοεμβρίου 1934, Μουσείο Freud, Λονδίνο. Βλ. επίσης Jones, Ι,σ.79. 152. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 39. 153. Ο Freud στον καθηγητή Meiler, 8 Νοεμ­ βρίου 1934, Μουσείο Freud, Λονδίνο.

702

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

154. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 39. 155. Ο Freud στη Martha Bernays, 2 Ιουνίου 1885. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 156. Βλ. Martha Bernays στον Freud, 4 Ιουνίου 1885, ό.π. 157. Βλ. Freud στη Martha Bernays, 7 Ιανουά­ ριου 1885. Briefe, σ. 138. 158. 0 Freud στη Martha Bemays, 7 Ιανουαρίου 1885, ό.π., σ. 137. 159. Βλ. Witteis σ. 19, στο αντίτυπο του Freud, Sigmund Freud, Μουσείο Freud, Λονδίνο. 160. Ο Freud στη Martha Bernays, 22., 23 Αυγούστου, 8 Σεπτεμβρίου 1883. Briefe, σ. 50,52,62. 161. Ο Freud στον Fliefl, 1 Φεβρουάριου 1900. Freud-Fliefi, σ. 438. 162. Ο Freud στην ψυχρλογική συντροφιά της Τετάρτης, 1 Απριλίου 1908. Protokolle, I, σ. 338. 163. Ο Freud στη Martha Bernays, 12 Φεβρουαρίου 1884. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 164. Βλ. δύο παραδείγματα: «Ober Deckerinnerungen», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 546, και «Die psycho­ gene Storung in psychoanalytischer Auffassung», Άπαντα, τόμ. 8, σ. 97 κ.ε.. 165. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 36. 166. Ο Freud στη Martha Bernays, 3 Ιουνίου 1885. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 167. O Fleischl-Marxow στον Freud, χ,χ. (Η Anna Freud θεωρεί ότι έχει γραφεί τον Ιούνιο 1885.) Freud Collection, LC, εκτός καταλόγου. 168. Ο Freud στη Martha Bernays, 19 Οκτωβρίου 1885. Briefe, σ. 176-78. 169. ό.π., σ. 176. Βλ. επίσης Freud στη Martha Bemays, 8 Νοεμβρίου 1885, ό.π., σ. 182-85. 170. Ο Freud στη Martha Bernays, 19 Οκτωβρίου 1885, άπ., σ. 176. 171. Ο Freud στη Minna Bemays, 18 Οκτωβρίου 1885. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 172. ό.π. 173. Ο Freud στη Martha Bemays, 24-26 Νοεμ­ βρίου 1885, ό.π. 174. Ο Freud στη Martha Bemays, 22 Ιανουαρίου 1884, ό.π. 175. Ο Freud στη Martha Bemays, 5 Δεκεμβρίου 1885, ό.π. 176. Ο Freud στη Martha Bemays, 24 Νοεμβρίου 1885. Briefe, σ. 189. 177. «Charcot» (1893), άπαντα, τόμ. 1, σ. 28. 178. ό.π., σ. 23. 179. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 36 κ.ε. 180. Pierre Janet, L'itat menial des hystiriques (1892· 1911), σ. 132-35. 181. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 52. 182. O Freud στη Martha Bemays, 5 Δεκεμβρίου 1885. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου.

183. O Freud στη Martha Bemays, 2-3 Φεβρουά­ ριου 1886. Briefe, σ. 209 κ.ε. 184. «Charcot», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 23 κ.ε. 185. J.M. Charcot και Gilles de la Tourette, «Hypnotism in the Hysterical», στο: D. Hack Tuke (επιμ.), A Dictionary o f Psychological Medi­ cine, 2 τόμ. (1892), I, σ. 606.

186. «Πρόλογος του μεταφραστή» στο: Hippolyte Bernheim, Die Suggestion und ihre Heilwirkung (1888). 187. «Bericht ilber meine mit Universitats-Jubilaums-Reisestipendium untemommene Studienreise nach Paris und Berlin» (συγγραφή 1886, δημοσίευση 1960), Selbstdarstellung, a. 130-34. 188. Επισκεπτήρια κάρτα, χ.χ., Freud Collection, B3, LC. 189. O Freud στη Martha Bemays, 13 Μάΐου 1886. Briefe, a. 225. 190. Βλ. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 39. 191. Παράθεμα στο Clark, Sigmund Freud, σ. 108 κ.ε. 192. Ο Freud στις Emmeline και Minna Bernays, 16 Οκτωβρίου 1887. Briefe, σ. 231. 193. Ο Freud στις Emmeline και Minna Bemays, 21 Οκτωβρίου 1887, ό.π., σ. 232. 194. Ο Freud στις Emmeline και Minna Bernays, 16 Οκτωβρίου 1887, ό.π., σ. 231.

II. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 1. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 487. 2. Ο Freud στον FlieB, 24 Νοεμβρίου 1887. Freud-Fliefi, σ. 3. 3. Ο Freud στον FlieB, 21 Μαΐου 1894, ό.π., σ. 66. 4. Ο Freud στον FlieB, 29 Σεπτεμβρίου 1893, ό.π., σ. 49. 5. Ο Abraham στον Freud, 26 Φεβρουάριου 1911. Freud-Abraham, σ. 106 κ.ε. 6. Ο Freud στον FlieB, 21 Μαΐου 1894. FreudFliefi, σ. 67. 7. Ο Freud στον FlieB, 30 Ιουνίου 1896, ό.π., σ. 203. 8. Ο Freud στον FlieB, 14 Ιουλίου 1894, ό.π., σ. 81. 9. Havelock Ellis, Studies in the Psychology o f Sex, 2 τόμ. (έκδ. 1900), II, σ. 83. 10. Βλ. Freud στον Carl G. Jung, 16 Απριλίου 1909. Freud-Jung, σ. 242. 11. Βλ. Zur Psychopathologie des Alltagslebens, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 289. 12. O Freud στον Jung, 16 Απριλίου 1909. FreudJung, a. 243. 13. 0 Freud στον FlieB, 19 Απριλίου 1894. Freud-Fliefi, σ. 63.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

14. Ο Freud στον FlieB, 20 Αυγούστου 1893, ό.π., σ. 47. 15. Βλ. Peter Gay, «Six Names in Search of an Interpretation: A Contribution to the Debate over Sigmund Freud’s Jewishness», στο: Hebrew Union College Annual, L in (1982), 295-307. 16. Βλ. Martin Freud, Freud, σ. 32-34,38,44 κ.ε. 17. Συζήτηση με τη Helen Schur, 3 Ιουνίου 1986. 18. Η Martha Freud στην Elsa Reiss, 8 Μαρτίου 1947. Freud Collection, Bl, LC. 19. Βλ. Freud στον FlieB, 29 Αυγούστου 1894. Freud-Flieβ, σ. 90. 20. O Freud στη Martha Bernays, 2 Αυγούστου 1882. Jones, I, σ. 102 κ.ε. 21. O Freud στον FlieB, 13 Φεβρουάριου 1896. Freud-Fliefi, σ. 180. 22. H Martha Freud στον Ludwig Binswanger, 7 Νοεμβρίου 1939. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 23. H Martha Freud στον Paul Fedem, χ.χ. (Αρχές Νοεμβρίου 1939), ό.π. 24. Rene Laforgue, «Personal Memories of Freud» (1956), στο: Freud As We Knew Hint, Hendrik M. Ruitenbeck (επιμ.), 1973, σ. 342. 25. O Freud στον FlieB, 3 Δεκεμβρίου 1895. Freud-Fliefi, σ. 159. 26. O Freud στον FlieB, 8 Δεκεμβρίου 1895, ό.π., σ. 160. 27. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 41. 28. Zur Auffassung der Aphasien. Eine kritische Studie (1891), σ. 18,106 f, 29. Βλ. «Ein Fall von hypnotischer Heilung» (1892-93), άπαντα, τόμ. 1, σ. 3-17. 30. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 39. 31. ό.π., σ. 40. 32. Ο Freud στον FlieB, χ,χ, (8 Φεβρουαρίου 1893). Freud-Fliefi, σ. 27-32. 33. ό.π., σ. 32. 34. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 47. 35. Ο Freud στη Martha Bernays, 13 Ιουλίου 1883 («2 Uhr nachts»). Briefe, σ. 47. 36. Βλ. Jones, I, σ. 226. 37. O Freud στη Martha Bernays, 13 Ιουλίου 1883. Briefe, σ. 48. 38. O Breuer στον Auguste Forel, 21 Νοεμβρίου 1907. Η πλήρης επιστολή παρατίθεται στο Paul Ε. Cranefield, «Josef Breuer’s Evaluation o f His Contribution to Psycho-Analysis», στο Int. J. Psycho-Anal, XXXIX (1958), σ. 320. 39. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 44. 40. Josef Breuer, «Krankengeschichte Bertha Pappenheim» (1882), llbergeben από τον Breuer Robert Binswanger, διευθυντή του ελβετικού σανατορίου στο Κρόιτσινγκεν, όπου παρέπεμψε τον Β. Ρ., αφού τον είχε «θεραπεύσει». Ανατύπωση στο Albrecht Hirschmtiller, Physiologie und Psychoanalyse im

