Questions sur la Physique d'Aristote (texte inédit)

Citation preview

Les

Philosophes

Textes

et

Belges

Études

Collection publiée par l'Institut supérieur de Philosophie de l'Université de Louvain sous la direction de Maurice De Wulf

TOME

SIGER

QUESTIONS

XV

DE

SUR

LA

BRABANT

PHYSIQUE

D'ARISTOTE

(TEXTE INÉDIT)

PAR

PHILIPPE DELHAYE

Docteur en Philosophie Licencié en Théologie

VA

NO A

ER

ET

T VE

LOUVAIN ÉDITIONS DE L'INSTITUT SUPÉRIEUR DE PHILOSOPHIE

2, PLACE CARDINAL MERCIER, 2

1941 Imprimé en Belgique

m

LES

PHILOSOPHES

BELGES

Les

Philosophes

Textes

et

Belges

Études

Collection publiée par l'Institut supérieur de Philosophie de l'Université de Louvain sous la direction de Maurice De Wulf

TOME

SIGER

QUESTIONS

DE

SUR

LA

XV

BRABANT

PHYSIQUE

D'ARISTOTE

(TEXTE INÉDIT)

PAR

PHILIPPE DELHAYE

Docteur en Philosophie Licencié en Théologie

LOUVAIN ÉDITIONS DE L'INSTITUT SUPÉRIEUR

DE PHILOSOPHIE

2, PLACE CARDINAL MERCIER, 2

1941

B 22

P57

V.15

History Nauvelaarts

6.4.54 87537

INTRODUCTION

I

Les Quaestiones super libros Physicorum I-IV et VIII (1 ) couvrent les folios 18 à 44 du manuscrit 9559 de la Staatsbibliothek de Munich , sur lequel Mgr Grabmann a naguère

attiré l'attention des chercheurs (2) .

Quelques

extraits en ont été publiés depuis et M. Van Steenberghen en a donné un résumé étendu (3 ) en s'inspirant de la méthode proposée par le cardinal Ehrle (4) . Cependant l'intérêt croissant des médiévistes pour les maîtres de la faculté des arts de Paris , et notamment pour Siger de Brabant , à qui ces textes doivent être attribués, rend souhaitable l'édition intégrale de ce traité de philosophie naturelle . Il est inutile de reprendre la description du manuscrit, sur lequel Mgr Grabmann a donné tous les détails nécessaires (5) . D'autre part, il est impossible de traiter ici toutes les questions d'interprétation doctrinale qu'une telle œuvre soulève . Nous nous bornerons donc , dans cette introduction , à étudier le caractère de l'écrit, à en justifier l'attribution et à en préciser la date.

II

La valeur historique d'un texte varie , dans des proportions qu'il ne faudrait d'ailleurs pas exagérer , selon qu'il s'agit d'une œuvre éditée par son auteur, de notes de cours revues par le professeur lui-même ou d'une simple

(1) INCIPIT : Quoniam quidem intelligere et scire contingit. Utrum de rebus naturalibus sit scientia. EXPLICIT : Et ideo omnis transmutatio per quam contingit transmutare virtutem in ipso mobili, per quam natum est moveri, facit motum non esse aeternum. Talis autem transmutatio non de necessitate est motus localis. (2) M. GRABMANN, Neu aufgefundene Werke des Siger von Brabant und Boetius von Dacien ; Neu aufgefundene « Quaestionen » Sigers von Brabant zu den Werken des Aristoteles. (3) F. VAN STEENBERGHEN, Siger de Brabant d'après ses œuvres inédites. Vol. I. Les œuvres inédites, pp. 177-223. (4) F. EHRLE, Nuove proposte per lo studio dei manoscritti della Scolastica medioevale. (5) M. GRABMANN , Neu aufgefundene Werke des Siger, pp. 8-12 ; Neu aufgefundene •Quaestionen » Sigers, pp. 111-126.

INTRODUCTION

6

reportation d'élève ; selon qu'il s'agit du texte autographe (de l'auteur ou de l'auditeur) ou d'une copie ultérieure , faite d'après l'original ou d'après d'autres copies (6) . Dans laquelle de ces catégories faut-il ranger les Questions sur la Physique ? De l'avis de Mgr Grabmann (7) et de M. Van Steenberghen (8) , ce texte, comme la plupart de ceux qui sont contenus dans le même codex, est une reportation d'élève . Cette première conclusion ressort de l'examen du style de l'ouvrage concision excessive ; manque de présentation , de cohérence et de fini dans la rédaction ; répétitions inutiles ; phrases obscures . En second lieu , nous nous trouvons en présence de la reportation autographe d'un élève . Le manuscrit ne présente pas les caractéristiques d'une édition : ni élégance de l'écriture des scribes professionnels , ni soin du détail (9). L'écriture est cursive . Le système d'abréviations est si poussé, que rares sont les mots entièrement transcrits ; il est si peu régulier , d'autre part , que les mêmes mots sont parfois écrits différemment à quelques lignes d'intervalle . Notons encore l'inélégance des ratures, la fréquence des additions et des renvois en marge, surtout dans les premières pages , et même les petits dessins où s'est donné libre cours la fantaisie du copiste . Ce sont là autant de caractéristiques qui trahissent le cahier d'étudiant. Ces textes ont-ils été écrits sous la dictée du maître ou transcrits après coup par quelque élève soucieux de se constituer une collection de commentaires aristotéliciens ? L'impression qui se dégage d'un commerce suivi avec le manuscrit est que le texte des folios 18 à 22 rb a été écrit pendant les leçons , pour être ensuite corrigé et complété, tandis que la suite du texte a été transcrite en dehors des classes . Une série d'indices favorisent cette opinion. D'abord, l'écriture est , en général , moins serrée dans les premières pages que dans les suivantes ; or l'expérience prouve qu'un texte pris à la volée se présente avec une écriture plus lâche . De plus , seul le début du texte est criblé d'additions et de corrections marginales ; on pourrait supposer, à première vue , que les corrections sont plus nombreuses au début parce que le zèle du copiste a diminué dans la suite ; mais on se rend vite compte que cette explication est insuffisante : c'est le texte primitif lui-même qui présente plus de lacunes au début et devient plus correct dans la suite ; les additions. qu'on trouve dans les premières questions sont d'ordinaire indispensables à l'intelligence d'un argument ou d'une objection , parfois aussi elles précisent une citation . Il y a plus. Le texte de ces premières pages contient de- ci de -là , le plus souvent à la fin des questions , quelques lignes d'une écriture plus

(6) (7) (8) (9) p. 43.

Cf. A. PELZER, Le premier livre des Reportata Parisiensia de Jean Duns Scot, p . 455 . M. GRABMANN, Neu aufgefundene Werke des Siger, p . 16. F. VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, p. 41 . Cf. J. DESTREZ, La pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècles,

INTRODUCTION

7

resserrée ( 10) ; elles ont été ajoutées à un texte précédemment écrit : en effet , elles sont logées tant bien que mal dans un espace interlinéaire qui , pour leur avoir été réservé , n'en est pas moins trop restreint ; elles s'adaptent à l'irrégularité de l'écriture , non seulement des lignes précédentes, comme il est normal , mais encore des lignes suivantes ( 11 ) . Observons aussi que les premières pages sont exemptes des fautes caractéristiques de la copie , comme l'homéographie, que l'on rencontre dans la suite. Dernier détail sur le caractère de l'œuvre , on peut dire que ce cahier recueil n'a pas été revu par le professeur . Une telle correction n'aurait pas manqué d'améliorer un style parfois bien confus , d'éliminer des expressions qui ne s'accordent pas avec la doctrine enseignée ex professo et de synthétiser plusieurs exposés .

III

De quel professeur ce cours reflète-t-il l'enseignement ? Aucun indice de critique externe ne nous le révèle dans le texte lui-même . La table des matières et l'ordre suivi dans la transcription des nombreux traités contenus dans le codex nous fournissent heureusement quelques renseignements . Les Quaestiones super 4 libros Physicorum et les Quaestiones super 8m Physicorum , ainsi que les désigne la table des matières ( 12) , ne sont pas attribuées explicitement à un auteur, mais elles font corps avec un ensemble de commentaires aristotéliciens dont le dernier, Quaestiones super 1 , 2 , 3 , 4m et partim super 5 Metaphysicorum ( 13) , est présenté comme étant l'oeuvre de « maître Siger » : a magistro Sogero ( 14) . Faut-il étendre cette dernière attribution à toute la série des commentaires et notamment à celui de la Physique ? C'est ce que Mgr Grabmann a pensé dès qu'il eut examiné ces textes ( 15). Plus

(10) Nous avons indiqué ces textes dans l'apparat critique par les mots script(ura) coart(ata) . (11 ) Par exemple, au début de la question 8 (fol. 19ra) , l'écriture du texte sensui sunt nobis magis nota n'étant pas droite, la ligne précédente (universalia sunt nobis magis nota) a dû être interrompue et la continuité entre les mots sunt et nobis n'a été assurée que par un trait qui les rejoint. (12) La table des matières qui se trouve au fol . 152 du manuscrit a été publiée par M. GRABMANN, Neu aufgefundene « Quaestionen » Sigers, pp . 108-109 . ( 13) Dans une étude, malheureusement encore inédite, le R. P. A. Graiff a montré que ce commentaire de la Métaphysique avait aussi été « reporté » par Godefroid de Fontaines dans son recueil scolaire étudié par P. GLORIEUX, Un recueil scolaire de Godefroid de Fontaines, Manuscrit Paris Bibl. Nat . Lat. 16297. L'étude de critique interne à laquelle s'est livré le P. Graiff confirme pleinement l'attribution de ces textes à Siger de Brabant . ( 14) Il est à peine besoin de remarquer que ce maître Siger ne peut pas être Siger de Courtrai. Cf. F. VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, p. 21 . (15) M. GRABMANN , Neu aufgefundene Werke des Siger, p . 10 ; Neu aufgefundene « Quaestionen » Sigers, p . 110.

INTRODUCTION

8

récemment, M. Van Steenberghen s'est attaché à montrer le bien fondé de cette opinion en se basant sur la similitude de doctrine , de date et de style qui unit entre eux les commentaires du Clm 9559 et les apparente aux œuvres déjà connues de Siger de Brabant ( 16) . M. Nardi a beaucoup insisté , lui aussi , sur la nécessité de recourir à la critique interne . Dans plusieurs articles, il a vivement critiqué l'attribution globale de ces œuvres au maître brabançon sur la base d'un indice aussi faible que celui qui est fourni par l'index du manuscrit. Il estime que seul un examen minutieux de chacune des œuvres permettra de décider si vraiment Siger en est l'auteur ( 17) . Aussi a-t-il marqué son accord sur le principe de l'argumentation proposée par M. Van Steenberghen si chacune des affirmations de ce raisonnement est fondée , écrit-il, la conclusion . en sera parfaitement légitime, la preuve de l'authenticité sera faite , ou tout au moins atteindra un haut degré de probabilité ( 18) . M. Nardi ne s'en est pas tenu là : il a marqué lui-même un parallèle frappant entre un texte du livre VIII du commentaire que nous éditons et un passage du De anima intellectiva de Siger, et il en a souligné la valeur probante ( 19) . Auparavant déjà , il avait cité les Questions sur la Physique comme étant probablement l'œuvre du maître brabançon (20) . On peut donc affirmer que l'authenticité de ce commentaire n'est, pour l'instant, l'objet d'aucune contestation . Dans ces conditions, il suffira , pour confirmer l'opinion reçue , d'indiquer ici les principaux rapprochements que l'on peut faire entre nos Questions et les écrits que la tradition manuscrite attribue explicitement à Siger (21 ). Similitudes littéraires d'abord . Le style et les procédés d'exposition des Quaestiones super libros Physicorum sont bien dans la manière du philosophe brabançon . On y retrouve l'abondance de la polémique , la complexité de l'argumentation , la dextérité dans la discussion et l'ample développement de la pensée que M. Nardi a notés comme caractéristiques de Siger de Brabant (22) . On a souligné comme un fait plutôt rare que la probité intellectuelle de Siger, jointe sans doute à son indépendance d'esprit , lui faisait manifester sans honte ses hésitations en matière doctrinale . C'est le cas dans le chapitre VII du De anima intellectiva , où, tout en inclinant vers le monopsychisme , l'auteur reconnaît la force des arguments qui étayent la thèse opposée (23) ; c'est encore le cas pour les Quaestiones naturales de Lisbonne,

( 16) F.VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, pp . 26 sq . (17) B. NARDI , Il preteso tomismo di Sigieri di Brabante ; Ancora sul preteso tomismo di Sigieri di Brabante . (18) B. NARDI , Una nuova monografia su Sigieri di Brabante, p . 445 . (19) Ibid. , p . 466 . (20) B. NARDI , La dottrina d'Alberto Magno sull' inchoatio formae, p . 11 . (21) Cf. F. VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, pp . 20 sq. (22) B. NARDI , Il preteso tomismo di Sigieri di Brabante , p . 33. (23) SIGERI DE BRABANTIA, De anima intellectiva, c. 7. Ed. MANDONNET , P. 164 sq .

INTRODUCTION

9

où l'adage néoplatonicien de l'unicité de l'effet est mis en doute de la manière la plus explicite (24) . L'auteur des Quaestiones super libros Physicorum ne procède pas autrement . Lorsqu'il traite de la localisation de la dernière sphère , il ne parvient pas à choisir entre l'opinion d'Averroès et celle de Thémistius (25) ; quand il parle de l'éternité du monde , il ne peut se résoudre à abandonner complètement le point de vue aristotélicien pour suivre jusque dans ses conséquences la thèse chrétienne de la création temporelle , qu'il a cependant admise en principe (26) .

Mais ceci nous amène à parler des analogies doctrinales . L'argument , reconnaissons-le , ne peut pas être construit sans nuances. En effet, l'origine commune de plusieurs écrits ne requiert pas nécessairement l'identité de doctrines, car on ne peut exclure à priori toute évolution et toute fluctuation de la pensée d'un auteur ; l'authenticité se révèle surtout par l'inspiration commune, par l'esprit et les tendances du système . Or c'est bien cela qui se retrouve à la fois dans nos Questions sur la Physique et dans les ouvrages déjà connus de Siger : de part et d'autre , on trouve un aristotélisme néoplatonisant et hétérodoxe , très différent de l'aristotélisme chrétien de saint Thomas, avec lequel seule une lecture hâtive a pu le confondre (27) . Que le commentaire sur la Physique s'inspire de saint Thomas pour des questions comme la division des prédicaments ou les preuves de l'existence de Dieu , biens communs d'une longue tradition , il n'y a pas lieu de parler pour autant d'une «< conversion au thomisme ». A part un exposé sur le hasard , copié de saint Thomas, la métaphysique , la théologie naturelle et même la psychologie des Quaestiones super libros Physicorum sont d'une inspiration qui n'a rien de thomiste , mais qui , par contre , rejoint celle des premières œuvres de Siger. La lecture des textes que nous publions le montrera assez . Nous pouvons souligner dès maintenant les points les plus caractéristiques de l ' « averroïsme >> de notre auteur (28) .

La théorie des rapports entre la philosophie et la foi nous offre un premier point de comparaison . Quelles sont , dans les grandes lignes , les conceptions de Siger sur ce problème ? Selon le maître brabançon, la foi ne constitue pas une connaissance scientifique au sens aristotélicien du mot, c'est-à-dire l'objet d'une affirmation évidente de soi ou démontrable à partir de principes évi-

(24) Sigeri de BRABANTIA, Quaestiones naturales , 6, ms . Lisbonne 2299. Ed. STegmüller, p. 182. (25) Quaestiones super libros Physicorum , lib. 4, q . 18 et 19. (26) Ibid. , lib. 8, q . sq . (27) Cf. L. PERUGINI , Il tomismo di Sigieri di Brabante e l'elogio dantesco. (28) L'exposé classique de l ' « averroïsme » de Siger de Brabant a été donné par le P. MANDONNET au tome premier de son Siger de Brabant, pp . 142-195 . On le lira cependant avec pru-

10

INTRODUCTION

dents ; elle s'impose révélé (29) .

cependant à notre

adhésion

de

par

son caractère

Quelle attitude adopte Siger lorsque les conclusions philoso-

phiques contredisent les affirmations révélées ? Il ne cherche pas à cacher ces divergences (30) , mais il recourt à différentes « solutions » . Tantôt il déclare qu'il se contente d'exposer les conclusions d'Aristote d'un point de vue purement historique , sans se soucier de leur vérité (31 ) . Tantôt il affirme que les arguments philosophiques dont la conclusion est contraire à la foi ne sont pas nécessaires , mais seulement probables (32) . Quant à chercher une solution rationnelle

qui mettrait

en

pleine

lumière l'erreur de la philosophie

ou

donnerait une preuve rationnelle de la vérité connue déjà par la foi , il n'en est pas question . Siger estime , en effet , qu'on ne peut démontrer des vérités supérieures avec les moyens que possède une connaissance comme la nôtre , qui puise tout son donné dans le sensible (33) . Cette manière de voir est en tout point semblable à celle qu'adopte l'auteur des Questions sur la Physique dans un cas où l'aristotélisme s'oppose à la foi : l'éternité du mouvement (34) . La foi, dit-il, s'impose à notre adhésion bien qu'elle se présente à nous sans preuve (35) . D'autre part , il ne faut pas , comme certains , chercher à masquer cette divergence et essayer de faire dire

dence car, plus d'une fois, on a peine à reconnaître dans les textes la doctrine que l'éminent historien y a lue. Tout récemment, le R. P. SALMAN , O. P. , reconnaissait lui-même que son illustre confrère s'était, dans cet ouvrage, « plus d'une fois abandonné à son génie systématique et constructeur » . Cf. Compte rendu de F. VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, pp. 153-154. (29) Siger dira par exemple : Quaerimus enim hic solum intentionem philosophorum et praecipue Aristotelis, etsi forte philosophus senserit aliter quam veritas se habeat et per revelationem aliqua de anima tradita sint, quae per rationes naturales concludi non possunt (De anima intellectiva, c . 3. Ed . MANDONNET, pp . 153-154) . On trouvera la référence à d'autres textes dans F. VAN STEENBERGHEN , Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, pp. 174 sq . (30) Sic autem velare philosophiam non est bonum : unde non est hic intentio Aristotelis celanda, licet sit contraria veritati (Quaestiones in Metaphysicam, lib . 3, q . 15, Commentum, Clm 9559, fol . 102va) . (31 ) Cf. le texte du De anima intellectiva, cité dans la note 29. Cf. aussi F. VAN STEENBERGHEN , Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, p . 172. (32) Ista ratio non potest solvi nisi negetur illa propositio : « existente toto eo quo aliquid debet esse causa ab aeterno, necesse est effectum esse aeternum » : unde dicendum quod illa propositio non esset necessaria sed tantum probabilis (Quaestiones in Metaphysicam, lib. 3 , q . 16. Ms. de Paris , Bibl . Nation . lat . 16297 , fol . 81ra). (33) Ea quae accipimus de modo agendi primae causae, accipimus in sensibilibus ; unde, quia semper recurrimus ad sensibilia, intellectus noster natus est ad sensibilia... Cum ergo tu dicis si causa est ab aeterno unde debet esse effectus, tunc effectus erit ab aeterno, tu consideras ad ista inferiora et non respicis ad Primum, quod est alterius rationis. Sic ergo potest aliquis errare et sic propositio assumpta probabilis est et non necessaria (Quaestiones in Metaphysicam, lib. 3, q . 19. Clm 9559 , fol. 103va) . (34) Quaestiones super libros Physicorum , lib . 8, 9. 6. (35) Necesse est tamen ponere motum non semper fuisse sed aliquando incepisse, et quamvis demonstrationem ad hoc non possimus adducere (Ibid.) .

=

INTRODUCTION

à Aristote ce qu'il n'a pas enseigné (36) . Comment concilier l'autorité de la foi et celle du Philosophe ? On peut dire que les arguments de la philosophie ne sont pas apodictiques et qu'ils pèchent par la base (37) . Par ailleurs , la philosophie chercherait vainement à rejoindre l'affirmation révélée : elle ne peut démontrer que le mouvement a commencé parce que notre connaissance se base sur le sensible (38) et parce qu'Aristote est d'un avis contraire (39) . Un des présupposés philosophiques de la thèse de l'éternité du mouvement est l'adage néoplatonicien : unum secundum quod unum non est natum agere nisi unum . L'auteur des Quaestiones s'est vu obligé de le mettre en doute au moins sous un certain aspect, en affirmant qu'il ne s'applique pas à la cause première . Il l'utilise cependant dans une autre occasion pour prouver que la matière ne peut pas être créée directement par Dieu. La cause première ne produit qu'un effet, le plus semblable à elle-même ; celui-ci , à son tour, exerce une activité créatrice et produit un effet . Ainsi se déploie toute une cascade de matière (40).

causalités

jusqu'à

ce

qu'enfin

le

dernier

ciel

produise

la

C'est exactement le même enseignement que nous lisons dans le commentaire sur la Métaphysique (41 ) et dans le De necessitate

et contingentia

causarum (42) de Siger de Brabant. Il n'est pas jusqu'aux variations vis-à-vis du principe qui ne se retrouvent, ainsi que nous l'avons dit, dans une des questions du manuscrit de Lisbonne . Siger y avoue ne voir aucun argument décisif pour ou contre cet adage ; il déclare ne pouvoir admettre la démons-

(36) Quidam tamen volentes concordare intentionem Aristoteles fidei, dicunt quod Aristoteles non fuit opinatus ex istis rationibus mundum esse aeternum ... Istud tamen manifeste est falsum (Ibid.) . (37) ... Ideo respondendum est ad rationes Aristotelis... Manifestum est... quod rationes eius non peccant in consequentia et ideo necesse est eas dissolvere per interemptionem alicuius principii primi super quod fundat rationes suas (Ibid. ) . (38) Hoc... per demonstrationem sciri non potest, cuius ratio est quoniam conclusio quae scitur per demonstrationem , non potest sciri nisi per principia demonstrationis. Principia autem sciri non possunt nisi ex rationibus ipsorum terminorum , rationes autem ipsorum terminorum non nisi ex sensu . Sensus autcm... (Ibid.) . (39) Ad rationes in oppositum etiam respondendum est, quia concludunt contra intentionem Aristotelis (Ibid.). (40) Quaestiones super libros Physicorum, lib . 1 , g . 37. (41 ) Nec primum movens est causa immediata materiae, quoniam, secundum intentionem

Aristotelis et Avicennae, effectus Primi immediatus est unus tantum , idem enim manens idem semper natum est facere idem... et illum effectum oportet esse similem causae primae et, cum prima causa non sit causa immediata nisi unius, oportet quod eius effectus immediatus sit causa omnium aliorum entium (Quaestiones in Metaphysicam, lib . 5, q . 10. Clm 9559, fol. 114ra) . - Materia igitur non est effectus immediatus Primi sed orbis (Ibid. , q . 11 , fol. 114rb). (42) Causa prima non est causa praedictorum nisi secundum quendam ordinem et non omnium immediate , cum ab uno simplici non procedat nisi unum immediate, et non multa, nisi quodam ordine (De necessitate et contingentia causarum . Ed . MANDONNET, p. 112) .

127

INTRODUCTION

tration qu'en a tentée Avicenne , si bien qu'il préfère laisser la question en suspens (43). Une même analogie doctrinale apparaît à propos d'un autre attribut de la causalité divine . Selon Siger de Brabant, non seulement l'effet de Dieu est unique , mais il est nécessaire

ainsi, dans les Impossibilia, il affirme

que certains êtres, bien que causés, sont nécessaires (44) . Les Questions sur la Physique enseignent que les êtres immatériels existent nécessairement et que la cause première ne peut pas ne pas les produire (45) .

La doctrine la plus caractéristique de l'averroïsme , celle de l'unicité de l'intellect, est évoquée , elle aussi , dans la Physique d'une manière qui cadre parfaitement avec les opinions de Siger . Nos Quaestiones enseignent que l'intellect est , non seulement immatériel , mais séparé ( 46) . Il n'est pas certain que l'intellect agent soit personnel : il est ou l'intelligence première ou quelque autre agent dépendant de celle-ci (47) . M. Nardi, nous l'avons dit , a relevé un autre cas de la même similitude doctrinale . Le De anima intellectiva rencontre l'objection suivante

si le

monde est éternel et si chaque homme a un intellect personnel, il faudra admettre qu'il existe un nombre infini d'âmes séparées (48) . Siger ne répond pas directement à l'objection , mais il laisse entrevoir ses difficultés et relève , comme solution intéressante au moins, l'opinion commune d'Avicenne , de Thémistius et d'Algazel (49 ) . Ces autorités sont citées par saint Thomas dans

(43) Ultimo quaerebatur utrum immediate possent causari plura a causa prima. Si sic sit vel aliter non habeo demonstrationem . Sed unum est quod video in ista quaestione : quod ratio Avicennae non valet... Quid autem dicendum sit de quaestione, sub dubio relinquamus (Quaestiones naturales, q . 6 , ms. Lisbonne 2299. Ed . STegmüller, p. 182). (44) ... Impossibile est eam privari habitudine ad causam suam qua semper sit (Impossibilia, I. Ed . MANDONNET, p . 77) . (45) Quaedam alia a Primo se habent ad suum esse sicut ad primam et per se operationem , cuiusmodi sunt substantiae immateriales (Quaestiones super libros Physicorum, lib . 8, q . 5) . Et cum dicitur quod causata a Primo, ut aeterna, non possunt non esse, dicendum quod verum est, sed hoc non habent de se sed ab alio, ut a Primo, quod non potest non dare (Ibid., lib. 2, q . 13) . (46) Intellectus intelligens est immateriale et separatum (Quaestiones super libros Physicorum, lib. 2, q. 20) . (47) Phantasmata enim non movent intellectum sed indigent intellectu agente qui vel est intellectus primus secundum quosdam vel aliquis alius posterior agens in virtute Primi (Ibid.) . (48) Secundum sententiam Philosophi, homines infiniti praecesserunt ; quodsi quilibet eorum propriam habuit animam intellectivam iam essent intellectivae animae infinitae a corporibus separatae (De anima intellectiva, c . 6. Ed . MANDONNET, p. 163) . (49) Sed et sunt rationes multum difficiles quibus necesse sit animam intellectivam multiplicatione corporum humanorum multiplicari, et etiam ad hoc sunt auctoritates. Hoc enim vult Avicenna et Algazel et Themistius... (Ibid . ).

13

INTRODUCTION

la Prima pars de la Somme théologique (50) et dans le De unitate intellectus (51 ), auquel répond Siger dans le De anima intellectiva (52) . Or les Questions sur la Physique rencontrent la même objection et énumèrent, elles aussi ,

différentes opinions

sur l'individualité

ou l'immortalité des

âmes.

L'auteur se résoud finalement, sans beaucoup de conviction , semble-t-il, à choisir la théorie d'Algazel (53 ) . Certes le monopsychisme n'est plus affirmé , mais l'état d'esprit de l'auteur des Quaestiones est très compatible avec les hésitations du De anima intellectiva : la doctrine d'Algazel , qui précédemment avait été signalée comme probable , prévaut ici . S'il y a divergence , elle reste dans les limites d'une évolution homogène .

Une dernière application de l'argument de critique interne se rapporte à la doctrine du libre arbitre . Les Questions sur la Physique enseignent que l'homme est libre (54) . Sera -t-il possible, dans ces conditions, de les attribuer à Siger ? Au dire du P. Mandonnet, qui s'appuyait sur un texte assez obscur des Impossibilia (55) , le libre arbitre est un mot vide de sens pour le philosophe brabançon (56) . Une découverte récente de M. Stegmüller permet de résoudre ce problème (57) . Le manuscrit de Lisbonne qui contient le De necessitate et contingentia causarum , attribue cette œuvre à Siger de Brabant . Dans ce traité , le maître brabançon parle de la liberté en des termes qui relèvent d'une conception toute semblable à celle qui se lit dans les Questions sur la Physique (58) . La volonté est présentée , de part et d'autre , comme une puissance

(50) L'auteur des Quaestiones a certainement connu un passage de la q . 46. Pour s'en convaincre, il suffit de comparer S. Thomas Sum. Theol. I, q . 46, a . 2, ad 8um et Quaestiones super libros Physicorum, lib. 8, q . 6, ad 2um in oppositum. (51 ) S. THOMAS, De Unitate intellectus, c. 5. Ed . KEELER, § 117 . (52) F. VAN STEENBERGHEN, Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant, p . 65 . (53) Quaestiones super libros Physicorum, lib . 8, q . 6, ad 2um in oppositum . (54) Quaestiones super libros Physicorum , lib . 2, q . 20-22 ; lib . 8, q . 12 et 14. (55) Impossibilia, 5. Ed . MANDONNET, p . 87 . (56) P. MANDONNET, Siger de Brabant, tome 1 , pp . 183-184 . « Dans son acte, la volonté n'est jamais libre... Le libre arbitre, pour notre auteur, est un mot vide de sens »> . (57) F. STEGMÜLLER, Neugefundene Quaestionen des Siger von Brabant, p. 164. (58) In hoc consistit libertas voluntatis quod, etsi ab aliquibus inveniatur aliquando moveri cum huiusmodi moventia non sint impedita, tamen talis est natura voluntatis quod quodlibet eorum quae nata sunt movere voluntatem potest a suo motu impediri, quia voluntas vult ex iudicio rationis quae se habet ad opposita (De necessitate et contingentia causarum. Ed. MANDONNET, p. 118) . - Cette doctrine est ainsi exposée par Dom Lottin : « La liberté consiste

en ce que la volonté peut empêcher le motif d'action se trouvant ainsi disposé à agir sur elle et elle le peut parce qu'elle agit, non pas selon un jugement déterminé comme l'instinct de l'animal, mais selon un jugement de la raison qui , par définition , peut se porter en des sens opposés » (O. LOTTIN , Liberté humaine et motion divine . De saint Thomas d'Aquin à la condamnation de 1277, p. 69) .

INTRODUCTION

14

passive, intimement dépendante d'un jugement de l'intelligence , dans lequel elle n'a aucune part et qui est la raison dernière et le fondement de la liberté (59) . C'est là un aristotélisme authentique, dont l'inspiration est assez proche , au moins sous certains aspects, de celle de la Prima pars de la Somme théologique. Il n'y a donc , sur ce point , aucune divergence doctrinale qui puisse empêcher d'attribuer les Questions sur la Physique à Siger de Brabant ; au contraire , la conception de la liberté révèle une similitude remarquable avec une œuvre authentique de Siger . Quant à la divergence entre cette doctrine et celle des Impossibilia , on l'expliquera par une évolution de la pensée de Siger, à moins qu'elle ne disparaisse grâce à une meilleure lecture du texte .

IV

L'attribution des Questions sur la Physique à Siger de Brabant se trouvera encore confirmée si l'on peut montrer que la date de l'écrit coïncide avec la période de 1265 à 1277 , où Siger enseigna à la faculté des arts de l'Université de Paris. De nombreux indices permettent de fixer le terminus a quo de la rédaction de cette œuvre en 1271 . Nos Quaestiones citent plusieurs fois l'Elementatio theologica de Proclus (60) , dont on sait que la traduction latine , due à Guillaume de Moerbeke , a été achevée à Viterbe, le 18 mai 1268 (61 ). Le livre A de

la Métaphysique

aristotélicienne

est

noté

comme le

douzième (62) . L'auteur écrivait donc après 1271 , date à laquelle remonte le premier texte latin du livre K , traduit également par Guillaume ; c'est à partir de cette date que se perdit l'usage de citer le livre A comme le onzième (63) . L'utilisation (64) du De caelo de Simplicius montre , elle aussi , que

(59) Voluntas ..., secundum quod virtus est, passivum videtur esse et ideo quod determinat ipsam sic est bonum comprehensum... Cum dicitur quod proprium activum voluntatis est bonum comprehensum , dicendum quod verum est si sit bonum in quo non sit aliquis error, non autem quodlibet bonum est proprium motivum voluntatis, quia aliquod bonum comprehenditur quod est bonum sub formidine sui oppositi (Quaestiones super libros Physicorum , lib . 2 , q . 21 ) . (60) Quaestiones super libros Physicorum, lib. 1 , q . 15 , 25 , 35, 37 ; lib . 2 , q . 10, 18 ; lib . 8, 9. 22. (61 ) M. GRABMANN , Die Proklosübersetzungen d. Wilhelm von Moerbeke und ihre Verwertung in der lateinischen Literatur des Mittelalters, p . 78 sq . (62) Quaestiones super libros Physicorum , lib . 1 , q . 30 , 34 ; lib . 8, q . 11 , 24 . (63) F. PELSTER, Die Uebersetzungen der Aristotelischen Metaphysik in den Werken des hl. Thomas von Aquin , p . 381. A. DONDAINE , Saint Thomas d'Aquin et les traductions latines de la Métaphysique d'Aristote, p. 199. (64) Quaestiones super libros Physicorum, lib . 8, q . 24.

INTRODUCTION

15

l'ouvrage est postérieur au 10 juin 1271 , date où la traduction de cette œuvre fut terminée (65) . Une série d'emprunts textuels que nos Quaestiones font à saint Thomas (66) fournit une confirmation des dates que nous venons d'indiquer . Ainsi la Prima pars de la Somme théologique est utilisée ou même copiée pour l'exposé des preuves de l'existence de Dieu (67) , pour la question du libre arbitre (68) , pour celles de l'éternité du mouvement (69) et de la conservation des choses par la cause première (70). Les commentaires de saint Thomas sur la Physique et la Métaphysique d'Aristote ont été , eux aussi , utilisés par l'auteur du texte de Munich, le premier pour un exposé de la classification des catégories (71 ) , le second pour situer le hasard vis -à- vis des différentes causes et notamment vis-à-vis de la causalité divine (72) . La date de composition de ces deux oeuvres apporte une nouvelle raison de situer les Quaestiones aux environs de 1271 , puisque saint Thomas a commenté la Physique entre 1269 et 1271 et la Métaphysique, entre 1266 et 1272. On peut même préciser que le commentaire du livre VI , dont s'inspirent nos Quaestiones , est antérieur à 1271 (73) .

Nous ne disposons pas d'indices aussi nets pour déterminer le terminus ad quem de la rédaction des textes que nous publions . Le manuscrit semble

(65) M. GRABMANN , Forschungen über die lateinischen Aristotelesuebersetzungen des XIII. Jahrhunderts, pp . 148-149 . Dans la lettre émue qu'elle envoya le 2 mai 1274 au chapitre général des dominicains à l'occasion de la mort de saint Thomas, la faculté des arts de Paris demande que lui soit envoyée la traduction de cette œuvre. Il faudrait donc reculer encore la date de composition des Questions sur la Physique, si la citation de Siger était littérale ; mais elle se réfère plutôt à une doctrine qui a pu être connue dans ses grandes lignes dès que la traduction fut terminée . (66) C'est Siger qui a copié saint Thomas et non l'inverse . La chose est évidente pour les textes repris de la Prima pars, écrite au moins quatre ans avant les Quaestiones. C'est plus que probable pour les autres textes ces textes, qui s'enchaînent parfaitement dans l'exposé de saint Thomas, ne s'harmonisent pas aussi bien avec celui de Siger . On ne voit pas bien, d'autre part, l'illustre maître dominicain faisant de pareils emprunts littéraires à l'adversaire qu'il vient de traiter si vertement dans le De unitate intellectus. (67) La q . 2 , a. 1 , 2, 3, est reproduite presque littéralement dans les Quaestiones super libros Physicorum , l . 8, q . 1 , 2, 4. (68) Ici, Siger utilise, aux endroits cités plus haut, la q . 82, a. 2, in corp. et ad 2um, a. 4, in corp. et ad 2um ; la q . 115, a. 4. (69) Les Quaestiones , lib . 8 , q . 6, s'inspirent probablement de la q . 46 , a. 2, ad 8um . (70) Dans les objections de la q . 13 du livre 2, Siger utilise un texte parallèle de la Prima

pars, q. 104 , a. 1 . (71 ) On retrouve à la q . 12 du livre 3 une partie de la leçon 5 du livre 3 (Ed . léonine, nos 14-16) du Commentaire de saint Thomas. (72) C'est à la q . 16 du livre 2 que Siger reproduit un extrait de la leçon 3 du livre 6 du Commentaire de saint Thomas sur la Métaphysique (Ed . PIROTTA, nºs 1205-1217) . (73) A. MANSION, Pour l'histoire du Commentaire de saint Thomas sur la Métaphysique d'Aristote, p. 283.

INTRODUCTION

16

bien être du XIII° siècle . D'autre part, le fait de ne citer que les auteurs de l'antiquité

alors nouvellement traduits ,

à l'exclusion

de

toute

littérature

récente, constitue un des caractères des écrits scolastiques à l'époque de saint Thomas et les distingue de ceux qui furent écrits à la période immédiatement postérieure . La doctrine exposée dans les Quaestiones autorise une nouvelle précision chronologique : cet écrit est antérieur à la condamnation de l'aristotélisme , et surtout de l'aristotélisme hétérodoxe , qui fut portée à Paris par l'évêque Etienne Tempier , le 7 mars 1277 , et à Oxford , onze jours plus tard, par l'archevêque de Canterbury, Robert Kilwardby . Au lendemain de ces événements, il n'est pas concevable que Siger ait professé un aristotélisme aussi décidé et aussi étranger à l'influence chrétienne que celui qui s'étale dans nos textes .

Nous

devons

rencontrer ici

une

difficulté .

M.

Gilson

(74) ,

après

M. Nardi (75) , se refuse à admettre que les Quaestiones in libros Aristotelis de Anima contenues, elles aussi , dans le Clm 9559, puissent avoir été écrites avant 1277. En effet, dans l'hypothèse où Siger eût écrit une œuvre aussi

+ + cancell.

marque un texte qui ne se lit pas dans le manuscrit. le texte situé entre ces deux croix est corrompu . cancellavit .

INTRODUCTION

18

cf.

ce signe au début d'une citation signifie que le texte auquel

dub.

renvoie l'auteur n'a pu être identifié avec certitude ou qu'il n'y a pas identité entre le texte cité et la référence . dubitanter.

eras.

erasit.

exp . F.

fontes . Passages d'auteurs dont Siger s'est inspiré et passages

expunxit .

d'auteurs qui ont traité le même sujet d'après les mêmes sources (78).

i. m .

in margine . Le texte du manuscrit renvoie à une note et indique où elle doit être insérée .

iter.

iteravit .

scr.

scripsit.

script. coart. subn. tit . marg .

scriptura coartata . Cf. ci-dessus , p . 7, note 10 . subnotavit . Texte souligné. titulus marginalis . En marge , on trouve un titre ou un résumé qui ne fait pas partie du texte lui-même.

Il nous est agréable d'exprimer ici notre vive gratitude à ceux qui nous ont aidé dans la préparation de cette édition . M. le professeur F. Van Steenberghen, à qui nous devions déjà notre initiation aux études médiévales, a bien voulu nous rendre encore le précieux service de contrôler notre transcription d'après le manuscrit . Dom O. Lottin et dom H. Pouillon nous ont apporté bien des fois le concours de leurs conseils bienveillants .

(78) Cf. J. BIDEZ et A. B. DRACHMANN, Emploi des signes critiques, p. 32.

< SIGERI

DE

BRABANTIA >

< QUAESTIONES >

< SUPER

LIBROS

PHYSICORUM >

< I - IV et VIII >

< LIBER PRIMUS > [fol. 18a ] Quoniam quidem intelligere et scire contingit... ( I ) .

QUAESTIO < I > UTRUM DE REBUS NATURALIBUS SIT SCIENTIA (ª)

Utrum de rebus naturalibus sit scientia . Videtur quod non

scientia est aliter contingunt autem ; naturalia habere se aliter contingunt eorum quae non etc. transmutantur ; ergo, substantiam se habere , quia secundum 2. Praeterea, de illis , de quibus non contingit aliquid vere enuntiare, non est scientia

nihil enim scitur nisi verum. Sed de naturalibus non contingit

aliquid vere enuntiare ; et hoc patet per rationem HERACLITI (2) , quoniam de transmutabilibus non contingit aliquid vere enuntiare ; naturalia sunt huiusmodi. Ergo, etc.

3. Praeterea, scientia non est nisi de abstracta ; ergo , etc.

abstractis ;

naturalia non sunt

In oppositum est ARISTOTELES (3 ) , quia in omni eo quod habet causas et (a) Quaestio... scientia : i . m. (1 ) ARIST. , Physic. , I , 1 ( 184 a 10). (2) Cf. Arist. , Metaph., 1 , 6 (987 a 33-34) . (3) ARIST. , Physic. , I , 1 ( 184 a 11-12) .

20

LIBER PRIMUS

principia, contingit scire et intelligere ex eorum cognitione ; naturalia habent causas et principia ; ergo , etc. (a) . Intelligendum quod HERACLITUS necesse habuit dicere quod de rebus naturalibus non est scientia, quoniam de rebus transmutabilibus non est scientia ; omnia autem entia dicebat esse transmutabilia et naturalia ; ideo , etc. Sed contra, a quo unumquodque habet esse et < habet > cognitionem . Eadem enim sunt principia essendi et cognoscendi , nisi quod alio et alio principia enim essendi sunt particularia, principia vero cognoscendi modo sunt universalia . Si ergo (b) particularia sunt principia sufficienta in essendo rerum naturalium, manifestum quod ista eadem, universaliter accepta , erunt principia rerum naturalium in cognoscendo et intelligendo . PLATO (1 ) autem dicebat quod de rebus naturalibus est scientia et iterum (d) concessit quod de rebus (c) transmutabilibus non est scientia et etiam quod quidquid est in rebus naturalibus ( ) transmutabile est . Propter quod posuit necessario quod esset scientia de naturalibus (f) per aliquid separatum ab eis, ex quo quidquid est in eis est transmutabile ; et ideo posuit naturas eorum separatas et ideas, per quas fit cognitio ipsorum naturalium. Sed contra

separatum et non separatum, corruptibile et incorruptibile

non sunt unius naturae ; sed idea rerum naturalium separata est , sensibilia autem et naturalia non sunt separata ; ergo , etc. Praeterea, illud a quo aliquid formaliter habet esse , non est separatum (g) ab eo, quia sic ipsum non esset ; sed naturalia habent esse per formas et naturas eorum ; ergo , etc. Praeterea (h) , ab idea separata , aut causatur aliquid in hac materia per quod habet esse , aut nihil . Si nihil , tunc non magis habet esse nunc quam prius . Si aliquid, tunc magis illud debet dici forma eius quam idea separata et quod idea separata sit quasi causa agens istius ; et forte hoc intellexit PLATO . Praeterea, si ideae sint separatae a particularibus , non possunt esse causa sufficiens et immediata cognitionis illorum et ita ipsorum non erit cognitio (¹). Et ideo dicendum quod de naturalibus est scientia. Possunt enim considerari in particulari et sic eorum non est scientia sed transmutabilia sunt . Si autem considerentur quantum ad naturas eorum universales , sic manent

et eorum est scientia : , quamvis ( 2) enim natura humana corrumpitur in Socrate , tamen salvatur in alio . Ideo , etc.

(d) omnis (c) non exp . (b) principia : exp . (a) quoniam... ergo, etc. : i. m . esse exp t . : (f) quia... (g) ll ularis : cance . res partic (e) quidquid... naturalibus : i. m. (i) Praeterea... cognitio : script. esset i. m . (h) praeterea cancell, postea scr . i. m. coart.; illorum... cognitio : i. m. (1) Cf. PLATO, Phaedo, 96 a-b ; ARIST. , Metaph . , I, 6 (987 a 27 sq . ) . (2) F : SIGERUS DE BRABANTIA, Quaestio utrum haec sit vera : homo est animal, nullo homine existente . Ed. MANDONNET, p. 68.

21

QUAESTIO 2

Ad rationem dicendum quod

aliquid

non contingit

aliter se habere

( ) . Vel quia semper manet , nec corrumpitur per se, nec per accidens et hoc modo substantiae sempiternae non (b) contingunt aliter se habere . Alio modo aliquid non contingit aliter se habere secundum se , per accidens tamen potest : ut forma , secundum se , non potest aliter se habere, potest tamen secundum accidens, ut per corruptionem illius cuius est forma. Tertio modo contingit aliquid aliter se habere secundum se ; per comparationem tamen ad aliud , sicut ad suam causam ( ) , non contingit, sicut patet de eclipsi . Tunc dicendum quod naturalia non contingunt aliter se habere considerata in universali , considerata tamen in particulari contingunt . Ad aliud dicendum quod maior est falsa : de eo enim quod transmutatur,

scitur quod ipsum transmutatur . Ad minorem dicendum quod non omnia entia sunt transmutabilia . Si enim aliquid transmutatur, aliquod subiectum habet et tunc illud aut est transmutabile aut non ; si non , habetur propositum ; si sic , ergo subiectum habet, et tunc quaeritur de isto , et sic , vel erit procedere in infinitum, vel erit devenire ad aliquid quod non est transmutabile et ex parte principii materialis et ex parte principii activi (d ) . Ideo , etc. Ad aliud dicendum ( 1 ) quod duplex est abstractio : [fol . 18 ] quaedam est abstractio universalis a particularibus, quaedam autem est abstractio formae a materia sensibili . Naturalia autem, secundum quod de eis est scientia, sunt abstracta primo modo, licet non secundo (e).

QUAESTIO UTRUM DE OMNIBUS NATURALIBUS SIT SCIENTIA UNA (1)

Utrum de omnibus naturalibus sit scientia una. Videtur quod non , quoniam scientia una est quae est unius generis subiecti, etc.; sed non omnia naturalia sunt unius generis subiecti ; ergo, etc. 2. Praeterea, de corruptibilibus et incorruptibilibus non est scientia una ; sed naturalium quaedam sunt corruptibilia ut corpora prima ) , quaedam incorruptibilia ; ergo, etc. Contra... (h) Intelligendum quod a quo unumquodque habet speciem et rationem, ab

eo habet esse unum secundum speciem et rationem : ab eodem enim aliquid habet quod sit ens et unum. Scientia autem sortitur speciem et rationem ab (c) sicut... causam : i . m. (b) sunt r : cancell. (a) tripliciter : scr.: dupliciter. (f) Quaestio... una : (e) Naturalia... secundo : script. coart. (d) et ex... activi : i. m. (h) contra est écrit après le signe du début des paragraphes, (g) ut... prima : i . m. i. m . mais le reste de la ligne est en blanc . (1) F : ALBERTUS MAGNUS, Physic., lib. 1 , tract. 1 , c. 3. Ed . BORGNET, p. 6.

PRIMUS

LIBER

222

obiecto et ita scientia una est quae est unius obiecti ; obiectum autem scientiae est ens et quod quid erat esse quod significatur per definitionem (a ) : idem enim est obiectum scientiae et intellectus ; et ideo , quae habent unam rationem vel modum unum definiendi , ad unam scientiam pertinent . Et non solum istorum est scientia una, sed omnium attributorum alicui primo, quia omnia attributa alicui primo (b) accipiunt illud primum in ratione sua . Nunc autem omnia naturalia attribuuntur uni, sicut corpori mobili ( ) , et unum modum definiendi habent, quia omnia definiuntur per materiam et sunt hoc in hoc, ut dicit ARISTOTELES (4) Septimo Metaphysicae ( ) ( 1 ) . Ergo , etc. Iterum ideo, etc.

etiam,

omnia

naturalia

unam

rationem

abstractionis

habent ;

Ad rationem dicendum quod subiectum in scientia potest considerari dupliciter : uno modo illud quod est in potentia passiva ad aliud , alio modo dicitur subiectum illud quod est obiectum , quod magis rationem agentis habet et est in actu magis. Primo modo , materia dicitur subiectum , et etiam accidentia, hoc modo , habent subiectum . Secundo modo , dicimus quod aliquid est subiectum in scientia . Et hoc modo dicendum quod omnium naturalium est subiectum unum, secundum quod omnia attribuuntur uni , scilicet corpori mobili : omnia enim attribuuntur ei " , quaedam sicut materia , quaedam ut forma, etc. (g) et definiuntur per unum, ut per materiam. Ideo , etc. Ad aliud dicendum quod ,

quamvis corruptibile

et incorruptibile non

sint unius generis simpliciter, tamen intellectus accipit ea ut unius generis, saltem remoti.

QUAESTIO UTRUM NATURA SIT SUBIECTUM IN SCIENTIA NATURALI (h)

Utrum natura sit subiectum in scientia naturali . Videtur quod sic : illud, cuius cognitio occurrit primo in naturali scientia, est subiectum in illa ; sed natura est huiusmodi : est enim natura principium rerum naturalium ; ergo, etc. 2. Praeterea, illud est subiectum in scientia naturali , a quo scientia naturalis accipit speciem ; sed scientia naturalis speciem accipit ex natura, unde et naturalis dicitur ; ergo , etc. Contra : sic se habet natura in scientia naturali , sicut Deus in scientia

divina ; sed Deus non est subiectum in scientia divina,

ut AVICENNA (2)

probat (1).

(b) alicui primo : i . m. (c) attribuuntur ... mobili : (a) quod... definitionem : i. m. (e) Septimo Metaphysicae : i. m. (f) vel : exp . i. m . (d) Aristoteles : iter. et exp . d) divina... probat : i . m. (h) Quaestio ... naturali : i . m. (8) scilicet... etc. i. m. (1 ) ARIST. , Metaph. , VII , 11 ( 1037 a 15 sq .) . (2) AVICEN. , Metaph., lib . seu tract. 1 , c. 1 .

QUAESTIO 4

23

Dicendum quod non , quoniam illud, cuius cognitio in scientia accipitur ex alio in scientia, non est subiectum in scientia illa . Sed cognitio naturae accipitur ex alio in scientia naturali , ut ex motu ; iterum naturam cognoscimus inquantum cognoscimus habens naturam. Ergo, etc. Item , illud est subiectum in scientia , cuius per se passiones considerantur in illa scientia . Sed passiones consideratae in scientia naturali non competunt naturae, cuiusmodi sunt movere et moveri, et iterum moveri sursum et deorsum. Ergo, etc. Ad rationem dicendum quod illud quod primo occurrit in scientia naturali non est natura sed motus vel habens naturam . Ideo , etc.

Ad aliud dicendum quod scientia naturalis speciem non accipit ex ipsa natura, sed ex habente naturam : unde et dicitur naturalis quia de ente naturali ; quia tamen ens naturale est aliquid per naturam , ideo ex consequenti scientia ista speciem sortitur a natura . Ideo , etc.

QUAESTIO < 4> UTRUM CORPUS MOBILE SIT SUBIECTUM IN SCIENTIA NATURALI (a)

Quaeritur consequenter utrum corpus mobile sit subiectum in ista scientia. Videtur quod non

de subiecto enim oportet supponere quid est et quia est ;

sed de corpore mobili, in scientia naturali non supponitur quia est, sed probatur Primo Caeli et Mundi ( 1 ) . Ergo , etc. 2. Praeterea, oppositorum est scientia una ; corpus mobile et quiescibile sunt opposita ; ergo eorum erit scientia una. Sed de corpore quiescibili non est scientia naturalis . Ergo , etc. Contra : illud, secundum cuius divisionem dividitur scientia , est subiectum in ea ; sed scientia naturalis dividitur secundum divisionem entis mobilis ; ergo, etc. Dicitur quandoque (2 ) quod corpus mobile non est subjectum in ista scientia , quoniam probatur in scientia naturali et de subiecto oportet supponere quia est, [fol . 18 ] sed tamen ens mobile est subiectum . Sed contra, omne ens mobile corpus est, quoniam omne ens mobile compositum est ex materia et forma. Iterum etiam, omne quod movetur divisibile est ; omne autem divisibile habet longitudinem et latitudinem etc. , et tale est corpus (b). Si ergo ens mobile est subiectum in ista scientia, ergo et corpus mobile. Et quod dicitur quod probatur in scientia naturali, ut Primo (a) Quaestio... naturali : i. m.

(b) et tale... corpus : i. m.

(1 ) ARIST. , De Caelo, I , 2 (268 b 14-16) , 8 (276 b 26 sq . ) . (2) S. THOMAS , In Physic. , lib . 1 , lect . 1. Ed . Leon. , nº 4 .

24

LIBER PRIMUS

Caeli et Mundi, dicendum quod corpus mobile, ut sic , non probatur esse, sed probatur quod omne corpus naturale (a) mobile est motu locali . Et ideo dicendum quod corpus est, vel ens mobile est hic subiectum, quoniam passiones et partes eius determinantur in scientia naturali ; hoc autem dicimus esse subiectum in aliqua scientia . Ideo, etc. Praeterea, illud est subiectum in scientia, cuius cognitio primo occurrit in scientia ; sed cognitio corporis mobilis in scientia naturali primo occurrit intellectui ; ideo , etc. Ad rationem dicendum per interemptionem minoris . Unde Primo Caeli et Mundi probatur omnia corpora naturalia esse mobilia motu locali : hoc autem non est probare corpus mobile esse . Ad aliud dicendum ( 1 ) quod ens quiescibile subiectum est in ista scientia ; idem enim est ens mobile et ens quiescibile , nisi quod ens mobile notius est quam ens quiescibile , quia ens mobile rationem habitus habet , ens quiescibile rationem privationis.

QUAESTIO (b) < UTRUM AD COGNITIONEM COMPLETAM DE ALIQUO EXIGATUR < COGNITIO CUIUSLIBET CAUSAE ILLIUS >

et Quaeritur circa primam propositionem quam ponit Aristoteles (2) primo, utrum ad cognitionem completam de aliquo exigatur cognitio cuiuslibet scientia divina et mathematica scientiae causae illius. Videtur quod non certissimae sunt et tamen non faciunt scire per omnes causas, ut dicit COMMENTATOR (3). 2. Praeterea, demonstratio (c ) facit scire simpliciter ; demonstratio non est per omnes causas, quia non per causam materialem nec finalem (d) ; ergo, etc. Contra

eadem sunt principia essendi et cognoscendi ; sed ad rationem

essendi exiguntur omnes causae ; ergo , etc. 2. Praeterea , dicit ARISTOTELES (4) : tunc opinamur scire unumquodque , cum causas cognoscimus primas et principia prima usque ad elementa , tangendo causas intrinsecas et extrinsecas .

(b) Quaestio : i . m.

(0)

(a) naturale : i. m.

non

exp .

(d) quia... finalem : i. m.

(1 ) F : ALBERTUS MAGNUS , Physic. , lib. 1 , tract. 1 , c. 3. Ed . BORGNET , P. 7. (2) ARIST. , Physic. , I , 1 ( 184 a 10) . (3) AVER. , Physic., I , nº 1 (fol . 6 B-C) . (4) ARIST., Physic., I , 1 ( 184 a 12) .

QUAESTIO 5

25

Dicendum quod sic , quoniam , sicut unumquodque se habet ad hoc quod sit, ita ad hoc quod sit verum . Et ideo, quidquid est principium essendi , illud (a ) est principium essendi verum , quia eadem est dispositio in entitate et veritate , ut dicitur Secundo Metaphysicae (b) (1 ) : esse autem verum est esse cognitum , et ideo, quidquid est principium in essendo , est principium in cognoscendo . Sed omnes causae , propinquae et remotae , sunt principium rei in essendo . Ideo , etc. Sed sciendum quod causae debent esse proportionatae effectibus . Cognitum autem , secundum quod ( ) huiusmodi , est universale , et ideo quae sunt principia cognoscendi,

sunt principia cognoscendi universaliter accepta (d) .

Cum autem res existant particulariter, principia essendi rei (e) sunt principia essendi particulariter . Propter quod eadem ( sunt principia cognoscendi , secundum quod sunt universaliter accepta , et (8) principia essendi , secundum quod particulariter . Tertio, sciendum quod illud , quod scitur per demonstrationem, scitur per quamlibet causam rei . Verum est enim quod demonstratio non procedit per omnes causas passionis (h) , quia, ad completam cognitionem eius , quod ( scitur per demonstrationem , oportet praecognoscere causam materialem, ut subiectum , et (j) rationem et formam quae est passio (k) cum qua coincidit . Et ideo, quod scitur per demonstrationem , scitur per omnes causas eius , non dico per omnes causas universaliter sed tantum per causam efficientem passionis (m) . In divinis enim non contingit scire per causam materialem, in mathematicis etiam non contingit scire per causam efficientem ("), secunfinis

dum quod efficiens est unde principium motus (°) . Ideo , etc. Ad (P) rationem dicendum quod in scientia divina non est cognitio per

omnes causas universaliter ; fit tamen cognitio per omnes causae illius quod scitur in scientia divina et .hoc est per formam, finem et efficiens. Similiter in mathematicis fit cognitio per omnes causas mathematicas ( ) , ut per causam formalem tantum . Ideo , etc. Ad aliud dicendum quod demonstratio facit scire per quodlibet genus causae subiecti , materialem , finalem, efficientem , formalem ; et istae simul aliquando sunt in medio < demonstrationis >, non autem per quodlibet genus causae passionis, quia non materialem nec formalem (r). (c) universale : eras. (b) quia... metaphysicae : i. m. (a) illud : i . m .; aliud eras. (g) secun(f) secundum autem quod : cancell. (e) rem : cancell . (d) accepta : i. m. (i) demonstratur oportet cognoscere : (h) passionis : i . m. dum autem quod : cancell. (j) causam... et : i. m. (1) et effi(k) quae... passio : i. m.; eius : cancell . cancell. (0) sed unde : (n) nisi efficiens : cancell. (m) sed... passionis : i. m. ciens cancell. (a) et exp. (r) ut per causam... nec formalem : cancell. (P) aliud : cancell . script. coart.

(1 ) ARIST. , Metaph. , II , 1 (993 b 30-31 ) .

26

LIBER PRIMUS

QUAESTIO (a) < UTRUM ILLUD QUOD EST UNIVERSALISSIMUM SIT NOTISSIMUM NOBIS >

Utrum illud quod est universalissimum, scilicet ens et unum, sit notissimum nobis secundum intellectum . Videtur quod non

confusa et composita

sunt nobis notiora , ut COMMENTATOR ( 1 ) dicit ; sed ens minime compositum est : non enim resolvitur ratio eius in alias rationes priores ; ergo, etc. 2. Praeterea, quod est magis propinquum ei quod non cognoscitur secundum se maxime , non est nobis maxime notum ; sed ens, cum sit maxime indeterminatum (b) , maxime propinquum [ fol. 18 ] est naturae materiae quae, secundum se, a nobis non cognoscitur ; ergo, etc. 3. Praeterea, quae sunt difficillima nobis ad cognoscendum non sunt maxime nota nobis ; sed ens est huiusmodi , quoniam dicit ARISTOTELES Primo Metaphysicae (2) quod universalissima , quia remotissima a sensu , difficillima sunt ad cognoscendum ; ergo , etc. Contra

quod primo occurrit intellectui est notissimum secundum intellectum ; sed ens est quod primo occurrit intellectui : ratio enim entis et rei primo occurrunt intellectui , ut dicit AVICENNA (3) . 2. Praeterea, dicit ARISTOTELES (4) : quae sunt universalia , sunt nobis magis nota ; ergo maxime universalia sunt nobis maxime nota ; huiusmodi ; ergo, etc.

ens est

Intelligendum quod ens et unum sunt notissima intellectui et primo nota , quoniam illud quod intellectus non cognoscit ex alio intellecto priori et ex cuius cognitione procedit in cognitionem omnium aliorum, est notissimum intellectui et primo < notum > : si enim non esset primo notum , esset aliquid aliud cuius cognitio prius nota esset . Sed rationem entis intellectus non accipit ex aliquo priori : non enim resolvitur ratio eius in alia priora secundum rationem . Iterum, cognitionem aliorum accipit intellectus ex cognitione (e) entis : rationes enim omnium aliorum ultimo resolvuntur in rationem entis (d) : rationes enim conclusionum resolvuntur in rationes principiorum ; rationes principiorum , in rationes terminorum primorum ; ideo , etc. Praeterea , quidquid intelligit intellectus , accepit ex sensu , et ideo, sicut est processus in cognitione sensitiva, sic erit processus in cognitione intellectiva sumpta ex cognitione sensitiva ; illud ergo quod primo notum est

(a) Quaestio : i . m. cet : exp . (1 ) (2) (3) (4)

(b) cum... indeterminatum : i . m.

AVER. , Physic. , I , n° 3 (fol. 7 C). ARIST. , Metaph ., I , 2 (982 a 23 sq .) . AVICEN. , Metaph . , lib . 2 , tract. 1 , c. 1 . ARIST. , Physic. , I , 1 ( 184 a 21-22) .

(c) a : exp .

(d) scili-

27

QUAESTIO 7

intellectui sumptum est ex eo quod est primo notum secundum sensum. Sed in cognitione sensitiva, sensibile commune magis et particulare magis indeterminatum notissimum est nobis secundum sensum

prius enim percipit aliquis

de aliquo a longe quod sit hoc ens quam hoc animal ; ergo id universale quod accipitur ex isto particulari indeterminato, magis erit notissimum intellectui , et hoc est ens, ut dicit AVICENNA. Ideo, etc. Ad rationem dicendum quod aliquid dicitur compositum, quia ex aliquibus quae insunt secundum actum , ut dicimus hominem compositum ex animali et rationali : homo enim est utrumque in actu ; aliquid autem dicitur compositum , quia plura continet in potentia , ut dicimus hominem compositum , licet improprie, ex Socrate et Platone . Et cum dicitur quod composita sunt nobis notiora, non est intelligendum de composito primo modo sed secundo modo ; unde quae sunt composita ex paucioribus primo modo notiora sunt , ut animal notius est homine . Compositum autem secundo modo dicitur ens , et non primo modo. Ideo, etc. Ad aliud dicendum quod aliquid est magis cognitum secundum naturam , aliquid autem magis notum nobis . Notiora autem secundum naturam sunt quae , secundum se, notiora sunt. Notius autem nobis est quod minus habet de cognitione

: intellectus enim procedit de potentia ad actum. Quod igitur

magis accedit ad naturam potentiae , magis est nobis notum ; et ideo , quia ens inter omnia est quod minimum habet de cognitione secundum se, et magis propinquum est materiae, ideo nobis est notissimum . Unde solum hoc concludit ratio quod ens , quia propinquum est materiae magis, minimum habet de cognitione secundum se ; ex hoc tamen non concludit quod ens non sit notissimum nobis. Ad aliud dicendum quod quaedam sunt universalia causalitate , quaedam autem secundum praedicationem ; et verum est quod universalia secundum causalitatem , quia sunt remotissima a sensibus (a), sunt nobis minus nota ; universalia tamen secundum praedicationem, non. Ens autem est universale secundum praedicationem . Ideo , etc.

< UTRUM UNIVERSALIA SINT PRIORA SECUNDUM NATURAM >

Utrum universalia sint priora secundum naturam. Videtur quod sic ( 1 ) : prius est illud a quo non convertitur consequentia ; universale est huiusmodi ; ergo etc. Sequitur enim

(a) non

homo ergo animal , et non e contrario .

exp .

(1 ) F: SIGERUS DE BRABANTIA, Quaest. in libros 3 de Anima, lib . 1 , q . 9. Ed. VAN STEENBERGHEN, p . 37.

28 28

LIBER PRIMUS

2. Praeterea, illud ad quod aliud se habet per addi [ fol . 19ra ]tionem, prius est isto ; quoniam illud, ad quod aliud se habet per additionem, simplicius est ; quod autem est simplicius, est notius (a), Particulare se habet per additionem ad universale , ut homo ad animal . Ergo , etc. 3. Praeterea , illud quod est in potentia ad aliud est prius eo, sicut potentia prior actu ; sed universale est in potentia ad particulare ; unde homo , ex hoc quod homo, non est Socrates sed potest esse Socrates , et animal, homo . Contra (1 )

omne quod colligitur ex particularibus est posterius ipsis ; sed

universalia colliguntur ex particularibus ab intellectu , ut COMMENTATOR dicit Undecimo Metaphysicae (2) . 2. Praeterea,

quae sunt perfectiora , sunt priora natura . Propter hoc,

illud (b) est prius secundum naturam , quod posterius est secundum cognitionem quae enim sunt posteriora secundum cognitionem, sunt perfectiora (c) Sed particularia perfectiora sunt universalibus : includunt enim aliquid determinatum ultra magis universalia . Ergo, etc. Intelligendum (3 ) quod natura et quod quid est particularis secundum se non est universale in actu , ut natura hominis vel equi , quoniam de ratione universalis est quod sit unum in actu et commune ; natura autem hominis non est multa in actu, quoniam sic non salvaretur in uno, nec est una, secundum se, quoniam sic non multiplicaretur ; et ideo non est actu universalis secundum se (d). Est tamen universalis in potentia , quoniam natura humana talis est quod ipsa potest intelligi ; quod autem potest intelligi , potest esse universale ; ideo , etc. Propter quod dicendum quod , loquendo de universali in actu , universale posterius est particularibus, quoniam universale collectum est a particularibus (0) ab intellectu faciente ipsa unam intentionem . Hoc enim modo, universale se habet ad particulare, sicut homo albus

ad hominem : homo autem albus (1)

posterior est homine ; et ad istam intentionem loquitur ARISTOTELES , Primo de Anima (4) cum dicit : animal universale aut nihil est etc. , (g) et COMMENTATOR (5) cum dicit (h) quod genus et species sunt accidentia formis, secundum quod formae. Si loquamur de universali in potentia " , tunc intelligendum quod prius dicitur aliquid quia propinquius principio primo " . Natura autem est prin(c) quae... perfectiora : i . m. (d) se(b) quod : cancell . (a) quod... notius : i. m. (1) albus : dub.; scr.: a. cundum se : i . m. (g) animal ... (e) naturam : cancell. (h) a : exp . (1) primo modo : cancell . (j) primum principium autem etc.: subn . est natura : cancell.

( 1 ) F : SIGERUS DE BRABANTIA, Quaestiones in libros 3 de Anima, lib . I , q . 9. Ed. VAN STEENBERGHEN , p . 38. (2) AVER. , Metaph. , XII , nº 4 (fol. 292 D) . (3) F : SIGERUS DE BRABANTIA, Quaestiones in libros 3 de Anima, lib. 1 , q . 9. Ed. VAN STEENBERGHEN , p. 38. (4) ARIST., De Anima, I , 1 (402 b 7) . (5) AVER. , Metaph. , VII , nº 24 (fol . 174 L-M) ; nº 43 (fol . 196 C) .

QUAESTIO 8

29 29

cipium (a). Natura autem dicitur de materia et de forma , et ideo aliquid potest esse propinquius naturae materiae vel naturae quae est forma, et ideo aliquid potest esse prius natura materiae vel natura formae (b). Nunc autem materia rationem indeterminati habet et confusi, et ideo , quae magis indeterminata sunt, sunt propinquiora materiae et hoc modo prioritatis , universalia priora sunt secundum naturam . Loquendo autem de prioritate formae ad materiam, minus universalia priora sunt , quoniam quae sunt priora prioritate formae magis sunt in actu et determinata ; talia autem sunt minus universalia . Et quia unumquodque cognoscibile est magis , in quantum magis habet de entitate ; (c) ideo, cum minus universalia magis sint in actu , magis de se sunt cognoscibilia , universalia autem magis, sunt minus cognoscibilia . Ideo, etc. Ad rationem dicendum quod illud est prius, prioritate materiae , a quo non convertitur subsistendi consequentia . Et ideo bene concludit ratio quod universalia magis priora sunt , hoc modo prioritatis . Ad aliud dicendum quod illud , ad quod se habet aliquid per additionem, posterius est eo ; dico quod verum est : posterius est natura materiae ; et ideo concludit ratio quo minus universalia posteriora sunt natura materiae , universalia autem magis < sunt > priora, prioritate materiae (d) . Similiter respondendum ad aliud. Ad rationes etiam in oppositum patet responsio : probant enim quod minus universalia priora sunt prioritate materiae et posteriora loquendo de prioritate formae (e) .

QUAESTIO (t) < 8 > UTRUM MINUS UNIVERSALIA SINT NOBIS MAGIS NOTA >

Utrum minus universalia sint nobis magis nota . Videtur quod sic ( ) : illa quae sunt propinquiora sensui, sunt nobis magis nota ; sed minus universalia sunt huiusmodi : particularia enim sunt sensibilia secundum se et minus universalia propinquiora sunt particularibus ; ergo, etc. 2. Praeterea , dicit ARISTOTELES Primo Posteriorum ( 1 ) quod particularia (h) sunt notiora nobis , universalia autem notiora secundum naturam . Si igitur eadem non sunt notiora nobis et secundum naturam, universalia non erunt nobis magis nota [ fol . 19™ ] . (a) natura... principium : i . m.; primum principium est natura : cancell. (b) et ideo... formae i . m. (0) sunt : i. m. (d) prioritate materiae : i . m.; formae : cancell. (e) probant... formae : script. coart. (f) Quaestio : i. m. (g) Utrum... quod sic : script. coart. (h) ita est : cancell .

(1 ) ARIST. , Analyt. Poster., I , 2 (72 a 1 sq .) .

LIBER PRIMUS

30

Contra definientia notiora sunt nobis quam definita ; sed universalia sunt definientia minus universalia ; ergo , etc. 2. Praeterea, illud ex cuius cognitione procedimus in cognitionem alterius est nobis magis notum ; sed ex cognitione universalium magis procedimus in cognitionem particularium ; ergo , etc. Intelligendum quod universale magis potest comparari ad minus universale vel ad singulare sensibile . Et, si comparetur ad minus universale, dicendum quod magis universalia sunt notiora nobis secundum intellectum, quoniam illud quod est propinquius ei quod est notissimum nobis, est notissimum nobis secundum intellectum ; sed universalia magis sunt propinquiora enti secundum quod ens, quod est notissimum nobis ; ergo , etc. Praeterea, illud est notissimum nobis secundum intellectum quod primo occurrit intellectui procedenti de potentia ad actum ; sed intellectui nostro procedenti de potentia primo occurrit ratio universalis magis , ut animalis quam hominis ; ideo , etc. Praeterea, videmus quod quanto aliquid sensibile indeterminatum est magis , notius est nobis secundum sensum ; propter quod primo pueri appellant omnes homines patres, etc. ( 1 ) . Cum igitur cognitio intellectiva sequatur cognitionem sensitivam, illud universale quod accipitur ex sensibili indeterminato magis , illud erit notius secundum intellectum : tale est universale magis ; ideo, etc. Si autem comparemus universale magis ad singulare , credo quod ista non sunt comparabilia . Quoniam quae sunt comparabilia oportet esse unius rationis, quia magis et minus sunt unius rationis (a) ; ideo album et nigrum (b ) comparantur in esse coloratum . Sed universale et particulare in cognitione unius rationis non sunt : cognitio enim propria particularis , ut sic, est sensitiva, universalis autem intellectus ; sensitiva autem et intellectiva non sunt unius rationis : quod patet ex obiecto ipsorum et etiam quoniam sensus et intellectus non sunt unius rationis . Et ideo non contingit dicere quae sunt nobis notiora, cum non sint comparabilia . Si tamen ita esset quod pertinerent ad cognitionem unam, tunc unum esset magis notum alio et (c) essent comparabilia (“) : si enim (e) referamus ambo ad cognitionem intellectivam, universale erit notius ; si ad sensitivam, particulare erit notius . Ideo , etc. Et ita, manifestum quod non sunt eadem nobis nota et naturae ; sed quae sunt indeterminata magis sunt notiora nobis " , quae autem magis sunt in actu , sunt notiora naturae ; et quae similiter priora sunt prioritate materiae , notiora sunt nobis .

(b) non : scr. (a) quia... rationis : i . m. comparatur, unde si refertur (dub .) : cancell .

(1) ARIST. , Physic. , I , I ( 184 b 12-13) .

(c) con.- cancell . (e) tamen cancell .

(d) ut si universale (f) naturae : cancell.

QUAESTIO 9

31

Ad rationem intelligendum quod aliquid est notum sensui dupliciter : aliquid est sensibile quod est notius sensui secundum se , non tamen nobis sentientibus, aliquid autem e converso . Sensibilia enim quaedam sunt indeterminata magis et ista (a) notiora sunt nobis secundum sensum ; quae autem determinata magis, ut hic color vel iste , sunt notiora sensui secundum se. Modo dicendum quod universalia , quae sunt propinquiora sensibilibus indeterminatis magis, nobis sunt notiora secundum intellectum ; talia autem sunt magis universalia . Ideo, etc. (b), Ad aliud dicendum quod prius secundum naturam dicitur uno modo prioritate materiae , alio modo prius prioritate formae . Et tunc dicendum quod maior vera est de priori secundum naturam, prioritate formae ad materiam . Universalia autem non sunt priora prioritate formae sed prioritate materiae, et quae sic sunt notiora et priora secundum naturam sunt notiora nobis ( ).

QUAESTIO (d) UTRUM NATURALIS HABEAT ARGUERE CONTRA NEGANTEM > < PRINCIPIA SUA >

Utrum naturalis habeat arguere contra negantem principia sua. Videtur quod sic

in naturalibus , effectus et quae post principia , notiora sunt ipsis (1)

principiis ; sed ex his quae sunt notiora nobis ( ) , contingit arguere contra (h) illa quae [ fol . 19 ] non sunt nobis nota ; ergo, etc. negantes (g) 2. Praeterea, eiusdem rationis est probare aliquod principium et arguere contra negantem illud principium ; sed naturalis habet rationem ad probandum principia sua, ut naturam materiae ex ratione materiae ; ergo, etc. 3. Praeterea, philosophus primus determinat principia sua, ut non de eodem esse et non esse ; ergo et naturalis ; ergo , etc. 4. Praeterea, cuius est (1) cognoscere aliqua , eius est arguere ad ipsa et contra negantem ipsa ; sed naturalis cognoscit sua principia ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES hic ( 1 ) . Et arguitur : omnis probatio debet esse ex prioribus et notioribus ; sed naturalis nihil habet notius, negatis suis principiis ; ergo, etc.

(a) sunt : scr. (b) talia... etc. : i . m. (c) sed... nobis : script. coart.; notiora nobis : i. m . (g) prin(d) Quaestio : i. m. (e) nobis : i. m. (f) circa quae non cancell. (i) cipia : cancell . ergo exp. (h) negantes illa quae : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic., I , 2 (184 b 25) .

LIBER PRIMUS

32

Intelligendum quod in scientia (a) naturali sunt quaedam principia doctrinae tantum , ut motus ; quaedam sunt principia essendi tantum, ut materia : est enim pars rerum naturalium ; quaedam sunt principia essendi et cognoscendi, ut mobilia et alia talia . Dicendum ergo quod naturalis non potest arguere contra negantem principia doctrinae, sive sint principia in essendo , sive non , quoniam omnis ratio debet (b) procedere ex notioribus ; sed naturalis (c), negatis principiis , non habet aliquid notius , ideo, etc.

quia ,

negatis principiis ,

negantur et quae post principia ;

Praeterea , si naturalis haberet rationem contra negantem principia, aut (d) illa ratio est ex prioribus aut a posterioribus ; primum non potest esse quo(e) niam nihil est prius ipsis principiis ; iterum nec potest habere rationem a posteriori (¹) ducentem ad impossibile , quoniam ratio ducens ad impossibile , ex aliquo falso coassumpto , deducit ad manifestius falsum ; nunc autem in scientia particulari non est manifestius falsum quam opposita principiorum ; ideo , etc. Nihilominus tamen naturalis potest (g) arguere contra negantem principia in essendo , quoniam principium in essendo aliquando de se ignotum est , et ideo ex nobis notioribus contingit probare ipsum, et hoc modo probat ARISTOTELES materiam esse ( 1 ) et (h) naturam materiae (2). Ad rationem dicendum

quod

effectus principiorum doctrinae

et

esse

non sunt nobis notiores ipsis principiis et ideo ex illis non contingit arguere ad ipsa principia . Effectus autem principiorum in esse tantum aliquando notiores sunt nobis et ex talibus contingit arguere ad ipsa principia. Ad aliud dicendum quod , licet ARISTOTELES probet materiam esse et talia , quae est principium in essendo , tamen non probat prima principia doctrinae, ut motum et talia ; ideo , etc. Ad aliud dicendum quod philosophus primus non intromittit se ad probandum sua principia ; primum enim principium ipsius est (1) ens et ens esse , et ex istis declarat rationem entis et non entis et aliorum ; ens autem non (3) : non de probat sed supponit . Et cum dicitur quod probat illud principium eodem esse etc. , verum est quod illud declarat ; illud tamen non est primum principium eius ; sed priora principia in ipsa sunt ratio entis et non entis ex quibus declarat principium istud.

Ad aliud dicendum quod non oportet quod eius, cuius est cognoscere

(b) esse (a) scientia : i . m. : : primum i. m.; quod cancell . (h) caetera cedere con- : cancell . citur exp .

exp . (d) aut a posterioribus , (c) naturalis : i. m. (f) a posteriori : i. m. (e) ratio : cancell . (g) proexp . (j) di(i) ratio entium et non entium : cancell .

(1 ) Cf. Arist. , Physic., I , 6 ( 189 b 1 ) . (2) Cf. Arist. , Physic. , I , 9 (191 b 35).

QUAESTIO 10

· 33

principia aliqua, quod eius sit arguere ad ipsa ex hoc quod cognoscit ipsa esse principia ; ideo, etc.

QUAESTIO (a) < UTRUM PHILOSOPHI PRIMI SIT DECLARARE PRIMA PRINCIPIA > < IN SCIENTIIS PARTICULARIBUS >

Utrum philosophi primi sit declarare prima principia in scientiis particularibus . Videtur quod non

nulla scientia transcendit subiectum suum :

transcenderet enim seipsam, determinando aliquid extra subiectum suum ; sed principia particularium scientiarum sunt extra subiectum scientiae divinae ; ergo , etc. 2. Praeterea, principia propria in scientia particulari cognoscimus , in quantum rationes terminorum cognoscimus ; sed ad philosophum primum non pertinet cognoscere rationes terminorum principiorum in scientiis particularibus , quia sic haberet cognitionem entium determinatorum ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES hic ( 1 ) et Primo Posteriorum (2) et Quarto Metaphysicae (3) . Intelligendum quod principiorum propriorum in scientia particulari quaedam sunt immediata , alia vero mediata . Et principia mediata (b) sunt conclusiones declaratae , vel in prima parte scientiae , vel in alia scientia superiori per demonstrationem : tales enim accipiuntur in scientia posteriori pro principiis et talia contingit declarare , vel in scientia eadem, vel in scientia superiori , demonstratione simpliciter ; et de istis non est quaestio sed de principiis primo modo .

Et dico quod ista declarare pertinet ad philosophum primum, quoniam ad philosophum primum pertinet considerare (c) principium primum in genere complexorum et (d) ipsum, ex quo primum est ( ), erit causa cognitionis [fol . 19 ] in omnibus aliis, quare ipsum est magis tale ; ergo , ex cognitione istius principii poterit omnia alia principia in scientiis particularibus, vel a prioribus , ratione ducente ad impossibile , procedendo ex aliquo falso ad oppositum illius principii primi , vel aliquo alio modo , declarare (8) .

(a) Quaestio : i . m. (d) sic in : cancell . (g) declarare : i. m.

(c) cognitus (b) principia mediata : i . m.; ista : cancell . eras . (e) ex quo... est : i. m. (1) vel a prioribus : i. m.

(1 ) ARIST. , Physic., I, 2 (185 a 2). (2) Cf. ARIST. , Analyt. Poster. , I , 7 (75 b 12-17) . (3) Cf. Arist. , Metaph., IV, 2 (1004 a 2-6) .

34

LIBER PRIMUS

Praeterea, philosophi primi est considerare rationes terminorum com. munium ; sed ex rationibus terminorum communium declarantur rationes terminorum propriorum, et ex illis contingit declarare principia propria in scientia particulari ; ergo , etc. Praeterea, eadem cognitione accipitur de aliquo quid est et si est ; et ideo, cuius est declarare de subiecto si est, eius declarare quid est, et e converso . Sed ad scientiam particularem non pertinet declarare de aliquo subiecto quid est vel si est , sed ad philosophiam primam quae accipit ens universaliter. Ideo , etc. Iterum , ad logicum pertinet aliqualiter declarare (a ) principia scientiarum particularium

considerat enim ens intellectum . Ex principiis autem entis

intellecti potest declarare principia aliarum , sicut philosophus primus , ex principiis entis , secundum quod ens . Ideo , etc. Propter quod ARISTOTELES ( 1 ) dicit quod ad scientiam particularem non pertinet arguere contra principia prima, sed aut alterius aut omnibus communis . Ad rationem dicendum quod minor falsa est ; principia enim propria scientiarum particularium continentur aliqualiter sub principio communi primo , quod fit in terminis entis quod pertinet ad considerationem philosophi primi . Ad aliud dicendum quod philosophus primus cognoscit rationes terminorum particularium aliqualiter , quia cognoscit illa quae ponuntur in ratione istorum terminorum . Iterum, philosophus considerat ens secundum quod ens ; per ipsum autem quod quid est , est aliquid ens simpliciter et per rationem propriam

per idem enim homo est rationalis et ens simpliciter ; et ideo ,

rationes terminorum particularium cognoscere pertinet aliqualiter ad philosophum primum .

QUAESTIO (b) < 11 > UTRUM MOTUS SUPPONATUR IN SCIENTIA NATURALI >

Utrum motus supponatur in scientia naturali . Videtur quod non : quae sunt posteriora in scientia naturali , non debent supponi ; sed motus est huiusmodi : causatur enim a natura ; ergo , etc. 2. Praeterea, quod habet aliquid simpliciter notius in scientia non debet in illa supponi : contingit enim probare per illud primum ; sed motus in scientia naturali aliquid notius habet, ut naturam ; ergo , etc.

(a) prima

cancell.

(b) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic . , I , 2 ( 185 a 13) .

QUAESTIO 12

35

In oppositum est ARISTOTELES ( 1 ) . 2. Praeterea, quod manifestum est esse in scientia naturali , debet supponi in scientia naturali ; sed motum esse manifestum est in scientia naturali ; ergo , etc. Intelligendum quod de subiecto oportet supponere quid est et quia est ; sed corpus mobile est subiectum in scientia naturali ; ergo debet supponi in ista . Sed corpus mobile est per motum, ideo motus ibi supponitur. Ergo , etc. Praeterea, naturam esse supponitur in scientia naturali , ut dicitur Secundo Physicorum (2) ; sed naturam esse cognoscitur ex ipso motu ; unde et motus in definitione eius ponitur ; ideo , etc.

