Polacy w Litewskiej SRR, 1944-1989 837174434X

Citation preview

ALEKSANDER

SREBRAKOWSKI

POLACY W LITEWSKIEJ SRR 1 9 4 4 - 1 9 8 9

a d a n v jp a rs z a fe li

Recenzenci: profdrhab. S tanislaw C iesielski pro}, dr hab. M ikolaj I wanow

Redaktor: Halina Marszalek Korekta: Teresa Bariosiak Redaktor techniczny: Danuta Kosinska Projekt okladki: Pawel Banasiak Zdj^cie na okladce: Aleksatider Srebrakowski Mapy wykonal: Grzegorz Wysocki

© Copyright by WYDAWNICTWO ADAM MARSZALEK © Copyright by ALEKSANDER SREBRAKOWSKI Toruri 2000

ISBN 83-7174-434-X

Tytul dotowany przez Komitet Badan Naukowych

Wydawnictwo Adam Marszalek, ul. Przy Kaszowniku 37, 87-100 Torari tel./fax (0-56) 62-322-38,660-81-60 e-mail: [email protected], strony www.marszalek.com.pl Drukarnia MADO, ul. Warszawska 52, 87-148 Lysomice, tel. (0-56) 659-98-96

SPIS TREŠCI WSTĘP........................................................................................................................................................... 7

R o z d z i a I I WPROWADZENIE. POLACY NA L1TWIE PRZED ROKIEM1944 ............................................................ 23 1. Polacy na Utv/ie od czasčvv šredniowiecza do zakohczenia I wojny sw iatow ej............................. 23 2. W niepodleglej Litwie. Lata 1918-1940................................................................................................31 3 . W czasiew ojny................................................................................................................................... 54

R o z d z i a t II SYTUACJA POLAKOW NA LITW1E W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKIW LATACH1944-1959.............................................................................

73

1. Pierwsze miesjące po zakonczeniu okupacji hitlerovvskiej................................................................73 2. Dziatalnošč Zvviązku Patriot6w Polskich na Litw ie............................................................................... 77 3. Evvakuacja ludnošci polskiej z terytorium Litewskiej SRR w latach 1944-1947............................. 81 a. Problemy evvakuacji polskich dzieci z domow dziecka..........................................................93 b. Bilans ewakuacji ludnošci polskiej............................................................................................96 c. „Druga repatriacja" Polak6wz Litwy....................................................................................... 103 4. Podstavvy funkcjonowania ludnošci polskiej na Litwie po zakonczeniu ewakuacji. Litvvini wobec Polak6w........................................................................................................................ 105 5. Stosunek wtadz polskich wobec Polakow na Litvvie.......................................................................... 117

R o z d z i a I III LICZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNA IZAWODOWA POLAKOW W LITEWSKIEJ SRR....................................................................................120 1. Liczba i rozmieszczenie........................................................................................................................ 120 2. Struktūra spoleczna i zawodowa Polakow na Litwie......................................................................... 140

R o z d z i a t IV POLSKOJĘZYCZNE SZKOLNICTWO NA LITWIE W LATACH 1944-1989........................................... 147

Rozdziat V KONCESJONO WANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO I POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ...................................................................................................... 175 1. Ksiąžki....................................................................................................................................................175 2. Prasa polskojęzyczna na Lrtwie w latach 1944-1989........................................................................ 191

3. Polskojęzyczna audycja radiowa i telewizyjna................................................................................... 215 4. Charakterystyczne form y dziatalnošci kulluralnej Polakow na L itw ie ............................................ 219

R o z d z i a t VI PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCIPOLSKIEJ NA LITWIE. RUSYFIKACJAIWYNARADAWIANIE SIĘ POLAKOW..........................................................................236

R o z d z i a I V II POLACY WOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTIILITWY I KOMUNIZMU...............................................249

R o z d z i a l VIII POLACY A KOŠCIOt KATOUCKI NA LITW IE........................................................................................ 272 1. Stan Košciota w Litewskiej SRR jako instytucji i podstawy prawne jego dziatalnošci. Kwestia katechizacji............................................................................................................................. 272 2. Propaganda ateistyczna i antyreligijna................................................................... :........................... 282 3. Stan zachowania wiary katolickiej przez Polakdw na Litwie. Ich gorliwosc religijna i postawy wobec w iary................................................................................. 283 4. Odrodzenie narodowe Litwinow a Polacy w Košciele na Litw ie...................................................... 287

R o z d z i a l IX SYTUACJA POLAKOW PO ROKU 1 9 8 7 .................................................................................................. 289 1. Czas litewskiego odrodzenia narodowego po roku 1 987.................................................................. 289 2. Litewskie opinie prasowe o Polakach. Kreowanie postaw antypolskich........................................ 291 3. Stowarzyszenie Spofeczno-Kulturalne Polakbw na Litwie (SSKPL) i jego dziatalnošč................293 4. Kwestia polskiej autonomii na Wileriszczyznie...................................................................................299 5. Tomas Venclowa - gtos wotającego na puszczy...............................................................................301 6. Towarzystwo Litwa-Polska.................................................................................................................. 303 7. Nowe organizacje powotane po utworzeniu ZPL.................................................................................305

ZAKONCZENIE...................................................................................................................................... 307 ANEKSY..........................................................................................................................................................................309 BIBLIOGRAFIA............................................................................................................................................................... 347 SPISTABEL....................................................................................................................................................................369 SPIS WYKRESOW.......................................................................................................................:............. .................. 372 SPISM AP....................................................................................................................................................................... 372 SPIS ILUSTRACJI..........................................................................................................................................................373 INDEKS NAZWISK......................................................................................................................................................... 375 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH...........................................................................................................................387

WSTĘP W wyniku rozstrzygnięč ostalniej wojny ¿\viatowej znaczna częšč przedwojennej Polski, razem z zamieszkalą tam ludnošcią znalazla się w granicach Związku Radzieckiego. W taki sposdb, czysto mechanicznie stworzono wielkie skupisko Polakow w ZSRR. Wedhig danych spisu ludnosci z 1989 roku na terenie Litewskiej SRR, Bialoruskiej SRR i Ukrainskiej SRR mieszkalo lącznie 894 893 Polakovv1, na ogolnąliczbę 1 126 334 osob tej narodovvosci wykazanych w skali calego Związku Radzieckiego. Oznacza to, že w bezpošrednim sąsiedztvvie kraju mieszkalo 79% vvszystkich Polakow jakich zarejestrowano w ZSRR. Najliczniejsze skupisko naszych rodakow mieszkających w ¿»posob zwarty na jednym ograniczonym obszarze, zlokalizowane bylo na terenach przedwojennych wojewodztw: wilenskiego i nowogrodzkiego, podzielonych dzisiaj między Litwę i Bialorus. Wedhig danych cytowanego wczešniej spisu byto to 519 250 osob, czyli 46% calej populacji Polakow w ZSRR. Polowa tej ludnosci žyla na pohidniu Litewskiej SRR, gdzie stanowila zdecydovvaną większosč tamtejszych mieszkancow. Ta grupa Polakow, w porownaniu z pozostalymi republikami radzieckimi, byla najbardziej widoczna. W kraju przez vviele lat, až do początku lat 90. mimo bezposredniego sąsiedztwa terytorialnego, w šwiadomošci spolecznej, ta rzesza Polakow pozostawala prawie w calkowitym zapomnieniu, co nie oznacza jednak, že brak bylo wtedy artykulow prasowych, glownie reportažy, wspominających o ich istnieniu. Po latach, kiedy zbierze się wszystkie teksty o Polakach na Litwie, jakie opublikovvano w kraju, otrzymuje się calkiem pokažny zbior. Trzeba jednak pamiętač, že ukazaly się one na przestrzeni wielu lat, na lamach rožnych periodykow, co w ostatecznošci powodowato, že zapadaly one w pamięci jedynie osob najbardziej zainteresowanych, bezpošrednio związanych z tamtymi terenami, ktore specjalnie wyszukiwaly publikacji na taki temat. Co więcej wszystkie one povvtarzaly w zasadzie te šame fakty. Poza tym w większošci byty to teksty nie tyle o Polakach na Litwie, co o-Polakach w Wilnie. Stan ten zacząl się radykalnie zmieniač w potowie lat osiemdziesiątych. Najpienv w roku 1987, kiedy obchodzono uroczyšcie 600-lecie chrztu Litwy, na fali artykutovv z tej okazji zaczęto częšciej wspominač o Polakach zamieszkujących tę republikę radziecką. W następnych latach, w związku z zachodzącymi tam zmianami politycznymi, a takže dzięki zniesieniu cenzury w kraju, možna oylo czytač częšciej i więcej na temat naszych rodakow na Litwie. Dzisiaj wszystko co się tyczy tej spolecznošci i wykracza poza ramy spraw typowo wewnętrznych, jest relacjonowane na biežąco.1

1 Nacional’nyj sostav naselenija SSSR po dannym wscsojuznojperepisi naselettija 1989g., Moskva 1991, s. 78,88,120.

f

8

Wstęp

W roku 1985 Halina Janowska oceniając na specjalnej konferencji naukowej2 stan badah nad zbiorowosciami Polakow za granicą, wyraznie stwierdziia, že po ostatniej wojnie historia takich skupisk w Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii oraz Związku Radzieckim wlasciwie nie istnieje3. Okazalo się takže, že zespol opracowujący od roku 1981, w ramach międzyresortowego programų badawczego MR III/10, dzieje Polonii w Rosji i ZSRR, zostal rozwiązany ze względu na niewykonanie zadan zaplanowanych na rok 19824 *.Jeden z tematow opracowywanych w tym zespole nosil począlkowo tytul „Dzialalnotf Zwiqzku Polakow na Wilenszczyznie po 1944 roku”, jednak ze względ6w merytorycznych zmieniono go ostatecznie na „Roztnieszczenie Polakdw w Z S R R wlatach II wojny ¿wiatowej" 5. Jak więc widac mimo podjęcia na początku lat 80. proby przynajmniej częšciowego opracowania dziejow Polakow na Litwie, nie udalo się tego wykonac w stopniu jaki zaplanowano. Mimo to w pozostalych zespotach dzialających w ramach tego programų badawczego, a kierowanych przez Zofię Kurzową (badania nad językiem polskim w ZSRR) oraz Wojciecha Wrzesinskiego (rozmieszczenie Polakdw w swiecie i atlas wychodzstwa polskiego), powstalo kilka artykulow poruszających niektore aspekty sytuacji Polakow na Litwie. Stan wiedzy jaki miano na ten temat w Polsce na początku lat 90., czyli juž po zniesieniu cenzury i w nowych warunkach politycznych, niewiele się zmienil. Najlepiej swiadczy o nim zawartosc ksiąžki „Mniejszoscipolskie i Polonia w Z S R R " 6, ktora jest owocem konferencji naukowej odbytej w Krakowie w dniach 6-9 grudnia 1990. Wsrod 42 artykulow tam zamieszczonych, až 18 zajmuje się sprawami Polakow na Litwie. Pozomie jest to bardzo dužo, jednak po dokladniejszym zapoznaniu okazuje się, že są to teksty bardzo monotematyczne, ograniczające się jedynie do žycia kulturalnego i szkolnictwa oraz badah językoznawczych. Co vvięcej, giownym zrodlem wiedzy autorow byl najczęšciej jedynie „Czenvony Sztandar'’, polskojęzyczny dziennik wychodzący w Wilnie. Tylko w niektorych wypadkach byla to takže ograniczona autopsja. Taki stan rzeczy jest pochodną ogolnej sytuacji Polakow na Litwie w okresie powojennym, kiedy to na zewnątrz možna bylo jedynie obserwowac powolny rozwdj dzialalnosci kulturalnej tej grupy narodowosciowej, oraz šlcdzič to wszystko na lamach partyjnej gazety w języku polskim. Pamiętač tež trzeba o wszechobecnej przed rokiem 1989 cenzurze, ktora ograniczaia publikację materialow zawierających zbyt wiele informacji o sytuacji naszych rodakow na Wschodzie. Szczegolnie tych, ktore mogly pokazač istniejące tam problemy w innym swietle niž chciala tego oficjalna propaganda partyjna. W związku z tym, nawet gdy autorowi udawato się zdobyc ciekawy material, nie zawsze mogl go opublikowac. Tak więc przez dlugie lata, wiedzę o powojennych losach Polakow na Wschodzie, w tym oczywiScie

2 Jej tematem byl: „Dorobek iperspehty'u'y badati polonijnych" (Krak6w 7-8 X 1985). 3 H. Janowska, Stan badati nad historiq emigracji z zietn polskich, [w:] Dorobek i per$pekt)ury badan polonijnych. Zbior materialow’ pod redakcj^ W. Miodunki, Lublin 1987, s.21. 4 W. Miodunka, A. Walaszek, Sprawozdanie z realizaejiprogramu badawczegoMR 111/10„Przemiany zbiorou'ofcipolonijnych" w latach 1981-1985, [w:] Ibidem, s.179. 3 Ibidem. 6 Mniejszosci polskie i Polonia w ZSRR, pod red. H. Kubiaka, T. Palecznego, J. Rokickiego, M. Wawrykiewicz, Wroclaw-Warszawa-Krak6w 1992.

№ TĘP

9

takže na Litwie, možna byto budowac glownie na bazie, czasami dose obszemej, ale jednak tylko okazjonalnej publicystyki. Fakt, že nie powstalo do tej pory zbyt wiele opracowan naukowych na wspomniany temat, po częšci možna ttumaczyč tym, že sam problem byt zbyt ¿vviežy i brakowato odpowiedniej perspektywy do podjęcia badan. To usprawiedliwienie možemy rozciągnąč jednak jedynie do początku lat 70., pbžniej juž takowy dystans byt, ale wraz z nim nie pojawity się publikacje poswięcone powojennym losom Polakow na Wschodzie. Przez dtugie lata jedynym szerszym opracowaniem, mającym pewne znamiona pracy naukowej o litewskich Polakach, byta wydana w Wilnie7*ksiąžka Mykolasa Požarskasa, „Stosunki Lituy Radzieckiej i Polski Ludowej* (Kaimas „Šviesa” 1974). Praca ta w swoim zatoženiu miata potwierdzic istnienie bardzo dobrych stosunkow między Polską i owczesnąradzieckąLitwą, byla bowiem pisana na konkretne zamowienie wtadz partyjnych. W związku z powyžszym, pominięto w niej wiele niewygodnych dla strony litewskiej fakt6w, a co za tym idzie brak tam odpowiedzi na szereg pytan nurtujących polskiego badacza. Mimo to wspomnianąpublikację naležy uznac za wartosciową, chocby ze względu na zarysowanie problemų. Szczegdlnie zas jest ona cenna z uwagi na liczne odsytacze bibliograficzne, w tym takže dotyczące archiwaliow znajdujących się w Wilnie, a do ktorych polscy badacze, przez dlugi czas, mieli bardzo utrudniony dostęp. Po dziesięciu latach autor wrocit do tego samego tematu i wydat nową ksiąžkę pt. „Wspolpraca przyjaci6l zrodzona przez socjalizm” (Kaunas „Šviesa” 1984), ktorajest wtasciwie nowym, uzupetnionym i uaktualnionym wydaniem poprzedniej pracy. O wiele wczesniej niž pierwsza z wymienionych prac ukazata się ksiąžka Juozasa Žiugždy, „Rozu'oj stosunkow przyjažni między nurodami litewskim i polskim” (Wilnius „Min­ tis” 1962), jednak w przeciwienstwie do publikacji juž wymienionych, ta jest wtasciwie nieznana większošci polskich autorow, co akurat nie miato wptywu na zawartosc ich artykutow, gdyž bardziej znane ksiąžki Požarskasa powtarzają wszystkie ustalenia z tej pracy. Wymienione ksiąžki mają ogromnąprzewagę nad nielicznymi publikacjami, a wtas­ ciwie wzmiankami na temat Polakow w Litewskiej SRR, zamieszczanymi w obszemiejszych publikacji, jakie ukazaty się z inspiracji wtadz partyjnych w Polsce. O ich wartosci merytorycznej najlepiej zaswiadczy fragment j ednej z nich, autorstwa Tadeusza Ksiąžka, a przeznaczonej do przygotowywania prelekcji dla TPPR. Na interesujący nas temat pisze on co następuje: „Polsko-liteu'skie zu’iązki spoleczne i kulturalne weszty na nową dragę rozwoju, nacechowanq przyjažnią, wzajemnym zrozumieniem i braterską pomocą. Socjalistyczny stostmek do polskich pamiątek kulturalnych idzie w parze z žyczliuym stosunkiem do polskiej mniejszošci narodowej zamieszkujqcej Litwę Radziecką. Do dyspozycji tej mniejszosci są pclskie gazety, szkoty, Instytut Nauczycielski, amatorski ruch artystyczny” 8. To jest dokladnie wszystko czego polski czytelnik mogi się dowiedziec z tej publikacji o swoich rodakach na Litwie.

7 Mowa tu o kowiehskim wydawnictwie „Šviesa”, ktore miato w Wilnie redakcję ksiąžck wjęzyku polskim. H T. Ksiąžek, Na 20 rocznicęukiadu oprzyjažni międzyPolską i ZSRR. Warszawa 1965 [Towarzysiwo Przyjažni Polsko-Radzieckiej. Materiaty do pogadanek nr 2/65Į, s. 45.

10

Wstęp

W kraju badaniem skupisk Polakow na Wschodzie (chodzi o owczesne zachodnie republiki ZSRR) na szeroką skalę zajęli się do tej pory jedynie językoznawcy. Ich zainteresowanie tym problemem bylo pochodną dzialan podjętych w ZSRR, gdzie od 1961 roku prowadzono badania terenowe gwar polskich na obszarze Bialorusi, Lit\vy i Lotwy. W okresie 1961-1969 naukowcy radzieccy przebadali pod tym względem 38 polskich osiedli, z ktorych 21 znajdowalo się w Litewskiej SRR. 9 - Bialoruskiej SRR, 7 - Lotewskiej SRR i 1 w Ukrainskiej SRR9 10. Prace badavvcze podjęte na początku lat 60. przyczynily się do utworzenia stalej Sekcji Języka Polskiego, ktora pracowala w ramach lnstytulu Językoznawstwa Akademii Nauk Bialoruskiej SRR w Minsku. W 1967 roku zatvvierdzono tež temat badawczy „Polskije pierifierijnyjegpwory w SSSR ”10, ktorego efektem jest dwutomowa publikacja „Polskije gowory w SSSR ” (Minsk 1973) oraz szereg artykulow w periodykach naukowych. Swoj wklad w badanie dialektow polskich mialy takže Katedra Języka Rosyjskiego i Katedra Języka Polskiego w Wilenskim Instytucie Pedagogicznym, zatrudniające miejscowych Polakow, a ktore prowadzily od 1962 roku badania terenowe na Wilenszczyznie11. Po pewnym czasie doszlo do wspolpracy między Polską AkademiąNauk i Akademią Nauk ZSRR. Od roku 1982 Komitet Językoznawstwa PAN wspolnie z Instytutem Językoznawstwa Akademii Nauk Bialoruskiej SRR im. Jakuba Kolasa, wyda}Ą „Studia nad polszczyztią kresowq”, w ktorych zamieszczane są artykuly poswięcone badaniom języka polskiego na obszarze dawnych wojewodztw wschodnich RP. Wsrod rožnych tekstow sątam tež prace o języku Polakow mieszkających na Wilenszczyznie12. Badanie języka dalo z czasem asumpt do innych dzialan naukowych skierowanych na polską spolecznošč na Wschodzie. W 1983 roku najednym z posiedzen Komitetu Badari nad Polonią PAN zadecydowano aby poswięcič więcej uwagi Polonii i Polakom w krajach socjalistycznych, w tym oczywiscie w Związku Radzieckim. Wkrotce, 18 maja 1984, odbylo się w Krakowie pierwsze seminarium naukowe dotyczące tych zagadnien13. Tematem przewodnim tego spotkania byla sytuacja polonijnych zbiorowosci chlopskich w krajach socjalistycznych. Wj>rod wygloszonych referatow znalazly się tež takie, ktore w dužej częsci byly pošwięcone sytuacji Polakow na Litwie. Ich autorami byli Zofia Kurzowa i Andrzej Brožek. Po roku wystąpienia te zostaly opublikowane na lamach „Prze-

W. Werenicz, Stati badau nadgwaramipolskimi w ZSRR, „PoradnikJęzykowy” 1971, z.l, s. 33. 10 Ibidem, s. 32. 11 1. Kaszkarovva, M. Lembiert, O dialekiologiczeskoj ekspieduii w Nemeticzinskom rajonie, prounedietmojkafiedrojpolskogojaz)’ka i litieratury WGPI, „Kalbotyra", t. VIII, Vilnius 1963, s.123-125. !2 Są to np. teksty: Z. Kurzowa, polski na Litwie i Bialorusi. I.Język Michala Wolosewicza wspdlczesnegppolskiegopisarza ludowego, „Studia nad polszczyzną kresową”, t. V, 1990, s. 165-184; W. L Werenicz, Gowor selaJaszuny Litovskoj SSR, „Studia nad polszczyzną kresową”, t. 1, 1982, s. 139-150; B. Dubicka, Siek tdre odrębnosci slowotworcze polszcz),zny wiletiskiej, „Studia nad polszczyzną kresową", t. IV, 1986, s. 71-79. 13 R. Kantor, Seminarium na temat: „Chlopskie zbiorowoscipotonijne w krajach socjalistycznych” (Krakow 18 maja 1984 r.), „Przcgląd Polonijny" 1985, z. 1, s. 111.