703

Leben und Werk Josef Breuers, Παράρτημα 4 του Jahrbuch der Psychoanalyse, X (1978), a. 348-62. Παρατίθεται αποσπασματικά στη σ. 348. 41. Breuer, «Krankengeschichte Bertha Pappenheim» στο Hirschmtiller, ό.π., σ. 349. 42. «Selbstdarstellung», Άπαντα, τόμ. 14, σ. 47. 43. Η Anna Ο. χρησιμοποίησε τις αγγλικές εκ­ φράσεις. Βλ. Breuer στο S. Freud και J. Breuer, Studien fiber Hysterie, Fischer Taschenbuch (1970), σ. 27. 44. ό.π., σ. 35. 45. «Bertha Pappenheim liber ihre Krankheit» (Σεπτέμβριος 1882). Παρατίθεται πλήρες στο Hirschmtiller, ό.π., σ. 369 κ.ε. 46. S. Freud und Josef Breuer, Studien fiber Hy­ sterie, ό.π., σ. 35. 47. O Breuer στον Forel, 21 Νοεμβρίου 1907. Παράθ. στο Cranefield, «Breuer’s Evaluation», ό.π., σ. 320. 48. Ο Freud στον Stefan Zweig, 2 Ιουνίου 1932. Briefe, σ. 427 κ.ε. Ο Freud δήλωσε ότι ήταν βέ­ βαιος για την, όπως την αποκάλεσε, «ανακατασκευή» του, επειδή η μικρότερη κόρη του Breuer διάβασε την περιγραφή του Freud, ρώτησε τον πατέρα της και εκείνος την επιβεβαίωσε. Όμως κάτι δεν ευσταθεί εδώ. Ο Freud νόμιζε ότι αυτή η κόρη «γεννήθηκε λίγο μετά από το τέλος ε­ κείνης της θεραπείας, κάτι που δεν ήταν άνευ σημασίας για βαθύτερες συσχετίσεις!» (Briefe, σ. 428). Στη βιογραφία του ο Ernest Jones επε­ ξεργάστηκε αυτή την ιστορία: η κυρία Breuer εκδήλωσε για τη νεαρή και γοητευτική ασθενή του συζύγου της τόση ζήλια, ώστε ο Breuer πανικοβλήθηκε σχεδόν και διέκοψε τη θεραπεία, για να κάνει ένα δεύτερο ταξίδι μέλιτος με τη γυναία του στην Ιταλία, όπου έγινε και η σύλληψη της μικρότερης κόρης του (Jones, 1,224-6). Φαίνεται ότι ο Freud πίστευε κάτι τέτοιο. Ωστόσο έρευνες των Henri Ellenberger και Albrecht Hirschmflller έδειξαν ότι η χρονολογία γέννησης των παιδιών του Breuer δεν συμφωνούν με αυτή την εκδοχή. Η Dora Breuer γεννήθηκε στις 11 Μαρ­ τίου 1882, τρεις μήνες πριν ο πατέρας της διακόψει τη θεραπεία της Anna Ο., και επιπλέον δεν πέρασε εκείνο το καλοκαίρι στην Ιταλία αλλά στο Γκμούντεν, στη λίμνη Τράουνζεε. (Βλ. Henri Ellenberger, «The Story of “Anna O.”: A Critical Review with New Data», στο: Journal of the His­ tory of Behavioral Sciences, VIII 1972, σ. 267-79, και Hirschmtiller, Physiologie und Psychoanalyse im Leben und Werk JosefBreuers, σ. 47 κ.ε.). 49. Παράθ. στο Hirschmiiller, ό.π., σ. 256. 50. Ο Freud στη Minna Bernays, 13 Ιουλίου 1891. Briefe, σ. 239. 51. Ο Freud στον FlieB, 18 Δεκεμβρίου 1892. Freud-Fliefi, σ. 24.

704

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

52. O Freud στον Fliefl, 29 Σεπτεμβρίου 1893, ό.π, σ. 49. 53. Ο Freud στον Fliefl, 22 Ιουνίου 1894, ό.π., σ. 80. 54. Βλ. Freud στον Fliefl, 16 Απριλίου και 4 Ιου­ νίου 1896, ό.π., σ. 191,202. 55. Βλ. Freud στον Fliefl, 22 Ιανουαρίου 1898, ό.π., σ. 322. 56. Freud και Breuer, Studien iiber Hysterie, ό.π. σ. 203. 57. Βλ. George Η. Pollock, «Josef Breuer», στο: Freud, Fusion o f Science and Humanism, Gedo και Pollock (επιμ.), σ, 133-63, ιδίως 141-44. 58. 0 Freud στον Fliefl, 8 Νοεμβρίου 1895. Freud-Fliefi, σ. 154 κ.ε. Ο Hirschmflller δέ­ χεται ότι ο Breuer, προσεκτικότερος από τον Freud, πρέπει να είπε: «Δεν πιστεύω τα πάντα». (Hirschmilller, ό.π., σ. 234.) 59. Ο Freud στον Fliefl, 16 Μαΐου 1900. FreudFliefi, σ. 453 κ.ε. 60. Ο Freud στον Fliefl, 7 Αυγούστου 1901, ό.π., σ. 491. 61. Ο Breuer στον Forel, 21 Νοεμβρίου 1907. Παράθ. στο Cranefield, «Breuer’s Evaluation», ό.π., σ. 319 κ.ε. 62. Βλ. σ. 33 στο αντίτυπο του Freud του βιβλίου του Wittels, Sigmund Freud, Μουσείο Freud, Λονδίνο. 63. Ο Freud στον Fliefl, 8 Φεβρουάριου 1897. Freud-Fliefi, σ. 243. 64. Ο Freud στον Fliefl, 1 Αυγούστου 1890, ό.π., σ. 12. 65. Ο Freud στον Fliefl, 12 Ιουλίου 1892, ό.π., σ. 18. 66. Βλ. ό.π., σ. 12,13 σημ,, και Peter J. Swales, «Freud, His Teacher, and the Birth of Psychoanal­ ysis», στο: Freud, Appraisals and Reappraisals: Contributions to Freud Studies, Paul E. Stepansky (επιμ.), 1986,1, σ. 3 -82. 67. «Studien iiber Hysterie», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 162 σημ. 68. ό.π, σ. 116. 69. Η πρωτότυπη επιστολή στα γερμανικά παρα­ τίθεται πλήρης στο Ola Andersson, «Α Supple­ ment to Freud’s Case History of “Frau Emmy v. N.” in Studies on Hysteria 1895», στο: Scandina­ vian Psychoanalytic Review, II (1979), σ. 5-15. 70. «Studien liber Hysterie», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 86.