Ad rationem dicendum quod illud quod est posterius in esse, prius tamen via doctrinae, debet supponi in scientia ; motus autem prior est via doctrinae , licet non in esse ; etc. Ad aliud dicendum quod non sunt eadem notiora nobis et secundum naturam ; omnis autem probatio procedit ex notioribus nobis et ideo, si aliquid (a) habeat aliquod prius et notius secundum naturam , dummodo ipsum notius sit quoad nos, debet supponi in scientia . Sic autem dicendum de motu : est enim notius quoad nos . Ideo , etc.

QUAESTIO (b) < 12 > < UTRUM OMNIA NATURALIA MOVEANTUR >

Utrum omnia naturalia moveantur. Videtur quod non

indivisibilia non

moventur, ut arguitur Sexto huius (3) ; quaedam naturalia indivisibilia sunt , ut anima et talia ; ergo, etc. 2. Praeterea , partes terrae iuxta centrum naturales sunt ; istae autem non moventur quia non habent sibi coniunctum principium movens ; et iterum hoc dicit COMMENTATOR (4) ; ergo, etc. Contra : omnia corpora naturalia moventur , ut dicitur Primo Caeli et Mundi (5) ; sed omnia naturalia , corpora naturalia sunt ; ergo , etc. Intelligendum quod naturalia dicuntur quae habent naturam in se ; natura autem dicitur materia et forma , et ideo quae habent materiam et formam proprie naturalia dicuntur ; quae autem insunt secundum huiusmodi naturam,

(a) aliquid : dub.

(1 ) (2) (3) (4) (5)

(b) Quaestio : i . m.

ARIST. , Physic., I , 2 ( 185 a 13) . ARIST. , Physic. , II , 1 ( 193 a 2-8) . ARIST. , Physic. , VI , 4 (234 b 10) . AVER. , Physic. , I , nº 11 (fol . 11 C , F) . ARIST. , De Caelo, I , 2 (268 b 14-16) , 8 (276 b 16 sq .) .

PRIMUS

LIBER

336

dicuntur entia naturalia . Et manifestum quod omnia entia naturalia mobilia sunt, quoniam quae habent in se principium motus mobilia sunt ; naturalia habent in se principium motus ; ergo, etc. [fol . 20™³ ] Sed dicunt QUIDAM quod, licet omnia naturalia sint mobilia , non tamen omnia moventur, ut partes terrae iuxta centrum : mobiles sunt, non tamen moventur, ut COMMENTATOR ( 1 ) dicit . Unde dicit (2) quod propter hoc ARISTOTELES dicit (3 ) : omnia naturalia aut quaedam moveri (ª) . Sed contra : quia quod numquam movebatur nec etiam movebitur , impossibile est moveri ; hoc enim est definitio impossibilitatis : quod nec est , nec erit (b) , ut COMMENTATOR dicit Supra Librum Caeli et Mundi (4) ; si ergo partes terrae iuxta centrum nec movebantur nec etiam movebuntur, manifestum quod impossibile est eas moveri ; quod autem impossibile est moveri non est mobile ; ideo, etc. Iterum , si partes terrae iuxta centrum sint in potentia ad motum, numquam tamen movebuntur, tunc potentia illa frustra erit (e), Et ideo dicendum quod partes terrae iuxta centrum moventur , quoniam stellae et corpora superiora sunt causa motus in istis inferioribus ; si igitur stellae aliquem aspectum habeant ad aliquam partem terrae quem prius non habebant, contingit partes quae sunt prope centrum terrae moveri et esse sicut enim causant diversitatem in superficie terrae alterius dispositionis secundum diversitatem situs stellarum, sic etiam in partibus terrae iuxta centrum alterando ipsas . Nec potest dici quod virtus stellarum ibi non attingat , ex quo partes illae ab eis causatae sunt . Et iterum videmus quod alia coniunctio stellarum aliam dispositionem inducit in aliquo et tamen inconiunctio illi non inducit eandem sed aliam , ut patet in generatione gemellorum (4) . Propter quod omnia naturalia moventur et elementa et omnia alia , sed verum est quod non secundum se totum moventur et generantur et corrumpuntur, sed secundum partes et etiam (e) tota terra (1) 9 ut dicitur Secundo Meteororum (5) . Ad rationem dicendum quod minor falsa est . Verum est enim quod quaedam indivisibilia sunt natura , non tamen naturalia ,

quoniam naturale

omne compositum est ; unde et anima non est naturalis, sed magis natura ipsa .

(a) omnia... moveri : subn. potest dici... gemellorum : i . m.

(1 ) (2) (3) (4) (5)

AVER. , AVER. , ARIST. , AVER. , ARIST.,

(d) Nec (b) hoc... erit : i . m. (c) Iterum... erit : i. m. (e) totum universum : eras. (f) tota terra : i. m.

Physic . , I , nº 11 (fol . 11 F) . Physic. , I, nº 11 (fol. 11 C). Physic . , I , 2 ( 185 a 13) . De Caelo, I , nº 137 (fol . 93 C-D). Meteor . , II, 7 (365 a 14 sq .) .

37

QUAESTIO 13

< UTRUM ENS SECUNDUM UNAM RATIONEM DICATUR DE SUBSTANTIA > < ET ACCIDENTE >

Utrum ens secundum unam rationem dicatur de substantia et accidente . Videtur quod sic

quaecumque habent intellectum unum, possunt habere

unam rationem secundum quam significantur primo . Sed omnia entia habent intellectum unum , quoniam AVICENNA ( 1 ) dicit quod illud quod primo occurrit intellectui est ens ; illud autem quod primo occurrit intellectui non est intellectus substantiae tantum vel accidentis ; ergo substantia et accidens habent intellectum unum . Quare nomen entis quod significat ea , univoce significabit . 2. Praeterea, quod communiter concipimus per ipsam vocem , dicimus significari per vocem istam. Sed omnes concipimus per ens unum significari : dicendo enim

omne ens est, omnes concipimus universaliter de omni ente ,

non de substantia tantum vel accidente tantum. Ergo , etc. 3. Praeterea, videmus quod hoc nomen ens dispositionem unius rationis pro omnibus suis suppositis recipit ; dicendo enim omne ens , sequitur : ergo substantia, ergo accidens ; ergo hoc erit per modum significandi unum. Et modus unus significandi sequitur rationem unam . Ergo , etc. In oppositum est ARISTOTELES hic (2) , ubi reprobat opinionem PARMENIDIS et MELISSI (a ) , et etiam consequenter ubi reprobat opinionem ANAXAGORAE (3) . Intelligendum quod ens non dicitur secundum unam rationem de omnibus entibus sed secundum aliam et aliam, quoniam , si ens diceretur secundum unam rationem de substantia et accidente , vel esset genus ad substantiam et accidens, vel species . Sed manifestum quod non est species ad substantiam et accidens . Ergo erit genus ad ista . Genus autem omne distinguitur per differentias diversas , quarum quaelibet adveniens generi constituit speciem, ita quod quaelibet (b) differentia est extra rationem generis et e converso , unde et differentia non praedicatur de genere , nec e converso ; sed nulla differentia est, ex quo constitutiva est entis , quae secundum rationem suam non includat (c) ens ; ergo ens rationem generis non habet . Ideo , etc. Unde dicit PORPHYRIUS (4) : si quis omnia entia vocet , aequivoce nuncupabit.

(a) Melissi : scr.: Melisii.

(1) (2) (3) (4)

(b) quaelibet : i . m.

AVICEN. , Metaph . , lib. 2, tract. 1 , c. 1 . ARIST., Physic ., I , 2, 3 ( 185 a 20 sq . ) . Arist. , Physic. , I , 4 ( 187 b 6 sq .) . PORPHYR., Isagoge. Ed. BUSSE, p. 6, 1. 8-9.

(c) habet : cancell.

40

LIBER PRIMUS

Ad aliud dico quod unum quod est principium numeri, concedendum est quod aliam naturam addit supra ens, ut rationem mensurae ; sicut tamen postea videbitur ( 1 ) , illud unum convertitur cum ente in suppositis et ita stant simul : risibilis enim et homo convertuntur in suppositis et tamen risibilis dicit aliquam naturam quam non dicit homo . Ideo , etc. Ad aliud dicendum quod concedendum est quod unum includit (a) indi-

visionem quam non includit ens ; tamen ista (b) indivisio non est aliquid in natura, quae etiam reperitur in quolibet supposito entis . Ideo , etc.

QUAESTIO (e) < 15 >

< UTRUM UNUM ET MULTA OPPONANTUR >

Utrum unum et multa opponantur . Videtur quod non : unum oppositorum non participat alterum ; sed multitudo participat unitate , quoniam dicit PROCLUS (2) : omnis multitudo aliqualiter participat uno ; ergo, etc. 2. Praeterea , unum oppositorum non venit ad constitutionem alterius : calidum enim non venit ad compositionem frigidi, nec e converso ; sed multitudo componitur ex unitatibus et multum ex unis, quoniam multum est plura una . 3. Praeterea, unum oppositorum non praedicatur de altero ; sed omnia multa sunt unum ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES Decimo Metaphysicae (3 ) . Omnes enim contrarietates reducuntur ad unum et multum , et etiam omnia privativa reducuntur ad ista ; sed ista, ad quae reducuntur omnia contraria et privativa, aliquam oppositionem habent ; ergo , etc. Intelligendum quod unum et multum opponuntur de necessitate . Sed intelligendum quod unum, cum dicat indivisionem, potest dicere indivisionem (d) in natura quanti et sic addit supra ens rationem mensurae , et tunc unum se habet ad numerum sicut mensura ad mensuratum. Et ideo unum hoc modo opponitur multo secundum numerum sicut mensurabile et mensuratum , et sic opponuntur relative . Si autem dicat indivisionem in natura entis et non dicat aliam naturam quam ens , tunc , sicut ens multipliciter dicitur, sic et unum, et cuilibet uno opponitur multum ( ) . Tamen uni secundum unum modum

(a) d- : cancell . (b) dcontrarie et private : cancell .

cancell .

(c) Quaestio : i . m.

(d ) m-: cancell .

(1 ) Lib . I , q . 15. (2) PROCLUS, Elementatio theologica, prop . 1. Ed . DODDS , p. 2, 1. 1 sq. (3) ARIST. , Metaph . , X, 3 ( 1054 a 20 sq . ) .

(e) et

QUAESTIO 16

41

opponitur multum privative , scilicet uni quod non convertitur cum ente ; tamen uni quod convertitur cum ente , non opponitur multum privative , quoniam privatio vult habere naturam subiectam, et ideo tunc illud multum oportet esse aliquod ens et per consequens unum . Privativa autem non praedicantur de se invicem, et ideo multum opponitur tali uni negative , quia tale multum erit quod non est aliquod ens (a) . Sed intelligendum quod cuilibet uni non opponitur multum secundum quodcumque, sed uni secundum aliquam rationem opponitur multum secundum eandem, et ideo , si unum dicat indivisionem in natura substantiae (b), huic opponetur (c) multum secundum substantiam, si autem unum dicat indivisionem in natura qualis , multum secundum substantiam non opponitur ei, sed in natura qualis . Similiter, cum multo in potentia stat unum in actu , non tamen unum in potentia , uni autem in actu opponuntur multa in actu , non multa in potentia . Et ideo , quia unum multipliciter dicitur , contingit quod de uno aliquando praedicetur multum

unum enim in actu est multa in potentia. Si

autem unum dicat sic indivisionem in natura entis universaliter, multa quae opponuntur illi uni essent penitus nihil . Ad rationem dicendum quod (d) nulla multitudo participat uni quod ei opponitur, multitudo tamen ex partibus indivisibilibus participat (e) uni quod est aggregatum, similiter multa in actu participant uno in potentia . Ad aliud dicendum quod unum oppositorum in actu, secundum quod oppositum est, non venit in constitutionem alterius . Unum tamen oppositorum non retinens naturam ( ) propriam nisi in potentia, potest venire in constitutionem alterius, et sic dicendum hic quod unum (g) potest manere in potentia in numero et non in actu , sicut ternarii in senario non sunt in actu sed in potentia : partes enim in toto sunt in potentia, respectu formae totius . Ad aliud dicendum quod unum non praedicatur de multo secundum eandem rationem, quoniam unum in [fol . 20 ] potentia non praedicatur de multo in potentia (h) sed unum in potentia potest praedicari de multo in actu, et ita de aliis. Ideo , etc.

QUAESTIO ) < 16 > UTRUM SEQUATUR : TANTUM UNUM EST, NON ERGO MULTA >

Utrum sequatur tantum unum est , non ergo multa sunt . Et videtur quod non, quoniam dictio exclusiva addita uni non denotat exclusionem illorum de

(c) unum secun(a) Tamen uni secundum unum ... ens : i. m. (b) et l- : cancell . (d) (f) nisi : canm- : cancell . (e) quod cum : cancell . dum subiectum : cancell . nume exp . cancell ro : actu in (h) : . (g) cell. (i) Quaestio : i . m.

42

LIBER PRIMUS

quibus verum est praedicare unum, quia non excludit nisi diversum (a) ; sed multa sunt unum , ergo , etc.

< quia > (b) sunt ens (°), et unum et ens convertuntur ;

2. Praeterea , dictio exclusiva addita uni non excludit supposita unius quia non sunt diversa ab uno , sicut non sequitur : tantum homo currit , non ergo Socrates ; sed sic se habent multa ad unum ; ergo, etc. 3. Praeterea, dictio exclusiva addita uni non excludit illud quod compatitur secum illud unum ; sed unum compatitur secum multa : stant enim simul quod sit tantum unum, quod etiam sint multa entia (d) . Contra

dictio exclusiva addita uni excludit oppositum unius, et mani-

festum quod oppositum unius est diversum ab eo ; sed multum opponitur uni ; ergo, etc. Intelligendum quod unum non dicitur uno modo , quia , si sic , cum dicatur de substantia et accidente , esset aliqua una ratio communis utrique . Et ideo , cum unum convertatur (e) cum ente (f) in natura, sequitur quod, sicut ens dicitur de ente in substantia et in accidentibus per rationes diversas , et etiam de ente in potentia et ente in actu , ita et unum. Et quia uni opponitur multum, ideo cuilibet modo unius opponitur multum, licet non quodlibet multum

uni enim in actu opponitur multum in actu sed non multum in

potentia . Iterum , sciendum quod tantum significat non cum alio , quod significat privationem associationis cuiuslibet diversi : et hoc habet tantum de suo officio significare . Tunc ad quaestionem dicendum quod dictio exclusiva addita uni secundum quemlibet modum privat multum , quoniam cuilibet modo ( ) unius opponitur multum ; sed tamen addita uni non excludit multum secundum quemlibet modum, quia multum non est unius rationis , et ideo non excludit nisi multum quod opponitur illi modo unius, sicut sequitur : tantum unum in substantia, non ergo multa in substantia sunt ; sed non sequitur : non ergo multa in accidentibus (¹) , unum enim in substantia compatitur secum multitudinem in accidentibus ; et ita est de aliis . A rationem dicendum quod unum praedicatur de multis, sed non de multis quae opponuntur illi uni , sicut unum in actu non praedicatur de multis in actu, sed de multis in potentia . Ideo , etc.

Ad aliud dicendum quod multa non sunt supposita unius cui uni opponuntur, possunt tamen esse unius secundum alium modum . Ideo , etc. Ad aliud dicendum quod unum secundum quemlibet modum non compatitur secum multa, ut prius visum est . Ergo , etc. Si tamen ponamus quod unum sit unius rationis in omnibus et conver

(a) quia... diversum i. m. entia : i. m. (e) in : cancell . cell.

(c) ergo cancell . (b) quia : scr.: quod. (8) opposito : cancell . (1) cum exp.

(d) sint... (h) m : can-

QUAESTIO 17

43

tatur cum ente, tunc tantum additum uni excludit multa quae sunt opposita illi uni, et hoc est multum quod est non ens, et ita est ei oppositum negative . Unde sequitur : tantum unum est, non ergo multum, quod est non ens , est (a) .

< UTRUM TANTUM UNUM ENS SIT >

Utrum tantum unum ens sit . Videtur quod sic : quidquid est praeter ens , est non ens (b) ; et non ens est nihil ; ergo quidquid est praeter ens est nihil. Sed ens est unum. Ergo quidquid est praeter unum est nihil . Tunc ulterius , unum est et nihil aliud ab uno . Ergo tantum unum est . 2. Praeterea, tantum ens est ; sed ens est unum ; ergo, tantum unum est. Et confirmatur ratio, quia ens et unum convertuntur. 3. Praeterea, omne ens est unum ; ergo tantum unum est . Maior [ fol . 21ra

patet per inductionem et per BOETHIUM ( 1 ) dicentem : omne quod est,

ideo est, quia unum numero est (c). Consequentia patet per conversionem (d) quia sequitur omne ens est unum , ergo unum est ens , per conversionem per accidens (*) : et cum iterum omne ens est unum, ergo omne non unum est non ens, per conversionem . Sed, si omne non unum est non ens, tunc omne non unum non est ens , quia ad affirmationem de praedicato infinito sequitur negatio de praedicato finito . Et si omne non unum non est ens , nihil quod non est unum est ens . Quare nihil aliud ab uno est ens. Ergo omne ens est unum ; ergo, etc. (*) . In oppositum arguitur

omnis propositio exclusiva affirmativa falsa est

in qua praedicatum convenit alii ab eo quod includitur ; sed esse convenit aliis ab uno , quoniam multis ; ergo , etc. 2. Praeterea, tantum unum est , ergo tantum una substantia est , vel tantum unum , quod est accidens , est ; sed neque sic, neque sic ; ergo , etc. Intelligendum quod PARMENIDES et MELISSUS (2) posuerunt duplex ens, scilicet secundum apparentiam et ens secundum veritatem, et entia secundum apparentiam dixerunt esse multa quae apparent nobis ad sensum. Et horum ponit PARMENIDES esse duo principia ignem et terram ; ens secundum veri-

(a) Si tamen... ens est : script. coart.; non ergo... ens est : i. m. (b) est : cancell. (c) et per... est : i. m. (d) praedicati : cancell . (e) per... per accidens : i. m. (1) Sed si omne... ergo etc. : script. coart.; nihil... ergo etc.

i. m.

(1) BOETHIUS, In Isagogen Porphyrii Commenta. Edit. Sec . , lib. 1. P. L. LXIV, 83. Ed. Brandt, c. 10, p. 162, 1. 2-3 . (2) Cf. ARIST. , Metaph. , I , 5 (986 b 31-987 a 1 ).

LIBER PRIMUS

44

tatem posuerunt unum tantum , non transmutatum secundum se in diversis secundum apparentiam, quod vere est idem esse in homine et domo. Sed contra quod vere est, non potest esse unum, quoniam tale definitur per plura quae sunt vere entia ; ideo, etc. Praeterea , si magnitudo esset id quod vere est , cum magnitudo sit divisibilis in partes, adhuc multa erunt. (a) Sed si quaeritur utrum ista propositio vera sit de veritate sermonis : tantum unum est , sicut quaerimus in sophismatibus, intelligendum quod unum, sicut et ens , dicitur de diversis unis , per attributionem tamen ad aliquod unum , et ideo , sicut non est uno modo respondendum ad istam : tantum ens est, sic nec ad istam tantum unum est . Iterum, « est »> ex parte praedicati potest accipi pro eo quod vere est, vel alio modo ; et, si unum et hoc quod dico est uniformiter accipiantur, vera est propositio , ut si dicatur : tantum unum quod est substantia est ens quod est substantia , vel tantum unum in potentia est ens in potentia , et similiter in singulis habet , attribuendo uni secundum aliquem modum, esse secundum istum modum. Sed si esse secundum aliquam naturam attribuatur uni secundum aliam , falsa est propositio, ut patet de se . Si tamen aliquis acciperet unum dictum secundum eandem rationem et similiter acciperet ly ens , vera esset propositio. Et per hoc ad rationes. Dicendum quod ens (b) multipliciter dicitur , et ideo , cum dicit : quidquid est praeter ens est non ens , si accipiatur ens pro ente substantia et non ens pro non ente substantia , vera est propositio. Si tamen dicitur ulterius non ens est nihil , falsum est ; propter quod ratio non concludit. Ad aliud dicendum quod non est vera simpliciter

tantum ens est . Si enim

accipiatur ly ens et ly est secundum eundem modum, vera est propositio ; si autem non , falsa est propositio . Unde idem modus solvendi est istam : tantum ens est et tantum unum est .

Ad aliud dicendum quod haec non est simpliciter vera omne ens est unum . Si enim ens dicat aliquam naturam , et unum dicat unitatem in ista natura, vera est ; si autem non, falsa . Ad aliud dicendum , quod est ad partem oppositam ( ) , quod esse in ista propositione aliquo modo convenit (d) aliis [ fol . 21

] ab uno secundum unum

modum, secundum autem alium , non ; et ideo est ut sic , est ut non. Non enim convenit multis quae opponuntur illi uni de quo dicitur praedicatum , sed multis quae sunt supposita entis et, per consequens, unius, et ideo excluduntur multa quae sunt opposita uni incluso . Unde sequitur : tantum unum numero determinate est, non ergo plura numero determinate sunt, et : tantum unum quod convertitur cum ente est, non ergo multa quae sunt opposita ei. Ideo , etc.

(a) unum : cancell.

(b) est

exp .

(c) quod... oppositam

i . m.

(d) cum

exp .

45

QUAESTIO 18

QUAESTIO (a) < 18 > < UTRUM, CUM MATERIA DIVIDATUR IN PARTES ET ETIAM QUANTITAS, > < CUI ISTORUM PER PRIUS CONVENIAT PARTIBILITAS >

Quaeritur consequenter utrum , cum materia dividatur in partes et etiam quantitas , cui istorum per prius conveniat partibilitas . Videtur quod materiae : quando aliquid convenit causae et causato , per prius convenit causae quam causato ; sed materia est causa quantitatis et utrique convenit partibilitas ; ergo , etc. Maior patet per COMMENTATOREM Septimo Metaphysicae et hoc apparet, quia unumquodque propter quod , illud magis ; sed causatum tale est per causam ; ergo , etc. (b) . 2. Praeterea, sicut tota materia se habet ad totam quantitatem extendentem materiam , sic partes materiae ad partes quantitatis ; sed tota materia se habet ad totam quantitatem ita quod non causatur ab ipsa quantitate ; ergo , etc. 3. Praeterea, materia nihil essentiale accipit a quantitate, quia quantitas est posterior materia et accidit ei ( ) ; sed partes materiae videntur essentiales materiae ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES hic (1 ), quoniam finitum et infinitum quantitati congruunt , substantia autem nec finita est de se , nec infinita . 2. Praeterea, omne divisibile est magnitudo vel multitudo , ut dicitur Quinto Metaphysicae (2). Materia non est magnitudo vel multitudo , neque enim est qualis , neque quanta , nec aliquid eorum per quae determinatur ens , ut dicitur Septimo Metaphysicae (3) (d). Intelligendum quod materia dupliciter dividitur vel substantia : uno modo dividitur in partes similes differentes secundum numerum tantum, sicut cum lignum dividitur in plura ligna (e ), alio modo dividitur in partes differentes secundum formam, sicut dicimus materiam dividi in receptione formae ignis et formae aeris . Materia autem neutram istarum divisionum habet ex natura sua sed utramque recipit ex quantitate . Primam quidem non habet, quoniam quando aliquid inest alicui in ratione eius, inest ei primo , et omnibus aliis ( ) inest per ipsum, quoniam primum in unoquoque genere causa est omnium aliorum ; sed dividi in partes diffe-

(a) Quaestio : i . m. (b) causatum... etc. physicae : i. m. (e) sicut... ligna : i . m.

(1) ARIST. , Physic. , I , 2 ( 185 a 33-185 b 3) . (2) ARIST. , Metaph. , V, 13 ( 1020 a 10-11 ) . (3) ARIST. , Metaph . , VII , 3 ( 1029 a 20-21 ) .

i . m. (c) quia... ei : i. m. (f) aliis : i. m.

(dut... Meta-

46

LIBER PRIMUS

rentes numero primo convenit quantitati : quantum enim est quod dividitur in res quae insunt quorum unumquodque est aliquid et unum ; dividi ergo in partes est in ratione quantitatis , ergo ei inest primo , ergo etc. Iterum , secundam non habet de se , quoniam , si sic , aut recipit formas contrarias secundum idem sui, aut secundum aliam et aliam partem . Non secundum idem , quia tunc secundum idem reciperet contraria ; iterum, si secundum aliam et aliam partem, cum materia partem quantitativam et partem non habeat nisi per quantitatem, dividi sic primo conveniet quantitati ; ideo, etc. Et hoc dicit COMMENTATOR Libro de Substantia Orbis ( 1 ) . Unde materia est una numero propter privationem omnium principiorum individuantium (a ) , est etiam una secundum formam propter privationem

omnium formarum

sensibilium, quoniam nullam habet de se. Ad rationem dicendum quod quando aliquid convenit causae et causato et convenit causae secundum quod causa et etiam causato secundum quod huiusmodi , per prius convenit causae . Nihil tamen prohibet aliquid esse causatum ab alio et tamen per ipsum aliquid inesse causae , ut disgregare inest subiecto per albedinem . Et tunc dicendum ad minorem quod, licet materia causa sit quantitatis , tamen non est causa partibilitatis quantitatis , sed e converso magis . Unde dicendum quod materia erit magis causa , non in ratione formae, sed in ratione subiecti. Ad aliud dicendum quod materia hoc quod est in potentia non recipit a quantitate, nec substantiam etiam ; extensionem tamen recipit a quantitate et ideo similiter partes materiae, quod partes sint et sint extensae habent a quantitate : unde rationem partium habent a [fol . 21 ] quantitate , substantiam tamen non. In partibus enim materiae est considerare divisionem et substantiam materiae (b) . Ad aliud dicendum quod ratio divisionis et omnia talia sunt praeter substantiam materiae , et ideo respondendum per interemptionem minoris . Accidit enim materiae habere partes , ita quod partibus materiae alia est ratio materiae et alia ratio partium

ratio autem materiae existens in illis partibus essentialis

est materiae, ratio autem partis non est essentialis materiae (c) . Unde eodem modo intelligendum est de materia et quantitate sicut de albedine et subiecto : albedo enim non disgregat , nec est album , sed totum coniunctum ex subiecto et albedine est quod disgregat , per albedinem tamen ; similiter quantitas est id quo aliquid habet partes, totum autem compositum ex materia et ipsa quantitate est quod habet partes ; ideo , etc.

(a) individuantium : dub . riae : i. m.

(b) In partibus... materiae : i . m.

(1 ) AVER. , De Subst. Orbis, 1 (fol . 4 B-C) .

(c) Accidit... mate-

47

QUAESTIO 19

QUAESTIO (a) < 19> < UTRUM TOTUM ET PARS SINT IDEM >

Utrum totum et pars sint idem. Videtur quod < sic > (b) : quorum est substantia una , ipsa sunt unum ; sed totius et partis est substantia una : pars enim non habet substantiam in actu praeter substantiam totius : tunc enim essent diversa entia substantialiter, nec totum esset unum ens substantiale (0)

ergo , etc. 2. Praeterea, ratione COMMENTATORIS ( 1 ) : si totum est aliud ab ista parte, eadem ratione est aliud ab ista parte et ab ista et ita de omnibus ; ergo omnes partes erunt aliae a toto ; sed totum non est nisi omnes eius partes ; ergo totum erit aliud a toto (d), etc. Contra

quaecumque sunt unum simpliciter , de quocumque praedicatur

unum , et reliquum, et quidquid convenit uni , et reliquo ; sed sic non se habent partes et totum ; ergo, etc. 2. Praeterea, si haec pars est eadem toti et illa pars eadem toti , cum quaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eadem, sequitur quod omnes partes sibi invicem erunt eaedem et ita totum erit aliquid indivisibile non habens aliquam diversitatem . Intelligendum quod totum non est diversum simpliciter a parte, quoniam pars non habet alium actum ab actu totius . Iterum , nec totum simpliciter est idem parti , quoniam, si esset simpliciter idem huic parti et etiam illi , sequeretur quod istae partes essent simpliciter idem et, per consequens , totum esset aliquid indivisibile non habens diversitatem partium . Sed intelligendum quod , sicut dicimus quod aliquid agit primo et per se, aliquid autem secundum partem , ut homo percutit per manum (e), et tertio modo aliquid secundum accidens,

similiter aliquid

esse idem alii potest

intelligi vel idem secundum accidens, ut duo diversa quae conveniunt in albedine , aliquid secundum partem , et aliquid per se et primo , sicut aliquid est idem sibi . Tunc dico quod totum non est idem huic parti primo sed est idem huic parti secundum hanc partem et ita secundum quid . Iterum , totum secundum aliam partem est idem alii parti , ut homo est idem pedi secundum pedem, et secundum istam partem est diversum ab alia parte , et ideo totum est idem huic parti secundum quid, et est etiam diversum ab ista parte secundum quid,

(b) sic. scr. : non. (a) Quaestio : i . m. (e) ut... manum : i . m. a toto i. m.

(1) AVER. , Physic. , I, n° 17 ( 13 M- 14 A) .

(c) nec... substantiale : i. m.

(d) erit...

48

LIBER PRIMUS

ut quia ista pars diversa est ab alia parte . Unde totum aliquo modo est idem parti, alio modo diversum ; unde non est diversum a parte nisi propter diversitatem partis ad partem, et ideo , quia totum non differt a parte nisi propter diversitatem alterius partis, ideo (a ) est idem parti essentialiter, differens tamen secundum quid. Rationes procedunt viis suis .

QUAESTIO (b) < UTRUM, SI ENS SIT TANTUM UNUM ET INFINITUM , SIT IMMOBILE >

Utrum, si ens sit tantum unum et infinitum, sit immobile . Videtur quod non

omne quod habet in se principium quo potest moveri , mobile est ; sed ,

si ens sit unum et infinitum , habet in se principium quo potest moveri : habet enim materiam ; ergo , etc.

2. Praeterea, sicut pars aliqua aquae se habet ad totam aquam , ita partes infiniti ad totum infinitum ; sed videmus quod , non mota tota aqua, possunt aliquae partes moveri ; ergo, etc. 3. Praeterea , dicit ARISTOTELES ( 1 ) postea : propter quid immobile, si unum est ? () quasi diceret : non est dare rationem huius . Contra

omne quod movetur , ab alio movetur : sed, si ens sit infinitum,

non est aliud a quo moveatur ; ergo, etc. 2. Praeterea , ARISTOTELES probat Primo Caeli et Mundi (2) quod infinitum non contingit moveri ; ergo nec ens , si sit unum et infinitum . (d) Intelligendum primo quod PARMENIDES et MELISSUS (3 ) posuerunt ens secundum veritatem et ens secundum apparentiam. Ens autem secundum

apparentiam posuerunt esse multa , et in illis fieri transmutationes, et omnem diversitatem [fol . 21 ] et transmutationem in entibus posuerunt entia secundum apparentiam , unde et QUIDAM posuerunt ea esse generationem , quia posuerunt ea esse in fieri . Ens autem secundum veritatem dixerunt esse unum non diversificatum substantialiter, nitum (4).

et illud ens posuit MELISSUS

esse infi-

Et intelligendum quod , si ens sit infinitum, non movetur secundum locum, quoniam omne quod movetur secundum locum , et hoc secundum se totum, movetur ab alio ; sed extra infinitum non est aliud ; ideo, etc.

(a) unde : cancell . cancell. (1 ) (2) (3) (4)

(b) Quaestio : i. m.

(c) postea... unum est : subn.

ARIST. , Physic . , I, 3 ( 186 a 16) . ARIST. , De Caelo, 1 , 7 (274 b 33 sq .) . Cf. ARIST. , Metaph. , 1 , 5 (986 b 31-987 a 1 ) . Cf. Arist. , Metaph. , 1 , 5 (986 b 20-21 ) .

(d) contra :

QUAESTIO 20

49

Praeterea, si infinitum movetur localiter, tunc, aut movetur motu recto, aut motu circulari . Non motu recto , quoniam omne quod sic movetur, movetur ex loco naturali ad innaturalem vel e converso ; sed , posito tali infinito, non est talis diversitas locorum ; ideo , etc. Iterum , nec motu circulari, quoniam sic in eodem tempore pertransiret aliquod spatium finitum et infinitum . Et probatio consequentiae est : ponamus aliquod corpus circulariter moveri ; tunc protrahantur duae lineae a centro per corpus infinitum constituentes angulum in centro ; istae autem lineae quanto sunt propinquiores centro tanto sunt ad se invicem propinquiores, quanto autem sunt remotiores a centro, sunt magis distantes ; si igitur ponantur illae lineae penetrare substantiam corporis infiniti , contingit quod illae lineae erunt in aliqua parte distantes a se invicem in infinitum . Quare , si corpus infinitum ponatur moveri, in aequali tempore pertransibit spatium finitum et infinitum, quia in aequali tempore pertransibit spatium contentum inter istas lineas , et illud spatium finitum est et etiam infinitum, ut patet ex praecedentibus (a) . Nec contingit moveri secundum partem, quoniam omne quod movetur , ab alio movetur ; sed, si ens positum fuerit unum , non est aliquod alterum , quia totum unius dispositionis est ; ideo , etc. Si enim aliquis dicat unam partem moveri aliam autem non , ponit multitudinem inter illas partes, et ita totum prius non fuit unum . Iterum , nec potest moveri secundum alterationem, quoniam (b) in unoquoque genere , si non est ponere primum, nec aliquod posteriorum, quoniam primum causa est omnium aliorum ; sed motus localis est primus motuum : si ergo non est ponere motum localem , nec est ponere motum aliquem posteriorem. Sed si ens sit infinitum et unum, non est ponere motum localem, ut visum est. Quare , etc. Praeterea, alteratio non est motus perpetuus (c) et continuus, et ideo est

motus novus ; quare necesse est quod alterans alteret nunc et non prius ; quare oportet huius dare aliquam causam. Illud ergo alterans , aut est alterans inalterabile, aut alterans alterabile . Non primo modo, quoniam tunc semper alteraret . Si secundo modo , scilicet sit alterans alterabile (d) cum motus localis primus sit, necessario alteratio ista praesupponit motum localem ; si igitur non est ponere motum localem, non erit ponere alterationem ; sed , si ens sit unum et infinitum, non est motus localis ; ideo , etc. Ad rationem dicendum quod , si ens sit infinitum , non habet materiam, quoniam non habet aliquam transmutationem ; transmutatio autem fecit scire materiam ; ideo , etc. Ad aliud dicendum quod non est simile, quoniam partes alicuius totius aquae multoties sumptae reddunt suum totum ; partes autem infiniti , quantumcumque sumantur, non ; ideo respondendum per interemptionem maioris . Et

(a) penetrare substantiam... praecedentibus : script. coart.; et infinitum quia... praecedentibus : i. m. (b) decla- : cancell (c) sed novus : cancell . (d) q- exp.

50

LIBER PRIMUS

ad minorem dicendum quod , manente tota aqua una et continua et immobili, possunt partes aquae moveri , quoniam extra ipsam totam aquam potest esse aliquid quod movet partes aquae , non mota tota aqua , et etiam aliquis motus circularis primus ; posito autem infinito , extra ipsum non est aliquod aliud movens ; ideo , etc. Ad aliud patet solutio : non enim reprehendit ARISTOTELES MELISSUM quia posuit ens infinitum et immobile, sed quia non dedit causam (a) .

< UTRUM ALIA SIT RATIO ACCIDENTIS ET SUSCEPTIBILIS >

Utrum alia sit ratio accidentis et susceptibilis. Videtur quod non quaecumque sunt indivisa in esse , eorum non est aliud et aliud esse ; subiectum et accidens sunt indivisa in esse natura , nec separantur ad invicem in esse ; ergo , etc. 2. Praeterea, quorum est actus unus , eorum est esse unum ; [fol. 22™ª] sed subiecti et accidentis est actus unus, quoniam actus subiecti est id quod terminat potentiam eius ut sic , et tale est actus accidentis ; ergo, etc. Contra : quorum essentia est alia et alia , et esse est aliud ; sed essentia accidentis et subiecti est alia et alia : alia enim est ratio subiecti et accidentis . 2. Praeterea, aliud est essentia entis in potentia et actus ; sed subiectum ut sic est in potentia, et accidens actus eius ; ergo, etc. Intelligendum quod unum vel idem dicitur duobus modis : aliqua dicuntur unum secundum subiectum quae indivisa sunt subiecto , ut album et musicum ; aliqua autem dicuntur unum secundum rationem quae indivisa sunt secundum rationem , ut tunica et indumentum ; et oppositis modis dicuntur aliqua diversa . Tunc dicendum quod subiectum et accidens sunt indivisa secundum subiectum

accidentis enim est esse in alio, ut in subiecto . Si autem loquamur de

uno secundum rationem , tunc aliud est esse accidentis et subiecti : subiectum enim de ratione sua est aliquod ens in actu , in potentia tamen ad accidens ; accidens autem est aliquid inhaerens subiecto . Ideo , etc. Per hoc ad rationes . Dicendum enim quod quae sunt indivisa secundum esse sunt eadem secundum illud esse , et ideo , cum accidens et subiectum sint indivisa in esse secundum subiectum , sunt idem secundum subiectum , non tamen secundum rationem .

Ad aliud dicendum quod subiecti et accidentis non est actus unus, quo-niam subiectum est aliquod ens actu et in potentia ad aliud in hoc enim differt a materia ; et ideo , ipsius et accidentis non est actus unus . Et tu

(a) Ad aliud... causam

script. coart.; ens... causam : i . m.

51

QUAESTIO 22

dicis in minori quod (a) idem est actus, dicendum quod actus ad quem subiectum est in potentia, non est aequaliter subiecti et accidentis , quoniam iste actus est idem quod ipsum accidens , non tamen est idem quod potentia sive subiectum .

QUAESTIO (b) < 22> < UTRUM DICTIO EXCLUSIVA ADDITA ACCIDENTI DENOTET EXCLUSIONEM > < SUBIECTI >

Utrum dictio exclusiva addita accidenti denotet exclusionem subiecti . Videtur quod non, quoniam dictio exclusiva addita accidenti non excludit illud ad quod accidens per se dependet ; sed accidens per se dependet ad subiectum. 2. Praeterea, dictio exclusiva addita accidenti non excludit illud quod ponitur in definitione eius ; sed subiectum ponitur in definitione accidentis ; ergo , etc. Oppositum dicit ARISTOTELES ( 1 ) : dicit enim quod, si tantum ens quod est accidens est , substantia non erit. Et arguitur dictio exclusiva addita accidenti excludit diversum ab eo ; subiectum diversum est ab accidente ; quare, etc. Intelligendum quod accidens in esse suo dependet ex subiecto , quoniam accidens per se dependentiam habet ad causam eius per se ; subiectum autem est causa per se accidentis , ut materia et etiam ut agens. Praeterea , accidentia dicuntur entis, non ens ; ideo , etc. Secundo, intelligendum quod dictio exclusiva addita alicui excludit quodlibet diversum ab eo . Sed diversimode videtur facere exclusionem a subiecto et

praedicato ,

quoniam

quod

subicitur

est

ens ,

significans per

modum

habitus ( ) ; verbum autem quod praedicatur dicit esse, et ideo dicimus quod ens est quod subicitur , esse vero quod praedicatur . Et ideo , dictio exclusiva addita subiecto quod dicit ens ut sic , excludit omne illud quod non est illud ens, quod autem est illud non excludit . Et propter hoc, dicendo : tantum Socrates currit , quia Plato non est Socrates, sequitur quod Plato non currit, non tamen sequitur : non ergo album (d ), quia album (d) est Socrates ; addita autem praedicato , excludit omne esse quod non est esse illud ; unde sequitur : Socrates tantum currit, non ergo disputat , quamvis etiam possunt se simul compati in eodem .

(a) md : cancell . dub.; scr.: am.

(b) Quaestio : i. m.

( 1 ) ARIST., Physic., I , 2 ( 185 a 29-30) .

(c) significans... habitus : i. m.

(d) album.:

22

52

LIBER PRIMUS

Tunc ad quaestionem dicendum quod accidens aliquando sumitur in concretione, aliquando in abstractione . Et quando sumitur in concretione , verum (a est dicere quod subiectum est accidens [ fol . 22rb ] et e converso, et tunc addita dictio exclusiva accidenti in subiecto non excludit subiectum, quia dictio exclusiva in subiecto non excludit illud quod est ens illud quod est (b) in subiecto ; subiectum autem est illud ipsum accidens et e converso . Ideo, etc. Si autem accidens sumatur in praedicato et addatur ei dictio exclusiva, tunc excludit ipsum subiectum, quoniam, cum praedicatum dicat esse, dictio exclusiva addita praedicato excludit omne quod non est illud esse ; esse autem accidentis non est esse subiecti, et ideo dictio exclusiva addita accidenti in praedicato excludit subiectum , et ideo in omni tali oratione ubi accidens praedicatur in concretione et additur ei dictio exclusiva (e), includuntur opposita. Propter quod, si dicatur : tantum accidens est, sequitur : non ergo substantia est, cum substantia sit diversa ab accidente ; iterum sequitur : ergo substantia est, quia accidentis esse non est nisi in subiecto , quare esse accidentis ponit esse subiecti ; et ideo prima propositio falsa est et includit opposita . Ideo , etc. (d). Ad rationem in oppositum dicendum quod maior est falsa : habet enim dependentiam ad diversum , et diversum excluditur per dictionem exclusivam ; nihilominus tamen et ponitur , sed non per dictionem exclusivam , sed virtute accidentis . Ad aliud respondendum est etiam per interemptionem maioris : quod enim ponitur in definitione alicuius potest esse diversum ab eo ; omne autem tale excluditur per dictionem exclusivam ; ideo , etc.

QUAESTIO (e) < 23 > UTRUM SEQUATUR : ENS EST INFINITUM, ERGO EST UNUM >

Utrum sequatur : ens est infinitum , ergo est unum . Videtur quod sic, quia infinitum est extra quod nihil est ; si igitur ens sit infinitum , extra ens nihil est ; illud autem extra quod nihil est , ipsum est unum ; ergo , etc. In oppositum est ARISTOTELES ( 1 ) . Et dicendum quod infinitum, secundum rationem qua infinitum est , unum est ; alia tamen ratione nihil prohibet ipsum esse plura : infinitum enim , secundum quod huiusmodi , totum comprehendit , et tale non potest esse nisi

(a) non : cancell . (b) subiectum et ter... opposita . Ideo , etc. : script . coart .

(1 ) ARIST. , Physic . , 1 , 3 ( 186 a 19-21 ) .

cancell.

(e) et... exclusiva : i. m.

(e) Quaestio : i . m .

(d) Prop-

QUAESTIO 24

53

unum . Unde infinitum secundum quantitatem est unum secundum quantitatem , et, quia hoc proprie est infinitum, ideo non potest esse nisi unum tale , quia unitas secundum quantitatem facit unitatem subiecti . Verumtamen alio modo potest esse plura , ut quod est unum subiecto potest esse plura ratione si habeat diversas formas, sicut subiectum et accidens . Et hoc est quod dicit ARISTOTELES contre MELISSUM quod non sequitur quod sit unum secundum speciem sed secundum materiam . Et patet solutio ad rationes.

QUAESTIO (a) < 24 > UTRUM CONTIGAT ALIQUID FIERI EX NIHILO >

Quaeritur consequenter circa partem illam : Sicut autem physici dicunt (b) (1 ), et primo utrum contingat aliquid fieri est nihilo . Et videtur quod non, quia ista propositio denotat habitudinem causae materialis ; si igitur aliquid fit ex nihilo, nihil erit subiectum alicuius , quod est impossibile . 2. Praeterea, fieri mutari quoddam est ; sed mutatio aliquod subiectum habet, quia est actus entis in potentia ; quare nihil non contingit mutari vel fieri. 3. Item, contrarium per se non fit ex contrario , quia illud ex quo fit aliquid debet manere in utroque termino transmutationis , ut dicit Aristoteles (2) ; sed contrarium non manet in utroque extremo ; quare secundum accidens fit aliquid ex contrario . Sed omne secundum accidens reducitur ad per se . Quare in isto subiecto est ponere aliquid ex quo per se fit . Sed hoc non est nisi subiectum . Quare omne quod fit, fit ex subiecto . Quare etc. Contra

omne quod fit , fit ex non ente eo quod fit : aliter enim esset ante-

quam generaretur . Si igitur aliquid fit ens simpliciter, necesse est quod fiat ex non ente simpliciter. Cum igitur ens simpliciter causetur a Primo , ex nihilo fit.

Et dicendum quod necessarium est aliquid fieri ex nihilo. Et hoc patet supponendo duo : unum est quod omnia qualitercumque entia ab una prima causa procedunt, aliud est quod primum agens est infinitae virtutis in vigore . Tunc (3) ex primo concludetur propositum , quia, accipiamus aliquod ens pro(a) Quaestio : i. m.

(b) Sicut... dicunt : subn.

( 1 ) ARIST. , Physic., I, 4 ( 187 a 12) . (2) ARIST. , Physic. , I , 7 ( 190 a 18) . (3) F : S. THOMAS , Contra Gentiles, II , 16, Si enim.

54

LIBER PRIMUS

ductum a Primo : aut ergo ex ente , aut non ente . Si ex ente , tunc, cum illud şit aliud a Primo , erit productum a Primo : aut ergo ex ente , aut ex non ente ; et sic semper vel erit procedere in infinitum, quod est inconveniens in causis, ut probatum est Secundo Metaphysicae ( 1 ) , vel erit stare in aliquo quod producitur a Primo ex non ente simpliciter. Ex secundo (2) patet idem sic , quia quanto aliquod agens est maioris virtutis, tanto educit effectum suum de remotiore potentia, ut patet de calido : quanto enim maius est, tanto magis frigidum potest [ fol . 22va] calefacere , ita quod secundum additionem ad virtutem erit additio ad remotionem potentiae. Si ergo primum agens sit infinitae virtutis, potest producere effectum suum ex eo quod in infinitum distat ab eo ; sed hoc est non ens ; quare Primum potest facere aliquid ex nihilo. Verumtamen talis factio motus non est, quia hic non est aliquod subiectum . Iterum , hic non est aliquid quod aliter se habeat nunc et prius ; mutari autem est aliter se habere nunc et prius ; quare talis factio non est motus sed solum est datio esse sine aliqua transmutatione . Et, sicut est distinguere de datione esse secundum AVICENNAM (3) , sic etiam de factione : quia quoddam est efficiens dans esse sine aliqua transmutatione , et tale efficiens usitatur in divinis, ut ipse dicit ; aliud est efficiens dans esse per motum et transmutationem, et tale usitatur in naturalibus ; similiter autem est duplex factio : quaedam per transmutationem, quaedam sine . Communis autem opinio omnium philosophantium fuit quod nihil contingit fieri ex nihilo per transmutationem, alio tamen modo contingit, ut dictum est, et talis factio a quibusdam dicitur creatio , ut secundum AVICENNAM (4) . Ad rationem, cum dicitur primo quod « ex » denotat habitudinem causae materialis , dicendum quod ex aliquo multipliciter dicitur , ut patet ex Secundo (5) et Quinto Metaphysicae (6) . Quaedam enim dicuntur fieri ex aliquo sicut ex materia , ut lateres ex luto, quaedam sicut ex efficiente , ut lis ex convicio, et multis aliis modis : quaedam etiam dicuntur fieri ex aliquo quia primo aliud, ut dicimus quod meridies fit ex mane . Et sic sumitur ex aliquo hic , quia aliquid fit ex nihilo , non quia ex materia sed quia primo non ens est ens, sine aliqua mutatione . Ad secundam, cum dicitur fieri mutari est, dicendum quod verum est de fieri proprie loquendo sicut loquitur naturalis, sic autem non accipitur hic . Tertia ratio eodem modo procedit de factione quae motus est .

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

ARIST. , Metaph. , II , 2 (994 a 1-2) . F : S. THOMAS , De Potentia, q . 3 , a. 4, Prima est . AVICEN. , Metaph. , lib . seu tract . 6 , c . 1 . AVICEN. , Metaph. , lib . seu tract. 6, c. I. ARIST. , Metaph., II , 2 (94 a 22-994 b 6) . ARIST. , Metaph. , V, 24 ( 1023 a 26 sq .) .

55 QUAESTIO 25

QUAESTIO (a)

Consequenter quaeritur utrum infinitum sit notum intellectui ( 1 ) . Et videtur quod sic , quia significare sequitur intelligere ; quod igitur significatur , prius comprehenditur ab intellectu ; sed infinitum significatur ; quare , etc. 2. Item, infinitum definitionem habet, ut patet ex Tertio huius (2) ; quare per ipsam potest intelligi ; quare, etc. Contra quod comprehenditur ad intellectu, pertransitur ab eo ; sed infinitum non potest pertransiri ; quare , etc. Et hoc dicit ARISTOTELES hic (3) quod

infinitum, secundum quod infinitum est, ignotum est. Et dicendum quod infinitum dicitur multipliciter, sicut finis . Finis autem dicitur de termíno quantitatis, et hoc proprie ; alio modo, dicitur de substantia rei, secundum quod dicit ARISTOTELES Quinto Metaphysicae (4) quod definitio terminus dicitur , quia extra eam nihil est de re . Et similiter dicitur infinitum secundum quod dicit privationem finis, infinitum secundum quantitatem et secundum substantiam . Infinitum secundum substantiam est cuius substantia non terminatur per aliud et quia non recepta est in aliquo : et sic Primum est infinitum . Infinitum autem secundum quantitatem duobus modis dicitur : uno modo quantum interminatum , alio modo quantum finitum quod est potentia ad aliquid in infinitum, sicut continuum est divisibile in infinitum . Infinitum autem primo modo non est , nec esse potest in rerum natura , nec tantum est privatio termini , immo simpliciter negatio , quia est non ens, et tale ab intellectu non potest intelligi , et de hoc dicit ARISTOTELES hic (5) quod infinitum secundum quantitatem ignotum est secundum quantitatem . Tamen , secundo modo, infinitum est in actu permixto potentiae , quia semper est in potentia ad ulteriorem actum , ut in continuis ad divisionem , et in discretis per appositionem , et illud egreditur ab intellectu ; in eo enim sunt duo (b), scilicet aliquis actus et potentia ad ulteriorem actum, et ista potentia formalis est infinito secundum quod infinitum , et ideo non [ fol . 22b] intelligitur secundum quod infinitum et in potentia sed ut finitum aliquid . Infinitum autem secundum substantiam nullo modo potest intelligi ab intellectu nostro, et ideo simpliciter est ignotum. Et huius ratio est quia omne quod ipse intellectus intelligit, intelligit per rationem intelligendi eius existentem in intellectu ; talis autem est finita , cum ipse sit

(a) Quaestio : i . m. (1 ) (2) (3) (4) (5)

(b) actus : exp .

F : SIGERUS DE BBABANTIA, Quaest. in Metaph. , lib. 2 , q . 15. Clm. 9559, fol . 98ra ARIST., Physic. , III , 6 (207 a 7-8). ARIST. , Physic., I, 4 ( 187 b 7) . ARIST. , Metaph. , V, 17 ( 1022 a 9) . ARIST. , Physic. , I , 4 ( 187 b 8-9) .

PRIMUS

LIBER

56 56

finitus, eo quod receptum est in recipiente per modum recipientis ; quare, cum ipsum sit infinitum, non est notum intellectui nostro . Tamen apud se notum se, quia nihil est infinitum sibi nec ignotum ei ; si autem ab intellectu nostro intelligatur, hoc erit secundum aliquid finitum, ut patet ex PROCLO ( 1 ) et Libro de Causis (2) . Ad rationes. Cum dicitur quod infinitum significatum est, dicendum quod verum est, et ideo intellectum est secundum quod significatum ; sed infinitum quod est quantum interminatum significatum est per privationem finiti , et ideo sic intelligitur, scilicet solum per privationem finis vel finiti , et hoc est quod dicit ARISTOTELES quod infinitum secundum quantitatem ignotum quoddam est secundum quantitatem ; infinitum autem in potentia, ut in divisione , intelligitur per potentiam secundum quod aliquo modo finitum, non secundum quod infinitum . Ad secundam, cum dicitur quod infinitum habet definitionem , dicendum quod infinitum secundum quod est quantum interminatum non habet definitionem , nisi nominis , quae dicit quid significat

et hoc est per privationem

finiti, et ideo de illo non est aliqua scientia . Sed infinitum quod est quantum terminatum in actu, ut in divisione , habet definitionem, et etiam cognoscitur ab intellectu per illud quod finitum est , et sic determinat ARISTOTELES de ipso Tertio huius (3) et Primo Caeli et Mundi (4) .

QUAESTIO (a) < UTRUM IN NATURALIBUS SIT PONERE MINIMUM >

Quaeritur utrum in naturalibus sit ponere minimum, et hoc, gratia cuiusdam dicti in secunda ratione ARISTOTELIS (5 ) . Et videtur quod non , quia omne quod extenditur extensione alicuius, dividitur divisione illius ; sed formae naturales extenduntur extensione continui ; quare , cum continuum dividatur in infinitum , similiter et formae naturales dividentur in infinitum ; quare , etc. 2. Item, si sit ponere minimum, ut carnem minimam , tunc est quantum ; et tunc, cum sit quantum , est divisibile . Si ergo dividatur in carnes, habetur propositum ; si in non carnes, tunc caro erit composita ex non carnibus et grave ex non gravibus , quod est inconveniens : Quarto Caeli et Mundi (6) .

(a) Quaestio : i . m. (1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

PROCLUS, Elementatio theologica , prop . 177. Ed . Dodds , p. 156, 1 , 20 sq . Liber de Causis, prop. 9. Ed. BARDENHEWER, p. 173 , I. 17 sq . ARIST. , Physic. , III , 4 sq . (202 b 29 sq . ) . ARIST. , De Caelo, I , 5 sq . (271 b 1 sq . ) . ARIST. , Physic . , I , 4 ( 187 b 13-22) . ARIST. , De Caelo, IV , 2 (308 b 3 sq .).

57

7

QUAESTIO 26

Oppositum dicit ARISTOTELES hic ( 1 ) , et est ratio eius quia, cuius partes contingunt esse quantascumque secundum magnitudinem, contingit et totum esse quantumcumque ; quare , destruendo consequens : cuius totum non contingit esse quantumcumque , nec partes . Sed in naturalibus totum quodlibet est terminatum : maximum enim animal est terminatum, et minimum, et planta , et sic de aliis . Quare et partes omnes sunt terminatae secundum quantitatem . 2. Iterum, si unum contrariorum est in natura , et reliquum ; sed maximum naturalium est terminatum ; quare et minimum. Dixerunt QUIDAM quod minimum secundum actionem terminatum est et est tale cum ultimo potest in operationem ita quod si divideretur non potest in actionem , et tale terminatum est ; minimum autem secundum virtutem non est terminatum , quia tale est , secundum eos , quo minus non potest reperiri, et non est terminatum , nec potest reperiri . Et assumpserunt hoc a Libro de Sensu et Sensato ubi dicit ARISTOTELES (2) quod sensibile duplex est : secundum actionem et secundum virtutem, sensibile autem secundum actionem est terminatum , sensibile secundum virtutem , non , ut ipse dicit . Sed illud non est verum, nec secundum intentionem Philosophi . Falsum quidem est, [fol . 23ra ] quia unumquodque naturalium habet aliquam propriam operationem , in quam , cum potest, dicitur (a) , et, cum non potest , non dicitur nisi aequivoce ,

ut dicitur

Quarto Meteororum

(3) .

Si igitur

aliquid naturale est ita parvum quod secundum actionem non est naturale , quia operationem suam naturalem (b) non habet, tunc non dicetur ens naturale , nisi aequivoce , vel si sic , tunc habet suam operationem . Et in idem redit dictum COMMENTATORIS , Super Duodecimum Metaphysicae (4) quod qui negat entibus suas operationes, negat eis formas substantiales . Nec est haec intentio ARISTOTELIS sensibile enim actione vocat partem separatam , virtute vero partem in toto . ALII dixerunt quod minimum in naturalibus non est terminatum quantum est de natura rerum, sed determinatur ex natura continentis, ita quod minimus ignis dicatur quo minus non potest salvari per continens , posset tamen de se esse minor : unde dixerunt quod, si removeretur continens, non esset in naturalibus ponere minimum . Sed non valet , quia unumquodque naturalium naturalem habet ordinem ad continens : continens enim est aliquo modo causa, quia virtus causae

superioris recipitur in effectu mediante continente , unde conservans est in esse per istam virtutem . Si igitur ex continente determinata est quantitas ali-

(a) singulare : scr.: singularem .

(1 ) (2) (3) (4)

(b) habet : cancell.

ARIST. , Physic. , I , 4 ( 187 b 16-18) . ARIST. , De Sensu, 6 (445 b 30 sq .) . ARIST. , Meteor. , IV , 12 (390 a 10-13) . AVER. , Metaph., XII, nº 44 (fol. 328 A sq .)

58

LIBER PRIMUS

cuius, manifestum est quod ex natura sua est determinata et ideo qui sic dicunt concedunt et negant idem ; quare , etc. Et ex hoc patet aliud, quia cum uno impossibili dato multa sequantur, si removetur continens , remanente contento , cum hoc sit impossibile , non erit dare minimum, et etiam erit dare minimum, et contentum erit et non erit, et hoc non est inconveniens supposita hypothesi . Et ideo dicendum secundum ARISTOTELEM

fine

Libri

de

Sensu

et

Sensato ( 1 ) quod in rebus naturalibus est dare minimum separatum quod potest salvari in natura sua per se , sed in toto non est dare aliquod minimum quo minus non contingit dare . Declaratio primi est , quia , si dividatur aliquid in aliquas partes et quaelibet pars in alias , erit devenire ad aliquam partem ita parvam quae rationaliter resolvatur in continens, ut dicit ARISTOTELES Libro de Sensu et Sensato (2). Et huius ratio est quia natura non tantum dat esse sed virtutem conservandi in esse et continendi . Et iterum in continuis, si in maiori est maior virtus , et in minori erit minor . Si igitur natura dat virtutem conservandi in esse et ipsa finita est , quare est aliquod minimum illius virtutis , et in maiori corpore est maior virtus , et in minori, minor ; quare erit devenire ad aliquid ita parvum quod, si dividatur, non amplius manebit . Minimum tamen in toto non est dare. Si enim dividatur totum in partes et illae in alias et sic semper , omnes partes sunt divisibiles , sed non in tales quae natae sunt per se manere , et hoc est quod dicit COMMENTATOR hic (3) . Est enim minimum ignis qui, si divideretur , corrumperetur et non maneret natura ignis , et etiam est minimus ignis qui , si divideretur , in ignes divideretur qui in sua divisione resolverentur in partes continentis : unde ignis divisibilis est in infinitum et in ignes, quantum est ex se , sed non in ignes per se existentes qui nati sunt per se salvari, et hoc est in partes existentes in toto , sicut dicit ARISTOTELES Libro de Sensu. Ad rationes. Cum dicitur quod formae naturales extenduntur extensione quantitatis, dicendum quod verum est ; unde et dividentur divisione eius sed non dividentur semper in tales partes quae natae sunt per se manere , sed dividentur in partes quae, si dividerentur in partes per se, corrumperentur in continens . Et hoc potest convincere ratio quod in infinitum dividatur in partes eiusdem naturae sed non quod in partes quae natae sunt [ fol . 23 ] per se manere post divisionem. Ideo , etc. Ad secundam dicendum quod , data minima carne , divisibilis est et in carnes, nec est istius divisionis status secundum se ; sed tamen non dividitur in carnes quae natae sunt per se manere post divisionem sed statim in sui divisione corrumpentur . Et cum dicitur quod tunc caro componitur ex non

(1) ARIST. , De Sensu , 6 (445 b 1 sq . ) . (2) ARIST. , De Sensu, 6 (446 a 9) . (3) AVER. , Physic ., I, nº 38 (fol. 25 G) .

QUAESTIO 27

59 59

carnibus, quia resolvitur in non carnes, dicendum quod non est inconveniens carnem componi ex non carnibus in actu per se salvatis sed qualibet in potentia, quia in potentia sunt, ut simul existentes faciant minimam carnem (a) in actu qua minor non est actu

QUAESTIO (b) < 27> < UTRUM PRINCIPIA PRIMA SINT CONTRARIA VEL OPPOSITA >

Quaeritur circa partem illam : Omnes igitur contraria (e) ( 1 ) ubi determinat de principiis secundum opinionem propriam, et primo utrum principia prima sint contraria vel opposita . Et videtur quod non , quia primis principiis nihil est prius ; sed omnibus contrariis aliquid est prius , quia omnia sunt in eodem genere ; genus autem prius est illis quae sunt in genere illo ; ergo, etc. Et iterum ipsa sunt in subiecto ; subiectum autem prius est eis quae sunt in eo ; ergo, etc. 2. Iterum , ex primis principiis oportet omnia fieri ; sed ex contrariis, cum sint accidentia, non fiunt omnia, quia non substantiae ; quare , etc. Oppositum arguitur ratione Aristotelis (2) , quia prima principia debent esse talia quod non fiant ex aliis prioribus, nec ex se invicem, sed omnia fiant ex illis . Sed, principiis existentibus contrariis , ipsa non fiunt ex aliis, tunc enim non essent prima ; nec fiunt ex se invicem (d), cum sint contraria ; omnia autem fiunt ex illis, quia omne quod generatur ex subiecto existente , sub contrario generatur, ut patet inducendo . Quare ipsa debent esse contraria. Et dicendum quod naturalia sunt aliquid per substantiam suam et similiter transmutantur, substantia autem ipsorum non est ipsorum transmutatio sed aliquid praeter eam . Et ideo potest quaerere quaestio utrum principia secundum substantiam rerum naturalium sint contraria vel principia transmutationis. Si primo modo, principia non sunt contraria, quia faciunt unum per se, quia talia principia sunt materia et forma , ipsa autem non contrariantur, quia forma dat esse materiae et ipsa faciunt unum per se ; contraria autem non faciunt unum per se . Secundo autem modo quaedam sunt contraria , quia omnis transmutatio per se est ad aliquem terminum . Iterum, illud quod transmutatur, antequam transmutetur ad aliquid , non habet illud ; iterum est in potentia

(a) actu : i. m. (b) Quaestio : i . m. omnia... invicem i. m. (1 ) ARIST., Physic. , I , 5 ( 188 a 19) . (2) ARIST., Physic., I , 5 ( 188 a 27-28) .

(c) omnes... contraria : subn.

(d) sed

60

LIBER PRIMUS

secundum se ad illud, et ideo subiectum duo debet includere , scilicet non entitatem eius quod debet generari et potentiam per se ad ipsum,

sive

subiectum et potentiam ad (a ) formam ad quam est transmutatio . Cum ergo transmutatio tria habeat principia , scilicet materiam et formam et non esse illius formae , dicendum quod principia , quantum ad duo sunt contraria, quantum autem ad tertium , non subiectum enim nulli contrariatur , sed forma et non esse illius formae contrariantur. Ad rationes patet solutio . Cum enim dicitur primo quod prima principia non possunt esse contraria , dicendum primo quod verum est prima principia simpliciter non esse contraria : unde , quia materia et forma sunt simpliciter prima, ideo non sunt contraria . Ad secundam, cum dicitur quod principia debent esse talia quod ex eis fiant omnia, dicendum quod verum est ; et cum dicitur quod , si sint contraria , non fierent omnia ex eis , dicendum quod principia transmutationis rerum sunt contraria, ut dictum est, et sunt in eodem genere , sed principia substantiae rerum naturalium non sunt contraria , nec sunt in genere , et ex istis fiunt alia.

QUAESTIO (b) < UTRUM PRIMA PRINCIPIA SINT CONTRARIA PROPRIE LOQUENDO > < VEL PRIVATIVA >

Utrum prima principia sint contraria (c) proprie loquendo vel privativa . Et videtur quod contraria per intentionem ARISTOTELIS (1 ) : dicit enim quod album fit ex non albo et non ex quolibet sed ex non albo quod est nigrum . 2. Praeterea, principia transmutationis rerum naturalium debent esse termini motus ; sed termini motus per se sunt contrarii : motus enim est de contrario in contrarium ; quare , etc. Contra

principia rerum naturalium debent esse talia ex quibus transmu-

tantur omnia et quae inveniuntur in omni transmutatione ; sed contraria non sunt in omni transmutatione, ut cum aer transmutatur de non luminoso ad luminosum ; quare, etc. Et dicendum quod prima principia transmutationis rerum naturalium, post materiam , sunt forma et privatio formae , et communiora . Talia enim debent esse principia transmutationis quae in qualibet transmutatione reperiuntur ; sed forma et privatio eius reperiuntur in omni transmutatione

in generatione enim

est transmutatio de non esse ad esse , quae sunt [ fol . 23 ] opposita ; inveniuntur

(a) potentia ad : i . m.

(b) Quaestio . i . m .

(1) ARIST. , Physic. , I , 5 ( 188 a 36-188 b 1 ) .

(c) 1 : exp .

61

QUAESTIO 29

etiam in motu quolibet forma et privatio : est enim omnis motus a contrario ad contrarium , et in omni motu est generatio et corruptio : corrumpitur enim terminus a quo et generatur terminus ad quem . Item, priora principia transmutationis rerum naturalium sunt illa quae sunt prima principia generis primi post subiectum ; sed genus primum est substantia, et in transmutatione eius sunt principia forma et privatio , quia ibi non sunt contraria ; quare et in omnibus rebus naturalibus erunt priora principia post subiectum (a) . Sed tantum in motu proprie dicto reperiuntur principia contraria : distinguitur enim motus proprie dictus a mutatione , ut patet in Quinto huius ( 1 ) , eo quod motus est de subiecto in subiectum et mutatio est de non subiecto in subiectum vel e converso , et ideo motus est successivus de necessitate propter distantiam extremorum , et in omnibus istis est reperire terminos contrarios, ut patet. Quare principia aliquorum sunt contraria, aliquorum non. Et cum arguitur quod ARISTOTELES dicit quod sunt contraria, ut album fit ex nigro, dicendum quod verum est de talibus , quando est transmutatio simpliciter a subiecto in subiectum, et tunc est a contrario in contrarium , et de talibus ibi intendebat ARISTOTELES et non intendit ARISTOTELES quod omne quod fit, fit ex propria potentia et subiecto . Et ideo , quia non album est negatio simpliciter et non dicit aliquid positivum , ideo dicit quod non fit album ex non albo quocumque sed ex non albo quod est nigrum , quia ibi est potentia propria et subiectum respectu albi , vel ex medio inter album et nigrum. Si album fiat ex aliquo alio, ut ex musico, quod per se non est in potentia ad ipsum, hoc non est nisi secundum accidens . Ad secundam per idem patet solutio , quia motus dicitur communiter et proprie, etc.

QUAESTIO (a) < 29> < UTRUM PRIMA PRINCIPIA TRANSMUTATIONIS SINT IN GENERE > SUBSTANTIAE >

Consequenter quaeritur utrum prima principia transmutationis sint in genere substantiae . Videtur quod non , quia principia transmutationis sunt privativa vel contraria ; sed neutro modo possunt esse in genere substantiae : privativa non , quia privatio non est in genere , contraria non , quia in genere substantiae non est aliquid contrarium ; quare , etc. 2. Iterum, prima principia transmutationis rerum debent esse primae transmutationis ;

(a) contraria : scr.

sed

prima

transmutatio

(b) Quaestio : i. m.

(1) ARIST. , Physic. , V, I (224 b 35-225 b 9).

est

motus localis ;

quare

erunt

62

LIBER PRIMUS

principia eius et ulterius erunt in genere in quo sunt termini istius transmutationis , et hoc est in genere ubi ; quare, etc. Oppositum arguitur , quia prima principia debent esse in primo genere ; sed primum genus est substantia ; quare , etc. Dicendum quod primum dicitur duobus modis : uno modo secundum perfectionem, quia est propinquius formae , alio modo secundum generationem , quia est propinquius primo subiecto . Tunc dicendum quod prima principia secundum perfectionem sunt in genere ubi, prima autem secundum generationem in genere substantiae . Primi declaratio : quia prima principia transmutationis rerum debent esse transmutationis primae ; sed transmutatio prima secundum substantiam et perfectionem est motus secundum ubi, ut probatur Octavo huius ( 1 ) ; quare , etc. Idem patet ex alio , quia principia prima simpliciter debent esse talia ad quae reducantur omnia alia et ipsa non reducuntur ad alia priora ; sed talia sunt contraria secundum ubi, quia , sicut omnes transmutationes inferiores reducuntur ad motum superiorem secundum locum , ita et termini omnium inferiorum reducuntur ad terminos motus secundum locum ; quare prima erunt in genere ubi . Si autem loquamur secundo modo , scilicet secundum generationem , sic sunt in genere substantiae prima principia, scilicet forma et eius privatio. Ad rationes patet responsio . Cum enim dicitur quod privatio non est in genere , dicendum quod verum est , nisi per reductionem : includit enim privatio materiam quae est in genere substantiae , et ideo privatio per accidens reducitur ad genus substantiae .

substantiae ,

et

ita

prima

privatio

reperitur

in

genere

Ad secundam, cum dicitur quod prima principia transmutationis debent esse primae transmutationis , dicendum quod verum est secundum perfectionem , ut dictum est .

< UTRUM PRINCIPIA OMNIUM RERUM NATURALIUM SINT EADEM > < VEL DIVERSA >

Consequenter quaeritur utrum principia omnium rerum naturalium sint eadem vel diversa . Et videtur quod diversa , quia diversorum diversa debent esse principia ; sed substantia et accidens sunt diversa ; quare , etc. 2. Item, transmutatio ad substantiam et ad accidens est diversa : quare habebit diversa ; quare , etc.

(1) ARIST. , Physic. , VIII , 7 (260 a 28-29).

63

QUAESTIO 30

Oppositum arguitur, quia principia substantiae sunt eadem genere , et [fol . 23b] principia substantiae sunt principia accidentium , ut patet ex Duodecimo Metaphysicae ( 1 ) . Quare, etc. Et dicendum quod principia transmutationis unius numero sunt tria principia numero , ut materia una numero et forma una numero et privatio una numero. Et diversarum transmutationum secundum numerum sunt diversa principia secundum numerum, ut materia alia numero et forma alia et privatio diversa secundum numerum . Et eiusdem secundum speciem

sunt eadem

secundum speciem, ut materia eadem secundum speciem et forma eadem secundum speciem et privatio , si contingat eam dicere secundum speciem, ut in transmutatione albi , secundum speciem ; et diversa secundum speciem diversorum secundum speciem et eorundem secundum genus eadem secundum genus et diversorum, diversa . Ita quod non omnia sunt unum secundum speciem nec secundum genus sed eadem secundum proportionem , et hoc dupliciter : est enim reperire in genere substantiae prima principia tria , scilicet subiectum et duo contraria ; in quantitate : subiectum et duo opposita , et in transmutatione ad qualitatem : subiectum et duae qualitates contrariae . Item, omnia principia sunt eadem per attributionem , quia omnia reducuntur ad eandem speciem in illis : sicut enim omnia accidentia reducuntur ad substantiam , sic et principia omnium accidentium ad prima in genere illo, quia, sicut omnes transmutationes inferiores reducuntur ad primam transmutationem quae est ad ubi , sicut contingit reducere inferiora ad superiora , sic et principia transmutationum omnium inferiorum ad principia transmutationis primae quae est ad ubi. Unde dicit COMMENTATOR (2) quod, si superiora non moverentur ad ubi, nec inferiora moverentur ad formas . Et sic patet quomodo sunt eadem , quoniam proportione , et quomodo non . Ad rationes . Cum dicitur primo quod diversorum diversa sunt principia , dicendum quod verum est uno modo , alio modo non. Non enim omnium sunt diversa principia genere nec specie nec eadem sed, ut dictum est, principia substantiae et accidentis non sunt eadem genere , nec specie , sed proportione . Ad secundam dicendum eodem modo . Ad rationem in oppositum dicendum quod omnia principia ,

eo modo

quo reducuntur in principium primi generis quod est substantia , sic sunt eadem genere, non autem secundum quod considerantur ut sunt propria principia cuiuslibet transmutationis specialis .

( 1 ) ARIST., Metaph. , XII , 5 ( 1071 a 34-35) . (2) AVER. , Physic. , VIII , n° 47 (fol . 388 H-I ).

LIBER PRIMUS

64

QUAESTIO (a) < UTRUM PRIVATIO SIT PRINCIPIUM >

Deinde quaeritur de principiis in speciali, et primo de privatione

utrum

privatio sit principium . Videtur quod non, quia ipsa est per se non ens ; sed principia entis oportet esse entia ; quare , etc. 2. Item, si est principium, aut est activum, aut passivum ; sed neutrum potest esse, quia non ens nec agit, nec patitur ; quare , etc. Contra

illud quod praecedit omnem transmutationem naturalem et sine

quo non potest esse transmutatio, est principium transmutationis ; sed privatio est huiusmodi, quia omne quod transmutatur, ex eo quod non est illud ; quare privatio est principium transmutationis . Dicendum quod privatio dicitur dupliciter : uno modo ablatio simpliciter , ut lapis privatur visu , et illud est idem quod negatio ; alio modo dicitur privatio ablatio alicuius in natura determinata apta nata ad habitum ,

ut dicimus

hominem privari visu , et hoc modo dicitur privatio, secundum quod dicit ARISTOTELES Quarto Metaphysicae ( 1 ) quod privatio vult habere naturam subiectam de qua dicatur . Tunc dico quod privatio primo modo , quae est idem quod negatio, nullius est principium, nec esse , nec transmutationis , quia ipsa sic est simpliciter non ens , nec habet aliquid de quo dicatur ut sic . Secundo autem modo est principium non rei sed transmutationis, quia illud ex quo incipit aliquid dicimus esse principium illius , transmutatio autem naturalis incipit ex privatione . Quare , etc. Ad rationes . Cum dicitur : non ens non est principium, dicendum quod verum est

non ens simpliciter, sed privatio est aliquo modo ens, quia per

subiectum. Sed, quia tunc videtur esse principium secundum accidens , ideo dicendum quod non est principium intrinsecum sed principium [ fol. 24 ] transmutationis a quo incipit transmutatio ad ens , sicut enim dicimus punctum esse principium lineae quia ab ipso incipit , et illud non est principium intrinsecum lineae . Ad secundam , cum dicitur quod omne quod est principium rei , aut est activum , aut passivum, dicendum quod non est verum, loquendo de principiis extrinsecis. Punctus enim est principium lineae , quia ab ipso incipit linea et sine ea non potest esse , et tamen nec activum nec passivum est ; similiter est hic .

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , Metaph. , IV, 2 ( 1004 a 15) .

QUAESTIO 32

65

(a) QUAESTIO

< UTRUM PRIVATIO SIT PER SE PRINCIPIUM >

Utrum privatio sit per se principium . Videtur quod sic : illud est principium per se, cuius ratio principiandi non reducitur ad aliud ; sed ratio secundum quam principiat privatio non reducitur ad aliquod aliorum, quia non principiat sicut forma , quia non dat esse, nec sicut materia , quia nihil recipit ; quare , etc. In oppositum est ARISTOTELES ( 1 ) . Et arguitur, quia privatio est non ens per se, quare non videtur quod sit principium per se alicuius entis . Et dicendum quod differunt principium et causa , et conveniunt . Conveniunt enim in hoc quod utrumque dicit ordinem alicuius ad aliud ; sed differunt in hoc quod causa dicit ordinem cum quodam influxu , quia causa est ad cuius esse sequitur (b) aliud , principium autem dicit ordinem alicuius ad aliud non tamen cum influxu sed sub ratione qua prius tantum . Unde principium est superius quam causa , quia omnis causa est principium , non omne principium est causa , ut patet ex Quinto Metaphysicae (2) ; unde punctus est principium lineae , non tamen aliqua causa eius . Et sic privatio est principium motus , non tamen aliqua causa eius . Tunc dicendum quod privatio est per se principium transmutationis : illud enim est per se principium ex quo per se incipit res ; sed transmutatio omnis per se incipit ex privatione , ut transmutatio ad album ex non albo ; transmutatio autem non incipit ex materia , nisi secundum accidens , cum sit privata . Privatio tamen non est per se causa transmutationis , quia aliquem influxum non habet cum sit non ens , sed est causa per accidens in hoc quod accidit materiae quae per se est causa per se transmutationis, per hoc quod recipit utrumque terminum . Item , privatio principium est transmutationis ut a quo . Intelligendum tamen quod terminus rei est principium eius , quia de quocumque dicitur terminus, dicitur principium, licet non e converso , ut patet ex Quinto Metaphysicae (3) . Quare privatio est principium transmutationis . Ad rationes in contrarium. Cum dicitur primo quod ARISTOTELES dicit oppositum , dicendum quod ARISTOTELES intendit quod privatio est principium

(a) Quaestio : i . m.

(b) ad

exp .

(1 ) ARIST. , Physic . , I , 7 ( 190 b 27) . (2) ARIST. , Metaph. , V, 1 ( 1013 a 16 sq .) . (3) ARIST., Metaph ., V, 17 ( 1022 a 12-13) .

LIBER PRIMUS

66

rei per accidens sed ex hoc non oportet quod sit per accidens principium transmutationis (1).

Ad secundam dicendum quod privatio aliquo modo est ens per materiam : ideo , etc.

QUAESTIO (a) < UTRUM MATERIA SIT COGNOSCIBILIS PER SE >

Consequenter quaeritur utrum materia sit cognoscibilis per se . Et videtur quod sic, quia materia est principium cognoscendi compositum ex materia , quia ponitur in definitione rerum naturalium quae datur causa innotescendi : quare , etc. 2. Item, materia habet aliquam rationem aliam a forma et non est non ens ; quare et cognoscibilis de se erit . Contra materia est impedimentum cognitionis , Secundo Metaphysicae (2) ; quare , etc.

ut dicit COMMENTATOR

2. Item, illud quod est remotissimum ab eo quod notissimum est secundum naturam suam , ignotissimum est secundum naturam suam ; sed materia remotissima est secundum naturam a primo principio quod est notissimum secundum naturam suam ; quare ipsa de natura sua est ignota . Et ideo dicit ARISTOTELES Secundo Metaphysicae (3 ) quod in substantiis separatis non est difficultas cognitionis ex parte earum sed ex parte nostra . Et ideo, quanto aliquid propinquius est Primo, tanto notius est, et quanto remotius , tanto ignotius. Et dicendum quod natura subiecta non est cognoscibilis per se , ut dicit Aristoteles , quia unumquodque cognoscitur secundum quod est ens in actu , ut dicitur Nono Metaphysicae (4) ; sed materia de se non est aliquid in actu : nec enim est qualis , nec quanta , nec aliquid eorum per quae determinatur ens, ut dicitur Septimo Metaphysicae (5) ; quare de se non est cognoscibilis. Unde , sicut aliquid se habet ad esse in actu simpliciter, sic ad cognitionem, quia est illud quod primo [fol . 24 ] occurrit intellectui nostro . Materia autem de se non habet esse, et ideo materia de se non cognoscitur sed per aliud.

(a) Quaestio : i. m .

(1 ) F : Aver. , Physic. , I, n° 68 (fol . 39 H-I ) ; ALBERTUS MAGNUS, Physic. , lib. 1 , tract. 3, c. 17. Ed. BORGNET, p. 45 ; S. THOMAS , In Physic., lib. 1 , lect. 13. Ed . Leon. , nº 4. (2) AVER. , Metaph. , II, n° 1 (fol. 29 B-C). (3) ARIST. , Metaph . , II , 1 (993 b 8). (4) ARIST. , Metaph. , IX, 8 ( 1049 b 16) , 9 ( 1051 a 22 , 30) . (5) ARIST. , Metaph., VII , 3 ( 1029 a 20-21 ) .

67

QUAESTIO 33

Et hoc est tripliciter, scilicet per analogiam et per privationem et per illud quod est in actu . Cognoscitur autem materia per analogiam , 'per relationem ad artificialia , quia , sicut videmus quod subiectum est in potentia ad omnes formas artificiales , nullam de se habens, sed privatum est de se omni tali forma, similiter, cum naturalia transmutantur secundum substantiam, oportet intelligere aliquid quod eodem modo se habet ad omnes substantias et formas, sicut subiectum ad formas accidentales , ita quod sit in potentia ad omnes formas substantiales et non habeat (a) de se aliquam formam. Et ita cognoscimus materiam per analogiam, ut dicit ARISTOTELES (1 ). Et iterum , cognoscimus eam per privationem , ut dicit ARISTOTELES Decimo Metaphysicae (2) , quia , cum consideramus aliquod aggregatum per se, contingit considerare formam secundum se . Si igitur circumscribamus omnes formas accidentales et substantiales et consideremus aliquid quod est in potentia ad omnes istas et nulla istarum, tunc intelligimus materiam, scilicet per privationem cuiuslibet actus, ut patet Decimo Metaphysicae . Et iterum cognoscitur materia per illud quod est in actu , ut per formam. Materia enim cognoscitur per formam sicut per actum, quia , cum unumquodque intelligitur secundum quod ens actu, et materia non est actu nisi per formam , ideo et materia non cognoscitur nisi per formam. Unde , sicut materia determinata non cognoscitur nisi per formam determinatam et (b) ideo accipitur in definitione eius , similiter nec materia simpliciter < nisi > (e) per formam simpliciter, et ideo accipit formam in definitione eius . Patet igitur quod materia tripliciter potest cognosci , scilicet per analogiam et per privationem et per illud quod est in actu . Ad rationes. Cum dicitur quod materia est principium cognoscendi, dicendum quod non oportet quod illud quod est principium cognoscendi aliud , quod sit secundum se cognitum, nisi secundum se sit principium cognoscendi ; sed materia secundum se non est principium cognoscendi nisi per formam , in eo quod est cognita per formam ; unde non facit cognoscere definitum nisi per hoc quod est cognita per formam. Vel dicendum quod , sicut materia est illud quo potest res esse et non esse , sic solum est principium cognoscendi alia , et , quia sic cognoscitur , ideo facit alia cognosci , nec alio modo ; nec plus convincit ratio . Ad secundam patet solutio ex dictis, quoniam aliam rationem habet a quidditatem materia a forma , et ideo alius est intellectus unius et alterius et alia cognitio ; tamen unum potest cognosci per alterum .