WSTĘP

11

glądu Polonijnego” 14. Przez następne lata Zofia Kurzowa systematycznie publikowala wyniki swoich badan językoznawczych na darnach periodyköw naukowych15. Przy okazji, obok tekstöw naukowych przygotowala ona szereg artykulöw populamonaukowych i publicystycznych, ktöre zamieszczono w prasie. Podsumowaniem wieloletnich badan Zofii Kurzowej nad językiem Polaköw na Litwie jest monografia „Język polski Wilehszczyzny i kresöw pölnocno-wschodnich X V I-X X w.” (Warszawa-Krakow 1993). Röwnolegle z wymienionąpublikacjązostala wydana ksiąžka Jolanty Mędelskiej „Język polski na Lit­ wie w dziewiqtym dziesięcioleciu X X wieku ” (Bydgoszcz 1993). Obie monografie nie zamknęfy dalszych badan nad językiem Polaköw na Litwie, ktöre są prowadzone nadal obejmując teraz bardziej szczegölowe zagadnienia16178. Badania językoznawcow, niejako przy okazji, przyczynüy się do poszerzenia wiedzy historycznej na temat powojennych losöw Polaköw na Litwie. Dziato się tak dzięki temų, že autorzy rozpraw językoznawczych musieli okrešiič najpierw przedmiot swoich badan, ktörym w tym wypadku byla polska spolecznošč na Wilenszczyznie i jej język. Co więcej, šame zrödta z jakich korzystano podczas analiz języka litewskich Polaköw sklanialy do podejmowania dodatkowych tematöw. Na przyklad artykul Zofii Kurzowej „Šwiadomoščjęzykowa i poglądy wspdlczesnych Polaköw litewskich na ichjęzyk” 17 w swoim zasadniczym zrębie stanowi analizę lingwistyczną zawartosci dziennika „Czerwony Sztandar” z lat 1985-1986. Autorka opröcz badania języka zwraca tam takže uwagę na obraz ¿wiadomošci narodowej Polaköw, jaki wylania się z analizowanych tekstöw. Dzięki temų, przy okazji pracy językoznawczej otrzymalismy przyczynek socjologiczno-historyczny. W innym artykule tej autorki z 1983 roku, ,Język polski w ZSRR. Historia, stan obecny, potrzeby badawcze",K znajdujemy z kolei drobne wzmianki na temat liczby i rozmieszczenia Polaköw na Litwie oraz sytuacji szkolnictwa w języku polskim. Podobnie jest takže z pozostalymi publikacjami językoznawc0w. Gwoli šcislošci trzeba tu jednak dodač, že w większošci tych prac informacje historyczne o Polakach na Litwie sygnalizująjedynie niektöre problemy, autorzy nie dysponowali bowiem materialami dla dokladniejszej analizy tych zagadnien. Jak juž wspomniano wczesniej przez dhigie lata jedynym sygnatem informującym o istnieniu polskiej mniejszošci na Litwie byto pojawianie się w polskich kioskach, wyda-

14 Z. Kurzowa, Sytuacjajęzykouu polskiej ludnoici wiejskiej w Litewskiej i Bialomskiej SRR, „Przegląd Polonijny” 1985, z. 3, s. 5-20; A Brozek, Problemy poznawcze chlopskich zbiorowoici polottijnych wkrajach socjalistycznych, „Przcgląd Polonijny” 1985, z. 1, s. 47-59. 13 Trzeba tu jeszcze zaznaczyč, ze Zofia Kurzowa byla w latach 1981-1985 koordynatorem grupy tematycznej Język polski wZSRR" w ramach wspominanego juz wczesniej progra­ mų badawczego MR 111/10„Przemiany zbiorowoici polonijnychn, ajej teksty o języku Polaköw w ZSRR są takže efektem pracy w tym zespole. '6 Ostatnio nowe publikacje na ten temat ukazaly się w Instytucie Slawistyki PAN. Są to dwa zbiory artykulöw; Historia i wspölczesnoscjęzyka polskiego na Kresach Wschodnich, po red. I. Grek-Pabisowej, Warszawa 1997, Kresy - Pojęcie i rzeczywistoiö. Zbiör studiöw, pod red. K. Handke, Warszawa 1997. 17 .Przcgląd Polonijny” 1988, z. 1, s. 75-96. 18 „Przegląd Polonijny” 1983, z. 1, s. 17-38.

12

VV sfęp

wanej w Wilnie, gazety „Czerwony Sztandar”. Jest więc zrozumiate. že wtasnie polskojęzyczna prasa najwczesniej stata się przedmiotem badari polskich naukowcöw. W koncu lat 60. Jerzy Myslinski opublikowat dwa artykuty na ten tem at19. Pienvszy z nich jest bardzo szczegotowym opisem bibliograficznym wszystkich czasopism polskojęzycznych jakie ukazywaty się w Litewskiej SRR, w latach 1940-1966. Dzięki kilku zestawieniom statystycznym jakie przygotowat autor, czytelnik ma okazję ocenič wielkosc zjawiska, jakim byto na tie calej produkcji prasy na Litwie, wydawanie gazet w języku polskim. Drugi artykut Myšlinskiego zawiera natomiast periodyzację dziejöw tej prasy oraz przedstawia postulaty badawcze na przysztošč, gdyž jak stwierdza sam autor, analiza ich tresci przekracza sity jednego badacza2021. Niestety mimo uptywu wielu lat od tamtej pory, wymienione artykuty sąciągle wtasciwie jedynymi powazniejszymi publikacjami na ten te­ mat. Co więcej, trzeba je traktowac bardziej jako przyczynki zrodtowe niž opracowania. Oczywiscie rožni autorzy w kraju, wtącznie z piszącym te stowa, ogtaszato teksty o pol­ skojęzycznych periodykach na Litwie, byty to jednak jedynie drobne przyczynki lub zarysy problematyki. Do dzisiaj brak jest zaš solidnej monografii na ten temat pokazującej rožne aspekty powstawania i funkcjonowania polskojęzycznej prasy w tej republice. Nie powstata ona nawet na Litwie. Dopiero ostatnio Jözef Szostakowski, jeden z polskich dziennikarzy z Wilna, konczy pisanie takiej pracy, ktöra będzie jego rozprawą doktorską. Nieco lepiej. pod względem ilosciowym wygląda opracowanie tematu, jakim jest historia szköt polskojęzycznych na Litwie. Zainteresowanie tąproblematyką w kraju jest związane z prowadzeniem tu kursöw doksztatcających dla nauczycieli pwlskich z terenu Litwy i Ukrainy, w warszawskim Centralnym Osrodku Doskonalenia Nauczycieli. Pochodnątych dziatah jest szereg publikacji Wojciecha Jerzego Podgörskiego z Uniwersytetu Warszawskiego"1, ktory aktywnie uczesmiczyt w doksztatcaniu polskich nauczycieli ze Wschodu. Baza zrödtowa artykutöw Podgörskiego jest jednak dosč skromna i ogranicza się do pewnej liezby publikacji prasowych oraz urywkowych wiadomosci przekazywanych przez polskich nauczycieli. Podobnie rzecz się ma z artykutami Albina Koprukowniaka, jednego z animatoröw badan nad szkolnictwem polonijnym prowadzonych na UMCS w Lublinie2" . Autor ten rozszerzając publikaeje Podgörskiego wzbogacit je o analizę niektörych podJ. Myslinski, Prasa wj$zyku polskim na Litwie radzieckiej 1940-1966, „Rocznik Historii Czasopismicnnictwa Polskiego”, T. VIII: 1968, z. 2, s. 198-219; idem, Uwagi oprasie wj^zyku polskim uydawanej na Litwie radzieckiej (1940-1966), „Z Dziejow Stosunk6w Polsko-Radzieckich", T. 4: 1969, s. 128-135. 20 J. Myslinski, Uwagi oprasie, s.129. 21 W. J. Pcxlgorski, Dwadziescia lat wspdlpracy, *Nowa Szkola” 1979, nr 7-8, s. 55-57; idem, Nauczaniej^zyka polskiegojako ojcz)>stego w Zwiqzku Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Szkolnictwo polonijnepo 11 wojtiie swiatowej. Przeobrazenia ipotrzeby, pod red. A. Koprukownia­ ka, Lublin 1980, s. 232-246; idem, Szkolnictwo polskie w ZSRR, w: Szkolnictwopolonijne w X X wiekti. Studia i rozprawy, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1986, s. 205-221. 22 A Koprukowniak, Kilka uwag o polskojfzyczitych podrccznikach szkolnych na Litwie po II wojnie fwiatowej, [w:] Wilno-Wdenszczyznajako krajobraz i frodounskowielu kultur. Tom III, pod redakcj^ Elzbiety Feliksiak, Biahstok 1992, s. 263-274; idem, Oswiata i szkolnictwo polonijne, [w:] Polonia w Europie. Praca zbiorowa pod red. Barbary Szydlowskiej-Ceglowcj, Poznan 1992, s. 91-116; idem, Osiviatapolska na Litwie, w Rumunii i w Czechoslowacjipo drugitj ivojnieswiatowej

13

WSTĘP

ręcznikow do szköl polskich na Litwie oraz programų nauczania języka polskiego w tych placöwkach. Opröcz prac tych autoröw warto jeszcze wymienic zrödtowe artykuly Ro­ mualda Brazisa z Wilna (obecnie jest on rektorėm spolecznego Uniwersytetu Polskiego w Wilnie), ktöry podaje szereg ciekawych danych o szkolnictwie polskim na Litwie, ktöre uzyskano drogą ankietową23. Podobnie jak w przypadku poprzedniego zagadnienia, tak i tutaj wymienione artykufy sygnalizujądopiero problem i stanowią zaledwie pierwszy krok na drodze do pclnego opracowania ztožonego tematu jakim są dzieje oswiaty Polaköw na terenie dawnego Związku Radzieckiego. Kolejnym problemem dotyczącym Polaköw w Litewskiej SRR jaki doczekal się szeregu publikacji, jest ich liczba i rozmieszczenie na terenie tej republiki. Szczegölnie wiele na ten temat publikowaf litewski geograf Petras Gaučas24. Z powodu braku w Polsce fatwego dostępu do petnych wyniköw spisöw ludnošci na terytorium Związku Radzieckie­ go, publikacje Gaučasa, zawierające wiele danych szczegölowych, mogą stanowic dla polskiego badacza pošrednie zrödto danych statystycznych o liczbie Polaköw w Litews­ kiej SRR. Jesli zaš chodzi o bardzo polemiczne komentarze tego autora, to sąone znakomitym przyktadem stanowiska w sprawie liczby i rozmieszczenia Polaköw na Litwie jakie prezentuje strona litewska. Dzięki temų wszystkiemu wymienione publikacje są cennym materialem wyjsciowym dla polskiego badacza. Od razu trzeba jednak zaznaczyč, že artykuly Gaučasa, podobnie jak urzędowe publikacje szczegölowych wyniköw spisöw ludnošci, byly przez bardzo dlugi czas malo znane w Polsce, co jest konsekwencją ograniczonego dostępu w naszym kraju do periodyköw litewskich, w ktörych zostaly one opublikowane. Na przyklad z lektury tekstow Andrzeja Maryanskiego o liczbie i rozmieszczeniu Polaköw w ZSRR wynika, že autor nie znal tych wydawnictw25. Po­ dobnie rzecz się ma z artykulami innych osöb zajmujących się tym tematem jak Janusz

(1945-1988), [w:] Dziaialnošcosiviatowa w ivybrattychspolecznošciachpolonijttych, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1994, s. 89-123; idem, Oswiata polska w Zwiqzku Radzieckim. Przeglqd literatury, „Przegląd Polonijny” 1984-1985, nr 5-6, s. 221-235; idem, Szkota polska na Litwie, [w:] Szkolniawo polonijne na swiecie. Zarys syntezy, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1995, s. 316-330. 23 R. Brazis, M. Bumbul, Stan szkolnictwa polskiego na Litwie (rok szkolny 1989/90), „Magazyn Wilenski” 1990, nr 9, s. 1,3; R. Brazis, M. Bumbul, Statystyka o nauczycielstwie w szkolach polskich (rok 1990), „Kurier Wilenski” 1991, nr 37, s. 3; R. Brazis, Zarys stanu oswiaty, tiauki i kultnry polskiej na Litwie w latach 1939-89, „Kurier Wilenski” 1990, nr 72, s. 2. R Gaučas, Traku rajonogyventojo nacionaline sudėtis (1959 m. ir 1970 m. gyventojo surašymo duome­ nys), „Geografija ir Geologija”, T. X, Vilnius 1973; P. Gaučas, M. Karaliene, Dabartines Vilniausgyventoju nacionalinis sudėties kitimo tendencijos, „Geografija", T. XVII, Vilnius 1981, s. 124-143; P. Gaučas, M. Karaliene, Sklad narodenvos'eiowy mieszkancdiv Zwiqzku Radzieckiego, „Kurier Wilenski" 1990, nr 51, s. 2; P. Gaučas, E. Stankūniene, Kaimo gyventoju skaičiaus pasiketimai Lietuvos administraciniuose rajonuose (1950.1.1 - 1959.1.15), „Geografija ir Geologija”, _ T. X, Vilnius 1973, s. 79-86. 3 A. Maryanski, Litwa, Lotwa, Estonia, Warszawa 1993; idem, Przemiany ludnosciowe w ZSRR, Warszawa-Krakow 1995; idem, Stan i rozmieszczenie mtiiejsEtišči polskiej w ZSRR, „Czasopis-.... mo Geograficzne”, T. 45:1974, nr 1, s. 12; idem, Stmktura narddowosciowa ludnošci ZSRR w 1977 r, „Czasopisino Geograficzne”, T. 42, 1971, s. 4. » ' j !

14

Wstęp

Albin czy Krzysztof Wozniakowski, a nawet po częšci Piotr Eberhardt26. Mimo to publikacje wymienionych autordw dają krajowemu czytelnikowi ogolne pojęcie o wielkosci populacji Polakow na Litwie i ich rozmieszczeniu. Dopiero w roku 1997 zostala opublikowana przez P. Eberhardta monografia pošwięcona Litwie, w ktorej znajdziemy wiele danych szczegolowych o liczbie i rozmieszczeniu Polakdw w tej republice2 . Natomiast w roku następnym autor ten opublikowal kolejną monografię pošwięconą liczbie i roz­ mieszczeniu Polakow na wschodzie, gdzie znajduje się rozdzial pošwięcony Litwie“8. Niestety w tym ostatnim wypadku dane statystyczne z okresu powojennego podano tylko za lata 1959 i 1989, w ten sposob autor pozbawit się na przyklad možli wošci dokladnego przedstawienia procesu migracji Polakow wewnątrz Litwy czy procesu litwinizacji Wilenszczyzny29. Tak więc, podobnie jak w poprzednich przypadkach, istniejące juž publikacje krajowych autorow - niektore, jak Eberhardta nawet juž bardzo szczegolowe wyznaczają dopiero kierunek do dalszych, bardziej doglębnych badan związanych z liczbą i rozmieszczeniem Polakow na Litwie. Warto može w tym miejscu zaznaczyč, že wszystko to, co zostalo wydrukowane w Polsce na temat Litwy i Litwinow jest tam pilnie studiowane i komentowane. Niestety ciągle nie widac podobnych dzialan ze strony polskiej. Fakt, že na posiedzeniach odpowiednich zespoiow Polskiej Akademii Nauk odbywają się dyskusje nad najnowszymi ksiąžkami litewskich autorow, to jeszcze za malo. Brak jest ciągle popularyzacji tej problematyki, czego dobitnym przykladem jest brak cytowan literatury litewskiej w polskich publikacjach na interesujący nas tu temat. Ogromny wptyw na liczebnošč spolecznošci polskiej na Litwie mialo przesiedlenie częšci dawnych mieszkaricow Wilenszczyzny i pozostatych obszarow dzisiejszej Litwy do Polski. Przez dlugie lata podstawowąpracąna temat przesiedlenia Polakow ze Wschodu, a więc i z Litwy, byla ksiąžka Krystyny Kersten30. Jest to jednak praca o charakterze przekrojowym, stąd trudno w niej szukač szczegolowych informacji o Litwie. Zadanie to częšciowo spelnia, wydana w koncu lat 80. obszema monografia Jana Czemiakiewicza, w ktorej znajdujemy bardzo wiele danych liczbowych ilustrujących przebieg powojennych przesiedleh ze Związku Radzieckiego, oraz nieco skromniejszy komentarz do nich31. Sprawom Litwy autor pošwięcil w swojej monografii caly rozdzial. Nie oznacza to jed26 R Eberhardt, Przemiany narodowofeiowe na Litwie w X X wieku, „Przegl^d Wschodni”, 1.1, z. 3, 1991, s. 449-485; idem, Sktad narodowoiciowy ludnoüi ziemi liteu'skiej w XX wieku, [w:] Mniejszoüi narodowe i religijne w Europie $rodkowo-Wschodniej w ¿wietle statystyk XIX i X X wieku, red. naukowa Zygmunt Sulowski, Jan Skarbek, Lublin 1995, s. 98-117; K Wozniakowski, Ludnotfpolska w ZSRR po II wojnie fu>iatou>ej (stan i rozmieszezenie), [w: ] Liczba i rozmieszczenie Polakow w swiecie, pod red. Wojciecha Wrzesinskicgo, cz. 2, Wroclaw 1985, s. 399-412; J. Albin, Liczba i rozmieszczenie Polakow na Litwie w latach 1919-1939, [w:] ibidem, s. 257-286. R Eberhardt, Przemiany narodowoscioive na Litwie, Warszawa 1997. 2H Idem, Polska ludnotf kresowa. Rodowod, liczebnosc, rozmieszczenie, Warszawa 1998. 29 Dokladne omowienie tej publikaeji znajduje si$ wartykule recenzyjnym: G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Uwagi na marginesiepracy Piotra Eberhardta, „Dzieje Najnowszc" 1999, nr 2, s. 184-193. 30 K Kersten, Repatriacja ludnoüipolskiejpo II wojnie swiatowej. Studium historyezne, Wroclaw 1974. 31 J. Czemiakiewicz, Repatriacja ludnoüi polskiej z ZSRR 1944-1948, Warszawa 1987.

WSTĘP

15

nak, že wyczerpal catkowicie to zagadnienie. Že tak nie jest, najlepiej šwiadczą artykuly autorów litewskich opublikowane w latach 90.32 Niestety przeszty one u nas wtasciwie bez echa. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest taka sama, jak i w poprzednich wypadkach, brak dostępu w Polsce do periodyków, w których się one ukazaty. Nie będzie chyba takže btędem stwierdzenie, že większošč naszych autorów nie wie nawet о istnieniu takich wydawnictw. Wspomniane publikacje dotyczątzw. pierwszej „repatriacji” z lat 1944-1947, jak wiadomo byla zas jeszcze jedna fala przesiedlen ze Wschodu, w polowie lat 50., о której u nas do tej рогу niewiele jeszcze pisano. Co więcej, bardzo cenna, i jak do tej рогу jedyna, monografia poruszająca ten temat, autorstwa Mikolaja Latucha byla przez dhigie lata prawie nieobecna w obiegu naukowym33. Nie wymienia jej na przyklad Jan Czemiakiewicz w swoim artykule na temat „drugiej repatriacji”34. Podobnie rzecz się ma z auto­ rami wydanego niedawno wyboru dokumentów na ten tem at35. Так więc nawet wsród osób profesjonalnie zajmujących się historią problem ten jest stosunkowo maio znany. Wczesniej juž wspominano о artykulach badaczy litewskich, którzy dose szczególowo zajmowali się niektórymi zagadnieniami z žycia Polaków na Litwie. Koniec lat 80. i początek 90. przyniósl znaezny wzrost liezby takich publikaeji. Wiązalo się to z tnvąjącym wtedy konfliktem między Litwinami i polskąmniejszosciązamieszkującą Wilenszczyznę. Ze względu na genezę tych artykulów ich tematyka ograniczala się glównie do zagadnienia pochodzenia spolecznošci polskiej na ziemiach litewskich, a co za tym idzie odpowiedzi na pytanie czy jest to ludnosc naplywowa, czy autochtoniczna oraz kim są litewscy Polacy. Oprócz tego starano się okreslič sktad narodowosciowy Wilenszczyzny, a więc przy okazji takže publikowano materialy о liezbie i rozmieszczeniu Polaków. Osobny blok tematyezny zajmowaty sprawy Armii Krajowej na Wileriszczyznie, a konkretnie próby zdyskredytowaniajej dzialalnošci na tym terenie. Te i inne problemy przedstawiano w pojedynezyeh artykulach na lamach rožnych periodyków a szczególnie gazet, oraz w osob­ ny ch tomach zawierających zbiory tekstów rožnych autorów36. Wiele tez postawionych

32 N. Kairiūkštyte, Kas ir kaip vyko i Lenkiją (1944-1946 m.), „Mokslas ir Gyvenimas” 1993, nr 2, s. 18-19; idem, Požiūris i pokario repatriaciją Lenkijos, „Voruta” 1993, nr 5, s. 6; idem, Turto klausiniai pirmosios gyventoju repatriacijos iš Lietuvos SSR i Lenkiją metais (1945-1946), „Lituanistica” 1992, nr 3, s. 11-21; P Miškinis, Lietuvos ir Lenkijos santykiu raida po II pasaulio karo, „Lietuvos TSR Mokslas Akademijos Darbai” serija A, 1970, t. 1, s. 65-78; G. Surgailis, Lietuva ir Lenkija: Pokario emigracijosproblemos, „Kommunistas” 1989, nr 10, s. 75-81; V. Venc­ kums, Repatriacija i Lenkiją, „Pasaulis” 1990, nr 22, s. 17. 33 M. Latuch, Repatriacja ludnoscipolskiej w latach 1955-1960 na tiezeumętrznych ruchoiv wędrowkourych. Rozprawa doktorska pisana pod kierownictwem prof, dr E. Sztrum de Sztrema, Warszawa 1961. 34 Porownaj: J. Czemiakiewicz, Repatriacja z ZSRR iv latach 1944-1959 ,Sprawy Narodowošciowe”, Šeria Nowa 1991, nr 4, s. 103-116. 35 B. Kącka, S. Stępka, Repatriacja ludnosci polskiej z ZSRR 1955-1959, Warszawa 1994. 36 Lietuvos rytai, red. K. Garšva, L. Grumadiene, Vilnius 1993; Pietryčiu Lietuva: Socialiniai teisiniai aspektai, red. A Matulonis, E. Krukauskiene, V Raudeliunas, Vilnius 1990; Tautinis mažumos Lietuvos Respublikoje. (Statistika, informacija, dokumentai), red. S. Vaitiekus, Vilnius 1992.