71. ό.π, σ. 198. 72. ό.π, σ. 201. 73. ό.π, σ. 212,224,226. 74. «Memorandum for the Sigmund Freud Archi­ ves», ανυπόγραφο, αποδίδεται στη νεότερη από τις τρεις κόρες της Ilona Weiss, 11 Ιανουαρίου 1953. Μουσείο Freud, Λονδίνο.

75. «Studien tlber Hysterie», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 168. 76. Βλ. π.χ. «RatschlSge fiir den Arzt bei der psychoanalytischen Behandlung», Άπαντα, τόμ. 8, σ.377. 77. O Freud στον Fliefl, 20 Αυγούστου 1893. Freud-Fliefi, σ. 48. 78. «Studien iiber Hysterie», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 193. 79. ό.π, σ. 195 σημ. 80. Ο Freud στον Fliefl, 25 Μαΐου 1895. FreudFliefi, σ. 130. 81. Ο Freud στον Fliefl, 16 Οκτωβρίου 1895, ό.π, σ. 149. 82. Ο Freud στον Fliefl, 17 Μάΐου 1896, ό.π, σ. 196. 83. Ο Freud στον Fliefl, 21 Μαΐου 1894, ό.π, σ. 66. 84. Ο Freud στον Fliefl, 22 Νοεμβρίου 1896, ό.π, σ. 215. 85. Ο Freud στον Fliefl, 16 Αυγούστου 1895, ό.π, σ. 139. 86. Ο Freud στον Fliefl, 23 Φεβρουαρίσυ 1898, ό.π, σ. 328. 87. Ο Freud στον Fliefl, 12 Αυγούστου 1896, σ. 207. 88. Ο Freud στον Fliefl, 16 Μάΐου 1897, ό.π, σ. 259. 89. Ο Freud στον Fliefl, 16 Μάΐου 1897, ό.π, σ. 260. 90. Ο Freud στον Fliefl, 24 Μαρτίου 1898, ό.π, σ. 334. 91. Ο Freud στον Fliefl, 12 Απριλίου 1897, ό.π, σ. 250. 92. Ο Freud στον Fliefl, 27 Μαρτίου 1899, ό.π, σ. 382. 93. Ο Freud στον Fliefl, 8 Δεκεμβρίου 1895, ό.π, σ. 160 κ.ε. 94. Ο Freud στη Minna Bemays, 12 Οκτωβρίου 1884, ό.π 95. Ο Freud στη Minna Bemays, 28 Αυγούστου 1884. Sigmund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 96. Συζήτηση με τη Helen Schur, 3 Ιουνίου 1986, 20 Ιανουαρίου 1987. Φωτογραφίες στο Ernst Freud κ.ά. (επιμ.), Sigmund Freud, sein Leben in