(a) et

exp.

(b) in c- : scr.; c : exp.

(1 ) ARIST. , Physic. , I , 7 ( 191 a 10) . (2) ARIST. , Metaph. , X, 8 ( 1058 a 23-25) .

(c) nisi

scr.: nec.

68

LIBER PRIMUS

QUAESTIO (a) < UTRUM POTENTIA PASSIVA SIT IDEM QUOD SUBSTANTIA MATERIAE >

Utrum potentia passiva sit idem quod substantia materiae . Videtur quod sic, quia potentia et actus reperiuntur in quolibet genere, sicut dicit COMMENTATOR Primo de Anima ( 1 ) ; quare , in genere substantiae est potentia et actus ; sed in genere substantiae non sunt nisi tria : materia , forma et compositum ; sed potentia non est compositum, nec forma ; quare est materia . 2. Item, si potentia passiva materiae esset accidens ei , cum potentia passiva ad formam praecedat formam, tunc formam in materia praecederet aliquod accidens ; quod est inconveniens , quia materia cum forma causa est omnium accidentium, ut dicit COMMENTATOR libro suo de Substantia Orbis (2). 3. Item , sicut omnes potentiae activae reducuntur ad unum activum primum , ita omnes potentiae passivae ad unum passivum primum, sicut dicit COMMENTATOR Nono Metaphysicae (3 ) ; sed potentia activa prima est idem cum activo primo , ut patet ex Duodecimo Metaphysicae (4) ; quare et potentia passiva prima est idem cum passivo primo. Oppositum arguitur rationibus COMMENTATORIS hic (5) , quia potentia ad aliquid dicitur, materia non . Quare , etc. 2. Item, potentia corrumpitur per adventum formae ; sed materia non corrumpitur per adventum formae quia tunc generatum esset forma simpliciter, quod est inconveniens ; quare potentia non est idem quod materia . Et dicendum quod potentia passiva prima est idem quod materia . Et hoc patet ex duobus

primo, supponendo quod in principiis materialibus non est

procedere in infinitum, ut probatur Secundo Metaphysicae (6) , secundo supponendo quod quando aliquid inest alii et non est de substantia eius , tunc est in potentia ad illud , vel per se , vel per aliquod accidens illi . Tunc ex istis arguitur, [fol . 24 ] quia dicimus quod materia est. potens ; aut igitur est potens per suam substantiam , aut per accidens . Si per substantiam , habetur propositum. Si non, tunc, ex secundo supposito , materia est in potentia ad istam , et tunc quaeritur de ista potentia per quam est in potentia ad istam ; aut est in substantia materiae , aut est in potentia ad istam , et sic semper necesse est

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

AVER. , De Anima, I , nº 6 (fol. 3 D) . Cf. AVER. , De Subst. Orbis, 2 (fol. 6 H, 7 B, H) . AVER. , Metaph . , IX, nº 2 (227 C-D) . ARIST. , Metaph ., XII , 6 ( 1072 a 14) , 7 ( 1072 a 25) . AVER. , Physic . , I, nº 66 (fol . 39 G -I). ARIST. , Metaph., II , 2 (994 a 3-5) .

69

QUAESTIO 35

procedere in infinitum vel erit dare potentiam passivam primam quae sit in substantia materiae ; nunc autem procedere in infinitum in principiis materialibus est inconveniens, ut dictum est ; quare sequitur reliquum . Item , quorum est actus unus per se , ea sunt unum , quia actus distinguit potentiam ; sed potentiae passivae primae et materiae est actus unus per se , ut actus substantialis ; quare sunt unum . Ex quo patet quod , aut materia non dicitur potens , aut , si sic , hoc erit alia ratione quam compositum , quia illud proprie dicitur potens quod habet potentiam ; sed compositum habet potentiam, materia non ; sed est potentia, sicut forma non est, sed id quo aliud est , et ita , si dicatur materia potens , hoc erit alia ratione quam compositum. Unde, sicut dicitur forma esse non quia per se sit ens sed est principium essendi , ita dicetur materia posse vel esse potens, quia est principium quo aliud patitur , ut compositum materiam potest.

ipsum enim per

Est tamen intelligendum quod materia, cum sit ens in potentia, non reperitur sine forma . Tunc illud aggregatum sequitur respectus ad alias formas, et respectus iste inest toti aggregato per materiam , et est aliquid de genere relationis est enim relatio sive respectus compositi per materiam . Tamen et iste ordo sive respectus a QUIBUSDAM dicitur potentia materiae et diversificatur per diversitatem formarum ad quas est . Et patet solutio (a ) ad rationes COMMENTATORIS : non enim intendit de potentia passiva prima , et hoc patet ex dictis eius in littera sua post ( 1 ) , quia dicit quod subiectum primum et potentia eius sunt idem, et quod potentia eius est substantia istius subiecti ; sed loquitur de respectu aggregati per materiam ad alias formas et iste est de genere relationis . Per idem patet solutio ad aliud , quia materia non corrumpitur sed respectus ille corrumpitur ; ideo , etc.

QUAESTIO (b) < UTRUM OMNES POTENTIAE PASSIVAE REDUCANTUR AD UNUM > < PASSIVUM PRIMUM >

Quaeritur utrum omnes potentiae passivae reducantur ad unum passivum primum, ut potentia intellectus et aggregati et superiorum et inferiorum. Et videtur quod non , quia illa quae sunt diversarum rationum non videntur reduci ad aliquod unum ; sed sic se habent potentia quae est intellectus et agentis naturalis ; quare , etc. (a) Commentatoris : cancell .

(b) Quaestio : i . m.

(1) AVER. , Physic. , I, nº 69 (fol . 40 M) .

70

LIBER PRIMUS

2. Item, si reducuntur omnia ad unum, tunc oportet quod omnia maneant aliquo modo in omnibus et omnia patiantur in virtute primi , sicut est de activo, quia ipsum est in omnibus virtute et omnia agunt in virtute eius ; quare, similiter erit hic ; sed nunc non est aliquid quod reperiatur in omnibus, quia potentiae materiae non reperiuntur in intellectu , licet QUIDAM hoc posuerunt , nec materia patitur per intellectum, item, nec materia patitur per potentiam ad esse, quia potentia ad formam praecedit potentiam ad esse ; item in separatis a materia potentia ad esse praecedit potentiam ad intelligere ; quare, etc. Contra : in unoquoque genere est aliquid primum quod est causa omnium aliorum et ad quod reducuntur omnia quae sunt in genere isto , ut dicitur Decimo Metaphysicae ( 1 ) ; quare in genere passivorum est aliquod passivum primum . 2. Item, omnis multitudo reducitur ad aliquod unum, ut probat Proclus (2) ; quare, cum sint hic multa passiva , reducuntur ad aliquod passivum primum . Et dicendum quod omnes potentiae passivae reducuntur ad unum passivum primum , quoniam potentia passiva relative dicitur ad activam , ut dicitur Quinto Metaphysicae (3) , et accipit eam in definitione sua, et determinata passiva refertur ad determinatam activam [ fol . 24 ] , et posterior ad posteriorem , et universalis ad universalem ; quare , secundum ordinem activorum erit ordo in passivis . Nunc autem in activis est ordo talis quod aliquid est activum primum et omnia activa reducuntur ad ipsum , ut patet ex Nono Metaphysicae (4). Quare similiter erit in passivis . Sed quid sit illud primum ? AVICEBRON Libro Fontis Vitae (5) dicit quod illud est materia prima et «< yle » . Dixit enim quod eadem est materia quae determinatur per intellectum et per naturam quantitatis , ut in superioribus, et per contrarietatem , ut in inferioribus . Et hoc probat ex alio , quoniam natura materiae est recipere esse ex alio ; sed in intellectu est natura recipientis, et in superioribus et in inferioribus ; quare in omnibus erit materia. Sed illud non valet , quia potentiae passivae differunt secundum ordinem receptorum et modi recipiendi , ut dicit COMMENTATOR Tertio de Anima (6 ) . Sed actus qui respondet istis potentiis non est unus, quia materia accipit formas individuatas, intellectus autem universales ; item, modus recipiendi non est unus, quia materia per transmutationem recipit, intellectus autem sine transmutatione . Similiter est de potentia passiva ad esse, quia illud quod est in potentia ad esse , vel est aggregatum, vel forma : forma autem recipit esse non per transmutationem, aggregatum etiam non transmutatur ad esse sed est ali-

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

ARIST. , Metaph., X, 7 ( 1057 b 20 sq . ) . PROCLUS, Elementatio theologica, prop . I. Ed . DODDS , p . 2 , 1. 1 sq . ARIST. , Metaph. , V, 12 ( 1019 a 26) . ARIST. , Metaph. , IX , 8 ( 1050 b 5-6) . AVICEBRON, Fons Vitae, lib. 4, c. 15. Ed . BAEUMKER, p . 246, 1. 14, 16 ; p . 247 , 1. 9. Cf. AVER. , De Anima, III , nº 41 (fol . 190 A-B) .

QUAESTIO 35

71 ⚫

quid quod per se consequitur esse , sicut propria passio suum subiectum . Quare illud primum passivum non est materia. Quid ergo erit ? Dicendum quod ordo in passivis est secundum ordinem potentiarum activarum, quia referuntur ad invicem semper, ut potentia particularis refertur ad determinatam activam, et similiter universalis ad universalem. Nunc autem potentia activa prima est idem quod ipsum Primum, et primo ab eo causatum est esse . Et ideo potentia passiva prima erit id per quod primo est aliquid in potentia ad esse , et ista primo reperitur in separatis a materia. Tunc dicendum quod ad potentiam passivam ad esse reducantur omnes potentiae passivae . Et ideo quaedam substantia intellectualis, quae est in potentia ad esse , est in potentia ad suum intelligere . Et ideo , quia anima caeli, secundum AVICENNAM ( 1 ) , est in potentia ad intelligere et ad suum esse, ideo movet mobile , scilicet caelum, ad diversa ubi ; quia enim intelligit se contineri in esse suo per moveri aliquo modo , ideo et movet ipsum mobile de ubi in ubi et ad diversa ubi , quia renovatur anima in sua imaginatione et intellectu, secundum AVICENNAM . Et ideo omnis potentia in superioribus reducitur ad potentiam ad esse , ut potentia ad ubi ad potentiam in intellectu et potentia intellectus ad potentiam ad esse . Potentia tamen passiva in istis inferioribus reducitur (a ) , sicut ad suam causam , ad potentiam ad ubi quae est in superioribus , et ideo dicit COMMENTATOR (2 ) quod , si in superioribus non esset potentia ad ubi , non esset in inferioribus potentia ad esse . Et ita potentia passiva materiae quae est « yle » reducitur , sicut ad suam causam , ad potentiam ad ubi, ita quod per hoc quod caelum movetur ab ubi, et materia movetur ad formam . Et illa potentia ad ubi reducitur ad potentiam in motore ad intelligibilia diversa vel ad suum intelligere . Et illa potentia ulterius reducitur ad potentiam quae est ad esse in ipsa intelligentia superiori vel in seipsa , si non sit superior ea, et ista ulterius non reducitur ad aliam potentiam sed reducitur ad agens primum . Patet igitur quod omnes potentiae passivae reducuntur ad unum passivum primum . Illud autem non est eiusdem rationis cum aliis passivis, quia tunc reducerentur ulterius ad aliud passivum ulterius [ fol . 25™ª ] , et sic esset processus in infinitum, quod est inconveniens . Immo etiam omne quod est aliquid per participationem reducitur ad aliquid quod est tale per substantiam suam, et illud erit alterius rationis quam alia necessario, nisi sit processus in infinitum, quod est impossibile . Quare , palam quod omnes potentiae passivae quae in entibus reperiuntur , reducuntur ad unum passivum primum, et est potentia ad esse .

(a) reducitur : iter.

(1 ) AVICEN. , Metaph., lib. seu tract. 9, c. 3. (2) AVER. , Physic. , VIII , nº 47 (fol . 388 H-I) .

- 72

LIBER PRIMUS

Ad rationes in oppositum respondendum . Cum enim dicitur primo quod ea quae sunt diversarum rationum non reducuntur ad aliquid unum, dicendum quod verum est

non ad unum quod sit eiusdem rationis cum illis, sed con-

tingit quod reducantur ad aliquid unum diversae rationis ab illis , sicut et calor in istis inferioribus reducitur ad calidum in superioribus , sed non est nisi virtute in superioribus, sic aliter quam in inferioribus . Ad secundam dicendum quod quamvis omnes potentiae passivae reducantur ad unum passivum primum , tamen non oportet quod ipsum maneat in quolibet illorum , nisi in virtute solum, et omnes aliae agunt aliquo modo in virtute illius in eo quod ipsa est causa omnium . Et nulla posterior esset, nisi esset prima, et non esset potentia ad formam, nisi esset potentia ad ubi , nec esset potentia ad ubi, nisi esset potentia alia in motore eius, et sic usque ad et ita omnes potentiae passivae redupotentiam primam quae est ad esse cuntur ad illud passivum . Non tamen oportet quod quaelibet potentia passiva possit immediate post illud sed omnes agunt in virtute illius primae potentiae passivae , quia ipsa est causa quodammodo omnium aliorum. Et ideo non procedit ratio .

(a) QUAESTIO

< UTRUM MATERIA PRIMA FACTA SIT >

Utrum materia prima facta sit . Et videtur quod non , quia omne factum possibile fuit fieri ; omne autem tale habuit aliquam potentiam ante se per quam possibile fuit fieri si igitur materia prima facta sit , possibilis fuit fieri : quare tunc haberet aliam potentiam ante ipsam : quod falsum est . Quare , etc. 2. Item, illud quod praecedit omne fieri et omne corrumpi natura , nec fit, nec corrumpitur ; sed materia praecedit omne fieri, quia omne quod generatur fit ex materia ; similiter (b) omne quod corrumpitur, in materiam abibit ultimam ; quare , etc. Oppositum arguitur : si materia non sit facta , tunc erit ex se. Illud autem quod est ex se necessarium est . 2. Iterum , materia est aliud a Primo quod necesse est ex se ; quare duo erunt necessaria ex se , quod est impossibile , ut patet ex praedictis , et est contra AVICENNAM ( 1 ) et OMNES PERIPATETICOS ; quare , materia facta est, cum sit aliud a Primo .

(a) Quaestio : i . m.

(b) similiter

dub . aut sed .

(1) AVICEN., Metaph. , lib. 2, tract. 1 , c. 3.

133

QUAESTIO 36

73

Et dicenda hic tria : primo quod materia non generatur ; secundo quod facta est ; tertio quod facta est secundum accidens . Primum patet, quoniam generatio per se est ex subiecto , et ideo omne quod fit, fit ex subiecto . Et hoc patet ex definitione motus in universali qui est actus entis in potentia . Si igitur materia generaretur, ex alia materia generaretur, et tunc ante materiam primam esset alia materia prior . Et similiter declaratur quod non corrumpitur, quia tunc post ultimam esset materia posterior , et tunc esset materia postquam corrumperetur. Verumtamen materia prima facta est

omnia enim entia quae non sunt

principium primum facta sunt a Primo . Tota sphaera activorum et passivorum , in qua est materia prima generabilium et corruptibilium, facta est a Primo, ut manifestum est ; quare et materia prima , quae est pars ipsius , facta est a Primo . (a) dicendum quod materia non est facta per se , quia materia non est ens per se sed per formam, nec reperitur per se , et ideo non est facta per se, sed quia est pars alicuius aggregati quod fit per se , ideo et ipsa fit per factionem totius. Ita quod, sicut est in illis quae exeunt in esse per transmutationem , totum non est materia , nec [ fol . 25 ] forma , sed aggregatum, ut probatur Septimo Metaphysicae ( 1 ) , sic et in compositis quae procedunt ab aeterno, totum procedit per se et primo ita quod nulla pars prius ; unde et in elementis, si facta sint ab aeterno, non est facta materia eorum prius sed totum simul, et materia per totum et similiter forma . Ad rationes . Cum dicitur

omne factum possibile fuit fieri , dicendum

quod refert in factis per transmutationem et sine transmutatione, quia in factis per transmutationem oportet quod fuerit aliquid in potentia in subiecto ad illam formam ; sed hoc non oportet in factis sine transmutatione, quae fiunt per hoc quod causantur ab aliquo agente secundum totam naturam suam : non enim oportet quod aliquid prius sit in potentia ad illud , nisi dicamus potentiam quae est non repugnantia terminorum ad esse , et haec est aliqua potentia secundum AVICENNAM (2 ) . Ad secundam, cum dicitur quod materia est ante omne generari et corrumpi , dicendum quod verum est, et ideo non corrumpitur nec generatur ; sed ex hoc non sequitur quod non fiat, sicut dicimus passionem causari a subiecto .

(a) Tertio : scr.: secundo .

(1) ARIST. , Metaph. , VII , 8 ( 1033 b 18) . (2) AVICEN. , Metaph. , lib. seu tract . 4, c. 2

LIBER PRIMUS

74

QUAESTIO (a) < UTRUM MATERIA PROCEDAT A PRIMO IMMEDIATE VEL MEDIANTE ORBE >

Utrum materia procedat a Primo immediate vel mediante orbe . Et videtur quod immediate , quia intransmutabile est immediate a causa intransmutabili secundum quod huiusmodi , et transmutabile a transmutabili , ut probat PROCLUS (1 ) ; sed materia secundum substantiam suam est intransmutabilis , et Primum est intransmutabile , et non corpora superiora, quia transmutantur ad ubi. 2. Item, si est aliquid ex non ente , (b) Primi est tantum ; sed materia, si facta est , facta est ex non ente ; quare immediate facta est a Primo. Contra : illud quod est incompletissimum in natura sua non potest produci a Primo quod est completissimum agens ; sed materia incompleta est in natura sua, quia nullam habet formam , nec est ens ; quare , etc. Et dicendum quod materia prima immediate a Primo non procedit sed mediante orbe . Et primi probatio est quia illud quod immediate procedit a Primo, propinquissimum est Primo ; illud autem quod propinquissimum est ei , est perfectissimum inter causata ; sed materia non est perfectissimum entium, immo imperfectissimum magis, quia tantum ens in potentia , et etiam habentia materiam corruptibilia sunt et transmutabilia ; diate fit.

quare non imme-

Quod autem mediante orbe, patet supponendo quod generabilia et corruptibilia in quibus est materia procedant a Primo mediante orbe . Et hoc patet, quia mediante eo procedunt entia a Primo , mediante quo conservantur in esse ; sed entia generabilia conservantur in esse et secundum speciem mediante orbe, orbis enim est causa continens generationis ; quare mediante eo procedunt (e) Item, sicut prius : transmutabilia ab intransmutabili immediate non possunt procedere ; sed entia generabilia sunt transmutabilia ; quare a Primo non procedunt immediate , cum ipsum sit simpliciter intransmutabile ; quare producuntur mediante aliquo transmutabili , et hoc est orbis . Et hoc patet ex alio , quia in eis quae essentialiter ordinantur secundum

totum , semper superius habet aliquam causalitatem super inferius ; nunc autem corpora superiora sic sunt ordinata respectu inferiorum ; quare manifestum est quod generabilia et corruptibilia procedunt a Primo mediante orbe . Quare et materia quae est in istis producitur mediante orbe , non quia materia per se

(a) Quaestio : i . m.

(b) ipsius

scr.: ipsi.

(c) procedunt : scr.: proceduntur.

(1) PROCLUS, Elementatio Theol . , prop . 76. Ed . DODDS , p. 2, l . 5 sq .

75

QUAESTIO 38

ab orbe causetur, sed in eo quod totum aggregatum primo , et non quia orbis primo et postea materia , sed totum simul monstratum (a) mediante orbe ;

quare , etc. Et hoc patet ex dictis prius , quia , si omnes potentiae passivae reducuntur ad potentiam primam ad esse , ut potentia ad formam ad potentiam ad ubi, et ista ad potentiam in motore, et ista ad potentiam ad esse , et ita per consequens, cum materia sit potentia ad [ fol . 25 ] esse , reducetur ad Primum mediante eo quod est in potentia ad ubi, et ista ad aliam quousque deventus fuerit ad Primum. Et hoc est quod dicunt ALGAZEL ( 1 ) et AVICENNA (2) et omnes PERIPATETICI quod inferiora ordinantur et reguntur a superioribus, et hic quidam THEOLOGI (3). Ad rationes. Cum dicitur quod intransmutabile non fit ab aliquo transmutabili, dicendum quod verum est : secundum quod huiusmodi . Et cum dicitur quod materia est intransmutabilis , dicendum quod verum est . Et superiori, et tamen manifestum est quod ex non ente producuntur.

QUAESTIO (b) < 38 >

Utrum materia omnium generabilium sit una . Et videtur quod sic, primo auctoritatibus : ARISTOTELES dicit in Quarto huius (6) quod esse materiae in

(a) monstratum : dub.

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

(b) Quaestio : i . m.

Algazel , Metaph. , pars 1 , tract. 5. Ed . MUCKLE, p. 118 , 1. 1 sq . AVICEN. , Metaph., lib. seu tract. 9, c. 3. F: PETRUS LOMBARDUS , IV Sent. , D. 5 ; S. THOMAS , II Sent. , D. I , q. 1 , a. 3. Liber de Causis, popr . 3. Ed. BARDENHEWER, p . 166, 1. 2-3. PROCLUS, Elementatio Theologica , prop . 57. Ed . Dodds , p . 57. l. 9 sq. ARIST., Physic. , IV, 9 (217 a 22).

LIBER PRIMUS

76

diversis et diversis alterum et alterum est, ipsa tamen una est secundum se, ut caloris et frigoris est materia secundum esse alia et alia , secundum substantiam tamen una. 2. Item, Primo de Generatione ( 1 ) dicit quod melius est omnibus facere materiam inseparatam unam numero entem ; quare videtur secundum ipsum quod materia sit una numero . 3. Item, illud est prima materia in generabilibus et corruptibilibus ad quod stat resolutio omnium generabilium et corruptibilium . Sed non potest < esse > plura numero

si quis enim ab aliquo circumscribat omnes formas substan-

tiales et accidentales, et similiter ab alio eodem modo, ita quod illud quod remanet non potest esse plura numero , quia pluralitas in numero est ex diversitate quantitatis, illud autem quod remanet non habet aliquam quantitatem , quia circumscribitur quantitas , quare , si non est plura numero, sequitur quod sit unum numero . Quare , etc. Contra : quaecumque uni et eidem numero

sunt eadem, inter se sunt

eadem numero ; si igitur forma alicuius generabilis faciat unum cum materia et sit idem cum ipsa ,

et similiter alterius generabilis ,

si tunc

materia

esset

eadem numero , formae diversae essent eaedem numero , quod est impossibile ; quare , etc. 2. Item , potentia distinguitur per actum, ut dicitur Secundo de Anima (2) ; sed materia est potentia , forma vero actus ; quare secundum distinctionem formae distinguetur materia . Cum igitur formae omnium generabilium sint diversae et non una numero , nec specie , nec genere , manifestum quod materia omnium non erit una numero , nec specie, nec genere .

Et dicendum quod materia secundum se accepta non est una numero in actu , nec specie , nec genere , nec similiter plura aliquo modo , quoniam unum in actu non est aliquid , nisi per formam, et etiam nihil est unum numero, nisi per id quod est causa unitatis secundum numerum ; hoc autem est indivisio quantitatis ex hoc enim dicitur aliquid unum numero (b) in generabilibus et corruptibilibus quia quantitatem unam et indivisam habet ; pluralitas vero numero causatur ex divisione eiusdem : et ideo , cum materia nec habeat de se quantitatem divisam nec indivisam, quia nullam de se habet quantitatem , nec erit de se una numero nec plures . Similiter nec est de se una specie , nec genere, quia ab eodem habet aliquid unitatem talem , a quo habet esse per idem enim aliquid est ens et unum, unde et inter se convertuntur ; sed materia non habet esse nisi per formam ; quare materia nullam unitatem de se habebit . Sed si una sit vel plures , hoc erit per formam : quia enim unitas numero causatur ex indivisione quantitatis et pluralitas numero ex divisione eiusdem, ideo (a) d-

cancell.

(b) numero : i. m.

(1 ) ARIST. , De Gener. , I , 5 (320 b 12-14). (2) ARIST. , De Anima, II , 4 (415 a 18-19) .

77

QUAESTIO 39

et in eo quod materia sub quantitate divisa vel indivisa, est una secundum numerum vel plures , et quia non habet quantitatem nisi ex forma , ideo et istam unitatem habet ex forma . Similiter etiam unitatem secundum speciem non habet nisi per formam : ex eo enim quod forma est eadem secundum speciem , et materia est eadem secundum speciem, et similiter plures secundum speciem eo quod forma diversa secundum speciem [ fol . 25 ] . Eodem etiam modo est eadem vel diversa secundum genus . Patet igitur quod materia secundum se non est una neque plures in actu aliquo modo . Verumtamen materia de se (a) est in potentia una et plures quia enim nullum istorum de se habet et per aliud est una vel plures, ut per formam , oportet quod de se sit in potentia una vel plures secundum numerum et similiter secundum speciem, ita quod materia istius quae est eadem secundum numerum nunc , potest esse materia alterius ; sed nondum est materia huius, nec simpliciter eadem secundum numerum , quia , cum sit una nunc per formam istam, et ista corrumpatur, ideo et identitas (b) ista secundum numerum corrumpitur . Illa tamen materia quae nunc (c) < est > eadem secundum numerum istius potest esse materia omnium sub alia et alia numerositate vel unitate , et hoc est quod dicit ARISTOTELES Primo de Generatione quod materia eadem secundum subiectum , ratione autem et esse alia et alia in diversis ; ita quod , sicut materia nihil est de se praeter formam , ita nec una nec plures de se , sed per aliud , ut per formam : ita quod , si forma sit diversa secundum numerum tantum , et materia erit diversa secundum numerum , et , si forma diversa secundum speciem, et materia erit diversa secundum speciem , et si diversa secundum genus... Ad rationes patet solutio . ARISTOTELES enim Quarto huius et Primo de Generatione intendit quod dictum est, quod materia quae nunc est sub forma una potest esse sub forma contraria , eadem existens secundum subiectum , sed ratione et esse alia et alia , quia diversificantur secundum diversitatem formarum . Et cum arguitur quod illud quod remanet, quolibet alio circumscripto a generabili , est materia prima , dicendum quod verum est , quia non est ibi aliqua quantitas , unde non est ibi nisi tantum illud quod est in potentia ad omnes formas et unitates diversas, quod nec est unum, neque plura ; unde non sequitur quod, si non sit plura numero, quod sit unum .

QUAESTIO (d) < 39 > < UTRUM MATERIA SIT IN POTENTIA AD QUANTITATEM INFINITAM >

Quaeritur de potentia materiae , et primo utrum materia sit in potentia ad quantitatem infinitam . Videtur quod sic, quia materia est in potentia ad (a) vel

cell.

exp.; et

i. m . dub.

(d) Quaestio : i . m.

(b) identitas : scr.: ydemptitas.

(c) secundum : can-

LIBER PRIMUS

78

omne illud quod potest facere primum agens, secundum quod dicit COMMENTATOR ( 1 ) quod omnes formae quae sunt in potentia in materia prima sunt in actu in motore primo ; sed primum agens potest facere quantitatem infinitam, quia est infinitae virtutis ; quare potest producere effectum infinitum ; quare materia prima ad hoc est in potentia . 2. Item , quod non determinat sibi unum oppositorum, est in potentia ad reliquum ; sed materia prima in ratione sua non includit quantitatem finitam , quia nullam quantitatem includit ; quare est in potentia ad infinitam . Contra

quod est in potentia ad aliud, potest fieri illud ; si igitur materia

prima esset in potentia ad quantitatem infinitam , posset fieri quantitatis infinitae ; sed hoc est impossibile , quia quod impossibile est factum esse , impossibile est fieri, ut patet ex Octavo huius (2) et Primo Caeli et Mundi (3) ; sed impossibile est materiam factam esse infinitam vel quantitatis infinitae , quia nec est, nec esse potest, ut patet ex Tertio huius (4) ; quare impossibile est ipsam fieri quantitatis infinitae . Quare , etc. Et intelligendum quod quantum infinitum in actu non est in rerum natura , quia, si esset, aut esset simplex , aut compositum . Non simplex, quia tunc corrumperet alia, et iterum non haberet motum nec locum, ut dicitur Primo Caeli et Mundi (5) . Nec corpus compositum potest esse infinitum , quia non esset compositum infinitum , nisi aliquod miscibilium vel aliqua essent infinita , vel esset aliquid compositum ex finitis secundum quantitatem infinitis secundum numerum ; sed quodlibet istorum (a ) est impossibile , ut patet ex Tertio huius (6) et Primo Caeli et Mundi (7) . Quare supponatur hic quod non sit corpus infinitum in actu , et per consequens non erit superficies infinita , quia superficies non sunt sine corpore , nec similiter linea, quia non reperitur sine superficie et corpore . Item, de ratione quantitatis est finitas et terminatio , quia in definitione cuiuslibet quantitatis cadit [ fol . 26™ª ] terminatio eius . Linea enim est longitudo sine latitudine cuius extremitates sunt duo puncta, ita quod terminatio per duo puncta cadit in definitione lineae . accipit lineam

Similiter superficies in sui

definitione

est enim latitudo terminata per lineas, ut patet inducendo .

Et similiter est de corpore : accipit enim superficiem in sua definitione : est enim terminatum superficie vel superficiebus . Quantitates igitur, saltem continuae, accipiunt terminationem in ratione sua , unde dicit ARISTOTELES Tertio (a) sed quodlibet istorum : iter.

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

AVER. , Metaph. , XII , nº 18 (fol . 305 I) . ARIST. , Physic. , VIII , 9 (265 a 19) . Cf. ARIST. , De Caelo, I , 11 (280 b 11-12) . ARIST. , Physic. , III , 5 (204 a 34 sq . ) . ARIST. , De Caelo, I , 6 (274 a 19-29) , 7 (274 b 1-274 b 32). ARIST. , Physic . , III , 5 (204 b 10 sq .) . ARIST. , De Caelo, I , 7 (274 a 30 sq . ) .

QUAESTIO 39

79

Metaphysicae ( 1 ) quod qui intelligit lineam, oportet intelligere stantem super duo puncta. Infinitum igitur passio quantitatis non est sed est privatio , ut prius dictum est, unde contra rationem quantitatis est esse infinitam . Et ideo, cum quaeritur utrum materia sit in potentia ad quantitatem infinitam, dicendum quod non, si non est in potentia ad quantitatem quae potest agi in se vel in materia , ita quod de se non sit prohibita : nihil enim fit nisi quod de se est possibile ; quantum autem infinitum prohibitum est de ratione sua, quia esse non potest , ut dictum est ; quare materia non est in potentia ad ipsum . Et cum arguitur quod materia est in potentia ad omne illud quod primum agens potest agere , dicendum quod falsum est , quia quaedam agit non ex materia et quaedam ex materia non eiusdem rationis cum materia generabilium et corruptibilium, et ad talia non est in potentia materia prima ; perpetua enim et separata facit non ex materia ; motum autem sive caelum facit non ex materia eiusdem rationis cum materia istorum inferiorum. E converso tamen verum est, sicut dicit COMMENTATOR , quod , ad quaecumque est materia prima in potentia , primum agens potest agere . Similiter est minor falsa : cum dicitur quod primum agens potest agere quantitatem infinitam, dicendum quod falsum est , quia hoc est de se prohibitum ; talia autem non agit Deus, ut hominem esse asinum, et contradictoria esse simul vera , ut sedere et non sedere simul : talia enim de ratione sua sunt non entia , et ideo talia non agit . Et cum dicitur quod primum agens est infinitae virtutis et ideo (a) agit effectum infinitum , (b) dicendum quod verum est si non sit effectus prohibitus de ratione sua , sicut facere aliquid ex non ente simpliciter, ut intelligentiam , est effectus infinitus, non est autem prohibitus de ratione sua , immo possibile est terminos coniungi. Et iterum infinitas virtutis eius non probatur quia faciat infinitum , sed ex modo agendi, ut patebit post . Et cum arguitur secundo quod illud quod non determinat sibi unum oppositorum est in potentia ad reliquum , dicendum quod falsum est , nisi sit in potentia ad utrumque . Corpus enim caeleste non determinat sibi calidum vel frigidum de ratione sua , nec tamen est calidum, nec frigidum, nec est in potentia ad alterum . Si autem sic accipiatur : quod non determinat sibi unum oppositorum et est in potentia ad utrumque , est in potentia ad reliquum, tunc vera est . Sed tunc minor falsa erit , quia materia non est in potentia ad utramque quantitatem sed tantum ad finitam . Vel, concessa maiore sicut proponitur, dicendum ad minorem quod ipsa falsa est , quia , licet in natura materiae non sit aliqua quantitas sicut nec forma , tamen in natura materiae est aliquid ex quo determinatur materia ad quantitatem finitam , secundo modo dicendi per se, quia de ratione materiae est potentia : ratio autem potentiae

(a) non

exp .

(b) est

exp .

(1 ) Cf. Arist. , Metaph. , III , 5 ( 1002 a 34-1002 b 11 ) .

80

LIBER PRIMUS

sumitur ex actu , et ideo , cum actus determinet sibi per se ut sit finitus, ideo et materia determinat sibi quod tantum sit in potentia ad quantitatem finitam.

(a) QUAESTIO

Utrum materia sit in potentia ad formas infinitas . Videtur quod sic , quia materia est in potentia ad omnia quae fiunt in materia ; sed infinitae formae fiunt in materia quia generatio procedit in infinitum ; quare , etc. 2. Item, materia prima est in potentia ad omne quod primum agens potest

agere ; sed ipsum potest agere infinita, cum sit infinitae virtutis ; quare , etc. Contra : infinita , nec sunt , nec possunt esse , ut patet ex Tertio huius ( 1 ) ; materia autem non est in potentia nisi ad ea quae possunt esse ; quare , etc. Et dicendum quod materia prima non est in potentia ad infinita secundum ex quo enim sunt infinita non sunt, nec fiunt , ut patet ex Tertio huius (2) . Materia autem non est in potentia, nisi ad ea quae fiunt.

actum simul

Secundo dicendum quod materia non est in potentia ad formas diversas secundum speciem infinitas successive , nec simul , quia secundum ARISTOTELEM Tertio Caeli et Mundi (3) differentiae substantiales rerum omnium finitae sunt ; istae autem sumuntur ex forma ;

[ fol . 26 ] quare et formae

substantiales rerum et species finitae sunt ; cuius ratio etiam videtur , quia species partes principales sunt universi et per se , ipsae autem sunt finitae, aliter enim universum infinitum esset, et aliter aliqua nova species posset generari in universo ; quod est impossibile secundum ARISTOTELEM . Quare materia non est in potentia successive ad formas diversas in specie. Tertio intelligendum quod materia est in potentia ad formas infinitas secundum numerum successive , quia materia transmutatur de una forma ad aliam secundum numerum et ex illa ad aliam et sic in infinitum circulando , secundum intentionem ARISTOTELIS , qui ponit generationem et corruptionem esse in infinitum . Ita quod tria patent hic vera : primum est quod materia non est in potentia ad formas infinitas simul, nec si sint diversae secundum numerum , nec si diversae secundum speciem ; secundum est quod materia successive non est in potentia ad formas infinitas diversas secundum speciem ; tertium est quod

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST., Physic . , III , 5 (204 a 34 sq . ) . (2) ARIST. , Physic. , III , 5 (204 b 10 sq .) . (3) ARIST. , De Caelo, III , 4 (302 b 10 sq . ) .

QUAESTIO I

81

est in potentia successive ad formas infinitas secundum numerum diversas ita quod non secundum speciem. Et cum arguitur quod formae infinitae possunt fieri in materia , dicendum

Et cum arguitur secundo quod materia est in potentia ad omne quod primum agens potest agere , posset dici quod falsum est , ut prius . Dicendum etiam ad minorem quod ipsa falsa est : infinita enim secundum speciem non potest agere Primum , quia ipsa non possunt agi , infinita autem secundum numerum possunt agi , sed non simul sed successive , et ideo potest Primum ipsa agere .

< LIBER SECUNDUS >

Horum autem quae sunt, alia quidem natura ... ( 1 )

< UTRUM NATURA SIT PRINCIPIUM MOTUS IN EO IN QUO EST PER SE >

Quia in isto secundo determinat ARISTOTELES de natura , ideo quaeritur primo utrum natura sit principium motus in eo in quo est per se . Videtur quod non, quia corpora superiora naturaliter moventur, sicut patet ex Primo Caeli et Mundi (2) ; sed non moventur a principio intrinseco sed separato, ut probatur Octavo huius (3) ; quare, etc. 2. Item, corpora simplicia naturaliter transmutantur immediate ; sed non habent principium in se sed extra , ut COMMENTATOR (4) dicit ; quare , etc. Oppositum dicit ARISTOTELES (5) . Et arguitur, quia ars differt a natura ; ars autem est principium in alio

natura igitur est principium motus in eo

in quo est. Dicendum quod natura est principium motus per se , quia naturalia differunt ab artificialibus quia naturalia habent in se principium motus, ut secundum locum vel augmentum vel alterationem , ut dicit ARISTOTELES (6) ; artificialia autem non habent principium motus in se nisi in quantum accidunt naturalibus ; ideo, etc.

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

ARIST. , ARIST. , ARIST. , Aver., ARIST. , ARIST. ,

Physic. , II, 1 ( 192 b 8). De Caelo, I , 2 (268 b 14-16) , 8 (276 b 26 sq .) . Physic. , VIII , 5 (256 a 17-19) . Physic. , II , nº 1 (fol . 48 D) , nº 3 (fol. 49 C -D) . Physic. , II , 1 ( 192 b 21-23) . Physic. , II , 1 ( 192 b 14).

STY LIBRARIE MICHIGAN OF UNIVERSI

quod verum est : formae infinitae secundum numerum , non secundum speciem .

82

LIBER SECUNDU

S

Est tamen intelligendum quod , sicut aliquibus attribuitur motus, ita et natura quae est principium eius . Motus autem aliquibus attribuitur passive sicut subiecto, et ita naturaliter moventur tantum et non movent ; aliquibus autem attribuitur motus active , et ita movent tantum et sunt principium motus in alio ; quibusdam autem attribuitur et passive et active, ita quod et movent et moventur et talia sunt animata : habent enim utrumque principium , scilicet principium per quod possunt moveri , ut corpus, et principium per quod possunt movere, ut animam. Et ita patet quod natura est principium motus ita quod in quibusdam passive tantum , in quibusdam active tantum, similiter in aliis utrisque . Et cum arguitur quod corpora caelestia naturaliter moventur , dicendum quod verum est : passive , quia sic nata sunt moveri, ut dicit COMMENTATOR Primo Caeli et Mundi (1 ) ; unde tantum in se habent principium passivum motus, et ideo motus naturalis est natura materiae et non natura formae. Ad secundam, cum dicitur quod elementa transmutantur immediate naturaliter, dicendum quod ista transmutatio naturalis est natura materiae et non natura formae, ut dicit COMMENTATOR (2) , et habent materiam in se . Quare , etc.

QUAESTIO (a) < UTRUM NATURA SIT PRINCIPIUM QUIETIS >

Utrum natura sit principium quietis . Videtur quod non , quia contrariorum contrariae sunt causae ; sed motus et quies opposita sunt , et natura est principium motus ; quare , non quietis . 2. Item , privationis non est aliqua causa per se , ut ALGAZEL (3) dicit ; sed quies privatio est, ut dicit ARISTOTELES Quinto huius (4) ; natura autem est causa positiva ; quare , etc. In oppositum est ARISTOTELES hic (5 ) et definitio naturae . Et arguitur, quia a quocumque [ fol . 26 ] loco movetur aliquid violentia, ibi quiescebat natura ; sed aliqua naturalia a quibusdam locis moventur per violentiam ; quare ibi quiescunt natura ; quare , etc. Et dicendum quod quiescere dicitur illud quod aptum natum est moveri et ubi et quando natum est, et non movetur ; quod autem non movetur, aptum

(a) Quaestio : i . m.

(1) (2) (3) (4) (5)

AVER. , De Caelo, I , nº 5 (fol . 5 E-F) . AVER. , Physic . , II , nº 1 (fol . 48 E) . ALGAZEL, Metaph., pars 1 , tract. 1 , divis. 3. Ed . MUCKLE, p . 34, 1. 5-24. ARIST. , Physic . , V, 2 (226 b 15) . ARIST. , Physic. , II , 1 ( 192 b 22) .

83

QUAESTIO 3

natum tamen est moveri, privatum est ;

quare

quies et immobilitatio et

privatio quaedam est . Et ideo dicendum quod quies per se non habet aliquam causam per se efficientem sed privatio vult habere naturam subiectam de qua dicatur, ut dicitur Decimo Metaphysicae ( 1 ) ; quare quies habet per se causam sicut subiectum, ita quod quies per se causam efficientem non habet . Est tamen intelligendum quod quies habet causam positivam secundum accidens. Quies enim est privatio motus in mobili quando est in termino ad quem, ita quod in quiete est duo considerare : privationem motus et perfectionem mobilis per terminum ad quem . Nunc autem, per eandem naturam per quam aliquid movetur ad illum terminum, perficitur per istum, ut, si movetur ad ubi, perficitur per ubi per eandem naturam per quam movetur ; si ad formam, perficitur per eam. Et ideo quies habet causam efficientem per accidens in eo quod (a) ipsa sequitur illud quod habet causam positivam. Verumtamen solet dici quod perfectio mobilis per terminum ad quem est quies eius, et, quia hic habet causam positivam, ut dictum est , ideo dicunt quod quies habet causam positivam efficientem. ARISTOTELES (2) tamen dicit quod quies est immobilitatio quaedam. Et cum arguitur quod natura est principium quietis , dicendum quod verum est . Per accidens tamen quies causam naturalem habet , ut naturam quae est materia, non causam efficientem, nisi vocemus quietem perfectionem mobilis per terminum ad quem . Et cum arguitur quod , a quocumque loco movetur aliquid violentia, ibi quiescit natura, dicendum quod verum est , quia non est natum inde moveri, ita quod materia est causa per se quietis ibi , non sicut efficiens, sed sicut subiectum : nihil enim est per se efficiens eius , ut dictum est .

QUAESTIO (b) < UTRUM IN EO QUOD FIT SIT PONERE POTENTIAM ACTIVAM >

Quaeritur, gratia cuiusdam dicti, utrum, in eo quod fit, sit ponere potentiam activam vel inchoationem formalem (3) . Videtur quod sic , quia AristoTELES Septimo Metaphysicae (4) dicit quod in quibusdam materia habet aliquam partem eius quod generatur, ubi movet dubitationem quare quaedam generantur a natura tantum, quaedam ab arte tantum, quaedam a natura et ab

(a) ipsa

(1) (2) (3) (4)

scr.: ipsū ; ū : exp.

b) Quaestio : i . m.

ARIST. , Metaph. , X, 4 ( 1055 b 8). ARIST. , Physic . , III , 2 (202 a 5) . F : S. THOMAS , In Physic. , lib . 2, lect. 1. Ed. Leon. , nº 3. ARIST. , Metaph. , VII , 9 ( 1034 a 9-14) .

84

LIBER SECUNDUS

arte, et subiungit , solvendo , id quod dictum est se ad illud

et ideo potest moveri ex

) . Et hoc dicunt ANTIQUI inchoationem formalem . Quare, etc.

2. Item, omne quod movetur habet aliquid eius ad quod movetur, sicut dicitur Octavo huius (1 ) ; sed (b) id quod habet aliquid eius quod movetur dicimus potentiam activam ; quare, etc.

3. Item , naturalia differunt ab artificialibus quia ars est principium extra et natura intra ; sed ubi est ponere principium intra , est potentia activa ; quare , etc. 4. Item, si non esset potentia activa in eo quod movetur, tunc omne quod moveretur, ab extrinseco moveretur ; omne autem tale movetur violenter ; quare, cum hoc sit impossibile, sequitur primum . Contra agente praesente ipsi passo , necessario est actio , ut dicitur Primo de Generatione (2) ; si igitur in eo quod movetur est ponere potentiam activam , et in eo est principium passivum ; quare ipsum movetur de se non motum ab extrinseco ; quod videtur impossibile . 2. Item, si potentia activa sit in materia , aut est facta , aut non est facta . Si non facta, tunc erit aliqua forma aeterna in materia prima ; quod est impossibile. Si autem facta in materia , tunc materia , aut est in potentia activa ad illam , aut non ; si non , non est necesse omne quod transmutatur habere aliquam potentiam activam ad illud ad quod transmutatur ; si habet potentiam ad istam , eadem quaestio erit de ista , et sic , vel erit procedere in infinitum , vel erit dare quod non omne quod factum est habet potentiam activam ad illud . Solet dici (3 ) quod omne quod generatur, generatur ex aliqua materia in qua est aliquid eius quod fit, incompletum tamen, ut potentia activa eius , et illud movet ad sui completionem, motum tamen ab alio , ita quod inquantum movet , tamen motum ab alio , ideo dicitur potentia activa , et , quia habet aliquid formae generandae, dicitur inchoatio formalis . Sed istud est inconveniens et non videtur differre ab opinione ANAXAGORAE (4) qui posuit latentiam formarum , quia unumquodque agit secundum quod est in actu ; si igitur (c) ista potentia movet ad sui generationem completivam , quare erit aliquid in actu, et tunc [ fol . 26 ] erit aliquid formae ; et hoc ipsi concedunt ; quare sequitur quod forma fuit in materia antequam generaretur, et ita erit aliquid antequam generetur . Nec potest dici quod illud quod est in materia primo esset ibi incompletum et ideo non oportet quod ibi sit forma, quoniam forma substantialis non suscipit magis et minus , cum sit (a) et ideo... illud : subn .

(b) hoc : cancell .

(c) cum

exp .

(1 ) ARIST. , Physic. , VIII , 4 (255 b 30) . (2) ARIST . , De Gener., I , 9 (326 b 31 sq . ) . (3) Cf. S. BONAVENTURAM , II Sent. , D. 18 , a . 1 , q . 3. Ed . Quaracchi, p . 440 sq.; ÆGIDIUS ROMANUS, In libros de Physico auditu, lib. 2 , lect. 1 , dub . 9 ; ALBERTUS MAGNUS , Sum. Theol. , p. 2, t. I , q. 4, m . 2, a . 1. Ed . BORGNET, p. 82. (4) ARIST. , Metaph. , I , 3 (984 a 11-16) .

H

85

QUAESTIO 3

indivisibilis, quoniam magis et minus non diversificant formam . Si igitur est ibi aliquid formae, manifestum quod est ibi tota, et etiam forma non recipit maioritatem nec minoritatem, nisi sit de genere quantitatis . Item , ARISTOTELES dicit Septimo Metaphysicae ( 1 ) quod ad generationem sufficit quod agens possit agere, ut pater , et materia pati ; cum igitur materia possit pati sine aliqua tali potentia , et agens extrinsecum agere , manifestum quod non est necessarium ponere talem potentiam propter generationem ; quare non oportet in materia esse talem potentiam . Et ideo intelligendum quod in omnibus eis quae moventur natura est aliquod principium motus quod est movens aliquo modo, ut patet in motu secundum locum : quaedam enim movent seipsa secundum locum, quia habent in se principium motus . Similiter autem est in augmento et alteratione, quia in alimento recepto in membro est quaedam virtus et calor naturalis membri movens et regulans nutrimentum ad formam membri . Et similiter est in generatione hominis ex semine

in commixto enim utriusque

seminis est aliquid quod est in potentia ad formam , ut menstruatum , aliud movens et regulans, ut semen maris, ut patet ex Libro de Animalibus (2) . Similiter in generatis per putrefactionem

in virtute enim solis et aliarum

stellarum est aliquid proportionale ad generatum per putrefactionem , sicut est semen hominis ad semen mulieris ; unde dicit COMMENTATOR Duodecimo Metaphysicae (3 ) quod sol et aliae stellae sunt quasi pater istorum generatorum per putrefactionem. Et ita convenit ponere potentiam activam isto modo in animatis, quia in mixtione seminum est virtus aliqua motiva ad formam hominis, quae secundum quosdam est virtus quaedam decisa a patre , quae est calor vel spiritus , quae disponit et movet ad formam inducendam ; nec tamen est ista virtus aliquid formae generandae sed est movens et disponens ad istam , et ideo , in quibus id est potens movere , dicuntur moveri ex se . Et hoc intendit ARISTOTELES Septimo Metaphysicae (4 ) ut patet in exemplo suo de sanitate : intendit enim de animatis quod aliquid in eis est motivum ad formam per seipsum , quia aliquid est in potentia ad illud , quod aliud est in virtute et in actu unde una pars habet virtutem agendi in aliam per virtutem et calorem in ea existentem , ut patet ex Libro de Generatione Animalium (5) . In corporibus autem simplicibus non est ita ; propter enim unigeneitatem partium in eis non habet una pars virtutem movendi aliam : continua enim et unius rationis sunt secundum rationem et virtutem , et ideo non possunt agere in seipsum sed nata sunt moveri ab alio , unde non habent in generatione eorum aliquid in materia

(a) simplicia : eras. (1 ) (2) (3) (4) (5)

ARIST. , Metaph. , VII , 7 ( 1032 a 16-24) . ARIST. , De Animal. Generat. , I , 2 (716 a 4-7) , 19 (727 b 31-33). AVER. , Metaph. , XII , nº 18 (fol . 305 C) . ARIST. , Metaph. , VII , 7 ( 1032 b 5-1033 a 1 ). ARIST. , De Animal. Generat. , II , 3 (736 b 33 sq .) .

86

LIBER SECUNDUS

motivum ad ipsa sed sola materia nata est sic moveri. Et ideo dicit COMMENTATOR Super Duodecimum Metaphysicae ( 1 ) quod (a ) principium potentiale quo simplicia naturaliter sunt transmutabilia , est natura eorum quae est materia ; in compositis autem (b) principium formale magis . Patet igitur quod in animatis est ponere aliquo modo in materia sive in semine potentiam activam , sed illud non est aliquid formae generandae, sed aliquid ut calor vel spiritus ; in simplicibus autem non est ponere potentiam activam in materia sed solum passivam . Et patet solutio ad primam rationem : ARISTOTELES enim Septimo Metaphysicae de generatione animatorum intendit, et hoc patet per exempla sua ibi . Et cum arguitur secundo quod omne quod movetur habet aliquid de eo ad quod movetur, dicendum quod omne quod movetur, < dum> (°) est in movendo , habet aliquid de eo ad quod movetur , quia partim est in termino ad quem , partim vero in termino a quo . Non tamen oportet quod ante motum [ fol . 27 ] habeat aliquid eius ad quod movetur quod moveat ipsum ad illud , et ideo non sequitur quod ibi sit aliqua potentia activa in materia ante formam quod quidem sit aliquid eius . Et cum arguitur quod naturalia differunt ab artificialibus , dicendum quod verum est, et in forma et in subiecto secundum quod huiusmodi . In forma enim , quia in naturalibus natura vel forma est principium motus in eo in quo est ; ars vero est principium operandi in alio saltem , non in eo in quo est per se : est enim ars quaedam ratio existens in anima per quam aliquis facit aliqua secundum artem in aliis rebus. Differunt etiam naturalia ab artificialibus in materia, quia in naturalibus materia de natura sua est in potentia ad formam ad quam transmutatur, ut ad formas omnes ; artificialia autem non sic se habent

lignum enim de natura sua non est in potentia ad lectum, immo

accidit sibi quod sit in potentia ad illud quia habet esse suum praeter illud . Et ideo, cum naturalia differunt ab artificialibus, illud quod est naturale , illud habet in se principium motus , sed illud non est aliquid eius quod generatur, et ideo non est propter hoc aliqua inchoatio formalis in materia. Et cum arguitur quod si non esset potentia activa in rebus , tunc omnia moverentur ab extrinseco vel ab alio , dicendum quod , si non sit principium movens intrinsecum , oportet esse principium extrinsecum ad hoc quod fiat motus . Et cum dicitur quod omnia tunc moverentur violentia, dicendum quod non oportet, quia violentum non tantum est cuius principium est ab extra sed, cum hoc, (d) conferente aliquam vim passo . Nunc autem, licet mobilia moveantur a principio extrinseco , quia tamen non est contra naturam eorum sic moveri, immo ipsa passiva sunt nata sic moveri, ideo non moventur violenter, etsi moveantur ab alio .

(a) simplicia : eras.

(b) est

scr. : ad.

(1) AVER. , Metaph . , XII , nº 22 (fol. 308 B-C) .

(c) dum : scr.: tm.

(d) a : scr.: ñ.

L

QUAESTIO 4

87

QUAESTIO (a) < 4 > < UTRUM MATERIA SIT NATURA >

Utrum materia sit natura , ut dicit ARISTOTELES ( 1 ) . Videtur quod non, quia quod est natura est ens , quia est principium ; sed materia est non ens , ut dixit PLATO (2) , quia medium inter ens et simpliciter non ens est nihil ; sed materia est huiusmodi secundum ipsum ; quare , etc.

Oppositum dicit ARISTOTELES (3) . Et arguitur, quia, sicut se habet materia artificialium ad artificialia , sic materia naturalium ad naturalia ; sed materia artificialium est natura ipsorum : lignum enim est tota natura eorum quae fiunt ex ipso ; quare et materia in naturalibus erit natura eorum quae fiunt ex ea. 2. Item , quod manet omnibus aliis transmutatis in aliquo, videtur maxime esse eius natura ; sed materia manet omnibus aliis transmutatis in ea et sine ipsa alia non sunt, dico in materialibus ; quare , etc. Et dicendum quod materia natura est , quia est principium motus, quia motus et quies non tantum habent principium efficiens sed etiam subiectum quae est materia ; quare materia est principium motus aliquo modo ; quare materia est natura. Et cum arguitur quod materia est non ens , dicendum quod immo materia est ens

licet enim non sit in actu , est tamen aliquod ens, ut in potentia .

PLATO autem posuit materiam esse non ens, non tamen nihil , quia posuit aliquid superius ente , ut unum et bonum, et ideo aliquid est quod non est ens et tamen non est nihil . Et ideo posuit materiam esse medium inter simpliciter nihil et simpliciter ens illud enim quod non est unum , nec bonum, nec ens, nihil est simpliciter ; ens autem simpliciter non est omne quod est bonum , et ideo aliquid est quod est unum et bonum quod tamen non est simpliciter nihil , nec etiam ens, et tale dixit esse materiam ; et ideo non sequitur quod sit omnino non ens. Et cum arguitur quod materia est in potentia ad naturam, dicendum quod verum est : ad naturam quae est forma , et ideo non est talis natura ; alia tamen natura est.

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 1 ( 193 a 28) . (2) Cf. ARIST. , Physic. , I , 9 ( 192 a 7) . (3) ARIST. , Physic. , II , 1 ( 193 a 28) .

ཀ ་ ་་་ ་་་་ ་

2. Item, materia est in potentia ad naturam, ut ad formam ; quare non est natura : nihil enim est illud ad quod est in potentia ut sic ; sed materia est subiectum naturae ; quare , etc.

SECUNDUS

LIBER

88 88

QUAESTIO (a) < UTRUM FORMA SIT NATURA >

Utrum forma sit natura . Videtur quod non , quia quod est accidens naturae, non erit natura ; sed forma est accidens materiae quae est natura : non enim includitur in ratione sua ; quare , etc. Contra : illud propter quod unumquodque tale, illud est [ fol . 27r 】 magis ; sed aliquid est naturale propter formam ; quare ipsa est natura . Minor patet quia motus qui est nativitas est via in formam et dicitur natura quia est via in naturam. Quare, etc. 2. Item, sicut se habet ars ad artificialia , ita forma naturalis (b) ad naturalia ; sed ars vel ratio artis est natura artificialium in actu secundum quod huiusmodi : artificialia enim non dicuntur esse talia secundum artem antequam habeant formam artificialem ; quare , et naturalia non dicuntur talia nisi per formam ; quare , etc. Et dicendum quod forma natura quaedam est , quia est principium motus est enim principium operaet quietis in eo in quo est, ut manifestum est tionis, quare est natura . Et etiam est magis natura quam materia , quia per quod dicitur aliquid tale et in actu , magis est tale illud quam illud per quod minus dicuntur in actu talia et in potentia. Sed materia non est illud quod facit aliqua dici naturalia in actu non enim dicitur tale quia est in potentia sed dicitur tale cum actu est illud ; hoc autem non est nisi per formam . Quare forma est magis natura quam materia quia est in actu , materia autem est in potentia . Est tamen intelligendum secundum COMMENTATOREM ( 1 ) quod non est idem primum realiter, sub nomine et secundum nos

contingit enim quod cogno-

scimus aliquid per posterius ipso , sicut cum cognoscimus substantiam per operationes, et sicut intelligimus et cognoscimus aliqua , sic et significamus , quia significare sequitur intelligere . Et sic est in proposito de natura , ut dicit COMMENTATOR, quia operatio naturae notior est nobis quam natura , et via in naturam notior ; ideo , de ipsa dicitur natura prius, sicut etiam est in complantatione fructuum : dicimus enim proprie connasci , in quibus nascentia coniunguntur suo principio generanti , quia nunc nobis notum primo est, cum in omni propagatione principium generans et efficiens secundum rem prius est, et, post, id quod transmutatur , et, ultimo , id quod est ens et habens formam ; et illud nobis primo apparet et ei primo imponimus nomen . Si autem primo imponere-

(a) Quaestio : i. m.

(b) forma naturalis : i . m .; ars : exp .

(1 ) AVER. , Physic. , II , nº 14 (53 B-F) .

89

QUAESTIO 6

mus ei quod prius est secundum naturam, tunc primum efficiens primo significaretur per nomen , quod falsum est . Et ideo non oportet quod , si forma sit naturaliter prior < natura > (a) quam alia, quod ei primo imponatur nomen ; sed imponitur nomen illi quod nobis est primum , ut ipsi operationi naturae quae est ipsa nascentia. Et cum arguitur quod forma est accidens naturae , dicendum quod verum est : naturae quae est materia , et ideo non est talis natura ; sed tamen est alia natura, et illi non accidit . Et cum dicitur quod forma non dicitur ad aliquid , dicendum quod natura et forma idem sunt secundum subiectum, tamen ratione diversa sunt , quia natura nominat idem quod forma , tamen prout illud habet relationem et ordinem ad aliud, et ideo dicitur ad aliquid ; forma nominat illud absolute , et ideo per se non dicitur ad aliquid, nec sic sumitur ; prout tamen refertur ad aliud, dicitur ad aliquid .

QUAESTIO (b)

< UTRUM UNIVERSALE POSSIT ABSTRAHI A PARTICULARIBUS >

Consequenter comparat scientias mathematicas ad naturales et dicit quod scientiae mathematicae sunt de magis abstractis ( I ) . Et ideo de ista abstractione quaeritur utrum universale possit abstrahi a particularibus. Videtur quod non

illud quod naturam distinctam ab aliquo

non habet, non potest abstrahi ab illo ; sed universale et particulare sunt huiusmodi, quia sunt idem secundum esse, et esse sequitur naturam ;

quare , etc. 2. Item, agens et passum communicant in materia, ut vult ARISTOTELES Primo de Generatione (2 ) ; sed intellectus (c) cum materialibus non communicat in materia ; quare , etc. 3. Item, non potest agere in particularia nisi ea cognoscat , quia est agens per cognitionem ; sed intellectus non cognoscit particularia ; quare , etc. Contra universaliter prius potest absolvi a posteriori per intellectum ; sed universale est prius secundum rationem quam particulare ; quare potest abstrahi a particularibus. Et dicendum quod aliqua possunt esse coniuncta secundum esse , separata

(a) natura : scr.: alia.

(b) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 2 ( 193 b 22 sq .) . (2) ARIST. , De Gener. , I , 6 (322 b 18-19) .

(c) in

exp .

90

LIBER SECUNDUS

autem secundum rationem suam (a) : non enim est idem esse unum subiecto et ratione , ut dicit ARISTOTELES in Primo huius ( 1 ) . Corvus enim et nigredo eius sunt unum subiecto, diversa ratione , et ideo potest intellectus seorsum illa intelligere, et hoc est abstrahere : intelligere scilicet unum, non intelligendo alterum . Est autem intelligendum quod ab eadem quidditate sumuntur magis universale et minus, ut patet in natura animalis : magis enim universale est illud quod sumitur ab ista natura in quantum est principium alicuius operationis indeterminate, minus autem universale sumitur ab ista secundum quod est principium alicuius operationis magis proprie et determinate . Et ideo superiora nihil habent per quod differant ab inferioribus, quia inferiora habent idem totum quod superiora ; inferiora tamen habent aliquid per quod differant a superioribus [fol . 27 ] quia superaddunt aliquam differentiam. Et ideo magis universale non includit minus in ratione sua , et ideo in natura intellectus est magis universale, non intelligendo minus universale

et hoc est abstrahere

ipsum . Et similiter potest abstrahere universale a particularibus, quoniam universale in ratione sua non includit individuum , et individuum aliquid habet per quod differt ab universali : includit enim conditiones individuantes, et, si dicam illas esse in ratione sua , tunc manifestum est quod differt ab universali , et aliquid includit in ratione eius quod non pertinet ad rationem universalis . Et ideo intellectus natus est intelligere universale non intelligendo particulare, ita quod, cum intelligat in phantasmatibus ubi sunt species rerum sub conditionibus materialibus et individuantibus , natus est intellectus circumscribere omnes istas conditiones individuantes quae accidunt naturae universali, quia in natura eius non sunt, et facere istam rem universalem in actu et actu intellectam : ita quod universale est in rebus particularibus in potentia solum, et similiter in phantasmatibus , quia unum in actu non est simul in diversis . Sed intellectus est agens universalitatem in rebus , ut dictum est

) (2) , ut dicit COMMENTATOR Primo de

Anima (3), intelligendo scilicet naturam rei praeter omnes conditiones individuantes, circumscribendo eas . Et cum arguitur quod quae non habent naturas distinctas non habent separatum intellectum , dicendum quod verum est si non habeant naturas distinctas secundum rationem ita quod idem sint secundum rationem . Et cum dicitur quod universale et particulare non habent naturas distinctas, dicendum quod, licet idem sint in re universale et particulare , et unum non sit sine alio, et tamen habent rationes diversas aliquo modo , quia aliquid includitur in ratione

(a) autem ... suam : i . m.

(b) et

exp .

( 1 ) ARIST. , Physic ., I , 7 ( 190 a 15-16) . (2) Cf. lib . I , q . 7 ; Quaest. in libros 3 de Anima, lib . 1 , q . 10. Ed . VAN STEENBERGHEN, p. 39. (3) AVER. , De Anima, I , nº 8 (fol . 4 C) .

QUAESTIO 7

91

unius quod non includitur in ratione alterius . Unde , quia, licet sint idem secundum esse , quia tamen hoc est in plus quam esse idem secundum rationem, ideo non oportet quod , si sint idem secundum esse , quod habeant naturam unam secundum rationem . Et cum arguitur quod agens et patiens communicant in materia , dicendum quod verum est de agentibus et patientibus mutuo , ut patet ex Primo de Generatione, sed intellectus et ipsae res non agunt et patiuntur mutuo, et ideo non oportet quod communicent in materia . Verumtamen , quia intellectus natus est sic intelligere res circumscribendo omnes conditiones individuantes et particulares, sive res ipsae natae sunt sic intelligi quia in natura eorum non sunt conditiones individuantes, ideo intellectus et res habent aliquid commune quod requiritur ad omnem actionem : quod hoc natum est agere , illud vero pati ; in materia autem non communicant . Ideo , etc. Et cum arguitur tertio quod , cum intellectus sit agens per cognitionem , si agat in particularia , cognoscet ea, dicendum quod intellectus, secundum quod agens est, non est agens per cognitionem . Verum enim est quod eadem sunt, secundum substantiam , intellectus possibilis et intellectus agens, per aliam tamen virtutem recipit et per aliam agit, non autem cognoscit intellectus nisi in recipiendo : et ideo intellectus , secundum quod agens est, non cognoscit ea in quae agit ; quia tamen eadem est substantia quae recipit et quae agit, ideo verum est quod eadem substantia cognoscit , non tamen per eandem virtutem , et ideo non cognoscit secundum quod agens est.

QUAESTIO (a) < UTRUM MATHEMATICA SINT MAIORIS ABSTRACTIONIS QUAM NATURALIA >

Utrum mathematica sint maioris abstractionis quam naturalia . Et videtur quod non, quia illa quae priora sunt secundum naturam , sunt maioris abstractionis quam posteriora ; sed naturalia sunt priora naturaliter quam quantitates quae sunt mathematica , sicut subiectum prius est accidente ; quare , etc. Oppositum dicit ARISTOTELES hic (1 ) . Et dicendum quod mathematica sunt maioris abstractionis quia non includunt materiam sensibilem in ratione sua , ideo abstrahuntur a materia sensibili , licet non a materia simpliciter . Naturalia autem non abstrahunt a materia sensibili ; quod patet si quis definiat ea : in definitione enim eorum ponet materiam sensibilem . Ideo , etc.

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST., Physic. , II , 2 ( 193 b 31-33)

22

92

LIBER SECUNDUS

Est tamen intelligendum quod diversitas in passionibus reperitur secundum prius et posterius secundum ordinem eorum quae praedicantur in quid de aliquo . Multa enim secundum ordinem praedicantur in quid de aliquo , ut de homine praedicantur animal et corpus et substantia , et sumuntur ista ab eadem forma et non diversa , sed ab eadem prout est principium diversarum operationum , et secundum hoc consequuntur ipsum diversae passiones, ita quod , secundum quod ens , consequitur ipsum potentia (a ) [ fol . 27 ] vel actus ; secundum quod substantia , ut per se est ; secundum quod corpus, ut in quo possunt figi tres dimensiones , sic consequuntur ipsum quantitates , et , secundum quod animal , aliae . Et sic secundum ordinem eorum consequuntur diversae passiones ita ut, secundum quod consideratur magis indeterminate , est principium operationis indeterminatae , et , secundum quod consideratur magis determinate , ipsum consequitur passio magis determinata . Et sicut illa natura praecedit seipsam secundum quod consideratur sub ratione indeterminata et secundum quod sub ratione determinata , ita et naturales passiones quae consequuntur ipsam magis indeterminatam praecedunt alias , nec aliae possunt separari ab istis . Passiones autem naturales concernunt materiam , non autem sic mathematica. Quia etiam natura , secundum quod est principium istarum passionum , praecedit seipsam prout est principium qualitatum sensibilium, ideo possunt mathematica abstrahi secundum intellectum a naturalibus , sed non a substantia, nec a corpore , quia ista praecedunt naturaliter quantitates . Nec per consequens a passionibus quae consequuntur illa secundum quod huiusmodi possunt abstrahi , licet e converso possit ; nec possunt abstrahi a materia absolute sicut nec corpus : accipiunt enim in ratione sua materiam simpliciter quam vocat ARISTOTELES intelligibilem Septimo Metaphysicae (1 ) . Et cum arguitur quod naturalia praecedunt mathematica , dicendum quod non secundum quod naturalia sunt sed secundum quod substantia vel secundum quod corpus ; secundum autem quod naturalia sunt,

posteriora sunt

mathematicis , quia includunt materiam sensibilem in ratione sua.

(a) potentia : iter.

(1 ) ARIST. , Metaph. , VII , 10 ( 1036 a 11 ) .

93

QUAESTIO 8 Determinatis autem his , etc. (a) (1 ) .

< UTRUM FINIS SIT ALIQUA CAUSA >

Hic determinat ARISTOTELES de causis et numero earum . Et sciendum quod diversimode determinat naturalis et divinus de causis : naturalis quidem prout ad motum referuntur, unde dicit efficiens omne principium motus, et sic de aliis ; divinus vero secundum se et secundum quod sunt de differentiis entis, quia in omni ente reperiuntur, et ideo ad ipsum magis pertinet determinare de ipsis . Quare relinquantur , et quaeratur hic de fine , primo utrum finis sit aliqua causa . Videtur quod non causa est ad cuius esse sequitur aliud ; sed ad esse finis non sequitur aliud , immo ipsum sequitur omnia ; quare, etc. 2. Item, effectus causarum non est aliqua causa ; sed finis est effectus aliarum causarum , ut BOETHIUS (2 ) dicit ; quare, etc. Contra : illud per quod respondetur convenienter ad quaestionem factam propter quid, est aliqua causa ; sed finis est huiusmodi, quia , si quaeratur propter quid ambulat, respondetur convenienter eius ; quare , etc.

ut sanetur , et hoc est finis

Et dicendum quod finis dupliciter dicitur : uno modo quem constituit sibi agens, ut est finis gravium ipsum moveri deorsum, et finis hominis est felicitas ; alio modo dicitur finis quem praesupponit agens, ut finis motus gravium est locus deorsum

grave enim per motum suum non constituit locum deorsum

sed supponit ipsum et appetit sibi uniri naturaliter sicut perfectioni suae . Et hoc est quod ARISTOTELES (3) < hic > (b) breviter dicit quod duplex est finis : finis cuius et finis quo ; finis cuius est finis quem praesupponit agens, finis quo est ille quo perficitur ipsum agens et quem sibi constituit . Tunc dicendum quod utroque modo finis est primum secundum intentionem, et ideo secundum intentionem et secundum metaphoram et in quantum movet efficientem, sic rationem causae habet et non alio modo . Uterque tamen istorum finium non est posterior secundum esse , nec prior : finis enim quem constituit sibi agens est posterior secundum esse et est effectus aliarum causarum, finis autem quem praesupponit agens appetens sibi uniri per quem perficitur, prior est secundum esse sicut et secundum intentionem . Et cum arguitur quod ad finem non sequitur aliud , dicendum quod immo (a) determinatis... his

subn.

(b) hic

scr.: p .

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 3 ( 194 b 16) . (2) Cf. Boethius , In Topica Ciceronis Commentaria, lib . 5. P. L. LXIV, 1147 . (3) ARIST. , Physic. , II , 2 ( 194 a 35) .

LIBER SECUNDUS

94

secundum quod movet, inquantum determinat efficientem . Propter hoc enim sequuntur omnia alia , quia ipse primus est in intentione ; (a) tamen finis posterior est secundum esse, et secundum hoc non est causa. Et ideo omnes aliae causae possunt demonstrari per causam finalem, quia finis est illud cuius gratia agens agit ; efficiens enim accipit rationem a fine quia sic operatur ut a fine movetur ; ratio autem materiae accipitur a ratione formae, talis enim est materia quia talis est forma , forma autem rationem suam accipit ab efficiente , ita quod omnes causae per finem demonstrantur . Ad secundam patet solutio : verum enim est quod finis uno modo est effectus aliarum causarum , ut dictum est , sed tamen secundum hoc non est causa, sed inquantum movet efficientem , et prior est omnibus causis , et omnes possunt demonstrari per ipsam [fol . 28ra ] .

QUAESTIO (b) < UTRUM FINIS SIT BONUM PER SE >

Utrum finis sit bonum per se . Videtur quod non , quia illud quod terminat (c) motum est finis eius ; sed malum terminat motum quandoque , ut privatio aliqua vel corruptio ; quare , etc. 2. Item, illud est finis quod movet voluntatem , ut dicitur Tertio Ethicorum (1 ) ; sed malum movet voluntatem , unde malum est voluntarium , ut ipse dicit ibi ; quare , etc. Contra : id propter quod agit agens , est finis ; sed illud rationem boni habet universaliter , ut patebit post ; quare , etc. Dicendum quod finis rationem boni habet universaliter, et bonum est de ratione eius, quoniam finis est id quod terminat appetitum ut sic , sive sit appetitus naturalis, sive animalis et voluntarius ; sed bonum est terminativum appetitus per se : unde bonum est , quod omnia appetunt , ut dicitur Primo Ethicorum (2) ; quare finis est bonum secundum quod huiusmodi . Item, finis rationem perfectionis habet secundum quod huiusmodi , quia illud ad quod naturaliter inclinatur aliquid , et cum habet illud , quiescit , est perfectio eius ; sed finis est huiusmodi : omnia enim moventur propter finem, etc. , et similiter bonum de ratione sua est perfectum

ex hoc enim dicitur

bonum ; quare bonum est de ratione finis . Propter quod derisit POETA (3) illos

(a) aliquis : scr.: aliquid.

(b) Quaestio : i . m.

(c) causat : cancell.

(1 ) ARIST. , Ethic. Nic. , III , 4 ( 1111 b 26) . (2) ARIST. , Ethic. Nic . , I , 1 ( 1094 a 2) . (3) Cf. Arist. , Physic. , II , 2 ( 194 a 30-32) . Selon Philopon : Euripide ; selon Bonitz : un poète comique . Cf. Ross , Aristotle's Physics, p . 509.

55

95

QUAESTIO 10

qui apponunt ad finem bonum , ac si nugatorie diceretur finis bonus , sicut est hic homo animal, quia animal est de ratione hominis ; similiter hic finis bonus est enim bonum de ratione finis , unde derisorie dictum est , ut dicit POETA ; non enim (a) omne (b) ultimum est finis, sed ultimum et optimum, ut dicit ARISTOTELES ( 1 ) . Quare , finis est bonum per se. Et cum arguitur quod corruptio et malum quandoque terminat motum, et est finis , dicendum quod corruptio unius semper est generatio alterius . Natura autem numquam intendit corruptionem ut sic sed intendit esse ; ut cum debeat ignis generari ex aqua, natura non intendit corruptionem aquae per se sed per se intendit generationem ignis ; quia autem hoc non potest esse nisi per corruptionem aquae , ideo per accidens intendit corruptionem , et ideo motus per accidens terminatur ad corruptionem . Et ita est universaliter quod motus per accidens terminatur ad malum eo quod malum consequitur aliquod bonum ; unde omne malum est bonum aliquod , et nihil est simpliciter malum ; immo dubium est utrum aliquid possit esse magis malum quam bonum : videtur enim quod non . Et cum arguitur quia finis est id quod movet voluntatem, dicendum quod verum est . Volumus enim per se ipsum finem sed non tantum ipsum , < sed > (c) ea quae ordinantur ad ipsum : quia autem non possumus habere finem nisi per ea quae sunt ad finem, et ista quandoque sunt mala, ideo et per accidens volumus mala . Finis autem per se semper bonum est , sed, quia ipsum non haberi potest sine aliquo malo praecedente , ideo volumus malum, ut patet de proiectione mercium in mari : ista enim proiectio voluntaria est, et tamen malum est , sed , quia finis principalis qui est per se , ut salus et vita, non potest haberi sine illo (d) , ideo et illud volumus, non in eo quod malum sed in eo quod est causa salutis . Unde malum non movet voluntatem secundum quod malum sed secundum quod rationem aliquam boni habet ; verbi gratia sumptio ciborum movet voluntatem et ex isto contingit malum

sic

autem non movet voluntatem sed malum accidit propter inordinatam sumptionem ciborum vel aliquid aliud , et secundum hoc non est voluntarium .

QUAESTIO ( ) < 10 > < UTRUM OMNIA ENTIA ORDINENTUR IN ALIQUEM UNUM FINEM

Utrum omnia entia ordinentur in aliquem unum finem . Videtur quod non, quia finis rei est ultima perfectio rei ; sed non omnium est una perfectio ;

(a) esse : exp . (e) Quaestio : i. m.

(b) omne : i. m .

(1) ARIST., Physic. , II , 2 ( 194 a 32-33).

(c) sed : scr.: secundum .

(d) et : exp .

1

96 LIBER SECUNDUS

96

guare, etc. Et hoc est quod dicit ARISTOTELES Primo Ethicorum ( 1 ) quod, multis existentibus artibus et doctrinis, multi sunt fines. Quare , etc. 2. Item, illud est ultimus finis entium quod maxime appetunt omnia ; sed omnia maxime appetunt esse , ut dicitur Secundo de Generatione (2) ; quare esse est ultimus finis ; sed non omnium est unum esse ; quare , etc. omnia quae ordinantur ad aliud , semper priora sunt propter Contra posterius ; si enim medicina datur propter , purgationem, et purgatio propter attenuationem , et haec propter sanitatem, omnia sunt propter sanitatem , ut tangit etiam ARISTOTELES hic (3 ) . Sed omnia quae sunt , ordinantur inter se ad unum bonum primum, sicut ad primum agens, sicut patet in exercitu qui ordinantur inter se et ad ducem . Quare , etc. 2. Item, in unoquoque genere est aliquod primum quod est causa omnium aliorum , ut dicitur Decimo Metaphysicae (4) ; quare in genere finium erit dare aliquem unum finem primum qui sit causa omnium aliorum ; quare omnes alii fines sunt propter ipsum. Cum igitur omnia [ fol . 28 ] sint propter finem , erunt propter unum . Et dicendum quod omnia entia ordinantur in aliquem unum finem quia

18

omnia reducuntur ad aliquod unum bonum, ut ostensum est prius, et illud est

39

bonum optimum, quia , cum finis sit bonum, ultimus finis est bonum optimum. Tale autem non potest esse nisi unum. Quare , etc. Et confirmatur ratio , quia quod est maxime et primo tale est causa omnium aliorum, ut dicitur Secundo Metaphysicae (5 ) . Sed optimum in genere entium est primo et maxime bonum . Quare est causa omnium aliorum bonorum ; omnia igitur sunt bona propter ipsum. Quare , cum omnia sint propter aliquod bonum , omnia erunt propter ipsum. Item, agens non agit nisi motus a fine , nec agens natura , nec agens secundum intellectum, ut patet ex Secundo Metaphysicae (6) , ita quod , cum finis moveat agens , prior finis movet prius agens et posterior posterius , quia semper proprio fini respondet proprium agens ; quare secundum ordinem agentium erit ordo in finibus . Sed in agentibus necesse est devenire ad ultimum agens in cuius virtute agunt omnia alia, ut declaratum est prius . Quare est in finibus aliquis ultimus propter quem sunt omnes alii . Cum ergo omnia agant propter finem, omnia entia agunt propter aliquem unum finem. Sed quis sit ille finis ? Intelligendum quod quando aliqua plura ordinantur ad aliquem unum finem, finis prioris agentis est finis omnium aliorum , ut si ars dolatoria lignorum ordinetur ad navifactivam , et ipsa ad usualem,

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

ARIST. , ARIST. , ARIST. , ARIST. , ARIST. , ARIST. ,

Ethic . Nic. , 1 , 1 ( 1094 a 7) . De Gener., II , 10 (336 b 27-29) . Physic. , II, 3 ( 194 b 33 , 36, 195 a 1-3) . Metaph. , X, 7 ( 1057 b 20 sq .). Metaph . , II , 1 (993 b 24-25) . Metaph . , II , 2 (994 b 13-16) .

46

QUAESTIO 11

97

finis usualis est finis omnium aliarum, ut tangit ARISTOTELES inferius ( 1 ) . Quare, cum omnia agant in virtute Primi, omnia agent propter finem propter quem agit Primum. Sed hoc non est nisi ipsum Primum. Quare agens primum est ultimus finis in entibus et omnia ordinantur ad ipsum sicut ad finem. Quare ipsum non agit propter alium finem, quia tunc aliquid esset nobilius eo. Quaedam tamen ordinantur ad ipsum immediate , quaedam mediate , sicut et ab eo procedunt : omnis effectus per tot media < ordinatur > in causam suam per quot procedit ab ea , ut probat PROCLUS (2) . Sed quomodo primum agens sit finis , patet ex distinctione prius dicta , quia est finis cuius et quo

finis quo est finis quo perficitur id quod agit propter

finem, finis cuius est finis propter cuius assimilationem movet agens, sicut dicimus quod finis gravis est locus deorsum. Primo modo , agens primum non est finis omnium sed sic uniuscuiusque finis est diversus ; sed est finis cuius, quia propter eius assimilationem agunt omnia entia, ut scilicet ei approximentur et assimilentur quantum possibile est . Et sic manifesta sunt tria : primum est quod omnia agunt propter unum finem , secundum quod non immediate omnia propter unum, tertium quod illud propter quod agunt omnia non est aliquid intrinsecum sed est agens primum .

1 Et cum arguitur quod finis ultimus est perfectio, dicendum quod verum est de fine quo perficitur aliquid , et sic non omnium est unus finis ; finis autem cuius non est operatio vel perfectio , et ille est unus omnium . Et cum dicitur quod illud quod maxime appetunt omnia est finis ultimus, dicendum quod illud quod omnia appetunt sicut aliquid extra se est finis ultimus ; sed esse maxime appetitur sicut aliquid intrinsecum et illud non est unum appetunt autem hoc , ut mediante eo uniantur primo bono quod est ultimus finis.

QUAESTIO (a) < 11 > UTRUM OMNE AGENS AGAT PROPTER FINEM >

Quia suppositum est quod omne agens agit propter finem, quaeritur utrum hoc sit verum . Videtur quod non, quia illud quod non agitur propter hoc, non fit propter finem ; sed quaedam fiunt non propter hoc , ut dicit ARISTOTELES in isto capitulo inferius ( 3 ) ; quare , etc.

(a) Quaestio : i . m.

(1) ARIST. , Physic. , II , 3 ( 195 b 21 sq . ) . (2) PROCLUS , Elementatio theologica, prop. 38. Ed. Dodds , p . 41 , 1. 17 sq . (3) ARIST. , Physic. , II , 5 ( 196 b 17) .