16

и/ s t e p

w tych publikacjach jest bardzo kontrowersyjna, poniewai jednak w wi?kszosci wypadköw autorzy odwohij^ si? w nich do konkretnych dokumentow, mozna z nimi prowadzic rzeczow^ polemik?. Tak b?dzie mi?dzy innymi w niniejszej pracy. Przedstawiaj^c istniej^c^jui literatur? o Polakach na Litwie warto jeszcze wspomniec 0 zainteresowaniu tym zagadnieniem ze strony badaczy z innych krajöw. Mysl? tu o pracach moskiewskiego Instytutu Etnologii, ktöry w ramach badari nad zmianami w bytych republikach radzieckich opublikowai takie zeszyt dokumentuj^cy sytuacj? Polaköw na Litwie po roku 199037. Trzeba jednak wyraznie zaznaczyc, ¿e zainteresowanie badaczy rosyjskich problemami Polakow w republikach bahyckich jest marginalne. Z podobnych powodöw jak i na Litwie, takie w Polsce pojawila si? potrzeba przedstawienia przynajmniej zarysu historii funkcjonowania spolecznosci polskiej na Litwie. Wiele bowiem dyskutowano o aktualnych problemach zwi^zanych na przyktad z pröbami tworzenia polskiej autonomii na Wilenszczyznie, nie maj^c cz?sto poj?cia o tym, czym byta i jest polska spolecznosc na tamtym terenie. Zadania takiego podj?li si? mi?dzy inny­ mi Grzegorz Blaszczyk38 oraz Piotr Lossowski39. Pojawiia si? juz takze publikacja pröbuj^ca usystematyzowac wszystkie kontrowersyjne tematy ze wspölnej historii Polakow 1 Litwinöw40. Obok prac stricte historycznych warto tu te i wymienic obszemy reportai Alicji Basty, ktöry opröcz rejestrowania stanu rzeczy z przelomu lat 80. i 90., takze odnosi si? do przesztosci, daj^c w ten sposöb dose bogaty obraz polskiej spoieeznosci na Litwie. Oczywiscie z powodu braku dost?pu do archiwaliöw oraz wi?kszosci publikowanych na Litwie zrödel, prace te maj^ gtöwnie Charakter zarysu problematyki. Jednak nawet mimo tych ograniczen pozwalaj^ one polskiemu czytelnikowi juz teraz lepiej zrozumiec procesy zachodz^ce na Litwie. Bardzo cennym uzupehiieniem prac stride historycznych jest opublikowana ostatnio rozprawa o charakterze socjologicznym autorstwa Kai Kazmierskiej po£wi?cona Polakom na Litwie41. * Jak widac z tego, со napisano wyiej, oraz z zafyezonej na koncu ksi^iki bibliografii, problem Polakow na Litwie jest dose populamy, a mimo to stabo spenetrowany. Istnieje juz wiele przyezynkow na ten temat, brakuje jednak ci^gle przekrojowej monografii. Ni37 W. M. Emieljanow, Osnownyie etapy etnopolititzieskoj ewoljucii polskoj nacionalnojgwppy w Litwie w i 990g., Moskwa 1991. 38 G. Blaszczyk, Polacy na Litwie. Zarysproblematyki historyeznej i wspöiczesnej, „Przegl^d Wschodni”, T. I, z. 1: 1991, s. 147-167. Tekst ten autor powtörzyl pözniej z niewielkimi zmianami w swojej ksi^zee - Litwa wspolczesna. Warszawa-Poznan 1992, rozdz. XTV Polacy na Litwie, s. 316-341. Ostatnio pojawil si? natomiast picrwszy tom, zaplanowanej na 4 lub 5 tomöw, ksi^zki po$wi?conej historii stosunkow' polsko-litewskich. Patrz: Idem, Dzieje stosunkow polsko-litewskich. Od czasdw najdaumiejszyeh do wspSlczesnoici, Tom I, Trudne poczqtki, Poznan 1998. 39 P. Lossowski, MniejszosYpolska na Litwie, „Sprawy Mi?dzynarodowe” 1992, nr 7-12, s. 69-88. 40 Tematypolsko-litewskie. Historic, literatura, edukaeja, pod red. Roberta Traby, Olsztyn 1999. 41 K. Kafmierska, Dos’wiadczenia wojenne Polakowa ksztaltowanie tozsamosci etnieznej. Analiza tiarracji kresowych, Warszawa 1999.

WSTĘP

17

niejsza ksiąžka ma w swoim zatoženiu wypelnic częšciowo istniejącą lukę. Częšciovvo dlatego, že obejmuje ona jedynie powojenne losy Polaköw42, stąd tež jej tytul: „Polacy w Litewskiej SRR 1944-1989”. Ma ona przedstavvič historię utworzenia się i istnienia po II wojnie swiatowej, polskiej diaspory na Litwie. Posrednio powinna ona takže wskazac na przyczyny konfliktu między wladzami litewskimi a polską mniejszoscią, trwającego w sposöb otwarty na Litwie, od przetomu lat 80. i 90. wtasciwie do dzisiaj. Za wyznaczeniem cezury 1944-1989 przemawia to, že w tych latach mamy do czynienia z jednolitym ukladem polityczno-administracyjnym. Litwa byla wtedy republiką radziecką o ograniczonej suwerennosci, a wszystko со się dzialo na jej terytorium byto wypadkową decyzji podejmowanych na miejscu w Wilnie, oraz na Kremlu w Moskwie. Dopiero rok 1989 przyniosl radykalne zmiany prowadzące do odzyskania pelnej niepodleglosci przez Litwę, czego konsekwencją jest to, že od tej рогу za decyzje podejmowane na terytorium Litwy zaczynająodpowiadač juž sami Litwini. Dia Polaköw zamieszkujących ten kraj, rok 1944 oznacza moment, w ktörym musieli się pogodzič z nieuchronnoscią zmian terytorialnych w tej częšci Europy i zaprzestač liczyč na powröt do sytuacji sprzed 17 wrzesnia 1939. Taki stan rzeczy wymusit na Polakach podjęcie decyzji, czy pozostają na swojej ojcowiznie, czy wyruszają na zachöd budowac nowe žyde. W tym czasie konczy się takže heroiczny okres walki o niepodleglošč, a zaczyna normalne szare žycie. Dopiero więc od tego momentu možna möwic o uksztahowaniu się polskiej dia­ spory na Litwie w jej dzisiejszym ksztalcie. Zaš rok 1989 to czas, kiedy po latach istnienia rožnych koncesjonowanych przez wtadze radzieckie organizacji polskich, powstaje wreszcie prawdziwie niezaležny Związek Polaköw na Litwie (ZPL). Od tamtego momentu wszys­ tko się zmienia, nowe polskie towarzystwa wylonione z ZPL funkcjonują juž na zasadach, nie bez trudnosci oczywiscie, jakie obowiązują w panstwach demokratycznych. Mamy więc tu do czynienia z calkowicie nowym ukladem spoleczno-politycznym. Losom Polaköw na Litwie po roku 1989 poswięcam osobną monografię pt. Polacy w odrodzonej Republice Litewskiej, ktöra zostanie przygotowana w ciągu najbližszego roku.

42 Jcšli chodzi o okres wczesniejszy to ukazalo się juž kilka obszernych opracowah dotyczących dzialalnošci Armii Krajowej i historii Wilenszczyzny pod okupacją. Wypada tu wymienic kilka: R. Korab-Zebryk, Operaija Wilenska AK, Warszawa 1985; idem, Biala Księga w obrotiieArmii Krajotvej na Wilenszczyznie, Lublin 1991; L. Tomaszewski, Kronika Wilaiska 1939-1941, Warszawa 1990; idem, Kronika Wilenska 1941-1945, Warszawa 1992; idem, Wilenszczyzna lat okupacji 1939-1945, Warszawa 1999; M. Wardzynska, Sytuacja ludnoscipolskiej wGeneralnym komisariacie Lituy czerwiec 1941-lipiec 1944, Warszawa 1993, J. Wolkonowski, Okręg Wilenski Zwiqzku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945, Warszawa 1996; S. Lcwandowska, Zycie codzientte Wilna w latach II wojny swiatowej, Warszawa 1997; P. Niwinski, Okręg Wilenski AK w latach 1944-1948, Warszawa 1999. Przy okazji naležy tež wspomniec o inigatywie Towarzystwa MiloSniköw Wilna i Ziemi Wilenskiej w Bydgoszczy, ktöre wydaje „Bibliotekę Wilenskich Rozmaitosci” zawicrającą wspomnienia i opracowania dotyczące historii Polaköw na Litwie, gtöwnie z okresu okupacji. Natomiast okresu przedwojennego dotyczą między innymi ksiąžki: K. Buchowski, Polacy w niepodlegfym patistwie litewskim 1918-1940, Bialystok 1999; M.Jackiewicz,Polskiežydekulturalnew RepMiceLiteuskiej 1919-1940, Olsztyn 1997; Z. Krajewski, Polacy w republice Litewskiej 1918-1940, Lublin 1998.

18

V/stęp

Osobnego ušcišlenia wymagająjeszcze dvva terminy užyte w tytule niniejszej ksiąžki, ktore okrešlająobszar i przedmiot badania. Co do nazwy Litewska SRR, nie ma tu žadnego problemų, tak bowiem w zakrešlonych vvyžej ramach czasowych, nazywala się dzisiejsza Litwa. Nieco bardziej skomplikowane jest zastosowanie sformulowania Polacy, a nie Polonia, ktorym przez wiele lat okrešlano u nas w kraju Polaköw mieszkających za granicą. Potocznie kojarzono ten termin z Polakami zamieszkalymi w USA, ewentualnie w innych krajach na zachodzie czyli osobami, ktore wyemigrowaty z Polski. Pozostaje jednak problem, czy možna rozciągač to okrešlenie na ludnosč polskąmieszkającąciągle na swojej ojcowiznie, ktöra znalazla się w innym kraju, w wyniku przesunięcia granic panstwowych. Chodzi tu na przyklad o Polaköw na Zaolziu, Litwie, Bialorusi, Ukrainie czy nawet Lotwie. Zdecydowana większošč tych ludzi znalazla się w tych krajach nie w wyniku emigracji, w związku z tym trudno ich zaliczač do tej samej kategorii co naszych rodaköw w Ameryce czy na przyklad w Westfalii lub Wielkiej Brytanii. Problem z nazwaniem poszczegölnych kategorii Polaköw za granicą miano juž przed wojną, jed­ nak i wtedy rozrožniano emigrację od polskiej ludnošci autochtonicznej w krajach sąsiednich43. Powszechnie stosowanym wtedy okrešleniem wobec naszych rodaköw za granicą by! termin „Polacy za granicą", ewentualnie „emigranci” ježeli chodzilo o wychodzstwo zarobkowe np. do Ameryki. W latach trzydziestych zaczęto nazywac wszystkie kategorie Polaköw w innych krajach „Polakami za granicą”, „Polonią” ewentualnie „Poloniązagraniczną" 44. Przeciwko uzywaniu jednego okrešlenia wobec wszystkich Po­ laköw mieszkających poza granicami ojczyzny protestowali jednak przedstawiciele organizacji polskich w krajach ošciennych, w ktörych Polacy stanowili ludnosč autochton iczną. Dzisiaj, kiedy zaczęto zajmowac się na szerszą skalę problemami Polaköw w dawnym Związku Radzieckim, badacze przedmiotu zwröcili uwagę na inny charakter skupisk pol­ skich na terenie dzisiejszej Litwy, Bialorusi i Ukrainy, a takže Zaolzia, wobec reszty naszych rodaköw za granicą, a co za tym idzie potrzebę innego nazewnictwa45. Idąc za niniejszątendencją oraz mając na uwadze mozliwie doktadne okrešlenie charakteru spolecznošci polskiej na Litwie uwazam za wlasciwe stosowac wobec tej ludnosci terminu Polacy na Litwie, czy tež Polacy z Litwy a nie Polonia litewska. Na ostateczny ksztah niniejszej pracy decydujący wplyw mial niejednolity charakter zebranych materialow. Wymusilo to potrzebę prezentacji tematu w ukladzie chronologiczno-rzeczowym. Pierwszy rozdzial stanowi wprowadzenie do tematu, gdzie między innymi celowo cofnięto się poza wyznaczone w temacie ramy chronologiczne, aby lepiej naswietlic zrödla niektörych postaw oraz dziatan Polaköw i Litwinöw, podejmowanych w okresie, ktöry jest omawiany w dalszej częšci ksiąžki. Rozdzial 2 pošwięcono omöwieniu kolejnych etapöw ksztahowania się polskiej diaspory na Litwie w okresie powojennym, až do momentu zakonczenia wielkich przemieszczen ludnošci polskiej z terenu Litewskiej SRR. Następne rozdzialy, od 3 do 8 zawierają szczegolowe omowienie po-

Porownaj: E. Kolodziej, Dzieje Polonii wzarysie 1918-1939, Warszawa 1991, s. 5-6. 44 Ibidem. 4:> H. Kubiak, Polacy i Polonia w ZSRR: kwcstie terminologiczne, periodyzacja, rozmieszczenie przestrzcntie, szacunki ilosciou'e, [w:] Xiniejszoicipolskie i Polonia w ZSRR, s. 18-20.

WSTĘP

19

szczegolnych form aktywnošci Polakow na Litwie w okresie stabilizacji až do konca 1987 roku, kiedy zacząl się ruch odrodzeniowy wšrod Litwinow i Polakow. Calošč zamyka rozdziat 9 dotyczący lat 1987-1989, kiedy to Polacy zaczęli aktywizowač swoją dzialalnošč spotecznąi polityczną, czego ukoronowaniem byto powotanie Związku Polakow na Litwie. Ze vvzględu na to, že wydarzenia z tego okresu stanowią podstavvę konfliktow między polskąmniejszošciąi litewską większošciąjuž po odzyskaniu niepodlegiošci przez Litwę, w niniejszej pracy zostaly one potraktowane ogolnie, zaš w pelni zostaną one opisane w następnej monografii pt. Polacy iv odrodzonej Republice Liteivskiej. Uzupelnieniem częšci zasadniczej niniejszej ksiąžki sąaneksy zawierające teksty dokumentovv. Jak juž wspomniano wczešniej baza žrodiovva jaką udalo mi się zgromadzič w trakcie kwerend na Litwie i w Polsce j ėst bardzo niejednorodna. Są zagadnienia, na temat ktorych istnieją cale zespofy archiwalne, w wypadku innych možemy dysponowač jedynie nielicznymi relacjami, czy drobnymi notkami prasowymi. Bogato udokumentovvane sąna przyklad zagadnienia poruszone w 1 i 2 rozdziale ksiąžki. W Archiwum Akt Novvych w Warszawie, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, dawnym Archiwum Zakladu Historii Partii przy KC PZPR, Centralnym Litewskim Archiwum Panstwowym (Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas) w Wilnie, dawnym Archivvum Partyjnym w Wilnie, przechowywane sącate zespoly akt dotyczących przesiedlenia ludnošci polskiej do kraju oraz dokumenty ilustrujące sytuację na Wilenszczyžnie w latach 40. Znajdują się tam takže dokumenty o dzialalnošci Związku Patriotow Polskich na tym terenie, ktore znakomicie uzupelniają te vvymienione wczešniej. Nie ma tež problemų z dostępem do materialow o sytuacji Polakow na Litwie przed rokiem 1939, ktore zna­ jdują się między innymi w zespole akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Archiwum Akt Nowych. W przypadku pozostalych rozdziatow baza žrodlovva nie zawsze byla juž tak jednorodna i jednakowo obfita. Bardzo wažne miejsce zajm ujątu wszelkie materialy statystyczne, ktore poslužyty nie tylko do przygotowania rozdzialow o liczbie i rozmieszczeniu Polak6w, oraz o ich strukturze spolecznej i zawodowej, ale takže byty cennym uzupelnieniem pozostalych. Wykorzystane statystyki pochodzą częšciovvo z kwerend w litewskich archiwach, częšciowo zaš z publikacji. Z tym, že większošč z nich naležy traktowač jako rękopisy, a to dlatego, že byly to biuletyny wewnętrzne Centralnego Urzędy Statystycznego przy Radzie Ministrow Litewskiej SRR, przemianowanego po zmianach politycznych w tej republice na Departament Statystyki przy Radzie Najvvyžszej Republiki Litewskiej. Byly one wydawane w kilkunastu numerowanych egzemplarzach i przeznaczone do užytku wewnętrznego. Jednak dzięki uprzejmošci pracovvnic Departamentu Statystyki moglem z nich swobodnie korzystač. Podobnie rzecz się miata z biuletynami statystycznymi litewskiego Ministerstwa Ošwiaty, ktore uzupetnily materialy pozyskane wczešniej w Litewskim Archivvum Panstwowym. Pozostale z cytowanych wydawnictw statystycznych, takie jak na przyklad Biuletyny Litevvskiej Izby Ksiąžki, možna bylo juž otrzymač w wilenskich bibliotekach. Warto tu jednak zaznaczyč, že polscy autorzy korzystali z niewielu takich publikacji, opierając się najczęšciej na tym, co wydrukowano w polskojęzycznej prasie litewskiej.

20

Wstęp

W niektórych przypadkach bylem zmuszony posilkowac się matenalami prasowymi jako glównym zródlem informacji. Tak zostal gtównie przygotowany rozdzial 9, który jest pošwięcony tworzeniu Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polaków na Litwie (SSKPL), a następnie Związku Polaków na Litwie (ZPL). Wiązato się to jednak z tym, že brakowalo tu materialów innego rodzaju. W trakcie wizyt na Litwie udalo mi się pozyskač jedynie pojedyncze dokumenty, które znajdowaly się w prywatnych rękach. Między innymi bardzo mi w tym pomógt Aleksander Žyndul, który przechowuje niektóre protokofy zebrati SSKPL, kopie rožnych petycji wysylanych do wladz litewskich, oraz biuletyny tego stowarzyszenia. Sami twórcy SSKPL przyznali się do ewidentnego blędu jakim byla zbyt mala dbalošč w gromadzeniu wszelkich materialów ilustrujących ich dzialalnošč. Taki stan tlumaczono jednak tym, že wszystko co się wtedy dzialo bylo na biežąco opisywane w „Czerwonym Sztandarze”. Przez pewien czas funkcjonowala tam nawet specjalna rubryka na ten temat. Niestety oryginalne materialy archiwalne SSKPL do dzisiaj pozostają rozproszone, a niektóre z nich zostaly nawet zniszczone. Niewątpliwązaletąuprawiania historii najnowszej jest možliwošc konfrontacji tego co się zachowalo w dokumentach z relacjami naocznych swiadków wydarzen. Stąd takže i w niniejszej pracy, tam gdzie to bylo mozliwe, uzupelnitem posiadane materialy relacjami swiadków. Niestety nie zawsze próby dotarcia do osób mogących wniesc coš nowego swoimi wypowiedziami konczyly się powodzeniem. Na przyklad po opublikowaniu apelu w prasie wilenskiej z prošbą o informacje na temat losów polskich sierot pozostających po wojnie w litewskich domach dziecka, których nazwiska znaiazlem w Ar­ chiwum Akt Nowych, otrzymalem tylko jeden list niewiele wnoszący do tego co juz wiedzialem wczesniej z innych zródel. Nie udalo mi się takže otrzymač relacji jednej z sióstr zakonnych pracujących w domu dziecka w Czamym Borze, gdyž zmarla ona przed ustalonym terminem spotkania, w trakcie którego mialem nagrač jej wypowiedz. Niektórzy rozmówcy odmawiali z kolei odpowiedzi na postawione im pytania. Tak bylo na przyklad ze Stefanem Jędrychowskim, który zdat mi ciekawąrelację o swojej dzialalnošci przed wojną na Uniwersytecie Stefana Batorego, zas nie chcial mówic o pracy w PKWN. Nie zawsze tež wywiady spelnialy wczesniejsze oczekiwania, stąd niektóre z uzyskanych wypowiedzi nie nadawaly się do wykorzystania w niniejszej pracy. W ostatecznym rozrachunku cytowane relacje są jedynymi, które wnosily coš nowego przy opracowywaniu dziejów Polaków na Litwie w okresie powojennym, poprzez dodatkowe wiadomosci lub uzupelniając material pozyskany w inny sposób46.