Bildern und Texten. 97. O Freud στον Fliefl, 21 Μάΐου 1894. Freud-

Fliefi, a. 66. 98. O Freud στον Fliefl, 6 Φεβρουαρίσυ 1896, ό.π, σ. 179. 99. Adolf von Strfimpell, «Studien iiber Hy­ sterie», στο: Deutsche Zeitschrift fur Nervenheilkunde, VIII (1896), σ. 159-61. 100. Βλ. Freud στη Minna Bernays, 17 Απριλίου 1893. Παράθ. στο Freud-Fliefi, σ. 34 σημ. 101. Ο Freud στον Fliefl, 27 Νοεμβρίου 1893, ό.π, σ. 54.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 102 . Ο Freud στον Fliefl, 8 Οκτωβρίου 1895, ό.π., σ. 146. 103. Ο Freud στον Fliefl, 15 Οκτωβρίου 1895, ό.π., σ. 147. 104. Ο Freud στον Fliefl, 20 Οκτωβρίου 1895, ό.π., σ. 149. 105. Ο Freud στον Fliefl, 31 Οκτωβρίου 1895, ό.π., σ. 151 κ.ε. 106. Ο Freud στον Fliefl, 8 Νοεμβρίου 1895, ό.π., σ. 153 κ.ε. 107. Βλ. ό.π., σ. 155-57. 108. Ο Freud στον Fliefl, 25 Μαΐου 1895, ό.π., σ. 130. 109. Ο Freud στον Fliefl, 27 Απριλίου 1895, ό.π, σ. 129. 110. Ο Freud στον Fliefl, 25 Μαΐου 1895, ό.π., σ. 130 κ.ε. 111. Ο Freud στον Fliefl, 29 Νοεμβρίου 1895, ό.π, σ. 158. 112. Οι άγγλοι επιμελητές των ψυχαναλυτικών κειμένων του Freud συμπέραναν σωστά ότι ναι μεν το Entwurfήταν «προφανώς ένα νευρολογικό τεκμήριο», αλλά «εμπεριέχει τον πυρήνα μεγά­ λου μέρους των μετέπειτα ψυχολογικών θεωριών του Freud». Πράγματι «το Entwurf ή μάλλον το αόρατο πνεύμα του στοιχειώνει μέχρι τέλους όλη τη σειρά των θεωρητικών κειμένων του Freud» («Editor’s Introduction» στο «Project for a Scienti­ fic Psychology», Standard Edition, τόμ. 1, σ. 290). 113. «Entwurf einer Psychologie» (1895) στο: Ernst Kris, Marie Bonaparte και Anna Freud (επιμ.), A us den Anfangen der Psychoanalyse (1950), σ. 305. 114. 0 Freud στον Fliefl, 20 Οκτωβρίου 1895. Freud-Fliefi, σ. 149 κ.ε. 115. Abrifi der Psychoanalyse (1940), Απαντα, τόμ. 17, σ. 80. 116. ό.π, σ. 108. 117. Βλ. Robert C. Solomon, «Freud’s Neuro­ logical Theory of Mind», στο: Richard Wollheim (επιμ.) Freud: A Collection o f Critical Essays (1974), σ. 25-52. 118. Jenseits des Lustprinzips (1920), Απαντα, τόμ. 13, σ. 30 κ.ε. 119. «Entwurf» στο: Aus den AnfSngen der Psy­ choanalyse, ό.π, σ. 305. 128. ό.π., σ. 306. 121. Die Traumdeutung, Απαντα, τόμ. 2/3, σ. Ill σημ. (πρόσθεση του 1914). 122 . ό.π, σ. 126. 123. Ο Freud στον Fliefl, 24 Ιουλίου 1895. FreuFliefi, σ. 137. Η αποφασιστικής σημασίας πλη­ ροφορία σε αυτό και στα επόμενα κεφάλαια παρουσιάζεται και ερμηνεύεται στο Max Schur, «Some Additional “Day Residues” of “The Speci­ men Dream of Psychoanalysis”» στο Rudolph

705

M. Loewenstein, Lottie M. Newman, Max Schur και Albert J. Solnit, Psychoanalysis - a General

Psychology: Essays in Honor of Heinz Hartmann, (1966), σ. 45-85. Τα λεγάμενα του Schur συμπλη­ ρώνουν οι Didier Anzieu, Freud's Self-Analysis (1975) και Jeffrey Moussaieff Masson, The As­

sault on Truth: Freud's Suppression o f the Seduc­ tion Theory (1984), σ. 205. 124. O Freud στον Fliefl, 6 Αυγούστου 1895.

Freud-Fliefi, σ. 137. 125. 458. 126. κ.ε. 127. 128. 129. 130.

O Freud στον Fliefl, 12 Ιουνίου 1900, ό.π, σ.

Die Traumdeutung, Απαντα, τόμ. 2/3, σ. I ll ό.π, σ. 123.

ό.π., σ. 125. ό.π., σ. 298 κ.ε. Ο Freud στον Fliefl, 8 Μαρτίου 1895. FreudFliefi, σ. 116 κ.ε. 131. ό.π., σ. 117 κ.ε. 132. Ο Freud στον Fliefl, 11 Απριλίου 1895, ό.π., σ. 125. 133. Ο Freud στον Fliefl, 20 Απριλίου 1895, ό.π., σ. 127. 134. Ο Freud στον Fliefl, 26 Απριλίου 1895, ό.π., σ. 128. 135. Ο Freud στον Fliefl, 16 Απριλίου 1896, ό.π., σ. 191. 136. 138. Ο Freud στον Fliefl, 28 Απριλίου 1896, ό.π:, σ. 193. 137. Ο Freud στον Fliefl, 4 Ιουνίου 1896, ό.π., σ.

202. 138. ό.π. 139. Die Traumdeutung, Απαντα, τόμ. 2/3, σ. 122. 140. Ο Freud στον Fliefl, 3 Ιανουάριου 1899. Freud-Fliefi, σ. 371. 141. Ο Freud στον Fliefl, 7 Μαΐου 1900, ό.π., σ. 452. 142. Ο Freud στον Fliefl, 7 Αυγούστου 1901, ό.π., σ. 492. 143. Ο Freud στον Fliefl, 2 Απριλίου 1896, ό.π., σ. 190. 144. Ο Freud στον Fliefl, 4 Μαΐου 1896, ό.π., σ. 195. 145. Ο Freud στον Fliefl, 8 Νοεμβρίου 1895, ό.π., σ. 154. 146. Ο Freud στον Fliefl, 15 Ιουλίου 1896, ό.π:, σ. 205. 147. Ο Freud στον Fliefl, 30 Ιουνίου 1896, ό.π., σ. 203 κ.ε. 148. Ο Freud στον Fliefl, 15 Ιουλίου 1896, ό.π., σ. 205 κ.ε. 149. Ο Freud στον Fliefl, 26 Οκτωβρίου 1896, ό.π, σ. 212. 150. Ο Freud στον Fliefl, 2 Νοεμβρίου 1896, ό.π., σ. 212 κ.ε.