1

98

LIBER SECUNDUS

2. Item, finis est nobilius eo quod agit propter finem ; sed non omnia habent aliquid nobilius, ut ipsum Primum ; quare , etc. Oppositum tamen vult ARISTOTELES inferius ( 1 ) et Secundo Metaphysicae (2) , et COMMENTATOR ibi (3 ) dicit quod impossibile est agens absolvi ab intentione finis. Et dicendum quod omne agens, praeter Primum, agit propter finem , quia, in illis quae manifeste agunt propter finem, illud est finis ad quod terminatur motus et impetus agentis , ut in medicina sanitas . Sed motus vel impetus cuiuslibet agentis terminatur ad determinatum, ut impetus caloris caliditas et frigidi frigiditas : non enim quodlibet agit quodlibet sed determinatum agit determinatum. Quare est aliquis finis determinatus uniuscuiusque. Item , ratione Aristotelis (4) : omne quod procedit a principio determinato et per media determinata , [ fol . 28 ] ad terminum determinatum procedit . Sed omne agens procedit ab aliquo termino determinato et per media determinata, ut in generatione hominis : non enim per quaecumque media transmutatur semen ad formam hominis, sed < per> (a) dispositiones determinatas et per media determinata . Quare ad finem determinatum perveniet . Item , alia ratio ARISTOTELIS (5) , quia error non est nisi peccatum respectu

finis . Si enim non esset aliquis finis, quare peccaret magis quam non peccaret ? Quare peccatum non est aliud nisi deviatio a fine . Sed tam in naturalibus quam in artificialibus, contingit error et peccatum : dicimus enim quod medicus quandoque potavit non ratione et grammaticus scripsit non ratione ; similiter in natura dicimus esse peccatum, cum generatur homo cum duobus capitibus . Quare omne agens , praeter Primum , agit propter finem. Dico autem

praeter Primum , quia ipsum non agit propter finem proprie,

quia finis, de ratione , est perfectio et nobilius eo quod agit propter finem ; sed Primo agente nihil est nobilius ; quare non agit propter finem. Item, finis, secundum quod huiusmodi , est aliud ab eo quod est propter finem, quia est causa ; causa autem est ad cuius esse sequitur aliud . Primum autem non est propter aliud a se quia tunc non esset Primum. Cum igitur coniungimus ista duo quod Primo nihil est nobilius et quod finis est aliud ab eo quod est propter finem , sequitur quod primum agens non est propter aliquem finem proprie . Unde , si quaeratur quare Deus egit mundum, supponitur ipsum agere propter aliud, quod tamen est inconveniens, ut dictum est. Dico autem

proprie , quia improprie dicimus quod Primum agit propter

(a) per : scr.: ad.

(1 ) (2) (3) (4) (5)

ARIST. , Physic . , II , 8 ( 198 b 36) . ARIST. , Metaph. , II , 2 (994 b 13-16) . AVER. , Metaph., II , nº 8 (fol . 33 B) . ARIST. , Physic. , II , 8 ( 199 a 8-15) . ARIST. , Physic. , II , 8 ( 199 a 33-199 b 4).

99

QUAESTIO 12

finem, quia propter se, et ita propter finem : non enim potest dici quod est finis sui nisi sicut est efficiens sui est enim sic sui efficiens , quia non habet aliud efficiens ; et ideo , sicut improprie dicimus ipsum agere seipsum, ita improprie dicitur esse finis sui . Patet igitur quod Primum non agit propter finem proprie , improprie autem agit propter finem (* ) , quia non agit propter aliud , et ideo propter se . Patet etiam quod omnia < alia > a Primo agunt propter aliquem finem determinatum . Et cum arguitur quod quaedam agunt non propter hoc , ut dicit ARISTOTELES , dicendum quod hoc est verum : quaedam enim fiunt propter se tantum et non propter alium finem, ut sunt talia quorum actio et operatio est finis eorum , ut inhalare (b) et citharizare et huiusmodi ; vel dicuntur esse non propter hoc , quia non fiunt propter finem deliberatum , ut dicit COMMENTATOR (1 ) , sicut ipse dicit quod accidit de confricatione barbae et de motu pedis . Et cum arguitur quod finis est nobilius eo quod est propter finem, dicendum quod verum est secundum quod huiusmodi , quia est perfectio eius. Et cum dicitur quod non omnia habent aliquid nobilius, ut primo agente nihil est nobilius, dicendum quod verum est ; et ideo primum agens proprie non agit propter finem, ut dictum est, alia tamen omnia habent aliquem finem (c) quia aliquid nobilius ; quare agunt propter finem omnia alia a primo agente .

QUAESTIO (d) < 12 > < UTRUM IN SEPARATIS A MATERIA SIT EFFICIENS >

Quaeritur de causa efficiente , primo utrum in separatis a materia sit efficiens. Videtur quod non,

quia efficiens est principium motus ; sed in

separatis a materia non est motus ; quare , etc. 2. Item , efficiens relative dicitur ad materiam, sicut potentia activa ad passivam ; sed in separatis non est materia ; quare , etc. 3. Item , in quibus non est ponere finem , non est ponere efficiens , quia omne efficiens agit propter finem ; sed in separatis a materia non est ponere finem in immobilibus enim non est bonum, ut dicit ARISTOTELES Tertio Metaphysicae (2). Contra

in illis quae recipiunt ab alio suum esse est efficiens : ipsum

enim dat esse ; sed quaedam separata a materia recipiunt suum esse, ut alia a Primo ; quare in eis est efficiens.

(a) proprie

exp .

(b) inhalare : scr .: inalare.

(1 ) AVER. , Physic. , nº 49 (fol . 67 G) . (2) ARIST. , Metaph. , III , 2 (996 a 22-23).

(c) o

exp.

(d) Quaestio : i . m.

100

LIBER SECUNDUS

Et dicendum, secundum AVICENNAM (1 ) . quod nomen efficientis duobus modis usitatur. Uno modo dicitur principium transmutationis et motus per se, et hoc modo usitatur in naturalibus , et isto modo non est nisi principium motus et non rei, nisi in quantum est principium motus ad rem, ut domificator est factionis domus , non tamen ipsius domus nisi secundum accidens ; propter quod tale efficiens est praeter effectum, scilicet rem factam, et e converso, et non simul sunt et non sunt . Alio modo dicitur efficiens unde principium esse , extrinsecum et non < intrinsecum esse intrinsecum existens sicut

existens : hoc autem dicit quia forma dat [ fol . 28 ]

dicimus passionem habere esse

praeter subiectum et aer habet esse illuminatum a sole ; et tale est dans esse . Et hoc modo usitatur in divinis : quaedam enim sunt in eis quae suum esse non sunt, sed recipiunt ipsum ab alio, et ipsum sine aliqua transmutatione dat eis esse. Et sic patet quod in separatis a materia est efficiens dans esse. Sed quia efficiens unde principium motus est nobis notius , licet non sit prius, tamen illud primo significatur per nomen, unde et ARISTOTELES (2) semper definiebat efficiens ipsum quia est unde principium motus, quia illud notius est, sicut est de potentia passiva : primo reperitur in materialibus, ut patet ex dictis , et tamen illi non imponitur primo nomen, sed potentiae materiae , quia nobis est notior ; similiter est de efficiente . Propter quod dicit COMMENTATOR Super Librum de Caelo et Mundo (3) quod in separatis a materia non est efficiens , nisi secundum transsumptionem

loquimur enim de efficiente

secundum quod ei primo imponitur nomen , et hoc est unde principium motus. Et cum arguitur quod in eis non est motus, dicendum quod verum est, et ideo non est efficiens unde principium motus. Et cum arguitur quod efficiens relative dicitur ad materiam , dicendum quod verum est : ad materiam sibi proportionalem. Et cum dicitur quod in separatis a materia non est materia, dicendum quod verum est

non est materia quae

est in potentia ad esse et non esse , quae est in generabilibus et corruptibilibus , sed, sicut est ibi potentia , ita et agens : ibi autem est potentia ad esse sine aliqua transmutatione , et ita ad esse quod non ad non esse . Et sic est ibi efficiens non unde principium transmutationis sed unde principium esse . Et cum arguitur quod in eis non est ponere finem , dicendum quod immo : sicut enim duplex est efficiens , sic duplex est finis, scilicet finis transmutationis et finis esse, ita quod efficiens transmutationis habet finem qui est finis motus ut forma, efficiens autem dans esse habet finem alium, ut operationem aliquam ut intelligere . Vel dicendum quod dictum ARISTOTELIS in Tertio intelligitur de mathematicis et ideo non est ad propositum.

(1) AVICEN. , Metaph., lib. seu tract. 6, c. 1 . (2) Cf. ARIST. , Physic. , II , 3 ( 194 b 29-32) . (3) AVER. , De Caelo, I , nº 20 (fol . 14 I-K) .

QUAESTIO 13

101

QUAESTIO (a) < 13 > < UTRUM CAUSATA A PRIMO INDIGEANT EO AD CONSERVATIONEM SUI ESSE >

Quaeritur consequenter, gratia cuiusdam dicti ARISTOTELIS (1 ) ,

utrum

causata a Primo , postquam causata sunt , indigeant Primo quantum ad conservationem sui esse . Et videtur quod non (2) : quae enim non possunt non esse non indigent Primo ad conservationem sui esse ; sed multa talia sunt causata a Primo, ut aeterna ; quare , etc. 2. Item (3 ) , agens primum maioris virtutis est quam aliquod aliud agens super effectum suum ; sed alia agentia possunt dare virtutem suis effectibus, per quam possunt conservari in esse ad absentiam eorum ; quare et Primum . 3. Item (4) , si Primum causaret sua causata postquam causata sunt , hoc esset per aliquam actionem : conservatio enim non est sine actione ; et si continue conservaret, continue ageret . Sed non agit continue , quia non agit semper esse, quia iam actum est esse ; si autem < agit > aliquam dispositionem additam ipsi esse , tunc sequitur quod illi fuerit additio in infinitum secundum illam additionem , si semper maneat, et tunc esset aliud a Primo infinitum, quod est impossibile . Contra omne quod non est infinitae durationis de se et est infinitae durationis, est ab alio tale ; sed alia a Primo de se non sunt infinitae durationis, cum sint causata , et sunt infinitae durationis ; quare infinitam durationem recipiunt a Primo ; omnia ergo entia alia a Primo suam durationem recipiunt a Primo ; quare , etc. Et dicendum quod omnia entia , postquam causata sunt , indigent Primo ad conservationem sui esse , quia effectus in actu non est sine causa in actu , ut dicit ARISTOTELES hic (5 ) : unde simul sunt et non sunt ; sic autem non est de causa in potentia . Et etiam omnia alia a Primo ab ipso recipiunt esse ita quod ipsum est causa esse per se et est causa in actu. Manifestum est igitur quod quandocumque est esse , quod Primum est causa eius, quia , cum Primum det esse omnibus aliis ab eo , quia ipsa non sunt suum esse, et ipsum semper est causa in actu , quia non educitur de potentia ad actum. Quorumcumque ergo [ fol . 29 ] est causa esse , est causa conservationis in esse .

(a) Quaestio : i . m.

(b) illi fieret additio : exp.

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 3 ( 195 b 16-21 ) . (2) F : S. THOMAS, Sum . Theol. , Iª , q . 104 , a. 1 , obi . 1ª. Si les deux auteurs rencontrent la même objection , leur réponse, par contre, est très différente. (3) F: Ibid., obi. 2ª. (4) F: Ibid. , obi. 4ª . (5) ARIST. , Physic. , II , 3 (195 b 16-21 ) .

102

LIBER SECUNDUS

Item, sic se habet agens unde principium esse ad suum effectum, sicut efficiens unde principium motus ad suum per se effectum qui est motus . Sed illud efficiens se habet ad suum effectum, quod est causa continuationis motus domificator enim est causa in actu domificationis et, cum est domificator, est domificatio, et e converso, ita quod simul sunt et non sunt . Quare similiter erit de efficiente dante esse , quod ipsum conservat. Cum tamen Primum servet continue in esse , hoc non est per aliquam innovationem vel transmutationem , sed sicut recipiunt esse ab eo . Quaedam enim recipiunt esse a Primo sine transmutatione , ut separata a materia , et ideo illa continuantur in esse suo et conservantur sine aliqua transmutatione . Quaedam autem recipiunt esse per transmutationem, sicut generabilia et corruptibilia , et ista continuantur in esse suo per transmutationem. Unde sicut in mathematicis subiectum dat esse passioni semper et continue sine aliqua transmutatione subiecti vel passionis , similiter et a ) primum agens quod est causa esse conservat continue in esse sine aliqua eius innovatione vel in alio . Omnia igitur conservat in esse, quaedam tamen conservat mediate , quaedam immediate , ita quod quae ab eo causata sunt immediate , conservat in esse immediate , quae autem causantur mediate ab eo , ut quae causantur per motum , conservantur in esse per medium ; et ita universaliter per tot media conservatur aliquid in esse a Primo, per quot procedit vel causatum est ab eo, et e converso . Et sic patet quod omnia causata a Primo conservantur et continuantur in esse ab ipso Primo sine tamen aliqua innovatione facta in ipso , quaedam tamen mediate , quaedam vero immediate . Et cum arguitur quod illud quod non potest non esse non indiget Primo quantum ad conservationem sui esse , dicendum quod illud quod non potest non esse, si tamen non habeat de se suum esse sed sit in potentia ad illud , necessario indiget aliquo continuante et dante esse . Et cum dicitur quod causata a Primo , ut aeterna , non possunt non esse , dicendum quod verum est, sed hoc non habent de se sed ab alio , ut a Primo , quod non potest non dare , et ideo adhuc dependent a principio primo quantum ad continuationem in esse . Vel dicendum ad maiorem quod illud quod non potest non esse , si non sit in potentia ad suum esse , non indiget alio conservante in esse ; tale autem nihil est nisi Primum : omnia enim alia a Primo , cum sint in potentia ad suum esse , necessario indigent aliquo alio quo conservantur in esse . Et cum arguitur quod alia agentia a Primo possunt dare suis effectibus virtutem per quam possunt conservari in esse suo, apud scilicet absentiam

eorum , quare et Primum, dicendum quod , si aliquod sit agens sine quo effectus potest manere postquam factus est , non est sufficiens agens illius effectus : ut, si domificatore non existente (b) possit esse domus, hoc est quia domificator non est sufficiens causa eius : non enim est causa sufficiens ipsius rei sed

(a) et

iter.

(b) non

exp .

QUAESTIO 14

103

transmutationis , et ideo simul est et non est cum ipsa nunc fit, autem cum ipsa re facta , et ideo non est causa sufficiens . Si igitur effectus Primi non possit esse sine Primo , hoc non arguit impotentiam eius, immo magis sufficientiam causalitatis eius, ut dictum est . Vel dicendum, cum dicitur quod aliqua agentia possunt dare esse et conservationem in esse apud absentiam , dicendum quod non est verum . Unde , cum domus possit esse non existente aedificatore , hoc est quia domus non fuit effectus per se eius , sed domificatio sine qua non potuit esse domificator secundum quod huiusmodi . Similiter filius non est per se effectus patris, sed tantum secundum accidens, in eo quod pater est causa per se generationis eius, non autem per se substantiae . Et ideo talia agentia non sunt causa ipsius esse, nec per consequens causa conservationis in esse, et ideo ipsa relinquunt effectus, qui quidem conservantur in esse a superiori agente . Et hoc est quod dicitur prima propositione de Causis (1 ) quod, cum causa secunda dimittit suum causatum , non dimittit ipsum Prima, immo accipit ipsum et conservat . Et cum arguitur tertio quod si Primum conservaret entia in esse , tunc continue ageret, dicendum quod verum est , et , si ista sint aeterna , conservat immediate et per actionem aeternam, sed non per innovationem et motum, sed, sicut subiectum causat passionem et conservat sine transmutatione aliqua , sic et Primum conservat huiusmodi entia aeterna sine motu et transmutatione , et ideo istis non est addita aliqua dispositio [ fol. 29rb] in infinitum . Quae autem conservantur in esse mediante motu , eis additur aliquid , quia conservantur in esse per innovationem, sed quia nullum talium est aeternum sed omnia subdita motui sunt corruptibilia, ideo non fit eis additio in infinitum.

QUAESTIO (a) < 14> < UTRUM EIUSDEM REI POSSINT ESSE PLURES CAUSAE PER SE >

Utrum eiusdem rei possint esse plures causae per se . Videtur quod non, quia ab una causa per se non procedit nisi effectus unus ; quare , nec effectus unus secundum quod huiusmodi habet nisi causam unam . Oppositum dicit ARISTOTELES hic (2). Dicendum quod unius rei contingit esse plures causas per se, sicut forma et materia et efficiens et finis propter quem agit ; quare unius sunt plures

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) Liber de Causis, prop. 1. Ed. BARDENHEWER, p . 163, l . 10-13. (2) ARIST. , Physic. , II , 3 ( 195 a 5) .

104

LIBER SECUNDUS

causae per se. Unius tamen secundum unam rationem non est nisi una causa, quia effectus debet proportionari suae causae , ut dicit ARISTOTELES hic ( 1 ) , quia universalium sunt causae universales et particularium particulares, etc. Quare unius effectus, secundum quod unus est , non est nisi una causa sed secundum aliam, ita quod materia est causa efficiens secundum quod est in potentia,

et secundum quod est in actu, est forma , secundum quod est propter aliquid , sic est finis, et similiter alia causa . Unius igitur secundum unam rationem non est nisi una causa. Rationes procedunt viis suis.

QUAESTIO (a) < 15 > < UTRUM ABSENTIA UNIUS CONTRARIORUM SIT CAUSA GENERATIONIS > < ALTERIUS >

Quia dicit ARISTOTELES (2) quod idem potest esse causa contrariorum , ut per praesentiam causa unius, et per absentiam causa alterius, ideo quaeritur utrum sola absentia unius contrariorum sit causa generationis alterius . Videtur quod sic par ARISTOTELEM hic (3 ) , quia dicit quod absentia gubernatoris navis est causa periclitationis navis, cuius praesentia erat causa salutis ; salus autem et (b) periclitatio sunt contraria ; quare , etc. 2. Item, illa quae per solam remotionem generantur, per solam privationem generantur ; sed quaedam generantur per solam remotionem, ut dicit AVICENNA (4) quod frigidum generatur in inferioribus per remotionem a causis generantibus caliditatem, ut a corporibus superioribus ; quare , etc. 3. Idem videtur velle ARISTOTELES Libro Meteororum (5) : dicit enim quod generatio frigidi in medio interstitio aeris est per remotionem utriusque causae caliditatis, ut per remotionem a motu et per remotionem a loco , ubi reflectuntur radii qui generant caliditatem per lumen et per reflexionem ; absentia ergo caliditatis, secundum eum, est causa frigiditatis ; quare , etc. Contra

contrariorum per se sunt causae contrariae ; sed privatio sola

alicuius et ipsum non sunt contraria ; quare praeter privationem unius contrarii exigitur aliquid generans alterum contrariorum ; quare, etc.

(a) Quaestio : i . m.

(b) a : exp .

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 3 (195 a 11-12) . (2) ARIST. , Physic. , II , 3 ( 195 a 13-14) . (3) ARIST. , Physic. , II , 3 (195 a 13-14) . (4) AVICEN. , Metaph . , lib. seu tract. 9, c. 5. (5) ARIST. , Meteor . , I , 3 (340 b 10-29).

QUAESTIO 15

105

Et dicendum quod sola privatio unius contrariorum non sufficit ad generationem alterius . Utrumque enim contrariorum est aliqua natura in hoc enim differunt contraria a privatione et habitu , ut patet ex Decimo Metaphysicae ( 1 ) , quia privatio non est quid positivum ; utrumque autem contrariorum est aliqua natura ; non igitur privatio sola est causa alterius contrariorum . Unde dicit ALGAZEL (2) quod privationis non est aliqua causa positiva, scilicet efficiens, sed deficiens, et similiter privatio non est causa per se alicuius, sicut nec per se habet causam. Quare sola privatio unius contrariorum per se non est causa alterius contrariorum . Tamen per accidens potest privatio esse causa alterius contrariorum in quantum privationem concomitatur aliquid

ย

positivum quod est causa per se illius , sicut patet in exemplo ARISTOTELIS : absentia enim gubernatoris navis non fuit causa per se periclitationis navis , sed inquantum absentiam eius consequitur tempestas vel aliquid aliud quod est causa per se periclitationis navis ; ideo absentia eius fuit causa per accidens . Et per hoc patet ad primam rationem, quoniam ARISTOTELES intelligit ut dictum est .

21

Et cum arguitur quod AVICENNA dicit quod frigidum generatur per remotionem etc. , dicendum quod sola remotio a causis caliditatis numquam per se est causa nisi privationis caliditatis , sed , inquantum istam remotionem sequitur aliud quod est per se causa huius, ideo generatur frigidum ubi removetur causa caliditatis . Quanto enim magis elongatur et debilitatur causa caliditatis, magis viget causa frigiditatis corpora enim superiora non tantum virtute sunt calida sed etiam frigida , quia omnes dispositiones quae sunt hic , formaliter reducuntur ad aliquas in corporibus superioribus effective , quia omnia alterantia alterata reducuntur in superioribus ad alterantia inalterabilia, ut dicit COMMENTATOR Octavo huius (3) , et ideo , sicut quaedam corpora superiora nata sunt calefacere , sic quaedam nata sunt frigefacere , et ideo contingit quod , recedentibus (a) corporibus generantibus caliditatem , adveniant [fol . 29™³ ] generantia frigiditatem , et ideo generabitur frigus per remotionem per accidens . Et cum arguitur quod frigidum in media (b) causatur ex sola remotione a causa caliditatis , dicendum quod non per se sed per accidens tantum est remotio in causis huius : frigiditatem enim esse in medio aeris non est aliquid novum sed aeternum , et ideo huius causa non potest esse aliquid novum, nec solum remotio alicuius , quia hoc est aliquid novum, sed huius causa est aliquid aeternum , et est corpus caeleste . Sicut enim quaedam stellae sunt calidae virtute , sic aliae sunt frigidae , et ideo , sicut quaedam per lumen generant caliditatem, sic quaedam frigiditatem , quaedam humiditatem. Calidi-

(a) generabilibus et corruptibilibus

exp .

(b) regione : scr.: ratione.

(1) ARIST. , Metaph. , X, 4 ( 1055 a 33 sq .) . (2) ALGAZEL, Metaph. , pars 1 , tract. 1 , divis. 3. Ed . MUCKLE , p. 34, 1. 5-24. (3) AVER. , Physic. , VIII , nº 47 (fol . 388 H-I) .

"

106

LIBER SECUNDUS

tatem generant per motum et per lumen , per refractionem radiorum ; ubi autem privatur utraque illarum causarum, maxime viget virtus opposita , et ideo in medio non potest generari caliditas , quia ibi viget maxime virtus generativa oppositi , cum utraque causa caliditatis semper removeatur ibi , quia nec illuc pertingit motus, nec ibi refranguntur radii . Istam autem causam augmentant per appropinquationem ad elementa frigida , ut ad aquam et terram

ille enim

locus non est ultra peripheriam altissimorum montium , ut dicit ARISTOTELES Primo Meteororum ( 1 ) , et ideo ille locus tangit terram ipsam et aquam quae sunt elementa frigida , et aer qui inferius continetur , stagnatus est et frigidus propter hoc ; et ideo , cum ille locus ultra peripheriam altissimorum montium , augetur eius frigiditas propter appropinquationem ad elementa frigida. Aer autem in superiori parte non potest esse frigidus propter appropinquationem ad stellas calidas et motus earum , nec prope terram, quia ibi refranguntur radii stellarum , et quanto reflectuntur ad angulos rectos , tanto magis generatur calor, quanto ad obtusum, minus .

QUAESTIO (a) < 16 > < UTRUM ALIQUA SINT A CASU ET FORTUNA IN ENTIBUS >

Consequenter quaerendum est de causis per accidens , cuiusmodi sunt casus et fortuna , et primo utrum aliqua sint a casu et fortuna in entibus . Et videtur quod non , ratione ANTIQUORUM quam tangit ARISTOTELES hic (2) : nihil quod reducitur ad aliquam causam per se est a casu vel fortuna ; sed omnia quae hic contingunt per accidens reducuntur ad aliquam causam per se, quia omne per accidens reducitur ad per se ; quare , etc. 2. Item, ratione ARISTOTELIS Primo Peri Hermenias (3) , quia de eo quod est album nunc, semper fuit verum dicere quoniam erit album, et de eo de quo fuit verum dicere semper quoniam semper erit album, non potest non esse album , et tunc necesse est esse album ; et similiter erit de omnibus quae accidere dicuntur casu ; quare , etc. 3. Item, omnis causa in actu necessario ponit effectum suum : si enim non necessario ponit effectum suum, tunc potest non ponere effectum suum ; omne autem tale est causa in potentia ; quare omnis causa in actu necessario

(a) Quaestio : i. m. (1 ) ARIST . , Meteor. , I, 3 (341 a 1 ) . (2) ARIST. , Physic. , II , 4 ( 195 b 36-196 a II ) . (3) ARIST., De Interpr. , 9 (18 a 39) .

QUAESTIO 16

107

tem

in

ponit effectum suum. Quare, cum ea quae fiunt casu habeant causam in actu

iva

quia sunt effectus in actu, videtur quod ipsa sint necessaria ex causis. Quare, etc.

IC 4. Item, omnis effectus habens causam in cuius ordinatione non cadit

er error, nec potest cadere , non evenit casu, immo necessario accidit : si enim

im non necessario eveniat, potuit non evenire , et tunc causa ista potuit non ordi-

LES

uae dus

nare ; quod est impossibile, quia tunc in eius ordinatione caderet error . Sed omnis effectus causatus est a causa prima in cuius ordinatione non potest cadere error, nec malum . Quare. etc.

ium 5. Item , omne scitum evenire a principio primo necessario evenit ; sed

nta omnis effectus hic accidens praescitus est a Primo evenire ; quare necessario

roibi

evenit. Maior patet : aliter enim Primum sciret aliqua evenire , et ipsa non evenirent ; quod est impossibile , quia scientia est eorum quae impossibile est

nto

aliter se habere , et maxime scientia Primi ; quare , etc. Et si aliquis respondeat quod omnia ordinata sunt ut referuntur ad causas superiores et necessario eveniunt, secundum autem quod referuntur ad causas particulares sic eveniunt per accidens, ut si aliquis interficiatur a latronibus, hoc est ordinatum a corporibus superioribus , referendo autem ad latrones contingit per accidens, et similiter est de aliis ? Sed videtur quod secundum quod accidentia referuntur ad causas particulares necessario eveniant , quia omnis effectus accidens ex causa particulari quae est ordinata ad effectum per aliam causam in cuius ordinatione non potest cadere error, necessario provenit ex illa causa particulari : si enim non neces-

unt

sario provenit, potest non provenire ex ista causa ; quare et alia causa non

us.

potuit ordinare ipsam ad effectum ; sed hoc est impossibile . Sed quae contingunt in entibus , omnia ordinantur a Primo . Quare , si procedant a causa parti-

2) :

ed

er

culari, primum principium , in cuius ordinatione non cadit error , ordinabat ipsam ad illum ; quare, etc. Contra : si non est aliquid a casu et fortuna , non est aliquid raro et in paucioribus, et , si hoc , non deficit agens sicut frequenter, et si non deficit

3 huiusmodi [fol . 29 ] agens, omne agens agit necessario et semper, et tunc omnia de necessitate evenirent ; quod est inconveniens . Et dicendum, secundum ARISTOTELEM ( 1 ) , quod multa fiunt a casu et fortuna, quia, eorum quae fiunt in entibus , quaedam fiunt semper et non possunt recipere impedimentum, quia necessaria sunt , et in talibus nihil accidit casu nec malum, cuiusmodi sunt separata a materia ; quaedam autem fiunt ut frequenter, in quorum natura ideo est recipere impedimentum : quaedam enim ex natura sua ordinantur ad aliquid , tamen non est in natura eorum quin recipiant impedimentum, ut homo sic generat hominem ut frequenter ; et talia quandoque deficiunt, sed in minori parte , et huiusmodi sunt raro et a casu . Est tamen intelligendum quod aliquid tale non ordinatum relatum ad unam (1 ) ARIST. , Physic ., II , 4 (196 a 11-12) .

LIBER SECUNDUS

108

causam potest esse ordinatum relatum ad causam aliam superiorem . Et ( 1 ) huius ratio est quia tanto causa universalior est, tanto ad plura se extendit et est causa plurium , quia effectus proportionatur suis causis (a), et ad quaecumque se extendit causalitas alicuius causae , ad eadem se extendit ordinatio illius, et ideo causa universalior plura ordinat . Et hoc patet quia politica est ars superior ad militarem et non tantum se extendit ad hoc sed ad totam civitatem, et ideo aliquid potest esse praeter intentionem militaris quod erit tamen secundum intentionem politicae quia ad plura se habet . Quare aliquid relatum ad aliquam unam causam particularem potest esse accidens a casu , ex causa tamen superiori est ordinatum .

Sed (2) in causis invenitur triplex gradus . Quidam enim est simpliciter intransmutabilis et aeternus simpliciter, et illud est causa prima ; aliae autem aeternae sunt, transmutabiles tamen aliquo modo ; aliae autem quae transmutabiles sunt et non aeternae , et istae sunt causae particulares, ut homo est causa particularis in generatione hominis . Causae (3 ) autem in esse sunt aliquo modo universales, aliquo modo particulares, ut corpora caelestia : particulares quidem causae sunt , quia causalitas eorum non extenditur ad omnia entia sed ad ea tantum quae generantur per motum. Causa (4) autem universalis est prima respectu omnium , quia effectus proportionatur causae : ista autem causa est ipsum esse ; quare omne ens qualitercumque ens causatum est a causa ista prima ; propter quod nullum ens est extra ordinationem suam ad quodcumque enim se extendit causalitas alicuius, extendit se ordinatio eius, maxime si sit agens per cognitionem. Nunc (5) autem dicendum quod si referamus effectus ad causas particulares, tunc multa accidunt praeter intentionem et casu , quia in natura eorum (b) est recipere impedimentum , et ideo possunt impediri : et hoc erit praeter intentionem eorum et a casu . Cum etiam istae causae sint corruptibiles et transmutabiles, potest virtus earum corrumpi et debilitari , quare deficiunt aliquando ab effectu . Et iterum contingit quandoque materiam esse indispositam ad formam quam intendit agens, et tunc deficiet ab effectu . Sed (6) si referantur ad secundum gradum causarum, ut ad corpora supe-

riora, multa erunt casu , referendo ad istas causas particulares, verbi gratia, referendo ad causas particulares , quod florente hac herba , floreat illa

(a) a : exp.

(b) non

scr.

(1 ) F : S. THOMAS, In Metaph. , lib. 6, lect. 3. Ed . CATHALA, nº 1205 . (2) F: Ibid. , nº 1207. (3) F : Ibid., nº 1208. La fin du paragraphe de S. Thomas n'est pas reprise, comme le demanderait cependant le développement de la pensée . Une lecture un peu rapide l'aura fait confondre avec le suivant. (4) F: Ibid. , nº 1209. (5) F: Ibid. , nº 1210. (6) F: Ibid. , nº 1206.

QUAESTIO 16

109.

ut ad virtutem herbarum , a casu est, referendo autem ad corpora superiora, necessario evenit . Et ( 1 ) quamvis sic referendo ad corpora superiora, quaedam casu, alia sint ordinata , tamen non omnia , quia aliquid est casu in inferioribus quod non fit secundum ordinationem corporum caelestium sed praeter eam. Sed propter debilitatem virtutis non fiet praeter intentionem eorum, quia sunt inalterabilia, ut probatur Primo Caeli et Mundi (2 ) ; nec videtur propter indispositionem materiae ad oppositum , quamvis supponat materiam in actione sua, quia quod materia haec sit indisposita nunc ad recipiendum virtutem unius stellae , hoc est quia sic disposita est per virtutem alterius , et ideo potest impediri effectus unius stellae ; quod autem materia sit indisposita respectu virtutis

F

omnium corporum superiorum videtur impossibile , cum de se non sit disposita sed tantum per virtutem corporum caelestium ; quare non erit propter indispositionem materiae . Videntur tamen aliqua quae accidunt praeter intentionem referendo ad causas particulares, nec accidunt necessario referendo ad [fol . 30 ] corpora superiora sed accidunt, quia aliqua sunt hic agentia quae non- regebantur a corporibus superioribus nec cadunt sub ordinatione eorum , ut ea quae fiunt per intellectum et a voluntate non regulantur , dico nisi secundum accidens , in quantum corpora caelestia disponunt medium et organa ex quibus accipit intellectus intelligibilia . Talia dico fiunt praeter ordinationem corporum superiorum , nec fiunt necessario ex ipsis ; propter quod fatum quod dicitur inesse rebus mobilibus propter ordinationem et motum stellarum , secundum quod dicit BOETHIUS Libro de Consolatione (3 ) , non imponit necessitatem omnibus respectu corporum superiorum , sed tantum illis quae fiunt et causantur per motum ; talia igitur non fiunt necessario referendo ad corpora superiora . Sed (4), cum ipsa reducemus in causam universalem quae est causa entis secundum quod est ens, omnia erunt ordinata ex eo quia ipsa est causa omnium

non enim potest impediri propter indispositionem materiae , nec propter

debilitatem virtutis , nec propter hoc quod agat in virtute alterius causae , quia ipsa est causa prima et in virtute eius agunt omnia alia , nec ipsa potest recipere impedimentum, cum sit intransmutabilis , nec agit ex suppositione materiae ; referendo igitur omnia ad ipsam, accidunt necessario . Sed, quia effectus naturas suas accipiunt immediate ex particularibus causis , ideo per respectum ad eas iudicamus ipsos , ita quod si sint necessarii respectu earum et ipsae non recipiant impedimentum, dicimus effectus necessario evenire ; si autem sint contingentes respectu earum, dicimus contingenter evenire ; si autem accidant per accidens ex eis, dicimus per accidens evenire . Simpliciter tamen non sunt a casu .

(1 ) F : S. THOMAS , In Metaph . , lib . 6 , lect . 3. Ed. CATHALA, nº 1212 , 1213 . (2) ARIST. , De Caelo, I , 3 (270 a 25) . (3) BOETHIUS, De Consol. Philos . , lib. 4, prosa 6. P. L. LXIII , 815. Ed. WEINBERGER, p. 96, 1. 20-24. (4) F : S. THOMAS, In Metaph . , lib . 6 , lect. 3. Ed . CATHALA, nº 1215.

A

"

" 1

110

LIBER SECUNDUS

Et cum arguitur quod omnis causa per accidens reducitur ad causam per se, dicendum quod verum est ; et omnis effectus , si relatus ad unam causam sit a casu, relatus ad aliam fit necessario , ut dictum est , ita quod , si aliquid sit a casu respectu huius causae particularis, non tamen est a casu respectu superioris causae vel causae primae simpliciter. Et cum arguitur quod , si aliquid est album nunc , tunc semper fuit verum dicere quod erit album, dicendum quod verum est ; et si est album nunc contingenter, tunc semper fuit verum dicere quod erit album (a) contingenter sed non ex necessitate ; si autem nunc est ex necessitate album, tunc semper fuit verum dicere quia ex necessitate erit album . Et cum dicitur quod si semper fuit verum dicere quod erit album , ergo non potuit non fore album, dicendum quod non sequitur nisi ita fuerit semper verum dicere quod ex necessitate erit album . Ideo , etc. Et cum arguitur tertio quod omnis causa in actu non potest non ponere suum effectum, dicendum quod ponit effectum sed non ex necessitate . Sed, si sit causa in actu , per se ponit effectum , et , si ex necessitate causa in actu, ponit effectum ex necessitate , et si non, non , et ita proportionaliter : ita quod, si sit causa per aliud , per aliud ponit effectum suum ; quaedam enim sunt necessaria per accidens, contingentia autem per se , ut probat ARISTOTELES fine Primi Peri Hermenias ( 1 ) . Et ideo non sequitur, si aliquid sit causa in actu , quod per se et necessario ponat effectum suum, quia potest esse causa per accidens et mediante quodam alio, et ideo non per se ponet effectum sic est in proposito . Quare , etc. Et cum arguitur quarto quod omne ordinatum a causa prima, necessario evenit, ALIQUI dixerunt quod ista propositio non est vera, quia oppositum praedicati stat cum subiecto : stant enim simul quod aliquid sit ordinatum a Primo evenire , non tamen necessario eveniet . Et cum dicitur

non potest non

evenire, ponatur tamen non evenire , etc. , dicunt quod non contingit illam de possibili poni in esse , quia tunc repugnaret antecedenti , scilicet quod sit ordinatum

illam de possibili non contingit poni in esse si positio eius in esse

repugnaret antecedenti ex quo sequitur : sic autem esset hic. Sed hoc est impossibile quod istae simul stent : ordinatum est a Primo evenire et potest non evenire , quia, si potest non evenire , hoc est ordinatum a Primo, quia nihil est quod non sit ordinatum a Primo : saltem ista potentia ordinata est ab eo , et ipsi concedunt quod ordinatum est a Primo ipsum posse evenire ; [fol . 30rb ] quare Primum ordinavit opposita ; quod est impossibile. Item , qui dicit quod possibile non potest evenire , negat possibili suam rationem , ut manifestum est . Et iterum , si aliquid sit possibile respectu ali-

(a) Et cum dicitur quod si semper fuit verum dicere quod erit album : vacat. Ce texte se lit 2 lignes plus bas.

(1 ) ARIST., De Interpr., 9 ( 19 a 23 sq .) .

QUAESTIO 16

111

cuius, potest poni in esse respectu eius, respectu cuius est possibile . Si igitur possibile sit effectum non evenire respectu alicuius causae, ponatur in esse respectu illius et stabit ratio. ALII dicunt, cum dicitur quod hoc est ordinatum a Primo, ergo necessario eveniet, quod necessario potest dicere necessitatem consequentiae vel consequentis . Si consequentiae , sic vera est et est sensus : hoc est ordinatum a Primo, ergo (a) sequitur necessario quod hoc eveniet . Si necessitate conse-

quentis , sic est falsa , et est sensus : si aliquid sit ordinatum a Primo , ipsum est necessarium et eveniet . Sic autem dicens ignoravit artem ARISTOTELIS Libro Primorum et Posteriorum

quamvis enim consequentia existente necessaria , non oporteat con-

sequens esse necessarium, immo potest esse contingens , tamen < consequentia> (b) existente necessaria et antecedente necessario, oportet necessario consequens esse necessarium, quia ex necessario non sequitur nisi necessarium , sicut ex vero non sequitur nisi verum , secundum quod dicit ARISTOTELES Libro Primorum et Posteriorum . Sic autem est in proposito , quia consequentia necessaria est, ut ipsi concedunt : si enim Primum ordinat omnia, necessario sequitur quod possunt evenire ; et similiter antecedens est necessarium, ut Primum ordinare omnia sicut et causat omnia . Quare consequens erit necessarium, quod omnia evenient necessario si igitur primum ens ordinat omnia , necessarium est omnia evenire necessario. Et ideo dicendum quod quidquid ordinatum est a Primo , necessario evenit secundum quod ordinatum est a Primo . Unde , cum ipse ordinat omnia sicut omnia causat, nihil sibi nec respectu eius est fortuitum vel a casu : et hoc etiam dicunt DOCTORES FIDEI CATHOLICAE ( 1 ) . Tamen respectu causarum particularium potest esse per accidens aliquid et a casu . Unde dicunt ipsi quod in entibus nihil temere accidit nec inordinatum respectu primae causae ; respectu tamen causarum particularium, quaedam sunt a casu et per accidens, quia, cum omnia procedant et causentur a Primo , quaedam tamen non immediate causantur a Primo sed mediante quadam alia causa , et ideo omnia respectu primae causae sunt ordinata, relata tamen ad causas inferiores possunt non ordinari ; et ita referendo ad primam causam necessario eveniunt , referendo autem ad causas medias accidunt a casu et praeter intentionem . Et cum arguitur contra hoc quod effectus ordinatus a causa superiori ordinante causam particularem non potest esse per accidens respectu causae particularis , dicendum quod verum est aliquo modo , secundum quod probat ratio . Si enim iste effectus procedat a causa particulari secundum quod ista ordinata fuit a causa universali , tunc necessarius est ex causa particulari , si tamen sit ordinatus ex causa universali et ipsa ordinet causam particularem ad istum

(a) eveniet necessario : exp .

(b) consequentia : scr.: consequente .

( 1 ) S. AugustiNUS , De diversis Quaestionibus LXXXIII liber unus. Q. 24. P. L. XL, 17

112

LIBER SECUNDUS

effectum ; si referatur effectus ad causam particularem secundum se , non secundum quod ordinata est a causa superiori , potest esse per accidens et a casu . Unde sic causae particulari accidit necessitas respectu effectus sicut causalitas, et ideo, cum omnes causae inferiores ordinentur in fines et effectus ex causa prima, referendo effectus ad causam primam necessario eveniunt , referendo tamen ad causam particularem secundum se non eveniunt necessario, immo per accidens ; similiter etiam si referamus

< effectus > (a) ad

causas particulares secundum quod ordinantur a causa superiori, sic sunt necessarii , ut dictum est ; si tamen referantur ad causas particulares secundum se non sunt necessarii , immo per accidens et a casu .

QUAESTIO (b) < 17 > < UTRUM SCIENTIA DIVINA DE REBUS EXCLUDAT CASUM AB EIS >

Utrum scientia divina de rebus excludat casum ab eis . Videtur quod sic, quia certior est scientia divina quam nostra ; sed scientia nostra imponit necessitatem rebus , quia nihil scitur nisi verum ; quare, etc. 2. Item, sequitur

hoc est scitum a Deo , ergo necessarium est hoc fore,

quia, si non sequitur, oppositum stat quod contingit non fore ; sed non stat cum antecedente ; quare necessario erit . Contra

sicut res se habent ad intellectum nostrum, ita scientia Primi ad

ipsas res ; cuius ratio est quia res ipsae causant intellectum nostrum et similiter scientia Primi causat ipsas, ut praeostensum est c) ; sed res ipsae non imponunt necessitatem intellectui nostro

potest enim res aliud esse habere quam

sit in intellectu nostro ; quare nec scientia Primi , etc. Et dicendum primo , supponendo quod Primum habeat cognitionem de omnibus entibus , quia ipsum est causa omnium et agens per cognitionem , et iterum cum cognoscat se perfecte [ fol . 30 ] et per consequens virtutem suam perfecte : hoc autem non potest , nisi cognoscat eam respectu omnium eorum ad quae se extendit ; virtus autem se extendit ad omnia ; omnia ergo cognoscet . Sed haec non cognoscet per rationes eorum , quia tunc esset in potentia ad eas, quod est inconveniens , sed cognoscet eas per substantiam suam, et hoc est nobilius improportionaliter cognoscere res quam cognoscat intellectus noster

nobilitas enim intelligendi est ex nobilitate eius per quod intelligitur,

quoniam nobilitas operationis est ex nobilitate obiecti ; cum igitur Primum improportionaliter sit nobilius quam aliqua alia entia , manifestum est quod intelligere suum erit nobilius . Nec est cognitio illa universalis proprie , nec particularis . Non universalis ,

(a) effectus : scr.: effectum .

(b) Quaestio : i. m.

(0) quare : exp .

113

QUAESTIO 18

quia talis est cognitio rerum in potentia ; Primum autem cognoscit omnia in actu ; quare non cognoscit in universali . Nec in particulari, quia cognitio talis fit per particularem rationem intelligendi ; Primum autem huiusmodi rationem non habet. Iterum Primum praesentialiter omnia cognoscit , nec est cognitio sua in tempore ; cognitio autem particularis est in tempore ; quare, etc. Tunc dicendum quod scientia Primi non excludit casum et fortunam esse in rebus, eo modo dicendo casum esse , ut dictum est ( 1 ) ; referendo enim ad causas particulares multa sunt casu et non necessario accidunt ex eis. Si igitur Primum naturas illarum causarum non excludat , tunc non excludet quin isti effectus non necessario ex eis procedant, ita quod stant simul quod Primum sciat omnia et quod aliqua casu accidant : scit enim quod ex istis causis non necessario accidunt effectus . Si tamen referamus ad Primum, nihil accidit casu , sicut dicunt THEOLOGI , nec aliquid inordinatum . Quia tamen iudicamus de effectibus per causas immediatas et proximas , (a) immediate accipiunt naturas, et respectu earum quidam accidunt casu , ideo dicimus simpliciter ea esse a casu . Ad rationes ex dictis patet solutio .

QUAESTIO (b) < 18 > UTRUM PRIMUM OMNIA PROVIDEAT ET ORDINET >

Consequenter

quaeritur de

providentia

divina,

primo utrum Primum

omnia provideat et ordinet . Videtur quod non , quia Primum est sapientissimum ; quare , si ordinaret omnia , malum tunc omne excluderet ; nunc autem multa sunt mala in entibus ; quare non oportet quod ordinet omnia, quia sapiens ordinans removet omne malum. 2. Item, providentia est pars prudentiae , ut dicit TULLIUS in Rhetorica sua ( 1 ) ; sed prudentia est habitus , nulla ( ) ratione factivus , circa ea quae contingunt aliter se habere ; quare , et prudentia est circa ea quae contingunt aliter se habere ; sed multa sunt in entibus quae non contingunt aliter se habere ; quare , etc. Contra : Primum agit omnia et propter seipsum ; quare ordinat ea ad ipsum qui enim agit aliqua propter finem, omnia ordinat ad illum. 2. Item , quando aliqua plura ordinantur in unum finem , ordinantur ab illo cuius est ille finis per se et primo , ut patet inducendo : finis enim omnium

(a) Cf. supra, p . 109, circa finem.

(b) Quaestio : i. m.

(c) nulla : dub.

(1 ) Lib . 2, q . 16. (2) T. CICERO, De Inventione, lib . 2, c. 53. Ed . STROEBEL, p . 147 , 1. 25-28.

120

114

LIBER SECUNDUS

existentium in bello est victoria , et in hoc ordinantur mediante duce cuius est finis primo. Sed omnia entia ordinantur in unum finem, ut praeostensum est ( 1 ) , qui est primum principium . Quare ordinantur in illis per illud cuius est iste finis primo ; hoc est Primum ; quare , etc. Et dicendum, supponendo primo quod Primum sit causa omnium entium, quia primum in unoquoque genere est causa omnium posteriorum in illo, et iterum omnia qualitercumque entia ab una causa procedunt, sicut probat PROCLUS (2) , et, cum sit agens per cognitionem, omnia cognoscet. Tunc dicendum quod Primum omnia providet, quia ad providentiam duo exiguntur : primo, ordinatio sive cognitio operandorum ,

et executio ordinatorum . Ad

quae igitur se extendit causalitas prima , et eius cognitio , et ad quae eius cognitio, et eius providentia . Nunc autem cognoscit et causat omnia . Quare, etc. Et hoc est quod dicit PROCLUS (3) : Primum providet omnibus secundis et est exemptum ab eis . Et idem assumitur Libro de Causis (4) quod prima causa regit omnes res praeter hoc quod commisceatur cum eis . Et cum arguitur quod sapientis ordinantis est removere omne malum , est intelligendum quod omne agens propter aliquod bonum excludit, in quantum potest, malum oppositum illi bono, non tamen quodlibet malum , quia aliquod malum potest ordinari ad illud bonum : unde malum [fol . 30 ] partis potest esse bonum commune , ut malum civis potest esse bonum totius civitatis ; propter quod agens universale tale malum non habet excludere . Primum autem principium intendit bonum universi , et ideo omne < oppositum > eius removet, unde non videtur in eo esse aliquod malum quin sit aliquod bonum, immo forte maius bonum quam malum ; malum tamen particulare non excludit , quia illud potest esse bonum totius universi ; unde nisi esset corruptio, quae malum est alicuius particularis, non esset generatio in universo et deficerent multa bona. Unde , sicut princeps in civitate intendit bonum commune civitatis , ideo excludit omne malum totius, non tamen quodlibet particulare malum ; sic Primum in universo . Et non plus convincit ratio. Et cum arguitur quod providentia est eorum quae contingunt aliter se habere, dicendum quod duplex est providentia

humana et divina . Humana

quidem est circa ea quae contingunt aliter se habere , quia est circa operabilia a nobis, quae aliter possunt se habere , et de illa probat ratio quod non sic provideantur omnia . Divina quidem est omnium entium , et quia Primum est necessarium et intransmutabile , ideo et providentia eius necessariorum est , et omnia relata ad ipsum sunt necessaria , nec aliqua sunt contingentia , et de hac non procedit ratio .

(1 ) (2) (3) (4)

Lib. 2, q . 10. PROCLUS, Elementatio theologica, prop . 1. Ed . DODDS , p . 2, 1. 1 sq . PROCLUS , Elementatio theologica, prop. 122. Ed . DODDS , p . 109, 1. 1 sq . Liber de Causis, prop . 19. Ed . BARDENHEWER, p. 181 , 1. 6.

QUAESTIO 19

115

QUAESTIO (a) < 19 > < UTRUM PROVIDENTIA DIVINA EXCLUDAT CASUM ET FORTUNAM A REBUS >

Utrum providentia divina excludat casum et fortunam a rebus . Videtur quod sic, quia omnis effectus habens aliquam causam per se ordinantem ipsum necessario eveniet ; sed omnis effectus in entibus est huiusmodi , quia Primum ordinat omnia ; quare nihil evenit casu . 2. Item, sequitur hoc est provisum a Primo , ergo necessario eveniet ; antecedens est verum ; ergo consequens . Contra

providentia Dei non excludit multitudinem causarum particu-

larium ; quare , non excludit concursum causarum particularium ; sed ex concursu istarum multa accidunt casu ; quare , etc. 2. Item, Primum non excludit ordinem causarum particularium ; nunc autem ex eis et ex concursu earum quaedam sunt per accidens ; quare , etc. Et dicendum quod providentia Primi non excludit casum et fortunam, prout concessa sunt esse ( 1 ) , quia non excludit causas particulares, ut (b) manifestum est ; nunc autem per comparationem ad istas causas accidunt quaedam (c) providentia Primi non excludit casum nec casu, ut praedictum est ; quare alia contingentia , ita quod simul stant quod Primum providit (d) ista, et tamen respectu causarum particularium casu accidunt, ita quod providit quod iste effectus non necessario contingit ex illa causa particulari ; si tamen referatur effectus hic ad ipsum Primum, manifestum est quod est ordinatus et provisus, et ideo respectu ipsius non accidit casu, ut patet ex dictis . Rationes procedunt viis suis.

QUAESTIO (e) < 20 > < UTRUM CORPORA SUPERIORA IMPONANT NECESSITATEM VOLUNTATI > < ET INTELLECTUI NOSTRO >

Utrum corpora superiora imponant necessitatem voluntati et intellectui nostro. Videtur quod non , quia velle et intelligere non sunt temporalia sed abstracta a tempore ; quare non necessitantur ex motu , quia omne quod necessitatur ex motu est temporale .

(1 ) Lib. 2, q . 16 .

(a) Quaestio : i . m. (e) Quaestio : i . m.

(b) dictum est : eras.

(c) etc.

exp.

(d) et tamen

exp

"

116

LIBER SECUNDUS

2. Item, operationes voluntatis non sunt operationes a natura, quia si sic , tunc non distingueretur agens a proposito contra agens a natura ; sed ex motu non eveniunt nisi naturalia ; quare, etc. Contra

omne novum reducitur ad causam primam sed non immediate

quia Primum semper est idem et eodem modo se habens ; quare immediate ab eo non procedit nisi idem . Oportet igitur quod reducantur mediante aliquo transmutabili

et hoc est corpus caeleste quod aliquo modo est transmutabile ,

aliquo modo intransmutabile . Sed intelligere nostrum et velle est aliquid novum. Quare reducuntur ad Primum mediante orbe ; quare , cum necessario eveniunt a Primo , necessario eveniunt ab orbe ; quare , etc. Et dicendum ( 1 ) quod voluntas est virtus passiva quia movetur a bono comprehenso et habet (a) se ad opposita : non enim est nisi virtus animae per quam inclinatur ad bonum comprehensum. Et ideo , ad videndum utrum voluntas ex corporibus caelestibus necessitetur , primo videndum est utrum intellectus in operatione sua necessitur ex corporibus superioribus . Nunc autem corpora superiora non necessitant intellectum in operatione eius, quoniam agens necessitans virtutem passivam oportet esse proportionale ipsi [fol. 31

] passivo ; sed intellectus intelligens est immateriale et sepa-

ratum ; quare necessitans ipsum oportet esse separatum a materia ; huiusmodi autem non sunt corpora superiora ; quare non necessitant intellectum . Et iterum, corpora superiora non agunt in alia nisi transmutando ea ; sed intellectus intransmutabilis est et immaterialis ; quare , etc. Tamen per accidens sunt necessitantia intellectum nostrum, quia intellectus noster non considerat nisi in phantasmatibus corporeis , et ideo , quia corpora superiora agunt et disponunt phantasmata , per accidens, sicut diceremus quod (b) qui transmutaret speculum vel disponeret , quod ipse faceret visum quia facit imaginem apparere in eo , similiter in intellectu nostro est

corpora

superiora agunt in intellectum per accidens in quantum intellectus accipit ex phantasmate, et phantasma disponitur ex corporibus superioribus, et ita per accidens intellectus . Tamen ipsa phantasmata non necessitant ipsum intellectum phantasmata enim per se non movent intellectum sed indigent intellectu agente qui , vel est intellectus primus secundum QUOSDAM (2) , vel aliquis alius posterior agens in virtute Primi (3 ) . Quare illud quod necessitat intellectum , si necessitetur, non est motus vel corpus , sed intellectus agens . Et ex hoc patet quod voluntas nostra < non > necessitatur a corporibus superioribus . Sicut enim id quod determinat voluntatem est bonum comprehensum , et bonum comprehensum non necessitatur in intellectu ex motu cor-

(a) ad

exp .

(b) si

exp.

(1 ) F : S. THOMAS , Sum . Theol. , I, q . 115, a. 4, concl . (2) Cf. GULIELMUS ALVERNUS , De Anima, c. 7 , p . 6. Ed . LE FERRON, p . 211 . (3) Cf. AVERROES , De Anima, III , nº 20 (fol . 165 B) .

QUAESTIO 21

117

porum superiorum, ut dictum est , quare nec voluntas. Sed sicut intellectus, si necessitetur, ex virtute superiori necessitatur , sic est dicendum de ipsa voluntate quod non necessitatur ex corporibus superioribus sed ex aliquo superiori quam sint corpora superiora . Quamvis autem motus non determinet voluntatem , tamen ipsa non determinatur ad volendum aliquid sine motu : sicut enim dicimus in rebus naturalibus quod necessitas est ipsius materiae et per ipsum finem, ita necessitas rerum naturalium non est per materiam , tamen non est sine materia , ut dicitur inferius ( 1 ) ; similiter necessitas voluntatis non est attribuenda motui sed ipsi Primo , non tamen sine motu . Et cum arguitur quod omne novum reducitur ad Primum mediante transmutabili , dicendum quod verum est , vel per se , vel per accidens . Quaedam enim sunt in inferioribus nova quae per se causantur ex motu , ut generatio et alteratio et ceteri (a) motus per se , et talia reducuntur in Primum mediante

1

motu ; quaedam autem hic sunt nova quae non causantur ex motu per se sed ab aliquo superiori agente mediante motu , ita tamen quod motus nihil facit nisi per accidens, in quantum disponit . Quae autem fiunt de novo primo modo, reducuntur ad Primum mediante motu per se , et talia quodam

4 modo (b) necessitantur ex motu ; quae autem sunt nova secundo modo, reducuntur ad Primum mediante motu per accidens, sicut diceremus de generatione animae in alteratione , si diceremus eam generari quia de novo fieret et mediante motu, non quia per se motus agat ad generationem eius , sed quia disponit materiam ad receptionem eius . Similiter dicendum de intelligere et velle , quia ipsa reducuntur ad Primum mediante motu per accidens , et ideo non necessitantur ex motu.

< UTRUM BONUM COMPREHENSUM SUB RATIONE BONI DETERMINET > < VOLUNTATEM AD VOLENDUM >

Utrum bonum comprehensum sub ratione boni determinet voluntatem ad volendum . Et videtur quod sic , quia , praesente proprio activo ipsi passo, necessario est actio, ut dicitur Primo de Generatione (2) ; sed bonum comprehensum est proprium activum et voluntas passivum ; quare , etc. 2. Item, verum necessitat intellectum speculativum, quia, cum verum comprehenditur , non potest intellectus non speculari ; quare bonum necessitat voluntatem , quia eodem modo se habet (e) bonum ad voluntatem sicut verum ad intellectum speculativum .

(a) et ceteri : iter.

(b) c : exp .

(c) a : exp .

(1 ) Lib. 2, q . 28. (2) ARIST. , De Gener. , I, 9 (326 b 31 sq .) .

1

118

LIBER SECUNDUS

Contra si bonum intellectum est proprium motivum voluntatis, et nos non simus domini istius boni, si igitur illud determinet (a) voluntatem, non erimus. domini nostrae voluntatis , quod est inconveniens . Et dicendum quod voluntas uno modo dicitur ipsa inclinatio in bonum apprehensum, sicut appetitus naturalis dicitur inclinatio rei ad aliud ; alio modo dicitur voluntas illud cuius est haec inclinatio, et hoc est ipsa virtus ; ita quod potest dici operatio virtutis nostrae vel ipsa virtus . Voluntas autem , secundum quod virtus est, passivum videtur esse , et ideo quod determinat ipsam [ fol . 31 ] sic est bonum comprehensum ; cum enim comprehenditur sub ratione boni statim voluntas vult illud.

Tunc (b) , cum dicitur (e) quod sicut verum se habet ad intellectum speculativum , ita et bonum ad voluntatem , dicendum ( 1 ) quod quoddam est verum in quo non potest esse error , ut verum primorum principiorum quae fiunt in terminis communibus, et huic non potest non consentire intellectus speculativus, immo necessitatur ab eo : unde , licet aliquis neget principia voce, non potest vere mente , ut dicit ARISTOTELES Quarto Metaphysicae (2) . Aliud est verum conclusionis < demonstratum > (d) per principia vera, et tale verum necessitat intellectum aliquo modo : cum enim illud sequatur necessario ex vero primo, cui non potest non consentiri , sequitur quod non potest non consentire . Aliud est verum quod concluditur per syllogismum dialecticum : cum enim sic conclusum est , non necessario accipiet intellectus esse verum sed accipiet ipsum cum formidine respectu sui oppositi , et illud est verum opinatum et hoc modo non necessitat intellectum, quia praemissae non sunt necessariae . Similiter dicendum de bono respectu voluntatis . Quoddam enim est bonum quod rationem boni habet per se , nec malum aliquod potest esse , ut finis et felicitas ultima , ut Deus, et in illud non potest < non > ferri voluntas ; quare illud necessitat, et respectu istius non manet ei libertas . Aliud est bonum quod ordinatur ad illud immediate , sine quo illud non potest haberi, quod se habet ad primum sicut verum quod concluditur per syllogismum demonstrativum ad verum primorum principiorum, ut sunt esse et vivere ; et adhuc illud necessitat voluntatem

cum enim comprehensum est esse et vivere , et quod ordinantur

ad felicitatem , non potest non appetere voluntas illa . Aliud est bonum quod ordinatur in primum bonum non tamen necessario et immediate , ut est aliqua operatio cum aliqua circumstantia, et ita se habet ad primum bonum sicut verum quod concluditur per syllogismum dialecticum ad verum quod concluditur per syllogismum demonstrativum vel ad veritatem principiorum ( ) ; et , sicut illud verum non necessitat intellectum speculativum, sic nec illud bonum

(b) dicendum : exp . (d) demonstra(c) cum dicitur : i. m. (a) intellectum : eras . tum : scr. demonstratio vel demonstrativo ; alii legunt : conclusum demonstrativo. (e) ad verum ... principiorum : scr. : ad verum vel ad veritatem principiorum quod concluditur per syllogismum demonstrativum . (1) F : S. THOMAS , Sum . Theol., la , q . 82, a . 2, concl. (2) ARIST. , Metaph . , IV, 3 ( 1005 b 23-26).

119

QUAESTIO 22

determinat voluntatem, sed respectu istius manet ei libertas ut moveatur ab hoc bono vel non , quia nec illud bonum est necessario ordinatum respectu primi boni in quo nullum est malum, nec est bonum nisi sub formidine respectu sui oppositi ; et ideo voluntas non determinat se ad alterum sed potest ratiocinari ad finem quia melius est ad finem et illud potest agere : talia autem sunt bona operabilia a nobis ; et ideo respectu operationum nostrarum manet ei libertas . Manet etiam ei alio modo libertas in voluntate nostra, quia natura tantum determinata est ad unum , ut ignis ad calefaciendum tantum ,

et frigus

ad frigefaciendum ;

voluntas

autem potest

agere

duo

opposita, et ideo ad utrumque se habet ; quare est libera et non determinata ad unum . Et cum arguitur quod voluntas est virtus passiva , dicendum , si concedatur : non valet ratio , quia, cum dicitur quod proprium activum voluntatis est bonum comprehensum, dicendum quod verum est si sit bonum in quo non sit aliquis error, non autem quodlibet bonum est proprium motivum voluntatis, quia aliquod bonum comprehenditur quod est bonum sub formidine respectu sui oppositi , et tale non est proprium motivum voluntatis. Ad aliud patet solutio ex dictis : proportionaliter enim se habent verum et bonum .

< UTRUM AB AGENTE INDIFFERENTI PROVENIAT ALIQUID >

Quaeritur de hoc quod dicit ARISTOTELES ( 1 ) quod casus et fortuna accidunt in eis quae fiunt in minori parte , et primo de dicto COMMENTATORIS (2) quod ab agente indifferenti non provenit aliquid (3) . Et videtur quod sic , quia voluntas indifferenter se habet ad plura et ab ea provenit aliquid determinatum ; quare , etc. 2. Item, ubi est ponere magis et minus , et aequale ; sed in agentibus est ponere agens in maiori parte et in minori ; quare et agens indifferens et aequale ; quare , si sit agens , ab eo proveniet effectus ; quare , etc. Contra

agens indifferens rationem materiae habet et a tali non provenit

aliquid sicut nec a materia ; quare , etc. Et dicendum quod ab agente indifferenti non provenit aliquid nisi secundum quod determinatum est, quoniam ex quo aequaliter se habet ad plura, qua ratione ageret unum et < non > alia ? [ fol . 31a ] Sed omnia non potest facere simul , cum sint opposita ; quare nullum agit. Et est haec ratio COMMENTATORIS hic (4) . (1 ) (2) (3) (4)

ARIST., Physic., II , 5 ( 196 b 13 sq .) . AVER. , Physic. , II , nº 48 (fol . 67 D) . F : S. THOMAS, In Physic., lib. 2, lect. 8. Ed. Leon., nº 3. AVER. , Physic., II , nº 48 (fol . 66 K) .

120

LIBER SECUNDUS

Item , ratione AVICENNAE ( 1 ) : quando aliquid indifferens est ad aliqua duo . non determinatur ad alterum istorum nisi per aliquid respectu cuius suum esse sit necessarium, nec per se potest determinari ; quare agens indifferens nihil producit nisi determinetur ipsum per aliud . Et cum arguitur quod ex voluntate aliquid provenit , dicendum quod voluntas non est agens nisi acta a bono comprehenso, quamvis quandoque determinet sibi illud bonum intellectum in quantum movet intellectum ad ratiocinandum de isto bono quod melius respectu finis. Et quid movet tunc istam voluntatem ad hoc volendum ? Non videtur nisi intellectus, et istum intellectum alia voluntas, et fit processus in infinitum quousque fiat deventus ad intellectum primum qui primo moveat, ut dicit ARISTOTELES Capitulo de Bona Fortuna (2). Et cum arguitur quod in quolibet est reperire magis et minus , et aequale ; dicendum quod non oportet , sicut patet in geometricis et in naturalibus. In geometricis quidem , si linea dividat circulum in duo media , si transeat praeter centrum et constituat unum angulum minorem recto, ut illum qui est ex parte minoris portionis circuli , et alium maiorem recto, ut illum qui est ex parte maioris portionis circuli , non oportet quod contingat lineam reperire transeuntem per circulum < quae > (a) constituat in circumferentia duos angulos rectos : etsi enim per centrum transiret, duos angulos aequales constitueret, uterque tamen est minor recto . Sed in naturalibus non tenet, quia non oportet, si contingat reperire corpus in quo magis dominatur < frigidum > quam alia elementa et aliud in quo minus, quod propter hoc contingat reperire corpus in quo aequaliter dominatur frigidum cum aliis elementis, quia non contingit dari corpus mixtum aequale , ut patet Septimo Metaphysicae (3) .

QUAESTIO (b) < UTRUM CONTINGENS IN PAUCIORIBUS SIT INTENTUM AB EFFICIENTE >

Deinde quaeritur utrum contingens in paucioribus sit intentum ab efficiente . Videtur quod non , quia efficiens determinatum est ad esse ; sed contingens in paucioribus determinatur magis ad non esse quam ad esse ;

quare , etc. 2. Item, magis determinatum est ad esse contingens ad utrumlibet quam

(a) quae : scr.

qui.

(b) Quaestio : i . m.

(1 ) Cf. AVER . , Physic. , II nº 48 (fol . 66 I ) . (2) ARIST. , Ethic. Eud. , VII, 14 ( 1248 a 24-27) ; F : S. THOMAS, Sum. Theol. , Ia. q . 82, a. 4, ad 3m (3) Cf. Arist. , Metaph ., X, 5 , ( 1055 b 30 sq . ) .

121

QUAESTIO 24

contingens in paucioribus ; sed contingens ad utrumlibet non est secundum intentionem agentis sed materiae ; quare similiter contingens in paucioribus . Oppositum vult ARISTOTELES ( 1 ) quia casus et fortuna sunt per accidens et reducuntur ad efficientem. Et dicendum quod agentia quaedam sunt in quorum natura est non recipere impedimentum , et in talibus nihil accidit praeter intentionem nec a casu . Alia sunt quae ordinantur ad operationes illas sed in natura eorum non est non recipere impedimentum , quare possunt deficere . Et talia sunt agentia ut frequenter, et causant effectus frequenter, et in talibus est illud quod est causa contingentis in paucioribus : quando enim agens non frequenter recipit virtutem aliquam et impedimentum vel concursum alterius causae, vel propter indispositionem materiae , producit effectum secundum accidens ex hoc quod sibi aliquid accidit tale , et ideo secundum quod contingens raro accidit secundum intentionem agentis non per se sed per accidens . Si enim lapidi descendenti deorsum occurrat aliquis et frangatur caput (a) eius, hoc est secundum intentionem lapidis per accidens , in eo quod concurrit sibi aliquid . Et cum arguitur quod agens in paucioribus non determinatur ad esse, dicendum quod eo modo quo accidit, determinatur ad esse , et hoc est raro . Et cum dicitur quod agens determinatur ad esse , dicendum quod verum est, et agens raro, raro determinatur ad esse sicut est agens raro est enim agens tale per hoc quod concurrit sibi aliquid aliud raro , per quod est causa sic. Et cum dicitur quod contingens ad utrumlibet magis determinatur ad esse quam contingens in paucioribus, dicendum quod non, quia contingens ad utrumlibet < non > magis determinatum est ad esse quam ad non esse quantum est de se, nec aliquid agit ut hic ; contingens autem raro de se determinatum est aliquo modo ad esse , licet raro , sicut causa eius raro est ; ideo, etc.

1

QUAESTIO (b) < 24 > UTRUM CASUS ET FORTUNA SINT CAUSAE >

Utrum casus et fortuna sint causae ( ) . Videtur quod non , quoniam causa habet ordinem ad effectum ; sed casus est inordinatus , ut dicit AristoteLES (2) ; quare , etc. 2. Item, casus est inopinabilis rei eventus ex causis confluentibus ob aliud

inceptis, secundum BOETHIUM (3) ; quare non est causa . (a) caput

scr. : capud.

(b) Quaestio : i . m.

(c) or (?) : eras.

( 1 ) ARIST. , Physic. , II , 5 ( 196 b 29-197 a 5) . (2) ARIST. , Physic., II , 6 ( 197 b 20) . (3) BOETHIUS, De Consol. Philos. , lib . 5, prosa 1. P. L. LXIII , 832. Ed . WEINBERGER , p. 108, 1. 13 sq .

LIBER SECUNDUS

122

Oppositum vult ARISTOTELES ( 1 ) : vult enim quod sint causae per accidens . Et dicendum quod causae sunt inquantum eis fit aliud, et causae secundum accidens quia ex eis accidit effectus per accidens : quando enim intellectus et natura operantur aliud quam intendebatur ab eis , dicuntur esse causae per accidens . Sed uno modo dicitur causa per accidens, quia accidit ei quod est causa per se , ut album est causa aedificationis per accidens quia accidit aedificatori qui est causa per se . Alio modo dicitur [ fol . 31vb] causa secundum accidens cum agens agit aliquid per se , et illi coniunctum est aliud quod non intenditur

tunc agens dicitur causa eius secundum accidens et non per se ;

sicut qui fodit terram causa est inventionis per accidens , si inveniat thesaurum, et non propter hoc fodiat ; et talium causarum dicimus fortunam et casum . Et hoc est quod dicit COMMENTATOR hic (2) quod non quaelibet causa per accidens est fortuna et casus sed causae quae aliquid agunt ad effectum, non tamen per se intendunt ipsum sed per accidens , quia ipse accidit effectui per se. Et ex hoc patet solutio ad primam rationem, quia casus et fortuna ordinantur per accidens ad effectum . Ad secundam, cum dicitur quod casus est inopinatae rei eventus, etc.,

VI

dicendum quod casus quandoque significat causam , quandoque effectum qui contingit ex ista causa . BOETHIUS autem loquitur de casu secundum quod effectus est cum dicit quod casus est inopinatae rei eventus etc. , hoc est effectus secundum accidens .

།11གཱས༈ཎྱཱྞཾ (a) Quoniam autem quatuor sunt causae...

(3) .

< UTRUM NATURA AGAT PROPTER ALIQUID

Hic ostendit quod naturalis habet considerare de omnibus causis . Et hic quaeritur primo utrum natura agat ( ) propter aliquid . Videtur quod non , quia ARISTOTELES dixit prius (4) quod eorum quae fiunt , quaedam fiunt propter hoc, quaedam non propter hoc ; quare et agentia quaedam agunt propter hoc et finem , et quaedam non . (a) Quoniam... causae : subn .

( 1) (2) (3) (4)

ARIST. , AVER. , ARIST. , ARIST. ,

Physic . , Physic. , Physic. , Physic. ,

II , II , II , II ,

(b) a : exp .

5 ( 196 b 29-31 , 197 a 5-8) . nº 50 (68 A-B) . 7 ( 198 a 22) . 5 ( 196 b 17) .

QUAESTIO 25

123

2. Item , quod agit propter finem agit per deliberationem : cognoscit enim finem et ea quae sunt ad finem ; sed natura non agit per deliberationem ; quare , etc. Contra quae fiunt praeter finem et praeter intentionem fiunt casu ; sed quae fiunt naturaliter non fiunt casu ; quare, etc.

Et dicendum quod natura agit universaliter propter finem, et hoc patet ex rationibus ARISTOTELIS ( 1 ) . Omne enim quod operatur a principio determinato et per media determinata , movetur ad finem determinatum , ut manifestum est ; sed natura operatur ex principio determinato et per media determinata , ut in generatione hominis incipit a semine procedendo per media determinata ; quare , etc. Item , peccatum vel error non est nisi deviatio a fine ; sed in natura accidit error ut monstrum ; quare (a) est ibi finis . Et iterum, natura dicitur de materia et forma, et utrumque propter aliquid operatur vel agendo vel patiendo : materia enim est in potentia ad aliquid quantum est de se , et ideo propter aliud ; forma autem est propter operationem sicut propter finem, quia est perfectio formae ; quare et natura agit propter aliquid . Et iterum , natura non videtur nisi ratio quaedam intellectus primi insita rebus, sicut dixerunt QUIDAM quod natura non est nisi vis insita rebus ex similibus similia producens , secundum quod dicunt quod opus naturae est opus intelligentiae . Et etiam ars imitatur naturam, quia ipsa operatur per cognitionem et cognitio sequitur rem . Nunc autem intellectus primus agit propter aliquid, saltem propter seipsum ; intellectus etiam noster universaliter agit propter finem ; quare similiter natura ; unde impossibile est agens absolvi ab intentione finis, ut prius ostensum est (2) . Et cum arguitur quod ARISTOTELES dicit quod quaedam fiunt non propter hoc , dicendum quod ARISTOTELES intendit quod fiunt quaedam non propter hoc, quia non fiunt propter finem deliberatum vel quia non fiunt propter finem alium a se, ut scire et intelligere . Et cum dicitur quod agens non deliberans non agit propter finem , dicendum quod falsum est, sicut dicit ARISTOTELES (3) . Ars enim quae semper agit propter finem, non semper deliberat

si enim quandoque deliberaret, rudis

videretur esse operatio eius . Si enim citharizans

quamlibet percussionem

cordarum deliberaret , ruditer citharizaret ipse ; tamen agit propter finem. Et ideo non oportet omne agens propter finem deliberare de fine vel agere per deliberationem . Verumtamen cum agens

(a) etc.

exp .

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 8 ( 198 b 34-199 b 33). (2) Lib. 2, q . II . (3) ARIST. , Physic. , II , 8 ( 199 a 20-30).

< non > deliberans ordinatur ad

124

·

LIBER SECUNDUS

finem, hoc est in virtute alterius cognoscentis finem : unde natura in virtute alterius determinatur ad finem, unde dicimus quod opus naturae est opus

intelligentiae , sicut praedictum est .

QUAESTIO (a) < UTRUM IN OPERIBUS NATURAE ACCIDANT MONSTRA >

Utrum in operibus naturae accidant monstra . Videtur [ fol . 32™ª ]

quod

non, quia natura semper agit quod melius est, ut ARISTOTELES dixit prius ( 1 ) ; quare in actionibus eius non accidit monstrum, quia hoc non est melius . ། །།།། དགར་ ན 3 གས 1&།་ག3༈ {

2. Item, < natura > nihil facit superfluum nec diminutum , quia nihil facit frustra, nec deficit in necessariis ; quod autem non facit superfluum nec diminutum non facit peccatum ; quare in operibus naturae non est monstrum. In oppositum est ARISTOTELES (2 ) et similiter sensus . Et arguitur, quia ars imitatur naturam in operationibus eius ; sed in arte aliquando accidit error, ut scribit grammaticus recte et non recte , et medicus non recte potavit ; quare et in natura .

-J

Et dicendum quod natura agit propter aliquem finem determinatum , ut dictum est (3 ) , et omnes operationes eius ordinantur ad finem . Nunc autem agentia quaedam naturalia possunt recipere impedimentum in operatione sua sicut ea quae agunt frequenter . Recipiunt ergo quandoque impedimentum in operatione sua , et ideo deficiunt a fine . Quare accidunt peccatum et error , quia peccatum vel error non est nisi deviatio respectu finis principaliter intenti , et ideo, cum natura non potest in suum finem, fiunt monstra et peccata . Potest autem esse error in actione naturae propter concursum alterius

causae si enim aliquid ordinatur in aliquem finem , et occurrit sibi alia causa impediens ipsum ab operatione , tunc propter hoc deficit ab operatione eius ; quandoque autem propter defectum virtutis motivae , sicut in ambulatione potest esse error propter corruptionem et debilitatem virtutis deambulativae , ut in claudicantibus ; quandoque autem propter indispositionem materiae , quando virtus agens non potest alterare materiam subiectam ex contrariantibus (b) passionibus , ut videtur maxime esse in generatione mulieris : natura enim particularis semper intendit generare masculum in quo viget maxime caliditas, sed quia materia est disposita ad contrarium per frigiditatem, generat feminam ; aliquando propter superfluitatem , propter quod natura aliquando (a) Quaestio : i. m.

(b) contrariantibus : scr. : contrariatentibus.

(1) ARIST. , Physic. , II , 8 (198 b 18). (2) ARIST. , Physic. , II , 8 ( 199 b 4) . (3) Lib. 2, q . 25.

QUAESTIO 27

125

facit sex digitos ; quandoque propter diminutionem, ut quandoque tantum quatuor digitos ; quandoque propter naturam continentis, ut in matrice si fit ruptura alicuius telae in matrice quae interiacet duobus embrionibus, et ita contingit quod duo embriones confluant simul et fiet monstrum, et ita contingit quod propter talem rupturam habeat duo capita et duo corda et tantum duos pedes , et ita fiat unum quod deberet fieri duo : et in talibus contingit semper quod habeant diversitatem in superiori parte et identitatem in inferiori, et non e converso , quia, sicut dicit ARISTOTELES Libro de Generatione Animalium ( 1 ), partes superiores primo generantur, et ideo postquam superiora creata sunt, contingit fieri ruptionem. Et cum arguitur quod natura semper agit quod melius est, dicendum quod non semper melius simpliciter sed melius et possibilius, ut dicit ARISTOTELES (2) : melius enim esset sibi agere ad finem intentum , tamen, cum non potest, non agit melius sibi sed agit melius quod potest fieri sic : melius enim est facere quatuor digitos quam nullum : unde hoc est melius , licet non simpliciter sibi . Et cum arguitur quod natura nihil facit superfluum, etc. , dicendum quod verum est per se , per accidens tamen facit utrumque , et ideo potest errare .

QUAESTIO (a) < UTRUM ARANEAE ET FORMICAE AGANT NATURA AUT ARTE >

Consequenter, quia dicit ARISTOTELES (3) quod quaedam animalia < operantur > (b) sine arte et deliberatione , ut araneae et formicae , ideo quaeritur utrum agant natura aut arte. Et videtur quod non natura , quia quod fit a principio extrinseco non fit a natura , quia natura est principium in eo in quo est ; sed hirundo nidum facit ab extrinseco ; quare , etc. 2. Item, talia animalia fatigantur in tali operatione ; sed natura non fatigatur ; quare fiet ab arte . In oppositum est ARISTOTELES (4) . Et arguitur , quia omne quod operatur per artem habet cognitionem universalem, quia ars est ratio universalium ; sed talia animalia non habent cognitionem universalem, quia nec intellectum ; quare operantur a natura . Et dicendum quod talia animalia non operantur per artem, quia quae

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) (2) (3) (4)

ARIST. , ARIST. , ARIST. , ARIST. ,

(b) operantur : scr.: opinantur.

De Animal. Generat. , II , 6 (743 b 18-19) . Physic. , VIII , 7 (260 b 23) . Physic. , II , 8 ( 199 a 26) . Physic. , II , 8 ( 199 a 26) .

LIBER SECUNDUS

126

operantur secundum artem non semper operantur eodem modo , quia cognitio potest mutari ; sed talia animalia semper eodem modo operantur : hirundo enim semper eodem modo facit nidum ; quare , etc. Item , omnia talia quae sunt unius speciei operantur eodem modo, ut omnis hirundo eodem modo facit nidum et omnis aranea eiusdem speciei eodem modo facit telam ; sed quae operantur secundum artem, non omnia quae sunt unius speciei eodem modo agunt ; quare , etc. Item , quae operantur per artem habent cognitionem et intellectum ; sed huiusmodi animalia non habent intellectum ; quare non operantur arte , sed moventur et operantur secundum instinctum quemdam naturalem , ut natura apta nata est sic facere , cum movetur a dispositione continentis . Sicut dixit EMPEDOCLES quod nos intelligimus secundum praesentis horae dispositionem, et posuit tantum intellectum nostrum transmutari apud alterationem continentis, ut patet ex Libro de Anima ( 1 ) , ita quod intellectus natus est intelligere sicut movetur a continente . Similiter dicendum de istis animalibus quod < naturalem > (a) instinctum et inclinationem ad agendum habent, et hoc secundum dispositionem [ fol . 32rb] continentis : unde non semper hirundo facit nidum, sed in vere , et similiter de aliis . Et cum arguitur quod illud quod fit a principio extrinseco non fit a natura , dicendum quod non differunt agens per naturam et per artem quia unum est intra et reliquum est extra , sed quia agens natura agit per formam existentem in materia, agens autem per artem, per rationem existentem in anima . Et cum dicitur quod natura est principium motus in eo in quo est , dicendum quod verum est ; et si movetur passive , natura est principium passive , et si active , active ; ita quod natura est principium motus vel active vel passive . Huiusmodi autem animalia habent in se principium sui motus et activum et passivum, requiritur tamen dispositio continentis . Et cum arguitur quod naturalia non fatigantur in operatione sua , dicendum quod immo : fatigatio enim non semper fit propter motum violentum sed causatur ex contrarietate motuum naturalium , ut dicit COMMENTATOR Secundo Caeli et Mundi (2) , ut motus animalis processivus facit fatigationem in eo, quia in eo est principium inclinans ad motum deorsum contrarium primo, et ita in motu naturali animalis accidit defatigatio ; ideo minor est falsa .

**

(a) naturalem : scr.: naturale. (1) ARIST. , De Anima, III , 3 (427 a 22). (2) AVER. , De Caelo, II , nº 3 (fol . 96 M) , nº 6 (98 H-I) .

QUAESTIO 28

127

QUAESTIO (a)

Quaeritur utrum necessitas naturalium sit attribuenda materiae vel fini. Videtur quod materiae , quia illis debet attribui necessitas ex quibus sunt res naturales ; sed tales sunt materia et forma et non finis ; quare , etc.