O trudnosdach wpozyskaniu wyczerpujących relacji na temat žycia Polakow na Litwie w okresie powojennym mogą swiadczyc wyniki konkursu na pamiętnik dotyczący tej tematyki jaki rozpisal Instytut Gospodarstwa Spolecznego Szkoly Glownej Handlowej wWarszawie. Zbieranie pamiętnikow trwalo dwa lata, od roku 1994 do 1996, mimo to na konkurs wplynęty tylko 22 prace. Dziesięč najcickawszych opublikowano w drugiej polowie roku 1998 w postaci osobnego tomu: Pamiętniki Polakdw na Litwie 1945-1995 - Losy pokolen. Materialy konkursowe, opracowal i wstępem opatrzyl Andrzej Budzynski, Warszawa 1998. Ze względu na ograniczoną dystrybucję tej ksiąžki dotarla ona do mnic w momencie kiedy zakonczytem pracę nad niniejsza ksiąžką. Z tego względu materialy z konkursu

WSTĘP

21

Mimo podjętych starañ mających na cela mozliwie pelną dokumentację wszelkich zagadnieñ związanych z funkcjonowaniem polskiej mniejszosci na Litwie, niekiedy musialem bazowac na materialach bardzo wyrywkowych i niepetnych. Так bylo na przyklad w wypadku rozdziatów o Komunistycznej Partii Litwy (KPL) i Košciele. Bógate materia\y na temat funkcjonowania KPL znajdująsię w dawnym archiwum partyjnym w Wilnie. Niestety w trakcie moich pierwszych pobytów w tym miescie, przed rokiem 1989, nie mialem tam žadnego dostępu. Nota bene ograniczenie to dotyczylo takže większosč miejscowych historyków. W następnych latach, kiedy juž zostalem tam wpuszczony zbiory byly w trakcie porządkowania, po wypadkach ze stycznia 1991 roku, w związku z czym nie mialem dostępu do większosci z nich. Udalo mi się jednak wtedy uzyskač, cenne sprawozdania statystyczne o liczbie i skladzie narodowosciowym czlonków KPL, które pozwolily zweryfíkowac opinię o szczególnym skomunizowaniu Polaków na Litwie. Nie­ stety na dostęp do innych dokumentów trzeba będzie jeszcze poczekac. Luki materialowe uzupelniono jednak wiadomosciami zprasy partyjnej, która jest do tej рогу gtównym zródlem informacji día sowietologów na calym swiecie. W trakcie wywiadów, a nawet prywatnych rozmów prowadzonych na Litwie, niewiele osób chc?e.*o poruszac temat uczestniczenia w žyciu partii komunistycznej. То wszystko w sposób decydujący wptynęto na ostateczny ksztah i zawartosc rozdziahi o partii. Równie cięžko, jak w poprzednim wypadku wyglądalo zbieranie informacji o roli i miejscu Polaków w Kosciele katolickim na Litwie. Archiwaiia na ten temat byíy w większosci día mnie niedostępne. W związku z powyžszym, rozdzial ten oparty zostal w większošci na zródlach posrednich i relacjach. Bardzo pomocne okazaly się w tym wypadku takže opracowania Adama Hlebowicza i Krzysztofa Renika, które znakomicie uzupelniaíy moje osobiste obserwacje z Litwy i relacje uzyskane przeze mnie od polskich księžy oraz wiernych polskich parafii4' . Poniewaz niniejsza pracajest pienvsząmonografiąo Polakach na Litwie, a takže dlatego, že brakuje w Polsce drukowanych zródel na ten temat, uznalem za stosowne zamiescic w tekšcie i aneksach szereg dokumentów ilustrujących dzialalnošč tej spolecznosci. Znalazly się tu więc między innymi statuty poszczególnych organizacji, odezwy, petycje, itp. Poza tym, w rozdzialach, tam gdzie odwolywatem się do dokumentów w języku litewskim lub trudno dostępnych polskiemu czytelnikowi, przytaczalem ich obszeme fragmenty. Mam nadzieję, že dzięki temų czytelnik będzie mial lepsze podstawy do wyrobienia sobie wlasnego zdania na temat Polaków, na Litwie. Praca niniejsza jest owocem kilku lat badañ. Poniewaž w wypadku niektórych zagadnieñ juž wczesniej udato mi się zebrač ^starczająco wiele ciekawych materialów, częsč z nich opublikowatem w formie przyczynków czy drobnych opracowañ*48. Teraz zas,

mogty bye uwzglQdnione tu w minimalnym stopniu. Pozosraio to jednak bez szkody dla strony faktograficznej niniejszej ksi^zki. A Hlebowicz, Kosciot odrodzony, Gdansk 1993; K. Renik, Podpolnicy, Warszawa 1991. 48 J. Borkowski [pseud. Aleksander Srebrakowski], Opolskim szkolnktwie m Litwie, „Obecnosc” [Wroclaw] 1988, nr 24, s. 105-110; A. Srebrakowski, Stan posiadania woczach polskiego dziennikarza. Polacy na Litwie 40 lat ternu, „Znad Wilii” 1995, nr 21, s. 6; idem, Liczba Polakow

22

Wstęp

kiedy powstawala monografia mozna bylo je przywolac ponownie z uzupelnieniami b?d^cymi wynikiempolemik i dyskusji wywolanych wczesniejszymi publikacjami. Znaczny wptyw na ksztah niniejszej ksi^iki poprzez swoje cenne uwagi w trakcie jej przygotowywania mial Prof. Wojciech Wrzesiriski oraz jej recenzenci, Prof. Stanislaw Ciesielski i Prof. Mikolaj Iwanow. Osobne podzi^kowania skladam dr. Grzegorzowi Hryciukowi. Ogromnej pomocy w Wilnie udzielil mi Pawel Czetyrkowski, mi^dzy innymi thimacz^c litewskie dokumenty zamieszczone pozniej w niniejszej ksi^ice. Wszystkim im w tym miejscu serdecznie dzi?kuj? za to. Dzi^kuj? takze wszystkim przyjaciolom i znajomym z Litwy, Polakom i Litwinom, gdyz bez ich pomocy trudno bylo nawet pomySleö o napisaniu niniejszej pracy. Wroclaw 2000

w ZSRR w suneüe oficjalnych statystyk radzieckich, [w: ) Mtiiejszosci narodoxve i religijne iv Europie Érodkowo-Wschodniej w šwietle statystyk XIX iX X wieku, red. naukowa Zygmunt Sutowski, Jan Skarbek, Lublin 1995, s. 75-97; idem, Statystyczny portret Polakówz Liluy. (Na podstawie oficjalnych dattychstatystycznych), Iw:] Mtiiejszosci tiarodcnve i religijnew Europie Šrodkcnvo-lVschodniej w éwietle statystyk XIX iXX wieku, red. naukowa Zygmunt Sulowski, Jan Skarbek, Lublin 1995, s. 119-137; idem, Polacy z Litwy, „Karta" 1992, nr 7, s. 46-55; idem, Szkolnictwopolskojęzyczne na Litwie w latach 1944-1991, [w:J Problemy ksztalcenia Polakówze Wschodu, wstęp i redakeja Jan Mazur, Lublin 1992, s. 55-66; idem, Prosa polska w latach powojemi)rh na Litwie, „Znad Wilii" [Wilno] 1993, nr 20, s. 5; idem, Sponad Wilii cichychjaj, „Kurier Polonijny" 1989, nr 2, s. 8; idem, Polacy w Komunistycznej Ihrtii Litwy, „Magazyn Wilenski” 1992, nr 5-6, s.2-3; idem, Polacy litewscy wobec Komunistycznej Partii Litwy i komunizmu, |w:| Wroclawskie Studia z Historii Najnowszej, tom VII, pod red. W. Wrzesiriskiego, Wroclaw 1999; idem, WIwietle statystyk, „Znad Wilii” 1992, nr 20, s. 5; idem, Liczba Polaków na Litwie wedlug danych spisu ludnosci z 21 maja 1942 roku, „Wroclawskie Studia Wschodnie”, N r 1, Wroclaw 1997, s. 169-186; idem, Przyczynek do historii Polaków w Litewskiej SRR, „Przegląd Wschodni", t. IV, z. 2, s. 451-456.

R o z d z i a t

I

WPROWADZENIE. POLACY NA LITWIE PRZED ROKIEM 1944

1. Polacy na Litwie od czasów áredniowiecza do zakoñczenia I wojny áwiatowej Proces tworzenia podstaw spolecznosci polskiej na Litwie rozpocz^t si? juz w czasach áredniowiecza. Wtedy to jeszcze wbrew wlasnej woli, jako jency woj>""i zacz?li docierac tam pierwsi mieszkancy ówczesnej Polski. Status niewolnika, osadzanego najcz?sciej w nie zagospodarowanych jeszcze rejonach kraju nie sprzyjal jednak temu, aby ludzie ci odgrywali w spoieczenstwie panstwa litewskiego jak^s powazniejsz^rol?. Co wi?cej pozostaj^c w rozproszeniu podlegali oni stosunkowo szybkiej asymilacji. Trudno jest dzisiaj okreslic dokladnie ile takich osób znalazlo si? na terytorium ówczesnej Litwy. W sredniowiecznych kronikach znajduj^ si? wzmianki o tym, ze w trakcie najazdów litewskich w XIII i XIV wieku, prowadzonych na Mazowsze, Ziemi? Chehniñsk^ Kujawy czy inne ziemie polskie, kazdorazowo brano w niewol? bardzo wiele osób, ewentualnie wspominano o kilku czy kilkunastu tysi^cach uprowadzonych. Na tej podstawie, bior^c oczywiscie pod uwag? przesad? dawnych zapisów, mozna wnioskowac, ze byly to stosunkowo znaczne liczby1. Wedtug obliczeñ Wladyslawa Wielhorskiego, od koñca XII, do koñca XIV wieku populacja wszystkich Polaków uprowadzonych na Litw?, miala przekroczyc 100 tys. osób12. Inni badacze jak Henryk Lowmiañski poddaj^ w wqtpliwosc az tak wielkie liczby i postuluj^ wi?ksz^ ostroznosc w korzystaniu ze zródel sredniowiecznych3. Mimo tych zastrzezeñ nalezy jeszcze raz powtórzyc, ze mimo wszystko liczba polskich jeñców na ziemiach litewskich musíala bye znaezna a przez to raezej zauwatalna dia kazdego obserwatora. Od polowy XIII w., mimo ze cingle trwal jeszcze proceder sci^gania z ziem polskich niewolników, rozpoczyna si? tak±e dobrowolny naplyw ludnosci polskiej do miast i osad 1 L. Wasilewski, Litwa i Bialorus. Przeszlosc-Terazniqszosd-Tendetujerozwojowe, Krakowb.d., s. 62-63; W. Wielhorski, Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejdw, London 1947, s. 25-27. 2 W. Wielhorski, op. cit., s. 26. Wczesniej podobne zdanie na temat liczebnosci Polakow na Litwie w okresie sredniowiecza przedstawiono w pracy: W. Abraham, Polska a chrzest Litivy, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Krak6w 1914, s. 3-36. 3 Zwi?zly przegl^d literatury na ten temat przedstawiono w pracy: G. Blaszczyk, Dzieje stosunkow polsko-litewskuh od czasow najdawniejszyeh do wspolczesnoki. Tom I, Trudne poczqiki, Poznan 1998, s. 179-192.

24

Rozdziat I

Wielkiego Księstvva Litewskiego. Byli to g!6wnie rzemieslnicy i kupcy a takže księža i szlachta oraz zbiegli chlopi i wreszcie mieszczanie. Początkowo ze vvzględu na swojąniewielką liczebnošc, nie mieli oni zbyt wielkiego vvpfyvvu na zmianę struktury etnicznej ziem litewskich. Sytuacja zaczęla się dopiero zmieniac po unii krewskiej, z 14 sierpnia 1385 roku, oraz chrzcie Auksztoty4 w 1387 roku. Od tamtego czasu liczba osiedlających się na Litwie Polakow stale wzrastala. Do czasu unii lubelskiej z 1 lipca 1569 r. Litwini starali się jednak maksymalnie ograniczač ten naptyvv. Shižyc temų mialy zakazy piastowania przez Polakovv wysokich stanowisk paristvvovvych i košcielnych oraz ograniczenia w nabywaniu majątkovv ziemskich, ktore byfy nota bene w wielu wypadkach umiejętnie obchodzone. Oprocz tego panowie litevvscy bardzo chętnie przyjmowali chlopow zbiegfych z Mazowsza czy innych regionovv Polski aby ich osadzič na nie zagospodarovvanych jeszcze gruntach. Z czasem jednak Polacy znaležli się takže vvsrod najvvyžszych warstw spoleczeristvva Wielkiego Księstwa Litewskiego. W polowie XVI w., wšrod liczącej okolo 100 rodovv tamtejszej elity rządzącej, byto juž kilka polskich rodzin przybytych z terenu Podlasia5. Z kolei na początku XVII wieku zauvvažalny jest znaczny odsetek Polakovv \v calej populacji Wielkiego Księstvva. Jak oblicza Barbara Topolska, w owym czasie, w Kiejdanach, Gieranonach i Biržach, Polacy stanovvili od kilku do 10% ludnošci tych miast6. Natomiast w Niešvviežu czy Kojdanowie bylo ich nawet 20-30%7. Od momentu unii lubelskiej, kiedy zniesiono podstawowe ograniczenia wobec Pola­ kovv, ich naplyvv na ziemie Wielkiego Księstvva byl jeszcze znaczniejszy. Polacy od tej pory swobodnie mogli tu nabyvvač dobra ziemskie, otrzymyvvali tu nadania a takže uzyskivvali dobra vv vvyniku malžeristvv z przedstavvicielami miejscovvych rodovv. Jednoczešnie dzięki vvspolistnieniu Polakow i Litvvinovv w ramach jednego panstvva, następovval powolny proces dobrovvolnej polonizacji najvvyžszych vvarstvv spoleczenstvva litevvskiego. Z czasem język polski zastąpil navvet język ruski vv administracji Wielkiego Księstvva, a takže byl vv povvszechnym užyciu vvsrod tamtejszej elity. Na przyklad korespondencja między polskim krolem a Mikolajem Radzivvillem Czamym provvadzona byla calkovvicie vvjęzyku polskim8. W tym czasie zaczęlo się tež vvolno ksztahovvač terytorium, na ktorym ludnošč polska stala się elementem dominującym. Bylo nim pogranicze Litvvy i Žmudzi oraz dzisiejszej Litvvy i Bialorusi, ze szczegdlnym vvyrožnieniem takich miast jak: Wilno, Brzesc, Kovvno, Grodno, Kiejdany i Niešvviež9. 0 dominacji języka polskiego vv Wilnie na początku XVI vv. švviadczy między innymi umovva rajcovv tego miasta z proboszczem košciota parafialnego Šw. Jana aby utrzymyvvač tam jedynie kaznodzieję polskiego, gdyž

4 Terytorium Auksztoty rozciągalo się na vvyžynie oszmiariskiej od Wilna w kierunku Krewa na dzisiejszej Bialorusi i po częšci odpovviada obszarovvi szeroko rozumianej Wilehszczyzny. M. B. Topolska, Polacy w IVielkim Ksi(stwie Litewskim iv XVI-XVIII wieku. (PrzyczyneU do dziejoivpobkiej emigraeji na tvschod w okresie staropolskim), [vv:] „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica’*, T. II, Poznan 1987, s. 149. 6 Ibidem, s. 149-150. Ibidem, s. 150. 8 K Gorski, Divide et impera, Bialystok 1995, s. 109. 9 M. B. Topolska, op. cit., s. 160.

WPROWADZENIE. POLACY NA LITWIE PRIED ROKIEM 1944

25

litewski byl potrzebny wtedy juž tylko dia mieszkanców okolicznych wiosek10123.Warto tu jednak wspomniec, že proces asymilacji, dzięki któremu znacznie zwiększala się liczba Polaków na Litwie, nie byl jednostronny. Otož chlopi polscy osiedlający się na terenie Litwy ulegali często wpfywom otoczenia do tego stopnia, že zapožyczali obyczaje swoich sąsiadow oraz ich język, albo bialoruski, albo litewski, a z czasem nawet przyjmowali miejscowe im iona11. Tak więc z jednej strony rosnąca liczebnie spolecznošč polska na Litwie powiększa!a się nie tylko w wyniku osiedlania nowych osób, ale takže dzięki asy­ milacji rožnych warstw spoleczehstwa litewskiego. Z kolei częšc ludnošci polskiej, glównie z nižszych warstw spolecznych, ulegala asymilacji stając się po pewnym czasie Bialorusinami lub w mniejszym stopniu Litwinami. Wedhig szacunków Wladystawa Wielhorskiego, migracja, przyrost naturalny i asymilacja doprowadzily ostatecznie do tego, že ludnosč polska i spolszczona stanowila w kohcu XVIII w. okolo 25% mieszkanców Wielkiego Księstwa Litewskiego, co miato odpowiadac mniej więcej liczbie 1 min. osóbl". W tym tež czasie miasto Wilno, będące stolicą Wielkiego Księstwa, powoli stawalo się wažnym centrum kultury polskiej, do czego w znacznym stopniu przyczynil się uniwersytet založony przez Stefana Batorego w 1579 roku. Szczególnie wažny stai się on zas dia calej Rzeczpospolitej w początkowym okresie zaborów. Stanislaw Staszic okrešlil tę rolę następującymi slowami: „Gdyby swiatlo nie zapalilo się iv Wilnie, zgasloby ivPolsce calej” 13. Oprócz uniwersytetu, w Wilnie dzialaly takže oficyny wydające literaturę w języku polskim, zas od roku 1760 kiedy ukazal się pierwszy numer „Kuriera Litewskiego” publikowano tam tež polskie gazety. W latach 1760-1918 w Wilnie ukazalo się 208 rožnych tytulów takich czasopism14. Warte zaznaczenia jest to, že do roku 1802 kiedy ukazalo się w tym miešcie czasopismo francuskie, publikowano tam periodyki tylko w języku pols­ kim. Mimo zaborów gazety rosyjskie zaczęly się ukazywac w Wilnie dopiero od 1834 roku - czyli dopiero po upadku powstania listopadowego. Gazety zydowskie ukazywaly się od roku 1841, litewskie zas dopiero od roku 190415. Wracając jeszcze do ksiąžek trzeba przypomnieč, že to przeciež tutaj w 1822 roku zostal opublikowany I tom poezji Adama Mickiewicza, tutaj tež wydawali swoje dziela inni znani autorzy polscy, jak chocby Józef Ignacy Kraszewski czy Ludwik Kondratowicz. Co więcej, jeszcze przed powstaniem listopadowym, w latach 1804-1833 Wilno zajmowalo drugie miejsce po Warszawie pod względem liczby wydanych tam polskich ksiąžek, znacznie wyprzedzając pod tym względem inne znane polskie ošrodki wydawnicze jak Kraków czy Lwów16.

10 K. Gorski, op. cit., s. 108. 11 Ibidem. 12 W. Wielhorski, Laivini i Bialorusini i Polacytv dziejach kulturyiv Wielkim Księstivie Liteivskim, Londyn 1951, s. 66. 13 B. Podoski, Zarys dziejdtv Uniįversytetu IVilenskiego, [w:] Wyžsze uczelnie polskie na ziemiach u'schodnich Rzeczypospolitej, Londyn 1989, s. 96. 14 J. Kazlauskaite, Vilniaus periodiniai leidiniai 1760-1918, Vilnius 1988, s. 99-102. 15 Ibidem, s. 96. 16 M. Stolzman, Nigdy od ciebie miasto ... Dzieje kultury ivilenskiej lat międzypotvstaniouych (1832-1863), Olsztyn 1987, s. 60.

26

Rozdziat I

W momencie upadku Rzeczypospolitej Polacy stanowili juž element mocno zakorzeniony na Litwie, zas kultūra polska dominovvala na jej obszarze. Natomiast język litewski i kultūra tego narodu byly w defensywie. Jak to zauwaža historyk litewski elitą ich narodu - szlachta: „...įvyrzekla się języka surych ojcdw; po divorach i košciolach przetvazal język polski. Litewski język i litewskie dairty17*19džwięczaly tylko na wsi, po kurnych chatkach poddanych ivlošcian” 18. W tym czasie polski obszar etniczny przesunąl się znacznie na pobiocny-wschod, na teren dzisiejszej Wilenszczyzny. Lata wspolistnienia w jednym panstwie doprowadzily tež do tego, že Polacy zaczęli traktowač Litwinow wręcz jako przedstavvicieli tego samego narodu mieszkających w jednym z regionow kraju, tak jak Wielkopolan czy Mazowszan. Na takie postrzeganie Litwinow obok szeregu innych czynnikovv znaczny wptyw mialo między innymi ich gremialne uczestnictwo w powstaniach narodowych. Szczegolnie pozytywnie przyjęto ich postawę w czasie powstania styczniowego, w wyniku ktorego požniejsze represje rosyjskie w rownym stopniu dotknęty Polakow i Litvi­ now. To zas z polskiej perspektywy przyjmowano jako najlepszy dow6d calkowitego zbratania się i stopienia obu narodow. Przykladem literackim takiego postrzegania Litwy i Litwinow przez Polakow jest fragment z „Ksiąg pielgrzymstiva polskiego” Adama Mickiewicza. W zakonczeniu częšci XII pisze on: ,,Litwin i Mazur bracia są; czyž klocą się brada 0 to, iz jednemu na imię Wladyslaw, drugiemu Witowt? Nazu’isko ichjedtitjest: nazwisko Polakow" ]ų. Charakterystyczne w owym czasie dla Poiakow z Litwy bylo okrešlanie się wlasnie jako Litwini, czyIi w tym kontekscie jako mieszkancy Litwy, jednego z regionow Rzeczypospolitej. Tak jak to robil między innymi w pdzniejszych latach J6zef Pilsudskį. Trzeba jednak pamiętač, že ta jednošč miala miejsce w wielonarodowej Rzeczypospolitej a nie etnicznej Polsce. Na początku XIX w. kwestia narodowošci mieszkancow Wielkiego Księstwa Litevvskiego zasadniczo nie byla większym problem, to znaczy nie wywolywala ona otwartych konfliktow. Jednak juž od jego polowy, kiedy to na bazie piervvszego pokolenia nowej inteligencji litewskiej, wywodzącej się ze šrodovvisk chtopskich, zacząt się tworzyc narodowy ruch litewski, pojavvil się takže problem polaryzacji narodowošciowej na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Drogi mieszkających tam narodow zaczęly się rozchodzič. Proces samoistnego polonizovvania się częšci spoleczenstwa litewskiego zostal znacznie zahamowany. Z perspektywy litewskiej nie možnajuž bylo czuč się jednoczešnie Litwinem i Polakiem, teraz trzeba bylo opovviedzieč się po jednej ze stron. Przeciwstawienie się językowi polskiemu, kulturze polskiej, czyli polskošci stalo się podstawowym celem dla liderow litewskiego odrodzenia narodowego. Byl to dla nich vvarunek podstawowry aby mogli na prawdę poczuč się, czy wręcz stač się Litwinami. Wynikato to z tego, že navvet najbardziej šwiadomi swojego pochodzenia liderzy litewscy wyrastali 1ksztalcili się w kręgu kultury polskiej. Jak vvspomina Jonas Basanavičius w mlodošci zaczytywal się on utworami polskich autorow, a co vvažniejsze, jeszcze w trakcie studiow uniwersyteckich swoje osobiste notatki sporządzal w języku poiskim20. Zrozumia17 Litewska piešn ludowa. 58 J. Geniuszas, Podręcznik historii Lihvy, „Spaudos Fondas" 1940, s. 115. 19 A Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Warszawa 1986, s. 80. 20 R tossovvski. Po tej i tattuejstronieNiauria. Stosunkipolsko-liurmkie 1883-i 939, Warszawa 1985, s. 16.