706

SIGMUND FREUD: MIA ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

151. Βλ. «Brief an Romain Rolland (Eine Erinnerungsstorung auf der Akropolis)» (1936), Άπαντα, τόμ. 16, σ. 250-57. 152. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. X. 153. Βλ. George F.Mahl, «Father-Son Themes in Freud’s Self-Analysis», στο Stanley H. Cath, Alan R. Gurwitt και John Mtlnder Ross (επιμ.), Father and Child: Developmental and Clinical Perspectives (1982), σ. 33-64- Mahl, «Freud, Father, and Mother: Quantitative Aspects», στο Psychoanalytic Psychology, II (1985), σ. 99113. 154. «Studien liber Hysterie», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 227. 155. 0 Freud παραθέτει ό,τι έγραψε ο Fliefl σε ένα από τα γράμματά του (Ο Freud στον Fliefl, 7 Αυγούστου 1901. Freud-Fliefi, σ. 492). 156. «Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung» (1914). Άπαντα, τόμ. 10, σ. 52. 157. O Freud στον Fliefl, 8 Φεβρουαρίου 1893. Freud-Fliefi, σ. 27. 158. Ο Freud στον Fliefl, 15 Οκτωβρίου 1895, ό.π., σ. 147. 159. «Weitere Bemerkungen liber die AbwehrNeuropsychosen», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 380. 160. ό.π., σ. 381 κ.ε. 161. «Zur Atiologie der Hysterie» (1896), Άπαντα, τόμ. 1, σ. 423-459 σε διάφορα σημεία. 162. Ο Freud στον Fliefl, 26 Απριλίου 1896. Freud-Fliefi, σ. 193. 163. Ο Freud στον Fliefl, 4 Μαΐου 1896, ό.π., σ. 195. Κάνοντας ανασκόπηση το 1914 ο Freud μί­ λησε για «κενό» που περιέβαλλε το πρόσωπό του («Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung», Άπαντα, τόμ. 10, σ. 59). 164. O Freud στον Fliefl, 31 Μαΐου 1897. FreudFliefi, σ. 266. 165. Ο Freud στον Fliefl, 21 Σεπτεμβρίου 1897, ό.π., σ. 283 κ.ε. 166. Ο Freud στον Fliefl, 12 Δεκεμβρίου 1897, ό.π., σ. 312. 167. Βλ. Freud στον Fliefl, 22 Δεκεμβρίου 1897, ό.π., σ. 314. 168. Για τη δημόσια ανάκληση, βλ. Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie (1905), Άπαντα, τόμ. 5, σ. 91 και 91 σημ., αλλά και «Meine Ansichten liber die Rolle der SexualitSt in der Atiologie der Neurosen», άπαντα, τόμ. 5, σ. 153. 169. «Weitere Bemerkungen tiber die AbwehrNeuropsychosen», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 385 σημ. (προσθήκη 1924). 170. Ο Freud στον Fliefl, 21 Σεπτεμβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 284 κ.ε. 171. «Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung», Άπαντα, τόμ. 10, σ. 55. 172. ό.π

173. Ο Freud στον Fliefl, 15 Οκτωβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 293. 174. Jones, I, σ. 319. 175. Ο Freud στον Fliefl, 14 Νοεμβρίου 1897. Freud-Fliefi, σ. 305, 301. 176. Zur Psychopathologie des Alltagslebens, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 5. 177. ό.π., σ. 58. 178. ό.π., σ. 153. 179. «Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung», Άπαντα, τόμ. 10, σ. 59. 180. O Freud στον Fliefl, 7 Ιουλίου 1897. FreudFliefi, σ. 273. 181. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 45558. 182. Ο Freud στον Fliefl, 16 Μαΐου 1897. FreudFliefi, σ. 258. 183. Ο Freud στον Fliefl, 18 Ιουνίου 1897, ό.π., σ. 270. 184. Ο Freud στον Fliefl, 22 Ιουνίου 1897, ό.π., σ. 272. 185. Ο Freud στον Fliefl, 7 Ιουλίου 1897, ό.π., σ. 272. 186. Ο Freud στον Fliefl, 14 Αυγούστου 1897, ό.π., σ. 281. 187. Ο Freud στον Fliefl, 3 Οκτωβρίου 1897, ό.π., σ. 288. 188. Ο Freud στον Fliefl, 27 Οκτωβρίου 1897, ό.π., σ. 295. 189. Ο Freud στον Fliefl, 3 Οκτωβρίου 1897, ό.π., σ. 289. 190. Ο Freud στον Fliefl, 15 Οκτωβρίου 1897, ό.π, σ. 293. 191. Ο Freud στον Fliefl, 16 Απριλίου 1896, ό.π, σ. 192. 192. Ο Freud στον Fliefl, 16 Ιανουάριου 1899, ό.π, σ. 372. 193. Ο Freud στον Fliefl, 8 Ιουλίου 1899, ό.π., σ. 394. 194. Ο Freud στον Fliefl, 27 Ιουνίου 1899, ό.π., σ. 391. 195. Ο Freud στον Fliefl, 5 Δεκεμβρίου 1898, ό.π, σ. 368. 196. Ο Freud στον Fliefl, 1 Μαΐου 1898, ό.π., σ. 341. 197. ό.π., σ. 342. 198. Ο Freud στον Fliefl, 27 Ιουνίου 1899, ό.π., σ. 391. 199. Ο Freud στον Fliefl, 1 Μαΐου 1898, ό.π, σ. 341. 200. Ο Freud στον Fliefl, 18 Μαΐου 1898, ό.π., σ. 342. 201. Βλ. Freud στον Fliefl, 17 Ιουλίου 1899, ό.π., σ. 396. 202. Ο Freud στον Fliefl, 9 Ιουνίου 1898, ό.π., σ. 344 κ.ε.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