2. Item necessitas illorum non debet attribui fini , quorum multa non sunt propter finem ; sed multa sunt huiusmodi in naturalibus , ut casualia et fortuita. Oppositum vult ARISTOTELES (1 ) . Dicendum quod causae sunt sibi invicem causae ita quod finis est causa (b) quia

efficientis in quantum movet ipsum. Item materia est propter formam

non est sine ea et per eam est forma ; + non efficiens + : forma enim est talis quia agens est tale , et agens est propter finem , quare finis est causa omnium causarum , et ideo omnes aliae causae possunt demonstrari ex fine , inquantum ratio omnium causarum ex fine sumitur . Et ideo dicendum quod ex fine sumitur ratio necessitatis in naturalibus quia ipse est prima causa omnium causarum et ratio necessitatis in aliis causis ex hac causa sumitur ; sicut principium demonstrationis se habet ad conclusionem , ita se habet finis ad alias causas, et sicut propter principia sunt conclusiones necessariae , ita propter finem sunt aliae causae necessariae . Et ideo necessitas in naturalibus attribuenda est fini et sumenda est ex fine , non tamen sine aliis causis. Est tamen intelligendum quod finis quandoque necessarius est in aliis agentibus, ut propter quem moventur corpora superiora, sicut et agentia ipsa non possunt aliter se habere ita quod agens semper proportionatur fini ; quandoque finis non necessarius est sed sumitur ex suppositione sicut et agens non necessarium est , et ideo potest impediri. In illis autem in quibus est necessarius , necessitas non est ipsorum ex suppositione , sed potest attribui necessitas ipsi agenti et materiae , sicut est in aeternis ; in aliis autem non potest accipi necessitas nisi ex suppositione , ita quod dicemus quod dentes anteriores facti sunt acuti quia debent incidere ; quare hoc sumetur ex fine ultimo, tamen non sunt facti tales sine materia tali , et ideo necessitas naturalium sumitur ex fine , est tamen necessitas ipsius materiae , sicut determinat ARISTOTELES in littera (2). Et cum arguitur quod necessitas rerum naturalium debet attribui illis ex quibus sunt res naturales, dicendum quod ab eis non sumitur ratio necessitatis sed a fine , qui primo movet agens . Ad aliud patet solutio : casualia enim non sunt ordinata a causis particularibus, et ideo non fiunt propter finem .

(a) Quaestio : i . m.

(b) finem : eras.

(1 ) ARIST. , Physic. , II , 9 (200 a 33) . (2) ARIST. , Physic . , II , 9 (200 a 31 ) .

128

LIBER TERTIUS

< LIBER TERTIUS >

Quoniam autem natura est principium motus, etc. ( 1 ) .

< UTRUM NATURA SIT PRINCIPIUM MOTUS >

In isto tertio libro determinat ARISTOTELES de motu et de consequentibus ipsum . Et ideo primo quaeritur utrum natura sit principium motus. Videtur quod non, quia posterius non est principium prioris ; sed natura est (a) posterior motu, quia motus dicitur natura quia via in naturam , ut dicitur Secundo huius (2). 2. Item , principium et principiatum sunt unigenea , ut dicitur Decimo Metaphysicae (3) ; sed natura et motus non sunt unigenea ; quare , etc. In oppositum est definitio naturae . Dicendum quod principium motus est duplex , scilicet mobile et agens . Mobile autem est subiectum et materiale quod recipit in quantum est in potentia passiva, quae reducitur ad materiam . Agens autem agit secundum quod est in actu , et est in actu per formam. Quare mobile est per materiam et per formam ; materia autem et forma sunt natura ; quare natura est principium motus . Et cum dicitur quod natura est posterius motu , dicendum quod eo modo est de natura et motu , sicut de potentia [ fol . 32 ] et actu . Potentia autem in eodem praecedit actum, actus tamen universaliter praecedit potentiam , ut patet ex Nono Metaphysicae (4 ) . Similiter autem est hic , quia in eodem motus praecedit naturam , scilicet generatio ; universaliter tamen natura prior est motu et causa eius , et ideo sicut actus prior potentia , ita natura prior motu . Et cum arguitur quod principium et principiatum sunt unigenea , dicendum quod non oportet esse unigenea ita quod sint unius naturae : durum enim a non duro generatur et mulus ex non mulo , sed pro tanto sunt unigenea quia hoc natum est principare et illud principari : sic autem est hic , quia natura nata est causare motum .

(a) principium motus : cancell .

(1 ) (2) (3) (4)

ARIST. , Physic . , III , 1 ARIST. , Physic. , II , 1 Cf. ARIST. , Metaph. , ARIST. , Metaph. , IX,

(200 b 10) . ( 193 b 12) . X, 4 ( 1055 a 5-10) , 7 ( 1057 a 19-20) . 8 ( 1049 b 10-12).

129

QUAESTIO 2

QUAESTIO (a) < 2 > < UTRUM, IGNOTO MOTU , NECESSE SIT IGNORARE NATURAM >

Utrum , ignoto motu , necesse sit ignorare naturam . Videtur quod non , quia, ignorato posteriori, non necesse est ignorare prius ; sed motus posterius est natura ; quare , etc. Oppositum dicit ARISTOTELES ( 1 ) . Et arguitur, quia , ignoto eo quod ponitur in definitione alicuius , ignoratur et ipsum ; sed motus ponitur in definitione naturae ; quare , etc. Et dicendum quod non eadem sunt (b ) nobis nota et simpliciter nota : quia enim intellectus noster ea quae intelligit , ex sensu accipit, ideo quae sensibilia magis et materialia sunt , notiora sunt nobis ; et separata magis , quae magis nota sunt secundum naturam, minus nota sunt nobis , et ideo operationes, quae magis sensibiles sunt quam principia operationum, notiores sunt nobis principiis operationum. Motus autem operatio quaedam est , et ideo notior est quam principium motus . Unde dicit COMMENTATOR Nono Metaphysicae (2) quod actio fecit scire formam , transmutatio vero materiam

ista autem motus sunt , et

ideo, si nos ignoremus motum, ignorabimus naturam ; non tamen propter hoc erit natura simpliciter ignota sed e converso magis . Et cum arguitur quod motus est posterius, dicendum quod non , immo prius quoad nos. Ideo, etc.

QUAESTIO (e) < QUAERITUR UTRUM MOTUS SIT >

Quaeritur utrum motus sit . Videtur quod non , quia ens in potentia non est ; sed motus est huiusmodi , ut dicit definitio eius ; quare, etc. 2. Item, si est , vel est in facto esse , vel in fieri ; sed in facto esse non est : (d) ; nec in fieri, quia quod fit non est ;

cum enim factum est , non est motus quare , etc.

3. Item, continuum non habet esse nisi suae partes sint ; sed partes motus non sunt, sed una est , alia non est ; quare , etc.

(a) Quaestio : i . m.

(b) s : exp .

(c) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic. , III , 1 (200 b 4-5) . (2) AVER. , Metaph . , IX, nº 7 (fol . 231 H-I) .

(d) quare etc.

exp .

130

LIBER TERTIUS

Contra : moveri est aliter se habere nunc et prius ; sed multa entia sic se habent ; quare, etc. Dicendum, sicut dicit ARISTOTELES de natura in principio Secundi ( 1 ) , quod tentare (a) monstrare motum si est , ridiculum est quia manifestum est ad sensum . Ad sensum enim patet quod est motus, et ideo demonstrare vel dubitare ipsum esse ridiculum est . Quare dicendum est quod est motus , ut manifestum est. Et cum arguitur quod ens in potentia non est, dicendum quod verum est : non est illud ad quod est in potentia . Et cum dicitur quod motus est in potentia, dicendum quod est in potentia ad terminum motus, non tamen simpliciter est in potentia, sed est aliquid aliud in actu . Et cum arguitur aut est in fieri, aut in factum esse , dicendum quod est in fieri, immo est ipsum fieri . Sed eorum quae fiunt, quaedam fiunt per se, quaedam per accidens

per se quidem, sicut quae generantur per se ; alia

secundum accidens ; forma autem et perfectio fit secundum accidens, totum autem aggregatum fit per se . Unde dicendum quod motus fit secundum accidens in eo quod illud quod movetur fit fieri quod est motus , et ideo motus fit fieri quod est ipse motus et non alius . Et cum dicitur : quod fit non est , dicendum quod id quod fit non est illud quod fit , id est terminus fieri ; est tamen aliquid aliud . Similiter motus non est id ad quod est, id est terminus motus, aliquid tamen aliud est. Et cum arguitur quod continuum non habet esse nisi per esse suarum partium, dicendum quod quoddam est continuum cuius natura est in aggregatione simul existentium , aliud cuius natura consistit in successione unius partis ad aliam continue . De primo continuo verum est quod non habet esse nisi partes suae habeant esse simul , de secundo autem non est verum . Tale autem est motus : de motu enim et de tempore non est in actu nisi indivisibile , ut dicunt ARISTOTELES (2) et COMMENTATOR Quarto huius (3) .

Cum autem

accipitur motus secundum totalitatem suam, hoc est quia accipitur motus (b) per intellectum, sic conferendo prius ad posterius . Vel, cum dicitur quod motus est continuus , dicendum quod non est verum ; [fol . 32 ] non est enim continuus secundum quod hic definit ARISTOTELES (4) ipsum est enim continuus per accidens, ut per mobile, vel per tempus, ut postea melius apparebit (5).

(a) tentare : scr.

(1 ) (2) (3) (4) (5)

temptare .

(b) secundum totalitatem suam : eras .

ARIST. , Physic. , II , 1 ( 193 a 3). ARIST. , Physic. , IV , 11 (220 a 4 sq .) . Cf. AVER. , Physic. , IV, nº 105 (fol . 184 L-M) . ARIST., Physic. , III , 1 (201 a 10) . Lib. 3, q . 6.

QUAESTIO 4

131

QUAESTIO (a) < UTRUM MOTUS SIT IN GENERE >

Utrum motus sit in genere ( 1 ) . Videtur quod non , quia quod praecedit rem cuiuslibet generis non est in genere ; motus autem est huiusmodi , quia motus est communis ad res omnium praedicamentorum ; quare , etc. 2. Item, quod est in omnibus generibus non est in aliquo genere ; sed motus est in omnibus generibus : tot enim sunt species motus, quot et entis , ut dicit ARISTOTELES (2 ) ; quare, etc. 3. Item, id quod est indeterminatum non est in genere determinato ; (b) patet quia

motus autem est quid indeterminatum ; quare , etc. < Maior >

quod est in genere , est in genere per formam , et per formam est aliquid determinatum ; quare , etc. Contra

omne quod est secundum se continuum , est in genere et maxime

in genere quantitatis ; motus autem est continuus de se ; quare , etc. Intelligendum quod (e) est motum esse commune ad omnia genera et extra ipsa genera : aut aliquid est in genere contentum, aut nihil ; constat autem quod non est nihil ; nec etiam est commune ad omnia praedicamenta , quia non est aliquod unum ens commune ad ipsa praedicamenta quod non est aliquod ipsorum. Item , non est extra genera , quia omne ens aut est substantia , aut quantitas , et sic de aliis praedicamentis necesse est igitur quod motus sit in genere . Nihilominus tamen non est in genere sicut species , aut sicut genus, vel sicut individuum : huiusmodi enim determinata sunt et in genere determinato , motus autem est quoddam imperfectum. Est tamen intelligendum quod dupliciter dicitur aliquid esse in genere , scilicet per se et per reductionem per se , sicut homo et alia huiusmodi ; per reductionem tribus modis : aut sicut principia generis, ut punctus et unitas in genere quantitatis , et materia et forma in genere substantiae ; aut sicut perfectum et imperfectum in genere perfecti , ut embrio dicitur esse in genere animalis, et hoc modo dicitur motus esse in genere motus enim est via ad ipsam speciem ; est igitur motus in genere sicut aliquid imperfectum et hoc modo reperitur in quatuor generibus, scilicet in substantia, qualitate , quantitate et ubi ; alio modo dicitur aliquid esse in genere per reductionem, sicut

(a) Quaestio : i . m.

(b) Maior : scr.: Minor .

(c) impossibile : scr .: necesse .

(1 ) En donnant cette place à la classification du mouvement parmi les prédicaments, Siger ne fait que suivre l'exemple d'AVER. , Physic., V, nº 9 (fol . 214 B) sq . ) ; cf. ALBERTUS MAGNUS , Physic., lib. 3, tract. 1 , c . 3. Ed . BORGNET , pp. 181-190. (2) ARIST. , Physic. , III , 1 (201 a 1 ) .

132

LIBER TERTIUS

denominativa dicuntur esse in genere cuius sunt denominativa , ut album in genere albedinis ; et alio modo sicut privationes dicuntur esse in genere habituum suorum, ut tenebra in genere luminis , quia eodem sensu percipiuntur tenebra et lumen . Ad rationem dicendum quod motus et sequitur et praecedit res praedicamentorum , etc. Sicut enim se habet potentia ad actum, sic motus ad res praedicamentorum. Nunc autem actus simpliciter praecedit potentiam, et hoc est quia potentia non vadit ad actum nisi per aliquid existens prius in actu . Et ideo dicendum quod res aliqua praedicamenti praecedit ipsum motum, et ideo non procedit ratio . Ad aliud dicendum ad minorem quod verum est secundum quod huiusmodi . Unde concedendum est quod motus non est in uno genere determinato , et ideo non plus concludit ratio . Ad aliud dicendum eodem modo sicut ad proximum praecedens argumentum .

QUAESTIO (a) < UTRUM MOTUS SIT IN GENERE PERFECTIONIS AD QUAM EST MOTUS >

Utrum motus sit in genere perfectionis ad quam est motus . Videtur quod sic

omne imperfectum est aliquid de genere ipsius respectu cuius dicitur

esse imperfectum : verbi gratia , minus album est in genere albedinis , et sic de aliis ; sed motus est quid imperfectum, et hoc quia non habet terminum ad quem est motus ; quare , etc. 2. Item, motus denominatur a termino motus ; sed unumquodque denominatur a forma ; quare terminus motus est aliquid ipsius motus ita quod motus sit de genere huius. 3. Item, id quod distinguitur ab alio per aliquid, illud quod sic distinguitur videtur esse de genere illius per quod distinguitur ; sed motus distinguitur per diversos terminos ; quare , etc. 4. Item, potentiae distinguuntur per actus, et etiam secundum distinctionem formarum erit distinctio ipsorum actuum ; ergo similiter per unitatem potentiae erit et unitas actus ; nunc autem eadem est potentia ad motum et ad terminum motus ; quare , etc. Contra

nihil est in potentia ad illud quod est eiusdem rationis cum ipso ;

nunc autem motus est in potentia ad terminum motus ; quare non est de genere perfectionis ad quam est motus. 2. Item, si motus est de genere perfectionis ad quam est motus , tunc sequitur quod illud idem quod erit sub aliquo actu incompleto movebitur ;

(a) Quaestio : i . m.

QUAESTIO 5

133

hoc autem falsum est , quia videmus quod tepidum est sub actu incompleto , et tamen non movetur ad terminum perfectum ; quare , etc. [ fol . 33ra ] . Intelligendum ( 1 ) est ad hoc , secundum opinionem AVICENNAE (2), quod motus est exitus de potentia ad actum non subitus . Unde , quia vidit quod motus exit de aliquo in aliud , dixit : exitus, et quia differentia est inter motum et mutationem, dixit : subitus . Ista opinio non est bona , quia omnis definitio debet esse ex prioribus ; sed nunc est ita quod (a) exitus est posterior motu ; quare non bene definitur motus . Item, subitum et non subitum definiuntur tempore , sicut apparet ; definitur etiam per motum ; quare sequitur quod idem definitur per se. Ideo intelligendum quod potentia et actus sunt primae differentiae entis et in quolibet genere reperiuntur ; et ideo , si aliquis voluerit assignare definitionem ipsius motus, oportet accipere actum et potentiam . Propter hoc est intelligendum quod quaedam sunt in potentia tantum, quaedam autem in actu tantum, et quaedam in actu permixto potentiae . Illa autem quae tantum sunt potentia , penitus non moventur ; illa autem quae tantum actu sunt, non moventur ; illa autem quae actu sunt permixto tamen potentiae, proprie moveri dicuntur . Et illud apparet in aqua : si nihil sit calida sed sit tantum in potentia ad caliditatem , non dicitur movere ad caliditatem ; si etiam tantum actu sit calida , non dicitur movere ad caliditatem ; si tamen aliquo modo sit calida actu permixto tamen potentiae ad ulteriorem caliditatem, tunc proprie dicitur movere ad caliditatem . Si igitur ita est, manifestum quod motus est actus imperfectus et de genere perfectionis ad quam est motus est enim motus in potentia ad actum ; eo enim quod dicitur actus, respectum habet ad potentiam praecedentem ; eo etiam quod dicitur actus. imperfectus, relationem habet ad motum subsequentem . Unde tria videntur esse de ratione motus , videlicet actus quidam imperfectus et respectus ad potentiam praecedentem et ordinatio ad actum sequentem . Unde qui aliquod istorum auferret, rationem motus auferre videretur . Et ideo , licet tepidum sit sub aliquo actu incompleto , quia tamen non habet ordinem ad actum sequentem, ideo moveri non dicitur. Concedatur igitur quod motus sit de genere perfectionis ad quam est motus, et hoc vult COMMENTATOR (3) . Ad rationem primam in contrarium dicendum quod nihil movetur ad illud quod est penitus eiusdem naturae et eodem modo cum eo ; nihilominus tamen potest moveri ad aliquod aliud sub alio gradu , quia omne quod movetur sic movetur. Unde motus non est id quod movetur sed quo aliquid movetur .

(a) v

scr .

( 1 ) F : S. THOMAS , In Physic. , lib. 3 , lect. 2. Ed . Leon . , nº 2, 3. (2) AVICEN . , Metaph . , lib . 2, tract. 4, c. 1. (3) AVER. , Physic., V, nº 9 (fol . 215 A) .

134

LIBER TERTIUS

Et ideo tantum concludit illa ratio quod motus et terminus motus differunt sicut completum et incompletum, quod verum est . Ad aliud dicendum quod , si alicubi inveniatur aliquid existens sub actu aliquo incompleto , et respectum habeat ad potentiam praecedentem et ad actum sequentem, ipsum movetur . Sic autem non est de tepido , sicut dictum est, et ideo non concludit ratio .

QUAESTIO (a)

< UTRUM MOTUS DE RATIONE SUA SIT CONTINUUS >

Utrum motus de ratione sua sit continuus, ita quod continuum cadat in ratione sua. Videtur quod sic , quia omne divisibile in partes quae sunt in eo secundum se, est continuum ; sed motus est huiusmodi , quia movetur simul in hanc partem motus et in illam ; quare , etc.

2. Item, illud quod divisibile est in infinitum, est continuum . Contra quod per accidens est quantum, per rationem suam non est continuum ; sed motus secundum accidens est quantum, ut apparet ex Quinto Metaphysicae ( 1 ) et ex Libro Praedicamentorum (2) : dicitur enim ibi quod motus non est quantitas per se sed per accidens . Ad hoc videtur esse dicendum quod de ratione motus non est ratio continui ita ut continuum ponatur in ratione eius, et hoc vult ARISTOTELES . Et, sicut dictum est (3) , motus est de genere perfectionis ad quam est motus ; motus igitur et terminus motus unius speciei sunt . Nunc autem ita est quod , eorum quae sunt unius speciei, nihil est de ratione unius quin sit de ratione alterius. Nunc autem de ratione termini motus universaliter non est continuitas . Quare nec debet esse de ratione motus. Hoc etiam apparet ex definitione motus data ab Aristotele (4) : definitio enim debet accipere ea quae sunt essentialiter de ratione eius cuius est definitio . Sed ARISTOTELES dicit quod motus est actus imperfectus , entis scilicet in potentia [fol . 33r ] secundum quod huiusmodi : ex hoc autem motus non habet quod sit continuus , ad minus secundum quod hic definitur . Definitur enim hic motus secundum quod se habet ad omnem transmutationem substantialem vel accidentalem, et ideo hic non definitur motus ut contrahitur aliquo modo : in Quinto autem huius (5) distinguit ARISTOTELES motum in suas

(a) Quaestio : i. m. (1 ) (2) (3) (4) (5)

ARIST. , ARIST. , Lib. 3, ARIST. , ARIST. ,

Metaph., V, 13 ( 1020 a 29) . Categor. , 6 (5 b 38-39). q . 4. Physic. , III , 1 (201 a 10) . Physic. , V, 1 (225 a 34).

QUAESTIO 7

135

species, et ideo aliter ibidem de motu consideratur quam hic . Non igitur est motus quantus de se ; et propter hoc dicit ARISTOTELES Quinto Metaphysicae et etiam in Libro Praedicamentorum quod motus non est quantitas. Et propter hoc non est dicendum, ut solet dici, quod motus de se sit in genere quantitatis ; nihilominus tamen est in genere quantitatis sicut aliquid imperfectum , sicut augmentatio dicitur esse in genere quantitatis sicut imperfectum dicitur esse in genere, et similiter est de diminutione . Nihilominus tamen motus est continuus per aliquid aliud , ut per subiectum suum vel per tempus in quo fit : dividitur enim motus secundum divisionem mobilis et ipsius temporis ; et ideo aliquo modo motus dicitur esse continuus, secundo modo dicendi per se. Ad argumentum in contrarium < dicendum > quod habere partes est duobus modis

uno modo per se et primo , alio modo per se et non primo . Primo

autem modo quantum per se partes habet ; secundo autem modo motus et omnia alia a quantitate partes habent , verbi gratia album et nigrum ; ista enim non habent partes nisi quia quanta ; hoc etiam modo homo partes habet, quia scilicet quantus . Motus etiam non habet partes nisi per rationem temporis in quo fit vel ipsius mobilis . Ad aliud dicendum quod , sicut convenit alicui quod sit divisibile in infinitum, sic convenit eidem quod sit continuum ; unde , quia motus per aliud est divisibilis, ideo per aliud est continuus , et ideo non procedit ratio.

QUAESTIO (a) < UTRUM MOTUS SIT IN GENERE ACTIONIS >

Utrum motus sit in genere actionis . Videtur quod sic , quia omnis actus est actio ; sed motus est actus ; quare, etc. 2. Item, ad interrogationem de motu factam per quid , bene respondetur quod est actio vel passio ; quare , etc. 3. Item, AUCTOR SEX PRINCIPIORUM ( 1 ) dicit quod omnis actio in motu et omnis motus in actione firmabitur ; quare , etc. 4. Item, hoc videtur esse de intentione COMMENTATORIS (2) quod motus sit actio . Contra : omnis motus natura praecedit actionem, sicut subiectum praecedit dispositionem suam ; quare motus per se non erit in genere actionis . Intelligendum primo quod aliquid esse in aliquo genere est duobus modis :

(a) Quaestio : i . m . (1) GILBERTUS PORRETANUS, Liber de sex principiis, 2. P. L., CLXXXVIII , 1260. Ed . HEYSSE, p. 13, 1. 8-9. (2) AVER. , Physic. , III , nº 4 (fol . 87 A-D) .

136

LIBER TERTIUS

uno modo per se et per quidditatem suam, sicut homo est in genere substantiae et album in genere qualitatis et sic de aliis huiusmodi ; aliquid etiam dicitur contineri sub genere per accidens , scilicet per aliquid quod sibi accidit, ut homo, per hoc quod est albus, dicitur esse in genere qualitatis, et per hoc quod est pater, in genere relationis. Et tunc ad quaestionem dicendum quod motus per se et per quidditatem suam non est in genere actionis neque passionis ; motus enim non est aliud quam actus quidam imperfectus habens ordinem ad potentiam praecedentem et ad actum sequentem ; nunc ex isto non habet quod sit in genere actionis vel passionis de se . Verumtamen per accidens motus est in genere actionis vel passionis inquantum sibi accidit quod sit ab hoc vel in hoc ; tamen esse ab hoc vel in hoc non includitur in ratione ipsius motus . Ad rationem dicendum quod actus dicitur duobus modis, scilicet actus qui est forma completa vel incompleta ; alio modo dicitur actus operatio ipsius agentis . Unde , cum dicitur in maiori : omnis actus est actio, verum est sumendo actum secundo modo ; et in minori cum dicitur motus est actus , dicendum quod sumitur actus primo modo ; et sic aequivocatur actus . Ad aliud dicendum quod actio non praedicatur de motu in quid , ideo simpliciter non praedicatur . Haec enim est falsa : motus est actio ; motus enim causat actionem . Ad aliud dicendum quod non plus intendit AUCTOR ille nisi quod omnem motum consequitur actio , non tamen vult quod motus sit actio, licet non sit sine eo . Ad aliud dicendum quod motus est de genere actionis per accidens .

QUAESTIO ( ) < UTRUM ACTIO POSSIT ESSE PRAETER MOTUM

Utrum actio possit esse praeter motum . Videtur quod non , quia accidens non potest esse praeter subiectum vel sine dispositione illius subiecti per se ; nunc autem motus est subiectum per se actionis vel dispositio per se subiecti actionis ; quare non est reperire actionem sine motu . 2. Item, omnis motus in actione et omnis actio in motu firmabitur , secun-

dum AUCTOREM SEX PRINCIPIORUM ( 1 ) ; quare , etc. (a) Quaestio : i. m. (1 ) GILBERTUS PORRETANUS , Liber de sex principiis, 2. P. L., CLXXXVIII , 1260. Ed. HEYSSE, p. 13, 1. 8-9.

QUAESTIO 9

137

Contra : si actio non esset praeter motum, et omnis motus est divisibilis in tempore, quare sequeretur quod omnis actio esset divisibilis et in tempore ; quod falsum est , quia intelligibilis [ fol . 33 ] actio in intelligente non est cum tempore nec etiam productio luminis in medio ; quare , etc. Ad hoc intelligendum quod motus potest duo significare . Uno modo dicitur motus, et hoc proprie , actus existentis in potentia secundum quod huiusmodi , in quo quidem motu necesse est generari aliquid et corrumpi , et hoc modo non est sine actione . Alio modo dicitur motus operatio sive perfectio , sicut dicit ARISTOTELES Tertio de Anima ( 1 ) , et talem motum vocat ARISTOTELES (2) salutem sive perfectionem ; unde , cum recipitur intelligibile in intellectu , perficitur ipse intellectus . Unde dicendum quod omnis actio, aut est cum motu primo modo dicto ,

aut secundo modo dicto , quia motus non est nisi huius ab hoc . Actio autem secundo modo fundatur supra aliquid intellectum ac si esset motum , non tamen motus est, sed est , sicut dictum est , perfectio ipsius intellectus ; et non est in tempore ; motus autem primo modo in tempore est. Et per hoc patet ad rationes.

QUAESTIO (a) < UTRUM ACTIO ET PASSIO SINT MOTUS UNUS >

Utrum actio et passio sint motus unus . Videtur quod non, quoniam, si sic , tunc actio et passio essent unum numero ; hoc autem falsum est . Consequentia patet, quoniam quaecumque uni et eidem sunt eadem , inter se sunt eadem ; si igitur essent unum in motu , essent unum numero inter se ; hoc autem falsum est ; quare, etc. 2. Item , illa quae sunt diversa maxima diversitate < non > sunt unum maxima identitate ; sed actio et passio sunt diversa maxima diversitate : sunt enim diversa genere ; quare non sunt unum secundum numerum . Contra

illud idem agit agens et recipit ipsum patiens : illud enim quod

agit percutiens , recipit patiens percussum et non aliud ; quare actio et passio erunt unus motus. Ad hoc est intelligendum quod motus non includit nisi actum quemdam imperfectum ut habet ordinem ad potentiam praecedentem et ad actum sequentem, ita quod non includit aliud in ratione sua . Constat autem quod id quod est ab agente actio dicitur , et < est > idem quod dicitur passio , et ita

(a) Quaestio : i . m. (1 ) ARIST. , De Anima, III , 7 (431 a 15) . (2) ARIST., De Anima, II, 5 (417 b 3) .

138

LIBER TERTIUS

se habent actio et passio tamquam duo esse sive duae rationes ipsius motus. Constat autem quod duo esse comparantur ad illud cuius sunt sicut ad subiectum , sicut album et musicum duo esse sunt ipsius Socratis , tamen comparantur ad Socratem sicut ad subiectum . Unde intelligendum quod idem dicitur duobus modis : uno modo secundum subiectum , ut illa quae habent idem subiectum, ut album et musicum Socratem ; alia sunt diversa secundum rationem et idem subiecto ; et alia sunt idem ratione et diversa subiecto . Et tunc dicendum quod actio et passio sunt unum secundum subiectum, diversa autem secundum rationem . Ad argumentum dicendum quod eandem identitatem quam habent ad motum , habent et inter se : hoc autem est identitas secundum subiectum ; unde non potest ratio concludere quod actio et passio sint idem secundum rationem . Ad aliud dicendum quod illa quae sunt diversa , diversitate secundum subiectum , non possunt esse unum secundum subiectum, et etiam illa quae sunt diversa secundum rationem non possunt esse unum secundum rationem ; tamen illa quae sunt diversa secundum rationem possunt esse unum secundum subiectum, ut manifestum est de se.

QUAESTIO (a) < 10> < UTRUM MOTUS CADAT IN RATIONE ACTIONIS ET PASSIONIS >

Utrum motus cadat in ratione actionis et passionis . Videtur quod sic , quia id quod praedicatur de alio in quid, est de ratione eius de quo praedicatur in quid ; sed motus praedicatur in quid de actione et passione ; quare , etc. Contra : id quod per se est de uno genere , per se non est de alio ; sed motus est de genere quantitatis et de genere perfectionis ad quam est motus ; quare non erit in genere actionis et passionis . Dicendum ad hoc quod actio , in ratione sua , non includit motum , nec passio . Et hoc apparet quasi ex duobus , quoniam ita est quod coordinationes praedicamentorum impermixtae sunt ita quod id quod est in uno genere per se non potest esse in alio per se , sicut homo : est enim in genere substantiae et non potest esse in alio genere per se . Unum genus etiam < non > includit in se aliquid quod sit in alio . Nunc autem actio et passio sunt genera per se, et motus est de genere quantitatis . Quare , etc. Item , si sic esset quod motus includeretur in ratione actionis et passionis, tunc, aut includeretur sicut forma , aut sicut materia , aut sicut aggregatum : si sicut aggregatum , tunc penitus essent unum genus ; si sicut formale , adhuc

(a) Quaestio : i . m.

139

QUAESTIO II

illud idem inconveniens sequeretur ; si sicut materiale , tunc , cum genus sumatur ex materiali in re , sequeretur quod motus esset genus commune ad actionem et passionem. Et propter hoc non est dicendum quod actio est motus recta praedicatione sed in obliquitate , ut actio est motus genitive . Ad primum dicendum ad minorem quod falsa est , quia motus non praedicatur de actione sed, sicut dictum est, in obliquitate et tunc non praedicatur aliquo modo recta praedicatione .

QUAESTIO (a) < 11 > UTRUM ACTIO SIT IN PATIENTE TAMQUAM IN SUBIECTO >

Utrum actio sit in patiente tamquam in subiecto [ fol . 33 ] . Videtur quod non, quoniam actus uniuscuiusque est in unoquoque ; sed actio est actus agentis ; quare erit in agente . 2. Item, illud quod denominatur per aliquod accidens , videtur esse subiectum ; sed actio est accidens et denominat ipsum agens ; quare , etc. In oppositum est ARISTOTELES (1 ) . Et arguitur per rationem eius, quoniam, si actio sit in agente tamquam in subiecto, cum actio sit motus , tunc motus erit in agente . Aut igitur sequitur quod omne movens necessario movetur , aut quod motus sit in aliquo quod tamen non movetur ; quorum utrumque est impossibile ; quare non erit actio in agente ut in subiecto . Sed constat quod est in agente vel patiente . Ergo erit in patiente . Dicendum ad hoc quod actio est in patiente ut in subiecto . Quod patet , quia motus est in mobili sicut in subiecto ; nunc autem actio est ipsius motus , motus autem est in passo ; quare et actio . Ita tamen quod non dicatur quod actio includit esse ab hoc vel in hoc : iam enim dictum est quod motus non est de ratione actionis ; sed actio comparatur ad motum sicut ad subiectum. Non potest etiam dici quod actio sit in agente sicut in subiecto : comparatur enim actio ad motum sicut ad subiectum, et motus est in mobili tamquam in subiecto : quare et actio . Est tamen (b) in agente tamquam in efficiente . Ad rationem dicendum quod hoc huius dicitur multipliciter, scilicet ut subiecti vel ut efficientis , et sic de aliis . Unde dicendum quod verum est quod actus uniuscuiusque etc. , secundum quod est in ( ). Et propter hoc dicendum ad minorem quod actio est in agente non quocumque modo sed sicut in efficiente ; et ideo non procedit ratio .

(a) Quaestio : i . m.

(b) cum : exp .

(1 ) ARIST. , Physic . , III , 3 (202 a 13 sq .) .

(c) eo

scr.: ea.

LIBER TERTIUS

140

Ad aliud dicendum quod eodem modo quo accidens habet attributionem ad diversa , potest etiam ipsa denominare , sicut videmus quod sanum dicitur de urina et de herba et medicina per quamdam attributionem, et ideo illa diversimode denominat , sicut manifestum est . Unde verum est quod actio denominat agens , non tamen ut subiectum, sed ut causam efficientem. Et propter hoc non procedit ratio.

QUAESTIO (a) < 12> UTRUM ACTIO ET PASSIO SINT DIVERSA GENERA PRAEDICAMENTORUM >

Utrum actio et passio sint diversa genera praedicamentorum . Videtur quod non, quia ARISTOTELES Quinto Metaphysicae (1 ) , cum distinxit modos unius, dixit quod quaecumque sunt unum numero , sunt eadem specie et (b) genere ; sed actio et passio sunt eadem numero ; quare , erunt unum genus et non diversa genera . 2. Item, praedicamenta distinguuntur per essentias diversas ; sed actio et passio non dicunt essentias diversas sed tantum diversa esse ; quare, etc. 3. Item, sicut se habent respectus duorum ad unum et unius ad duo , ita se habent actio et passio ad motum ; sed respectus medius inter respectum unius ad duo et duorum ad unum est genus illorum, sicut relatio est genus ad paternitatem et filiationem ; ergo et motus qui est medius inter actionem et passionem erit genus actionis et passionis . Et per hoc posuerunt QUIDAM quod actio et passio non essent duo praedicamenta sed reducerentur ad unum praedicamentum quod est motus. Ad illud dicendum quod actio et passio sunt duo praedicamenta diversa , sicut vult ARISTOTELES (2) . Sed sciendum quod , ad hoc quod aliquid rationem generis habeat , exigitur quod distinguibile sit per duas differentias contrarias, et quod supra se non habeat aliud superveniens genus , et quod sit principium omnium eorum quae continentur in ipso , principium dico secundum cognitionem . Nunc autem actio est principium omnium illorum quae continentur sub ipso , et similiter passio ; et etiam supra se non habent aliquod genus commune , quia , si haberent , hoc esset motus ; nunc autem motus non est tale , sicut declaratum est prius ; relinquitur ergo quod actio et passio sint diversa praedicamenta . Sciendum etiam est, gratia huius, quod , licet ratio generis includat totum illud quod est in duabus speciebus , nullam tamen speciem includit deter-

(a) Quaestio : i . m.

(b) g-

exp .

(1 ) ARIST. , Metaph. , V, 6 ( 1016 b 36) . (2) ARIST. , Topic. , I , 9 ( 103 b 20 sq . ) .

QUAESTIO 12

141

minate , quoniam tunc determinate praedicaretur de ipsa , quod falsum est ; indeterminate igitur includit totum quod est in duabus speciebus . Verbi gratia, homo non includit aliud quam corpus et animam , determinate tamen , et similiter asinus. Et quid includit animal quod est genus ad haec ? Dicendum quod totum quod fuit in istis duabus speciebus includit , indeterminate tamen. Natura enim generis natura indeterminati est ; et ideo qui quaerit genus aliquod determinatum facit de genere speciem specialissimam : illud enim ex quo sumitur genus non est in re aliud ab ipsa specie sive a quo sumitur species . Ratio etiam generis videtur sumi ex ipsis operationibus , quae operationes diversae diversis diversimode conveniunt . Intellectus enim videns quod aliqua species propriam habet operationem , ut ratiocinari, habet etiam operationem quae communis est multis aliis speciebus , ut scilicet sentire , ideo intellectus quaerit principium commune , quod quidem est ipsum [ fol . 34ra ] animal, quod est genus ad haec ( ). Secundum igitur quod intellectus considerat totam substantiam sub illa operatione communi, considerat rationem ipsius generis , ut ipsius animalis , et secundum quod diversas operationes contingit intellectum videre , contingit et alia esse genera generaliora , ut, verbi gratia , corpus et ipsam substantiam ; et sic est de aliis generibus. Intelligendum ( 1 ) etiam est ad hoc quod distinctio entis in diversa genera non est per diversam naturam realem, sed distinguitur ens in diversa praedicamenta per diversos modos praedicandi , et hoc de prima substantia : omnia enim , aut sunt in primis, aut dicuntur de primis . Nunc autem aliquid praedicatur de prima substantia sicut dicens quidditatem eius, cuiusmodi sunt secundae substantiae , et tale pertinet ad genus substantiae , et tale facit praedicamentum substantiae .

Si autem praedicatum non dicat quidditatem ipsius

subiecti, tunc aut sumitur praedicatum ex aliquo quod est in subiecto , aut ex aliquo quod est extra subiectum ; si ex aliquo quod est in subiecto , tunc aut illud consequitur materiam , et sic est quantitas, aut sumitur ex parte formae, et sic est qualitas . Si ab extra, non tamen simpliciter sed ex respectu ipsius substantiae quem habet per qualitatem et quantitatem ad aliquod tertium, sic est praedicamentum relationis . Si autem praedicatum sumatur ab extrinseco ipsius subiecti penitus , hoc non reperitur nisi tripliciter : scilicet , aut sumitur sicut causa subiecti , aut sicut mensura , aut sicut aliquid aliud applicatum sibi . Si autem sumatur sicut causa , cum, inter causas omnes, causa efficiens et finalis (b) praecipuae sint causae , quia finis non distinguitur ab efficiente nisi quia movet ipsum, et ex hoc videntur causari duo praedicamenta ; si enim praedicatum denominat subiectum per aliquid sumptum ex causa efficiente

(a) Dicendum quod totum quod fuit in istis duabus speciebus includit, indeterminate tamen. Natura enim generis natura indeterminati est : vacat. Cette phrase se lit un peu plus haut, p. 141 , 1. 4-6. (b) scr.: si.

( 1 ) F : S. Thomas , In Physic . , lib. 3 , lect. 5. Ed . Leon . , nº 15.

!

LIBER TERTIUS

142

quod est extrinsecum in ipso passo, sic est actio, quia actio denominat agentem per aliquid quod est extrinsecum in ipso passo . Si autem sumatur sicut mensura, tunc hoc potest esse dupliciter : aut sicut mensura intrinseca sicut tempus, et sic est praedicamentum quando ; vel sicut mensura extrinseca quae est locus, et sic est praedicamentum quod est ubi . Si autem sumatur mensura quae est ordinatio partium , sic est positio . Si autem praedicatum sumatur ex aliquo quod est extrinsecum ipsi subiecto quod non est causa sed aliquid sibi applicatum, sic est habitus , et illud maxime convenit hominibus . In aliis autem animalibus non est habitus nisi secundum quod veniunt in usus ipsorum hominum sic enim dicitur equus armatus . Sic ergo patet quod ratio et passio sunt diversa praedicamenta causata ex aliquo quod est extrinsecum ipsi subiecto . Patet etiam sufficientia ipsorum praedicamentorum . Unde male dicunt qui dicunt quod multo plura esse praedicamenta possent quam decem quae quidem distincta sunt. Ad rationem dicendum quod unum numero dicitur duobus modis , scilicet unum numero essentialiter, sicut definitio et definitum et superius et inferius, et illa quae sunt sic unum numero non possunt sic diversa praedicamenta facere ; alio modo dicitur unum numero accidentaliter, et talia sunt diversa , aut secundum speciem, aut secundum genus , aut secundum utrumque . Et cum dicitur quod actio et passio sunt unum numero , verum est accidentaliter, non enim sunt unum numero essentialiter, licet sint unum secundum subiectum ; et ideo ratio non procedit. Ad aliud dicendum quod minor vera est quia praedicamenta dicunt quidditatem et essentiam non quorumcumque sed eorum de quibus praedicantur in quid ; non tamen oportet quod dicant essentiam ipsius substantiae , sed tantum quoddam commune ipsius substantiae . Et sic essentiam et esse dicunt actio et passio . Nihilominus tamen esse alterius possunt dicere , et ideo, licet actio et passio relata ad motum dicant diversa esse simpliciter , tamen esse huiusmodi diversae naturae sunt continentur sub ipsis .

dicunt enim actio et passio quidditatem eorum quae

Ad aliud dicendum quod non est simile universaliter . Quantum enim ad hoc quod accipitur in proposito , non sic se habent, quia actio et passio comparantur ad motum sicut dispositiones quaedam ; respectus autem unius ad duo et e contrario comparantur ad medium respectum sicut species ad genus, vel sicut existentes ipsum medium (*) : sicut paternitas et filiatio ad respectum medium comparantur sicut existentes ipsum medium

paternitas enim

est relatio quaedam . Unde dicendum quod non similiter comparantur , quia actio et passio comparantur ad motum + medium quod est secundum numerum et subiectum + : respectus autem duorum [ fol 34 ] ad unum et e converso comparantur ad istum respectum , medium existentem secundum speciem , non autem unum secundum numerum . Ideo , etc.

(a) medium : scr .: respectum .

QUAESTIO 13

143

QUAESTIO (a) < 13 > < UTRUM MUTATIO SIT ALIQUIS ACTUS >

Utrum mutatio sit aliquis actus . Videtur quod non, quia omnis actus terminat aliquam potentiam ; sed mutatio non terminat aliquam potentiam, quia, si terminaret aliquam , haec esset potentia mobilis ; quod non est verum , quia neque terminat potentiam mobilis ad motum neque ad terminum motus, quia sic esset forma ; quare mutatio non terminat aliquam potentiam et per consequens non erit actus. 2. Item, si mutatio esset aliquis actus , aut esset actus completus , quod non potest esse , quia esset forma ; nec etiam actus imperfectus, quia tunc esset motus . Contra mutatio (b) terminat ipsum motum ; quare , etc. Dicendum quod mutatio aliquis actus est , quia omne quod rationem terminantis habet , rationem actus habet cuius est terminare , et quia omnis mutatio quae est in motu , aut terminat ipsum in actu , sicut mutatio prima de non motu ad motum et mutatio ultima, aut terminat ipsum motum in potentia, sicut mutationes intermediae in ipso motu : mutationes enim intermediae sunt terminantes in potentia . De ratione ergo mutationis est ut sit actus, et hoc est verum de prima mutatione ad actum et de ultima terminante actum . Ad argumentum dicendum quod mobile ante motum non est tantum in potentia ad motum, immo ad terminum motus , et ibi est mutatio . Et dico quod mutatio et forma aliquo modo sunt idem : sicut enim motus est actus imperfectus, ita mutatio est actus perfectus, et in hoc convenit cum forma .

QUAESTIO (e) < 14> < UTRUM MUTATIO SIT ACTUS ENTIS IN POTENTIA VEL ENTIS IN ACTU >

Utrum mutatio sit actus entis in potentia vel entis in actu . Et quod in potentia videtur, quia omne quod habet rationem viae ad aliquid est in potentia ad illud ; sed mutatio est via ad terminum sive ad mutatum esse ; quare erit in potentia ad mutatum esse vel ad formam . 2. Item, mutatio est actus eius quod mutatur secundum quod mutatur ; et

tale est ens in potentia ; quare , etc. Contra : cui contingit definitio , et definitum ; sed actus entis in potentia

(a) Quaestio : i . m.

(b) scr.: non .

(c) Quaestio : i . m .

LIBER TERTIUS

144

secundum quod huiusmodi est definitio motus ; quare , si motus est actus entis in potentia, mutatio erit motus ; quod falsum est . 2. Item, motus est actus entis in potentia ad actum perfectum, et mutatio est id ad quod mobile ordinatur ; quare mutatio erit actus entis in actu et non in potentia. Intelligendum primo ad hoc quod motus est actus quidam imperfectus, medius tamen inter potentiam et actum, qui de ratione sua ordinem habet ad potentiam praecedentem et ad actum sequentem, sicut patet ex praecedentibus ( 1 ) , ita ut ista sint de ratione actus imperfecti qui dicitur motus ; non tamen haec includit motus . Secundo intelligendum quod omne id ad quod est motus, est divisibile ; secundum enim divisibilitatem termini motus aliquo modo dividitur motus. Sed est intelligendum quod illud ad quod est motus , est divisibile per accidens aliquando , et aliquando est divisibile per se

per accidens , sicut motus qui est

in qualitatem quia qualitas est divisibilis per accidens , ut secundum quod aliquid potest ipsam participare secundum plus vel minus . Et ideo ad substantiam non est motus , quia illa est indivisibilis , nec participatur secundum plus vel minus, quia non habet contrarium ex cuius commixtione posset haberi magis vel minus . Ulterius etiam intelligendum quod mutatio est aliquid indivisibile in motu , et ipsa vult esse finis ipsius motus . Unde , cum quaeritur utrum mutatio sit actus entis in potentia , dicendum quod refert loqui de mutatione , quia quaedam est inchoans motum et haec habet rationem alicuius motus : habet enim ordinem ad actum sequentem ; qui enim hoc auferret a tali mutatione , auferret et ipsam mutationem ; habet etiam ordinem ad potentiam praecedentem ; non tamen est ista mutatio (a ) actus incompletus , et ideo in hoc differt a motu . Est etiam alia mutatio continuans ipsum motum, de qua est fere dicendum sicut de ipso motu habet enim ordinem ad potentiam praecedentem et ad actum sequentem , nec differt a motu realiter, sed in hoc quod motus compositum esse habet secundum quod comprehenditur [ fol . 34 ] ab ipsa anima , mutatio autem non . Alia etiam est mutatio quae est terminans ipsum motum , quae (b) est actus perfectus quia non ordinatur ad actum ulteriorem ; tamen ex ratione sua dicit ordinem ad actum incompletum praecedentem , quia, qui hoc auferret a tali mutatione , auferret mutationem ut ipsa terminat , et propter hoc, mutatio est entis in actu, secundum quod huiusmodi . Et hoc de ultima mutatione . Et ita aliquo modo est idem cum forma , quia mutatio nominat ultimum acquisitum de forma , et forma totum acquisitum : sic ergo mutatio ultima est existentis in actu secundum quod huiusmodi , et propter hoc MULTI dixerunt quod quaelibet mutatio est existentis in potentia . Ad rationem dicendum quod mutatio non est nisi via , ut etiam motus , quia (a) mutatio : scr.: potentia.

(1 ) Lib. 2, q . 5.

(b) quae : scr.: qui.

145

QUAESTIO 15

motus est forma fluens , ut dicit Commentator ( 1 ) , et est etiam motus id quod vadit ad terminum motus . Non igitur est mutatio via , sicut supponit ratio , et ideo non procedit, quia simul est mutatio et mutatum esse : non differunt nisi secundum rationem . Ad aliud dicendum quod id quod mutatur, secundum quod mutatur, est ens in actu et non in potentia , et ideo non procedit ratio.

QUAESTIO (a) < 15 > UTRUM QUIES SIT ALIQUIS ACTUS >

Consequenter quaeritur de quiete , utrum sit aliquis actus . Videtur quod sic, quoniam omne illud quod terminat aliquid est aliquis actus ; quies autem terminat etc. quia potentia non terminatur nisi per actum ; quare , etc. 2. Item, quodlibet contrariorum est aliquis actus ; sed motus et quies sunt contraria ; quare , etc. Minor patet per ARISTOTELEM Libro Praedicamentorum (2). Contra si sit aliquis actus, aut ergo actus incompletus , quod falsum est , (b) quia tunc esset motus ; aut actus perfectus, quod similiter falsum est , quia tunc esset idem cum forma . Intelligendum ad hoc quod quies non est actus sed privatio actus ; motus autem actus quidam est , et ideo , cum quies sit privatio actus , erit privatio ipsius motus , quia quies est immobilitatio eius quod movetur , et ubi natum est moveri, et quando natum est moveri , sicut dicitur Quinto huius (3) . Dicitur etiam

ibidem (4) quod motus opponitur motui contrarie, quies autem oppo-

nitur motui privative : unde illud dicitur proprie quiescere quod privatur motu quando natum est moveri , non autem movetur ; quies ergo privatio est, et, cum privatio non sit actus , sequitur quod quies non erit actus . Tamen intelligendum quod non quaecumque quies opponitur motui privative , quia quaedam dicitur quies ante motum, et talis non opponitur motui privative ; < item > (d) , si aliquid moveatur et quiescat postea, talis quies non opponitur motui privative ; sed quando aliquid quiescit illo tempore quo natum est moveri , tunc illa quies privative opponitur motui . Unde quies existens in termino a quo est opposita motui , et non quies existens in termino ad quem.

(a) Quaestio : i. m.

(1 ) (2) (3) (4)

(b) aliquis actus : exp.

(c) illius

exp .

Cf. Aver. , Physic. , III , nº 17 (fol . 92 C) ; V, nº 9 (fol . 215 B) . ARIST. , Categor. , 14 ( 15 a 32-33). ARIST. , Physic. , V, 2 (226 b 13). ARIST. , Physic. , V , 2 (226 b 15) .

(d) item

scr.: quia.

146

LIBER QUARTUS Ad rationem dicendum quod maior falsa est quia non omne quod termi-

nat aliquam potentiam est actus, quia materia non tantum habet potentiam ad formam, immo ad privationem formae : quae potentia non terminatur ad actum , sed ad privationem actus . Et ad minorem dicendum quod falsa est , quia motus est actus imperfectus et est de genere perfectionis ad quam est motus, sicut superius ( 1 ) declaratum est , et ideo manifestum quod forma completa est terminus motus , et formam illam consequitur quies . Unde quies non terminat motum nisi per accidens , et ideo non procedit ratio. Ad aliud dicendum ad minorem quod falsa est quia motus et quies opponuntur privative et non contrarie , sicut arguitur . Unde ad illud quod dicit ARISTOTELES Libro Praedicamentorum , dicendum quod ARISTOTELES ibidem loquitur largo modo et non loquitur de vera oppositione motus et quietis ; et ideo non concludit ratio . Non plus habetur hic de isto tertio . Restat nunc de quarto .

< LIBER QUARTUS >

Similiter necesse est et de loco , etc. (2).

< UTRUM LOCUS HABEAT ESSE >

Quaeritur circa istum quartum , primo utrum locus habeat esse . Videtur quod non, quoniam si locus est , locus erit corpus ; sed non potest esse corpus ; quare, etc. Maior patet quia locus habet longitudinem , latitudinem et profunditatem ; ista autem sunt corporis . Minor patet quia sic duo corpora erunt in eodem loco, quod falsum est et impossibile . 2. Item, si locus est , tunc , [ fol . 34 ] aut est causa , aut causatum . Nunc autem non est causa , quia nec efficiens , nec materia, nec forma , nec finis : non materia, nec forma quia materia et forma non separantur a re, locus autem separabilis est . Nec est locus causatum , quia omne causatum est mobile : locus autem est immobilis . Quare , etc. Contra : si non esset aliqua natura, tunc mobilia non magis moverentur ad unum locum quam ad alium, immo corpus existens in vacuo quiesceret ; nunc autem videmus corpora determinate movere ad unum locum et alia ad alium ; quare locus erit aliqua natura .

(1 ) Lib. , 3 , q . 5. (2) ARIST. , Physic . , IV, 1 (208 a 27) .

QUAESTIO 2

147

Dicendum ad hoc quod locus est aliquod ens ( 1) : non enim quaereretur natura loci nisi esset transmutatio secundum locum. Sicut enim formarum substantialium transmutatio fecit scire materiam , sic transmutatio secundum locum facit scire naturam loci ; quia, sicut videmus quod unum corpus transmutatur ab una forma in aliam , et videmus quod aliquid est substans istis transmutationibus , ita videmus unum corpus transmutari ab uno loco in alium ; ubi enim nunc est aqua , iam erit aer et e converso . Quare sequitur quod locus erit aliqua natura , quia gravia moventur deorsum et levia sursum. Ad rationem dicendum quod locus habet longitudinem etc. secundum quod superficies est et non secundum quod locus. Tamen profundum non habet, nisi secundum opinionem aliquorum . Ad aliud dicendum quod locus aliquo modo rationem causae habet quia virtutem generandi habet, et propter hoc dicit PORPHYRIUS (2) quod locus est principium generationis ; habet etiam virtutem conservandi suum locatum . Habet etiam rationem causati, quia est ultimum corporis etc .; < corpus > (a) autem causatum est . Unde dicendum ad minorem quod falsa est , non enim omne causatum est transmutabile : substantiae enim separatae a materia causatae sunt et tamen non sunt transmutabiles . Locus etiam forte aliquo modo transmutabilis est .

QUAESTIO

UTRUM NATURALIS DEBEAT CONSIDERARE DE LOCO >

Utrum naturalis debeat considerare de loco . Videtur quod non, quoniam quaecumque movent non mota non sunt physicae considerationis, ut dicitur Tertio huius (3) ; nunc autem locus est movens non motum, quia transmutat locatum et conservat ; quare , etc. 2. Item , illa sunt physicae considerationis quae habent in se principium sui motus ; nunc autem locus non habet etc .; quare , etc. 3. Item, ea quae sunt abstracta secundum quod huiusmodi non sunt de consideratione naturalis ; locus autem secundum quod huiusmodi abstractus est, quia est immobilis ; quare , etc.

(a) corpus : scr. : locus.

(b) Quaestio : i . m.

(1 ) F : S. THOMAS, In Physic. , lib. 4, lect. 1. Ed . Leon . , nº 6. (2) On ne trouve pas ce texte dans les fragments de l'œuvre de Porphyre qui nous sont parvenus. Beaucoup d'auteurs médiévaux le citent, par exemple : ALBERTUS MAGNUS , Physic., lib. 4, tract. 1 , c. 10. Ed . BORGNET, p . 260. Signalons dès maintenant que les « traités du lieu » d'Albert le Grand et de Siger de Brabant présentent de fréquentes analogies. Celles-ci sont dues probablement à l'utilisation commune de sources néoplatoniciennes et arabes. (3) ARIST. , Physic. , III , 1 (201 a 25-27) ..

148

LIBER QUARTUS Contra : naturalis considerat de motu , ergo maxime debet considerare de

motu primo ; hic autem est motus localis ; quare , etc. Intelligendum ad hoc quod tria principaliter sunt de consideratione naturalis , scilicet ipsa natura quae est principium motus et quietis, et etiam ipsa entia naturalia, et etiam ipsa entia secundum naturam sive passiones et proprietates consequentes ipsam naturam . Sed sciendum quod quaedam in se habent principium sui motus passive , cuiusmodi sunt ipsa naturalia generabilia et corruptibilia ; quaedam autem habent principium sui motus active sive in aliud , sicut substantia prima et substantiae separatae . Et ideo huiusmodi substantiae separatae sunt de consideratione naturalis , non secundum quod substantiae separatae sunt (a) sed secundum quod sunt principium motus et sic determinat ARISTOTELES in isto libro ( 1 ) de substantia prima et etiam de substantiis separatis . Naturalis etiam considerat naturam secundum quod est subiecta transmutationi ad formam , formam etiam considerat secundum quod est terminus transmutationis ; metaphysicus considerat ista secundum quod entia sunt. Sic ergo omnia mobilia secundum quod huiusmodi sunt de consideratione naturalis , tamen non tantum ea quae habent in se principium motus active vel passive sed etiam passiones et proprietates istorum . Tunc, cum quaeritur utrum locus sit de consideratione naturalis, dicendum quod locus non est de consideratione naturalis sicut aliquod mobile , quia locus non est mobilis , neque sicut aliquid quod habet principium movendi aliud , sed tantum quia est passio sive proprietas rei naturalis, sicut videmus quod proprium est gravi ferri deorsum et levi sursum . In loco etiam est considerare duo, quia locus continet locatum et ipsum habet mensurare , ipsum etiam habet conservare . Considerando autem ipsum secundum quod continet absolute aut mensurat, non est de consideratione naturalis neque sic respondet locus rebus naturalibus . Si autem consideratur inquantum conservat locatum, sic locus est de consideratione naturalis et consequitur corpora naturalia secundum quod huiusmodi , quia naturaliter locus habet conservare contentum in loco . Ad rationem dicendum quod illa quae movent non mota non sunt de consideratione naturali secundum quod huiusmodi , nisi secundum quod rationem movendi habent . Vel dicendum quod non [ fol . 35ra] tantum considerat naturalis illa quae habent in se principium sui motus active vel passive , sed etiam proprietates illorum , sicut dictum est . Et ideo ratio non procedit.

Et per hoc patet ad secundum . Ad tertium dicendum quod verum est quod naturalis non habet considerare ea quae sunt universaliter abstracta . Sic non est de loco naturali, quia , quamvis non moveatur secundum unum motum, potest moveri secundum alium . Et ideo ratio non procedit .

(a) s-

scr .

(1) ARIST. , Physic., VIII , 5 sq . (256 a 4 sq . ) .

QUAESTIO 3

149

QUAESTIO (a) < UTRUM OMNIA ENTIA SINT IN LOCO >

Utrum omnia entia sint in loco . Videtur quod sic , quia omnia corpora vel existentia in corporibus sunt in loco per se vel per accidens ; nunc autem omnia entia sunt huiusmodi ; quare , etc. Maior patet et minor , quia , si non omnia sunt talia, aut erunt accidens , et constat quod accidentia sunt in loco per accidens , vel erunt intelligentiae, et videtur quod ipsae sint in loco, secundum quod dicit COMMENTATOR ( 1 ) quod superiora moventur ab illis quae sunt in eis . 2. Item, COMMENTATOR (2) dicit quod motor non est in qualibet parte caeli , sed est in ultima circumferentia sicut in circulo aequaliter distante a polo . Dicit etiam ARISTOTELES (3 ) quod caelum est locus Dei et spirituum ; quare illa erunt in loco . Contra

omne quod est in loco per se vel per accidens movetur per se

vel per accidens ; sed non omnia moventur sic vel sic, quia aliquid est , ut ipsum Primum, quod nullo modo movetur. 2. Item, quod non mensuratur non est in loco ; nunc autem aliqua sunt talia ; quare , etc. 3. Item, omne quod est in loco conservatur a loco ; nunc autem non omnia conservantur in loco, ut substantiae separatae ; quare , etc. Intelligendum quod PRIMI PHILOSOPHANTES (4) tantum habuerunt cognitionem de materia et formis accidentalibus : unde et materiam posuerunt esse substantiam entium, nec potuerunt devenire in cognitionem substantiarum separatarum, sed tantum in cognitionem materialium, et, quia omnia talia sunt in loco , ideo posuerunt omnia esse in loco . ALII autem POSTERIORES distinxerunt inter substantias sensibiles et substantias separatas, unde et substantiae separatae non sunt in loco , nec per se , nec per accidens. Dicendum ergo quod non omnia entia sunt in loco , nisi dicatur quod substantiae separatae sint aliquo modo in loco quia operatio earum est in loco : hoc tamen erit multum aequivoce . Ad rationem dicendum quod non omnia corpora sunt in loco quia non

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) AVER. , Physic. , VIII , nº 84 (fol . 432 H) . Metaph. , VII , nº 31 (fol. 85 A sq .) ; XII, nº 25 (fol. 310 C) ; De Subst. Orbis, 2 (fol. 6 B). (2) AVER. , Physic ., VIII , nº 84 (fol. 432 E) . (3) ARIST. , De Caelo, I , 9 (278 b 15) . (4) Cf. ARIST., Metaph ., IV , 3 ( 1005 32-33) ; F : S. THOMAS, In Physic., lib. 4, lect. 1 . Ed . Leon., nº 2.

150

LIBER QUARTUS

ultima sphaera, quia non habet ultimum extra se ; universaliter etiam corpora circularia non indigent loco secundum COMMENTATOREM inferius ( 1 ) . Ad aliud , cum dicitur : moventur ab intelligentiis quae sunt in eis , dicendum quod non sunt in eis sicut in loco . Sed hoc dicit COMMENTATOR quia huiusmodi substantiae ab hoc sunt appropriatae. Ad tertium, cum dicitur quod movet quia est in circumferentia , dicendum quod hoc non dicit ut sit ibi sicut in loco , sed quia ibi magis apparent operationes eius . Sic patet ad aliud .

(a) QUAESTIO

< UTRUM LOCUS HABEAT VIRTUTEM CONSERVANDI LOCATUM >

Utrum locus habeat virtutem conservandi locatum . Videtur quod non, quia nihil quod habet vim corrumpendi aliud , habet virtutem conservandi illud habet enim qualitates contrarias ipsi idem ; sed locus corrumpit locatum locato, sicut videmus quod ignis corrumpit aerem, aquam et terram , et sic de aliis ; quare , etc. 2. Item , illud quod non habet virtutem agendi aut patiendi , non habet virtutem conservandi ; nunc autem locus est huiusmodi, quia locus est quantitas ; quantitas autem abstrahit a qualitatibus activis et passivis ; quare , etc. Contra

omne illud quod movetur ad aliud et naturaliter quiescit in illo,

videtur esse locus illius quod ad ipsum movetur , et etiam videtur ipsum conservare ; locus autem est huiusmodi ; quare , etc. Id enim patet quia omne corpus determinate movetur ad suum locum, sicut patet : non enim ex quacumque distantia movetur ferrum ad amantem (b) . Dicendum ad hoc quod manifestum est locum habere virtutem conservandi locatum . Videmus enim quod aliquae res conservantur in loco suo quae, si amotae fuissent, statim corrumperentur vel etiam non multum durarent, sicut apparet de quibusdam plantis et etiam de quibusdam animalibus , verbi gratia de leone : vivit enim et generat in primo climate et secundo , in aliis autem non, ut dicitur ; et propter hoc dicit PORPHYRIUS (2) quod locus est principium generationis . Est etiam considerare in loco duo : naturam [fol . 35rb] quantitativam et mensurativam ipsum locatum , secundum quam habet tantum continere locatum ; aut quantum ad aliquid additum naturae quantitatis, ut quantum ad aliquam virtutem per quam habet conservare suum locatum , et sic manifestum est quod virtutem naturalem habet conservandi suum

(a) Quaestio : i . m.

(b) amantem : scr .: hamantem .

(1 ) AVER., Physic. , IV, nº 43 (fol . 142 E). (2) Cf. supra, lib . 4, q . 1 .

QUAESTIO 5

151

locatum . Sed a quo habet istam virtutem ? Dicendum quod non videtur esse

A ista virtus nisi influxa a corpore caelesti in ipso . Unde sciendum quod ipsa virtus quae est in corpore continente non est corporis continentis secundum quod huiusmodi sed est ipsius secundum quod est in tanta distantia ab orbe, quia, si quaeratur quare transmutatur talis materia in talem formam, dicendum quod est quia est in tali distantia ab ipso orbe , ita quod ignis conservat aerem et est locus eius , sed ista virtus non est igni secundum quod ignis, sed secundum quod est in tanta distantia ab orbe , et sic de aliis .

Ad rationem dicendum quod, licet aliquo modo corrumpat per . qualitates, et etiam conservat , tamen per aliquam virtutem sibi concessam a corpore caelesti . Vel dicendum quod secundum quod locus non corrumpit , sed secundum quod habet aliquid contrarium locato , et secundum hoc ipsum corrumpere habet quia tunc habet locus virtutem excellentem supra corpus contentum . Ad aliud dicendum quod locus quantitas non est sed est passio quantitatis, vel concedendo quod sit quantitas . Convenit enim distinguere de loco , quia locus potest considerari secundum quod adaequatur locato in quantitate , et sic non conservat locatum, aut potest considerari secundum virtutem eius qualitativam quam quidem recipit a corpore caelesti, et sic virtutem conservandi locatum habet : sic enim dicitur locus naturalis.

QUAESTIO (a) < UTRUM LOCUS SIT MATERIA >

Utrum locus sit materia . Et videtur quod sic, quoniam illud quod recipit aliqua duo successive , rationem materiae videtur habere , quia omnes potentiae passivae ad materiam reducuntur , et activae ad formam ' ; quare , etc. Contra locus continet, materia non . 2. Item, locus non est separabilis ; materia autem est ; quare , etc. Dicendum quod locus non est materia quamvis aliquam proprietatem materiae habeat, quoniam materia est ex quo fit aliquid cum insit , etc.; locus autem proprietates contrarias habet isti definitioni : locus enim non manet sed separabilis est, et locus continet corpus locatum ; materia autem non , sed magis videtur esse contenta sicut ens in potentia . Et ideo locus materia simpliciter non est ; tamen rationem aliquam materiae habet, quod est recipere . Et ideo , quia locus istam proprietatem habet et multas alias , ideo erraverunt ANTIQUI ( 1 )

(a) Quaestio : i . m. (1 ) Cf. Plato, Timaeus, 52 b 4. Cf. Taylor, A Commentary on Plato's Timaeus, i . h. l . , pp. 346-347.

152

LIBER QUARTUS

dicentes locum esse materiam quia considerabant ad unam eius proprietatem quae est recipere, cum tamen multas alias habeat . Intelligendum tamen quod , licet locus virtutem recipiendi habeat, ista tamen receptio non est eadem cum receptione materiae quia materia recipit formas in substantia sua , locus autem non sic recipit sed in ultimo sui : est enim locus ultimum continentis, etc .; materia etiam recipit formam, locus autem aggregatum ; materia etiam recipit per motum et transmutationem , locus autem per transmutationem localem . Illud etiam patet in receptione intellectus et etiam in receptione ipsius materiae , quia videmus quod intellectus est in potentia ad omnes formas , et etiam ipsa materia prima ; tamen materia recipit formas singulares et individuas, intellectus autem universales ; et ideo in modo recipiendi differunt , quia intellectus non recipit per motum et transmutationem, materia autem facit . Ideo , etc.

QUAESTIO (a) < UTRUM LOCUS SIT FORMA >

Utrum locus sit forma . Videtur quod sic, quia cuicumque conveniunt proprietates alicuius, eidem et illud convenit ; sed proprietates formae conveniunt ipsi loco ; quare , etc. 2. Item, forma continet, et locus similiter ; et etiam forma terminat, et etiam locus. Quare, etc. Contra forma est aliquid ipsius rei, locus autem non ; quare , etc. Dicendum quod locus est forma, non tamen corporis contenti . Est enim locus ultimum continentis vel passio ultimi continentis, non tamen est forma , sicut ANTIQUI ( 1 ) posuerunt , quia forma locata est in eo et actus eius , locus autem separabilis est. Quare locus , etsi forma sit , non tamen contenti est, tamen est forma accidentalis ipsius continentis . Ad rationem dicendum quod non est eadem continentia hinc inde quia

[fol . 35a ] (b) forma continet sicut aliquid dans esse et sicut aliquod principium in actu , locus autem non sic sed sicut aliquid extra . Similiter etiam forma est terminus contenti, locus autem continentis . Quare , etc.

(b) Nota hic quod locus non sunt dimensiones quia tunc multa (a) Quaestio : i . m. corpora et infiniti loci essent simul et etiam sequeretur quod locus nihil esset ; quae omnia sunt impossibilia (dub . ) : tit . marg. in initio paginae. Idem fere textus legitur infra , qu . 7ª, p. 153. ( 1 ) F : ALBERTUS MAGNUS, Physic., lib. 4, tract. 1 , c. 10. Ed . BORGNET, p . 258.

QUAESTIO 7

153

QUAESTIO (a) < UTRUM LOCUS SIT DIMENSIONES EXISTENTES INTER LATERA > < CONTINENTIS >

Utrum locus sit dimensiones existentes inter latera continentis . Videtur quod sic, quoniam illud quod successive recipit et continet videtur esse locus ; nunc autem dimensiones existentes inter latera sunt huiusmodi, sicut videmus ad sensum ; quare , etc.

2. Item, locus et locatum debent esse eiusdem quantitatis ; nunc autem corpus locatum corpori extrinseco de necessitate non adaequatur ; quare oportet quod adaequetur ipsis dimensionibus existentibus inter latera continentis ; quare , etc. Oppositum declarat ARISTOTELES ( 1 ) . Dicendum quod huiusmodi dimensiones locus non sunt. QUIDAM tamen posuerunt huiusmodi dimensiones sive vacuum, quod idem est , esse corpus , et hoc, quia contingit imaginare spatium aliquod in quo recipitur corpus, quod spatium non videtur esse aliud quam huiusmodi dimensiones existentes inter latera continentis . Istud etiam improbat ARISTOTELES (2) , quia tunc sequeretur quod multa corpora essent simul et etiam sequeretur quod infiniti loci essent simul ; et cum partes habeant easdem dimensiones in toto et etiam extra ipsum totum et extra totum habent aliquas dimensiones et etiam locum, quae quidem dimensiones sunt in ipso spatio sic imaginato ; cum igitur infinitae sint partes corporis ipsius locati , infiniti erunt loci in illo spatio , et tamen totum corpus dicitur esse in huiusmodi dimensionibus separatis ; quare sequitur quod infinita loca erunt simul , ut in illo spatio , quod est inconveniens . Item , cum huiusmodi dimensiones sint imaginatae , nihil aliud sunt nisi vacuum , et vacuum nihil est sive non est ens, cum sit privatio . Cum igitur locatum moveat ad locum suum sicut ad aliquod ens , manifestum est quod huiusmodi dimensiones non debent dici locus. Dicendum ergo quod locus non est huiusmodi dimensiones . Quidam tamen EXPOSITORES ARISTOTELIS hoc posuerunt , ut IOHANNES GRAMMATICUS (3) , ut recitat COMMENTATOR (4) : dicit enim ille IOHANNES quod locus est huiusmodi

(a) Quaestio : i . m .

(1) ARIST. , Physic. , IV, 4 (211 b 18) . (2) ARIST. , Physic. , IV, 4 (211 b 19) . (3) IOHANNIS PHILOPONI, In Physic., IV, 4, Corollarium de loco. Ed. VITELLI, p. 567, I. 29-33. (4) AVER. , Physic. , IV, nº 43 ( 141 F).

154

LIBER QUARTUS

dimensiones . Ex hoc tamen non sequitur, ut ipse dicit, multa esse in eodem loco, et hoc quia , licet ita sit , tamen huiusmodi dimensiones nihil sunt in re. Istud tamen non videtur esse verum, quia , cum huiusmodi dimensiones ponantur esse locus, et huiusmodi dimensiones nihil sint , sequitur quod locus nihil est, quod est impossibile . Quare , etc. Ad rationem dicendum quod huiusmodi dimensiones non recipiunt , sed ultimum ipsius continentis ; ita quod dimensiones tales non sunt receptivae ipsius locati

ideo expelluntur , ita quod nihil remanet nisi ultimum corporis

continentis in quo recipitur locatum . Ad aliud dicendum quod locus et locatum aequalia sunt secundum quod contingunt se , hoc autem non est quocumque modo sed in ultimo

corpus

enim locans et locatum adaequantur in superficiebus suis et non in substantia . Intelligendum tamen quod dicentes locum esse huiusmodi dimensiones dicebant quod quantae sunt dimensiones corporis, tantae sunt huiusmodi dimensiones et e converso , et quod partes corporis copulantur ad partes ipsius loci . Et secundum istorum opinionem loquebatur ARISTOTELES Libro Praedicamentorum (1 ) , loquebatur enim ibi magis secundum famositatem quam secundum rei veritatem .

QUAESTIO (a) < 8 > < UTRUM LOCUS SIT ULTIMUM CONTINENTIS >

Utrum locus sit ultimum continentis . Videtur quod non, quia ultimum continentis est superficies ; locus autem non est superficies , quia locus et superficies sunt quantitates diversae , ut dicitur Libro Praedicamentorum (2) ; quare, etc. 2. Item, locus habet virtutem conservandi ; ultimum autem continentis non habet, quia ultimum continentis et superficies, secundum quod huiusmodi , mathematica sunt ; quare non habent virtutem conservandi . 3. Item, locus est immobilis ; superficies autem est transmutabilis , quia, transmutato aliquo corpore , de necessitate movetur superficies eius ; quare locus non est ultimum continentis . Oppositum vult ARISTOTELES (3) . Et arguitur per rationem, quoniam locus adaequatur (b) ; sed non potest adaequari nisi in ultimo ; quare , etc.

(a) Quaestio : i. m.

(b) locato : scr.: locatur.

(1 ) ARIST. , Categor. , 6 (5 a 8-9). (2) ARIST . , Categor. , 6 (4 b 23-24). (3) ARIST. , Physic . , IV, 4 (212 a 5) .

QUAESTIO 8

155

Intelligendum quod de necessitate , aut est ponere locum materiam, aut formam, aut dimensiones separate existentes inter latera continentis, aut ultimum corporis continentis . Cum igitur neque sit materia, neque forma, neque huiusmodi dimensiones separatae , sequitur quod locus sit ultimum continentis vel passio ultimi continentis . Sed distinguitur de isto ultimo , quoniam illud ultimum aut potest (a ) referri ad corpus cuius est ultimum, et sic dicitur esse superficies ; aut potest referri ad corpus contentum, et sic dicitur esse locus, ita quod idem est superficies et locus, diversis tamen rationibus. Istud non videtur esse verum , quia absolutum et comparatum non diversificant essentiam sive speciem, quia eiusdem speciei dicitur esse homo et albus homo . Si igitur illud ultimum, secundum quod refertur ad locatum , erit locus, ergo similiter secundum id quod refertur ad id cuius est ultimum . Item , si illud ultimum secundum quod recipit locatum est locus , tunc sequitur quod respectus ille faciat locum, et tunc quod [ fol . 35b ] (b) locus erit in genere relationis ; quod falsum est , quia in ad aliquid non est motus ; sed ad locum est motus ; quare , etc. Propter hoc videtur esse aliter dicendum quod locus per se non est ultimum corporis continentis sed est passio ultimi continentis, passio , dico , causata in ultimo continentis per virtutem supracaelestem secundum distantiam debitam a primo locante et ab ultimo locato quod est centrum mundi , ita ut ista passio ultimi continentis sit illud quo locus virtutem conservandi habet , passio per talem respectum et in quo habet virtutem generandi locatum et etiam quo locatum unigeneitatem habet cum loco suo . Et illud vult AVERROES Quinto Metaphysicae (1 ) dicens quod locus non est quantitas sed passio quantitatis . Sed in Libro Praedicamentorum (2) dicit ARISTOTELES quod locus est quantitas ; non tamen hoc dicit secundum veritatem , sed secundum famositatem, ut secundum opinionem istorum qui dixerunt locum esse dimensiones , etc. Hoc etiam vult SIMPLICIUS Super Librum Praedicamentorum (3) ibi : amplius praeter hoc locus et tempus ( ) . Ex istis igitur manifestum est quod locus divisibilis non est, nisi per superficiem. Ex istis etiam manifestum est magis locum esse in quarta specie qualitatis

est enim locus passio ultimi continentis, ut patet ex

praecedentibus . Ad rationem dicendum quod verum est quod locus est ultimum etc. , quia est passio ultimi continentis. Ad aliud dicendum quod locus est superficies materialiter.

(a) esse : exp . nae.

(b) Nota definitionem loci hic dictam (dub . ) : tit. marg . in initio pagi-

(c) amplius... tempus

subn.

(1 ) AVER. , Metaph . , V, nº 18 (fol . 125 , I ) . (2) ARIST. , Categor. , 6 (5 a 6-7). (3) SIMPLICIUS, In Categor. , 6. Ed . KALBFLEISCH, p. 134, 1. 2-4.

156

LIBER QUARTUS

< UTRUM LOCUS SIT IMMOBILIS >

Utrum locus sit immobilis. Videtur quod non , quia locus est ultimum corporis continentis ; tale autem est mobile : moto enim aliquo corpore, movetur et ultimum illius . 2. Item, locus terrae est aqua , et tamen mobilis est ; quare , etc. Et sic est de igne qui dicitur esse locus aeris . Oppositum vult ARISTOTELES ( 1 ) ponens differentiam inter vas et locum, quod vas mobile est , locus autem immobilis . Hoc etiam vult COMMENTATOR (2) quod si locus esset mobilis , cum corpora naturaliter moveantur ad locum suum, sequeretur (a) quod corpora moverentur ad aliquod mobile ; quod est inconveniens, quia corpora moventur ad loca sua ut quiescant in illis. Ad illud manifestum est quid sit dicendum : quia locus immobilis est ; tamen dicitur aliquando quod locus immobilis est per se , mobilis autem secundum accidens , quia movetur per accidens in toto corpore cuius est locus . Istud non videtur esse de intentione ARISTOTELIS , quia , si ita esset , tunc non magis diceretur aliquid esse locus quam quaelibet alia forma ; forma enim movetur per accidens . Propter hoc dicitur aliter quod (b) est immobilis, quia non movetur motu locati , licet moveatur aliquo motu , ut circulariter. Istud etiam non videtur esse verum, quia (c) nos videmus aliquando quod locus et ipsum locatum eodem motu moventur , sicut patet de ultimo ignis , quod est locus aeris, quod quidem movetur circulariter sicut ipse aer. Quare , aut oportet dare quod responsio vera (d) non sit, aut quod ultimum ipsius ignis non sit locus aeris ; illud autem est inconveniens ponere ; quare videtur quod solutio nulla sit . Propter (3) hoc dicendum quod locus simpliciter et per se immobilis est : est enim passio ultimi continentis in tanta distantia ab ipso locante primo , quod est ipsum caelum, et ab ipso locato ultimo , quod est ipsum centrum , ita quod (e) accidit quod sit ultimum huius vel illius . Unde, licet ultimum huius vel illius moveatur, tamen ultimum corporis continentis in tanta distantia non movetur, sicut dictum est, et licet ipsum ultimum non sit in aequali distantia ab ipso orbe , quia , cum movetur ultimum illius continentis vel illius, statim succedit aliud ultimum . Patet ex praedictis quod locus aeris non est ulti-

(a) n : exp . (0) non : exp . (b) locus : scr.: motus. tantum scr.: ultimo (ul tiō) , forte pro : illi tantum (ill ' tm) .

(d) sit

exp.

(1 ) ARIST. , Physic. , IV, 4 (212 a 14). (2) AVER. , Physic. , IV , nº 41 (fol. 140 A) . (3) F : ALBERTUS MAGNUS, Physic., lib. 4, tract. 1 , c. 11. Ed . BORGNET , p. 261 .

(e) illi

QUAESTIO 10

157

mum ignis secundum quod huiusmodi sed secundum quod in tanta distantia ab orbe . Manifestum est igitur quod locus de se immobilis est , et hoc est quod declarat ARISTOTELES . Si enim aliquid esset in aliquo quod movetur, potius diceretur esse in eo sicut in vase quam in loco , sicut navis in aqua mota ; tamen ultimum ipsius aquae continens navem in tanta distantia etc. immobile est, et locus dicitur.

Ad rationem dicendum quod ultimum huius corporis movetur , non tamen ultimum istius corporis secundum quod est in tali distantia etc. , sicut manifestum est ex praecedentibus . Ad aliud patet per praedicta .

QUAESTIO (a) < 10 > < UTRUM IPSUM CENTRUM SIT LOCUS TERRAE >

Quaeritur de loco ipsorum simplicium, et primo de loco terrae , utrum videlicet ipsum medium aut ipsum centrum sit locus terrae . Videtur quod sic , quoniam locus terrae est locus deorsum ; nunc autem ipsum medium sive ipsum centrum mundi est tale ; quare , etc. 2. Item, id ad quod movetur unumquodque naturaliter, est locus eius ; terra autem naturaliter movetur ad centrum ; quare centrum erit locus ipsius terrae . 3. Item, [ fol . 36 ] (b) illud in quo est virtus generativa et etiam conservativa alicuius, illud est locus illius ; sed in centro mundi est virtus generativa et etiam conservativa ipsius terrae ; quare centrum erit locus ipsius terrae . Contra : indivisibile non est locus divisibilis ; nunc autem centrum mundi quid indivisibile est , et terra divisibilis ; quare non erit locus eius . 2. Item, locus est ultimum continentis ; centrum autem non est ultimum sed infra ipsam terram ; quare , etc. Intelligendum ad hoc quod centrum mundi non est locus ipsius terrae , quoniam manifestum est ex praecedentibus quod locus corporis est ultimum continentis immobile . Nunc ( 1 ) autem centrum mundi non est huiusmodi sed est infra terram . Est igitur intelligendum quod , cum locus sit ultimum continentis immobile , locus habet continere locatum non < tantum) (c) secundum

(a) Quaestio : i . m. (b) Nota quia elementa sic ordinantur inter se quod primo est ignis, (c) tantum : scr.: deinde aer, postea aqua et ultimo terra : tit. marg. in initio paginae. tamen .

( 1 ) F : ALBERTUS Magnus , Physic., lib. 4. tract. 1 , c. 11. Ed. BORGNET, p. 262 .

158

LIBER QUARTUS

quantitatem , immo secundum virtutem ; unde locus naturalis habet virtutem quandam generativam ipsius locati et etiam conservativam ; generativam autem virtutem et etiam conservativam recipit ab ipso orbe , et a loco infunditur in ipsum centrum . Et ideo solvit AVICENNA ( 1 ) quaestionem istam quae posset quaerere, quare in tali distantia ab orbe generatur aqua vel aer ex tali materia . Dicit quod hoc est propter naturam loci ; quia enim materia est existens in tali distantia ab orbe , movetur ad talem formam propter locum talem . Verbi gratia , quia materia existens est in loco propinquo concavo orbis lunae , qui quidem locus calidus est, et generatur ignis ; in remotiori autem distantia generatur aliquid existens calidum et humidum, ut ipse aer ; ulterius autem, quia iam incipit convalescere frigidum , quod tamen non potest expellere humidum, generatur aliquid existens frigidum et humidum , ut ipsa aqua ; ultimo autem , quia penitus remotum est corpus ab orbe et per consequens a calore , generatur aliquid frigidum, ut ipsa terra : ista enim virtus ipsius loci est quae inducit formam ipsius elementi . Sciendum etiam quod aliquando contingit quod in eodem sit locus alicuius et etiam virtus generativa ipsius, sicut patet de ipso igne : locus enim ipsius est in concavo orbis lunae , et etiam eius virtus generativa , virtus, dico, generativa iuxta (a) ; et propter hoc dicitur quod ignis maxime locatus est , et ideo movetur simpliciter sursum . Sic autem non est de aliis elementis , quoniam aer non generatur , et hoc maxime , in suprema parte eius , quia est ibi minus calidus , neque etiam in infima , quia ibi est minus frigidus , et ideo eius virtus maxime generativa est in medio ipsius ; eodem modo est de aqua ; consimiliter autem est de ipsa terra , quia ipsa maxime est frigida : et ideo eius virtus generativa maxime est ubi est frigiditas : hoc autem est in ipso centro , et hoc , quia maxime remotum est ab orbe ; nihilominus tamen ista virtus primo reperitur ubi deficit ipsa aqua : hoc autem est in ultimo terrae , non tamen ista virtus est ibi maxime . Et ideo , quia locatum movetur ad locum secundum naturam , ubi est maxime virtus generativa ipsius locati , ideo partes terrae moventur ad partem illam ubi est maxime virtus generativa ; hoc autem est in centro, ut patet ex dictis ; et ideo partes terrae naturaliter moventur ad centrum ; tamen , quia locus dicitur ultimum continentis etc. , non dicitur esse locus ubi maxime manet virtus generativa sed ubi manet ista virtus primo . Quia igitur centrum mundi non est ultimum sive extra , sed est infra terram , ideo locus terrae non dicitur, licet ibi viget maxime virtus generativa ipsius terrae . Ad rationem dicendum quod locus deorsum est locus terrae , non tamen medium secundum quod deorsum , sed ultimo continens ad deorsum, quod scilicet deorsum est terra et centrum . Ad aliud dicendum quod locatum non movetur ad locum in quantum (a) iuxta : dub . aut influxa .