WPROWADZENIE. POLACY NA U7WIE PRIED ROKIEM 1944

27

le jest więc to, že juž u swoich podstaw narodowy ruch litewski mūšiai odciąč się od polskošci, to zaš w sposob decydujący wplywato na stosunki polsko-litewskie a požniej, po I wojnie swiatowej na sytuację Polakow w nowo utworzonym panstwie litewskim. Calą sytuację komplikowal jeszcze fakt, že rodzący się antagonizm litewsko-polski mial dodatkowo podlože spoteczne. W potocznym rozumieniu Litwini postrzegali Polakow jako przedstawicieli warstwy uprzywilejowanej, ktora w dužym stopniu žyla kosztem nižej stojących chlopow, ktorymi byli wlasnie oni, Litwini. Stereotyp ten zakorzenii się w swiadomošci Litwinow bardzo mocno mimo, že większošč Polakow žyjących na ziemiach litewskich to wcale nie byli wielcy posiadacze ziemscy lecz drobna szlachta zmuszona sama zarabiač na swoje utrzymanie, a obok nich mieszczanie oraz takže chlopi znajdujący się w podobnej sytuacji jak Litwini. W koncu XIX w., kiedy zaczęto coraz częšciej myšleč o odbudowie Polski i Litwy jako osobnych panstw, a nie jako wielkiej Rzeczpospolitej, pojawil się problem okrešlenia polskiego i litewskiego terytorium etnicznego. Dane pierwszego spisu ludnošci jaki przeprowadzono na terenie imperium rosyjskiego w 1897 roku, byly dla Polakow pod tym względem niekorzystne. W trzech gubemiach: wilenskiej, kowienskiej i suwalskiej, na obszarze ktorych powstalo po I wojnie swiatowej panstwo litewskie, wykazano stosunkowo niski odsetek ludnošci polskiej. W gubemi wilenskiej bylo to 8,17%, kowienskiej 9,04% i suwalskiej 23% 21. Ježeli jednak przyjrzymy się danym szczegotowym okaže się, že byly takie obszary gdzie ten odsetek byl znacznie wyžszy. Na przyklad na terenie gubemi wilenskiej, w samym miešcie Wilnie Polacy stanowili 30,9%, a gdy pominie się gamizon wojskowy nawet 33,6% mieszkancow22. Podobnie rzecz się miala w Trokach, gdzie bylo ich 27,6% (bez garnizonu 31,4%) i stanowili względną większošč mieszkancow tego miasteczka. Generalnie w skali calej gubemi Polacy stanowili 28,7% (bez gamizonow) mieszkancow miast, zajmując pod tym względem drugie miejsce po Žydach, kto­ rych bylo tarn 46% 23. Šledząc dane spisu carskiego trzeba oczywiscie pamiętač o tym, že wykazuje on nie narodowosc lecz język ojczysty spisywanych osob, oraz že starano się na wszelkie sposoby zanižač liczbę Polakow na tych terenach zapisując ich jako mowiących po rosyjsku. Mimo nie do konca wiarygodnych danych widacjednak, že Polacy na terenie Litwy tworzyli wyspy, gdzie stanowili co najmniej względną większošč mieszkancow. Fakt, že Polacy tworzyli wspomniane wyspy na terenach litewskich dodatkowo komplikowal sytuację, gdyž tmdno bylo okrešlič ciąglą linię rozgraniczającą tereny etnicznie litewskie czy bialoruskie od terenow etnicznie polskich. 21 Idem, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966, s. 18. 22 Petvaja vseobščajaperepis’ naselenija Rossijskoj imperii 1897g. T. IV Vtletiskajagubernija. Tetrad’ 3, Sankt Peterburg 1904, s. 2-3. Same dane procentowc z tego spisu opublikowano takže w: Statystyka Polski, Krakow 1915, s. 50-51. Krytyczne omöwienie danych rosyjskich spisow ludnošci zawarto w pracy: J. Czekanowski, Stosunki narodowosciowo-uyznaniotve na Litwie i Rusi w s'unetle žrddel ofujalnych, Lwöw 1918. Autor odnosi się tam takže do wczešniejszych prac polskich podających szacunkową liczę Polakow na ziemiach wschodnich z wykazaniem zawartych tam blędow. Chodzi tu między innymi o cytowane bezkrytycznie do dzisiaj ksiąžki: E. Czynski, Etnograficzno-staystyczny zarys liczebtiošci i rozsiedlenia ludnošci pol­ skiej, Warszawa 1909; E. Maliszewski, Polacy ipolskoštf na Litwie i Rusi, Warszawa 1916. 23 Ibidem.

28

Rozdziat I

Tabela L Liczba ludnosci guberni wilenskiej w 1897 r. wedlug języka ojczystego. Powial lub miasto Wilenski m. Wilno Wilejski m. Wilejka m. Radoszkowicze Trenki m. Troki Šwięcianski m. Šwięciany Oszmianski m. Oszmiana Udzki m. Lida Dzišnienski m. Dzisna m. Druja

Ogolem mieszkancow 363 313 154 532 208 013 3 560 2615 203 401 3 240 172 231 6 025 233 559 7 214 205 767 9 323 204 923 6 756 4 742

M 6 w ią cy p o p olsk n 7 3 088 4 7 795 5122 109 521 2 2 884 894 10322 1242 4 081 525 9 938 1485 4 934 187 182

Mowiący po zydowsku24 77 224 61 847 19 813 1326 1 515 19 398 734 12 275 3 147 28 205 3 832 24 775 5 253 20 684 4 590 3006

M6wiący po Mowiący po rosyjsku litewsku 132 353 76 030 37 992 3 131 182 652 121 2090 9 576 41 483 118 153 30 1 123 91 162 58 134 274 1 346 192 257 8 754 8 2 801 153 229 17 825 2 460 125 178 303 703 3 1 965 1 546 1

Žr6dto: Rervaja vseobščaja perepis'naselenija Rossijskoj im perii 1897g. T. IV. Vilenskajagubernija. Tetrad’ 3, Sankt Peterburg 1904, s. 2-3.

Podobnie jak w guberni wilenskiej tak i w guberni kowienskiej występowala analogiczna tendencja, to znaczy widač byto znaczny odsetek ludnosci polskiej w miastach, gdzie razem z Žydami stanowili zasadniczy trzon tamtejszych spolecznošci, natomiast na wsi w porownaniu do innych narodowosci, glownie Bialorusinow i Litwinow, bylo ich niewielu. Często jednak stanowili tam element lepiej sytuowany ekonomicznie choč nie w každym przypadku. Polscy sredni i wielcy wtašciciele ziemscy, ktčrzy jeszcze w 1918 roku posiadali na Litwie 80% majątkow powyžej 100 ha, stanowili grupę liczącąkilkanašcie tysięcy osob25. Zasadnicza częsč Polakow mieszkających na wsi to najczęsciej byla szlachta posiadająca niewielkie majątki ziemskie, ktore nie zawsze pozwalaly žyč na odpowiednim poziomie, choč zawsze lepiej niž miejscowi chlopi. To zaš sklanialo ostatecznie wielu Polakow do wyjazdu w gląb Rosji, gdzie latwiej byto im otrzymac dobrze platnąposadę panstwową i zrobič karierę. To oczywiscie wplywato z kolei na zmniejszanie się liczby polskiej inteligencji na ziemiach litewskich. W konsekwencji tego najliczniejszą grupę Polakow mieszkających na wsi stanowila drobna szlachta a nawet chlopi, a nie wielcy wlasciciele ziemscy. Na początku XX w. największe wyspy polskošci znajdowaly się wokoi miasta Wilna, w ktorym od 1909 roku Polacy stanowili juž względną większošč mieszkancow26*.Dalėj 24 Chodzi o oba języki uzywanc przez litewskich Zydow. 25 P. tossowski, Stosunki polsko-litewskies. 22. 26 R Gaučas, M. Karaliene, Dabartines Vilniaus gyventoju nacjonalines sudėties kitimo tendemijos, „Geografija” 1981, t. XVII, s. 127. W polskich publikacjach znajdujemy nawet informację, ic

WPROWADZENIE. POLACYNA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

29

byfy to: powiat wilenski i trocki oraz w gtębi Litwy Kowno, powiat kowienski i wilkomierski. Co więcej juž nawet na zewnątrz postrzegano te terytoria jako etnicznie polskie. Najlepszym przykladem na to jest odezwa wydana przez gen. Pfeila, dowodzącego niemieckimi wojskami, ktöre podczas I wojny swiatowej zajęly Wilno w dniu 19 IX 1915 r. Zostala ona opublikowana w językach polskim i niemieckim. Juž na samym początku tego dokumentu czytamy: „/Viemieckie sity zbrojne wygnaly wojsko rosyjskie z obwodu polskiego tniasta Wilna i wkroczyly do tego slawetnego i petnego tradycji Grodu. Byl on zawsze pertą w staumym krölestwie polskim” 27. Fakt, že dowödca obcej armii przygotowal taki, a nie irmy dokument, skierowany konkretnie do jednej narodowosci zamieszkującej miasto i jego okolicę, swiadczy dobitnie o tym, kogo postrzegano w owym czasie jako glöwnego gospodarza na danym terytorium. Pol roku po zajęciu miasta Niemcy zorganizowali 9 III 1916 roku spis ludnošci na okupowanym przez siebie terytorium, czyli obszarze tak zwanego „Ober-Ostu” . Dia zapewnienia maksymalnego obiektywizmu powotano dziewięcioosobową Centralną Komisję Spisovvą, na ktörej ežele stanąl niemiecki burmistrz miasta Pohl, a jej czlonkami byto po trzech Polaköw, Žydow i Litwinöw28. Wsröd reprezentantöw ludnošci litewskiej znaležli się dwaj požniejsi prezydenci niepodleglej Litwy: Antanas Smetona i Aleksandras Stulginskis. W trakeie spisu Wilno podzielono na 9 cyrkulöw, w ktörych nad prawidlowym przebiegiem pracy rachmistrzöw czuwaly trzyosobowe komisje, w ktörych skiadzie byl zawsze Polak, Žyd i Litwin. Wsröd litewskich czlonköw tych komisji znaležli się między innymi wymienieni juž Smetona i Stulginskis, a takže znany ze swych antypolskich ^ystąpien dziennikarz i polityk litewski z Wilna Mykolas Biržiška29. Sklad narodowosciowy samych rachmistrzöw przeprowadzających spis byl następujący: 200 osöb (47%) to Žydzi, 150 (35%) Polacy, 50 (12%) Litwini i 25 (6%) Bialorusini. Jak więc widac zapewniono odpowiedniąkontrolę spisu ze strony rožnych narodowosci Wilna. Co więcej w sytuaeji kiedy na poziomie rachmistrzöw Polacy stanowili tylko 1/3 wszystkich osöb, trudno sądzič aby mogli oni bezkamie podejmowac pröby fatszowania wyniköw, mogli za to dobrze je kontrolowac. Mając na uwadze to wszystko, co podano wyžej naležy Polacy stanowili wtedy w miešeie większošč bezwzględną, to znaezy 53,3% (109 808 osöb). Zobacz: E. Maliszewski, Polac)>ipolskošc na Linine i Rusi, Warszawa 1916, s. 19; S. Thugutt, Polska i Polacy. llosc i rozsiedlenie ludnošci polskiej, Warszaw'a 1915, s. 19. Oczywiscie trzeba tu pamiętač, že dane opublikowane przez Maliszewskiego i powtörzone przez Thugutta są jedynie wynikiem obliczeh szacunkowych mających w sposob rzeczowy odniešč się do odczuwalnego powszechnie dysonansu między obserwowaną rzeczywistošcią a zafalszowanymi danymi rosyjskich spisow ludnošci. 2 KLW Kumaniecki, Odbudowa panstivowos'eipolskiej. Najwazniejsze dokumenty 1912-1924, Warszawa-Krakow 1924, s. 47. M. Brensztejn, Spisy ludnošcim. Wilnaza okupaejiniemieckiejodd. 1 listopada 1915 r, Warszawa 1919, s. 12. 29 W skladzie poszczegolnych komisji cyrkulowych znajdowali się następujący Litwini: I Antanas Smetona (przewodniczqcy tej komisji); II - Povilas Gajdelionis; III - Augustinas Janulaitis (przewodniczący tej komisji); IV - J.Šernas; V - Mykolas Biržyška; VI - Lands­ berg; VII - Antanas Žmuidzinavičius; VIII - Jonas Vileišis; IX - Aleksandras Stulginskis (przewodniczący tej komisji).

30

Rozdziat I

uznač wyniki niemieckiego spisu ludnošci za wiarygodne i oddające obraz öwczesnej siruktury narodowosciowej terenöw okupowanych bliski rzeczywistosci. W samym Wilnie wykazano wtedy 140 840 mieszkancöw, z ktörych: 70 629 osöb (50,15%) to Polacy, 61 265 osöb (43,50%) to 2ydzi, 3 699 osöb (2,60%) to Litwini, 2 030 osöb (1,46%) to Rosjanie, 1 917 osöb (1,36%) to Biatomsini, 1 000 osöb (0,27%) to Niemcy, 300 osöb (0,21%) to pozostale narodowosci30. Natomiast na obszarze calego „Ober-Ostu” wykazano 950 899 mieszkancöw, z ktörych: 552 401 (58,0%) to Polacy, 175 932(18,5%) to Litwini, 139 716(14,7%) to Žydzi, 60 789 (6,4%) to Bialorusini, 12 121 (1,2%) to Rosjanie31. Röwnie ciekawie wygląda szczegölowe zestawienie liezby i procentu Polaköw oraz Litwinöw w poszczegölnych okręgach administracyjnych, na ktöre byl podzielony „Ober-Ost". T a b e la 2 . Liczba i procent Polaköw oraz Litwinöw w okręgach „Ober-Ostu”.

P o la c v

O bw öd ( K r e is e )

lic z b a

L itw in i proceni

p rtK C n l

lic z b a

5 5 2 401

5 8 .0

175 9 3 2

18.5

S u w a lk i

47 039

7 4 ,2

6068

9 ,6

A u g u stö w

3 5 251

864»

106

03

S c jn v

1 6 889

433

19 876

5 1 .0

G r o d n o - m ia s t o

7609

3 1 .1

3 6 245

7 8 .1

P la u ty

12 7 5 7

28Ji

113 1099 2

03

G rod no - ob w öd

R a d u ri

44 977

8 7 ,4

4 059

7 ,9

W a s ili& z k i

21315

5741

320

0 .9

W i l n o - m ia s t o

70629

5 0 .1

3 699

2 .6

W iln o - o b w ö d

56632

8 9 .8

S z y r w in ty

4 2 759

7 4 .2

2713 11 471

43 19.9

P od b rod ae

33 914

7 2 .1

4 709

103

M erecz

11940

173

49271

712

M a la l v

14 895

493

12 493

41.4

K o szed a rv

32406

45,1

3 3 832

4 7 .1

N o w o $ w ię c ia n y

5 5 971

612

25 259

273

C a (v O b e r -O st

|

Zrödto: W. Wilehorski, Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w öiegu dziejöw, Londyn 1947, s. 59.

341 M. Brcnsztejn, op. cit., s. 26. 31 Ibidem.

23 0 ,0

WPR0WAD71NIE. POLACY NA UTWIE PRIED ROKIEM 1944

31

Jak widac z powyzszego zestawienia Polacy stanowili większosč mieszkancow prawie we wszystkich okręgach „Ober-OshT znajdujących się na terenach Wilenszczyzny (dane thistym drukiem). Tak więc niemiecki spis kolejny raz potwierdzil istnienie na terenach bylego Wielkiego K.sięstwa Litewskiego znacznego obszaru o dominacji ludnošci polskiej. To zas stalo się atutem w momencie okreslania terytoriöw Polski i Litwy, ktöre postanowity po I wojnie swiatowej nie wracac do stanu sprzed .ozbioröw Rzeczypospolitej.

2. W niepod!?ntej Litwie. Lata 1918-1940 Znatm y, a može nawet zasadniczy wplyw na sytuację Polakow w odrodzonym panstwie litew skim miaiy wydarzenia z lat 1918-192232, kiedy to narod polski i litewski ksztahcwafy granicc swoich odrv>dzonych parijtw. Mimo podejmowania ze strony pols­ kiej prc t odbudowy panstwowosci w ksztalcie zbližonym do tego, jaki miata Rzeczpospolita przed rozbiorami, Litwini w większosci nie chcieli nawet slyszec o takim wariancie. lch celem - tak šamo jak i innych narodowosci dawnej Rzeczpospoiitej - bylo stworzcnie wlasi ego panstwa etnicznego. Jego stolicą mialo bye oczywiscie Wilno, a co za tym idzie w s.vladzie odrodzonej Litwy miaia się znalezč Wilenszczyzna zamieszkiwana przez Polakdw. Wyrazicielem takich pogląd6w na zewnątrz byla wyloniona jeszcze w czasie okupaeji nicmieckiej, we wrzesniu 1917 roku, na konfereneji w Wilnie, Rada Litewska nazyv ana w skrode Tarybą323334. W dniu 11 grudnia 1917 Taryba ogtosila proklamację, w klorej zapowiedziano znowienie niepodleglego panstwa litewskiego ze stolicą w ¡Vilnie i rozr.t'iqzanie wszelkich panstwouyeh polączen, jakie istnialy pomiędz}' nitn a itutymi narodami" Po tym jak okupacyjne wladze niemieckie nie uznaly tej proklamacji Litwini oglosili 16 lutego 1918 roku drugą, ktorątym razem Niemcy uznali. W takiej sytuacji Polacy, takže pretendujący do tworzenia niepodleglego panstwa, byli zmuszenj podjąč dzialania mające chronic ludnosc polskąmieszkającąna terytoriach, do ktorych pretendowali takže Litwini. Jednym ze sposobow realizacji tego celu bylo kontynuowanie prob utworzenia federacyjnego panstwa polsko-litewskiego, czego zwolennikiem byl między innymi Jó­ zef Pilsudskį. Inną ewentualnošcią bylo wlączenie do Polski tych ziem, gdzie Polacy stanowili większošč mieszkancow i wyražali wolę mieszkania razem z resztą swoich rodak6w, co bylo nota bene charakterystyczną postawą większošci mieszkancow Ziemi

32 Szczeg61owo problem ten zostal opisany przez Piotrą Lossowskiego wksiąžkach: Stosunki pobko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966; Po tej i tamtej stronie Nietnna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985; Konfliktpolsko-litewski 1918-1920, Warszawa 19%, oraz w pracach takze innych autorow, jak Wladyslaw Wielhorski, Jerzy Ochmanski czy I lenryk Wisner. W niniejszej monografii zwracam uwagę jedynie na podstawowe wyda­ rzenia z tego okresu niezbędne do ukazania tla wypadkow mających miejsce po II wojnie Swiatowej. 33 J. Ochmanski, Historia Litwy, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1990, s. 267. Slowo taryba wjęzyku litewskim oznaeza radę. 34 Cytowano za: J. Ochmanski, op. cit, s. 269.

32

Rozdziat I

Wileriskiej35. Trzeba tu zaznaczyč, že Polacy zgtaszali pretensje jedynie do Wileriszczyzny uznając jednoczesnie niezbywalne prawo Litwinöw do tworzenia niepodleglego paristwa na terytorium Žmudzi i pozostalych ziem na potnoc od Wilna. Tak więc oddawano Litwinom takže takie rejony, jak na przyklad Kowno i okolice, gdzie ludnosč polska stanowita znaczny odsetek, a w niektörych miejscach wręcz większošc. Caty zas spor poisko-litewski wiązal się wtasciwie tylko z kvvestią przynaležnošci paristwowej Wilna Jak się wkrötce okazato, litewskie deklaracje o odbudowie wlasncgo panstwa ze stolicą w Wilnie. pozostaly jedynie w sferze deklaracji. gdyž w praktyce zabraklo im sily i poparcia na terenie Wilenszczyzny do realizacji tego celu. Rezydujący w Wilnie z przyzwolenia niemieckiego litewski rzad nie potrafil samodzieinie sprawowac wladzv na obszarze, gdzie jak to wykazvwaty spisy ludnosci, Polacy stanowili większošč mieszkancöw. Na przelomie roku 191811919, kiedy ze wschodu zaczęii się zbiižač bolszewicy, doszlo do konkretnego sprawdzianu woli mieszkancöw Wilna i Wilenszczyzny nalezenia do pan­ stwa polskiego. W obliczu nadciągającego niebezpieczenstwa, mając šwiadomose kompletnego braku poparcia ze strony miejscowej ludnosci, czlonkowie litewskiego rządu opušeili Wilno rankiem 2 stycznia 1919 roku, odježdžając ostatnim niemieckimpociągiem w kierunku Kowna36. Na miejscu pozostali przede wszystkim Polacy, ktörzy choreli i mieli potencjalnc mozliwosci aby pröbowac bronic się praed nawalą bolszewicka37. Jak zauwaža Piotr Lossowski opuszczenie miasta przez wladze litewskie bylo naj wymowniejszym przykladem na to, že w konkretnej, krytycznej sytuaeji Litwini nie mogąlicz>'č na poparcie miejscowej ludnosci, co więcej czuli się izolowani i odcięci cd wlasciwego: etnografic/nego terytorium Litwy. Poza tym dowodzito io tego, že realne možliwosci sprawowania wtadzy litewscy politycy widzieli jedynie na terenie Kowienszczyzny i polnocnej Suwalszczyny, tak więc posrednio potwierdzali w ten sposöb prawo Polski do posiadania Wilenszczyzny38. W ciągu następnych miesięcy, až do pazdziemika 1920 roku, Pola­ cy kilkakrotnie walczyli z bolszewikami okupującymi przejšciowo Ziemię Wileriską, wymownie potwierdzając swöj stosunek do tego regionu. Glöwny animator öwezesnej polityki polskiej na wsehedzie Jczef Pilsudskį, starai się w tym czasie na rožne sposoby doprowadzic do realizacji idei stworzenia panstwa federacyjnego, co bylo jego zdaniem najlepszym sposobem na rozwįązanie sprawy skompli-

53 Charakterystyczne dla tego okresu bylo powotywanie roznych komitetow spofecznych, kt6re przygotowywaly petycje do wtadz polskich z prosb* aby te zadbaly o wl^czenie danego terytorium do Polski. Dzisiaj szereg lakich dokumenedw mozna znalezc jeszcze w archiwach. 36 P. tossowski, Konjlikt polsko-liteu>ski 1918-1920, Warszawa 1996, s. 31. Pro forma Litwini pozostawili na micjscu swoich przedstawicicli maj^cych zast^piti rz^d. Wiadorroii o tym zostala nawet rozplakatowana na mieScie w formie polsko-litewskich afiszy. W rzeezywistoSci litewscy przedstawiciele byli pojedynczymi osobami bez zadnego wsparcia ze strony micjscowego spofeczenstwa. 37 Szerzej na ten temat patrz: W. Wejtko, Samoobrona Liiwy i Bialorusi, Wilno 1930; Wilno wyzwobnt.Jednodnidwka nazjazd bytych uczesttiikdw walk o Wilno w dniach 10-11 listopada 1930 r., Wilno 1930. 38 P tossowski, loc. cit.