203. Βλ. Freud στον Fliefl, 20 Ιουνίου 1898, ό.π, σ. 346. 204. Ο Freud στον Fliefl, 30 Ιουλίου 1898, ό.π., σ. 351. 205. Ο Freud στον Fliefl, 7 Αυγούστου 1901, ό.π., σ. 491 κ.ε. Όταν η Marie Bonaparte έδειξε στον Freud αυτό το γράμμα το 1937, εκείνος το χαρα­ κτήρισε «πολύ σημαντικό» (ό.π., σ. 490 σημ.).

III. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ 1. Βλ. «L’h0r6dit0 et l’dtiologie des nevroses» (1896), Απαντα, τόμ. 1, σ.416, και «Weitere Bemerkungen liber die Abwehr-Neuropsychosen», Άπαντα, τόμ. 1, σ. 379. 2. Die Haumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 613. 3. ό.π, σ. IX. 4. Ο Freud στον Fliefl, 9 Φεβρουάριου 1898. Freud-Fliefi, σ. 325. 5. Ο Freud στον Fliefl, 23 Φεβρουάριου 1898, ό.π., σ. 327. 6. Ο Freud στον Fliefl, 1 Μαΐου 1898, ό.π, σ. 341. 7. Ο Freud στον Fliefl, 6 Σεπτεμβρίου 1899, ό.π, σ. 405. 8. Ο Freud στον Fliefl, 11 Σεπτεμβρίου 1899, ό.π, σ. 407. 9. Ο Freud στον Fliefl, 21 Σεπτεμβρίου 1899, ό.π, σ. 410. 10. Ο Freud στον Werner Achelis, 30 Ιανουάριον 1927. Briefe, σ. 389 κ.ε. Στο ίδιο γράμμα ο Freud σημειώνει ότι δεν δανείστηκε το μότο απευθείας από τον Βιργίλιο, αλλά από ένα βιβλίο τον γερμανού σοσιαλιστή Ferdinand Lassalle. 11. Ο Freud στον Fliefl, 6 Σεπτεμβρίου 1899. Freud-Fliefi, σ. 405. 12. Ο Freud στον Fliefl, 6 Αυγούστου 1899, ό.π., σ. 400. 13. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. VII. 14. ό.π, σ. 1. 15. Ο Freud στον Fliefl, 9 Φεβρουάριου 1898. Freud-Fliefi, σ. 325. 16. Ο Freud στον Fliefl, 5 Δεκεμβρίου 1898, ό.π, σ. 368. 17. Ο Freud στον Fliefl, 6 Αυγούστου 1899, ό.π., σ. 400. 18. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 100. 19. ό.π., σ. 104,126. 20. Ο Freud πληροφόρησε τον Fliefl στις 4 Μαρ­ τίου 1895. Freud-Fliefi, σ. 114 κ.ε. 21. Βλ. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 130. 22 . ό.π., σ. 141. 23. ό.π, σ. 132,135. 24. ό.π, σ. 149. 25. ό.π, σ. 163.