(1 ) AVICEN. , Metaph . , lib . seu tract . 9, c . 5.

QUAESTIO 11

159

habet superficiem sed propter unigeneitatem quam habet cum loco in virtute, et ideo , quia aliquod corpus maiorem virtutem inveniet in alio loco a suo loco , ideo magis movetur ad talem partem quam ad locum suum . Et ideo partes terrae moventur ad centrum propter causam quae dicta est, videlicet quia ibi maxime reperitur virtus generativa ipsius terrae. Ad aliud dicendum quod locus corporis non est ubi maxime reperitur virtus generativa , ut dictum est, sed ubi est primo virtus generativa .

UTRUM LOCUS TERRAE SIT ULTIMUM AQUAE >

Utrum locus terrae sit ultimum aquae . Videtur quod non , quoniam omne corpus naturaliter movetur ad locum (a) ; terra autem non movetur ad ultimum aquae ; quare ultimum aquae non est locus terrae . Minor patet, quoniam ARISTOTELES vult Quarto Caeli et Mundi ( 1 ) quod si elevaretur aqua, non sequeretur terra . Quare, etc. 2. Item, locus et locatum non debent esse contraria ; nunc autem terra et ultimum ipsius aquae contraria sunt [ fol . 36b] ipsa enim agunt et patiuntur invicem ; quare , etc. 3. Item, de ratione loci est quod sit extra locatum ; nunc autem ipsa aqua non ubique est extra ipsam terram quia alicubi imbibitur in ipsa terra ; quare , etc. Oppositum vult ARISTOTELES (2) qui dicit quod terra est in aqua, aqua autem in aere, et aer in igne , et ignis in caelo , caelum autem non est in aliquo . Dicendum ad hoc quod ultimum aquae , secundum quod ultimum , non est locus ipsius terrae , quoniam, sicut patet ex praecedentibus (3 ) , locus debet esse immobilis ; nunc autem ultimum aquae mobile est ; quare , etc. Item , omne corpus naturaliter quiescit in loco suo , et , si fuerit extra locum suum, violenter quiescit si quiescat . Si igitur ultimum aquae esset locus terrae , tunc terra quiesceret ibi naturaliter et extra illud quiesceret violenter ; cuius tamen contrarium videmus : movetur enim terra ad centrum naturaliter et etiam ibi naturaliter quiescit . Quare , etc. Item, locus et locatum < non > debent esse contraria ; nunc autem ultimum aquae et ipsa terra qualitates contrarias habent quia agunt et patiuntur, sicut dictum est ; quare , etc.

(a) suum

scr.: terrae.

(1 ) Cf. ARIST. , De Caelo, IV , 5 (312 b 13-14) . (2) ARIST. , Physic., IV, 5 (212 b 20-22). (3) Lib. 4, q. 9.

160

LIBER QUARTUS

Et ideo dicendum quod locus terrae est id quod ultimo continet ipsam terram

ad medium in tanta distantia a primo locante , quod est ipsum (ª) , in quo est primo virtus generativa et conservativa ipsius locati , licet non maxime ; illud autem ultimum non est ultimum determinatae aquae vel ipsius aeris , sed accidit quod sit ultimum huius vel illius , determinate dico . Ad rationem dicendum , cum dicitur : omne corpus movetur naturaliter ad locum suum , dicendum quod omne corpus movetur ad locum suum vel ad aliud existens in quo est maxime virtus generativa et conservativa, et ideo non universaliter omne corpus movetur ad locum suum nisi corpora illa quae sunt verissime locata, cuiusmodi est ipse ignis , sicut patet ex praedictis ( 1 ) . Et per hoc patet ad alias rationes. Ad rationem in oppositum potest dici quod ARISTOTELES dicit quod terra est in aqua et aqua in aere etc. , quia pro maiori parte terra est in ultimo ipsius aquae , et ideo dicit quod aqua est locus terrae .

QUAESTIO (b) < 12 > < UTRUM LOCUS SIT IDEM IPSIUS AQUAE ET TERRAE >

Utrum locus sit idem ipsius aquae et terrae . Videtur quod sic , quoniam quorum est idem continens ultimum , est idem locus ; sed terrae et aquae , ad minus secundum aliquem partem , est idem ultimum continens ; quare , etc. 2. Item, illorum est idem locus quorum partes sunt simul ; nunc autem sic est de ipsis , quoniam eius aliquae partes sunt simul cum ipsa terra , quia sic sunt imbibitae in ipsa terra ; quare , etc. Contra : diversorum corporum simplicium secundum formam oportet esse diversa loca secundum speciem, quia corpora simplicia distinguuntur per loca sua . Dicendum quod non est idem (e) locus ipsius aquae et terrae sed alius et alius . Cuius ratio est quia corpora simplicia elementaria diversificantur in locis suis propter istas qualitates quae sunt gravitas et levitas ; terra autem est gravis simpliciter, et ideo infimum locum obtinet (d) ; aer autem et aqua sunt gravia et levia in respectu , et ideo locum medium tenent ; ignis autem est levissimus , ideo locum supremum debet sibi vindicare (e) . Intelligendum etiam est ulterius quod partes aquae quandoque subintrant

(a) caelum : scr.: centrum . (b) Quaestio : i . m. tinet scr.: optinet. (e) vindicare : scr. : vendicare .

(1 ) Lib . 4, q . 10.

(c) idem

iter. et exp.

(d) ob-

!

161

QUAESTIO 12

ipsam terram ita quod non est tota terra cooperta ipsa aqua , cuius causa videtur esse ex parte ipsius terrae , quia contingit aliquas partes ipsius terrae esse locum ipsius aquae quandoque . Causa autem videtur esse ex parte proprietatum (a) essentialium istorum corporum, scilicet terrae et aquae . Quoniam ita est quod terra frigida et sicca est naturaliter , et ideo decideret in pulverem , secundum ARISTOTELEM ( 1 ) , nisi ipsam subintraret ipsa aqua . Aqua autem humida est, et ideo humidum quaerit terminare per siccum , et ideo potest ipsa aqua penetrare partes ipsius terrae et facere quasi unum corpus continuum . Contingit etiam hoc quandoque, cum elevatur terra, alicubi subintrare aquam ibidem in ipsam terram. Ex parte etiam efficientis potest esse causa , quoniam superiora aliquam virtutem habent super ista inferiora, sicut videmus . Sol enim per suum motum distinguit [ fol . 36 ] tempora anni sicut aestatem , autumnum (b) et verem et etiam hiemem, et etiam multa alia facit in istis inferioribus . Consimiliter est in ipsis stellis quod per diversos eorum situs et respectus possunt diversa hic inferius generare , et ideo contingit quod per diversam coniunctionem stellarum aliquarum per comparationem ad aliquem locum terrae generatur aliquid in una parte terrae quod in alia parte non generatur ; aliae (c) etiam stellae , cum alium aspectum habeant ad aliam partem terrae, possunt generare aliquid oppositum priori generato . Quia igitur stellae per suas virtutes possunt per suum aspectum alicubi terram desiccare et humiditatem elevare et in opposita parte possunt oppositum generare, ut terram humefacere , ideo contingit quod non oportet totam terram cooperiri aqua . Contingit igitur aquam subintrare viscera ipsius et contineri in ipsa , et hoc quia contingit terram elevari ultra situm naturalem ipsius aquae , et propter hoc contingit ipsam aquam deprimi in ipsa terra ; contingit igitur aquam locatam esse in visceribus ipsius terrae naturaliter, non tamen simpliciter sed secundum quod est haec aqua vel illa . Non igitur est idem locus aquae et ipsius terrae. Ad rationem dicendum quod illa quae habent ultimum idem ad primum distans habent eundem locum. Tunc ad minorem dicendum quod non habent idem ultimum continens ea in distantia tali ad ipsum primum locans, quamvis quandoque contingat , propter aliquam causam , ut elevetur terra et ipsam aquam terram subintrare , et ita , quamvis apparent quod habeant eundem locum, non tamen habent , cum contingat quod contineantur eodem ultimo. Ad aliud dicendum per interemptionem maioris, vel dicendum quod unum potest contineri infra aliud et nihilominus hoc habere alium locum supra (d) illud : quoniam , si ipsorum fuerit alia distantia ad ipsum primum locans , non oportet quod habeant eundem locum. Et sic patet ad illud .

(a) proprietatum : iter .

(b) autumnum

scr.: autumpnum .

pra : dub.

· (1 ) Cf. ARIST. , Meteor., I , 14 (351 a 14 sq .) .

(c) aliae : dub.

(d) su-

162

LIBER QUARTUS

QUAESTIO (a) < 13 > < UTRUM ULTIMUM AERIS SIT LOCUS AQUAE >

Utrum ultimum aeris sit locus aquae . Videtur quod non, quoniam omne corpus naturaliter movetur ad locum suum ; aqua autem non movetur ad superficiem aeris, quia, si elevatur aer, non sequitur aqua ; quare , etc. 2. Item , si sic , tunc partes aquae quae non continentur sub aere , locarentur violenter, ut partes aquae quae sunt sub terra ; cuius oppositum dictum est prius (1 ) ; quare , etc.

Oppositum vult ARISTOTELES (2) . Dicendum quod ultimum aeris secundum quod huiusmodi non est locus aquae, et hoc potest patere rationibus prius assignatis (3) . Quis ergo est locus aquae ? Dicendum quod locus aquae est quod continet ipsam ad medium, quia illud quod continet primo ad medium est locus ipsius terrae , et superior est aqua quam ipsa terra ; ultimo igitur continens ipsam secundo ad medium , quidquid fuerit illud , dummodo sit in tali distantia debita , est locus ipsius aquae ; in qua etiam distantia primo reperitur virtus generativa ipsius aquae . Et per hoc etiam et per prius dicta patet ad rationes , quoniam dicendum quod aqua non movetur ad illud quod secundo continet ipsam ad medium , licet ibi primo reperiatur virtus generativa , sed movetur ad illud ubi maxime est talis virtus et etiam ubi conservatur maxime , licet illud non sit locus eius naturalis, sicut dictum est de ipsa terra (4) . Et per hoc patet ad secundum quoniam partes aquae existentes sub ipsa terra non sunt ibi violenter , sicut patet ex praecedentibus . Ad rationem dicendum quod ARISTOTELES dicit quod ultimum aeris est locus ipsius aquae , quia sic est pro maiori parte .

QUAESTIO (b) < 14 > < UTRUM CONCAVUM ORBIS LUNAE SIT LOCUS IPSIUS IGNIS >

Utrum concavum orbis lunae sit locus ipsius ignis . Videtur quod non, propter hoc locatum quia locus et locatum debent esse eiusdem naturae

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) (2) (3) (4)

Lib. 4, ARIST. , Lib. 4, Lib . 4 ,

(b) Quaestio : i . m.

q. 12. Physic. , IV, 5 (212 b 20) . q . 10. q . 11 .

QUAESTIO 15

163

movetur ad locum suum ; ignis autem et concavum orbis lunae non sunt unius naturae , quia ignis corruptibilis est , concavum orbis lunae , non ; quare , etc. 2. Item , locus et locatum videntur mutuo agere ; nunc autem non est sic de concavo orbis lunae et ipso igne , quia , quamvis orbis lunae [ fol . 36b] agat in ignem, non tamen e contrario , quia non communicant in materia ; quare concavum orbis lunae non est locus ipsius ignis . Oppositum dicit ARISTOTELES (1 ) .

(a) Intelligendum est ad illud quod concavum orbis lunae secundum quod huiusmodi non est locus ipsius ignis sed illud quod continet ipsum ignem in tanta distantia a primo locante et ultimo locato . Unde , si possibile esset quod aliquis alius orbis contineret ignem secundum unam partem et alius secundum aliam , adhuc idem ultimum in tanta distantia etc. esset locus ignis : ad illud enim movetur ignis naturaliter. Et ideo intelligendum est de igne quod magis dicitur locari quam alia elementa, et hoc quia unum ultimum habet semper quod quidem est locus eius ; in quo quidem ultimo maxime viget virtus generativa ignis et etiam virtus conservativa eiusdem, et ideo maxime et recte movetur ad illud . Propter hoc , secundum ARISTOTELEM (2) , si elevaretur orbis, sequeretur ignis . Ad rationem dicendum quod verum est quod locus et locatum sunt unigeneae naturae , non tamen sunt unius speciei aut unius generis ; sed pro tanto dicuntur esse eiusdem naturae quia hoc natum est continere aliud , et illud contineri ab illo , et isto modo sunt unius naturae ignis et concavum orbis lunae. Ad aliud dicendum quod locus , de ratione naturalis loci , debet habere virtutem activam in locatum , non autem reagit locatum nisi pro eo quod habet materiam unius naturae cum materia illius loci. Et propter hoc non est necesse quod locus et locatum agant in se mutuo , quia non habent eandem materiam .

QUAESTIO (b) < 15 > < UTRUM CORPUS MIXTUM HABEAT ALIQUEM LOCUM NATURALEM >

Utrum corpus mixtum habeat aliquem locum naturalem. Videtur quod non , quia illud quod continetur ubicumque violenter secundum plures partes , non habet locum naturalem ; nunc autem corpus mixtum est huiusmodi , quia , cum sit compositum ex quatuor elementis, tunc , si ponatur sursum , est ibi violenter secundum plures partes , et etiam si ponatur deorsum ; quare corpus mixtum non habet aliquem locum naturalem.

(a) est

exp .

(b) Quaestio : i. m.

(1 ) ARIST. , Physic . , IV , 5 (212 b 21 ) . (2) Cf. ARIST . , De Gener., II, 8 (335 a 19-20) .

LIBER QUARTUS

164 .

2. Item, in quocumque remanet aliquid de causa , remanet aliquid de effectu ; sed quare aliquid movetur ad suum locum videtur esse gravitas et levitas ; cum igitur corpus mixtum non habeat determinate gravitatem et levitatem sed aliquid de utroque , videtur quod nullum habeat locum naturalem. Contra

omne corpus naturale locum naturalem habet ; sed mixtum est

corpus naturale ; quare, etc. Dicendum ( 1 ) quod corpus mixtum habet locum naturalem sibi , et hoc quia movetur motu naturali . Dicendum est ergo quod corpora mixta habent locum naturalem et quod locus ipsorum est locus generationis ipsorum . Locus autem generationis ipsorum est ubi se contingunt tria elementa , scilicet aer, aqua , terra ; et hoc est in superficie ipsius terrae vel prope . Cuius ratio est quia eodem modo attribuitur alicui locus, sicut ipsi attribuitur motus : si enim non esset transmutatio secundum locum non quaereretur locus, sicut dicit ARISTOTELES (2 ) . Cum igitur corpus mixtum componatur ex quatuor elementis , cum ista quatuor non sint in ipso mixto secundum actualitates suas, quia tunc corpus mixtum non esset unum sed plura , sed se habent secundum actualitates elementi dominantis in ipso composito : habet enim in composito quolibet unum elementum perdominium unum (a) , et corpora mixta sequuntur motum elementi dominantis in ipsis . Nunc autem ipsum mixtum, aut sequitur motum terrae , aut aquae , et ideo locus erit in superficie terrae vel aquae . Unde sicut est dare locum istorum simplicium , scilicet quod continet ea in tanta distantia ab orbe , ita similiter est dare locum corporum mixtorum . Et ideo ultimum tale non est ultimum terrae vel aquae vel aeris , sed locus ipsorum mixtorum est ultimum continens ipsa in tanta distantia in quo est virtus generativa mixtorum et etiam conservativa, sive fuerit ultimum aquae , sive ultimum terrae , sive ultimum aeris . Intelligendum etiam ulterius quod differentia est inter locum simplicium et corporum mixtorum quia locus corporum simplicium est illud quod continet ea in tanta distantia a primo locante et ultimo locato , locus autem mixtorum est quod continet ea in tanta distantia ad omnes partes mundi , scilicet ad deorsum , ad sursum, ad ante et retro , ad oriens et ad occidens . Ideo , quia quorumdam non est virtus generativa neque conservativa in superficie ipsius terrae sed etiam in inferioribus terrae , ideo naturaliter moventur et locantur in visceribus ipsius , sicut patet de quibusdam lapidibus qui generantur in visceribus ipsius terrae, et sic de aliis quae generantur in aqua vel in aere [ fol . 37™³ ] . Sciendum tamen quod locus mixtorum duobus modis potest dici . Uno modo dicitur locus communis ut videlicet una habitatio sive unum clima ; quod clima dicitur in quo non discernitur complexio sive alia talis proprietas ; et si tollantur huiusmodi corpora mixta ab illis habitationibus, statim corrum-

(a) et

exp .

(b) ut : iter.

(1) F: ALBERTUS MAGNUS, Physic., lib. 4, tract. 1 , c. 11. Ed. BORGNET, p . 264. (2) ARIST. , Physic. , IV, 4 (211 a 12).

QUAESTIO 16

165

puntur sive non multum durant, sicut dicitur de (a) leone quod ipse in primo climate vivit et generat qui , si ducatur in aliud clima, huiusmodi opera exercere non potest ; eodem modo est de aliis animalibus quorum generatio et existentia est in secundo climate vel in tertio vel in quarto . Hoc etiam patet de quibusdam plantis quae crescunt in quibusdam locis et etiam fructificant, et si tollantur a locis illis non crescunt ; quodsi crescant, non fructificant , ut satis manifeste patet.

Alio modo dicitur locus magis proprie illud quod continet ipsa corpora mixta in tali distantia ab orbe et ad reliquas partes mundi , ut prius dictum est, et secundum talem locum dicitur quod quidam astronomi in nativitate alicuius pronosticant de illis quae sunt sibi ventura et etiam sibi contingentia ; et hoc dicunt propter aliquas stellas quae quidem respectum habent ad locum istum in quo aliquis natus est . Habet igitur corpus mixtum aliquem locum sibi naturalem . Ad rationem dicendum quod verum est quod illud quod continetur alicubi violenter secundum plures partes actu existentes in eo... Nunc autem non est ita de mixto quia elementa non sunt in mixto in actibus suis et in formis suis propriis sed sunt in mixto sub forma elementi dominantis in ipso mixto ; et ideo non habent operationem in actu , neque tamen sunt in mixto violenter sed magis naturaliter . Ad aliud dicendum quod mixtum non habet determinate locum, hoc est determinate terram vel aquam, sed aliquid habet medio modo se habens . Unde gravitas et levitas sunt in mixto in virtute media . Unde ratio non potest plus concludere nisi quod locus terrae non sit simpliciter locus mixtorum, et hoc concessum est.

QUAESTIO (b) < 16 > < UTRUM CORPUS GENERABILE ET CORRUPTIBILE DE NECESSITATE > < NATURAE SUAE SIT IN LOCO >

Utrum corpus generabile et corruptibile de necessitate naturae suae sit in loco. Videtur quod non , quoniam magis repugnat alicui corpori esse in loco violenter quam non esse in loco ; sed aliquod corpus potest esse in loco violenter ut terra sursum ; quare corpus generabile et corruptibile non de necessitate naturae suae est in loco . Maior patet, quia si sit in loco violenter, inveniet sibi dispositiones contrarias ; si autem non sit in loco , non . Quare , etc. 2. Item, omne ens potest esse sine eo quod non cadit in ratione sua ; sed locus non cadit in ratione mixti ; quare mixtum potest esse sine loco . Maior patet, quia homo potest esse sine albedine, quia album non cadit in ratione sua.

(a) pi : exp .

(b) Quaestio : i. m.

166

LIBER QUARTUS

Contra : omne quod est infra concavitatem orbis lunae est in loco ; sed omne corpus mixtum est huiusmodi ; quare , etc. 2. Item, omne quod de necessitate naturae suae determinat sibi locum, de necessitate est in loco ; sed omne corpus generabile et corruptibile est huiusmodi ; quare , etc. Dicitur quandoque ad hoc quod omne corpus est in loco, non tamen est de necessitate naturae suae . Antecedens patet, quia omne corpus movetur ad locum suum et quiescit in illo cum acquisierit illum . Consequens patet , quia materia est in potentia ad formam et privationem formae , et cum habet formam , habet esse in actu : ipsa enim forma dat esse materiae , et ad existentiam mixti videntur sufficere materia et forma ; et quod locus non est materia nec forma probat Aristoteles ( 1 ) ; de necessitate igitur naturae suae , non videtur quod sit in loco . Contra

ista, ut videtur, non simul stant quod aliquid naturaliter sit in

loco et tamen quod hoc non sit de natura sua , quoniam si aliquid dicatur esse aliquid naturaliter, non dicitur esse tale per naturam alicuius alterius , sicut patet

de necessitate triangulus habet tres etc. , non tamen habet tres per

naturam alterius sed per naturam suam propriam . Quare similiter erit in proposito : si naturaliter corpus mixtum est in loco , hoc erit de necessitate naturae suae (a) et < non > de necessitate alterius naturae . Quare contradictio videtur esse in ratione . Item, contra illud quod dicitur , quod de natura sua non est in loco , videtur esse falsum , quoniam sicut se habent omnia entia ad ens primum, ita se habent omnia corpora ad corpus primum ; nunc autem omnia entia alia a Primo non possunt conservari in esse suo nisi a Primo ; quare , nec corpora alia a primo corpore , quod est caelum , conservari possunt sine illo . Sed ipsum corpus primum non potest conservare immediate sed mediante aliqua virtute : talis autem virtus dicitur esse locus [ fol . 37 ] . Quare videtur quod omne corpus generabile et corruptibile de natura sit in loco . Item, quod ex se non habet esse , non potest se conservare in esse suo ; sed corpora generabilia et corruptibilia non habent < esse > ex se ; ergo nullum istorum corporum sufficit sibi ad esse , neque ad conservationem sui esse ; ergo ab alio esse recipiunt et etiam sui esse conservationem . Hoc autem non est nisi per virtutem loci in ipsum locatum ab ipso primo locante . Quare omne tale corpus de necessitate naturae suae est in loco . Item, omne ens de natura sua dependentiam habet ad quamlibet eius

debet enim quaelibet causa in definitione ipsius definiti poni vel causam aliquid ex quo appareant omnes istae causae ; qui ergo tollit ordinem alicuius ad suam causam , tollit aliquid de natura sua . Nunc autem qui tollit locum ab aliquo , tollit illud (b) secundum quod ordinem habet ad suam causam : est (a) suae

iter.

(b) quod

exp .

(1 ) ARIST., Physic. , IV, 2 (209 b 21-210 a 13) , 4 (211 b 10-14, 211 b 29-212 a 2).

QUAESTIO 17

167

enim locus conservativus eius cuius est . Relinquitur ergo quod omne corpus generabile et corruptibile de natura sua erit in loco. Intelligendum tamen quod locus non est de natura ipsius locati, sicut aliquid positum in ratione sua sed sicut aliquid consequens ipsam rem de necessitate sive ipsum locatum. Sunt ergo omnia corpora generabilia et corruptibilia de necessitate naturae suae in loco . Ad primum argumentum in contrarium dicendum quod minor falsa est ,

quoniam illud quod magis diversum est ab aliquo magis repugnat sibi , et magis est repugnantia inter contradictoria quam inter contraria ; nunc autem esse et non esse sunt contradictoria ; quare magis repugnat corpori non esse in loco quam esse in loco violenter . Vel potest dici quod tale corpus generabile et corruptibile non potest esse in loco penitus violenter ita quod naturam nullam habeat cum ipso loco, nisi statim corrumpatur , sicut patet : si deferatur aqua a loco suo simpliciter usque ad locum ignis, non potest ibi durare sed statim corrumpitur. Et propter hoc non procedit ratio . Ad aliud dicendum quod maior falsa est quia videmus quod de ratione accidentium non est subiectum, et tamen accidentia non possunt esse sine suis subiectis . Item, nec singularia cadunt in ratione ipsorum universalium , nec omnia , nec quaedam ; et tamen universalia non possunt esse sine suis singularibus ; immo dicere quod sic est ponere ideas PLATONIS . Ad illud etiam quod dicitur ulterius in positione de materia et forma , dicendum ad hoc quod forma sufficit ad actum ipsius materiae , tamen compositum ex his non potest esse sine quibusdam aliis . Propter hoc qui ponit formam praesentem rei et per consequens compositum, statim ponit quiddam aliud quod de necessitate consequitur rem ipsam. Et sic patet ad illud .

QUAESTIO (a) < 17> < UTRUM SPHAERAE INFERIORES SINT IN LOCO >

Consequenter quaeritur utrum sphaerae inferiores sint in loco . Videtur quod non, quoniam illa quae non moventur in loco nec ad locum, non sunt in loco ; sphaerae inferiores sunt huiusmodi ; moventur enim circa locum ; quare , etc. 2. Item, illud quod de se perfectum est, non indiget alio ipsum perficiente ; nunc autem sphaerae inferiores sunt huiusmodi, quia corpora circularia perfecta sunt , quia sibi non potest fieri additio ; quare , etc. Contra omne quod habet aliud corpus extra se , est in loco ; sphaerae inferiores sunt huiusmodi ; quare , etc.

(a) Quaestio : i . m.

168

LIBER QUARTUS

Ad illud dicendum, secundum AVEMPACEM (a) , ut dicit hic COMMENTATOR ( 1 ), quod sphaerae inferiores sunt in loco quia habent alia corpora extra se . Dicit tamen quod non per se sunt in loco . Cuius ratio est , secundum ipsum, quoniam linea recta imperfecta est et potest fieri ei additio , quod quidem additum ipsam terminat ; linea autem circularis propriis terminis terminata est ; sic autem est de sphaeris inferioribus ; sic igitur non sunt in loco ex necessitate figurae earum. Tamen non probat quod non sint in loco per aliquam aliam naturam . Ideo dicendum quod , licet non sint in loco ex necessitate figurae suae , tamen ex alia necessitate videntur esse in loco , cum sint corpora inferiora et non sint entia secundum se, immo dependeant ab alio quantum ad conservationem sui esse

cum enim conserventur in esse a Primo , et non nisi mediante cor-

pore primo , ideo sequitur quod ordinem habent ad primum continens , ita quod < sint > (b) in loco , quia habent aliquod corpus extra se ex quo accipiunt virtutem conservativam in esse suo . Non enim hoc quod facit continere locatum quantitative exterius dicitur esse locus naturalis sed aliquid habens virtutem conservativam receptam ab ipso primo locante . Sunt igitur sic in loco, non tamen secundum suam figuram, sed propter aliquam [fol . 37 ] virtutem quam recipiunt ab ipso Primo erunt in loco , ita quod , si amoverentur (0) omnia alia, sunt in loco per se , licet hoc non sit ex necessitate figurae suae . Ad argumentum in contrarium dicendum quod minor falsa est : movetur enim secundum formam in loco quamvis non secundum subiectum, sicut patet : alium enim aspectum habet nunc stella aliqua fixa ad ipsos orbes inferiores et alias . Ad aliud dicendum quod illud quod de se terminatum est non indiget alio ipsum terminante secundum rationem illam secundum quam terminatum est ; tamen indiget alio terminante ipsum quantum ad aliam naturam . Et sic est de sphaeris inferioribus : non enim indigent ut terminentur quantum ad quantitatem sive figuram : perfectae enim sunt quantum ad hoc ; tamen indigent alio terminante ipsas quantum ad aliud , ut quantum ad conservationem sui esse.

QUAESTIO (d) < 18 > UTRUM ULTIMA SPHAERA SIT IN LOCO PER SE >

Consequenter quaeritur utrum ultima sphaera sit in loco per se (2) . Videtur quod sic , quia omne illud quod movetur per se localiter videtur per se (a) Avempacem : scr. Avempechem . ammoverentur . (d) Quaestio i . m.

(b) sint

scr.: sit.

(c) amoverentur : scr.:

(1) AVER. , Physic. , IV, nº 43 (fol . 141 M sq . ) . (2) F : AVER. , Physic. , IV, nº 43 (fol . 141 C sq . ) ; ALBERTUS MAGNUS , Physic. , lib. 4, tr. 1 , c. 13. Ed. BORGNET, pp . 265 sq .; S. THOM. , In Physic. , lib. 4, lect. 7. Ed. Leon . , nº 3-9.

!

169

QUAESTIO 18

esse in loco ; sed ultima sphaera de se movetur localiter ; quare erit in loco per se.

2. Item , omne corpus

est in loco ;

ultima

sphaera

est

huiusmodi ;

quare , etc. Contra : illud quod per se est in loco habet aliud corpus extra se, secundum ARISTOTELEM ( 1 ) ; caelum autem non habet aliud corpus extra se ; quare , etc. Opinio IOHANNIS GRAMMATICI (a ) . Intelligendum quod quidam dixerunt quod caelum est in loco per se , ut illi qui posuerunt locum esse dimensiones separatas existentes inter latera continentis . Et secundum hoc dixit IOHANNES GRAMMATICUS (2) caelum esse in loco per se , ut in illis dimensionibus inter latera ipsius caeli existentibus, ut recitat COMMENTATOR (3) . Istud tamen est contra ARISTOTELEM, quia ipse dicit quod locus est ultimum continentis (4) ; dicit etiam quod caelum non est in loco (5) . Et similiter est contra veritatem, quia , si locus caeli est huiusmodi dimensiones, tunc, cum hoc possit esse duobus modis , aut intendunt sic dicentes per huiusmodi dimensiones aliquod spatium privatum omnibus corporibus existens , aut non aliquid in re existens sed solum in imaginatione . Si primo modo , tunc sequitur quod plures dimensiones erunt simul, ut dimensiones illius spatii existentis inter latera continentis et etiam dimensiones ipsius corporis locati, ut ipsius caeli ; hoc autem est inconveniens . Nec secundo modo , quia tunc non esset aliquid

10

in re sed solum in imaginatione vel locus nihil aliud esset quam locatum, et sic locus caeli nihil esset . Quare male ponitur. Opinio AVEMPACE

) . Et ideo dicit AVEMPACE (6) quod alio modo attri-

buendus est locus corporibus rectis et circularibus, quoniam, ut ipse dicit, linea recta imperfecta est : indiget enim aliquo extra ipsam terminante , et ideo oportet quod talia corpora habeant aliquid extra ipsa, et in talibus quaerendus est locus sicut aliquid extrinsecum ; circularia autem perfecta sunt et non indigent aliquo alio exteriori ipsa terminante , et ideo non sunt in loco per ipsam suam rationem sive figuram ; et propter hoc dixit quod locus caeli est in superficie ultima sphaerae contentae sub sphaera prima. Sed illud est contra intentionem ARISTOTELIS et contra suppositiones eius de loco. Dicit enim ARISTOTELES (7) quod locus est ultimum continentis immo-

(a) Opinio Iohannis Grammatici : tit. marg.

( 1 ) ARIST. , Physic., IV, (2) IOHANNIS PHILOPONI , 1. 25 sq . (3) AVER. , Physic . , IV, (4) ARIST. , Physic . , IV, (5) ARIST. , Physic. , IV , (6) AVER. , Physic., IV, (7) ARIST., Physic. , IV,

(b) Opinio Avempace : tit. marg.

5 (212 a 31 ). In Physic. , IV, 4, Corollarium de loco. Ed . VITELLI , p. 564,

n° 4 5 nº 4

43 (fol . 141 F) . (212 a 21 ) . (212 b 8). 43 (fol . 141 M sq .) . (212 a 20) . 1

170

LIBER QUARTUS

bile, non distinguendo de loco corporis recti et sphaerici . Dicit etiam quod locus debet continere . Nunc autem exterior superficies ultimae sphaerae contentae continetur et non continet . Quare, etc. Opinio propria (a ) . Et propter hoc dicendum quod ultima sphaera non est in loco per se , quoniam omne quod est in loco per se habet aliquod corpus extra se, quod quidem ultima sphaera non habet . Ad argumentum in oppositum dicendum quod non oportet quod omne quod movetur circulariter sive localiter sit per se in loco , sed sufficit quod aliquem respectum habeat ad locum. Ad secundum patet per prius dicta et per responsionem ad istud argumentum .

QUAESTIO (b) < 19 > < QUAERITUR UTRUM ULTIMA SPHAERA SIT IN LOCO PER ACCIDENS >

Quaeritur utrum ultima sphaera sit in loco per accidens . Videtur quod non, quoniam illud quod per accidens est in loco videtur esse in loco aut quia partes eius sunt in loco per se , aut quia est in subiecto quod est in loco per se ; ultima autem sphaera neutro modo est in loco per accidens, quia non secundo modo sicut manifestum est : nihil enim est , quod contineat caelum , quod sit in loco per se ; nec primo modo , quia partes sunt in loco quia totum, et partes non sunt diversae a toto , quare caelum non erit in loco per partes. Oppositum dicit ARISTOTELES ( 1 ) : dicit enim quod anima et caelum sunt in loco per [ fol . 37vb] (e) accidens . Et arguitur per rationem, quoniam illud quod movetur localiter oportet quod aliquo genere motus moveatur ; cum igitur caelum movetur circulariter , ut videmus, et non est in loco per se, ut declaratum est , erit in loco per accidens . Dicit ad hoc ALEXANDER (2) quod ultima sphaera nec est in loco per se, nec secundum accidens , neque secundum partes, quia si sic , oporteret quod partes essent in loco ; nunc autem partes caeli non sunt in loco nisi quia caelum est in loco ; caelum autem in loco non est ; quare nec etiam est in aliquo quod est in loco per se . Dixit ergo ALEXANDER quod universaliter non movetur secundum locum si enim moveretur secundum accidens, cum motus

(b) Quaestio : i. m. (a) Opinio propria : tit. marg. (e) Opinio Alexandri, Avicennae, Themistii, Averrois (scr.: Auenros) quomodo caelum est in loco per accidens : tit. marg . in initio paginae .

(1 ) ARIST. , Physic . , IV, 5 (212 b 12) . (2) Cf. SIMPLICIUS, In Physic . , IV, 5. Ed . DIELS , p . 594, l . 7 sq .; AVER. , Physic., IV, n° 43 (fol. 143 A sq .) .

QUAESTIO 19

171

caeli sit prior, tunc sequeretur quod illud quod movetur per accidens sit prius

! eo quod est per se, et etiam causa eius . Istud est contra ARISTOTELEM quia probat Octavo huius ( 1 ) quod motus localis est primus motuum et motus caeli est primus motus ; quare erit motus localis . Dicit etiam ARISTOTELES (2 ) quod est in loco per accidens , et etiam ad sensum videmus caelum moveri circulariter . Item, omne quod movetur , movetur secundum aliquam speciem motus , quia nihil est in genere quin sit in aliqua eius specie ; si igitur caelum moveatur, movetur secundum aliquam speciem motus ; non nisi secundum motum localem ; quare , etc. Et propter hoc dicit AVICENNA (3 ) quod caelum movetur secundum situm, et etiam quod secundum situm est in loco . Sed hoc est contra ARISTOTELEM (4) quia motus non est per se nisi in tribus generibus, videlicet in quantitate , qualite et ubi ; situs autem sub nullo istorum continetur ; quare , etc. Et sequeretur etiam , dato hoc , quod motus esset in quatuor generibus ; quod est contra ARISTOTELEM . Item, ad illud ( a ) cuius ratio et natura consistit in aliquo indivisibili , non est motus per se , et ideo ad substantiam non est motus ; immo oportet quod sit divisibile , per se vel per accidens , ad quod est motus . Nunc autem natura situs in quodam indivisibili consistit . Quare caelum non movetur secundum situm . Item, situs in ratione sua (b) videtur includere locum, quia situs dicit ordinem partium in toto in comparatione ad locum . Si igitur aliquid movetur quantum ad situm, movebitur secundum locum, et remanet eadem difficultas quae prius : qualiter et quomodo movetur secundum locum.

Et propter hoc dicit THEMISTIUS (5) quod caelum est in loco secundum istae partes suas . Est enim caelum continuum habens partes continuas sibi autem partes sunt aliquo modo in loco , quia , si separarentur a (c) toto , essent in loco per se, et propter hoc dicit caelum esse in loco secundum accidens . Nihilominus tamen hoc non videtur esse verum quia partes continui non sunt in loco nisi in potentia et sunt in toto in potentia ; si igitur totum non est in loco , neque partes eius erunt in loco . Nisi quod THEMISTIUS diceret ad hoc quod pars est in toto in potentia , sed hoc est duobus modis : uno modo quia non est in actu , et secundum hoc procedit ratio ; alio modo dicitur pars esse in toto in potentia quia est continuum illi toti, et est in illo sicut in loco. Et propter hoc arguitur ad propositum quod non sit in loco per partes suas

(a) idem

exp .

(b) non : scr.

(c) loco

exp .

(1) ARIST. , Physic . , VIII , 7 (260 a 20-261 b 25) . (2) ARIST. , Physic. , IV, 5 (212 b 12) . (3) Cf. AVER. , Physic. , IV, nº 45 (fol . 144 E sq . ) . (4) ARIST., Physic . , V , 2 (226 a 24-25) . (5) THEMISTIUS, In Physic. , IV , 5. Ed . SCHENKL , p. 120 , 1. 4 sq .; AVER. , Physic . , IV, nº 43 (fol . 141 F sq .) .

"

172

LIBER QUARTUS

aliquo modo, quoniam , ut dicit ARISTOTELES ( 1 ) , non quaereretur locus nisi esset motus secundum locum ; quando ergo corpus dicitur moveri per se vel per accidens , oportet quod alium respectum habeat nunc quam prius ; nunc autem caelum non habet alium respectum et alium ad aliquam partem caeli ; relinquitur ergo quod non dicetur esse in loco per partes suas . Et propter hoc videtur esse dicendum secundum COMMENTATOREM (2) quod caelum dicitur esse in loco secundum accidens , et hoc est quia centrum est in loco per se . Et hoc videtur esse ex duobus . Quia non quaereretur esse locus nisi esset transmutatio secundum locum : quia igitur videmus aliquod corpus, ut ipsum caelum, transmutari , ideo eo modo quo dicitur transmutari , dicitur et ipsum esse in loco ; nunc autem alium et alium respectum habet ad centrum nunc et prius : videmus enim quod centrum mutat locum suum secundum formam, licet non secundum suum subiectum ; erit ergo in loco per accidens quia centrum est in loco per se . Ex alio etiam videtur hoc , quia omne quod movetur , supra fixum aliquod et stans movetur, et illud videtur esse verum in quolibet motu

necesse est enim quod sit aliquod stans respectu

cuius dicatur movens aliter se habere nunc quam prius ; et illud etiam patet de mure ambulante super arenam (a) [fol . 38 ] quod nisi arena aliquo modo resisteret, non posset mus mutare locum suum . Necesse est ergo , cum caelum moveatur, quod sit supra aliquod fixum et stans . Hoc autem est ipsum centrum

est enim centrum fixio eius . Est ergo omnis motus super fixum et stans .

Nunc autem quando aliquid habet fixionem per aliquid aliud , videtur esse in loco per illud , sicut patet de illis quae continuantur per clavum vel aliquid huiusmodi . Nunc autem caelum fixionem habet per centrum . Quare , etc. Et si arguatur contra COMMENTATOREM quod ex hoc sequitur quod caelum movetur per accidens , ipse diceret quod non exigitur ad hoc quod aliquid moveatur quod sit in loco per se , quia locus non est de substantia sive de quidditate locati, sed sufficit quod tale quod sic movetur, alium et alium respectum habeat nunc quam prius. Sic est de caelo : alium enim habet aspectum nunc ad centrum quam prius habebat , ad minus secundum partes . Ad argumentum in oppositum dicendum concedendo quod caelum est in loco per partes suas , non tamen propter hoc movetur per accidens, ut patet ex dictis . Vel dicendum quod aliquid est in loco per accidens quia aliquam dependentiam habet ad illud quod est in loco per se. Tamen illud non videtur esse de intentione ARISTOTELIS (3) , quia ipse non dicit aliquid esse in loco per accidens nisi quia sit in eo quod est in loco per se ; nunc autem centrum non est aliquid de natura ipsius caeli , et ideo, licet (a) arenam : scr .: harenam.

(1) ARIST., Physic. , IV, 4 (211 a 12). (2) AVER. , Physic. , IV, nº 43 (fol . 142 B sq .) . (3) ARIST. , Physic . , IV, 4 (211 a 22).

QUAESTIO 20

173

centrum sit in loco per se , non oportet quod caelum sit in loco propter hoc. Item , illud est contra ARISTOTELEM ( 1 ) : dicit enim quod inconveniens est quod aliquid possit esse in seipso secundum accidens ; nunc autem centrum est in caelo aliquo modo ; quare tunc ex dictis sequitur , ad minus secundum accidens , quod caelum in seipso sit sicut in loco . Item, manifestum est quod motus est in mobili sicut in subiecto ; et aliud manifestum est, quod motus est de genere perfectionis eius ad quem est motus , sicut prius declaratum est (2) : quare videtur quod locus a quo denominatur caelum esse in loco debeat attendi circa aliquid quod est in loco, et sic motus caeli erit aliquid de ratione ubi ipsius caeli ; locus autem extra caelum non est aliquid ipsius ; quare caelum non est in loco quia centrum est in loco. Opinio propria (a). Et propter hoc forte erit dicendum quod caelum est in loco per accidens , quia per partes, quia caelum non mutat locum suum totum secundum subiectum, sed tantum mutat locum secundum mutationem partium . Et ideo totum caelum dicitur mutare locum secundum rationem et formam aut quia partes mutant situm suum et aliquo modo locum

habent

enim partes alium et alium respectum nunc ad centrum mundi et ad polos mundi quam prius, et aliquo modo possunt dici esse in loco , et ipsum caelum per partes et per accidens .

QUAESTIO (b) < UTRUM MATHEMATICA SINT IN LOCO PER SE >

Consequenter quaeritur utrum mathematica sint in loco per se . Videtur quod sic, quoniam mathematicis similiter dandus est tactus et locus secundum Aristotelem Libro de Generatione (3) ; mathematicis autem datur tactus ; quare et locus. 2. Item, omne quod habet aliquod corpus extra se est in loco ; mathematica sunt huiusmodi ; quare , etc. Contra

non quaereretur locus nisi esset motus ; sed mathematica abstra-

hunt a motu ; quare et a loco. Dicendum quod locus habet continere locatum, et habet naturalem potentiam conservandi locatum , habet etiam continere exterius et hoc secundum accidens secundum quod quoddam quantum et continuum . Primo modo nihil prohibet mathematica esse in loco ; secundo autem modo , prout locus dicitur

(a) Opinio propria : tit. marg .

(b) Quaestio : i. m.

(1 ) ARIST. , Physic. , IV, 3 (210 b 18) . (2) Lib. 3, q . 5. (3) ARIST. , De Gener. , I, 6 (323 a 1-2) .

174

LIBER QUARTUS

habere virtutem conservandi , non , sed sunt sic in loco per accidens ut per ipsa naturalia , sicut patet, quia subiectum aliquando se habet ad praedicatum sicut ad aliquid quod inest sibi per se : sicut homo est animal ; aliquando praedicatum repugnat subiecto ut : homo est asinus ; aliquando subiectum se habet ad praedicatum sicut aliquid quod non convenit ei per se nec repugnat ei per se sicut homo est albus, et tales propositiones sunt verae per accidens ; et sic est de mathematicis respectu loci. Et tunc dicendum est quod non sunt per se in loco (a) nec repugnat eis per se esse in loco , sed sunt in loco per accidens, quia locus non convenit eis per se , nec per se repugnat .

Ad rationem dicendum quod minor vera est , quia , eo modo quo tangunt se, potest eis concedi locus . Nunc autem mathematica non tangunt se secundum tactum naturalem , quia tangentia naturaliter agunt et patiuntur [fol . 38 ] ad invicem ; sic autem non faciunt mathematica . Ad aliud dicendum quod verum est quod sunt in loco quantum ad continentiam , non tamen sunt in loco prout locus dicitur habere virtutem conservandi .

QUAESTIO (b) UTRUM ANIMA SIT IN LOCO >

Consequenter quaeritur utrum anima sit in loco . Videtur quod sic , quia omne quod movetur de loco ad locum est in loco ; sed anima est huiusmodi , ad minus per corpus ; quare , etc. 2. Item, quod est hic determinate et non ibi , determinat sibi aliquem locum ; anima est huiusmodi ; quare , etc. Et etiam hoc apparet, quia anima est determinatae virtutis. Contra quia omne quod est in loco per se est corpus ; anima non est corpus ; quare non est in loco . Dicendum quod anima per se non potest esse in loco , quia tunc circumscriberetur corpore . Considerando autem animam prout est actus et perfectio corporis , dicitur esse in loco per accidens , quoniam solum corpus est in loco per se, quia solum illud quod habet quantitatem, per se est in loco ; tamen per accidens est in loco quia est forma corporis . Si autem loquamur de anima secundum quod est separata, tunc non est in loco , nec per se , nec per accidens, quia tunc non est in corpore , nec movet corpus ; et ideo ARISTOTELES Tertio huius (1) commendat PLATONEM ( ) in hoc quod dixit quod ideae non sunt in loco ; constat autem quod si ponatur talis anima separata , ponetur esse sicut

(a) et

exp .

(b) Quaestio : i. m.

(1 ) ARIST. , Physic. , III , 4 (203 a 9) .

(c) commendat Platonem : iter.

175

QUAESTIO 22

idea. Et tunc possumus dicere quod anima est in loco secundum quod est in corpore, per hoc quod aliquid extra ipsam est in loco per se ; separata autem nusquam per se est . Intelligendum tamen quod intelligentiae separatae aliquo modo sunt in loco per accidens , quia ubi earum recipitur in aliquo . Ad argumentum primum dicendum quod verum est quod anima, prout est perfectio corporis, per accidens est in loco . Ad aliud dicendum quod illud quod est per se ita quod non ibi , illud est in loco per se ; sed tunc minor falsa est , immo nec hic nec ibi per se est ipsa anima. Si dicatur : nonne est virtutis finitae , quare (a) erit hic vel ibi , dicendum quod non sequitur illud , nisi super hoc etiam habeat granditatem (b) finitam . Et si dicatur quod si non est hic vel ibi ergo non est, dicendum quod non sequitur, quia non omnia entia sunt in loco , ut patet per praedicta (1 ) .

(c) QUAESTIO

UTRUM VACUUM DE RATIONE SUA IMPORTET DIMENSIONES >

Consequenter quaeritur circa capitulum de vacuo (2), et primo utrum vacuum de ratione sua importet dimensiones . Videtur quod non, quia dimensiones sunt aliqua natura ; vacuum autem non est aliqua natura ; quare , etc. Maior patet quia dimensiones sunt quantitatis . 2. Item, vacuum est locus privatus corpore ; sed de ratione loci non sunt huiusmodi dimensiones ; quare , etc. Oppositum

vult ARISTOTELES (3 ) .

Et

arguitur per rationem,

quoniam

vacuum est locus privatus corpore sensibili , natus tamen recipere illud ; hoc autem non esset nisi haberet dimensiones ; quare , etc. Dicendum quod nomen vacui tripliciter solet accipi . Uno modo : in quo nihil est, et sic dicitur esse pura negatio , et sic punctus posset dici vacuum , et chimera et alia huiusmodi . Alio modo dicitur vacuum et improprie : in quo non est aliquod corpus sensibile manifestum nobis ad sensum , et secundum hoc dicitur quod plenum aere est vacuum, secundum vulgariter loquentes . Tertio modo accipitur vacuum , et hoc secundum Aristotelem (4) : quod est spatium

(a) haec

(1 ) (2) (3) (4)

exp .

Lib. 4, ARIST. , ARIST., ARIST. ,

(b) granditatem : dub .; scr.: gªm vel sªm .

q . 3. Physic. , IV, 6-9 (213 a 12-217 b 28) . Physic. , IV , 7 (214 a 6-11 ) . Physic . , IV, 7 (214 a 16) .

(c) Quaestio : i . m.

176

LIBER QUARTUS

habens dimensiones, longitudinem , latitudinem et profunditatem , privatum tamen corpore sensibili et aptum natum recipere illud . Et hoc modo dicitur vacuum considerando dimensiones , et non considerando in eis qualitates aliquas, et secundum istam intentionem loquitur ARISTOTELES hic ( 1 ) de vacuo , et ipsum improbat esse in rerum natura . De ratione ergo vacui habemus aliquas dimensiones . Ad argumentum in oppositum dicendum quod dimensiones quae sunt de ratione vacui non sunt in rerum natura aliquid , sicut nec ipsum vacuum . Et ideo, si poneretur vacuum esse , oporteret ipsum habere aliquam rationem habitus et non tantum esset privatio . Ad aliud dicendum quod vacuum esse dimensiones dictum est ab ANTIQUIS (2) : istae enim dimensiones dicuntur ab eis vacuum et etiam locus . Et sic patet quod illud non est dictum ARISTOTELIS (3 ) qui non posuit sic locum sed tantum ultimum continentis . Sed secundum ANTIQUOS vacuum quidam locus dicitur ; non tamen est hoc verum secundum ARISTOTELEM.

QUAESTIO (a) < UTRUM DE VACUO POSSIT ESSE SCIENTIA >

Quaeritur utrum de vacuo possit esse scientia . Videtur quod non , quoniam de non ente non est scientia ; vacuum autem est non ens ; quare , etc. 2. Item , omnis scientia , aut est per definitionem, aut demonstrationem : de vacuo autem neutro modo est scientia . Maior patet Libro Posteriorum (4). Minor patet, quia non per definitionem, cuius ratio est quia de eo quod non est, non contingit scire quid est vacuum autem est non ens , quare , etc. ; neque per demonstrationem , quoniam cognitio per demonstrationem reducitur ad cognitionem per definitionem secundum ARISTOTELEM (5) . [fol. 38 ]

Quare ,

etc.

Oppositum videtur facere ARISTOTELES hic (6) : facit enim tractatum de vacuo. Quare , etc. Dicendum quod omnis habitus certus, aut reducitur ad demonstrationem aut definitionem, ita ut definitio sit principium certi habitus in nobis . Omnis

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6)

ARIST. , Physic. , IV, 6 (213 a 12 sq .) . Cf. Arist. , Physic. , IV , 6 (213 a 16) . Cf. Arist . , Physic. , IV , 4 (211 b 19 sq . ) , 7 (214 a 16 sq . ) . ARIST. , Analyt. Poster. , II , 3 (90 a 35 sq .) . ARIST. , Analyt. Poster. , II , 3 (90 b 24) , 10 (94 a 11-14) . ARIST. , Physic. , IV, 6-10 (213 a 12-217 b 28) .

17

QUAESTIO 24

177

autem (a) habitus , aut est principiorum, quae quidem cognitio sive habitus reducitur ad ipsam definitionem , aut est habitus conclusionis, qui etiam reducitur ad cognitionem definitivam , aut est ipsa definitio . Et propter hoc dicit ARISTOTELES Primo de Anima ( 1 ) quod omnis demonstrationis principium est quod quid est . Unde intelligendum quod duplex est definitio, quoniam quaedam est definitio quae significat sive dicit quid est ipsa res, et ista est certa definitio quae datur per veras causas de unoquoque ente , et talis definitio supponit esse rei , et est medium ad probandam passionem de subiecto ; alia est definitio significans quid est quod dicitur per nomen , et talis definitio non potest esse medium ad probandam passionem de subiecto, potest tamen esse medium vel principium ad probandum esse vel non esse de ipso subiecto

ex ipsa enim ratione nominis comprehenditur utrum significatum per nomen habeat esse vel non . Talis autem definitio non est ipsorum entium tantum, immo et non entium, et isto modo potest chimera habere definitionem, et etiam privationes, et isto etiam modo vacuum aliquam rationem habet : est enim vacuum spatium separatum habens dimensiones separatas sive privatas corpore . Cum ergo sit ita quod dimensiones non possint privari corpore , manifestum est quod vacuum non est aliquod ens , et ideo de eo non potest aliqua passio demonstrari neque est scientia de ipso vacuo secundum aliquas passiones demonstrabiles de ipsa. Sed est scientia de ipso quae dicit quid significatur per nomen : et talis demonstratio est de ipso vacuo , quia de ratione ipsius vacui statim apparet quod ipsum non potest esse . Et sic procedit ARISTOTELES (2) dando definitionem vacui , arguendo ex hoc quod ipsum non sit . Ad primum in oppositum dicendum quod de non ente potest esse scientia secundum definitionem quae dicit quid significat nomen et < non > secundum definitionem quae dicit quid sit res. Ad aliud dicendum quod scientia quam habemus de vacuo reducitur ad definitionem quam habemus de vacuo , et definitio quan habemus de vacuo non supponit rem esse ; ideo argumentum non procedit .

QUAESTIO (b) < 24 > UTRUM VACUUM SIT IN RERUM NATURA >

Quaeritur utrum vacuum sit in rerum natura . Videtur quod sic , quoniam per rationem vacui habemus dimensiones, ut patet ex dictis (3) ; cum ergo de

(a) est

exp .

(b) Quaestio : i . m.

(1 ) ARIST. , De Anima, I , 1 (402 b 25-26). (2) ARIST., Physic. , IV, 7 (214 a 16-20) . (3) Lib. 4, q . 22.

178

LIBER QUARTUS

ratione dimensionum non sit habere passiones naturales, nec erit de ratione vacui , et si sic, potest ergo vacuum esse praeter passiones naturales ; quare, etc. 2. Item , nunc extra caelum est illud idem quod erat hic , ubi generatus est mundus , ante generationem mundi ; sed ante generationem mundi fuit hic vacuum quare nunc erit ibi vacuum. Minor patet, quia ante generationem mundi fuit hic , ubi mundus est, spatium aptum natum recipere corpus , et tamen non habuit tunc corpus ; quare fuit vacuum. 3. Item, extra caelum nihil est ; nunc autem extra significat locum ; ergo extra caelum erit locus, et tamen ibi nihil est ; quare erit locus privatus corpore, et tale est vacuum ; quare , etc. 4. Item, hoc videtur per rationem ARISTOTELIS ( 1 ) ex natura augmenti, quia illud quod augmentatur et augmentat est corpus , ergo oportet ad hoc quod aliquid augmentetur, quod corpus augmentans recipiatur in ipso , ergo oportet quod totum corpus recipiatur in toto corpore ; hoc autem est impossibile , quare, etc. Quare duo corpora sic erunt in eodem loco , aut oportet ponere vacuum in augmentabili . Primum est impossibile , scilicet duo corpora esse in eodem loco . Quare oportet ponere secundum, scilicet quod vacuum sit . 5. Item, accipiantur duo corpora plana et applicentur secundum omnes partes et ponatur quod corpus superius elevetur ab inferiori : aut ergo illud corpus superius prius elevatur secundum alteram partem aut aequaliter . Si aequaliter, tunc erit ponere vacuum , quia aer ab exterius non potest pervenire ad ipsum medium in instanti

et sic erit vacuum . Si elevetur prius secundum

alteram partem , adhuc erit ponere vacuum, quia aer non potest pervenire a parte [fol. 38b] prius elevata usque ad aliam circumferentiam in instanti . Si autem dicatur quod non contingit unum elevari ab alio , tunc videtur inconveniens : quia , ponatur quod corpus inferius sit grave valde et superius corpus leve, et detineatur inferius, tunc sequitur quod, si ista corpora non separentur, quod destrueretur motus gravis deorsum ; quod est inconveniens . Oppositum videtur per intentionem ARISTOTELIS (2), quoniam si vacuum esset, tunc non esset motus localis . Et hoc patet sic , quia corpus non movetur a loco ad aliquem locum nisi propter diversitatem existentem in uno loco quae non est in alio ; sed in vacuo non est diversitas aliqua ; quare , etc. 2. Et hoc apparet ex ratione vacui , quia de ratione vacui sunt dimensiones separatae existentes inter latera continentis, et tales dimensiones non sunt ; quare , nec vacuum . 3. Item, hoc videtur ex ratione quam ponit ARISTOTELES (3 ) , quoniam si vacuum esset , tunc esset causa motus ; nunc autem non est aliqua causa motus ; quare , etc. Et ista videtur esse prima ratio ARISTOTELIS quod vacuum non sit .

(1 ) ARIST. , Physic. , IV, 6 (213 b 14-21 ) . (2) ARIST. , Physic . , IV , 8 (214 b 28) . (3) ARIST., Physic. , IV, 7 (214 b 13).

QUAESTIO 24

179

Dicendum ad illud quod vacuum non potest esse , quod patet ex ratione vacui , quoniam dictum est ( 1 ) quod vacuum est spatium, etc. , et dimensiones, etc. Nunc autem dimensiones, etsi secundum rationem suam separentur a naturalibus , non tamen secundum suum esse, quia mathematica ,

etsi sint

separata secundum rationem , non tamen secundum esse . Cum igitur vacuum sit dimensiones, et dimensiones non sint, ergo nec vacuum erit . Item, ex ratione motus potest hoc declarari, sicut prius , quia non est causa < materialis > (a ) , cum non contingat ipsum dividi cum non sit in actu ; nec causa formalis, quia tunc motus esset vacuum ; nec est causa finalis , cum non sit aliqua natura neque aliquam unigeneitatem habeat illius ad quod est motus ; nec est causa efficiens motus, quoniam natura est principium motus, etc. , vacuum autem natura non est . Quare nullo modo erit vacuum . Ad primum argumentum in contrarium dicendum , cum arguitur quod aliquid potest esse sine eo quod non est de ratione sua , dicendum quod non est verum universaliter ; tamen verum est quod potest esse secundum rationem sine eo quod non est de ratione sua secundum rationem et cognitionem, non tamen aliquid absolute esse in rerum natura praeter id quod cadit extra rationem suam , sicut homo non potest esse sine colore , et tamen color non cadit in ratione sua , nec etiam risibile ; et ideo , quamvis in dimensionibus non cadunt passiones naturales, tamen non possunt esse sine illis . Ad aliud dicendum quod minor vera est . Tamen illud supponit aliquid quod ARISTOTELES negat , scilicet mundum esse factum : quia ipse dicit Libro Caeli et Mundi (2) quod si aliquis poneret aliquid generari ex non corpore, tunc esset vacuum ; et istam rationem ducit COMMENTATOR (3 ) ad aeternitatem mundi . Tamen, ponendo quod mundus sit factus , concedatur minor. Et ulterius, quando dicitur quod ante mundi factionem fuit aliquid quod natum fuit recipere mundum, dicendum quod non fuit aliquid sicut nec est aliquid nunc extra caelum ; immo , quando Deus fecit mundum, fecit locum vel dimensionem recipientem mundum ; et ideo neque erat locus, neque dimensiones , nec etiam sunt nunc extra ipsum caelum. Ad aliud dicendum quod extra aliquando significat locum verum, aliquando autem secundum imaginationem , quia imaginatio nostra non potest aliquid accipere nisi prout est in loco, et ideo secundum imaginationem nostram fingimus ibi locum cum non sit. Ad aliud (b) de augmento dicendum quod neutrum erit ponere . Sed dicendum quod in corpore sunt pori non vacui sed subtiliores corpore , et in illis reperitur nutrimentum secundum qualitatem non secundum quantitatem , immo (a) materialis : scr.: naturalis.

(b) dicendum : exp .

(1 ) Lib. 4, q . 22. (2) ARIST. , De Caelo, III , 2 (301 b 33 sq .) . (3) AVER. , De Caelo, III , nº 29 (fol . 199 H).

180

LIBER QUARTUS

et secundum formam , ita quod unumquodque augmentatur secundum formam, diminuitur tamen secundum materiam , secundum quod vult ARISTOTELES Libro de Generatione ( 1 ) ita quod ex adventu alterius partis contingit augmentare totum membrum secundum formam .

Ad aliud de experimento dicendum quod numquam posset superius corpus directe elevari ab inferiori nisi prius secundum unam partem , et non contingit ea separari alio modo a praedictis, quasi videlicet contrahendo unum super alterum et quasi planando unum per aliud , et ideo non concluditur illud experimentum ad [ fol . 39ra ] probandum vacuum esse.

(a) QUAESTIO

< UTRUM IN VACUO POSSIT FIERI MOTUS >

Consequenter quaeritur de demonstratione ARISTOTELIS (2) per quam probat vacuum non esse . Et quaeritur circa hoc utrum remota densitate medii aut impedimento facto per densitatem vel raritatem maneat motus localis in medio . Et hoc est quaerere utrum in vacuo possit fieri motus. Et videtur quod sic , quoniam videmus corpora caelestia moveri et non per aliquam resistentiam medii ; quare , etc. 2. Item, a priori in magnitudine causatur prius et posterius in motu , et a priori in motu causatur prius in tempore ; sed manente sola ratione magnitudinis , licet amoveatur rarum et densum , adhuc erit prius et posterius in magnitudine ; quare similiter et in motu ; et si sic , ergo ex illo priori et posteriori in magnitudine poterit causari prius et posterius in motu . Oppositum videtur per ARISTOTELEM (3 ) qui dicit quod eadem est proportio motus per unum medium in velocitate et per aliud in tarditate secundum proportionem unius medii ad aliud medium in subtilitate et spissitudine ; sed vacui ad plenum non est proportio ; quare nec motus in vacuo ad motum in pleno ; sed cuiuslibet entis ad ens est aliqua proportio ; quare motus non potest fieri in vacuo. 2. Item hoc per aliam eius demonstrationem (4) patet , quia, si sit A illud quod movetur et X spatium vacuum per quod fiat motus et D sit spatium plenum per quod similiter fiat motus et D sit aequale ipsi X in longitudine , et tempus in quo A movetur per X sit I , tempus autem in quo movetur A per D sit E ;

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) (2) (3) (4)

ARIST. , ARIST. , ARIST. , ARIST.,

De Gener., I , 5 (321 b 22-24) . Physic. , IV, 8-9 (214 b 12-217 b 28) . Physic. , IV, 8 (215 a 29-215 b 21 ). Physic . , IV, 8 (215 b 21-216 a 11 ) .

QUAESTIO 25

181

his sic se habentibus, erit proportio temporis I ad tempus E , sicut est proportio motus A per X ad motum A per D ; oportet ergo I tempus minus esse tempore E

non enim in eodem tempore pertransit A vacuum et plenum , et

quamvis A non pertranseat totum D in tempore aequali I sed in maiori, potest tamen moveri ipsum A per partem ipsius D quae est T in aequali tempore ipsi I , et ita movebitur vacuum in tempore quod est I et per plenum quod est T in parte aequali ; quod est inconveniens , quia sic vacui ad plenum esset aliqua proportio. 3. Item, si remota densitate et raritate medii adhuc maneat impedimentum in medio, sequitur quod non erit dare aliquem motum naturalem qui non habeat impedimentum quia non contingit reperire aliquod medium sine raritate et densitate ; quare remota densitate et raritate medii non fieret motus in medio. Dicendum ( 1 ) ad hoc quod remoto impedimento medii adhuc contingit fieri motum localem per medium remanente sola distantia inter latera, quoniam successio in motu causatur ex resistentia mobilis ad motorem aliter enim non moveret in tempore sed in instanti , sicut patet de lumine in medio generato . Resistentia autem talis potest causari ex repugnantia terminorum motus quia non potest transiri ab extremo in extremum nisi per medium ; omnis autem motus localis fit super aliquam magnitudinem . Nunc autem termini isti possunt simul esse , et ideo remoto impedimento potest fieri motus remanente sola ratione magnitudinis . Nec debet dici quod proportio motus facti in pleno ad vacuum sit secundum porportionem impedimenti ad impedimentum sed magis secundum velocitatem ad aliquid, quia , cum in uno sit determinata velocitas, ad illam potest fieri additio , et tunc illius ad aliud est proportio . Tamen motus velocitatis ad velocitatem non est proportio a proportione medii , et sic videtur motus esse in medio, remoto impedimento . Tamen COMMENTATOR (2) dicit in contrarium quod tantum est proportio impedimenti ad impedimentum ex proportione velocitatis ad velocitatem et quod fit additio motus ad motum , sicut ad lineam fit ex una parte . Sic autem non est, sed tantum fit additio motus ut quaelibet pars fiat velocior et tardior per additionem, quia si adderetur pars motus ad motum sicut fit additio ad lineam ex una parte, tunc bene esset fundata talis proportio . Et ideo dicit quod sumenda est proportio a parte mobilis ad motorem , scilicet ita quod ibi sit aliqua resistentia ex qua causatur successio in motu. Et dicit quod aliquando talis successio in motu causatur ex resistentia mobilis ad motorem ex hoc quod movens non potest movere mobile propter [ fol . 39rb ] naturam magnitudinis , sicut in corporibus superioribus non est ibi aliqua resistentia a parte medii sed ex parte magnitudinis super quam fit motus ; aliquando autem causatur talis successio in motu ex parte mobilis eo quod mobile est repugnans, quia eius natura est movere ad oppositum sicut gravis sursum . Triplex ergo

(1 ) F : S. THOMAS , In Physic. , lib. 4 , lect. 12. Ed. Leon . , nº 10. (2) AVER. , Physic. , IV, nº 71 (fol . 160 A, 161 A) .

182

LIBER QUARTUS

causatur resistentia : aliquando ex parte magnitudinis , aliquando ex parte mobilis, aliquando ex parte medii . Et ideo dicit COMMENTATOR ( 1 ) quod motor potest movere corpus superius quamvis sit resistentia in magnitudine ; in istis autem inferioribus causatur resistentia ex parte medii et magnitudinis ; in gravibus autem et levibus non , quia si forma gravitatis et levitatis amoveatur , non remanet nisi materia , et ista non potest resistere , et ideo in eis non causatur resistentia nisi ex parte medii , ita quod in motibus gravium et levium oportet ponere proportionem medii ad medium , et in talibus procedit demonstratio ARISTOTELIS . Ista tamen omnia non videntur esse vera, quia , quando dicit quod proportio motus ad motum non est secundum densitatem et raritatem , quia additio motus ad motum non est additio lineae ad lineam, non est verum , quia per istam viam fit additio ad velocitatem totius motus ; tamen additio temporis fit secundum additionem lineae ad lineam , et sic procedit demonstratio ARISTOTELIS . Quod autem dicimus quod , cum removeamus formam gravium et levium, non remanet nisi materia , dicendum quod (a) remanet corpus actu quantum ; remanente autem corpore quanto remanet aliqua resistentia , et ideo quamvis separetur forma gravis et levis , adhuc remanebit quod possit facere resistentiam , et ideo dicendum quod , remanente prioritate et posterioritate in medio , potest manere motus . Et contra hoc non est ARISTOTELES sed ipse solum est contradicens rationi eorum qui posuerunt vacuum esse propter motum localem, quia non posuerunt hoc nisi ex resistentia medii et tunc resistentia in (b) motu causatur ex medio ; unde procedit ARISTOTELES contra eos. Ad aliud dicendum quod tempus in quo movetur super plenum maius est quam illud in quo movetur in vacuo . Et tu dicis

accipiatur aliquod corpus

secundum proportionem, dicendum quod tu non potes accipere , quia non est aliquod corpus subtilius ; si enim accipiatur corpus , scilicet densum , et moveatur aliquid per ipsum, non posset aliquid esse subtilius eo secundum proportionem . Illud enim quod est rarissimum respectu terrae est ignis . Nunc autem ignis non in eadem proportione se habet ad terram : determinatae enim sunt formae eorum . Et ideo dicendum quod ARISTOTELES hic determinat de corpore mobili secundum quod mobile , et ideo quaecumque rarius accepta in quacumque proportione non repugnant corpori mobili : unde tale, quamvis

Consequenter quaeritur, dato quod esset vacuum in concavitate caeli , utrum latera caeli concurrerent . Videtur quod sic , quoniam si esset vacuum et latera caeli non concurrerent, tunc esset vacuum actu ; hoc autem est impossibile ; ergo, etc. 2. Item , sicut impossibile est latera caeli concurrere , sic impossibile est grave ascendere ; sed grave aliquando ascendit , nec permittit vacuum, sicut patet

si orificium urinalis ( 1 ) ponatur in aquam cum candela, intra urinalem

ascendet ipsa aqua ; quare similiter si ponatur vacuum in concavitate caeli , concurrerent latera ipsius caeli . Contra : caelum non recipit peregrinas impressiones, ut dicitur Libro Meteororum (2) ; sed concursus laterum est peregrina impressio ; quare, etc. 2. Item, impossibile est caelum moveri motu recto ; sed dato quod latera caeli concurrerent, tunc moveretur motu recto ; quare , etc. Intelligendum quod si ponatur vacuum in concavitate caeli et ponatur caelum manere in natura sua , non concurrent latera , quia non ponerentur concurrere nisi [ fol . 39 ]

ut evitaretur vacuum

natura enim non permittit

vacuum . Sed si ponatur latera caeli concurrere , accidit adhuc ponere vacuum , quia si concurrerent , derelinqueretur vacuum ubi nunc sunt partes caeli . Item, ex alio declaratur hoc , quoniam quod non habet dependentiam ad aliud secundum substantiam suam , non transmutatur transmutatione illius . Nunc autem corpora superiora quantum ad substantiam non dependent ex inferioribus . Licet ergo fiat transmutatio in inferioribus, non propter hoc fiet transmutatio in superioribus . Ergo quantumcumque ponatur vacuum, non transmutatur ipsum caelum. Ad primum argumentum in contrarium dicendum quod, cum ponatur impossibile , non est mirum si sequatur impossibile , et ideo, hoc posito, erit

(a) Quaestio : i . m.

(1 ) F : SIGERUS DE BRABANTIA, Quaestiones naturales, 2, ms Lisbonne 2299. Ed . STEGMÜLLER, p. 178. (2) Cf. ARIST. , De Caelo, I. 9 (279 a 18-22) .

糖

184

LIBER QUARTUS

actu vacuum, licet hoc sit impossibile . Maius autem impossibile esset latera caeli concurrere , et ideo magis ponendum esset vacuum quam latera caeli concurrere .

Ad aliud dicendum quod magis impossibile est caelum moveri motu recto quam grave moveri motu sursum , quia caelum , nec naturaliter, nec per aliquod movens potest violenter moveri motu recto . Grave autem , licet de se non moveatur sursum, tamen per aliud posset moveri sursum, licet violenter . Caelum autem nullo modo potest moveri motu recto . Vel dicendum quod est grave simpliciter et grave in respectu : grave simpliciter sicut terra , in respectu sicut aqua et aer ; unde de illis quae sunt gravia in respectu tenet experimentum , ut de aqua et aere , et non de terra .

QUAESTIO (a) < UTRUM, POSITO VACUO IN CONCAVITATE CAELI , POSSET CAELUM > < MOVERI >

Utrum, posito vacuo in concavitate caeli , posset caelum moveri . Videtur

( )

quod sic : omne quod habet in se sufficiens principium sui motus potest moveri , quocumque alio circumscripto extrinseco ; caelum est huiusmodi , quia habet pro motore primam causam ; quare , etc. 2. Item , caelum non movetur (b) propter ista inferiora ; facta ergo transmu-

tatione in istis inferioribus non est necesse fieri transmutationem in superioribus ; quare, posito vacuo in concavitate caeli , caelum movebitur. Contra

omne quod movetur circulariter movetur supra aliquod fixum et

stans , et hoc etiam patet in aliis motibus, sicut patet per ARISTOTELEM Libro Caeli et Mundi ( 1 ) et Libro de Motibus Animalium (2) ; sed posito vacuo sic, non est aliquod fixum et stans ; quare , etc. Dicendum quod , posito vacuo in concavitate caeli , non movetur caelum . Cuius declaratio est ex duobus , quorum primum est assumptum (3 ) , quoniam omne quod movetur necessario movetur super fixum aliquod et stans , sicut patet de navi mota in aqua : si enim nullo modo staret vel figeretur , nullo modo moveret ; sicut etiam patet si aliquod animal moveretur supra arenam : si nullo modo arena resisteret ambulanti super eam, numquam moveretur de loco animal illud ambulans super arenam . Et ideo necesse est in omni motu ponere fixum aliquod et stans . Etiam hoc apparet ratione, quia moveri est (a) Quaestio : i . m.

(b) nisi

exp .

(1 ) ARIST., De Caelo, I , 2 (268 b 20-24) . (2) ARIST., De Animal. Motione, 1 (698 a 14 sq .). (3) Lib . 4, q . 19.

QUAESTIO 27

185

aliter se habere nunc quam prius ; si autem non esset fixum et stans , non se haberet aliter nunc quam prius quia non esset aliquid tunc respectu cuius aliter se haberet nunc quam prius . Nunc autem illud fixum non potest esse pars sphaerae, quia cum caelum movetur, illud non posset quiescere , quia tunc secundum aliquam partem quiesceret et secundum aliquam aliam moveretur ; nec potest esse aliquod extra caelum ; oportet ergo quod sit aliquid intra caelum . Hoc autem non potest esse aliquid indivisibile , quia tunc non posset movere super illud locatum ; immo oportet quod sit divisibile et fixum , et illud non est nisi terra ; oportet ergo terram esse . Et si terra est , ignis est , quare ulterius sequitur quod media elementa sint ; quare , si non sunt media elementa, non est terra , et si terra non est , non movetur caelum. Quare, etc. Item , si aliquid est causa alicuius secundum aliquam naturam , si causa non sit, neque causatum erit ; et hoc a priori sequitur. Et sequitur hoc (a) a posteriori : si non est causatum, non est causa . Nunc autem, si non est caelum , non est aliquid posteriorum, cum ipsum sit causa aliorum, et etiam si corpora media non sunt , caelum non erit, nec per consequens movebitur. Item, COMMENTATOR Libro de Substantia Orbis (1 ) dicit quod caelum est propter movere , et si non est finis , non est aliquod quod est ad finem ; quare , si caelum non movetur, non erit. Ad primum argumentum in contrarium dicendum quod minor vera est. Sed caelum non haberet principium sufficiens sui motus si esset sic vacuum : non enim aliquod mobile locatum posset moveri, dato quod habeat principium motus in se, nisi habeat aliquam magnitudinem super quam movetur ; sic est de caelo quod , quamvis habeat in se principium sui motus, si non habeat fixum supra quod movetur, non potest moveri . Ad aliud dicendum quod caelum non est propter ista inferiora , immo propter aliquid nobilius, tamen motus caeli non est sine istis inferioribus ; tamen non fit propter ista inferiora sicut propter finem . Et ideo , cum dicitur quod facta transmutatione in istis inferioribus non fit transmutatio in superioribus, verum est per se et causaliter ; tamen de necessitate , quantum ad hoc quod fiat transmutatio in istis inferioribus , oportet [fol . 39 ] , quod fiat transmutatio in superioribus, quia licet superiora non fiant propter inferiora, tamen non possunt esse sine illis , sicut patet in simili : naturalia enim non sunt propter materiam sed propter finem, ut determinat ARISTOTELES Secundo huius (2) ; tamen non possunt esse sine materia .

(a) hoc : dub. aut

licet.

(1 ) AVER. , De Subst. Orbis, 4 (fol. 10 I ) . (2) ARIST. , Physic ., II , 9 (200 a 7 sq .) .

186

LIBER QUARTUS

< UTRUM , SI PONATUR CUBUS IN AQUA, AQUA CEDET EI >

Quaeritur consequenter de hoc quod dicit Aristoteles ( 1 ) quod , si ponatur cubus in aqua , quod aqua cedet ei . Et videtur quod non sit verum, quia tunc oporteret quod aqua expulsa de illo loco expelleret aliam et alia aliam et contingeret ultimo universa moveri ; quod est inconveniens . Si dicatur quod fit condensatio aquae quia aqua expulsa condensatur in aliam aquam , hoc videtur esse falsum , quia condensatio non potest esse < sine > causa condensationis, quae est frigidum ; cum ergo non sit semper frigidum praesens in tali loco, videtur quod semper condensetur. Dicendum quod necessarium est quod , si corpus cubum aut aliud corpus ponatur in aquam , quod aqua cedet ei , quia dimensiones cubi non possunt esse simul cum dimensionibus aquae . Ad argumentum in contrarium dicendum sicut dicit COMMENTATOR (2) reddens causam quare motus proiectionis potest continuari in aqua , quia vult quod, cum proicitur aliquod corpus in aquam , quod expellitur aqua secundum partem et condensatur secundum partem : si enim non expelleretur sed tantum condensaretur, non continuaretur motus proiectionis in aqua media ; neque tantum fit expulsio , sed cum hac condensatio ; aliter enim moto uno moverentur omnia alia. Ad rationem in oppositum , cum dicitur quod non fit condensatio , dicendum quod causa condensationis est ipsum comprimens

comprimere enim

potest , quamvis non sit frigidum . Licet enim frigidum comprimat, tamen potest aliud similiter comprimere , et ideo ratio non procedit.

UTRUM DUO CORPORA POSSENT ESSE IN EODEM LOCO >

Consequenter quaeritur utrum duo corpora possent esse in eodem loco . Et quod sic videtur , quoniam quaelibet pars mixti mixta est ; mixtum autem omne est ex pluribus compositum ; quare in quolibet mixto erunt quatuor miscibilia . 2. Item, magis conveniunt illa quae sunt eiusdem rationis quam quae sunt

(1 ) ARIST . , Physic. , IV, 8 (216 a 28) . (2) AVER. , Physic. , IV , nº 76 (fol . 166 C) .

187

QUAESTIO 29

diversarum rationum ; sed illa quae sunt diversarum rationum , sicut musicum et album , possunt esse simul ; quare , etc.

Oppositum vult ARISTOTELES (1 ) . Dicendum quod aliqua sunt plura et diversa , aut secundum formam, aut secundum subiectum, et ad istas diversitates reducuntur omnes aliae . Diversa autem secundum rationem et formam, sicut albedo et musica, possunt esse simul . Alia sunt diversa secundum subiectum, ut quorum subiecta sunt diversa , sicut albedo Socratis et Platonis, et ista reducuntur ad diversitatem secundum quantitatem quia materia non est una nisi propter (a) indivisionem quantitatis , neque plures nisi quia divisibilis sit secundum quantitatem ; et ista est diversitas secundum numerum , et illa quae sunt sic diversa non possunt esse in eodem subiecto sicut plane apparet. Sed illa quae sunt diversa secundum rationem possunt esse in eodem subiecto ( ) ; sic etiam patet quod talia opposita non sunt sed disparata . Unde ad propositum intelligendum quod , si considerentur dimensiones vel corpora duo secundum rationem, cuiusmodi sunt linea et superficies et corpus , possunt esse in eodem subiecto sive loco . Considerando autem quantum ad subiectum, tunc manifestum est quod non possunt esse simul in eodem subiecto , quia non possunt esse idem quantum ad illud , quoniam diversa sunt secundum subiectum ; aliqua autem quae sunt diversa secundum rationem possunt esse in eodem quantum ad hoc , sicut dictum est . Unde , quia duae dimensiones diversae diversitatem non habent nisi secundum quantitatem , ideo secundum quantitatem non possunt esse simul , quia duae dimensiones sunt idem quod quantae , et ideo non possunt esse in eodem subiecto quia duae quantitates non possunt esse simul ;

quare neque dimensiones, sive

lineae , sive superficies . Et propter praedicta accidit quod nemo potest ima(c) ginari unam lineam diversam ab alia nisi imaginetur lineas illas secundum diversum situm, nec etiam superficies. Ad rationem in oppositum dicendum quod minor vera est . Sed sciendum quod quaelibet pars mixti mixta est ex quatuor remanentibus secundum virtutem, non autem remanentibus in substantia sua et in actibus suis , quia non sunt quatuor corpora , sed unum et una substantia, ut corpus mixtum . Tamen si elementa quatuor remanerent in composito in actibus suis , sequeretur quod quodlibet mixtum esset quatuor corpora ; quod est impossibile . Ideo , etc. Ad aliud illa quae differunt etc. , verum est ; et illa quae magis differunt possunt esse simul, quare , etc. , dicendum quod non est verum de illa similitudine quae opponitur diversitati secundum numerum, et illa quae minus differunt non possunt magis esse unum in substantia una , et ideo ratio non procedit.

(a) divisio : exp .

(b) et eodem : scr.

(1) ARIST. , Physic . , IV, 5 (212 b 25) .

(c) imaginari : scr .: ymaginare.

188

LIBER OCTAVUS

< UTRUM DUAE MATERIAE POSSINT ESSE SIMUL >

Utrum duae materiae possint esse simul . Videtur quod sic, quoniam duae formae possunt esse simul ; quare et duae materiae . Probatio antecedentis , quoniam albedo et musica possunt esse simul , et etiam forma substantialis et forma accidentalis , sicut manifestum est. Quare , et duae materiae . Item, illud quod non determinat sibi unum oppositorum (" )... [fol . 40™ ] .

< LIBER OCTAVUS >

Utrum autem aliquando , etc. ( 1 ) .

QUAERITUR UTRUM PRIMUM PRINCIPIUM ESSE SIT MANIFESTUM IN ENTIBUS (b)

Quia philosophus primum principium esse accipit a naturali, ideo primo quaeritur utrum primum principium esse sit manifestum in entibus, secundo utrum primum principium esse in entibus possit demonstrari . De primo quod sic probo, quoniam (2) illa quae cognoscuntur, cognitis rationibus terminorum, sunt nota per se : Primo Posteriorum (3) ; nunc autem , cognito quid est quod dicitur per nomen primi principii, manifestum est ipsum esse ; ergo, etc. 2. Item (4) , manifestum est verum esse in entibus, quia qui negat verum, universaliter concedit verum, sicut dicit PHILOSOPHUS (5) ; sed illud quod est maxime verum , est primum principium ; ergo, etc. (a) Le folio 39 se termine ainsi . Les deux suivants ont été coupés à un centimètre de la reliure. Vient ensuite le folio qui porte aujourd'hui le numéro 40. (b) Quaeritur... entibus : i . m.; Quaeritur utrum philosophus primus primum principium esse accipiat a naturali : vacat, i. m .