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

33

kowanych stosunköw etnicznych, na terenach bytego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Plany te spotkaly się jednak z niewielkim odzewem ze strony Litwinöw, Bialorusinöw czy Ukraihcöw. Co więcej, takže wsröd samych Polaköw, szczegölnie na Kresach, idea ta miala stosunkowo niewielkie poparcie przewazala zai chęc caikowitej integracji terytorialnej z resztą wyzwolonych ziem polskich. Konkurowanie o to samo terytorium stanowilo zrödto otwartego konfliktu polskolitewskiego i przekladalo się na stosunek Litwinöw do Polaköw zamieszkatych na obszarze objętym granicami panstwa litewskiego i vice versa. Postrzegano ich bowiem jako przedstawicieli narodu, z ktörym toczono walkę, czyli tych ktörzy mogli stanowic potencjalnego sprzymierzenca strony przeciwnej. Byla to więc sytuacja nieco podobna do tej, wjakiej znaležli się Niemcy nadwolžanscy w roku 1941, kiedy rozpoczęla się wojna niemiecko-radziecka. Aktywna postawa polskiej ludnosci z terenu tak zwanego pasa neutralnego, ktöry rozgraniczal wöwczas Polskę i Litwę, zmierzającej do polączenia się z resztą ziem polskich, dawala Litwinom až nadto przykladöw, že tego typu myšlenie jest zasadne. Zapewne decydujący wptyw na požniejsząpolitykę represyjną wobec polskich mieszkancöw niepodleglej Litwy miato zaangazowanie się Polaköw w probę obalenia litewskiego rządu, w sierpniu 1919 roku39, po to aby ulatwic przejęcie wladzy ludziom bardziej sklonnym do kompromisu z Polską. Bezpošrednie uczestnictwo w tej akcji Polskiej Organizacji Wojskowej stalo się przyczynąjeszcze bardziej podejrzliwego traktowania przez wladze litewskie miejscowych Polaköw i ich organizacji. Pokazano bowiem, že sąoni sklonni nie tylko do popierania strony polskiej w bezpošredniej walce obu pahstw o sporne terytoria, na ktörych Polacy mieszkają, ale takže mogą podejmowac wręcz dziatania dywersyjne godzące bezposrednio w niezaležnošč i integralnošč panstwa litewskiego. Kolejne uprzedzenia powstale bezposrednio po nieudanym zamachu stanu w Kownie spotęgowata następnie akcja gen. Lucjana Želigowskiego, ktöry z rozkazu Jozefą Pilsudskiego zająl w pazdziemiku 1920 roku sporne terytorium Wilenszczyzny pozostające w danym momencie w rękach litewskich, z nadania Sowietöw, ktörzy prowadzili wtedy wojnę z Polakami. I znowu okazalo się, že miejscowa ludnošč jednoznacznie opowiedziala się po stronie polskiej w znaczący sposöb pomagając Dywizji Litewsko-Biaforuskiej w zdobyciu Wilna40. Z kolei sposöb w jaki doszlo do wyzwolenia Wilna, to znaczy po wczesniejszym podpisaniu rozejmu w formie tak zwanej umowy suwalskiej, byl dla Litwinöw kolejnym przykladem na to, že Polacy to naröd podstępny, z ktörym nie možna się uktadač gdyž zlamie každą umowę przy pierwszej nadarzającej się okazji, jako že będzie ona dla nich tylko wybiegiem dyplomatycznym w celu osiągnięcia swoich celöw, jakim w tym wypadku byio uzyskanie wladzy nad Wilenszczyzną41. Z kolei utworzenie Litwy Srod39 Szerzej na temat przewrotu w Kownie patrz: R Lossowski, Stosutiki polsko-litewskie, s. 121-148. 40 Por. Dwa wyzwolenia (1919-1920), [w:] Wilno Wyzwolotie.Jednodniöwka na zjazd bylych uczestniköw walk o Wilno w dniach 10-11X11930 R., Wilno 1930, s. 50-55; H. Römer, Gen. Zeligowskiw WUnie. Kankazpamiętnika-1920 rok, [w.] 192218I V 1924. Wdrugq rocznic(.Jednodniowka pamiqtkowa, b.m., s. 8 - 11. 41 Umowa suwalska z 7X 1920, byla niczym innym jak rozejmem wyznaczającym tymczasową linię demarkacyjną rozdzielającą walczące strony, natomiast przez Litwinöw traktowana byla jako uklad, w ktörym Polacy zrzekali się prawa do Wilna pozostawionego po

34

Rozdziat I

kovvej na terenach opanovvanych przez generala Želigovvskiego mimo, že mialo ulatwic porozumienie między Polską a Litwą nie dalo požądanych przez Polakow rezultatovv42. Nie mając možlivvosci rozwiązania sporų o VVilenszczyznę w sposob satysfakcjonujący obydwie strony konfliktu Polacy zorganizovvali 8 stycznia 1922 roku vvybory do Sejmu \Vilenskiego, ktory na swoim 10 posiedzeniu w dniu 20 lutego podjąl uchvvalę o wcieleniu Ziemi VVilenskiej do Polski. Następnie w dniu 24 marca Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdzil akt inkorporacji Wilenszczyzny. W taki sposob spome ziemie i ich mieszkancy znalezli się vv granicach Polski na następne 17 lat, až do momentu wybuchu II vvojny šwiatowej. M a p a L Tereny objęte postępowaniem wyborczym do Sejmu Wilenskiego.

litewskiej stronie wyznaczonej linii. Więcej na ten temai patrz: P. tossowski, Konjlikt polsko-liteu’ski, s. 166-175. 42 Szerzej na tcmat Litwy Srodkowcj patrz: A. Srebrakowski, Sejm Wilenski 1922 roku. Idea ijej realizacja, Wroclaw 1993; Z. Krajevvski, Geneza i dzieje wewttftrzne Lituy Šrodkcnvej (1920-1922), Lublin 1996.

WPROWADZENIE. POLACY NA URME PRZED ROKIEM 1944

35

Litvvini nie uznali jednak tych uchwal i nadal traktowali Wilno jako stolicę svvojego panstwa - co bylo zapisane w ich konslytucji - tylc tylko, že „pod tymczasową okupacją polską". Wkrotce po inkorporacji doprovvadzono takže do ostatecznego wytyczenia granicy między obu panstvvami. 3 lutego 1923 roku Rada Ligi Narodow zadecydovvala bowiem o podzialc paša neutralnego między Polskę i Litavę. Gdy 15 lutego obie strony zaczęly zajmoNvac przyznane im terytoria šilą rzeczy doszlo takže do ostatecznego uksztahovvania się Polonii litewskiej pod vvzględem liczby i rozmieszczenia. ILUSTRACJA 1 Alegoria VVilna uciskanego przez Polak 6 w.

Žrodto: le zbiordw autora. Rozstrzygnięcie spra\ \ 7 wilenskiej przynioslo Polsce pozomy sukces, gdyž udaio się jej przyiączyc do reszty terytorium ziemie, na ktorych Polacy stanowili element dominujący. Jednak dla Polakovv pozostawionych za kordonem granicznym byla to decyzja fatalna. Rząd litevvski probując zniwelowac straty polityczne będące wynikiem niekorzystnego rozwiązania sporų terytorialnego z Polską, rozpętal teraz wewnątrz kraju kampanię antypolską mającą z jednej strony odwrocič uvvagę spoleczeristwa litewskiego od poražki dyplomatycznej a jednoczesnie wskazač winowajcę takiej sytuacji. Polityka prowadzona w sposob metodyczny wobec ludnošci polskiej wyražnie vvskazuje, že celem Litwin6 w bylo maksymalne wyrugowanie Polakow z tego kraju. Na zewnątrz starano się jednak zachowywač pozory demokracji i wolnosci. 12 maja 1922 roku przedstavviciel owczesnego rządu niepodlegtej Litwy zložyl w Lidze Narodow „Deklarację praw mniejszosci narodowych i religijnych”. Zgodnie z art. V tego dokumentu obywatele Litwy naležący

36

Rozdziat I

do mniejszošci, mieli prawo do zakladania, prowadzenia i kontrolovvania samodzielnych inslytucji o charakterze dobroczynnym, religijnym lub ogolnospolecznym. Mogli tež tworzyč wlasne szkoty i inne zaktady wychowawcze, w ktorych dopuszczano do poshigiwania sięjęzykiem ojczystym tej mniejszošci43. Oprocz tego w paragrafie 73 litevvskiej konstytucji uchwalonej 1 sierpnia 1922 roku i następnie zamienionym na paragraf 74 nowej konsty­ tucji z 3 marca 1928 roku czytamy: Mniejszošci narodowošciowe obywateli. ktore stanovvią większe grupy ludnošci. mają prawo zarządzač autonomicznie w granicach istniejącego ustavvodawstwa następującymi sprawami kulturalnymi: ošwiatą, dobroczynnošcią i samopomocą. Dla provvadzenia tvch spravv mniejszošci šame wybierają organy reprezentacyjne w porządku, wskazanym przez prawo44. Teoretycznie więc przedstawiciele mniejszošci narodowych mieli duže možliwošci samorealizacji i dzialania na rzecz pielęgnowania wlasnej kultury i języka. Jednak w praktyce bylo calkiem inaczej, oprocz konstytucji i wspomnianej deklaracji w kraju obowiązywaty dziesiątki ustaw i przepisovv, ktore w jawny sposob prowadziiy do dyskryminacji i upošledzenia mniejszošci. Pienvszym pociągnięciem mającym ogromny wptyw na položenie ludnošci polskiej na Litvvie byla ustawa o reformie rolnej45. Jeszcze w 1919 roku prawie 90% majątkow ziemskich o powierzchni większej niž 100 ha pozostawalo w rękach Polakow. W efekcie reformy większošc z nich zostala rozparcelowana wlasciwie bez odszkodowania a ich ziemię otrzymali litewscy chlopi46*.Do roku 1928 rozparcelowano ogolem 2 997 dworow o powierzchni 555 207 ha, a na to miejsce založono 52 935 nowych gospodarsnv litewskich4 . Częšč polskich wlašcicieli ziemskich postanovvila wtedy opušcič Litwę. Z kolei poprzez pauperyzację pozostającej na miejscu elity pozbawiono Polakow - jako spolecznošč w tym kraju - možlivvošci zbierania wšrod swoich rodakow wystarczającej ilošci šrodkow fmansowych przeznaczonych na tworzenie wlasnych, niezaležnych organizacji i stowarzyszen dbających o interesy tej mniejszošci. Oprocz šrodkow prywatnych, mniejszošci narodowe na Litwie mogly ewentualnie dysponowač šrodkami przeznaczanymi na ich potrzeby przez wtadze panstwowe. Wielkošč takich dotacji byla jednak zaležna od liczebnošci da­ nėj mniejszošci. Wladze panstwowe opieraly się w tym względzie na danych urzędovvego spisu ludnošci jaki przeprowadzono w dniu 17 vvrzcšnia 1923 roku. Niestety dla mniejszošci narodowych jego wyniki byly zdecydowanie niekorzystne a to dlatego, že w ^Tpadku ludnošci nie-litewskiej zostaly one specjalnie zanižone. Z inicjatywy poslow polskiej frakcji w sejmie litevvskim przygotowano więc specjalnąpublikację, altematywną wobec urzędowego wydawnictwa zawierającego wyniki spisu, w ktorej dokonali obliczenia skladu narodowošcio\vego kraju bazując na ilošci glosovv oddanych na listy narodowe

Byt ludnošci polskiej wpanstune litewskiem w swietle dochodzenjej praw przed Ligą Naroddw, opracowal Wladyslaw Wielhorski, Wilno 1925, s. 13. 44 H. M. Schummer, iVoku Litwa, Warszawa 1930, s. 113. *' Polskie tlumaczenic ustawy opublikowano w: Byt ludnošci polskiej ..., s. 54-72. 46 E. Koiodziej, Dzieje Polonii w zarysie 191S-1939. Warszawa 1991, s. 94. 4 E. M. Schummer-Szermentowski. Pod znakiem Pogoni, Lwöw-Warszawa 1935, s. 110. 43

37

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRIED ROKIEM 1944

w czasie wyborow do sejmu48. Wychodzono tu z zatoženia, že na listy polskie glosowali Polacy, na rosyjskie Rosjanie, itd. Rožnice między spisem urzędowym a obliczeniami Po­ lakow byty znaczne. Co ciekawe oprocz zawyženia liczby samych Litwinow w danych oficjalnych wyzsza byla takže liczba Rosjan i Lotyszy, natomiast zanižono liczbę Zydow, Niemcow i Polakow. Jak widac z niniejszego zestawienia największa rožnica między obu publikacjami występuje w przypadku Polakow. Ich liczba w spisie urzędowym jest ponad trzy razy mniejsza od tego co obliczono na podstawie danych glosowania do sejmu .49 W wypadku danych bardziej szczegolowych, na poziomie powiatow, jest ona czasami jeszcze większa. T a b e la 3 . Porownanie liczby niekt6rych narodowosci na Litwie

w okresie międzywojennym podawanych w litewskich publikacjach urzędowych oraz obliczonych przez Polakow.

Narodowosc

Polacy Zydzi Niemcy Rosjanie Lotysze Litwini

Litewskie dane urzędovve

Obliczenia Polakow

6S599

202 026

153 743 29 231 50 460 14 883 1 701 863

181 836 44 595 42 610 7 497 1 550 099

žrodfa: L ie tu v o s g y v e n to ja i 1 9 2 3 m . ru g s ė jo 1 7 d. s u ra š y m o d u o m e n y s, Kaunas b.d., s. XXXVIII; S tatystyka n a ro d o w o š c io w a n a p o d s ta w ie d a n y ch g to s o m n ia d o S ejm 6w . O p ra c o m n a w e d tu g u rzę d o w yc h d a n y c h s ta ty s ty k i w y b o rc z e jp rz e z C e n tra ln y P o ls k i K o m ite t W yborczy. 1 9 2 6 r., Kowno b.d., s. 13.

Tak kolosalna rožnica między danymi urzędowymi i ustaleniami Polakow byla w dužej mierze konsekwencjąpolityki rządu litewskiego i postawy urzędnikow, ktorzy bezposrednio wykonywali czynnošci administracyjne. Polacy wielokrotnie skaržyli się na to, že wlasnie wspomniani urzędnicy nagminnie dokonywali wpisow do paszportow wewnętrznych (dowodow osobistych) niezgodnych z deklaracjązainteresowanego. W ten sposob bardzo

48

49

Užniki oficjalne opub!ikowano w: Lietuvos gyventojai 1923 m. rugsėjo 17 d. surašytno duome­ nys, Kaunas b.d., natomiast dane alternatywne znajdują się wpublikacji: Statystyka narodoivoscioiva napodstaivie danychglosoivania do Sejnuhv. Opracotvana įvedlugurzędouych danych statystyki įvyborczejprzez Centralny Polski Komitet IVyborczy. 1926 r., Kowno b.d.. Warto može tu dodač, že innym altematywnym žrodlem do weryfikacji danych litewskicgo spisu ludnosci mogą byč takže wyniki wyborow do rady Miejskiej w Kownie z roku 1920 i 1921. W radzie liczącej lącznie 55 czlonkow Polacy uzyskali ze swojej listy narodowej w 1920 roku 15 miejsc, a w 1921 roku 16 miejsc. Podano za: „Dzwon Litwy” 1921, nr 15, s. 1. Wyražnie widač tutaj dysonans między oficjalnym odsetkiem Polak6 w wKownie okrešlanym przez Litwinow na 4,5% a 27% jakie stanowili polscy radni wybrani z polskiej listy narodowej.

38

Rozdziat I T a b e ia 4 . Poröwnanie liczby i procentu Polaköw mieszkających na Litwie

w okresie międzywojennym podawanych przez Litwinöw i Polaköw. P o w ia l, m ia s io

I .ic z b a i p r o c e n t P o la k ö w n a U t w l e w e d lu g : L i t e w s l a e g o s p i s u z 1 7 I X 1 9 2 3 r.

P o l s k i c h o b l i e z e n z 1 9 2 6 r.

P roceni

L ic z b a

P roceni

M a r ia m p o l

1 296

131%

2 437

2 .4 5 %

S cjn y

1689

4 .4 2 %

M o; K) o

U czba

6 ,8 0 %

O lila K ow no

3 974

3 .6 2 %

10 665

9 .7 3 %

10 0 9 2

1030%

28 492

2 8 .8 0 %

K o w n o m ia s io

4 193

434%

2 9 104

3 1 ,4 8 %

T r o c k o -K o s /c d a r sk i

9 712

1235%

23 040

2 9 ,3 1 %

W v lk o w y s /.k i

638

0 .7 9 %

1 711

2 .1 2 %

S žaki

155

0 .2 3 %

378

0 ,5 6 %

6 390

7 .4 2 %

18 499

2 1 .4 9 %

400

0 .3 6 %

2 240

2 ,0 2 %

2 372

2 .2 0 %

7 042

632%

T e ls z e

294

037%

1 516

1 .8 9 %

M o žejk i

112

0 .1 6 %

784

1 .1 2 % 0 ,5 4 %

K ie j d a n v 'I'au roR i R o s ie n ie

K rc ty n ^ a S z a w lc S z a w le m ia s io B ir ž e P o n ic w ie z P o n ie w ie z m ia s io

121

0 .1 3 %

506

1 187

0 .6 7 %

8 648

4 ,3 7 %

119

036%

2 138

1 0 ,0 0 %

936

0 .8 1 %

2 350

2 ,0 4 %

4 397

3 .6 7 %

12 481

9 ,0 0 %

976

5 .0 8 %

3 840

2 0 .0 0 %

l e i ana

5 605

5 .1 5 % "

J e /.io r o s v

1 246

2 .9 2 %

502

0 ,6 0 %

1 379

1 ,6 6 %

8 392

7 ,6 2 %

30 888

2 4 ,4 6 %

R a k is z k i W ilk o m ie r z W ilk o m ie r z m ia s io Sum a

10 291

9 .4 5 %

6 955

1 6 .3 0 %

801

735%

2 651

2 5 .0 0 %

65 599

333%

202 026

9 ,9 9 %

zrödta: L ie tu vo s

g y v e n to ja i 1 9 2 3 m . ru g s ė jo 1 7 d . s u ra š y m o d u o m e n y s , Kaunas b.d., s. XXXVIII; S tatystyka n a ro d o w o š c io w a n a p o d s ta w ie d a n y ch g to s o w a n ia d o S ejm öw . O p ra co w a n a w e d lu g u rzg d o w ych d a n y ch s ta ty s ty k i w y b o rc z e j p rz e z C e n tra ln y P o ls k i K o m ite t W yborczy. 1 9 2 6 r , Kowno b.d., s. 9,12,13.

wiele osöb formalnie stato się Litwinami, mimo že deklarowafy się jako Polacy. Często byto tež tak, že ze względow koniunkturalnych czy wręcz komercyjnych podawano narodowosc litewskąaby požniej miec większe možliwošci uzyskania dobrze ptatnej posady. Taka postąwa cechowata gtöwnie męžczyzn, ktorzy jako gtowa rodziny byli odpowiedzialni za jej materialny poziom bytowania, kobiety zaš pozostawaty najczęšciej przy narodowosci polskiej50. W požniejszych latach osoba mająca wpis w paszporcie niezgodny ze stanem faktycznym wtasciwie nie mogta tego juž zmienič. Zgodnie z okölnikiem nr 21578 \\7 danym 14 sierpnia 1926 roku przez Departament Ochrony Obywateli, osoba otrzymująca pienvszy paszport mogla sama okreslič swoją narodowosö, jednak juž w wypadku wystawiania duplikatu czy kolejnego dokumentu urzędnicy przepisywali naro-

50

S. Ostojczyk, Zasady polityki litewskiej iv stasunku do mniejszošd polskiej w Litwie, „Sprawy Narodowosciowe” 1935, nr 5, s. 376.