707

26. ό.π, σ. 166. 27. ό.π, σ. 169,189. 28. ό.π, σ. 193 κ.ε. 29. ό.π, σ. 170. 30. Βλ. ό.π, σ. 175-82, 287-90. 31. ό.π, σ. 197. 32. ό.π, σ. 214-24. 33. ό.π, σ. 221 κ.ε. 34. «tjber infantile Sexualtheorien» (1908), Άπαντα, τόμ. 7, σ. 176. 35. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 267. 36. ό.π, σ. 283 κ.ε. 37. ό.π, σ. 344. 38. ό.π, σ. 365 (προσθήκη πρότασης 1909). 39. Ο Freud στον Pfister, 6 Νοεμβρίου 1910. Sig­ mund Freud Copyrights, Γουίβενχοου. 40. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. 284, 304-8. 41. ό.π, σ. 424 κ.ε. 42. ό.π, σ. 425 κ.ε., 484 κ.ε., 489. 43. Ο Freud στον Fliefl, 22 Ιουνίου 1897. FreudFliefi, σ. 271. 44. Βλ. Die Traumdeutung, Άπαντα, τόμ. 2/3, σ. VIII. 45. Ο Freud στον Fliefl, 25 Μαΐου 1895. FreudFliefi, σ. 130. 46. Ο Freud στον Fliefl, 2 Απριλίου 1896, ό.π, σ. 190. 47. Ο Freud στον Fliefl, 1 Ιανουάριον 1896, ό.π, σ. 165. 48. «Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci» (1910), Άπαντα, τόμ. 8, σ. 210. 49. Das Ich und das Es (1923), Άπαντα, τόμ. 13, σ. 280 σημ. 50. Richard von Krafft-Ebing, Nervositdt und Neurasthenische Zustdnde (1895), σ. 4,6,9,17. 51. ό.π, σ. 37,51,53. 52. Βλ. ό.π, σ. 124-60. 53. Βλ.ό.π,σ. 188-210. 54. Παράθ. στο Ema Lesley, Die Wiener Medizinische Schule im 19. Jahrhundert (1965). 55. Laurence Sterne, Tristram Shandy (1760-67), βιβλίο 3, κεφ. 4 56. Κριτική του William Hammond για το John Ρ. Gray, The Dependence of Insanity on Physi­ cal Disease (1871) στο Journal o f Psychologi­ cal Medicine, V (1876), σ. 576. Παρατίθεται στο Bonnie Ellen Blustein, «“A Hollow Square of Psychological Science”: American Neurologists and Psychiatrists in Conflict», στο Andrew Scull (επιμ.) Madhouses, Mad-Doctors, and Madmen: The Social History o f Psychiatry in the Victorian Era, (1981), σ. 241. 57. Henry Maudsley, Responsibility in Mental Dis­ ease (2η έκδ. 1874), σ. 154. Παράθ. στο Michael J. Clark, «The Rejection of Psychological Ap­

708

SIGMUND FREUD: MIA ΣΎΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

proaches to Mental Disorder in Late NineteenthCentury British Psychiatry», στο ό.π., σ. 271. 58. Jean Etienne Esquirol, Des maladies mentales considerees sous les rapports medical, hygiinique et medico-legal, 3 τόμ. (1838), I, σ. 5 (από πραγματεία του 1816, που συμπεριλήφθηκε στο μετέπειτα εκτενέστερο έργο). 59. Παράθ. στο Karin Obholzer, GesprSche mit dem Wolfsmann; Eine Psychoanalyse und die Folgen, Reinbek bei Hamburg 1980, σ. 44. 60. «Selbstdarstellung», Απαντα, τόμ. 14, σ. 50. 61. O Freud στον FlieB, 22 Σεπτεμβρίου 1898. Freud-Fliefi, σ. 357. 62. Esquirol, Des maladies mentales, I, σ. 24. 63. Βλ. Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, Άπαντα, τόμ. 5, σ. 73. 64. Martin Freud, Freud, σ, 67. 65. Βλ. Abraham στον Freud, 8 Ιανουάριου 1908. Freud-Abraham, σ. 32. 66. O Freud στον Abraham, 9 Ιανουαρίου 1908, ό.π., σ. 34. 67. Ο Jung στον Freud, 14 Φεβρουάριου 1911. Freud-Jung, σ. 433. 68. Ο Freud στον Jung, 17 Φεβρουαρίου 1911, ό.π., σ. 435 κ.ε. 69. Βλ. Anmerkung des Herausgebers in FreudFliefi, σ. 355. 70. O Freud στον FlieB, 26 Αυγούστου 1898, ό.π., σ. 354 κ.ε. 71. Ο Freud στον FlieB, 22 Σεπτεμβρίου 1898, ό.π., σ. 357 κ.ε. 72. Βλ. «Zum psychischen Mechanismus der VergeBlichkeit», άπαντα, τόμ. 1, σ. 519-527. 73. O Freud στον FlieB, 27 Αυγούστου 1899. Freud-Fliefi, σ. 404. 74. Ο Freud στον FlieB, 24 Σεπτεμβρίου 1900, ό.π, σ. 467. 75. Βλ. Zur Psychopathologie des Atttagslebens, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 270 κ.ε. 76. Ο Freud στον FlieB, 8 ΜαΤου 1901. FreudFliefi, σ. 485. 77. Ο Freud στον FlieB, 7 Αυγούστου 1901, ό.π, σ. 492. 78. Βλ. Zur Psychopathologie des Alltagslebens, Άπαντα, τόμ. 4, σ. 159 κ.ε. Το συντετμημένο ό­ νομα του FlieB εμφανίζεται μόνο στην πρώτη έκ­ δοση (1901 και 1904), άρα η υπόδειξη πρέπει να εντυπώσιασε αρκετά τον FlieB. 79. Βλ. ό.π, σ. 67. Παραθέτει ένα κομμάτι από το άρθρο του R. Meringer, «Wie man sich versprechen kann», Neue Freie Presse, 23 Αυγούστου 1900. 80. Henry James,