(1 ) ARIST. , Physic . , VIII , 1 (250 b 10) . (2) F : S. THOMAS, Sum . Theol., la , q . 2, a. 1 , obi . 2. (3) ARIST. , Analyt. Poster. , I , 3 (72 b 19) . (4) F : S. THOMAS , Sum. Theol., Iª , q . 2 , a. 1 , obi . 3. (5) ARIST. , Metaph., IV, 8 ( 1012 b 17-18) .

189

QUAESTIO I

Contra ( 1 ) : nullus potest excogitare mente oppositum eius quod est notum per se , sicut dicit ARISTOTELES Primo Posteriorum (2) ,

Quarto Metaphy-

sicae (3) ; sed aliqui negaverunt primum principium esse in entibus ; ergo (a) principium primum esse in entibus non est notum per se. Intelligendum (4) ad hoc quod aliquid esse per se notum hoc potest esse duobus modis : uno modo quod est notum per se et quoad nos , alio modo quod est notum per se , non tamen quoad nos . Propositio ergo per se nota dicitur duobus modis. Ex hoc enim dicitur propositio per se nota quia ratio praedicati includitur in ratione subiecti . Quando tunc manifestum est omnibus quid est ratio subiecti et quid ratio praedicati , dicitur illa propositio esse per se nota et etiam quoad nos, cuiusmodi est propositio quae fit in terminis communibus, sicut de quolibet esse vel non esse et omne totum etc. : tales etiam vocantur communes animi conceptiones . Alio modo dicitur esse propositio per se nota quando praedicatum includitur in subiecto, non tamen rationes subiecti et praedicati sunt manifestae omnibus, sed fiunt notae per declarationem ipsorum terminorum .

Et ,

quia rationes quorundam terminorum sunt notae sapien-

tibus , quae tamen non sunt notae omnibus, ideo et propositio aliqua dicitur per se nota cuius terminorum rationes sunt notae ipsis sapientibus, licet non sint notae omnibus . Dico igitur quod principium primum esse est manifestum per se, primum principium tamen esse non est manifestum omnibus nisi quibus manifestae sunt rationes ipsorum terminorum . Et hoc solum convincit ratio prima . Cum enim dicitur : cognito quid est quod dicitur per nomen principii primi manifestum est ipsum esse, ergo ipsum esse in entibus est manifestum per se , ratio verum concludit , quia non potest plus concludere nisi quod manifestum est principium primum esse cui manifesta est ratio terminorum . Ad aliud dicendum quod manifestum est (b) esse verum in entibus . Non tamen statim sequitur ex hoc quod manifestum sit Primum esse in entibus nisi per quandam collationem : quia enim quodcumque verum positum vel est primum principium vel causatum ab ipso , ideo , concesso quod sit aliquod verum in entibus , necesse est concedere Primum esse in entibus . Non tamen statim est hoc per se manifestum cuilibet, nisi ei cui per se nota est ratio ipsorum terminorum, ut dictum est.

(a) principium : iter.

(1 ) (2) (3) (4)

(b) principium primum

exp.

F : S. THOMAS , Sum. Theol. , Iª , q . 2, a. 1 , contra. ARIST. , Analyt. Poster., 1 , 10 (76 b 23) . ARIST. , Metaph. , IV , 3 ( 1005 b 23-26) . F : S. THOMAS, Sum. Theol. Iª , q . 2, a. 1 , Respondeo.

190

LIBER OCTAVUS

QUAERITUR UTRUM PRIMUM PRINCIPIUM ESSE POSSIT DEMONSTRARI (a)

Quaeritur de secundo , utrum demonstrari possit . Videtur quod non, et ( 1 ) primo quod non possit demonstratione quae dicit propter quid, quia in tali demonstratione medium est quod quid est ; de eo ergo de quo non habemus quod quid est, non potest aliquid demonstrari demonstratione dicente propter quid ; nunc autem quod quid est principii primi habere non possumus ; ergo , etc. 2. Item (2), quod non possit demonstrari per effectum, probo, quia quidquid demonstratur per effectum, demonstratur per effectum proportionalem sibi ; sed Primo non est aliquis effectus proportionalis ; ergo , etc. Oppositum vult ARISTOTELES (3 ) et COMMENTATOR (4) etiam . Intelligendum (5) quod quaedam est demonstratio propter quid, quaedam est demonstratio < quia >, sicut dicit ARISTOTELES in Posterioribus (6) . Demonstratio propter quid est illa quae procedit ex notioribus secundum naturam , ignotioribus autem quoad nos , et talis demonstratio procedit per causam . Demonstratio autem quia est quae procedit ex notioribus nobis : demonstrat enim causam per effectum ; effectus autem aliquando notior est nobis quam sit sua causa . Dico ergo quod demonstratione prima , quae dicit propter quid , non potest demonstrari primum principium esse in entibus , sed demonstratione per effectum . Quia enim effectus non habet esse nisi ex sua causa , ideo ex quocumque effectu causae , sive propinquo sive remoto , sive proportionali sive non , poterit demonstrari esse ipsius causae . Et ideo , cum omnia alia a Primo esse habeant ex ipso Primo sicut ex sua causa , et causa non habeat producere aliquem effectum nisi secundum esse suum , ex esse ipsorum effectuum demonstrari poterit esse primi principii . Et tunc ad rationes . Cum enim dicitur quod de quo non habemus propter quid, non potest aliquid demonstrari , dicendum quod verum est demonstratione propter quid . Et tu dicis : Primum est huiusmodi , dicendum quod verum est . Et ideo de primo principio non potest demonstrari esse vel aliquid aliud, nisi per effectum . (a) Quaeritur... demonstrari : i . m. (1) (2) (3) (4) (5) (6)

F : S. THOMAS , Sum. Theol. , Iª, q . 2 , a. 2, obi. 2. F : Ibid. , obi. 3. Cf. ARIST. , Physic. , VIII , 6 (258 b 10-12). Cf. Aver., Physic. , VIII , nº 3 (fol. 340 E-F) . F : S. THOMAS , Sum. Theol. , 1ª , q . 2, a. 2, Respondeo. ARIST. , Analyt. Poster., I , 13 (78 a 21 sq .).

191

QUAESTIO 3

Ad rationem aliam, cum dicitur

si causa demonstretur (a ) , demonstratur

per effectum proportionalem sibi, dico quod causa simpliciter non potest demonstrari nisi per effectum etc. Causam tamen esse ex quocumque effectu , qui ad ipsam reducitur, demonstrari potest , sive sit proportionalis, sive non .

QUAERITUR UTRUM HOC DEMONSTRARE PERTINEAT AD PHILOSOPHUM PRIMUM (b)

Quaeritur consequenter utrum pertineat ad philosophum primum demonstrare primum principium esse . Videtur quod non dicit COMMENTATOR Super istum Octavum ( 1 ) quod philosophus primus primum principium esse accipit ex naturali ; ergo, etc. 2. Item, arguitur ratione COMMENTATORIS (2) quia quod est subiectum in aliqua scientia non debet probari in illa : de subiecto enim oportet praesupponere quia est ; nunc primum principium subiectum est in scientia divina ; ergo, etc. in scientia divina probatur primum principium esse , et hoc ex ordine in causis efficientibus : ibi enim secundum ipsum (3) necesse est deveContra

nire ad aliquod primum, quoniam, cum primum sit causa aliorum , si non est primum , non erit aliquod posteriorum. 2. Iterum , hoc ostendit (4) in causis finalibus quod ibi est devenire ad aliquem finem ultimum cuius causa fiunt omnia alia ; tale autem est principium primum ; ergo, etc. 3. Item, ratio causae et possibilis et etiam necessarii demonstrantur in scientia divina . Ex hoc arguo esse cuiuslibet causae potest demonstrari per effectus illius causae notiores ; nunc autem in scientia divina considerantur effectus per se principii primi , et illa manifestum est esse , cuiusmodi sunt ratio entis et possibilis etc. ; ergo primum principium esse philosophus primus habet demonstrare .

Intelligendum, secundum COMMENTATOREM (5) , quod prima principia esse accipit philosophus ex ipso naturali nec habet viam declarare illa , sed via propria ad declarandum hoc est secundum ipsum natura ipsius motus quae (a) si causa demonstretur : i . m .; quidquid : eras .

(1) AVER. , (2) AVER. , (3) AVER. , (4) AVER. , (5) AVER. ,

(b) Quaeritur... Primum : i . m.

Physic. , VIII , nº 3 (fol . 340 E) . Physic. , I , nº 83 (fol . 47 G) . Metaph., II , nº 6 (fol . 31 A-F) . Metaph., II , n° 8 (fol . 32 L-33 C) . Physic . , VIII , nº 3 (fol. 340 E, F) .

I

LIBER OCTAVUS

192

per se consideratur ab ipso naturali . Unde dicit COMMENTATOR quod rationes AVICENNAE non excedunt sermones probabiles nec faciunt fidem (a) . AVICENNA ( 1 ) tamen ponit rationes in oppositum , quarum una est

possi-

bile et necessarium sunt effectus causae primae ; ista autem considerat scientia divina ; ergo per ista poterit primus philosophus demonstrare primum principium esse. Et ideo credo quod ex talibus bene potest demonstrari esse causae primae sicut ex effectibus , nam causa [ fol . 40b] non producit effectum nisi secundum esse suum, propter quod ex effectibus alicuius causae nobis notioribus, nobis poterit demonstrari esse ipsius causae . Item , hoc apparet sic , quia , quamvis in demonstratione propter quid multa media non possint adduci ad declarandum conclusionem aliquam ut, videlicet, quod omnis triangulus habet tres etc. , tamen in demonstratione quia , quae pro-

OFIVERSITY UN

•!༈* འ་ I

cedit per effectum, per plura media contingit declarare conclusionem aliquam . Et ideo ex effectibus pluribus qui consequuntur aliquam causam poterit demonstrari esse illius causae demonstratione quia : talis enim demonstratio procedit ex effectibus qui notiores sunt nobis quam causae ipsorum effectuum . Dico ergo quod, cum esse ipsius Primi demonstrari possit, demonstrare ipsum esse pertinet ad philosophum primum et etiam ad naturalem . Ad hoc tamen (b) demonstrandum non procedunt eodem modo , sed naturalis procedit ad declarandum primum principium esse ex natura ipsius motus qui naturam vel secundum cognitionem, agens autem secundum naturam sufficiens principium est eorum quae fiunt natura , agens autem secundum cognitionem similiter causa sufficiens eorum quae fiunt secundum cognitionem ; ergo, etc. Contra : in quibuscumque est ponere posterius movens, necesse erit ponere et primum movens movens enim posterius non movet nisi in virtute primi moventis ; sed in entibus est ponere movens posterius ; ergo, etc.

} 2. Item, ubi est ponere magis et minus tale , ibi est ponere maxime tale ; sed in entibus est ponere magis et minus entia , ut manifestum est, et haec dicuntur entia per comparationem ad primum ens illud de cuius ratione existere ; quare , etc.

ens enim primum dicimus

Dicendum quod in entibus necesse est ponere primum ens , et ad hoc declarandum ARISTOTELES procedit duabus viis : una sumpta est ex natura ipsius motus , alia autem ex ordine in causis efficientibus . Quod autem necesse sit ponere Primum ex parte ipsius motus (4), hoc probat ARISTOTELES Septimo Physicorum (5), quia omne quod movetur , ab alio movetur ; et ratio huius

(a) Quaeritur... entibus : i. m.

(1 ) (2) (3) (4) (5)

F : S. THOMAS , Sum. Theol. , Ia , q . 2, a. 3 , obi. 1 . ARIST. , Physic. , III , 5 (204 b 18-19) . F : S. THOMAS , Sum . Theol. , lª, q . 2, a. 3, obi. 2. F : Ibid., Respondeo... Prima... via. ARIST., Physic. , VII , 1 (242 a 49-55).

I

194

LIBER OCTAVUS

est : omne enim quod movetur est ens in potentia , ens autem in potentia per se non vadit ad actum , et ideo , si vadat ad actum, hoc erit per aliud movens ipsum ; cum ergo idem non potest respectu eiusdem esse in potentia et in actu, movens autem secundum quod huiusmodi est in actu , mobile autem secundum quod huiusmodi est in potentia, idem respectu eiusdem non poterit habere rationem moventis et moti . Nunc autem manifestum est aliquid moveri , ut solem . Ergo ipsum ab alio movetur . Tunc quaeram de illo utrum illud movens sit mobile aut sit movens immobile . Si autem sit movens illud mobile , ergo ipsum ab alio movetur , et tunc quaeram de illo sicut prius, et sic , vel erit procedere in infinitum, vel erit devenire ad aliquod movens penitus immobile . Procedere autem in infinitum est inconveniens , quia , si non est Primum, non est aliquod posterius ; in infinitis autem non est accipere Primum ; necesse est ergo stare in aliquo ente immobili (a) . Tale autem est ipsum Primum ; ideo , etc. Aliter etiam ex natura efficientis (1 ) probat ARISTOTELES Secundo Metaphysicae (2) primum principium esse . In causis enim efficientibus unum non movet nisi in virtute primi ; primum enim est causa omnium aliorum. Si ergo non est ponere primum movens , non erit dare aliquod posteriorum , et si est dare aliquod posteriorum, necesse est ponere primum. Cum igitur manifestum sit aliquod posterius ens esse , manifestum quod erit aliquod ens primum . AVICENNA (3 ) etiam probat illud idem sic (4) . In entibus sunt aliqua quae possunt esse et non esse . Nunc autem omnia non possunt esse talia quod possint esse et non esse , quoniam illud quod potest non esse aliquando non est ; si ergo omnia possint non esse , omnia aliquando erunt non ens, et si sic , non erit aliquod consequenter ens , quia non ens non potest fieri ens nisi per aliquod ens in actu . Ergo necesse est ponere aliquod ens quod necesse est esse . Et tunc quaeram utrum necesse sit illud esse ex se vel ex alio ; si ex alio, tunc quaeram de illo alio

aut est necesse esse ex se aut ex alio ; et si ex

alio , tunc quaeram de illo alio , et sic , vel erit procedere in infinitum, vel erit devenire ad aliquod quod ex se necesse est esse . Procedere [ fol . 40™ª ] autem in infinitum est inconveniens ; ergo necesse erit devenire ad aliquod quod ex se est necesse esse . Tale autem est Primum. Ergo , etc. Et tunc ad rationem in oppositum, cum dicitur : si unum contrariorum quod est infinitae virtutis etc. , dico quod hoc verum est . Et cum dicitur in minori quod Primum est infinitae virtutis et bonum interminatum, verum est . Sed cum arguitur : ergo si ipsum sit, malum non erit, dico quod verum est : malum quod opponitur illi bono : malum enim quod illi opponitur est malum

(a) Procedere... immobili : i . m .

(1 ) (2) (3) (4)

F : S. THOMAS, Sum. Theol., la , q . 2, a. 3, Respondeo... Secunda via. ARIST. , Metaph. , II , 2 (994 a 5-8) . AVICEN. , Metaph. , lib . 2 , tract. 1 , C. 2. F : S. THOMAS , Sum. Theol . , la , q . 2, a. 3. Respondeo... Tertia via.

QUAESTIO 5

195

infinitum ; tale autem non est in entibus, cum ipsum non sit aliqua natura , nec etiam possit esse . Cuius ratio est quia malum privatio quaedam est ; privatio autem vult habere subiectum quod sit aliquod ens et aliquod bonum, et ideo non est aliquod malum quod non compatitur secum aliquod bonum, et ideo non est aliquod summe malum in entibus . Ad aliud dico quod minor interimenda est : non enim reddi possunt causae omnium apparentium non ponendo principium primum, immo effectus quilibet et causa posterior demonstrant principium primum esse. Et tu dicis : omne agens est agens secundum naturam vel secundum cognitionem, et utrumque causa est sufficiens eorum quae fiunt ; dico quod non nihil enim est causa vel principium sufficiens aliquorum quae fiunt, praeter primum principium : omnia enim alia a Primo in actione sua dependent ex ipso .

QUAERITUR UTRUM QUAEDAM ALIA A PRIMO EX SE SINT NECESSE ESSE (a)

Quaeritur utrum quaedam alia a Primo ex se sint necesse esse . Quod sic videtur : omne quod habet in se principium sufficiens sui esse ex se (b) , necesse est esse ; sed quaedam alia a Primo habent principium sufficiens sui esse, aliter enim non essent sempiterna ; ergo , etc.

2. Item, quod ex seipso non potest non esse, ex seipso necesse est esse. Et hoc patet per definitionem necessarii : dicimus enim necessarium esse illud quod impossibile est aliter se habere . Et iterum hoc patet sine definitione necessarii , nam ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis sic : ex seipso non necesse est esse , ergo ex seipso contingit vel potest non esse ; ista autem est opposita huius ex seipso non potest non esse. Nunc autem ita est quod multa alia a Primo ex se non possunt non esse , ut substantiae immateriales, quoniam, cum omne quod potest non esse materiam habeat per quam ipsum potest non esse , si substantiae immateriales possent non esse, ergo materiam haberent ; nunc autem hoc est falsum, quod scilicet materiam habeant . Ergo , etc. Contra

omne quod dependet in suo esse ex causa superiori , ex se non

est necesse esse : esse enim non cadit in ratione eius postquam ab alio dependet ; sed omnia alia a Primo in suo esse sic dependent ; ergo, etc. Dicendum est primo quod in substantia aliorum a Primo non cadit esse, et hoc patet per ALGAZELEM ( 1 ) . Probat enim quod esse in effectu non cadit

(a) Quaeritur... esse : i. m.

(b) se : i. m.

(1 ) Algazel, Metaph ., pars 1 , tract. 1 , divis. 2. Ed . MUCKLE , p. 31 , 1. 4-5 .

i

196

LIBER OCTAVUS

in ratione aliorum a Primo sic : quandocumque aliquid est in substantia et natura alicuius, impossibile est illud comprehendere non comprehendendo illud quod est in natura sua , sicut impossibile est comprehendere essentiam hominis non comprehendendo rationale . Nunc autem essentias et esse omnium aliorum a Primo et etiam quod quid est eorum comprehendimus non comprehendendo esse eorum in effectu . Ergo in natura aliorum a Primo non ponitur esse in effectu. Et hoc supponatur ad praesens . Si ergo hoc est verum, manifestum quod esse in effectu est aliquid consequens naturam ipsam, sicut risibile est propria passio consequens ipsum hominem. Unde , sicut vivere ad ipsum vivens, sic esse ad ens se habebit ; nunc autem vivere est actus viventis , Secundo de Anima ( 1 ) , ergo et esse actus entis . Ex hoc ergo apparet ad quaestionem quod alia a Primo , ex seipsis , non sunt necessaria esse , ita quod esse sit de ratione et natura ipsorum , sed solum Primum sic est necesse esse ex se . Item, ex hoc apparet quod quaedam alia a Primo se habent ad suum esse sicut ad propriam et per se operationem, cuius(b) modi sunt substantiae immateriales , et ideo , quantum ad hoc (a) ipsa ex se habent necessario esse . Sicut enim forma gravis ex se movetur ad esse deorsum, non quia per se possit moveri ad deorsum , sed inquantum habet formam quam ex aliquo alio agente de necessitate consequitur motus deorsum, sic substantiae immateriales habent ex se esse necessario quia formam eorum de necessitate consequitur esse , nec possunt recipere impedimentum ita quod possint non esse . In ista tamen necessitate dependent ex aliquo agente primo, et ideo ex se sunt necesse esse pro tanto quia formam eorum, licet ab alio agente , de necessitate consequitur esse , sicut formam ipsius gravis , licet ab alio agente faciente motum, de necessitate consequitur esse deorsum . Ad rationem dico quod prima ratio non potest plus concludere nisi quod quaedam alia a Primo ex se sint necesse esse formaliter . Quod tamen sint ex se necesse esse simpliciter, ita quod non dependent ab aliquo alio agente in esse eorum (c) non potest concludere ratio . Ad aliam dico quod non sequitur ex se non potest non esse , ergo ex se necesse est esse . Et tu dicis : ex opposito consequentis etc. , dico quod non sumis recte oppositum consequentis sed debes sic sumere : non ex se necesse est esse, et ista bene stat cum prima quae est ex se non potest non esse . Propter quod non sequitur : non potest non esse , ergo ex se necesse est esse , sed potius sequitur : impossibile est non esse ex se , ergo (d) necesse est esse .

***

(a) ad hoc se : exp .

i . m.

(b) necesse sunt esse : exp .

(1 ) ARIST. , De Anima, 11 , 4 (415 b 13) .

(c) eorum : scr.: earum .

(d) ex

QUAESTIO 6

197

QUAERITUR UTRUM MOTUS SIT AETERNUS (a)

Quaeritur consequenter circa conclusionem principalem quae est quod motus est aeternus ( 1 ) . Et videtur quod sic : omne agens quod agit aliquid de novo cum prius illud non ageret, de necessitate transmutatur per se vel per accidens ; per se sicut dicimus quod ignis nunc comburit cum tamen prius non combureret ; per accidens secundum quod dicimus animalia moveri cum tamen prius non inciperent moveri

incipiunt enim animalia aliquando moveri facta

transmutatione exterius , sicut in ipso continenti, vel etiam interius, sicut completa digestione : completa enim digestione [ fol . 40b] expergefiunt animalia et incipiunt moveri . Sed movens primum non transmutatur per se vel per accidens : in eo enim nulla est transmutatio , sed similiter se habet nunc et prius . Ergo immediate non potest agere aliquod novum et sic nec motum novum. 2. Item, posita causa alicuius per se et sufficienti , necesse est effectum illum poni, ef per consequens si causa per se et sufficiens alicuius fuerit aeterna , necesse est effectum esse aeternum ; sed primus motor est causa sufficiens omnium motuum ; non etiam est aliquod prohibens ipsum moveri, quia non est aliquod prius eo ; nec etiam in ipso aliquid deficit cum ipsum sit perfectissimum ; ergo , existente primo motore ab aeterno , necesse est ponere motum esse aeternum . Maior patet : si enim posita aliqua causa non de necessitate ponatur eius effectus , manifestum quod non fuit causa sufficiens illius effectus ; immo oportebit ad hoc quod posita illa causa etc. , aliquod prohibens amoveri aut etiam aliam dispositionem acquirere in causa quae debet illum effectum producere quae ibi (b) non erat prius. 3. Item , hoc idem contingit arguere rationibus ARISTOTELIS , et primo per rationem sumptam a parte motus , secundo per rationes sumptas ex parte temporis . Ratio eius prima est haec (2) : omnis motus praesupponit movens et mobile , ergo motus primus movens primum et mobile primum. Aut ergo illud movens et mobile semper praeexstiterunt , aut non . Si non semper praeexstiterunt, probo quod ante mutationem primam erat alia mutatio prior : si enim non semper praeexstiterunt, ad hoc quod praeexistant oportebit ea esse facta ; factio autem non est nisi per motum ; ergo, si movens et mobile non semper praeexistant , manifestum quod ante motum primum erit aliquis motus prior. Si autem ipsa semper praeexistant, aut ergo ipsa sunt in ea dispo-

(a) Quaeritur... aeternus : i. m .

(b) erat : exp.

(1 ) ARIST. , Physic. , VIII , 1 (250 b 11 sq .) . (2) ARIST., Physic. , VIII , 1 (251 a 8-28) .

}

198

LIBER OCTAVUS

sitione in qua hoc natum est agere, illud vero pati, aut non ; si sic, ergo ex illis de necessitate procedit motus ab aeterno ; si autem non sint in eadem dispositione in qua hoc sit natum agere , illud vero pati , ergo ex illis non semper procedit motus, sed , antequam ex eis procedat motus primus , oportebit istam dispositionem ammoveri ; hoc autem non est nisi per motum . Ergo , dato quod motus non sit aeternus, ante motum quem tu dices esse primum , erit ponere priorem motum ; hoc autem est impossibile . Ergo , etc. Item , hoc idem probat ARISTOTELES ex parte ipsius temporis sic ( 1 ) . Tempus non est sine motu ; sed tempus est aeternum, ergo motus est aeternus . Quod autem tempus sit aeternum , hoc probat ARISTOTELES sic , quia tempus non potest intelligi sine ipso nunc : in ratione enim temporis cadit ipsum nunc ; sed nunc est continuativum duorum temporum

est enim finis praeteriti et ini-

tium futuri ; ergo ex hoc sequitur quod tempus est aeternum . Si enim tempus incipiat aliquando cum prius non esset, ergo ipsum incipiet in aliquo nunc ; illud autem nunc est continuativum duorum temporum quia finis praeteriti et initium futuri ; ergo ante tempus primum erit aliud tempus prius. Iterum, si tempus aliquando deficiat , ergo deficiet in aliquo nunc ; illud autem nunc est initium temporis futuri (a) ; ergo tempore posteriori erit aliud tempus posterius . Manifestum est ergo quod tempus est aeternum cum ipsum non habeat principium neque finem , et si sic , ergo motus est aeternus . Item, qui negat tempus esse, ponit tempus esse , quia qui negat tempus esse, ita quod ipsum habeat finem , ponit quod post illud tempus non erit aliud tempus ; post autem non est sine tempore . Item qui ponit tempus generari et ita aliquando incipere , ponit tempus non esse ante illud tempus ; ante autem non est sine tempore. Ergo universaliter qui negat tempus esse , ponit tempus esse . Ergo tempus est aeternum . Contra

si motus est aeternus , cum motus non possit esse aeternus nisi

motus circularis, ergo infinitae revolutiones praecesserunt hanc revolutionem , et ita infinitae revolutiones sunt pertransitae ; hoc est falsum, quia infinita non contingit pertransire . 2. Item (2) , si motus est aeternus , ergo generatio erit aeterna , et si sic , ergo infiniti homines praecesserunt hunc hominem . Hoc autem est falsum quoniam, cum infiniti praecesserunt, cum a quolibet separetur intellectus , et etiam numeretur numeratione ipsorum hominum, ergo infiniti erunt intellectus separati existentes in actu ; hoc autem est inconveniens, infinita scilicet esse in actu . Ergo, etc. Intelligendum quod quidam antiquorum posuerunt motum incepisse ali-

(a) futuri : i. m.

(1) ARIST., Physic. , VIII , 1 (251 b 10-28) . (2) F : SIGERUS DE BRABANTIA, De Anima Intellectiva, c. 7. Ed. MANDONNET, p. 167. S. THOMAS , Sum . Theol. , Ia, q . 46, a . 2, obi . 8.

QUAESTIO 6

199

quando, sicut ANAXAGORAS et EMPEDOCLES . Posuit enim ANAXAGORAS ( 1 ) quod , existentibus omnibus et quiescentibus per tempus infinitum in aliquo chaos confuso, intellectus agens incipiebat facere motum et segregare, et numquam cessabit intellectus hoc facere . EMPEDOCLES (2) etiam posuit quod res aliquando moventur per amicitiam congregantem elementa ad invicem , aliquando etiam . per litem segregantem ea , et in temporibus mediis , quando scilicet nec amicitia movebat congregando nec lis segregando , ponebat quietem . PLATO (3 ) similiter posuit motum non esse aeternum posuit enim caelum esse factum et etiam mundum, et per consequens, quia posuit tempus esse coaequum mundo (a ) , posuit tempus esse factum et non esse aeternum , et ita nec motum , nam tempus non est sine motu nec e converso . GALIENUS (4) autem dixit se

•

neutrum horum opinari , nec quod motus est aeternus , nec etiam quod non est aeternus. ARISTOTELES autem, ut manifestum est, probat motum esse aeternum , et hoc apparet ex rationibus quas ponit . QUIDAM (5 ) tamen volentes concordare intentionem ARISTOTELIS fidei dicunt quod ARISTOTELES non fuit opinatus ex istis rationibus mundum esse aeternum , nec tenuit eas demonstrationes concludentes verum de necessitate sed solum adduxit istas rationes propter dubitare et non propter aliquid aliud . Istud tamen est manifeste falsum, quia sic sequeretur quod ARISTOTELES [ fol . 41

] dubitaret in maiori parte philoso-

phiae suae , et maxime ubi loquitur de substantiis separatis : ex aeternitate enim motus probat quod sunt substantiae separatae , sicut patet Libro Caeli et Mundi (6) . (b) quod opinio ARISTOTELIS fuit motum esse aeternum , ita quod numquam incepit nec umquam deficiet , et hoc posuerunt PERIPATETICI qui fuerunt de eius secta per rationes plures... (e) < quarum una est quod unum secundum quod unum non est natum agere nisi (d) unum etsi enim agat caliditatem in aliquo , hoc non est per se sed

per accidens... Si autem ALIQUIS (7) dicat ad omnes istas rationes quod agens duplex est, agens secundum naturam et agens secundum cognitionem, et quod agens secundum naturam semper existens sub eadem dispositione non est causa

(b) Propter quod dicendum : biffé à gros traits. (a) mundo : i. m. (0) Ici commence une série de 31 lignes qui va jusqu'à : Necesse est tamen où tout est biffé, à l'exception (d) Malgré les ratures (note précéde et si enim... accidens, Si autem aliquis... quiescere. dente) on peut deviner : quarum una... unum .

(1 ) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

ARIST. , Physic., VIII , 1 (250 b 24) . Cf. ARIST. , Physic. , VIII , 1 (250 b 26) . PLATO, Timaeus, 38 b ; cf. ARIST. , Physic ., VIII , 1 (251 b 15 sq .) . Cf. AVER. , De Caelo, I , nº 22 (fol. 17 G) . Cf. S. THOMAS , Sum . Theol. 1ª , q . 46, a. 1 , Concl. , ad 5m. ARIST. , De Caelo, II , 3 (286 a 8 sq .) . Cf. S. THOMAS , Sum. Theol. 1ª , q . 46, a. 1 , ad 6m.

{

200

LIBER OCTAVUS

diversorum sed agens secundum dispositionem bene potest , et ita, cum movens primum sit agens secundum cognitionem , ipsum poterit esse causa diversorum ita quod aliquando poterit movere et aliquando quiescere... Necesse est tamen ponere motum non semper fuisse sed aliquando incepisse, et quamvis demonstrationem ad hoc non possimus adducere . Hoc enim per demonstrationem sciri non potest ; cuius ratio est ( 1 ) quoniam conclusio quae scitur per demonstrationem non potest sciri nisi per principia demonstrationis ; principia autem sciri non possunt nisi ex rationibus ipsorum terminorum ; rationes autem ipsorum terminorum non nisi ex sensu ; sensus autem speciem et rationem accipit ex ipso sensibili , sicut ex per se obiecto ; hoc autem non contingit nisi per transmutationem praecedentem : sensus enim in quodam pati et moveri ab ipso sensibili consistit ; et ideo nihil scitur a nobis nisi supposita transmutatione in ipso universo . Et ideo , quia necesse est ponere motum incepisse , nec tamen potest haberi per demonstrationem, ideo respondendum ad rationes ARISTOTELIS probantes motum esse aeternum. Manifestum est autem quod rationes eius non peccant in consequentia , et ideo necesse est eas dissolvere per interemptionem alicuius principii primi super quod fundat rationes suas . Prima enim ratio ARISTOTELIS quam ponit videtur fundari super illud principium quod scilicet unum secundum quod unum non est natum agere nisi unum. Et ideo statim dicere ALIQUIS ad rationem primam : cum enim ipse arguit : si motus aliquando incepit , cum motus praesupponat movens et mobile , aut ergo ipsa praeexistebant ab aeterno aut non , diceret ALIQUIS quod , cum motus aliquando incepit , movens et mobile simul non praeexistebant ab aeterno , sed motor praeexistebat ab aeterno , mobile autem non . Et tunc concedo quod ante mutationem primam erit factum ipsum mobile , sed non sequitur quod sit factum per aliquam transmutationem priorem , quia non omnis factio transmutatio est, cuiusmodi est illa factio quae fit per emanationem quandam ab ipso Primo ; sic autem factum est primum mobile . Et quia ratio ista procedit per illud quod unum secundum quod unum non est natum agere nisi unum , ideo dicendum (2) quod istud veritatem non

habet de principio primo , nam a principio primo potest aliquid procedere cum tamen prius non processit absque aliqua transmutatione facta in ipso. Cuius probatio est idem est principium cognitionis in ipso Primo et principium actionis. Si ergo per unam rationem in qua nulla est diversitas, nec per se, nec per accidens, habet cognitionem diversorum entium et sub propriis eorum rationibus , sicut PLURES ET FAMOSI (3 ) ponunt, ergo per unam rationem

(1 ) F : GALIENUS. Cf. AVER. , De Caelo, I , nº 22 (fol . 17 G) . (2) F : SIGERI DE BRABANTIA, Quaestiones naturales, 6, ms Lisbonne 2299. Ed . STEGMÜLLER, p . 182. (3) Cf. S. THOMAS , Contra Gentiles, I , 54, 55.

201

QUAESTIO 6

in qua nulla < est > diversitas , poterit esse causa diversorum et ita motus et quietis, semper existens sub una dispositione . Item, Primum est agens secundum voluntatem ; agens autem secundum voluntatem ( 1 ) aliter se habet in productione entis universalis et in productione huius entis particularis, quia in productione huius particularis agit ex suppositione temporis et motus , non autem sic in productione universi . Non (a) ergo , ut videtur, potest imaginari tempus aliquod nec motus aliquis ante factionem sive productionem universi . Et ideo manifestum quod ex principio primo potest aliquid produci de novo absque aliqua transmutatione accidente in substantia eius . Dicendum ergo quod motus primus circularis aliquando incepit motore existente in tota aeternitate , mobili autem non. Ad aliud ,

[fol . 41 ] de tempore, manifestum quod non concludit de

necessitate . Diceret enim ALIQUIS (2) quod de ratione non cuiuslibet instantis est quod ipsum sit finis praeteriti et initium futuri , sed quod sit initium futuri ita quod non finis praeteriti , vel finis praeteriti ita quod non initium futuri. Et ideo cum ipse arguit : si tempus incipiat in aliquo nunc, illud nunc est finis praeteriti , dicendum quod hoc non est de ratione eius . Similiter cum arguit

si

tempus deficiet , deficiet in aliquo nunc , sit ita , et illud nunc est initium temporis futuri , dicendum quod falsum est . Ad aliud

posita causa per se et sufficienti de necessitate ponitur effectus :

verum est si sit effectus eius sub quacumque dispositione . Et tu dicis

movens

primum causa per se et sufficiens est ipsius motus , et motum esse est effectus eius ; dicendum quod verum est, sed non sub quacumque dispositione est effectus eius, sed sub ista quae est esse motum nunc primo . Et si quaeras a me quare est effectus ipsius Primi sub tali dispositione , non est danda alia causa nisi quia haec est forma voluntatis eius . Ad rationes in oppositum etiam respondendum , quia concludunt contra intentionem ARISTOTELIS . Cum enim dicitur : si motus sit aeternus, ergo revolutiones infinitae etc. , infinita autem esse pertransita est inconveniens , respondendum , sicut dicit COMMENTATOR (3) , quod infinita esse pertransita quae numquam fuerunt pertranseunda in aliquo tempore non est inconveniens . Et ideo , etsi ponantur infinitae revolutiones esse pertransitae , quia tamen numquam in aliquo tempore fuerunt pertranseundae , nullum inconveniens est. Similiter respondendum ad aliam rationem (4) . Cum dicitur : si motus sit aeternus ergo infiniti homines etc. , et cum arguitur ulterius : a quolibet homine

(a) imaginari : scr .: ymaginari .

(1) F : S. THOMAS , De Potentia, q . 3, a. 17, Concl . (2) F : S. THOMAS , In Physic. , lib . 8 , lect. 2. Ed. Leon . , nº 13 ; Sum. Theol., la, 9. 46, a. 1 , ad 7m. (3) Cf. Aver. , Metaph. , II , nº 13 (fol. 34 F) . (4) F : SIGERUS DE BRABANTIA, De Anima Intellectiva, c. 7. Ed . MANDONNET, p. 168 ; S. THOMAS, Sum. Theol. , Ia , q . 46 , a. 2, ad 8m.

1

LIBER OCTAVUS

202

corrupto separatur intellectus, et intellectus numeratur numeratione ipsorum, ergo, si infiniti homines praecesserunt, infiniti erunt intellectus separati per se subsistentes et in actu , ad illud potest responderi diversimode secundum quod diversi diversimode ponunt de ipso intellectu . COMMENTATOR ( 1 ) enim responderet dicendo quod non sequitur quod sint infiniti intellectus separati

ponit

enim quod intellectus non numeratur numeratione ipsorum hominum sed quod intellectus est unus numero in omnibus hominibus . ALEXANDER (2) etiam diceret quod non sequitur : ponit enim intellectum corrumpi corruptione ipsius materiae . Dicendum tamen secundum quod dicit ALGAZEL (3) : concedebat enim quod intellectus infiniti separati sunt et existentes in actu . Et cum dicitur : infinita esse secundum actum et secundum multitudinem est inconveniens , dicendum quod aliqua esse infinita in actu hoc contingit dupliciter. Aliqua enim sunt infinita in actu quorum unum ab alio non dependet, et talia esse infinita in actu non est inconveniens : sic autem intellectus separati sunt infiniti in actu. Iterum infinita esse secundum multitudinem , ex quibus quidem non potest fieri aliquod aggregatum unum , non est inconveniens : tales autem sunt intellectus infiniti separati : ex illis enim numquam fit aliquod unum . Ideo etc.

QUAESTIO QUAERITUR UTRUM MOTUS INCEPIT ESSE PRIUS VEL POSTERIUS , CUM MOTUS INCEPIT ALIQUANDO DE NOVO (a)

Supposito quod motus inceperit aliquando de novo ex aliquo principio agente, quaeritur utrum prius potuit incepisse aut posterius vel etiam ab aeterno. Et quod sic , probo : agens secundum voluntatem cui nihil resistit potest producere effectum suum prius vel posterius secundum formam voluntatis suae ; agens autem primum est agens secundum voluntatem cui nihil resistit ; ergo , etc. 2. Item, de infinito potest aliquis accipere quantum voluerit et etiam in qua parte voluerit ; si ergo motus primus incepit in aeternitate , quae infinita est , potuit primum movens ipsum produxisse prius vel posterius et etiam in hac parte aeternitatis vel in illa ; si ergo ipsum produxit prius, potuit ipsum produxisse nunc vel ab aeterno .

(a) Quaestio. Quaeritur... novo : i . m.

(1 ) (2) se tire ALEX. , (3)

AVER. , De Anima, III , nº 5 (fol . 148 C sq .) . Il ne paraît pas qu'Alexandre d'Aphrodise ait énoncé cette thèse explicitement. Elle cependant logiquement de sa théorie de l'union de l'anima materialis au corps. Cf. De Anima. Ed. BRUNS , pp. 112-113. ALGAZEL, Metaph ., pars 1 , tract. 1 , divis. 6. Ed . MUCKLE , p . 40, 1. 6-7, 30, p. 41 , 1. 1-13.

QUAESTIO 8

203

Contra : quando aliquid producitur in aliquo quod non habet prius et posterius, non potest produci secundum prius vel posterius ; sed motus producitur in aeternitate ab ipso Primo , aeternitas autem non habet prius vel posterius ; ergo, etc.

Dicendum quod motus qui producitur a Primo (a) aliquando non potest produci prius vel posterius . Et hoc patet primo sic, quia prius et posterius non inveniuntur sine tempore : tempus enim est prius et posterius, ut ipsa numerata sunt . Iterum , tempus non est sine motu ; ergo prius et posterius non possunt esse sine motu . Ponamus ergo quod movens producat nunc motum primum : si ergo tu dicas quod iste motus potuit produci prius, cum prius non sit sine motu, sequetur quod ante motum erit aliquis motus prior . Item, hoc idem patet ex alio si enim Primum producit aliquem motum nunc, voluit ipsum producere nunc . Si ergo tu ponas quod potuit ipsum producere in alio nunc , tunc potuit ipsum velle producere effectum in alio nunc, et, si sic , ergo potuit velle quod voluntas eius esset transmutabilis , et ita , cum voluntas eius sit eadem in substantia cum ipso , potuit velle quod (b) substantia eius esset transmutabilis ; hoc autem falsum ; ergo, etc.

8 Ad rationem primam, concludat ratio quantum potest concludere : hoc autem est quod Primum potest producere effectum secundum formam voluntatis suae ; forma tamen voluntatis eius non est , cum producat effectum in isto nunc, quod posset ipsum producere in alio nunc . Ad aliud . Infinitum dicitur duobus modis : uno modo dicitur infinitum quod penitus caret omni quantitate , sicut dicimus punctum esse infinitum ; alio modo dicitur infinitum secundum quantitatem et extensionem . Et tunc ad

¡ rationem, cum dicitur : de infinito potest aliquis accipere etc. , dicendum quod verum est de infinito secundum quantitatem ; et cum dicitur ulterius : aeternitas est infinita, dico quod verum est loquendo de infinito quod caret omni quantitate ; et ideo ratio non concludit.

QUAERITUR UTRUM MOTUS ALIQUANDO DEFICIAT (c)

F Quaeritur utrum motus aliquando deficiat . Quod sic videtur, quia, sicut probat ARISTOTELES fine Primi Caeli et Mundi ( 1 ) , omne genitum est corruptibile et e converso [ fol . 41 ] ; sed motus aliquando incepit et ita factus est ; ergo , etc.

(a) non potest : exp .

(b) quod : iter.

(1 ) ARIST. , De Caelo, I , 12 (282 b 2 sq .).

(c) Quaeritur... deficiat : i. m.

204

LIBER OCTAVUS

2. Item , eadem est causa per quam aliquid sit aeternum in toto praeterito et in toto futuro,

sicut dicit COMMENTATOR Super librum Caeli et Mundi (1 ) , ergo arguendo a destructione eadem est causa per quam aliquid non sit aeternum ex parte principii et ex parte finis ; sed aliqua est causa per quam motus non < est > aeternus ex parte principii ; ergo , etc. In oppositum est ARISTOTELES (2 ) . Et arguitur per rationem : omne quod corrumpitur , corrumpitur a suo contrario ; sed motui primo non est aliquid contrarium , nec per se , nec per accidens ; ergo , etc. Intelligendum quod secundum intentionem ARISTOTELIS , sicut motus numquam incepit, sic numquam deficiet, et ratio eius est ista, quoniam, si motus aliquando deficiat, aut deficiet corruptis mobili et motore , aut illis existentibus . Nunc autem motus non corrumpitur corruptis prius mobili et motore , quoniam , cum ipsum mobile prius sit factum quam sit ipse motus , mobile posterius erit (a)' , motus autem prius quod enim prius generatur, ipsum posterius corrumpitur. Iterum, nec corrumpitur manente mobili et motore , quoniam si sic , aut ergo movens et mobile manent in illa dispositione in qua hoc est natum agere, illud vero pati , et tunc semper ex eis procedet motus ; si autem non maneant in tali dispositione, ergo , cum alia dispositio non fiat in eis (b) nisi per aliquam mutationem, necesse erit quod post ultimam mutationem erit alia

posterior . Apparet ergo secundum intentionem ARISTOTELIS quod motus numquam deficiet . ( ) motus aliquando incepit ita quod a motore primo aliquando procedat motus absque aliqua transmutatione voluntatis eius, possumus etiam dicere quod motus potest aliquando deficere absque aliqua transmutatione facta in voluntate ipsius Primi . Et hoc etiam dicit ARISTOTELES (3 ) contra PLATONEM (4) qui posuit mundum esse genitum . Et ARISTOTELES arguit contra ipsum , quoniam si contingat mundum esse genitum ex aliquibus principiis, continget etiam ipsum esse corruptum ex eisdem principiis ex quibus ipse (d) generabatur . Et ideo, sicut nos ponimus motum esse factum per emanationem eius a Primo , ita (e) per remotionem eius a Primo possumus ponere ipsum esse corruptum aliquando . Ad primum in oppositum dico quod si ponatur motum esse genitum, necessario sequitur motum non esse aliquando et ita deficere . Et non plus potest ratio concludere . Similiter patet ad aliam rationem .

(a) quoniam ad corruptionem : eras. (d) ipse : scr. ipsum. à gros traits.

(1 ) (2) (3) (4)

(b) in eis : i . m. (c) Dato... dicamus : effacé (e) ita : i. m.; ideo : exp.

Cf. Aver. , De Caelo, I , nº 124 (fol . 84 K) . ARIST. , Physic., VIII , 1 (251 b 28-252 a 4). ARIST . , De Caelo, I , 11 (282 a 5) , II , 13 (293 b 32) , III , I (300 a 1 ) , 8 (306 b 19) . PLATO, Timaeus, 38 b ; cf. ARIST. , Physic. , VIII , 1 (251 b 15 sq . ) .

205

QUAESTIO 9

Ad rationem in oppositum etiam respondendum . Cum enim dicitur : omne quod corrumpitur, corrumpitur a suo contrario , dico quod omne quod corrumpitur per transmutationem aliquam, corrumpitur a suo contrario, et etiam omne quod generatur per transmutationem , generatur a suo contrario . Illud tamen quod corrumpitur non per aliquam transmutationem sed per quamdam elongationem a Primo, non oportet quod corrumpatur a suo contrario, et sic est de motu . Et ideo , etsi motui primo non sit aliquod contrarium , poterit tamen aliquando deficere .

QUAESTIO

3

QUAERITUR UTRUM TEMPUS SIT AETERNUM (a)

Quaeritur circa secundam rationem ipsius ARISTOTELIS ( 1 ) , scilicet de tempore , et primo utrum tempus sit aeternum . Quod sic, probo

si enim tempus

aliquando incepit esse , ergo non esse temporis fuit ante esse temporis ; aut enim non esse temporis simul fuit cum ipso tempore, aut posterius ipso tempore, aut prius ; non fuit simul cum ipso tempore : hoc enim manifestum est ; nec etiam non esse temporis est post ipsum tempus , quia tunc tempus inciperet esse postquam incepit esse ; ergo ante tempus est non esse ipsius temporis ; nunc autem ante non est sine tempore ; ergo , etc. 2. Item , si tempus factum est , cum factum esse sit finis transmutationis, ergo tempus erit in fine transmutationis ; transmutatio autem non est sine tempore ; ergo tempus erit factum in fine temporis ; ergo , etc. Et per illud idem

1 potest probari tempus numquam deficere . Contra : nullum tempus de quo verum est dicere « tunc » , potest esse infinitum , quoniam « tunc » est tempus praeteritum terminatum ad unum instans prius et aliud posterius ; sed de quolibet tempore verum est dicere (b ) motum incepisse aliquando cum prius non esset, similiter dicemus esse de tempore ; si autem sequamur

(a) Quaestio. Quaeritur... aeternum

i . m.

(1 ) ARIST. , Physic . , VIII , 1 (251 b 10-28) . (2) ARIST. , Physic. , IV, 11 (219 b 1 ) .

(b) si dicamus : effacé à gros traits.

206

LIBER OCTAVUS

ARISTOTELEM ponentem motum esse aeternum, similiter necesse erit ponere quod tempus sit aeternum . Et ideo ad rationes utriusque partis respondendum. Ad primum dicendum quod prius et posterius possunt dupliciter considerari nam , cum ipsa dicant ordinem , poterunt dicere ordinem vel secundum naturam vel secundum successionem. Et tunc ad rationem : cum enim dicitur quod, si tempus factum est, non esse temporis prius est ipso tempore , dico quod hoc est verum de priori secundum naturam , non autem de priori secundum aliquam durationem temporalem. Et cum dicitur prius et posterius non sunt sine tempore , dico quod verum est , prius scilicet et posterius secundum successionem , et ideo manifestum quod non sequitur conclusio . Ad aliam rationem dico quod, cum tempus factum est, factum esse temporis non est finis alicuius transmutationis praecedentis . Ad rationem in oppositum dico concedendo maiorem. Ad minorem , cum dicitur quod de quolibet tempore verum est dicere « tunc » , dico quod de qualibet parte temporis finita verum est dicere « tunc » , de toto tamen tempore praeterito , cum ipsum possit esse infinitum , non erit verum dicere

QUAERITUR UTRUM MOTOR PRIMUS MOVEAT INTELLECTUM HUMANUM (b)

Quaeritur utrum motor primus moveat intellectum humanum. Quod non, probo actio intellectus ( 1 ) est ab eo in quo est intelligere, et aliquae operationes intellectus non sunt operationes transeuntes in materiam exteriorum ; nunc autem illud cuius actio est in eo, non movetur ab aliquo exteriori agente , ut videtur ; ergo, etc. 2. Item (2 ) , quod habet in se principium sufficiens sui motus ad hoc quod moveat non indiget aliquo exteriori agente ; intellectus autem est huiusmodi : est enim in eo principium activum et passivum ; ergo, etc. Contra

omne quod est per se tale et primo in unoquoque genere causa

est omnium aliorum ; nunc autem Primum est per se intelligens et per se intellectum , actus etiam per se intelligentis, ut probatur Duodecimo Metaphysicae (3) ; ergo, etc.

(a) sed de ratione instantis : iter.

(b) Quaestio. Quaeritur... humanum : i . m.

(1 ) F : S. THOMAS , Sum. Theol. , 1ª , q . 105 , a . 3 , obi . 1 . (2) F : S. THOMAS, Sum. Theol. , 1ª, q . 105, a. 3, obi. 2. (3) ARIST. , Metaph. , XII , 7 ( 1072 b 27) .

209

QUAESTIO 11

Dicendum quod actio intellectus nostri de necessitate reducitur in motorem primum et < hic est > causa aliquo modo quare nos intelligimus . Cuius ratio est

illud quod est in potentia passiva ad aliquid , per se non educitur

de potentia illa ad actum, quoniam illud quod est in potentia passiva ad alia duo, ex ratione sua alterum illorum non determinat, quia qua ratione determinaret se ad unum , eadem ratione determinaret se ad aliud , et sic , vel utrumque illorum determinaret , vel neutrum ; utrumque autem non potest sibi determinare : nihil enim sibi determinat duo contraria , et ideo neutrum quantum est ex ratione sua determinat . Nunc autem intellectus noster est (a) in potentia passiva ad actum intelligendi. Ergo non poterit se determinare ad actionem , sed hoc erit ex alio . Et tunc quaeram de illo alio ; aut est primum (b) movens, aut non ; si sic , ergo manifestum quod primum movens habet aliquo modo ipsum educere de potentia ad actum ; et similiter continget si intellectus moveatur ad actionem intelligendi ex aliquo alio, cum illud aliud (e) habeat reduci in motorem primum . Et sciendum quod , sicut in eis quae moventur corporaliter, aliquid movetur a principio extrinseco inquantum formam quae est principium movendi accipit ex alio : sicut patet in gravibus et levibus quod ipsa moventur ex alio inquantum accipiunt ab eo formam quae est principium movendi in eis sursum vel deorsum , ut gravitatem vel levitatem ; similiter est in eis quae moventur secundum intellectum quod intellectus movetur a principio extrinseco inquantum accipit ab eo formam quae principium est intelligendi (d) . Duo enim ( 1 ) sunt principia [ fol . 42 ] actionis intellectus : unum principium est ex parte ipsius intellectus, sicut potentia activa vel passiva , agens et possibilis ; aliud est ex parte modi intelligendi qui est ratio intelligendi . Et quantum ad ista actio intellectus reducitur ad Primum . Primum enim, ex eo quod separatum a materia, maxime intelligens est, et maxime convenit ei actio intelligendi . Et ideo, cum illud quod maxime est tale, causa est omnium aliorum, sicut aliqualiter patet ex Secundo Metaphysicae (2), ideo actio ipsius intellectus

‫יו‬ reducitur ad primum motorem sicut ad causam suam. Ad rationem in oppositum dico quod actio intellectus est ab eo in quo est ; immediate enim procedit actio intelligendi ex parte ipsius intellectus ; ibi enim est potentia activa et passiva quae sunt principia actionis in intelligendo . Nihil tamen prohibet quin mediate possit reduci ista actio intelligendi ad aliquod extra , sicut ad motorem primum. Similiter patet ad secundam rationem .

(a) est : i. m. modo moveri : eras.

(b) si : iter.

(c) aliud : i. m.

(d) nihil tamen prohibet ea aliquo

(1 ) F : S. THOMAS, Sum. Theol. , la , q . 105 , a. 3, concl . (2) ARIST. , Metaph. , II , 1 (93 b 24-25) .

210

LIBER OCTAVUS

QUAERITUR UTRUM VOLUNTAS REDUCATUR AD MOTOREM PRIMUM (a)

Quaeritur utrum voluntas reducatur ad motorem primum. Quod non, probo

omne ( 1 ) quod reducitur ad principium extrinsecum ita quod ab ipso moveatur , necessitatur et cogitur ab illo ; nunc autem voluntas non cogitur ex aliquo , ut apparet ex Quinto Metaphysicae (2) ; ergo , etc. 2. Item (3) , si voluntas moveatur a principio extrinseco , sequetur quod duo contradictoria erunt simul vera , nam voluntas ipsa movetur ex se volumus enim quia volumus ; si autem moveatur a principio extrinseco non movetur ex

se ; ergo, si ex alio moveatur, sequetur quod simul movetur ex se et non movetur ex se.

Contra : voluntas non movetur nisi ab intellectu , bonum enim comprehensum sub ratione boni (b) est id quod movet voluntatem ; nunc autem intellectus in actione intelligendi dependet ex ipso Primo, ut manifestum est ; ergo , etc. Dicendum quod actio voluntatis reducitur in ipsum Primum. Cuius ratio est quia id quod est in potentia ad aliquid non determinat se ad illud , nisi per aliquid determinans ipsum. Sed voluntas est quaedam potentia passiva non determinans se, quantum est de ratione sua , magis ad illud volitum vel ad illud . Cum enim sit in potentia ad utrumque eodem modo penitus, qua ratione determinaret se ad unum vel et ad aliud ? Ergo manifestum quod ad prosecutionem istius voliti vel illius determinabitur ab aliquo alio. Et tunc illud aliud vel est primum movens , vel est aliquid quod reducitur ad ipsum movens primum , et ita manifestum quod ipsa determinatur ad unum vel alterum ex ipso primo motore . Et sciendum quod actio voluntatis ex duobus dependet , scilicet ex potentia volitiva et ex ipso obiecto , scilicet ex bono comprehenso sub ratione boni : bonum enim comprehensum vel cognitum sub ratione boni universaliter, movet ipsam voluntatem. Et quantum ad utrumque istorum voluntas in actione sua ex Primo dependet . Cum enim agens primum sit agens per voluntatem, immo est ipsa sua voluntas, omne aliud, per hoc quod potentiam habet quod potest illud velle vel illud , dependet ex ipso Primo . Item, hoc apparet sic , quia ultimi finis est ordinare omnia illa quae ordinantur in illum finem ultimum ; Primum autem est id quod habet rationem (a) Quaeritur... primum

i . m.

(b) sub ratione boni : i. m.

(1 ) F : S. THOMAS , Sum. Theol. , 1ª , q . 105 , a . 4 , obi . 1 . (2) ARIST. , Metaph. , V, 5 ( 1015 a 31 ) . (3) F : S. THOMAS , Sum. Theol. , Ia , q . 105 , a. 4, obi . 2.

QUAESTIO 13

211

ultimi finis, ut manifestum est ; ergo eius est ordinare omnia alia ; quod ergo aliquis possit hoc vel illud velle , debet ordinari in ipsum Primum. Iterum , actio voluntatis , quantum ad obiectum suum, dependet a Primo , quoniam illud quod appetitur , vel appetitur per se , vel per aliud ; et si per aliud , ergo illud aliud , vel appetitur per se, vel per aliud , et sic , vel erit procedere in infinitum, vel erit devenire ad aliquid quod appetitur per se , ita quod nullo modo per aliud ; procedere autem in infinitum est inconveniens ; ergo aliquid est quod per se appetibile est et non per aliud . Tale autem est ipsum Primum, et ideo omne aliud a Primo quod habet rationem appetibilis, reduci habet in ipsum Primum ; quod ergo bonum vel aliquod appetibile sub ratione boni cognitum movere possit ipsam voluntatem, hoc est secundum quod dependentiam habet ad Primum. Ad rationem primam, cum dicitur

omne quod movetur a principio extrin-

seco, necessitatur et cogitur ab illo , respondendum per interemptionem : eorum enim quae moventur a principio extrinseco , quaedam sic moventur quia sic nata sunt moveri , et talia , cum moventur , non necessitantur. Sic autem est de voluntate : etsi enim moveatur in actione sua a Primo, tamen non cogitur, nec necessitatur ab ipso , quia sic est nata moveri ; et hoc manifestum est ex praecedentibus . Et manifestum est quod , quantum ad istam actionem quae est velle , voluntas ex Primo non dependet : volens enim semper vult ; quod tamen possit hoc velle vel illud , ita quod ipsum prosequatur , hoc reduci habet in primum motorem . Ad aliud dicendum quod aliquid potest moveri ex se et etiam non ex se, ut ex se potest aliquid moveri immediate , mediate tamen non ex se sed ex quodam alio. Sic est de voluntate : voluntas enim movetur ex se immediate eo quod habet principium activum et passivum ; quia tamen illud principium activum et passivum non est principium sufficiens ad hoc quod possit ipsam voluntatem movere ad prosecutionem istius voliti vel illius (a ) nisi per reductionem ad Primum, ideo ex se mediate non movetur.

QUAERITUR UTRUM CORPORA SUPERIORA PER MOTUM SUUM SINT CAUSA OPERATIONIS INTELLECTUS (b)

Quaeritur consequenter utrum corpora superiora per motum suum sint causa operationis intellectus . Quod non, videtur corpus aliquod non agit in aliud nisi per motum eius ; nihil autem agit per motum nisi secundum quod movetur ; quod ergo non est natum moveri secundum quod huiusmodi non

(a) ideo : exp.

(b) Quaeritur... intellectus : i. m.

212

LIBER OCTAVUS

agitur a corporibus superioribus per motum ; intellectus autem non est natus moveri secundum quod huiusmodi : anima enim in sedando et quiescendo fit sciens et prudens ; ergo, etc. 2. Item, quae moventur a corporibus superioribus subiacent tempori : quae enim moventur a corporibus superioribus transmutabilia sunt, transmutatio autem non est sine tempore ; nunc autem operatio intellectus non subiacet tempori : obiectum enim intellectus non est hic et nunc ; et ita intelligere quod est operatio intellectus erit hic et nunc ; ergo, etc. Contra , omne quod quandoque movetur et quandoque non movetur, reducitur ad motorem aeternum mediante motu aeterno , cum tale quod quandoque movetur quandoque non , non sit causa sufficiens sui motus ; nunc autem intellectus quandoque intelligit , quandoque non ; ergo, etc.

Dicendum ( 1 ) quod intellectus in operatione sua per se non dependet ex motu corporum superiorum . Et hoc apparet primo ex parte intellectus , quoniam operatio rei propria consequitur formam eius per se ; quod ergo quantum ad formam non dependet ex aliquo , nec quantum ad operationem per se ; si ergo intellectus, cum sit separatus et immaterialis quantum ad substantiam suam , non dependet ex motu corporum superiorum , manifestum quod non dependet ab illis per se quantum ad suam operationem. Item hoc apparet ex parte obiecti intellectus, quoniam actio corporum superiorum terminatur ad hoc aliquid et determinatum ; omne igitur quod per se causatur a corporibus superioribus est hoc aliquid et determinatum ; obiectum autem intellectus non est hoc aliquid sed est universale , nec etiam determinatum, sed est ubique et semper ; ergo manifestum quod operatio intellectus per se non dependet ex motu corporum superiorum . Sciendum tamen quod , cum per se operatio intellectus ex motu corporum superiorum non dependeat , si ex illis aliquo modo dependeat, hoc erit per accidens . Et quod per accidens dependeat , hoc apparet sic : nam omnis motus novus mediante motu aeterno reducitur ad mo- [ fol . 42b ] torem aeternum . Et huius probatio est, quoniam , si motus novus reducitur in motorem aeternum , cum hoc non possit esse immediate , ergo mediante alio motu , et ille , vel erit novus vel aeternus ; si novus , ergo reducitur ad motorem aeternum mediante alio motu, vel novo , vel aeterno , et sic, vel erit procedere in infinitum, vel erit dicere quod omnis motus novus reducitur in motorem aeternum mediante motu aeterno. Nunc autem intellectus aliquando movet, aliquando non

aliquando

enim intelligit, aliquando non intelligit . Ergo secundum accidens operatio intellectus ex motu corporum superiorum dependet . Causa autem quare intellectus aliquando intelligit , aliquando vere non, est quia intelligere intellectus ex virtutibus sensitivis dependet :

quidquid

enim

intelligit

intellectus, in

phantasmatibus sensibilibus intelligit ; virtutes autem sensitivae non agunt nisi cum fuerit praesens ipsum sensibile , et ideo ex hoc sequitur quod, cum virtutes

(1 ) F : S. THOMAS, Sum. Theol . , la , q . 115, a. 4, concl.

QUAESTIO 14

sensitivae dependent in operatione sua ex motu sensibilium extra,

213

et ille

motus mediante motu aeterno reducitur in motorem, quod etiam operatio intellectus per accidens dependet ex motore primo mediante motu aeterno . Ille autem motus aeternus est motus corporum superiorum . Propter quod manifestum quod operatio intellectus aliquo modo ex motu corporum superiorum dependet . Et per hoc patet ad rationes : procedunt enim viis suis .

QUAESTIO < 14> QUAERITUR UTRUM MOTUS CORPORUM SUPERIORUM SINT CAUSA VOLUNTATIS PER SE (a)

Quaeritur consequenter utrum motus corporum superiorum sint causa voluntatis per se . Quod non , probo : motus corporum superiorum non agunt in ipsum intellectum, cum sit separatus et immobilis ; sed voluntas est in ipso intellectu ; ergo, etc. 2. Item , omne quod movetur ab alio , videtur quod non libere agat : illud

‫ון‬

enim quod movetur ab alio , determinatur ad suam operationem ex aliquo alio , quod autem ad suam operationem determinatur ex alio, tale libere non agit ; patet ergo maior ; nunc autem voluntas libere agit : volumus enim quia volumus ; ergo, etc. Oppositum vult ARISTOTELES hic ( 1 ) : dicit enim quod nihil prohibet, immo magis necessarium est, in animali multos motus fieri a continenti , et hos movere intellectum et voluntatem ; nunc autem motus qui fiunt et ab extra , reducuntur ad motum corporum superiorum ; ergo, etc. 2. Item, omnis motus novus reducitur in motorem primum mediante motu aeterno ; nunc autem voluntas (b) quidem aliquando movet , aliquando non ; ergo, etc. Intelligendum quod voluntas duplex est ; voluntas enim est appetitus, appetitus autem duplex : quidam enim est sensitivus, quidam intellectivus , et ideo voluntas quaedam est sensualis ,

quaedam intellectualis . Voluntas

sensitiva est quae movetur ad bonum apparens quod est bonum aliquod particulare ; voluntas autem intellectualis est cuius obiectum est bonum secundum quod rationem boni universalis habet . Et hoc patet per ARISTOTELEM Tertio De Anima (2) et etiam per ARISTOTELEM in Secundo Rhetoricae suae (3) : dicit

(a) Quaestio. Quaeritur... se

i. m.

(b) est

exp .

(1 ) ARIST. , Physic., VIII , 2 (253 a 16-17) . (2) ARIST. , De Anima, III , 9 (432 b 5) . (3) ARIST. , Rhetorica, II , 4 ( 1382 a 6) .

H

LIBER OCTAVUS

214

enim quod universaliter odimus latrones, odium autem voluntas est quaedam, et est in ipso appetitu . Bonum ergo sub ratione universali , et non bonum quocumque modo sumptum sub ratione universali, sed secundum quod cognitum vel comprehensum , est obiectum voluntatis . Et ideo , sicut bonum comprehensum sub ratione boni, cum sit obiectum voluntatis, dependet vel non dependet ex motu corporum superiorum, similiter erit dicendum de voluntate quod voluntas ex illis dependet vel etiam non dependet . Nunc autem ostensum est (1 ) quod intellectus in operatione sua per se non dependet ex motu corporum superiorum . Ergo nec similiter obiectum voluntatis, cum illud nihil aliud (a) sit quam bonum comprehensum vel cognitum sub ratione boni, per se dependet ex motu corporum superiorum ; propter quod nec voluntas per se dependet ex motu illorum . Sciendum tamen quod obiectum voluntatis per accidens dependere potest ex primo motore et per consequens voluntas in operatione sua, sicut manifestum est ex praecedentibus . Per hoc patet ad rationes : procedunt enim viis suis .

QUAESTIO < 15 > QUAERITUR UTRUM ANIMALIA SUFFICIENTER MOVEANTUR EX SE (b)

Quaeritur consequenter utrum animalia sufficienter moveantur ex se . Quod non, probo : illud quod quandoque movetur, quandoque non movetur, sufficienter non movetur ex se ; nunc animalia aliquando moventur, aliquando autem non moventur ; ergo, etc. 2. Item, id quod quandoque movetur, quandoque non movetur, ipsum manens, sufficienter non movetur ex se ; nunc autem animalia manentia aliquando moventur, aliquando non , ut ad sensum apparet ; ergo , etc. Contra : illud quod habet in se principium activum et passivum sui motus, sufficienter movetur ex se ; sed animalia sunt huiusmodi , nam ipsa sunt quae moventur, similiter habent in se principium activum motus, quod est anima ; ergo , etc. Intelligendum quod animata in hoc dicuntur animata quia ipsa moventur

ex se ; in hoc differunt ab (c) inanimatis quae , cum moventur, a principio extrinseco moventur . Animalia autem, cum ex se moveantur, illa moventur motu locali , et in hoc differunt animalia perfecta ab animalibus minus perfectis vel etiam a non animalibus quae tamen animata sunt . Sciendum tamen quod cum animalia ex se moventur , non dicuntur ex se

(a) q : scr.

(b) Quaestio . Quaeritur ... se : i . m.

(1 ) Lib. 8, q . 13.

(c) c- : exp .

215

QUAESTIO 16

moveri quia animal secundum se sit primum movens et primum motum : sic enim esset aliquid in actu et in potentia respectu eiusdem ; sed quia in ipso animali una pars habet rationem moventis , reliquum vero rationem moti.

Et iterum sciendum quod, cum ipsa sic moventur ex se, non moventur ex se sufficienter. Movent enim animalia se per appetitum, animalia autem non sunt causa sufficiens sui appetitus, immo appetitus dependet ab ipso appetibili, appetibile autem dependet ex aliquibus causis extrinsecis . Et ideo manifestum quod, cum animalia non sint causa sufficiens sui appetitus, quod animalia sufficienter ex se non moventur, sed motus illorum dependet ab ipso appetibili , et ipsum appetibile dependet ex aliquo quod quidem reducitur in motum aeternum , et mediante motu aeterno , qui quidem est motus corporum superiorum, reducitur in motorem primum . Ad rationem in oppositum dico quod non sequitur, si aliquid habet principium activum et passivum sui motus , quod sufficienter moveatur ex se , nisi ipsum habeat sufficiens principium activum et etiam principium passivum sufficiens ad causandum motum sufficientem in ipso . Et tunc ad minorem dico quod animalia habent in se principium activum et passivum sui motus, sed tamen illud principium non est principium sufficiens . Propter quod ratio non concludit .

I

QUAESTIO < 16 > QUAERITUR UTRUM IN QUOLIBET MOTU SIT ASSIGNARE ALIQUID QUO ALIQUID PRIUS SIVE MINUS NON POTEST MOVERI (a)

Quaeritur circa secundum capitulum istius Octavi ( 1 ) in quo ARISTOTELES praemittit quamdam divisionem . Eorum enim quae sunt , aut contingit omnia semper moveri , aut omnia semper quiescere (b), aut

< quaedam moveri et

quaedam quiescere > ( ). Et iterum subdividit illud ultimum membrum , quo(d) aut illa quae quiescunt semper niam eorum quae quiescunt et moventur> quiescunt , et illa quae moventur semper moventur ; aut omnia quandoque moventur et omnia quandoque quiescunt, et nullum est eorum medium ; aut quaedam semper moventur et quaedam semper quiescunt , et iterum quaedam aliquando moventur et aliquando quiescunt . Primo autem ARISTOTELES (2) (b) et ideo : exp . (c) quaedam moveri et (a) Quaestio. Quaeritur... moveri : i. m. quaedam quiescere : scr .: omnia quandoque moveri et quandoque quiescere. (d) eorum quae quiescunt et moventur : scr.: eorum quae aliquando quiescunt et aliquando moventur . (1 ) ARIST. , Physic. , VIII , 3 (253 a 22) . (2) ARIST. , Physic., VIII , 3 (253 a 32) .

216

LIBER OCTAVUS

insistit circa reprobationem secundi membri primae divisionis et secundo circa reprobationem primi membri quod est omnia semper moveri continue, et illud reprobat ARISTOTELES ( 1 ) inducendo in motu augmenti et in aliis motibus. Et ideo primo quaeratur circa hoc utrum in quolibet motu sit assignare aliquam partem primam secundum quam fiat motus, ita quod non possit fieri motus secundum aliquid quod sit prius eo . Et videtur [ fol . 42 ]

quod sic

supponendo unum , scilicet quod sicut res terminatae sunt ad maius sic ad minus, ita quod sicut est dare aliquam < quantitatem

ita magnam ultra quam

non est alia quantitas maior , sicut apparet in motu augmenti , ita erit dare aliquod minimum quo non est dare aliquid minus, sicut contingit dare carnem minimam et aliquid aliud tale . Ex hoc arguitur sic : omnis motus naturalis de necessitate terminatur ad aliquod naturale : non enim contingit procedere in infinitum in moventibus et motis . Cum ergo in naturalibus sit dare minimum, manifestum quod motus naturalis erit usque ad aliquod minimum et quod illo non erit aliquid prius vel minus quod moveri possit . Si enim tu dicas quod sic, scilicet quod est aliquod minus quod prius moveri potest , sequetur tunc quod erit aliquid minus minimo . Hoc autem inconveniens est ; ergo et illud ex quo sequitur. 2. Item, omne quod generatum est , terminatae quantitatis est . Cum ergo omne quod est motum, generatum sit aliquo modo , cum enim (a) fiat motus a non albo in album, corrumpitur non album et generatur album , ergo omne motum erit terminatae quantitatis in motu ; ergo erit dare aliquod minimum quod motum est quo minus non continget prius moveri. 3. Item, ALIQUI arguunt sic

divisio continui , quia non incipit ab aliquo

determinato quo non est dare aliquod minus, procedit in infinitum. Si ergo motus universaliter non incipit ab aliquo determinato minimo , sequetur quod motus universaliter non habebit principium , sed procedet in infinitum . Consequens falsum : ergo antecedens .

In oppositum est ARISTOTELES Sexto huius (2). 2. Item, in eo quod dividitur in infinitum non est assignare primum in infinitis enim non est accipere primum ; sed omnis motus divisibilis est in infinitum, quia omnis motus continuus : continuum autem divisibile est in infinitum ; ergo, etc. Intelligendum quod motus dupliciter dividitur per ARISTOTELEM Sexto huius (3) : uno modo dividitur in partes quae sunt simul , alio modo dividitur in partes quae sibi invicem succedunt divisione temporis . Divisio autem motus

in partes quae sunt simul non est divisio motus per se sed per subiectum : quia

(a) e : exp .

(1) ARIST. , Physic . , VIII , 3 (253 b 5) . (2) ARIST. , Physic., VI , 1 (231 a 24) . (3) ARIST. , Physic. , VI , 4 (234 b 21 ) .

QUAESTIO 16

217

enim motus est actus imperfectus eius quod movetur, ut subiecti , ideo necesse est quod dividatur divisione subiecti quod est quoddam quantum divisibile (a ) in partes quae sunt simul . Et hoc convenit cuilibet motui universaliter. Et tunc, quia in subiecto quanto non est assignare aliquod prius nec etiam aliquod minimum quo non sit dare minus , ideo nec in motu similiter erit dare aliquam partem primam secundum quam fiat motus . Divisio autem motus in partes quae sibi succedunt divisione temporis videtur causari in motu secundum prius et posterius ex divisibilitate mediorum existentium inter extrema . Et hoc etiam apparere potest sic : nam medium est illud in quod prius continue transmutatur transmutans, antequam veniat in extremum alterum extremorum ; propter quod manifestum quod motus divisibilis est secundum divisibilitatem mediorum existentium inter extrema . Tunc ad quaestionem , cum quaeritur utrum in motu contingat accipere primum, dicendum quod non. In motu enim locali non contingit accipere aliquod primum motum ita quod non sit illo aliquid prius . Cuius probatio est

omnis motus qui fit ab

extremo in extremum per media existentia inter extrema , de necessitate est divisibilis et successivus . Nunc autem motus localis est huiusmodi . Ergo , etc. Iterum etiam hoc apparet de motu augmenti . Motus enim augmenti per se est (b) ab imperfecta quantitate ad perfectam quantitatem ; cum ergo inter quaelibet extrema quantitatis sit quantum medium, manifestum quod talis motus successivus erit . Iterum etiam, cum illud quod augmentatur sit quantum, et non contingit aliquod quantum extendi ita quod non secundum aliquid eius extendatur prius, manifestum quod in motu augmenti non erit ponere aliquid quod prius augmentetur ita quod non secundum aliquid eius prius . De alteratione autem alia ratio est . Extrema enim alterationis non sunt extrema quantitatis per se sed sunt extrema secundum qualitatem , contraria vel contradictoria , ut album, nigrum, similiter album, non album . Cum etiam ita sit quod medium in alteratione non oportet quod sit aliquod quantum , ideo manifestum quod non prohibet aliquod totum quantum alterari ita quod non secundum aliquid eius prius . Cum autem ita sit quod extrema alterationis sint contraria vel privativa , si in alteratione aliqua extrema alterationis sint contraria inter quae sit medium , vel simpliciter, vel in illa natura circa quam est transmutatio, de necessitate illa transmutatio successiva erit , accipiendo medium secundum qualitatem et non secundum quantitatem . Et hoc apparet sic . Quod enim transmutatur ad calidum, prius secundum eandem partem quantitativam transmutatur ad tepidum quod aliquo modo accedit ad frigiditatem ; iterum secundum eandem partem, adhuc antequam transmutetur de toto ad calidum, prius transmutatur ad tepidum secundum quod magis accedit ad caliditatem . Et ita manifestum quod talis mutatio successiva est . Si autem alio modo fiat alteratio ita quod aliquid transmutetur ad formam

(a) divisibile : i. m.

(b) a perfecta : exp .

218

LIBER OCTAVUS

ex per se privatione , manifestum quod talis alteratio subita erit et non successiva, cum inter privationem per se alicuius habitus et habitum illum non sit aliquod medium. Et hoc apparet in illuminatione medii

cum enim illu-

minatur ipsum medium, non ita illuminatur quod una pars illuminetur prius, et posterius alia , immo statim et aeque subito illuminatur una pars et alia. Unde sic debemus imaginari quod in alteratione tali illuminatur aliquod totum simul, sicut dicit COMMENTATOR Super librum de Sensu et Sensato ( 1 ) de congelatione aquae

non enim primo congelatur una pars aquae per prius, immo

tota aqua simul . Sciendum tamen quod talis alteratio proprie motus non est : motus enim proprie accipitur quando fit transmutatio a subiecto in subiectum . Propter quod proprie loquendo de motu , in nullo motu est accipere aliquod primum ita quod non contingat accipere aliquod eius prius. Ad rationes in oppositum . Ad primum, cum dicitur

omnis motus natu-

ralis terminatur ad aliquod naturale , concedatur . Et cum dicitur quod in naturalibus est dare minimum , dico quod est ut sic , est ut non . In rebus enim naturalibus est ponere minimum quod natum est existere per se et est separatum ; in naturalibus tamen minimam partem existentem in toto non contingit assignare ita quod in toto quanto non contingit assignare minimum (a) . Et tu dices

aliquod

si non contingat ponere in motu aliquod ita minimum quin

eo fuerit aliquid prius , signemus ergo minima et ponamus fieri motum ad ista ; si tunc aliquis velit quod potest moveri aliquid prius eis, sequetur quod erit [fol. 42b] dare minus minimo (b) Ad aliud dico quod illud ad quod est motus, est determinatae quantitatis, sed tamen ex hoc non sequitur quod ratio intendit concludere , scilicet quod, si illud ad quod motum est aliquid , sit determinatae quantitatis, quod illud sit primo motum ita quod non aliquid eius prius moveatur . Et tu dicis : illud quod generatum est primo est determinatae quantitatis et omne quod generatum est motum est , ergo, etc. Dicendum quod generatio potest accipi dupliciter

proprie, ut secundum quod est transmutatio substantiarum, et tunc

contingit quod illud quod primo generatum existit determinatae quantitatis ; alio modo potest accipi generatio communiter pro acquisitione cuiuscumque esse, et in tali generatione secundum quod invenitur in motu non est assignare primum . Ad aliud , cum dicitur : divisio continui , quia non incipit ab aliquo deter-

(a) Après ces mots , le ms. laisse libre l'espace de deux lignes . (b) De nouveau, après ces mots, espace libre de deux lignes, comme si on voulait isoler cet excursus.

(1) Ce texte ne se trouve pas dans la version latine de l'œuvre d'Averroès publiée à Venise en 1562. Le commentaire du de Sensu et Sensato y est d'ailleurs incomplet. Le texte qu'Averroès a paraphrasé, selon Siger, est ARIST. , De Sensu, 6 (447 a 3).

219

QUAESTIO 17

minato, non habet principium nec aliquod primum , dicendum quod primum dicitur aequivoce : primum enim uno modo dicitur prima pars alicuius ; alio modo dicitur primum aliquod indivisibile secundum quantitatem sicut se habet punctus in linea . Cum ergo dicitur quod continuum ideo est divisibile in infinitum quia non habet aliquod primum, dico quod non habet primum ita quod primam partem qua non fuerit alia prior (a) ; nihil tamen prohibet quin habeat primum, id est primum quod est indivisibile : illud enim quod dividitur in infinitum , terminatum est habens indivisibilia terminantia . Et ita ad minorem, cum dicitur : sed si (b) motus non incipit ab aliquo determinato minimo non habebit principium, dico quod verum est : non habebit principium, id est partem aliquam primam qua non contingat accipere partem priorem.

QUAESTIO < 17> QUAERITUR UTRUM GRAVIA ET LEVIA MOVEANTUR EX SE (0)

Quaeritur circa partem illam ( 1 ) in qua ARISTOTELES probat quod omne quod movetur ab alio movetur, et quaeritur primo de motu gravium et levium , utrum scilicet moveantur ex se . Et videtur quod sic : omne quod movetur natura , movetur ex se

natura enim est principium motus in eo in quo est ;

sed gravia et levia moventur natura : naturaliter enim grave existens sursum movetur deorsum , et e converso est de levi , naturaliter enim movetur sursum ; ergo, etc. 2. Item, omne quod movetur a principio intrinseco , movetur ex se, sic enim dicimus animalia moveri ex se ; nunc autem gravia et levia moventur a principio intrinseco , scilicet a natura ; ergo, etc. Contra omne quod movetur ex se, animatum est : per hoc enim distin-

guitur animatum ab inanimato ; si ergo gravia et levia moverentur ex se, tunc ipsa essent animata ; hoc autem falsum ; ergo, etc. 2. Item, omne quod movetur ex se in generabilibus et corruptibilibus quiescit ex se ; movetur etiam motibus diversis, sicut patet per ARISTOTELEM (2) ; sed gravia et levia nec quiescunt ex se , nec etiam moventur ex se diversis motibus ; ergo , etc.

(a) habet tamen : cancell. se : i. m.

(b) si : i. m.; ergo : cancell .

(1 ) ARIST. , Physic . , VIII , 4 (254 b 7) . (2) ARIST. , Physic., VIII , 4 (255 a 7).

(0) Quaestio. Quaeritur...

220

LIBER OCTAVUS

Dicendum quod gravia et levia non moventur ex se per se ita quod per se moveant ipsa . Et hoc patet ex duobus . Primo , sic manifestum enim quod continuum et unum non est natum movere seipsum unum et continuum, quia unum non est natum agere in continuum et unum , nec etiam unum pati a tali continuo ; nunc autem gravia et levia sunt continua et unum , et ita , nec est in ipsis aliquid quod natum sit agere in aliud sibi continuum ergo, etc. Item , hoc patet ex alio , quoniam illud quod movetur, secundum quod huiusmodi , est ens in potentia : motus enim est actus entis in potentia , ut ipsius mobilis secundum quod mobile ; mobile autem est quod movetur, et ideo quod movetur, secundum quod huiusmodi , solum est ens in potentia ; illud autem quod movet, secundum quod huiusmodi , est ens in actu ; si ergo gravia et levia moverentur ex se , ita quod per seipsa seipsa moverent, cum ipsa sint continua et unum, sequeretur quod idem esset in potentia et in actu respectu eiusdem ; hoc autem inconveniens est (a) : ideo ipsa non moventur ex se inquantum in seipso habent principium activum et passivum sui motus, sed moventur ex se solum inquantum habent principium passivum sui motus, et ideo moventur natura et per consequens aliquo modo ex se. Ad rationem primam, cum dicitur : omne quod movetur natura, movetur ex se, verum est : eo modo quo movetur natura , movetur ex se. Et ad minorem dicendum quod gravia et levia moventur natura , natura scilicet materiae inquantum habent in se principium passivum sui motus , non autem principium activum ; et sic concedo quod moveantur ex se. Per idem patet ad secundam rationem.

QUAESTIO < 18 > QUAERITUR UTRUM GENERANS GRAVE ET LEVE SIT MOVENS GRAVE ET LEVE (b)

Quaeritur consequenter utrum generans grave et leve sit movens grave et leve . Videtur quod non : movens et motum simul sunt , et nihil eorum medium ; nunc autem generans grave et leve et ipsa gravia et levia mota non semper sunt simul , immo ipsa aliquando moventur non existente praesente ipso generante ; ergo , etc. Oppositum dicit ARISTOTELES ( 1 ) . Et arguitur per rationem : quidquid est causa causae, est causati ; sed generans est causa formae gravis et levis, et forma gravis est causa motu gravis : ergo , etc.