WPR0WAÜ7INIE. POLACY NA UTZIIE PRIED ROKIEM 1944

39

dovvošč z poprzedniego51. W ten sposöb Polak, ktöry raz dal się zapisač jako Litwin dla wladz pozostawal mm wlasciwie do konca a to niestety pociągalo za sobą niekorzystne konsekwencje w rožnych sferach žycia. Mimo ograniczen Polacy wykazywali jednak swojąaktywnošč na rožnych polach, od polityki po inicjatywy spoleczne. W trakcie wyboröw parlamentamych w kwietniu 1920 roku wystawione zostaly na przyklad polskie listy, na ktöre oddano lącznie 32 907 glosöw 52. Ježeli uwzgiedni się fakt, že bardzo dhigo nie zatwierdzano Polskiego Komitetu Wyborczego a juž w trakcie kampanii wyborczej doszlo do wielu aresztowan osöb agitujących za glosowamem na polskicb kandydatöw, to naležy uznač podany wynik za szczegölnie wysoki53. Co więcej, liczba oddanych gtosöw na polskie listy najlepiej pokazuje jak wielu Polaköw mieszkalo na Litwie i sklania nas do tego aby bardziej wierzyc danym o ich liczbie jakie zostaly sporządzone w 1926 roku an ie danym oficjalnym. Niestety okręgi wyborcze zostaly wtedy tak ustalone, že powiaty, w ktorych Polacy stanowili bardzo dūžy odsetek ludnošci polączono z takimi gdzie bylo ich znacznie mniej, czego konsekwencją bylo otrzymanie tylko 3 mandatöw w 112 osobowym parlamencie zamiast 15, ktöre mogli teoretycznie otrzymač przy takiej ilošci oddanych glosöw54. W kolejnych wyborach w dniach 1 0 i 1 1 pazdziemika 1922 roku sytuacja nieco się poprawila i na polskie listy narodowe oddano 53 058 glosöw5S. Zgodnie z ordynacją wyborczą taka liczba glosöw dawala Polakom wtedy 6 miejsc w parlamencie. Niestety w wyniku falszywej interpretacji paragrafu 76 ordynacji wyborczej doprowadzono do ograniczenia tej liczby do 2 poslöw (ks. Laus i Kazimierz Wolkowycki)56. Po kilku miesiącach, w maju 1923 doszto do jeszcze jednych wyboröw sejmowych, w ktörych Polacy oddali 64 735 glosy na wszystkie swoje listy. W ostatecznym rezultacie dalo im to 4 mandaty poselskie57. W ten sposöb powstala wspominana juž wczesniej Polska Frakcja Poselska w parlamencie litewskim, ktörej czlonkami byli: Wiktor Budzynski, Boleslaw Lutyk, Wincenty Rumpel i Kazimierz Wolkowycki, będący w tamtym czasie niekwestionowanymi liderami spolecznosci polskiej58. Niestety ich dzialalnosč w sejmie zostala dose szybko ograniezona do minimum przez litewską większosc parlamentamą. Doprowadzono między innymi do tego, že 19 grudnia 1924 roku razem z przedstawicielami innych mniej szošci narodowych przestali oni byc 51

32 53 54

53 36

57 58

Start polskiego szkolniäwa poczqtkowego w Litwie w listopadzie 1927. Metnorial zlozony rzqdonn litewskiemu przez Polskie Towarzystwo Olwiatowe „Pochodnia", 19 listopada 1921 r, „Sprawy Narodowošciowe” 1927, nr 5/6, s. 653. Liberus, Sukcespolski na Litwie, [v/:]Jednodniöwka kowienska, Wilno 1923, s. 14. W. Studnicki, Panstwo Kowienskie. Dztsiejszy stosunek Litwinöw do Polaköw, Wilno 1922, s. 11. Wypada tu zaznaczyč, že po upadku Związku Radzieckiego, kiedy Litwa ponownie stala się panstwem niepodleglym, zastosowano podobną metodę tworzenia obwodöw wyborezyeh, wybitnie niekorzystną dla Polaköw mieszkających nadal na Wilenszczyžnie. Lietuvos Statistikos Metraštis 1924-1926 m., Kaunas 1927, s. 72. E. Römer, Dziennik 1919-1923, Warszawa 1995, s. 546. W wyniku tego samego zabiegu Zydzi otrzymali wtedy 3 miejsca w parlamencie zamiast 6 (54 058 oddanych gtosöw na ich listę), ktöre powinni dostač, a blok niemiecko-rosyjski nie zamiast wywalczonych 3 mandatöw (25 833 oddane gtosy). E. Kotodziej, op. cit., s. 98; E. Römer, op. cit., s. 547. Polska Frakcja w II Sejmie Litewskim 1923-1926, Kowno 1926, s. 1.

40

Rozdziat I

czlonkami jakichkolwiek komisji sejmowych co oczywiscie znacznie im utrudnilo występowanie z inicjatywami ustawodawczymi. Jednym z pierwszych dziaian pozaparlamentamych Frakcji bylo zwoJanie polskiego Zjazdu Ošvviatovvego w dniach 2 i 3 listopada 1923 r F.fektem tego spotkania byJo powolanie po roku, wdniu 1 listopada 1924, Tovvarzystwa Popierania Kultury iO$wiaty wsr6 d Polak6 w w Litwie „Pochodnia”, ktore zajęlo się tworzciiiem sieci piywatuych szkol polskich w miejsce coraz mniej licznych polskich szkdi paastwowych. Wedhig danych Litewskiego Ministerstwa Ošwiaty za rok 1927, dzialaty wtedy jeszcze 24 panstwowe polskie szkofy powszechne Jak oceniala gazeta Dzien Kowief.ski” w nzeczywistošci za polskie možna bylo uznac niewiele z nich, gdyž na przykted w 13 rzkotach mieszanych byl bardzo znaczny odsetek Litwinow i w związku z tym '.auka w nich odbywala się w języku litewskim59. Placowki zakfadane przez „Pochodnię” byly pod ciąglą obsenvacją ze strony wtadz litewskich. kt6 re szukaly najmniejszego nawet powodu aby ¡e zamknąč, a przynajmniej ograniczyč ich dzialalnosc. Co wiecej ich los byl šcišle związm y z aktualnymi zawirowaniami poiityczuymi na Litwie. Generainie polityka wewnętrzna tego paristwa byla skierowana na asymilację mniejszosci narodov/ych. Do cLwilowych odwilžy kiedy možna bylo nieco więccj zrobič na rzecz Polakcw, doszic t> Jcc w latach 1921-1923 oraz na bardzo krotko w roku 1926. Jednak po zamachu stant» prreprowadzcr»ym 11 grudnia 1926 roku przez majora Povilasa Plechavičiusa (pdfniej znanego genera­ te z okresu 11 wojny šwiatowej), kt6 te;?o dokonano pod bastau stturaiente bolszewizmu w kraju oraz przeciwstawienia się „zachlannyn dąženioir obcych narodovošci w kraju” 60 polityka wobec mniejszosci polskiej wyrainie się zaostrzyte. Nowy pr zydent Antanas Smetona i premier Augustinas Voldemaras nie szczędziH vysilkow w tym kierunku. Odwilz roku 1926 i efekty zamachu z grudnia tego roku wyraznie odl-ity s»ę na liczebnosci polskich szk6 t początkowych i dopuszczonych do pracy polskich nauczycieli. Najlepicj zilustruje to ponižsza tabela. T a b e la 5. Zmiany w szkolnictwie polskim na Litwie w latach 1926-1929.

Rok szkoiny 1926/1927 1927/1923 j 1928/1929 1A Ji *** -------------■■ 22! 17 iO 90 365 4 089 554 Į 450

1923/1926 j Liczb«. pols^icn szköt początkovvych Liczba pracujących nauczycieli Liczba uczniöw

i

žrčdto: E. M. Schummer, N o w a L itw a , Warszawa 1930, s. 116.

Podstawową metodą ograniczania liczby polskich szkol powszechnych byto umiejętne wykorzystywanie ustawy paszportowej i konsekwentne trwanie wladzy przy tezie, že >9

Ston szkolniitwa polskiego na Litwie wedlug „Dnia Kouncnskiego’, .Sprawy Narodowosciowe” 1927, nr l,s. 79. 60 Cytowano za: J. Ochmanski, Historia Litwy, Wroclaw-\X&rszawa-Krak6 w 1990, s. 290.

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

41

na Litwie nie ma Polakow lecz sątylko spolonizovvani Litwini, ktorych w związku z tym naležy przywrocič do kultury ijęzyka litewskiego61. W dniu 6 sierpnia 1927 minister ošwiaty K. Šakenis wydal okolnik nr 10.112. skierowany do inspektorow szkol powszechnych, w ktorym wymagano aby rodzice posylający swoje dziecko do szkoly utrzymyvvanej przez mniejszošč narodowąlegitymowali się šwiadectwem narodowosci wydanym przez urząd gminy lub magistrat. Oprocz tego narodovvošč wpisana na šwiadectwie musiata zgadzač się z wpisem do paszportu62634. Praktycznie vvyglądalo to w ten sposob, že do polskiej szkoly powszechnej mogty uczęszczač jedynie dzieci z tych rodzin, w kto­ rych ojciec miat wpisaną do paszportu narodovvošč polską. Ponievvaž zaš bardzo wielu z nich dalo sobie vvczesniej wpisac narodowosč litevvską, automatycznie blokovvaio to dziecku dostęp do nauki w języku ojczystym0J. Dzialo się tak nawet wtedy gdy matka dziecka miaia vvpisaną narodowošč polską. W takich przypadkach brano bowiem pod uwagę narodowošč ojca. Такіе podejšcie do kwestii narodowošci często takže w ogole uniemoziivvialo zakladanie prywatnych szkol polskich, mimo ¿e teoretycznie vvystarczylo 20 osob do povvolania takiej placowki. Což jednak po chęciach ješli zainteresovvani mieli wpisanądo paszportovv narodowosč litewską. Trzeba tu zaznaczyč, že w podobny sposob litevvska ustawa paszportowa przyczynila się takže do znacznych ograniczen w szkohictvvie pozostaiych mniejszošci narodowychM. Między innymi w latach dwudziestych doszlo do prawie calkowitego zlikwidowania narodovvego szkolnictwa niemieckiego, mimo že tradycyjnie bylo ono oceniane bardzo \vysoko, nawet przez samych Litwinow. Sposobem na brak szkol polskich byto nauczanie pry^'atne czyli tak zwane komplety. Ci z rodzicow, ktorych bylo na to stac wynajmowali nauczyciela, ktory prowadzil lekcje w domu. Niestety bardzo szybko, poprzez rožne formalne nakazy doprowadzono do maksymalnego ograniczenia tego rodzaju nauki. Po pienvsze ze względu na obowiązek szkolny trzeba bylo mieč specjalne zezwolenie na taki rodzaj nauczania wlasnych dzieci, со więcej przed nauczycielami stawiano wysokie wymagania, ktorych spelnienia rygorystycznie przestrzegano. Ci z rodzicow, ktorzy nie posylali swoich dzieci do szkoly litewskiej i probovvali uczyč dzieci bez zezwolenia w domu podlegali karze grzywny lub zamiennie aresztu. Karze podlegali nie tylko rodzice ale przede wszystkim nauczyciele. Wysokošč grzywny za to „przestępstwo” wahala się od 35 do 300 litovv, w vvypadku braku pieniędzy grzywnę možna bylo zamienič na areszt. Za karę w wysokošci 35 litow trzeba byto odsiedzieč 5 dni w areszcie, za 75 litow 2 tygodnie, natomiast rownowartošciąza grzywnę 250 do 300 litow byl miesiąc aresztu65. Oprocz grzywny i aresztu vvchodzila w rachubę takže inna kara w postaci zeslania do obozu pracy.

61 62 63 64 63

S. Ostojczyk, op. cit., s. 375. Niszczenie szkolnutiva polskiego na Litune, „Sprawy Narodowošciowe” 1927, nr 4, s. 466. S. Ostojczyk, op. cit., s. 376. Sprawy ludnošci niemieckiej, „Sprawy Narodowosciowe" 1938, nr 1-2, s. 163. S. Ostojczyk, op. cit., s. 379. Szerzej na ten temat patrz: Ostre represje ivslosunku do Polak6w w Litivie, „Sprawy Narodowošciowe” 1935, nr 5, s. 509; Kary administracine za nauczanie prywatne, ibidem 1937, nr3, s. 335-336; Spraiva nauczania iv domu (nauczaniepryivatne), ibidem 1937, nr 4-5, s. 500-503; Karyadministracyjnezanauczaniepryivatne, ibidem 1937, nr 6 , s. 709-710.

42

Rozdziat I

Represje wobec szk61 początkovvych mialy takže decydujący wptyw na istnienie polskich szk61 šrednich (gimnazjow). Systematyczny spadek liczby uczących się w polskich szkolach początkowych automatycznie przyczyniat się do zmniejszenia grupy chętnych do nauki w polskich gimnazjach czyli ostatecznie prowadzilo to do zamierania edukacji w języku polskim takže na tym poziomie. Dzialo się tak mimo tego, že w przcciwienstwie do szkot powszechnych o wyborze gimnazjum mogl decydowac sam uczeii. Nie do korica taki wybor pozostawiano Polakom w wypadku studiow. Generalnie wszystkie mniejszošci narodowe obowiązywal numerus nulius ješli chodzilo o wstępowanie na medycynę. Natomiast w Panstwowym Instytucie Pedagogicznym w Klajpedzie, kt6 ry utworzono w polowie lat trzydziestych obowiązy wal Polakow numerus clausus66. Na szczęšcie w pozostalych uczelniach Litwy te ograniczenia nie obowiązywaty, tak že najbardziej wytrwali z Polakow mogli podejmowac studia na miejscu. W roku 1929 byio to okolo 150 osob67. Częšč z nich zrzeszyla się w korporacjach „Lauda" i „Antevia”. Inni, ktorzy mieli došč juž represji a udawalo im się zdobyč na to odpovviednie šrodki, podejmowali studia za granicą. Tam tež powotywali swoje stowarzyszenia jak Związek Studentow Polakow Litwy we Francji, Związek Studentow Polakow Litwy w Bemie Morawskim. Związek Studentow Polakow Litwy w Belgii czy we Wiedniu korporację „Samogitla”. W 1928 roku dia koordynacji dzialan tych organizacji powolano Związek Polskiej Mlodziežy Akademickiej Litwy, ktory starai się jednoczešnie bronič interesow polskiej mtodziežy studiującej. W przeciwienstwie do szkoi, w wypadku polskich studentow znajdujemy niewiele skarg na utrudnienia wladz w stosunku do tej grupy ludnošci polskiej. Szkolnictwo nie bylo jedynym polem represji wobec ludnošci polskiej na Litwie. Podobnie rzecz się miala z polską prašą. Pierwszym takim czasopismem jakie ukazywato się po I wojnie swiatowej w Kownie byl „Glos Kowietiski". Jego pierwszy numer pojawii się 9 lutego 1919 roku. Niestety gazeta ta przetrwala jedynie kilka miesięcy gdyž zostala zamknięta przez wladze litewskie68. Od 16 kwietnia 1919 „Glos KowienskT zostal zastąpiony przez dziennik ,^iem ia Kowienska", ktory tym razem przetrwal rok69. Zamknięcie gazety nastąpilo akurat w czasie kiedy rozpoczynala się kampania wyborcza do sęįmu. Aby zapewnic sobie možliwošč propagandy wyborczej w dniu 4 kwietnia 1920 zaczęto wydawac,.Dziennik Kowienski" a następnie, po jego zamknięciu od 19 pazdziemika 1920 „Gazetę Kowiehską", ktorąod 13 lutego 1921 zastąpil z kolei „Goniec Kowienski", a po zamknięciu i tego czasopisma zaczęto wydawac od 10 sierpnia 1921 gazetę „Dzicn Kowienski"70. Do ostatniej zmiany doszlo w roku 1929 kiedy wladze litewskie zaczęly walczyc o czystošč języka i w związku z tym domagaly się aby nawet w publikacjach obcojęzycznych stosowac pisownię nazw miejscowych w brzmieniu litewskim. Aby byč w zgodzie z žądaniami wladz gazeta powinna byla się nazywac „Dzien Kaunaski’*, aby tego uniknąč redakcja postanowila kolejny raz zmienič tytul swojego dziennika na „Dzien S. Ostojczyk, op. cit., s. 379; G. Blaszczyk, Litwa wspolczesna, Warszawa-Poznan 1992, s. 321. Trzeci zjazd Polskiej Mtodziežy Akademukiej Lituy, „Sprawy Narodowoiciowe” 1929, nr 3, s. 528. 68 Dziesięciolecie prasy polskiej w Kownie, „Sprawy Narodowosciowe” 1929, nr 1, s. 140. 69 V. Urbonas, Lietuviu periodine spauda. Raidos istorija ir dabartis, Trakai-Vilnius 1995, s. 72. 70 Ibidem. 66 67

WPROWADZENIE. POLACY NA LfTWIE PRIED ROKIEM 1944

43

Polski” 71. Z taką nazwą gazeta przetnvala juž bez nowych zmian až do wybuchu II wojny swiatowej. Znamienne jest to, že historia glöwnego dziennika w języku polskim wydawanego na Litwie jest podobna do historii prasy w języku litewskim jaka ukazywala się na Wilenszczyznie w czasach istnienia Litwy Srodkowej, kiedy na jej terenie takže obowiązywala rygorystyczna cenzūra wojskowa. Wlasnie ze względu na nią zmieniano tytuly istniejących gazet litewskich. Na przyklad w miejsce zlikwidowanego „Echa Litwy” 14 pazdziemika 1920 zaczęto wydawac „Glos Litwy”, zaš po zamknięciu i tej gazety, od 18 stycznia 1921 zacząl się ukazywac „Dzwon Litwy” 72. Gdy i te zabiegi przestaly byč skuteczne i w dniu 11 wrzesnia 1921 ukazal się ostatni numer „Glosu Litwy” postanowiono publikowac gazetę nadal ale w formte jednodniöwek. Zaczęto się to 21 listopada odjednodniöwki „Adam” następnie ukazata się „Ewa”, „Jözef\ „Maria”, itd., až zakoriczono w dniu 11 grudnia jednodniowką „Z Litwą” 73. Nota bene w podobny sposöb radzity sobie takže polskie gazety Litwy Srodkowej, ktore takže byty poddawane ostrej cenzurze wojskowej. Opröcz dziennika na Litwie ukazywaly się przez dlužszy lub krötszy czas takže inne czasopisma w języku polskim, ktöre w dužej mierze rniaiy zastąpič poczytne czasopisma polskie, ktörych nie možna bylo sprowadzac tam z Polski. Od marca 1922 roku wydawano na przyklad tygodnik ilustrowany „Strzecha Rodzinna”, ktöry odpowiadat wydawanym kiedys w Wilnie tygodnikom „Zorza” czy„Przyjaciel” ewentualnie warszawskiej „Gazecie Swiątecznej”. Wedhig stanu na rok 1928 na Litwie ukazywalo się 6 polskich czasopism: „Dzien Kowienski”, „Chata Rodzinna” oraz jej dodatek „Poradnik Rolnika”, „Dzwon Švviąteczny”, „Wiadomosci Rolnicze” i periodyk studencki „Iskry”74. Największym problemem zjakim borykafy się polskie czasopisma byly oczywiscie ograniczenia cenzuralne. Między innymi kategoiycznie zabraniano publikowania informacji o karach administracyjnych nakladanych na Polaköw za nauczanie prywatne. Takic wiadomosci možna bylo podawac jedynie w formie przedruku z prasy litewskiej oczy­ wiscie ješli tą ją podala 5. Cenzūra zabraniala często takže publikowania w tych gazetach tekstow wystąpien parlamentamych polskich postow mimo, že wczei>niej byly one ogloszone po litewsku w sprawozdaniach stenograficznych sejmu76. Co więcej istnial takže zakaz pozostawiania bialych plam w gazecie jako widocznego przejawu ingerencji cenzury. Regulowalo to rozporządzenie z 21 kwietnia 1927 roku. Często trudno bylo w momencie zdjęcia artykuhi znaležč na to miejsce inny gotowy tekst, dl?t*»go gazety polskie ukazywaly się wielokrotnie z wydrukowanymi na pierwszej stronie komunikatami Litew­ skiej Agencji Prasowej ELTA a czasem nawet rozkladem jazdy pociągow lub aktualną

1 72 73 '4 73 7,1

E. M. Schummer-Szermentowski, Pod znakiem Pogotii, Lwow-Warszawa 1935, s. 102. B. Makowski, Litwini wPolsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 233. V Steponaitis, Vilniaus lietuviu spauda 1919-1928, Kaunas 1931, s. 25. Porownaj takže J. Kaz­ lauskaite, Vilniaus lietuviu periodiniai leidiniai 1904-1940. Bibliografine rodykle, Vilnius 1988. Polskie stowarzyszenia i instytucje na Litwie, „Sprawy Narodowosciowe" 1928, nr 1, s. 131. Konfiskata „Dnia Polskiego", „Sprawy Narodowosciowe” 1938, nr 1-2, s. 159. Byt ludnoscipolskiej w panstwie litewskiem, s. 11.

44

Rozdziat I

prognozą pogody7/. Kary za niestosowanie się do rozporządzenia byty bardzo wysokie. Redaktor „Dnia Kowienskiego” za pozostawienie pustego miejsca w gazecie z dnia 27 maja 1930 roku zostal ukarany grzywną w wysokosci 3 tys. litöw z zamianą na 2 miesiące aresztu 8. Co więcej zabroniona byla takže reklama polskich wydawnictw. Jakby tego wszystkiego byto malo w 1935 roku nowa ustawa prašo wa uprawniala rząd w osobie odpowiedniego urzędnika do nakazywania gazetom publikacji takich artykulöw, ktöre uzna za wskazane*7879. Co gorsza, teksty takie musiano często pozostawiac bez informacji, že jest on przekazany przez wladze co oczywiscie wprowadzalo ogromne zamieszanie wsrod czytających, ktörzy odnajdywali w polskiej gazecie wypowiedzi wyraznie antypolskie. Wiele zamieszania wprowadzilo takže przygotowanie przez litewskie stužby specjalne falszywego wydania „Dnia Kowienskiego” z dnia 9 pazdziemika 1925, czyli czasie kolejnej rocznicy wyzwolenia Wilna przez generala Želigowskiego. Lektūra tekstöw zawartych w tym numerze gazety jest o tyle ciekawa, že demonstruje ona przedstawione bez ogrödek stanowisko wladz litewskich wobec miejscowych Polaköw. Między innymi w zakonczeniu artykulu wstępnego pošwięconego piątej rocznicy wyzwolenia Wilna czytamy co następuje: Šiepi politycy w Warszawie i ich dzieci w Wilnie wciąž maržą, že oni wyrządziwszy krzywdę mogąnadal szerzyč wptyw polskiej kultury w Litwie. Nie panowie, mylicie się! Tojest rzecz niemožebna. Resztki kultury polskiej i wptyw kultury polskiej možna byto ochronič w Litwie tylko drogą przyjažni ruchowi litewskiemu. Lecz poniewaž ta przyjažri zostata ostatecznie przez czyn Pitsudskicgo i Zeligowskiego przerwana, to obecnie trzeba oczekiwac więc przeciwnych rezultatöw. Teraz bezsprzecznic zginą w Litwie naleciatošci kultury polskiej i zginą z žalėm tych ludzi. ktörzy za swe metody obrali gwah i šlepą šilę. Warszawa wkrötce požatuje bardzo przywtaszczenia Wilna80. Jak widac z przytoczonego przykladu zarządzenia wtadz prowadzily wprost do tego, že realne bylo zagroženie przeksztalcenia się „Dnia Kowienskiego” w polskie wydanie rządowej gazety litewskiej81. Jednak mimo rožnych trudnošci stawianych przez wladze prasa polska istniala na Litwie i generalnie zachowywata polski Charakter. Co więcej, bardzo często udawato się zamieszczač wiele informacji o represyjnej polityce wtadz wobec ludnosci polskiej, czego dobitnym przykladem są liczne cytaty na ten temat z , J)nia Kowienskiego” zamieszczane w warszawskim periodyku „Sprawy Narodowosciowe”. Polem do ostrych stare polsko-litewskich, nawet w dostownym tego stowa znaczeniu, byly košeioly. Dzialo się tak može dlatego, že księža byli w XIX wieku gtowną šitą intelektualnądziatająca na rzecz odrodzenia narodowego Litwinöw. Tradycja walki o wszys-

E. M. Schummer, Nowa Litwa, Warszawa 1930, s. 123. Demonstracja protestacyjna i pogrom polskich instytueji spolecznych w Kowtiie, „Sprawy Narodowosciowe" 1930, nr 3-4, s. 432. 79 S. Ostojczyk, op. cit., s. 385. 80 J. W-kl., 9pazdziemika, „Dzien Kowienski” 1925, nr 222 [sfalszowanyI, s. 1. H] S. Ostojczyk, op. cit., s. 385. 78

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

45

tko co litevvskie przetrvvala w tym šrodowisku do momentu odzyskania niepodleglošci. Jakjuž vvspominano wczešniej odrodzenie narodowe Litwinow w dužej mierze zasadzalo się na antypolonizmie. Co więcej, w publicystyce podkreslano często bardzo silny wpfyw Košciota na rozprzestrzenianie kultury polskiej na Litwie. Ježeli vvięc poiaczymy wszystkie wymienione elementy to uzyskamy logiczne wythimaczenie takiej, a nie innej postawy wielu księžy litewskich o nastavvieniu nacjonalistycznym wobec miejscowej ludnošci polskiej. Zrozumienie mechanizmu nie jest oczywišcie rownoznaczne z uspravviedlivvieniem takiej postavvy. ILUSTRACJA 2. Medai karv katura dla uczestnikow ^buntu" gen. Želigowskiego.