(a) est : i. m.

(b) Quaestio . Quaeritur ... leve : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic . , VIII , 4 (256 a 1 ) .

QUAESTIO 19

221

Intelligendum quod accidentium quaedam consequuntur subiectum per ipsum subiectum secundum speciem et de necessitate , quaedam autem sunt quae consequuntur subiectum non per seipsum sed per accidens et non de necessitate . Accidentia autem quae consequuntur subiectum per ipsam rationem subiecti sunt sicut habere tres consequitur triangulum, et risibile hominem ; accidentia autem quae consequuntur ipsum subiectum per accidens et non de necessitate sunt sicut album, nigrum et talia . Accidentia autem per se quae de necessitate consequuntur ipsum subiectum statim ponuntur, posita forma ipsius subiecti , et idem est generans subiectum aliquod et accidentia per se consequentia subiectum illud . Sic autem non est de accidentibus qui insunt subiecto per accidens , immo talia accidentia habent quamdam aliam generationem a generatione subiecti cui ipsa insunt. Ex his ad propositum . Cum moveri sursum et deorsum sint accidentia per se consequentia formam gravis et levis , hinc est quod illud quod generat grave in actu inquantum facit ipsum actu grave , facit ipsum movere in actu deorsum, ita quod cum simpliciter generatum est grave , nisi aliquid impediat (a) , simpliciter et ex natura movetur deorsum . Et ideo generans gravia et levia est id quod movet ipsa sursum et deorsum . Ad rationem in oppositum dicendum ad maiorem quod movens proximum et ipsum motum simul sunt, non tamen oportet hoc esse verum de movente remoto . Ad minorem dico quod generans grave non est causa proxima et immediata motus deorsum sed forma ipsius gravis . Et ideo ratio non concludit .

QUAESTIO < 19 > QUAERITUR UTRUM LOCUS SIT MOVENS GRAVE ET LEVE (b)

Quaeritur consequenter utrum locus sit movens gravia et levia. Videtur quod non movens et motum simul sunt , et nihil eorum medium ; sed grave non semper est in loco deorsum , nec leve sursum ; ergo , etc. 2. Item , nihil dicitur movens nisi quod habet aliquam virtutem activam supra id quod movet movens enim secundum quod huiusmodi est in actu ; sed locus nullam virtutem activam habet ; ergo , etc. Probatio minoris : nam locus est de genere quantitatis et quantitas, sicut dicitur in Praedicamentis ( 1 ) ; quantitas vero virtutem activam non habet ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES (2) . Et arguitur per rationem, quia quidquid

(a) nisi ... impediat : i . m.

(b) Quaestio. Quaeritur... leve : i. m.

(1 ) ARIST. , Categor . , 6 (5 b 3 sq .) . (2) ARIST., Physic. , VIII , 4 (255 b 16) .

222

LIBER OCTAVUS

movet movens, movet motum ; sed locus gravis et levis movet movens grave et leve, quoniam locus deorsum est finis gravis , esse autem sursum finis ipsius levis ; finis autem movet efficientem ; ergo , etc. Intelligendum quod locus gravis [ fol . 43 ] et levis aliquo modo est finis ipsorum. Sed finis est duplex : quidam est finis qui est perfectio eius quod est ad finem, sicut ultima operatio hominis secundum quod homo dicitur esse eius perfectio et per consequens finis aliquo modo ; alio modo dicitur finis obiectum alicuius operationis . Et differunt isti fines ab invicem, quoniam finis primo modo est posterior his quae sunt ad finem secundum esse ; finis autem secundo modo dictus praeexistit his quae sunt ad finem et non est aliquid separatum ab eis. Et finis primo modo rationem boni accipit ex fine secundo modo . Ex his ad propositum dico quod finis ipsorum gravium et levium secundo modo est ipse locus . Et ideo manifestum quod, cum esse sursum vel deorsum sint fines gravium et levium , quod ipsa moventur ad loca sua quia perfectio eorum est in illis, et ita moventur ad loca sua sicut ad suam perfectionem . Et hoc est quod dicit ARISTOTELES Libro Caeli et Mundi ( 1 ) quod locatum movetur ad locum suum sicut ad suam perfectionem . Et ita, sicut finis movet, ita locus movet gravia et levia in ratione finis . Iterum etiam movet gravia et levia in ratione agentis aliquo modo : frigiditas enim loci deorsum poterit alterare ipsum medium, et medio alterato poterit etiam alterare corpus grave, ita quod intendendo eius frigiditatem poterit locus aliquo modo, sicut in ratione efficientis, movere grave deorsum . Ad primum in oppositum dico quod movens proximum et motum simul sunt et etiam movens primum et motum. Et cum dicitur quod grave et locus deorsum non semper simul sunt , dico quod sic eo modo quod locus movet ipsum grave ; nunc autem locus movet ipsum solum secundum intentionem , et ideo sic sunt simul (a) .

< QUAERITUR UTRUM GRAVE HABENS FORMAM GRAVIS IN ACTU > < EXISTENS SURSUM, REMOTO PROHIBENTE, MOVEATUR EX SE DEORSUM >

Quaeritur consequenter utrum grave habens formam gravis in actu existens sursum, remoto prohibente , moveatur ex se deorsum . Quod sic , videtur, quoniam illud quod movetur, cum aliquod extrinsecum ipsum non moveat, movet

(a) Avant de commencer la q . 20, le ms . laisse libre un espace d'une ligne et demie .

(1) ARIST. , De Caelo, IV, 3 (310 a 31 -b 1 ) .

QUAESTIO 20

223

seipsum ; nunc autem grave , remoto prohibente , movetur deorsum non per aliquod extrinsecum ipsum movens ; ergo , etc. 2. Item , illud quod est in potentia ad locum deorsum per aliquod impedimentum , remoto illo impedimento , movetur ex se . Et hoc dicit ARISTOTELES ( 1 ) . Et apparet etiam sic : quoniam habens habitum scientiae existens in potentia ad actualem considerationem per aliquod prohibens , remoto illo prohibente , actualiter considerat . Et ita patet maior , videlicet quod illud quod est in potentia ut moveatur deorsum, remoto prohibente , movetur ex se deorsum . Si enim tu dicas quod , remoto illo prohibente , non movetur ex se , manifestum quod adhuc est in potentia ad locum deorsum ; nunc autem grave existens sursum est in potentia ad locum deorsum solum propter ipsum prohibens ; ergo, etc. In oppositum est ARISTOTELES (2) . Et arguitur per rationem, quoniam illud quod habet in se tantum principium passivum sui motus , non movet se ; gravia autem et levia sunt huiusmodi ; ergo, etc. 2. Item , natura moventis et moti alia et alia est , motum enim secundum quod huiusmodi in potentia est , movens autem ipsum est in actu ; cum ergo aliquid non possit esse simul in actu et in potentia respectu eiusdem , manifestum quod nihil poterit seipsum movere ; ergo grave existens sursum, remoto prohibente, non movebit se deorsum. Dico quod habens formam gravis in actu , remoto prohibente , per se non movet seipsum ita quod grave , secundum quod grave , sit movens et etiam (a) idem secundum idem esse in potentia et in motum impossibile enim est actu respectu eiusdem. Et ideo dicit COMMENTATOR (3) quod cum gravia moventur deorsum , et etiam remoto prohibente , necesse est dicere quod moventur per aliquod accidens illis . Et hoc exponit sic : grave enim, remoto prohibente, movet ipsum medium , medium autem per reinclinationem suarum partium movet grave , et ideo per accidens grave dicitur movere seipsum . Sed illud non videtur verum . Posterius enim non est per se causa prioris . Medium autem posterius est (b) motu ipsius gravis : prius enim movetur ipsum grave ex se, postea motum ex se movet medium ; ergo medium non est per se causa totius motus ipsius gravis ; motus enim in medio posterior est motu gravis. Dicendum igitur quod gravi esse est deorsum esse , ita quod deorsum esse est de his quae per se consequuntur formam gravis . Si igitur grave inveniatur sursum, hoc est per aliquid impediens ipsum moveri deorsum, et

(a) est : i. m.

(b) est : iter.

(1 ) ARIST. , Physic. , VIII , 4 (255 b 11 ). (2) ARIST. , Physic. , VIII , 4 (255 b 35-256 a 2). (3) AVER., De Caelo, IV, nº 22 (fol . 249 A sq .).

224

LIBER OCTAVUS

etiam est sursum per accidens : quod (a) ergo existens sursum sit in potentia ad esse deorsum, hoc est per ipsum prohibens . Et ideo dico quod ex alio habet quod sit in potentia grave , et ita per consequens in potentia ad esse deorsum et etiam ex alio quod ipsum sit deorsum est enim deorsum non per ipsum prohibens , sicut et per ipsum erat in potentia ad locum deorsum, sed per formam gravis , et ideo dicendum quod grave non movetur deorsum ex se sufficienter (b) .

***

QUAERITUR UTRUM IN MOVENTIBUS ET MOTIS NECESSE SIT DEVENIRE > < AD PRIMUM MOVENS IMMOBILE >

Quaeritur circa partem illam in qua ARISTOTELES ( 1 ) probat quod necesse est devenire ad primum motum ex se et etiam ad movens primum. Et circa hoc quaeratur primo utrum in moventibus et motis necesse sit devenire ad primum movens immobile . Et quod non , videtur , quia in generantibus et generatis non contingit devenire ad primum , quoniam generatio procedit in infinitum ; sed generantia et generata se habent sicut moventia et mota ; ergo, etc. 2. Item, ad hoc quod aliquid moveat , non oportet nisi quod moveat ex se vel ex alio ; sed infinitis existentibus moventibus et motis moventia omnia possunt movere a se vel ab alio ; ergo, etc. In oppositum arguitur rationibus ARISTOTELIS (2) . Numquam habetur causa sufficiens motus quamdiu reducitur motus ad moventem quo sicut instrumento aliud movens movet, sicut cum manus percussa percutiat baculum et baculus lapidem ; quamdiu tu accipis talia moventia , numquam habebis causam sufficientem motus . Sed motis et moventibus infinitis existentibus omnia moventia sunt sicut instrumenta ; quia tunc omnia moventia essent media , cum in infinitis non sit accipere primum vel ultimum ; moventia autem media sunt sicut instrumenta . Ergo, etc. Dico quod necesse est devenire ad primum movens immobile , quoniam primum in unoquoque genere causa est omnium aliorum, ergo sic erit in genere motuum

omnia enim virtutem movendi accipiunt ex movente primo .

(b) De nouveau , deux lignes restent en blanc avant (a) quod : i. m.; quare : cancell. (0) omne quod movetur necesse est ab alio moveri vacat. la question suivante .

(1) ARIST., Physic . , VIII , 5 (256 a 4 sq .) . (2) ARIST. , Physic., VIII , 5 (256 a 16) .

QUAESTIO 22

225

Nunc autem in infinitis non est primum, et , si non est [ fol . 43r ] primum, non est aliquod posteriorum. Si ergo in moventibus et motis sit processus in infinitum , et ita non continget devenire ad primum movens, manifestum quod penitus non erit aliquis motus. Item , illud quod movet sicut instrumentum , non potest esse causa sufficiens motus, quoniam tale non movet nisi in virtute alterius et secundum quod ab alio movetur . Nunc autem infinitis existentibus moventibus omnia moventia sunt sicut instrumentum . Ideo, etc. Et , cum manifestum sit quod necesse est devenire ad primum movens, oportet quod ipsum sit immobile ; si enim esset mobile , ipsum moveretur ; hoc autem falsum est et declarabitur post (1 ) . Ad primum in oppositum dico quod in generantibus et generatis accidentaliter ordinatis, contingit procedere in infinitum , in ordinatis tamen essentialiter non contingit . Et voco generantia ordinata essentialiter illa in quibus posterius virtutem generandi accipit a priori , sicut se habent intelligentia , sol et homo ; homo enim generat hominem et sol , et utrumque virtutem generandi accipit ex intelligentia, homo etiam ex sole , ita quod inter ista est ordo essentialis prioris ad posterius . Generantia autem accidentaliter ordinata sunt Socrates , Plato, et sic de aliis : accidit enim quod Socrates prior sit Platone vel e converso ; in talibus bene est procedere in infinitum . Ad aliud dico concedendo maiorem. Ad minorem respondeo per interemptionem . Infinitis enim existentibus moventibus non erit aliquod movens ex se vel ex alio , quia in infinitis non est accipere primum ; si tunc moventia essent infinita, non esset accipere primum movens ; et si sic , tunc nec esset aliquod aliud movens ita quod penitus nihil contingeret movere si moventia essent infinita.

QUAESTIO (a) < QUAERITUR UTRUM MOVENS PROXIMUM SIT MAGIS CAUSA MOTUS >

Quaeritur utrum movens proximum magis sit causa motus an movens primum non tamen proximum. Quod proximum, probo : illud quod est causa motus magis determinata , magis est causa ; medium autem movens vel proximum est huiusmodi. 2. Item, movens quod magis assimilatur moto , magis est causa motus , ut videtur ; nunc autem movens proximum magis assimilatur moto , sicut patet cum calidum movet calidum ; ergo , etc.

(a) Quaestio : i . m. (1 ) Lib. 8, q . 24.

226

LIBER OCTAVUS

Contra

unumquodque propter quod , illud magis ; nunc autem medium

movens et proximum non est movens nisi propter movens primum ; ergo , etc. Dicendum secundum intentionem ARISTOTELIS quod movens primum magis est causa motus. Dicit enim ARISTOTELES ( 1 ) quod utrumque et primum et medium movere dicimus , magis autem primum . Et rationem huius assignat quia primum movens movet medium sive proximum movens , et non movetur ab eo, medium autem et movet et movetur, et ideo primum movens magis est causa motus . Ultimum enim movens non movet nisi in virtute primi moventis, primum autem non movet in virtute illius . Et hoc etiam dicit nomen primi moventis : illud enim quod primo est tale , est magis tale, et ideo movens primum magis movens . Et hoc est quod dicitur prima propositione Libri de Causis (2) , quod omnis causa primaria plus influit in suum causatum quam causa secundaria , et iterum dicit PROCLUS (3) quod omne quod producitur a secundis, a primis prius et eminentius producitur. Et ideo primum movens magis est causa motus . Ad rationem dico quod illud quod est causa determinata motus magis est causa , verum est : causa talis , non tamen sequitur quod sit magis causa motus simpliciter. Ad aliud dico quod maior falsa est . Non enim si homo generans convenit cum homine generato secundum speciem , sequitur propter hoc quod homo generans magis sit causa quam sol , nam homo virtutem generandi accipit ex sole. Propter quod ratio non concludit (a) [ fol . 43 ] .

QUAESTIO QUAERITUR UTRUM CAELUM MOVEATUR EX SE (b)

illud quod Quaeritur utrum caelum moveatur ex se . Videtur quod non movetur ex se, movetur natura , sicut dicit ARISTOTELES hic (4) ; caelum autem non movetur natura , sicut probat AVICENNA (5) ; ergo , etc. Probatio autem AVICENNAE est ista : illa quae moventur natura , moventur ab aliquo loco innaturali ad locum suum naturalem, ad quem cum perventum fuerit , quiescunt : caelum autem non sic movetur (c) ; ergo , etc.

(a ) La fin de la colonne est laissée en blanc, de même que le début de la colonne sui(0) ad quodlibet enim naturaliter move(b) Quaestio. Quaeritur... se : i . m. vante . tur exp .

(1 ) (2) (3) (4) (5)

ARIST. , Physic. , VIII , 5 (256 a 10) . Liber de Causis, prop . 1. Ed. BARDENHEWER, p . 163, 1. 10-13. PROCLUS , Elementatio theologica, prop. 56. Ed. DODDS , p . 55 , 1. 4 sq . ARIST., Physic., VIII , 4 (254 b 14-15) . AVICEN. , Metaph . , lib . seu tract . 9, c. 1 , 2.

1

QUAESTIO 23

227

2. Item, quod movetur a principio separato , non movetur ex se : motum enim ex se est quod habet in se principium sui motus ; caelum autem movetur a principio separato, ut dicit COMMENTATOR ( 1 ) ; ergo , etc. Oppositum arguitur per rationes COMMENTATORIS (2) . Omne mobile quod movetur a motore a quo aptum natum est moveri et quod non aptum natum est movere aliud mobile , movetur ex se

tale enim est motor appropriatus ipsi

mobili . Sed caelum movetur sic ; habet enim motorem appropriatum sibi qui movet in ratione amantis et desiderantis . Ergo, etc. 2. Item, quod movetur a motore non separato secundum locum, movetur a principio intrinseco ; caelum est huiusmodi , ut etiam vult ARISTOTELES (3) . Ergo, etc. Dicendum quod caelum movetur ex se, et hoc manifestum est secundum intentionem ARISTOTELIS (4) . Quomodo autem movetur ex se , non ita manifestum . Quod autem caelum ex se moveatur, hoc satis apparet, quoniam , cum omnia quae ab alio moventur reducuntur in motorem aeternum , non redu1 cuntur in ipsum nisi mediante moto ex se. Nunc autem omnia mota reducuntur in motorem primum mediante motu caeli . Ergo , etc. Item, Secundo Caeli et Mundi (5) : caelum movetur ab anima ; quod autem movetur ab anima, ex se movetur ; ideo caelum ex se movetur. Caelum autem ex se non movetur ita quod moveat seipsum primo : idem enim non potest habere rationem moventis et moti , loquendo de motu secundum quod est actus imperfecti . Item etiam non movetur ex se quia pars moveat partem, quia sic totum ex se non moveretur primo, quod falsum est : moveri enim ex se primo convenit ipsi toti . Iterum, nec quia totum moveat partem vel pars totum

si enim totum moveat partem primo , cum totum includat

illam partem , sequetur quod pars movebit seipsam ; hoc autem est contra Aristotelem (6) : dicit enim quod totum non dicitur moveri ex se quia pars movet seipsam. Dicitur ergo caelum moveri ex se quia eius est alia pars movens et alia pars mota, sed quomodo pars movens se habeat ad partem motam dubitatio est. Sive enim dicatur quod movens sit separatum , sive coniunctum , necesse est dicere quod pars movens movet partem motam per intellectum et appetitum . Et si dicamus , sicut AVICENNA ( 7) dicit , quod huiusmodi motor est actus et perfectio caeli , tunc corpora superiora moverent sicut corpora inferiora (a) . (a) et hoc si ponamus quod motor : eras. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

AVER., Metaph . , XII , nº 41 (fol. 324 D sq . ) . AVER., Physic ., VIII , n° 46 (fol. 387 B) . ARIST. , Physic. , VIII , 10 (267 b 7) . ARIST. , De Caelo, II , 2 (285 a 29). ARIST. , De Caelo, II , 2 (285 a 29) . ARIST. , Physic., VIII , 4 (254 b 11 ) . AVICEN. , Metaph. , lib. seu tract. 9, c. 1 , 2.

!

228

LIBER OCTAVUS

Si tamen dicamus secundum COMMENTATOREM quod motor caeli est separatus ab eo secundum esse , dicemus quod est coniunctus ei quantum ad hoc quod corpus caeleste mediante motore intelligit et appetit . Ad rationem in oppositum dico quod natura potest dupliciter accipi : universaliter vel particulariter . Et natura secundum quod universaliter accipitur est idem quod principium intrinsecum nec distinguitur contra voluntatem . Natura autem secundum quod accipitur particulariter non est idem quod voluntas sed est aliquid distinctum contra voluntatem. Tunc ad rationem dicendum quod illud quod movetur ex se , movetur natura : verum est loquendo de natura primo modo . In minori autem non hoc modo accipitur natura sed secundum quod distinguitur contra voluntatem. Et hoc modo intellexit AVICENNA. Ad aliud dico quod id quod movetur a principio separato et extrinseco secundum quod huiusmodi, non movetur ex se . Ad minorem autem, cum dicitur quod caelum movetur a principio separato , dico quod secundum AVICENNAM non movetur a principio separato extrinseco sed ab anima . Vel dicendum secundum intentionem ARISTOTELIS quod caelum movetur a principio separato secundum esse pro tanto quia non acquiritur esse ipsi motori per comparationem ad mobile ; inquantum tamen se habet in ratione motoris appropriati ipsi caelo , caelum non movetur a principio extrinseco sive motore extrinseco .

QUAERITUR UTRUM MOTOR CAELI SIT MOTOR IMMOBILIS (a)

Quaeritur utrum motor caeli sit motor immobilis . Quod non, videtur : nullus qui movetur ab alio est motor immobilis ; motor caeli movetur ab alio, nam movet in ratione amantis et desiderantis ; ergo , etc. 2. Item, motor caeli est intrinsecus caelo , motor autem intrinsecus alicui mobili movetur motu illius mobilis, sicut patet in animalibus quae sunt hic ; ergo , etc. In oppositum est ARISTOTELES ( 1 ) . Et arguitur per rationem : si motor caeli

non esset immobilis sed moveretur, aut ergo ex se moveretur, aut per accidens et ab alio ; sed motor caeli per se non movetur, quia sic caelum non esset motum primo ; nec etiam movetur per accidens , scilicet motu ipsius mobilis , nam movens quod tamen < movetur> [fol . 43 ] motu sui mobilis , non facit motum continuum et aeternum ; sed motor caeli facit motum continuum et aeternum ; ideo, etc.

(a) Quaeritur... immobilis : i . m.

(1 ) ARIST. , Physic . , VIII , 5 (257 a 26-27) .

I

QUAESTIO 25

229

Dico quod primus motor duplex est . Quidam enim est qui movet in ratione amati et desiderati, et sic dicimus quod primum movens movet caelum, sicut apparet ex Duodecimo Metaphysicae ( 1 ) . Et quia amatum et desideratum non movet nisi quia est aliquid movens in ratione amantis et desiderantis , ideo necesse est esse aliud movens quod movet quia amans et desiderans , et hoc dicit SIMPLICIUS (2) . Primum autem movens non movetur nec per se nec per accidens. Et huius probatio est , quoniam si ipsum moveretur per se , aliquam magnitudinem haberet ; hoc autem falsum est

dicit enim ARISTOTELES in isto Octavo (3)

quod primum movens est impartibile , nullam habens magnitudinem. Iterum, nec movetur per accidens quoniam non acquirit sibi aliquod esse per comparationem ad mobile . Illud autem quod movetur per accidens , quia motu sui mobilis, aliquod esse acquirit . Ideo manifestum quod primum movens immobile est per se et per accidens, loquendo de motu universaliter. Secundum autem movens quod movet quia amans et desiderans movet per appetitum et cognitionem, et , quia semper appetit et intelligit , ideo continue movet et semper . Istud autem movens non movetur motu loquendo de motu secundum quod actus imperfecti , aliquo tamen modo movetur in hoc quod movet per appetitum et cognitionem . Et illud movens est coniunctum et intrinsecum ipsi mobili, et ideo aliquo modo movetur motu sui mobilis, scilicet motu caeli . Rationes procedunt suis . Primae enim duae rationes procedunt de motore coniuncto , alia autem ratio in oppositum procedit de motore primo et separato .

QUAESTIO QUAERITUR, SI TOTUM ALIQUOD MOVEAT TOTUM, ET A MOTORE ET ETIAM A MOTO AUFERATUR ALIQUA PARS , UTRUM RESIDUUM POSSIT MOVERE RESIDUUM (a)

Quaeritur de quadam dubitatione quam ponit ARISTOTELES in littera (4) , primo, si a parte movente per se et etiam a parte mota per se auferatur aliqua pars, utrum residuum possit movere residuum . Videtur quod sic : sicut totum se habet ad totum , ita pars ad partem sibi proportionalem : si igitur tota virtus (a) Quaestio. Quaeritur... residuum : i. m .

(1) (2) (3) (4)

ARIST., Metaph . , XII , SIMPLICIUS , De Caelo, ARIST., Physic. , VIII , ARIST., Physic. , VIII ,

7 ( 1072 a 26). I , nº 88. Ed . Venet. , pp . 58-59 . Ed . Heiberg, p . 269 , 1. 20 sq . 10 (266 a 10) . 5 (258 a 27 sq .) .

I

230

LIBER OCTAVUS

movens totum mobile poterit movere , et pars moventis movebit partem moti sibi proportionalem . Et confirmatur ratio : ubicumque est eadem proportio partis moventis ad partem motam sicut totius ad totum , si totum poterit movere totum , et pars, partem. .2 . Item, possibili posito in esse , nullum accidit impossibile ; cum ergo caelum sit divisibile , si ponamus ipsum esse divisum , non sequetur impossibile ; sed, si residuum non moveret residuum , bene sequeretur impossibile , scilicet est quod residuum moveat motum non esse aeternum ; ergo possibile residuum . In oppositum est ARISTOTELes ( 1 ) . Et arguitur ratione , quia si A sit totum movens , B vero totum motum primo, si tu des quod auferatur aliqua pars ab A et aliqua pars ab ipso B et tamen quod residuum moveat residuum , tunc totum non fuit primo motum nec etiam primo < SUI MOBILIS PER ACCIDENS >

Quaeritur utrum motores corporum superiorum moveantur motu sui mobilis per accidens . Videtur quod sic per ARISTOTELEM (2) qui dicit quod quibusdam principiis quae sunt in caelo inest moveri per accidens (b ). 2. Iterum , quandocumque aliqua duo sunt unum in actu , si unum moveatur, et aliud , ut patet de homine et albo : cum enim sint unum in actu , moto homine movetur et album quod in eo est ; sed motores corporum superiorum et ipsa corpora sunt unum in actu : in his enim quae moventur ex se, movens est pars moti ex se ; ergo , etc.

(a) aut

eras .

(b) quod quibusdam ... per accidens : subn .

(1) AVER. , Physic. , VIII , n° 46 (fol . 387 L). (2) ARIST. , Physic . , VIII , 6 (259 b 29-30) .

:

234

LIBER OCTAVUS

In oppositum est ARISTOTELES ( 1 ) . Et arguitur per rationem

motor qui

movetur per accidens motu sui mobilis non facit motum aeternum ; motores autem corporum superiorum faciunt motum aeternum ; ergo, etc. Intelligendum corpore

quod motor caeli non est corpus nec aliqua virtus in

motor enim ipsius caeli facit motum aeternum ; nulla autem virtus

in corpore potest facere motum aeternum et continuum . Nec etiam est magnitudo aliqua sed est aliquod impartibile separatum , et ideo nullum tale movens potest moveri . Et hoc dicit COMMENTATOR (2 ) . Dicit enim quod motor qui non constituitur (a) in esse per subiectum motus, nec accipit subiectum in sua definitione , movetur per accidens motu sui mobilis , non tamen ita quod ex se moveatur per accidens sed ab alio . Et sic moventur motores corporum superiorum cum sint formae immateriales ; propter quod proprie per accidens non moventur , quia ex se per accidens non moventur, sed moventur inquantum movent sua mobilia , et ideo per accidens improprie dicuntur moveri . Moveri autem ex se per accidens proprie convenit generabilibus et corruptibilibus , sicut dicit COMMENTATOR (3) . Motores enim generabilium et corruptibilium constituuntur in esse per subiecta mota ab ipsis , et etiam ponuntur in definitione ipsorum . Tale autem per accidens moveri prohibet moveri continue , sed moveri per accidens primo modo non prohibet. Ex his ad rationes . Ad dictum ARISTOTELIS apparet solutio. Ad aliud, cum dicitur : quando aliqua duo sunt unum in actu , si unum movetur, et aliud , dico quod aliqua esse unum in actu hoc potest esse duobus modis. Vel ita quod esse unius dependet ab esse alterius , sicut est de subiecto et accidente : esse enim accidentis ex esse subiecti dependet , et in talibus quae sic sunt unum in actu , vera est propositio . Alio modo possunt esse aliqua duo unum in actu in movendo , non tamen in essendo , inquantum hoc quidem movet, illud vero movetur, et in talibus non habet maior veritatem , nisi movens tale sit quod dependeat ex esse moti .

(a) p-

exp .

( 1 ) ARIST. , Physic. , VIII , 6 (259 b 20 sq .) . (2) AVER. , Physic. , VIII , nº 52 (fol . 393 B sq .) . (3) AVER. , Physic . , VIII , nº 52 (fol . 393 C) .

QUAESTIO 28

235

< UTRUM MOTOR QUI MOVETUR PER ACCIDENS POSSIT FACERE MOTUM < CONTINUUM ET AETERNUM >

Quaeritur utrum motor qui movetur per accidens possit facere motum continuum et aeternum. Quod sic , videtur, quoniam motor qui movetur per accidens motu aliquo (a) qui nihil novum inducit in substantia motoris, potest facere motum aeternum ; sed motum ex se potest moveri motu aliquo qui nihil innovat in substantia motoris , sicut apparet in motu caeli ; ergo , etc. 2. Item, sicut ad continuitatem et sempiternitatem motus exigitur unitas. motoris, similiter et unitas moti , sicut apparet per ARISTOTELEM Quinto physicorum ( 1 ) ; sed aliquid potest moveri motu sempiterno , cum tamen ipsum movetur per se vel per accidens ; ergo aliquid potest agere motum aeternum quamvis ipsum moveatur. In oppositum est ARISTOTELES (2) . Dicendum quod ad unitatem motus, continuitatem et sempiternitatem exigitur unitas et sempiternitas motoris et etiam mobilis : quia enim movens movet per virtutem aliquam et mobile movetur per virtutem aliquam, permanentia istarum virtutum in eadem dispositione causat continuitatem motus . Et ideo omnis transmutatio per quam contingit transmutare virtutem in ipso mobili, per quam natum est moveri, facit motum non esse aeternum . Talis autem transmutatio non de necessitate est motus localis (b) .

(a) motu aliquo : i. m. (b) L'exposé est interrompu subitement, au milieu d'une ligne, vers la fin du fol. 44ra . La colonne b est vide , de même que 44 et 45".

(1) ARIST. , Physic . , V, 4 (227 b 27, 228 a 20) . (2) ARIST. , Physic. , VIII , 6 (259 b 7 sq .) .

}

ERRATA

au lieu de

lire

53, ligne 13

est

ex

54, note 5

94

994

84, note 3

Bonaventuram

Bonaventura

99, note 1

n° 49

II, nº 49

Page

TABLES

TABLE

DES

QUESTIONS

LIBER PRIMUS

Utrum Utrum Utrum Utrum

de rebus naturalibus sit scientia de omnibus naturalibus sit scientia una ... ... ... ... natura sit subiectum in scientia naturali ... corpus mobile sit subiectum in scientia naturali ... ...

...

...

19 ... 21

...

Utrum Utrum Utrum Utrum

23 2222

Quaeritur circa primam propositionem quam ponit Aristoteles . 5. 6. 7. 8.

2222

1. 2. 3. 4.

ad cognitionem completam de aliquo exigatur cognitio cuiuslibet causae illius... 24 26 illud quod est universalissimum sit notissimum nobis 27 ... universalia sint priora secundum naturam ... ... ... ... 29 minus universalia sint nobis magis nota

33

9. Utrum naturalis habeat arguere contra negantem sua principia ... 10. Utrum philosophi primi sit declarare prima principia in scientiis particularibus ... ... ... 11. Utrum motus supponatur in scientia naturali ... ... ... ... ... 12. Utrum omnia naturalia moveantur

31 ... 33 ... 34 ... 35

Circa errores Parmenidis et Melissi : cap. 2 et 3.> 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

23.

Utrum ens secundum unam rationem dicatur de substantia et accidente .. Utrum ens et unum convertantur ... Utrum unum et multa opponantur ... ... Utrum sequatur : tantum unum est, non ergo multa ... ... Utrum tantum unum ens sit ... ... Utrum, cum materia dividatur in partes et etiam quantitas, cui istorum per prius conveniat partibilitas ... ... ... ... Utrum totum et pars sint idem Utrum, si ens sit tantum unum et infinitum , sit immobile ... ... ... Utrum alia sit ratio accidentis et susceptibilis ... Utrum dictio exclusiva addita accidenti denotet exclusionem subiecti ... Utrum sequatur : ens est infinitum, ergo est unum ...

37 38 40 41 43 45 47 48 50 51 52

238

Quaeritur consequenter circa partem illam : Sicut autem physici dicunt. 24. Utrum contingat aliquid fieri ex nihilo ... 25. Utrum infinitum sit notum intellectui ... ... 26. Utrum in naturalibus sit ponere minimum

... ...

...

...

...

...

...

5555

TABLES

... ... 53 ... ... 56

27. 28. 29. 30.

Utrum Utrum Utrum Utrum

principia prima sint contraria vel opposita ... ... prima principia sint contraria proprie loquendo vel privativa prima principia transmutationis sint in genere substantiae ... principia omnium rerum naturalium sint eadem vel diversa

2285

Quaeritur circa partem illam : Omnes igitur contraria, ubi determinat de principiis secundum opinionem propriam.

...

...

59 60 61 62

:

Quaeritur de principiis in speciali.

Utrum privatio sit principium ... ... Utrum privatio sit per se principium ... Utrum materia sit cognoscibilis per se Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

potentia passiva sit idem quod substantia materiae ... omnes potentiae passivae reducantur ad unum passivum primum... materia prima facta sit ... materia procedat a Primo immediate vel mediante orbe ... materia omnium generabilium sit una ... materia sit in potentia ad quantitatem infinitam materia sit in potentia ad formas infinitas

64 65 66 68 ... 69 ... 72 74 75 77 80 ...

31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

LIBER SECUNDUS

Circa definitionem naturae : cap. 1.> Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

natura sit principium motus in eo in quo est per se ... natura sit principium quietis ... ... ... in eo quod fit sit ponere potentiam activam materia sit natura ... forma sit natura

8888

1. 2. 3. 4. 5.

81 82 83 ... 87 ... 88

Consequenter comparat scientias mathematicas ad naturales et dicit quod scientiae mathematicae sunt de magis abstractis.

8888

6. Utrum universale possit abstrahi a particularibus ... ... 7. Utrum mathematica sint maioris abstractionis quam naturalia

89 91

Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

finis sit aliqua causa ... ... finis sit bonum per se ... ... omnia entia ordinentur in aliquem finem unum omne agens agat propter finem ... in separatis a materia sit efficiens

**228

8. 9. 10. 11. 12.

93 94 95 97 99

239

TABLE DES QUESTIONS 13. Utrum causata a Primo indigeant eo ad conservationem sui esse 14. Utrum eiusdem rei possint esse plures causae per se ... ... ... ... 15. Utrum absentia unius contrariorum sit causa generationis alterius

...

101 103 104

De causis per accidens, cuiusmodi sunt casus et fortuna. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

... aliqua sint a casu et fortuna in entibus... scientia divina de rebus excludat casum ab eis ... ... ... Primum omnia provideat et ordinet ...... providentia divina excludat casum et fortunam a rebus ... corpora superiora imponant necessitatem voluntati et intellectui nostro ... bonum comprehensum sub ratione boni determinet voluntatem ad volendum ... ... ... ... ab agente indifferenti proveniat aliquid contingens in paucioribus sit intentum ab efficiente ... casus et fortuna sint causae ...

...

... ... ...

106 112 113 115 115 117 119 120 121 1

Quoniam autem quatuor sunt causae. Hic ostendit quod naturalis habet considerare de omnibus causis. ... ... 25. Utrum natura agat propter aliquid 26. Utrum in operibus naturae accidant monstra ... 27. Utrum araneae et formicae agant natura aut arte

122 124 125

... ...

... 127

28. Utrum necessitas naturalium sit attribuenda materiae vel fini

1.

:

:

:

LIBER TERTIUS

1. 2. 3. 4.

Utrum natura sit principium motus Utrum, ignoto motu, necesse sit ignorare naturam ... ... ... ... Utrum motus sit Utrum motus sit in genere

...

...

... 5. Utrum motus sit in genere perfectionis ad quam est motus... 6. Utrum motus de ratione sua sit continuus... ... 7. Utrum motus sit in genere actionis

128 129 129 131 132 134 135

Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

passio possit esse praeter motum ... actio et passio sint motus unus motus cadat in ratione actionis et passionis... actio sit in patiente tamquam in subiecto actio et passio sint diversa genera praedicamentorum ... ... ... ... mutatio sit aliquis actus mutatio sit actus entis in potentia vel entis in actu ...

15. Utrum quies sit aliquis actus

...

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

...

... ... ...

136 137 138 139 140 143 143 145

1

240

TABLES

LIBER QUARTUS

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Utrum locus habeat esse ... ... Utrum naturalis debeat considerare de loco ... Utrum omnia entia sint in loco ... ... Utrum locus habeat virtutem conservandi locatum Utrum locus sit materia ... ... Utrum locus sit forma ... ... ... Utrum locus sit dimensiones existentes inter latera continentis ... Utrum locus sit ultimum continentis ... ... Utrum locus sit immobilis

... ... ... ... ... ... ... ...

146 147 149 150 151 152 153 154 156

10. 11. 12. 13.

Utrum Utrum Utrum Utrum

ipsum centrum sit locus terrae... locus terrae sit ultimum aquae... ... locus sit idem ipsius aquae et terrae ultimum aeris sit locus terrae ... ...

14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum Utrum

concavum orbis lunae sit locus ipsius ignis... ... corpus mixtum habeat aliquem locum naturalem ... corpus generabile et corruptibile de necessitate naturae suae sit in loco ... sphaerae inferiores sint in loco ultima sphaera sit in loco per se ultima sphaera sit in loco per accidens ... ... mathematica sint in loco per se anima sit in loco ... ...

... ...

... :

157 159 160 ... 162 162 ... 163 165 ... 167 168 ... 170 173 174 ...

Consequenter quaeritur circa capitulum de vacuo. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Utrum vacuum de ratione sua importet dimensiones ... Utrum de vacuo possit esse scientia ... Utrum vacuum sit in rerum natura ... ... Utrum in vacuo possit fieri motus... Utrum, posito vacuo in concavitate caeli , latera caeli concurrerent ... Utrum, posito vacuo in concavitate caeli, posset caelum moveri Utrum , si ponatur cubus in aqua , aqua cedet ei ... ... Utrum duo corpora possent esse in eodem loco ... Utrum duae materiae possint esse simul

... ...

... ...

175 176 177 180 183 184 186 186 188

LIBER OCTAVUS

1. Utrum primum principium esse sit manifestum in entibus ... 2. Utrum primum principium esse possit demonstrari... ... 3. Utrum hoc demonstrare pertineat ad philosophum primum...

188 190 191

241

TABLE DES QUESTIONS 4. Utrum sit ponere Primum in entibus ... 5. Utrum quaedam alia a Primo ex se sint necesse esse

...

...

... ...

193 195

Quaeritur circa conclusionem principalem quae est quod motus sit aeternus.

... ... ... ... ... ... Utrum motus incepit esse prius vel posterius cum motus incepit aliquando de novo ... ... Utrum motus aliquando deficiat ... ... ... ... ... Utrum tempus sit aeternum ... ... ... Utrum instans de necessitate sit principium unius temporis et cum hoc etiam finis alterius ...

6. Utrum motus sit aeternus... 7. 8. 9. 10.

197 202 203 205 206

1

...

208 210 211 213 214

16. Utrum in quolibet motu sit assignare aliquid quo aliquid prius sive minus non potest ... moveri

215

11. 12. 13. 14. 15.

Utrum motor primus moveat intellectum humanum Utrum voluntas reducatur ad motorem aeternum Utrum corpora superiora per motum suum sint causa operationis intellectus Utrum motus corporum superiorum sint causa voluntatis per se Utrum animalia sufficienter moveantur ex se ...

Quaeritur circa partem illam in qua Aristoteles probat quod omne quod movetur ab alio movetur. 17. 18. 19. 20.

Utrum gravia et levia moveantur ex se Utrum generans grave et leve sit movens Utrum locus sit movens grave et leve Utrum grave habens formam gravis in moveatur ex se deorsum

... grave et leve... ...... ... actu existens sursum, remoto prohibente , ... ...

219 220 221

222

Quaeritur circa partem illam in qua Aristoteles probat quod necesse est devenire ad primum motum et ad movens primum. 21. Utrum in moventibus et motis necesse sit devenire ad primum movens immobile ... 22. Utrum movens proximum sit magis causa motus quam movens primum non tamen ... ... proximum 23. Utrum caelum moveatur ex se 24. Utrum motor caeli sit motor immobilis... ... 25. Utrum, si totum aliquod moveat totum, et a motore et etiam a moto auferatur aliqua pars, residuum possit movere residuum ...

224 225 226 228 229

Quaeritur circa partem illam : Ipsius igitur quidem fieri. ... 26. Utrum causa generationis perpetuae sint generabilia et corruptibilia 27. Utrum motores corporum superiorum moveantur motu sui mobilis per accidens 28. Utrum motor qui movet per accidens possit facere motum continuum et sempiternum .

232 233 235

TABLES

242

TABLE

DES

CITATIONS

c. 11.

c. 13. Summa Theologica. pars 2, tract. 1 , 9. 4.

21 24 66 131 147 152 156 157 164 168

2

3

84

4 8

19 6

170 202

c. 10. Topica. lib . 1. c. 9. Physica. lib. 1 , c. 1 .

2 2 1 8 1 8 8 4 4 4

23 23 23

111 111 29 188 33 189 190 176 176 176

121

tract. 3, c. 17. lib. 3, tract. 1 , C. 3. lib. 4, tract. 1 , c. 10.

1 4 32 4 1 6 9 10 15 18

Lib. Qu . Pag. (ARISTOTELES) Priora Analytica . Posteriora Analytica . lib . 1 , c. 2. c. 3. c. 7. c. 10. c. 13. lib. 2, c. 3.

2222

1 1 1 3 4 4 4 4 4 4

2220

ALBERTUS Magnus (S. ) . Physica. lib. 1 , tract. 1, C. 3.

RÉFÉRENCES

3

Lib. Qu . Pag. GIDIUS ROMANUS . In Physicam, lib. 2, lect. 1. 2 3 84

ET

140

1 ALEXANDER (DE APHRODISIA). De Anima.

c. 2.

363

195 82 105 202 75

28

336

37 84 199

3 4 4 4 8 3 3

6 7 8 8 19 15 15

134 154 154 155 221 145 146

22

66

6.

tract. 5 ,

822 8

ALGAZEL . Metaphysica. pars 1 , tract. 1 , divis . 2. 3.

16 16

106 10 1180

5 2 15

1

37

1

c. 3. ANAXAGORAS .

c. 4.

ARISTOTELES . Categoriae (Praedicamenta) . c. 6.

c. 14. De Interpretatione . c . 9. . 9.

2

c. 5.

c. 6. c. 7.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2

16 16 8 1 10

1 5 5 6 8 9 10 10 11 12 13 18 22 13 20 23 13 24 25 25 26 26 27 27 28 9 24 32 33 6

19 19 24 24 26 30 31 33 34 35 36 37 45 51 37 48 52 37 53 55 55 56 57 59 59 60 32 53 65 670 9

243

TABLE DES CITATIONS ET REFERENCES

Lib. Qu . Pag.

lib . 2, c. 1.

1 2 1

22 2 222 3 3 22

c. 2.

c. 3.

c. 4. c. 5.

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 22

2 2

222

c. 6. C. 7. c. 8.

222

2 2 2

2

2 4

28 27

lib. 3, C. 1 . 3 3 3 3 4 c. 2. c. 3. c. 4.

c. 5.

c. 6. lib. 4, c. 1 .

c. 2. c. 3. c . 4.

c. 5.

c. 6.

2 3 1 4 1 1 1 1 8 1 4 4 4

4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

2 3 4 6 2 2 2 11 25 21 39 39 40 40 4 25 1 16 19 7 7 8 9 15 16 18 18 19 19 22 11 11 13 13 14 18 18 19 19 29 22 22 22 23 24 24

32 87 35 81 81 81 82 87 87 128 130 89 91 93 94 95 93 96 97 100 101 101 103 104 104 104 105 106 107 97 99 119 121 122 122 123 121 122 98 98 98 123 123 124 124 125 125 127 225

222222

c. 9.

9 4 || 1 1 1 2 4 4 1 3 6 7 8 9 9 8 10 10 12 13 13 14 14 15 15 15 16 16 11 11 22 23 24 25 25 24 25 11 11 11 25 25 26 26 27 27 28

Lib. Qu . Pag. (ARISTOTELES) (Physica) lib. 2, c. 9.

2220

(ARISTOTELES) (Physica) lib. 1 , c. 9.

127 185 128 129 130 131 134 147 148 83 139 56 174 78 78 80 80 193 55 146 166 173 153 153 154 156 164 166 169 169 172 172 176 159 160 162 162 163 169 169 170 171 187 175 176 176 176 178

1 1

TABLES 244

22222

Lib. Qu . Pag . Lib . Qu. Pag.

(Aristoteles) (Physica) lib . 4, c. 7.

c. 8.

c. 9.

c. 11. lib. 5. c. 1.

c. 2.

lib. 7, C. 1 . lib. 8, c. 1.

c. 4.

8 8 8 8 8 2 4 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8

c. 5.

c. 6.

c. 7.

c. 9. c. 10.

De Caelo. lib . 1. c. 2.

1 2 4 1 8 8 1

3. 5. 6. 7.

C.c. 8.

3778

c. 9.

4 4

24 24 12 35 81 1 2 184 4 27 109 2 16 56 25 1 78 1 39 48 1 20 78 39 1 78 39 1 23 4 24 4 24 4 12 35 81 1 2 3 149 4 4 26 183

1

c. c. c. c.

221 223 223 226 227 81 148 224 224 226 228 229 230 190 232 232 232 233 234 234 235 62 125 171 78 227 24 229

19 20 20 23 23 1 2 21 21 22 24 25 25 2 26 26 26 27 27 27 28 29 26 19 39

3225

c. 2. c. 3.

22 175 22 175 176 22 24 177 178 24 24 178 25 180 180 25 25 180 186 28 75 38 38 77 25 180 130 3 9 205 61 28 6 134 82 2 145 15 145 15 19 171 28 235 16 216 1 12 35 16 216 8 4 193 8 1 188 8 6 197 8 6 197 8 198 6 8 6 199 8 6 199 8 199 6 8 8 204 8 8 204 8 9 205 8 10 207 8 10 207 8 8 10 207 8 14 213 16 215 8 8 16 215 16 216 8 3 84 2 86 8 2 17 219 8 17 219 220 8 18

20032

c. 4. lib. 6, c. 1 . c. 4.

4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 1 1 4 3 8 1 3 2 3 3 4 8

(Aristoteles ) (Physica) lib. 8, c. 4.

245

TABLE DES CITATIONS ET REFERENCES

Lib. Qu . Pag .

4 1 1

15 15 12 12 26

104 106 161 36 57

4 1 8 3 2 3 8

7 23 38 5 8 27 8 14

28 177 75 196 137 126 137 213

1 1 1 8 8

26 26 26 26 16 25

57 58 58 58 218 231

22

c. lib. 2, c. lib. 4, c. De Anima. lib. 1. c.

14. 7. 12.

I.

lib. 2, c. 4.

c. 5. lib. 3. c. 3. c. 7. c. 9. De Sensu et Sensato. c. 6.

Qu . Pag.

27

184 85 85 85 125

03122

76 77 77 180 89 91 173 84 117 163 96

2222

38 38 38 24 6 6 20 3 21 14 10

222

78 204 203 227 227 199 204 204 179 80 204 56 222 159

2242

39 8 8 23 23 6 8 8 24 40 8 26 19 11

55222

1 8 8 c. 12. 8 lib . 2, c. 2. 8 8 c. 3. 8 c. 13. 8 lib. 3, c. 1 . 4 c. 2. 1 c. 4 . 8 c. 8. 1 lib. 4, c. 2. 8 c. 3. 4 c. 5 . De Generatione et Corruptione. 1 lib. 1 , c. 5. 1 1 4 2 c. 6. 2 4 2 c. 9. 2 4 lib. 2, c. 8. 2 c. 10. Meteorologica. lib . 1 , c. 3. 2

Lib. (ARISTOTELES ) De Animalium Motione. 4 c. 1 . De Animalium Generatione. lib. 1 , c. 2. c. 19. lib. 2, c. 3. c. 6. Metaphysica. lib . 1 , C. 2. 1 2 c. 3. 1 c. 5. 1 1 1 c. 6. 1 lib . 2, c. 1. 1 1 2 8 1 c. 2. 1 1 2 2 8 lib. 3, c. 2. 2 c. 5 . 1 lib. 4. c. 2. 1 1 1 1 2 c. 3. 4 8 8 c. 8. lib. 5, c. 1. 1 8 c. 5. 3 c. 6. 1 c. 12. 1 c. 13. 3 3 1 c. 17. 1 1 c. 24. lib. 7, C. 3. 1 1 2 c. 7. 2

33

(Aristoteles) (De Caelo) lib.. 1 , c. 11 .

3 26

6 17

1 1 5 33 10 11 24 24 34 10 11 4 12 39 10 14 14 31 21 3 1 1 32 12 12 35 18 6 6 25 32 24 18 33 3 3

26 84 43 48 48 19 20 25 66 96 209 54 54 68 96 98 194 99 79 33 39 39 46 118 149 189 188 65 210 140 70 45 134 134 55 65 54 45 66 85 85

TABLES

246

Lib. Qu. Pag.

c. 5. c. 7.

c. 7.

94 96 94

9 10 9

lib. 2, n° 1 .

n° 3. n° 14. n° 48.

n° 49. n° 50 lib. 3 , n° 4 . n° 17. n° 29 . lib . 4, n° 41 . n° 43.

n° 76. n° 105. lib . 5 , n° 9 .

4 4 3 3 3

lib . 8 , n° 3 .

8

14 24 9 3 7 17 18 18 18 19 19 19 19 19 25 25 25 28 3 4 5 14 2

8 8

2 lib . 3, C. 4. Ethica ad Eudemum (Capitulum de Bona Fortuna). 2 22 120 lib. 7, c. 14. Rhetorica. 8 14 213 lib. 2 , c . 4. AGUSTINUS (S. AURELIUS) . De Diversis Quaestionibus LXXXIII liber 2 16 111 unus, q . 24.

778

AUCTOR LIBRI SEX PRINCIPIORUM (GILBERTUS PORRETANUS) . Liber Sex Principiorum . 3 135 c. 2. 136 3 8 136 3

4

78

AVEMPACE .

17 18

168 1888 169

2 2 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

333

22

Ethica Nicomachaea. lib. 1 , c. 1 .

17. 38 . 66. 68. 69. 83.

5 6 12 12 12 19 26 34 32 34 3 3 1 1 1 5 22 22 22 11 24

27

lib. 12, c . 5. c. 6.

33 33 30 34 34 11 24

n° n° n° n° n° n°

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 8 8 2 2 2 2 2

222

c. 8.

1 2 2 3 2 1 2 3 1 1 1 1 1 8 8

73 83 86 92 22 66 70 128 66 40 83 105 128 120 70 96 128 67 67 63 68 68 208 229

Lib. Qu . Pag. AVERROES. Physica. lib . 1 , n° . n° 3. n° 11.

n° 45. n° 71 .

2235

c. 9. lib. 10, c. 3. c. 4.

36 3 3 7 2 33 35 1 33 15 2 15 1 23 35 10

aga

c. 10. c. II. lib . 9, c . 8.

1 2 2 2 1 1 1 3

= 23

(Aristoteles) (Metaphysica) lib. 7, c. 8. c. 9.

24 26

36 36 47 58 68 66 69 191 192 81 82 81 88 119 119 120 99 122 135 145 179 156 150 153 168 168 169 169 170 171 172 172 171 181 182 182 186 130 131 133 145 190 191

3 192

247

TABLE DES CITATIONS ET REFERENCES

Lib. Qu. Pag.

Lib. Qu . Pag.

n° 47.

lib. 2. tract. 1, C.c. 1 .

tract. lib. seu lib. seu lib. seu

c. c. 4, c. tract. tract . tract.

2. 3. 1. 3, c. 6. 4, c. 2. 6, c. 1 .

lib. seu tract. 9, c. 1 . c. 2. c. 3.

c. 5.

35

70

2

22 19

120 171

1 8

192

1 1

6 6 13 3 4 36 5 14 36 24 24 12 23 23 23 23 35 35 37 15 15 10

26 27 37 192 194 72 133 39 73 54 54 100 226 227 226 227 71 71 75 104 104 158

8 8 1 3 1 1 2 8 8 8 8 I 1

2 2 4

3

2220

66 191 98 191 201 39 131 155 28 149 28 68

Metaphysica. lib. seu tract. 1 , c. I.

1

22

33 3 11 3 6 14 4 8 7 3 7 34

888

1 8 2 8 8 1 3 4 1 4 1 1

AVICENNA .

27

46 68 149 185

22

68 90 202 116 70 218

AVICEBRON . Fons Vitae, lib. 4, c. 15.

18 34

33

34 6 6 20 35 16

c. 4.

1 1 4 4

200

1 2 8 2 1 8

n° 44. De Substantia Orbis. c. 1 . c. 2.

39 3 3 3 23 23 26

129 10 28 78 85 86 149 227 228 57

6

∞ 232

82 100 199 200 204 36 126 126 231 179 223

-

13. 3. 9. 18. 24. 3] . 43. 2.

8 8 8 1 2 2 8 4 8

12 6 6 8 12 27 27 25 24 20

2222

n° lib . 4, n° lib . 5 , n° n° lib. 7, n° n° n° lib . 9 , n°

12

n° 124. n° 137. lib . 2 , n° 3. n° 6. lib . 3 , n° 7. n° 29 . lib. 4, n° 22 . De Anima. lib . 1 , n° 6. n° 8. lib . 3, n° 5 . n° 20. n° 41 . De Sensu et Sensato. Metaphysica. lib . 2 , n° 1 . n° 6 . n° 8.

22

De Caelo. lib . 1 , n° 5 . n° 20. n° 22.

n° 22. n° 25. n° 41 .

3 1 1 1 2 2 4 8 8 1

24

n° 84.

333 ~

n° 52 .

206 207 208 230 231 227 233 63 71 105 235 235 149 149 150

2225

n° 46.

10 10 10 25 25 23 26 30 35 15 27 27

333

n° 44.

8 8 8 8 8 8 8 1 1 2 8 8 4 4 4

(AVERROES) (Metaphysica) lib. 9, n° 7. lib. 11 , n° 4. lib. 12 , n° 4 . n° 18.

2078

(AVERROES) (Physica) lib . 8, n° 1 .

TABLES

Lib. Qu . Pag.

Lib . Qu . Pag. 3

222

BOETHIUS. De Consolatione Philosophiae. 2 lib. 4, prosa 6 . lib. 5, prosa 1 . 2

PARMENIDES .

84

16 24 24

109 121 122

In Isagogen Porphyrii Commenta. 1 17 lib . 1 , c. 10 In Topica Ciceronis Commentarium . 8 2 lib . 5.

PETRUS LOMBARDUS . Sententiae, lib. 4, d. 5 . PLATO.

43 Phaedo.

113

2 8 8

27

126 199 199

8 8

66

GALIENUS .

18

66

EMPEDOCLES .

199 200

6

PORPHYRIUS . Isagoge.

GILBERTUS PORRETANUS : cf. Auctor libri Sex Principiorum.

2

20

116

HERACLITUS .

1

1 1

19

220

GULIELMUS ALVERNUS . De Anima, c. 7.

JOHANNES GRAMMATICUS (PHILOPONUS) . 4 7 In Physicam, lib. 4, c. 4. 4 18

37 43 48

1

37

75

2 4 1 4 8 8

4 21 1 1 5 6 8

87 174 20 20 151 199 204

1

13

37

1 1 1 1 1

13 17 20 20

37 43 48 50 53

PROCLUS. Elementatio theologica. prop . 1.

1 1 2 2 8 1 1 2 1

40 70 114 97 226 75 74 114 56

prop . prop . prop . prop . prop . prop .

38. 56. 57. 76. 122. 177.

15 35 18 10 22 37 37 18 25

SIGERUS DE BRABANTIA. Quaestio utrum haec sit vera... 1 1 Quaestiones Naturales (Lisbonne). 4 26 q . 2. 8 6 q. 6. Tractatus de Anima intellectiva . 8 6 c. 7. 8 6 Quaestiones in libros tres de Anima. 1 7 lib. 1 , q . 9. 1 7 7 1 6 2 q. 10. Quaestiones in Metaphysicam. 1 lib. 2, q . 15. SIMPLICIUS . In Categorias, c. 6.

4

20 183 200 198 201

2222

103 226 75 56 114

***

13 22 37 25 18

37222

MELISSUS .

22

prop . 3. prop . 9. prop . 19.

153 169

28812

LIBER DE CAUSIS. prop . 1 .

17 20

93 Timaeus.

CICERO (TULLIUS) . De Inventione, lib. 2, c. 53. 2

1 1

534

2

3126

BONAVENTURA (S. ) . In Sententias, lib. 2, d. 1 .

ซ มี

248

27 28 28 90

25

55

8

155

249

TABLE DES CITATIONS ET REFERENCES

Lib. Qu . Pag . 19 24

170 229

THEMISTIUS . In Physicam . lib. 4 , C. 5.

4

19

171

1 2 2 3 3 4 4 4 4 8

4 32 3 21 5 12 1 3 18 25 6

23 66 83 119 133 141 147 149 168 181 201

14 16 16 16 16 16 16 16 16

39 108 108 108 108 108 108 109 109

14 37

1133

39 75

6

200

THOMAS (S.). In Physicam . lib. 1 , lect. lect. lib. 2, lect. lect. lib . 3, lect. lect. lib . 4, lect.

I. 13. 1. 8. 2. 5. 1.

lect. 7. lect. 12. lib. 8, lect. 2. In Metaphysicam . lib . 4, lect. 2. lib. 6, lect. 6.

1 2 2 2 22222

2 2

In Sententias. lib. 1 , d. 1 . lib . 2, d . 1. Summa contra Gentiles. lib. 1. c. 54.

1

8

Lib. Qu . Pag. (THOMAS , S.) (Summa contra Gentiles) 8 6 200 lib . 1 , c. 55 . 1 24 53 lib . 2, c. 16. Summa Theologica . Prima Pars. 188 q. 2 , a. l . 8 1 8 1 188 8 189 1 8 1 . 189 8 3 190 a. 2. 8 3 190 8 3 190 8 4 193 a. 3. 8 193 4 8 4 193 8 194 4 8 4 194 8 6 199 q. 46, a. 1 . 8 6 199 8 6 201 8 198 6 a. 2. 8 6 201 2 21 118 q . 82, a. 2. 2 22 120 a. 4. 2 13 101 q . 104, a. 1 . 2 13 101 2 13 101 8 11 208 q. 105 , a. 3. 8 208 11 209 8 11 8 12 210 a. 4. 8 12 210 2 20 q. 115. a. 4. 116 8 13 212 Quaestiones de Potentia. 24 54 q. 3, a. 4. 6 201 a. 17. 26 18

4 8

3346

(SIMPLICIUS) In Physicam, lib. 4, c. 5.. De Caelo, lib. 1 , n° 88.

TABLES

250

TABLE

ALPHABÉTIQUE

DES

MATIÈRES

N. B. Les chiffres renvoient aux pages.

Abstractio : 21 , 27-31 , 89-92. Accidens : 37-38, 50-52, 140 , 167 , 221 . Actio : 136-142. Actus : 67, 70, 133, 143-146, 194. Equivocitas : 37, 149. Aer: 158-159, 162, 164. Eternitas : 197-202 , 205-206, 232 , 235. Aliter: 21 . Alteratio : 49, 81 , 217. Analogia : 37-38, 44, 67. Anima: 174-175, v. intellectus. Anima caeli : 71 , 226-228 , 234, v. caelum. Animalia : 85 , 125-126 , 214-215 , v. generatio . Aqua : 105-106 , 158-162, 164 , v. elementa . Artificialia : 81 , 83 , 86 , 123, 125-126. Augmentatio : 85 , 178-180 , 217. Bonum : 94-95, 117-119, v. finis, perfectio. Calidum : 105-106 , 158. Casus: v. fortuna. Causa: 24-25, 45-46, 49, 51 , 65, 93-106, 122, 147 , 166, 191 , 193 , 197 , 201 , 224 , 225-226, v. finis, forma, materia. Causa efficiens : 25, 99-100, 120-121 , 193-194. Caelum : v. entia superiora . Centrum (terrae , partes terrae iuxta centrum ) : 35-36, 157-158, 172. Circularis (linea, ens) : 150 , 168-169. Clima : 150 , 165 . Condensatio : 186. Conservatio : 101-103, 150, 163, 166, 168, 174, 231. Continens : 57-58 , 154-157. Continuum : 130 , 134-135 , 171 , 216, 218. Creatio (factio ex nihilo) : 53-54, 74-75, 98, 179.

Dictio exclusiva (tantum) : 51-52. Dimensiones : 153 , 169, 175-178, 187. Divisibilitas : 45-48, 55-56, 58, 77, 155, 217, 231 . Elementa : 85, 120 , 158 , 164-165 , 187. Ens : 26, 30 , 33-34, 37-39 , 41-44, 48 , 51-54. Entia inferiora (generabilia et corruptibilia, possibilia esse et non esse) : 43-44, 48-49, 67, 74-76, 79, 101-103, 165-167 , 185 , 194196, 232-233. Entia superiora (caelum, orbis, corpora superiora, sphaerae , stellae ; entia necessaria, separata a materia , substantiae separatae) : 36, 53-54, 70-72 , 74-75, 79, 99-103, 105, 108-110, 115-117, 149-151 , 159 , 161-163, 167-173, 183-185, 195-196, 211-214, 226-230, 233-234. Essentia-esse : 196. Ex: 54, 178-179. Finis : 25, 93-99 , 123, 127. Forma : 25 , 31 , 35 , 59-61 , 63, 67 , 69-70, 73, 76-77, 80, 84, 86, 88-89, 129 , 144 , 151-152, 158, 165, 167-168 , 172 , 187 , v. inchoatio formalis. Forma separata : v. entia superiora. Fortuna: 106-115. Frigidum : 105 , 158, 161 . Gemelli : 36. Generatio: 73, 84-86 , 104-106 , 158 , 165 , 203204, 216, 232-233. Generatio hominis : 85, 98 , 124-125. Genus : 37, 131-136, 140-141 . Gravis : 181-183 , 209, 219-224. Humidum: 158, 161 .

Definitio : 22, 55-56, 91 , 176-177. Demonstratio : 24-25, 176-177, 190,192. Deus (primum ens , prima causa , Primum) : 53-54, 71 , 74-75 , 79 , 97-99 , 101-103 , 109-118, 179, 189-196 , 200-201 , 203-204, 208-211 , 224-225, 229.

Idea : 20. Idem : 50-51 , 138. Ignis : 158-159, 162-163. Immobilis : 48 , 50 , 156-157, 228-229. Impenetrabilitas corporum : 186-188 .

TABLE ALPHABETIQUE DES MATIERES

Impossibile : 36. Impedimentum in motu : 181-183. Inchoatio formalis : 83-86. Indifferens (agens) : 119-120 . Individuum : 45-46. Indivisibilitas : 39, 50, 144. Infinitum : 48-49 , 52-53, 55-56 , 78-80 , 193-194, 198, 201-203, 216, 232. Innaturalitas : 183. Instans : 198 , 206-208. Instinct: 125-126. Instrumentum : 224-225. Intellectus : 26-27 , 30 , 90 , 115-118 , 208-209, 211-213. Intellectus agens : 90-91 , 202, 209. Intellectus possibilis : 90-91 , 116, 209. Levis : 181-182, 209, 219-224. Libertas : 115-119 , 210-211 . Locus : 146-175, 221-222. Logicus : 34. Malum : 95, 114, 194-195. Materia : 25, 29, 31-32, 35 , 45-46, 49, 53, 5961 , 63, 66, 68-74, 76-80 , 84, 86-87, 91-92, 99-100, 124, 127, 129, 149 , 151-152, 158, 165, 167, 187-188. Materia corporum caelestium : 70-72, 99-100. Mathematica : 91-92, 173-174, 179. Metaphysicus (philosophus primus , divinus) : 25, 31-34, 93, 191-193. Minimum : 56-58 , 229-231 . Mixtum : 120 , 163-165 , 187. Monstrum : 124-125. Montes : 106. Motus : 23-24, 34-36, 49, 54, 61 , 81-82, 85, 102, 128-146, 148 , 156, 160 , 164, 170-171 , 178, 180-185 , 189 , 192-193 , 197-205 , 209, 213-219, 224-229 , 233-235 . Motus localis : 49, 71 , 147, 171 , 178. Multa : 40-42, 187. Mutatio : 53, 142, 144.

Natura : 28-29, 35 , 58 , 81-83 , 85-86, 87-89, 121-126 , 128 , 148 , 228. Naturalia : 19, 20-22, 35-36 , 56 , 59-60 , 62 , 81 , 84, 86, 91-92, 148, 179, 230.

251

Necessarium : 106-108, 127 , 191 , 194 , v. entia superiora, species . Numerus : 39-40. Passio : 137-139, 142. Perfectio: 94-95. Potentia : 68-73 , 75, 78-79, 83, 85-86 , 133, 143-144, 194. Praedicamenta : 140-142. Praedicatum : 174. Primum activum : 69-72. Primum passivum : 69-72. Principium : 25, 32, 59-60 , 62-63, 65, 81-82, 100, 102, 128, 148. Principium doctrinae : 32, 33, 34, 67. Privatio : 60-65 , 67 , 83, 105, 145-146, 177. Providentia : 113-115 . Quantitas : 39, 45-46, 55, 57 , 77-78, 135, 151 , 155, 187, 216-218, 230. Quies : 82-83, 87-88 , 145-146 , 148 , 150 , 159, 219. Scientia : 19-25, 33-34, 55, 66-67 , 129 , 176-177. Scientia Dei : 112-114. Scientia naturalis : 19-24 , 31-32 , 34-35 , 147148, 191-192. Sensus : 26 , 30-31 , 129 , 200. Siccum : 161 . Situs : 171 . Species : 20, 37, 80 . Stellae : 36 , 85 , v. entia superiora. Subiectum scientiae : 22-24, 34-35 , 191-193. Substantia : 37-38 , 50-51 , 55, 59, 61 , 63, 141 , 147.

Tempus : 198 , 201 , 203, 205-208 , 212 . Terra (elementum) : 105-106 , 157-161 ,, 164. Transmutatio : 59-63, 65, 73 , 82 , 102 , 129, 178-180, 184, 217, 232-233. Universale : 25-29, 89-91 . Unum : 26, 38-44, 50 , 52-53 , 142. Unum secundum quod unum….. : 74-75 , 200201 .

Vacuum: 174-188. Voluntas : 95 , 115-120, 210-211 , 213-214.

252

TABLES

TABLE

BIBLIOGRAPHIQUE

I. SOURCES ÆGIDIUS ROMANUS , Super de physico auditu. Ed . Venetiis , 1502. ALBERTUS MAGNUS , Opera omnia. Ed . A. BORGNET, Parisiis, 1890-99. ALEXANDER, Praeter commentaria scripta minora. De Anima liber cum mantissa . Ed . BRUNS (Comment. in Arist. graeca , Berolini, 1887) . ALGAZEL, Algazel's Metaphysics . A Mediaeval Translation . Ed . J. T. MUCKLE , Toronto, 1933. ARISTOTELES , Opera Omnia graece et latine. Parisiis , F. Didot, 1848. Aristoteles graece ex recensione BEKKERI. Ed. Academia regia Borussica, Berolini , 1831 . - Aristotelis Metaphysica. Ed . W. CHRIST, Lipsiae, 1938 . -- Aristotle's Physics. A revised text with Introduction and Commentary, by W. D. Ross, Oxford, 1936. Aristotelis Organon graece . Ed . Th . WAITZ, Lipsiae, 1846. Aristotelis De Animalium Motione . Ed . W. JAEGER, Lipsiae, 1913 . · Aristotelis De Partibus Animalium . Ex recens. LANGKAVEL , Lipsiae , 1869. - Aristotelis De Caelo et De Generatione et Corruptione . Recens . C. PRANTL , Lipsiae, 1881 . Aristotelis Ethica Nicomachaea. Ed . Fr. SUSEMIHL et O. APELT, Lipsiae, 1912. - Aristotelis Politica . Recogn. O. IMMISCH , Lipsiae, 1909. -- · Aristotelis Topica cum libro De Sophisticis Elenchis. Ed . I. STRACHE et M. Wallies , Lipsiae, 1923. - Aristote, Rhétorique. Texte établi et traduit par M. DUFOUR, Paris, 1932-1938. · Aristotelis De Anima graece et latine . Ed . P. Siwek, Romae, 1933. S. AURELII Augustini, De Diversis Quaestionibus LXXXIII liber unus (J. P. Migne , Patrol . Latin. XL, Parisiis, 1845) . AVERROES , Aristotelis opera cum Averrois Commentariis. Venetiis, apud Junctas , 1562-1574 . AVICEBRON, Fons Vitae. Ed. C. BAEUMKER (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, 1 , 2-4, Münster i . W. , 1892) . AVICENNA, Metaphysica Avicennae sive eius prima philosophia. Venetiis , 1495. - Metaphysices compendium . Ed . N. Carame, Romae , 1926 . BOETHIUS , Opera. (J. P. Migne , Patrol . Latin. LXIII , LXIV, Parisiis , 1847) . - Anicii Manlii Severini Boethii in Isagogen Porphyrii commenta rec. G. SCHEPSS et S. BRANDT (Corpus Script. eccles . latin . , vol. 48 , Vindeboni, 1906) . Anicii Manlii Severini Boethii Philosophiae consolationis libros quinque rec. G. WEINBERGER (Corpus Script. eccles. latin., vol. 67, Vindeboni, 1934). M. TULLI CICERONIS , Scripta quae manserunt omnia, Fasc. 2, Rhetorici libri duo qui vocantur de Inventione . Recogn. E. STROEBEL, Lipsiae, 1915. GILBERTUS PORRETANUS, Liber de sex principiis . (J. P. Migne, Patrol. Latin . CLXXXVIII , Parisiis, 1845) . Liber de sex principiis Gilberto Porretano ascriptus. Ed. A. HEYSSE (Opuscula et Textus , 7, Monasterii , 1929) . JOHANNES PHILOPONUS , In Aristotelis Physicam Commentaria . Ed . H. VITELLI (Comment. in Arist. graeca , Berolini, 1887-1888). LIBER DE CAUSIS , BARDENHEWER, Die pseudo-aristotelische Schrift über das reine Gute bekannt unter dem Name Liber de Causis . Freiburg i . Br . , 1882. PETRUS LOMBARDUS , Sententiarum libri quatuor (J. P. Migne, Patrol . Latin . CXCII , Parisiis, 1855) . - Sententiarum libri quatuor, in : S. Bonaventurae Opera omnia. Ed . PP. COLLEGII S. BONAVENTURAE , t. I -IV , Quaracchi , 1882 sq .

TABLE BIBLIOGRAPHIQUE

253

PLATO, Le Timée. Ed . A. RIVAUD (Les Belles Lettres, Paris, 1925) . ― Le Phédon. Ed . L. ROBIN (Les Belles Lettres, Paris, 1926) . PORPHYRIUS, Porphyrii Isagoge et in Aristotelis Categorias Commentarium . Ed. A. BUSSE (Comment. in Arist. graeca , Berolini , 1887) . PROCLUS, The Elements of Theology . A revised Text with Translation , Introduction and Commentary, by E. R. DODDS , Oxford, 1933. SIGERUS DE BRABANTIA, Quaestiones logicales . Ed . MANDONNET, Siger de Brabant (Les Philosophes belges, t. VII , Louvain, 1908) . Quaestio utrum haec sit vera : homo est animal, nullo homine existente . Eiusd . Ibid. — – Impossibilia. Eiusd . Ibid. ― Quaestiones naturales (Paris) . Eiusd . Ibid. - Tractatus de Necessitate et Contingentia Causarum . Eiusd. Ibid. - Quaestiones de Anima intellectiva. Eiusd . Ibid. ― Quinque Quaestiones morales. Ed . F. STEGMÜLLER (Recherches de théologie ancienne et médiévale, 1931 , III) . - Sex Quaestiones naturales (Lisbonne) Eiusd . Ibid. - De aeternitate mundi, Ed . W. J. DWYER, Louvain, 1937. - Quaestiones in libros tres de Anima et résumé des œuvres inédites : F. VAN STEENBERGHEN , Siger de Brabant d'après ses œuvres inédites. Premier volume, Les œuvres inédites (Les Philosophes belges , t . XII, Louvain, 1931 ). Quaestiones in metaphysicam . Rec. A. GRAIFF , Louvain, 1939 (Dissert. dactylographiée). SIMPLICIUS, In Aristotelis Physicorum libros quatuor priores commentaria. Ed . H. Diels (Comment. in Arist. graeca, Berolini, 1882) . - Commentaria in quatuor libros de Caelo Aristotelis . Venetiis , apud Hieronymum Scotum, 1544. - In Aristotelis de Caelo commentaria . Ed . I. L. HEIBERG (Comment. in Arist. graeca, Berolini, 1894) . THEMISTIUS , Themistii Euphradae in libros quindecim Aristotelis Commentaria. Parisiis, 1528 . - Themistii in libros Physicorum Aristotelis paraphrasis . Ed . H. SCHENKL (Comment. in Arist. graeca, Berolini , 1900) . THOMAS DE AQUINO, Opera omnia, Ed . FRETTÉ . Parisiis , Vivès, 1871-1880 , 1889-1890 . Sancti Thomae Aquinatis... opera omnia iussu edita Leonis XIII, Romae , 1882 sq . - Sancti Thomae Aquinatis Scriptum super Libros Sententiarum , lib. I et II . Ed . P. MANDONNET, Parisiis , 1929 ; Scriptum super Sententiis, 1. III . Ed . M. F. Moos , Ibid . , 1933. Sancti Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae . Ed . P. MANDONNET, Parisiis, 1925 . Sancti Thomae Aquinatis Commentarium in librum de Anima . Ed . A. M. Pirotta, Taurini, 1925. Sancti Thomae Aquinatis Commentaria in librum de Sensu et Sensato, de Memoria et Reminiscentia. Eiusd . Ibid. , 1928. Sancti Thomae Aquinatis Commentarium in X libros Ethicorum . Eiusd . Ibid. , 1934 . - Sancti Thomae Aquinatis Commentaria in Metaphysicam . Ed . M. R. CATHALA , Taurini , ed. altera, 1926.

II. TRAVAUX Nous n'indiquons ici que les ouvrages cités dans notre édition. On trouvera une bibliographie complète sur Siger de Brabant dans F. VAN STEENBERGHEN, Siger de Brabant d'après ses œuvres inédites , tome 2. BIDEZ J. et DRACHMANN A. B. , Emploi des signes critiques . Disposition de l'apparat dans les éditions savantes de textes grecs et latins. Ed . nouvelle (Union académique internationale, Bruxelles, 1938) .

254

TABLES

BIRKENMAJER A. , Der Brief der Pariser Artistenfakultät über den Tod des Hl. Thomas von Aquin (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, XX , 5, Münster i. W. , 1922) . DESTREZ J., La pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècles . Paris , 1935. DONDAINE A. , Saint Thomas d'Aquin et les traductions latines de la Métaphysique d'Aristote (Notes et Comm. du Bulletin Thomiste, 1931-1933, I , pp. 199-213) . EHRLE F. , Nuove proposte per lo studio dei manoscritti della Scolastica medioevale (Gregorianum, 1922, III , pp. 198-218) . GILSON E., Dante et la philosophie. Paris, 1939. GLORIEUX P., Un recueil scolaire de Godefroid de Fontaines (Recherches de théologie ancienne et médiévale , 1931 , III , pp. 37-53). GRABMANN M., Forschungen über die lateinischen Aristotelesübersetzungen des XIII. Jahrhunderts (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, XVII , 5-6, Münster

i. W. , 1916) . Neu aufgefundene Werke des Siger von Brabant und Boetius von Dacien (Sitzungsberichte der Bayer. Akad . , Phil. Klasse. München , 1924, 2) . - Neu aufgefundene « Quaestionen » Sigers von Brabant zu den Werken des Aristoteles (Miscellanea Fr. Ehrle, t. I , pp. 103-147 , Romae, 1924). - Die Proklosübersetzungen des Wilhelm von Moerbeke und ihre Verwertung in der lateinischen Literatur des Mittelalters (Byzantin . Zeitschr. 1929-30 , XXX, pp . 78-88). LOTTIN O. , Liberté humaine et motion divine. De S. Thomas d'Aquin à la condamnation de 1277 (Recherches de théologie ancienne et médiévale , 1935 , VII , pp. 52-69, 156-173) . MANDONNET P. , Siger de Brabant et l'Averroïsme latin au XIIIe siècle (Les Philosophes belges, VI-VII , Louvain, 1911-1908 , 2e édition). MANSION A. , Pour l'histoire du commentaire de S. Thomas sur la Métaphysique d'Aristote (Revue néoscolastique de Philosophie , 1925 , XXVII , pp . 274-295) . NARDI B., La dottrina d'Alberto Magno sull' inchoatio formae (Reale Accademia nazionale dei Lincei. Estratto dai Rendiconti della classe di Scienze morali , storiche e filologiche , ser. VI , vol. XII, fasc . 1-2, pp . 3-38 , Roma, 1936-XIV) . Il preteso tomismo di Sigieri di Brabante (Giornale critico della filosofia italiana, 1936, XVII, -

pp. 26-35). Ancora sul preteso tomismo di Sigieri di Brabante (Giornale critico della filosofia italiana,

-

1937, XVIII , pp. 160-164). Una nuova monografia su Sigieri di Brabante (Giornale critico della filosofia italiana, 1939,

XX , pp. 453-471 ) . PELSTER F. , Die Uebersetzungen der aristotelischen Metaphysik in den Werken des Hl. Thomas von Aquin (Gregorianum, 1935, XVI , pp . 325-348 , 531-561 ; 1936 , XVII , pp. 377-406) . PELZER A. , Le premier livre des Reportata Parisiensia de Jean Duns Scot (Annales de l'Institut Supérieur de Philosophie, t . V , pp . 447-491 , Louvain, 1924) . PERUGINI L., Il tomismo di Sigieri di Brabante e l'elegio dantesco (Giornale dantesco , 1933, XXXVI , pp. 105-168). TAYLOR A. E. , A Commentary on Plato's Timaeus . Oxford , 1928 . VAN STEENBERGHEN F. , Siger de Brabant d'après ses œuvres inédites . I, Les œuvres inédites (Les Philosophes belges , XII , Louvain, 1931 ) . -- Les œuvres et la doctrine de Siger de Brabant (Mémoires publiés par l'Académie royale de Belgique, Classe des Lettres, etc. Collection in 8°, tome XXXIX , Bruxelles , 1938).

TABLE

ANALYTIQUE

DES

MATIÈRES

Introduction.

:

:

II. Nature de l'écrit ... :

:

7

...

་

III. Authenticité

IV . Date ..

5 5

1. Le manuscrit ..

...

14

...

17

V. Technique de l'édition :

:

Quaestiones super libros Physicorum I-IV et VIII. 19

Liber primus . ...

...

81

...

T :

T:

...

Libre secundus

128

Liber tertius :

:

Liber quartus .

146

...

:

:.

188

Liber octavus :

:

Tables. 137

Table des questions ... :

:

:

T

Table des citations et références ...

...

242

...

250

:

:

:

:

T:

:

: Table alphabétique des matières ...

253

Table bibliographique

:

:

:

:

255

Table analytique des matières

:

:

IMPRIMATUR

Lovanii, die 1 Julii 1941. De mandato . H. VAN WAEYENBERGH , Rect. Univ.

Les

Philosophes

Belges

TEXTES ET ETUDES

Tome I. — M. De Wulf, Le traité des formes de Gilles de Lessines (texte 60.00 inédit et étude) , 1901 , XII -238 pp . Tome II.-M. De Wulf et A. Pelzer, Les quatre premiers Quodlibets de 75.00 Godefroid de Fontaines (texte inédit), 1914, XVI-364 pp . Tome III. - M. De Wulf et J. Hoffmans, Les Quodlibets V, VI, VII de 85.00 Godefroid de Fontaines (texte inédit) , 1914, 420 pp . Tome IV. J. Hoffmans, Les Quodlibets VIII, IX, X de Godefroid de 85.00 Fontaines (texte inédit), 1924-28-31 , 422 pp . Tome V. J. Hoffmans, Les Quodlibets XI, XII, XIII, XIV de Godefroid 85.00 de Fontaines (texte inédit) , 1932-35 , 438 pp. Prix des tomes II à V et XIV réunis : 350 fr. Tomes VI-VII. — P. Mandonnet, Siger de Brabant (texte et étude), 2° édit . , 1911-1908, XVI-328 et XXXII- 194 pp. (épuisé). Tome VIII.-G. Wallerand, Les oeuvres de Siger de Courtrai (texte et étude), 40.00 1913, VIII-(74)-176 pp . Tome IX. A. De Poorter, Le traité « Eruditio regum et principum » de 25.00 Guibert de Tournai (texte et étude) , 1914, XVI-92 pp. Tome X.-E. Longpré, Les Quaestiones disputatae de Gauthier de Bruges 50.00 (texte inédit), 1928 , x-243 pp . Tome XI, fasc. I. — G. Wallerand, Henri Bate de Malines. Speculum Divinorum et quorundam Naturalium (étude critique et texte inédit) , 1931 , 50.00 (34)-240 pp.

— Tome XII . F. Van Steenberghen, Siger de Brabant d'après ses œuvres 75.00 inédites. Volume I, Les œuvres inédites, 1931 , vi -356 pp. Tome XIV. — O. Lottin, A. Pelzer, J. Hoffmans. Le Quodlibet XIV et trois questions ordinaires de Godefroid de Fontaines (texte inédit) . Etude sur 75.00

les manuscrits des Quodlibets, 1938, Iv-346 pp.

Tome XV. - Ph. Delhaye, Siger de Brabant. Questions sur la Physique 50.00 d'Aristote (texte inédit) , 1941 , 256 pp.

Sous presse : Tome XIII.-F. Van Steenberghen, Siger de Brabant d'après ses œuvres inédites. Volume II, La carrière philosophique de Siger.

Louvain.

Imprimerie Em. Warny, rue Vésale, 2.