Žr6dto: Z e z b io ro z / autora.

Politykę depolonizacji Košciola na Litwie prowadzono od samej gory hierarchii. Po pierwsze juž w roku 1929 nie prowadzono w seminarium duchownym w Kovvnie nauki języka polskiego, przez co księža Litwini trafiający do parafii polskich siląrzeczy prowaPolakom stwarzano vviele trudnošci, ktore w konsekwencji provvadzify do tego, že wielu z nich opuszczato Litwę i udawato się na studia do Wilna. Kolejne trudnošci pojawialy się w momencie podejmowania pracy przez polskich księžy. Systematycznie wyznaczano ich do parafii niepolskich, innych zas nawet zsylano administracyjnie lub \\ 7 sylan 0 poza granice kraju. Dzialaniom wladz koscielnych wtorowata administracja pahstwowa utrudniając na przyklad zarejestrowanie Związku Polakovv KatolikowKi. To oczywiscie w znaczny sposob ograniczalo integrację poszczegolnych parafii a jednoczesnie oslabialo jednosč spotecznosci polskiej na Litwie. Ježeli wežmiemy pod uwagę rolę jaką odegraty wszelkiego rodzaju organizacje przykošcielne na utrzymanie polskiej šwiadomosci narodovvej wšrod

Antypolska polityka w Kokide, „Sprawy Narodowošciowe” 1929, nr 3, s. 521. Ibidem.

46

ñozdziat I

Polaków w Stanach Zjednoczonych czy róznych krajach Europy zachodniej, wspomniane ograniczenia naležy uznač za szczególnie mocny cios wymierzony w spoíecznosc polską na Litwie. Wszystkie incydenty antypolskie w košciolach Litwy związane byly z likwidowaniem istniejących wczesniej nabozeñstw w języku polskim. Zaczynalo się od tego, že grupy nacjonalistów litewskich w chamski sposób przerywafy naboženstvva w języku polskim. Tak bylo na przyklad w Kownie między 20 stycznia a 24 lutego 1924 roku Grupa Litwinów, prawdopodobnie Szaulisów, wielokrotnie w tym czasie nie dopuszczala do polskich kazañ poprzez ostentacyjne krzyki w kosciele, popychanie wiemych, smiechy, itp. Z powodu braku reakcji ze strony služb porządkowych i nie chcąc doprowadzic do zamieszek polscy księža najczęšciej przerywali takie nabozenstwa. Mimo to nie udalo się uniknąč takže ordynamych burd w šwiątyniach. Na przyklad w dniu 24 lutego 1924 r. w kosciele sw. Trójcy w Kownie doszlo do pobicia polskich wiemych przez grupę Litwi­ nów 85867.Następnie w tym samym kosciele, w dniu 9 marca tego roku doszlo do kolejnego zerwania polskiego kazania oraz pobicia wiemych w kosciele oraz na cmentarzu . Podobne wydarzenia mialy miejsce w tym czasie takže w innych kosciolach kowieñskich. Zajscia w kowieñskim kosciele sw. Trójcy z roku 1924 nie byly ostatnimi w tym miejscu. Po kilku latach, 9 maja 1937 w czasie naboženstwa o godzinie 9 rano 8 ponownie doszlo tam do napasci na Polaków. Juž po rozpoczęciu mszy sw. do kosciola wkroczyla wtedy grupa okoio 70-80 Litwinów. Częšč z tych osób zaatakowala czlonków chóru w wyniku czego doszlo między innymi do zrzucenia ze schodów Zofii Surwitowej, a na­ stępnie Marii Szwoynickiej, która poturbowana stracila przytomnosč88. Jednoczesnie z utarczkami na chórze pozostala grupa Litwinów napastowala osoby modlące się wewnątrz kosciola. Kiedy ludzie ei zaczęli więc opuszczač šwiątynię, z zewnątrz posypaly się w ich stronę kamienie. W wyniku tego wiele Polaków zostalo mniej lub mocniej rannych. Jedna z Polek, Zofia Muraszko musíala byc nawet hospitalizowana89. Z relacji uczestników zajsé wiadomo, že wszystkiemu przyglądat się wikary tego kosciola ks. Rajczunas, który co gorsza zachęcat jeszcze Litwinów do dalszego dzialania. Služby porządkowe zawiadomione o tym incydencie odmówily jakiejkolwiek interwencji. Ostatecznym efektem zajsc z dnia 9 maja bylo skasowanie polskiego naboženstwa o godzinie 9. Z kolei po kilku miesiącach, w gludniu 1937 roku proboszcz kosciola ¿w. Trójcy skasowal takže istniejącąjeszcze mszę polską w tym košciele o godzinie 6 rano90. Bardzo charakterystyczne

w Zapytanie Polskiej Frakcji w Sejmie wsprawie zajsf košcielnych, wniesione 29.2. i 924 r., [w.] Byt ludnošcipolskiej w panstuñe litewskiem, s. 37-38. 83 Ibidem, s. 38. 86 Ibidem, s. 39. 87 W kosciele sw. Trójcy odbywaly się w niedziele dwa polskie nabozenstwa, jedno o 6.00 i drugio o 9.00. 88 Ekscesy antypolskie w kosciele sw. Trójcy w Kownie. Walka o naboženstivo polskie, „Sprawy Narodowošciowe" 1937, nr 3, s. 335. 89 Ibidem. 10 Likwidacja nabozenstw polskich w kosciele /u'. Trójcy w Kownie, „Sprawy Narodowosciowe” 1937, nr 6 , s. 709.

WPROWADZENIE. POLACY NA LITVZIE PRZED ROKIEM 1944

47

byío tež to, že jeszcze w 1930 roku sprawcy awantur w koscioíach kowieñskich nie zostali wykryci przez policję mimo, že swiadkowie skladali odpowiednie zeznania91. ILUSTRACJA 3. Antypolska karykatura zestawiająca godta obu panstw.

Žrodto: Z e z b io ró w autora.

Brak reakcji policji na ekscesy w koscioíach byl charakterystyczny. Co więcej dochodzilo czasem i do tak kuriozalnych sytuacji jak w miejscowosci Zejmy. Tam w dniu 4 listopada 1928 roku takže mialy miejsce antypolskie ekscesy w miejscowym kosciele. Tym razem obecni tam Polacy z braku interwencji policji zaczęli się sami bronič przed litewskim atakiem w sposób aktywny. Efektem tego bylo zeslanie 3 osób do obozu koncentracyjnego w Woroniach oraz skazanie 4 osób na kilka tygodni aresztu92*. Za podobne ,,przestępstwo’*dokonane 17 lutego 1929 roku w Poneterach jedna osoba zostala zeslana do innego powiatu9->. Niestety przykladów karygodnego zachowania się Litwinów w kosciolach podczas polskich nabozenstw možna przytoczyč znacznie więcej. Mialy one miejsce takže w Lopiach, Wodoktach Lesnych, Wędziagole, Datnowie i szeregu innych miejscowosci gdzie Polacy stanowili znaczny odsetek ludnošci94. Jak juž wspomniano wczesniej niektórzy litewscy księža bardzo aktywnie uczestniczyli w opisanych wydarzeniach, często będąc ich inspiratorami. Co więcej, najwyžsza hierarchia Kosciola litewskiego byla stale informowana o tych wydarzeniach lecz nic wlas-

92 93 94

F. Lenkutis, Ludnoíc polska na Litwie, „Polacy Zagranicą” 1930, nr 1, s. 12. Antypolska polityka w Košciele, „Sprawy Narodowosciowe” 1929, nr 3, s. 522. Ibidem. Wszelkie ekscesy antypolskie na terenie kosciolów byly rejestrowane w polskim periodyku „Sprawy Narodowosciowe” a takie czasem na lamach „Dnia Kowieñskiego”.

48

Rozdziat I

ei wie nie robila aby zažegnač konflikt. Jakby tego wszystkiego bylo mato niektörzy katecheci litewscy starali się užywač naukę religii jako narzędzie litwinizaeji polskich dzieci. Otož zdarzato się, že litewski ksiądz z miejscowej parafii zgadzal się prowadzic naukę religii w polskiej szkole jedynie po litewsku95. Taka postawa księžy Litwinöw w znaezny sposöb przyczyniala się oczywišcie do ogölnie negalywnej occny litewskiej hierarchii košcielnej przez miejscowych Polakow. Co więcej utwierdzalo to opinię wielu Polakow o Litwinach jako narodzie poganskim, dzikim i prymitywnym i utrwalaio ich wlasne przekonanie o Polakach jako narodzie stojącym wyžej pod względem cywilizacyjnym. To wszystko zas na pewno nie przyczynialo się do likwidacji konfliktöw lecz raezej je prowokowalo. Kolejnym powodem frustraeji mniejszošci polskiej na Litwie byla sprawa napisow w języku polskim. Do lipca 1924 roku w wielu miejscowosciach Litwy gdzie mieszkali Polacy nazwy ulic oraz szyldy sklepöw byly opisane w dwöch językach, polskim i litewskim. Jednak od tamtego momentu w ramach ochrony języka pahstwowego zezwolono na reklamy, szyldy i nazwy ulic tylko w języku litewskim96. Podobnie jak w innych przypadkach, tak i to zarządzenie wladz dawalo pole do popisu ze strony nacjonalistöw. Tak bylo na przyklad w miasteezku Widukle w powiecie rosiehskim. Jeden z miejscowych Litwinow, domagal się na lamach gazety „Lietuvos Aidas" aby w krok za likwidacją tam nabozenstw w języ ku polskim usunąč z tamtejszego košeiola takže wszelkie napisy w tym języku z malowidel i tablic znajdujących się w swiątyni9 . Gazeta podchwytując glos czytelnika domagala się aby przestac tolerowac obecnošč polskich napisow takže i wr in­ nych swiątyniach Litwy. Dzialania tego typu Polacy odbierali jednoznaeznie, jako zamach na ich dotychczasowe prawa i uszczuplanie przez nacjonalistöw wszystkiego co posiadali wczesniej. Ogölna polityka wobec ludnosci polskiej w znaezny sposob wplywala takže na stan polskich organizaeji gospodarezyeh. Wczesniej juž wspominalem o negatywnych skutkach reformy rolnej dla litewskich Polakow. Rozparcelowanic wielkich majątkow ziemskich posiadanych wczesniej przez Polakow znaeznie zmienilo strukturę wtasnosci ziemskiej wsröd tej ludnosci. Nie bylo juž wsrod Polakow prawdziwie wielkich posiadaezy ziemskich posiadających vvystarczająco dūžy majątek aby möc ewentualnie wspierac swobodnie rožne polskie organizaeje swoimi subsydiami. Przeciwnie, w nowej Litwie polscy wlasciciele ziemscy a przede wszystkim drobni rolnicy potrzebowali znaeznej pomocy aby utrzymac swoje gospodarstwa. Niestety z powodu braku tanich kredytöw na terenie Litw'y slabo rozwijaly się polskie organizaeje rolnicze jak i spoldzielnie. Sytuacja poprawila się nieco dopiero na początku lat 30. kiedy rząd polski postanowil wyasygnowac 2 miliony zlotych z przeznaczeniem na kredyty dla Polakow na Litwie9s. O przydziale* Košciol narzędzk’m Litwinizaeji, „Sprawy Narodowosciowe” 1931, nr 2-3, s. 314. Polska Frakcja w II Sejtnie Litewskim 1923-1926, Kowno 1926, s. 7. H. M. [Helena Monwidowna], Sprawa napisow polskich w koüiele w Widuklach, „Sprawy Narodowošcio\ve" 1937, nr 4-5, s. 504. * E. Kolodzicj, op. cit., s. 95. Podobnie jak polskie organizaeje gospodareze takze ^Pochodnia'’ czy polskie czasopisma otrzymywaly pomoc finansową z Polski w postaci röznych subweneji, ktörc pozwalaly na ich egzysteneję.

1,1

WPROWADZENIE. POLACY NA LITWIE PRZED ROKIEM 1944

49

kredytöw na miejscu decydowalo Polskie Towarzystwo Drobnego Kredytu z siedzibą w Kownie oraz Towarzystwo Wzajemnego Kredytu z Poniewieza. Wladze litewskie potraktowaly pomoc z Polski jako niebezpieczny precedens, tym bardziej, že co najmniej jeszcze dwie mniejszosci narodowe mogty liczyc na znaczną pomoc ze strony swoich rodaköw za granicą. Mowa tu o Niemcach i Žydach litewskich. W związku z powyžszym wprowadzone zostaly przepisy ograniczające wysokosc przyznawanych požyczek. Konsckwencjątego bylo to, že polskie organizacje gospodarcze zaczęty mieč problemy z nadmiarcm gotöwki, ktörej nie inožna bylo wprowadzic do obiegu". W taki sposöb, mimo pomocv z zewnątrz posiępowaia pauperyzacja Polaköw probujących utrzymywac się z posiadanej ziemi. W wielu przypadka^i. doprowadzilo to nawet do wyprzedawania częšci majątku ewentualnie radykalnego ograniczania wszelkich mozliwych wydatköw. Na przyklad w majątku Burbiszki wlasnosci Michala Baženskiego100*,ktöry byl nastawiony na speejalistyczną produkcję nasienną i jeszcze w latach 2 0 . przynosil rocznie 10 0 tys. litöw dochodu, w latach 30. musiano znacznie ograniczyc wydatki. Między innymi przez większą częsč roku rezygnowano ze stosowania energii elektrycznej na rzecz lamp naftowych. 7 pcsiadanych sarnochodöw tylko jeden, najmniejszy pozostawal w užytku i to tylko w czasie jednego kwartatu rocznie, gdyž tylko na taki czas czyniono oplaty rejestracyjne 1 il. W innych polskich majątkach bywalo jeszcze gorzej. Problemy gospodarcze i represje wladz litewskich to nie wszystkie elementy wptywające na sytuację Polaköw w tym kraju. Wažnym czynnikiem byty tež stosunki wzajemne wewnątrz tej spotecznosci, na ktöre niebagatelny wptyw mialo takže polskie MSZ oraz niektöre organizacje spoleczne w kraju. Wladze polskie staraly się bowiem kreowac postawy Polaköw litewskich bardziej w kierunku narodowym, przeciwstawiając się postawom ugodowym, ktörych wyrazem miala byc tzw. „krajowosc", ktorąz kolei pröbowali propagowac tarn przedstawiciele Klubu Wloczęgow Senioröw z Wilna102. Konsekwencją takiego stanu rzeczy byla polaryzacja osrodköw przywödczych spoiecznosci polskiej na Litwie. Jeden stanowii Centralny Komitet Polski, w ktörym dužą rolę odgrywali ziemianie i zamožni rolnicy wspolpracujący z mlodziežą z korporacji Laudą. będący zdaniem MSZ zbyt ugodowi, drugim ošrodkiem stalo się zaš Zjednoczenie Mlodziežy Akademickiej i miesięcznik „Iskry", ktöre z czasem przejęlo kontrolę nad „Pochodnią”, będące bardziej otwarte na sugestie z Warszawy. Ministerstwo Spraw Zagranicznych postanowilo doIbidcm, s. 96. Siostra Michala Baženskiego Emilia byla pienvszą zon^ Kornela Makuszyhskiego. W poemacie Piešti o Ojczyznie, za ktöry Makuszyhski otrzymal w 1926 nagrodę Ministerstwa Wyznah Religijnych i Oswieccnia Publicznego, Burbiszkom pošwięcono osiem zwrotck. Efektem mecenatu ze strony Michala Baženskiego nad mlodym rzežbiarzem Kazimierzem Ulahskim, bylo wystawienie w 40 hektarowym parku dworskim pomniköw Adama Mickiewicza i Wielkiego Księcia Witolda jego autorstwa, pierwszych pomniköw tych osöb na Litwie. Szerzej na ten temat patrz: V Bičiūnas, Vytauto paminklas Lietuvoj prieš 20 m., „Trymitas” 1933, nr 10, s. 188-190. 301 W Mergei, Tam gdzie stoijedytiy pomnik Adama... Burbiszki, wzorowy majątek polski, „Express Pöranny" 20 lipca 1934, s. 199, (opisano na podstawie fotokopii tekstu). 302 Szerzej o dzialalnošci Klubu Wloczęgow patrz: A. Srebrakowski, Wilenscy „Wloczędzy", Wroclaw 1997. 1,1

50

Rozdziat I

prowadzič do zastąpienia starych dzialaczy z Komitetu nowymi skupionymi w Zjednoczeniu. Chciano jednak dokonač tego w sposob ewolucyjny aby nie dawač na zevvnątrz sygnatow o sprzecznošciach wewnątrz organizacji polskich na Litwie103. Aby wspomoc grupę mlodych organizowano wyjazdy dzialaczy z tego grona na rožne kuršy doskonalące w pracy organizacyjnej oraz inicjowano spotkania w Warszawie. Osobą wyznaczoną do sterovvania tymi dziataniami byl redaktor Tadeusz Katelbach, ktory formalnie przebywal na Litwie jako korespondent „Gazety Polskiej” a praktycznie pracowal jako utajniony przedstawiciel M SZl04. Ostatecznie konsekwencjądzialan Warszawy bylo zawieszenie w 1935 roku dzialalnošci Centralnego Komitetu Polskiego. Co więcej powolanie specjalnej Komisji Porozumiewawczej dla zalagodzenia istniejącego konfliktu zamiast sytuację uzdrowič doprowadzilo do skutkow vvręcz przeciwnych. W roku 1937 Katelbach popart przywodcę mtodych Tomasza Surwillę w jego sporze zAlfonsem Bojko, redagującym gazetę „Chata Rodzinna” co w konsekwencji doprowadzilo do odebrania polskich dotacji na ten tytul. W wyniku tej akcji doszlo z kolei do rožėjšcia się Komisji Porozumiewawczejl05. Jak więc widač dziafania Warszawy z založenia zmierzające do uzdrowienia sytuacji w organizacjach polskich odnosity często odwrotny skutek provvadząc do dalszego pogiębiania się rožnic wšrod dzialaczy polonijnych na Litwie. To z kolei w pewnym stopniu musialo się odbijač na ogolnej sytuacji Polakow w tym kraju, gdyž zamiast tworzyc jednošc byli coraz bardziej rozbici. Kresląc obraz sytuacji Polakovv na Litwie w okresie międzywojennym naležy mocno podkrešlič fakt, že wystąpienia antypolskie litewskich šrodowisk nacjonalistycznych spotykaly się z oficjalnym przyzwoleniem i poparciem tamtejszych wladz panstwowych Tak bylo między innymi w wypadku demonstracji zorganizowanej w Kownie 23 maja 1930 roku przez Litewski Związek Strzelcow (Szaulis6 w )106. Antypolska demonstracja tej organizacji zakonczyla się pogromem lokali polskich organizacji i polskich przedsiębiorstw. W dniu tym zdemolowano budynek spolki „Omega” gdzie miešcily się redakcje

Zespol akt MSZ, sygn. 10472, k. 23. Notatka wsprawic Polakow na Litwie. [dopįsek Tajne\. 04 P. Lossowski, Przedmowa, [w:] E. Römer, Dziemiik 1914-1918, Warszawa 1995, s. 9. 105 E. Kolodziej, op. cit., s. 99. m Demonstracja ta byla konsekwencją zajšč w Dmitröwce niedaleko Oran. Doszlo um do starcia patrolu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) z micjscową ludnoscią litewslq. ktora zorganizowala zabawę bez zezwolenia odpowiednich wladz. Strona litewska twierdzila, ze patrol KOP w liczbie 40 osob zaaukowal spokojnie bawiących się Litwinow w wyniku czego zosul zabity Jakub Kurkutis (Korkuč) ajego brat J 6 zef ranny w nogi. Wedlug pols­ kich relacji patrol skladający się z 4 osob ūdai się do Dmitröwki aby zakonczyč zabawę urządzoną bez zezwolenia, wszystko bowiem odbywalo się w strefie nadgramcznej, sųd tež u interwencja KOR Na miejscu jeden z zolnierzy zosul uderzony tępym narzędziem przez pijanego uczestnika zabawy w wyniku czego doszlo do surcia z obecnymi um Litwinami. Uczestniczący w zabawie Jakub Kurkutis (Korkuč) zosul ugodzony bagnetem w wyniku czego znalazl się wszpiulu wWilnie, gdzie udzielono mu pomocy. Zdrowy Kurkutis (Korkuč) wröcil z Wilna do domu. Sprawa u znalazla swoj epilog w Lidze Narodow gdzie skierowali ją Litwini. Jak się okazalo Rada LN uznala, ze nie bylo podsuw do podejmowania dzialan w tej sprawie. 103 AAN.

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

51

polskich czasopism i kilku organizacji kulturalno-oswiatowych, budynek polskiego gimnazjum, polską księgamię „Stella”, polski zaktad fotograficzny Sawsianowicza, polską kawiamię Perkowskiego znajdującą się przy reprezentacyjnej ulicy Kowna oraz lokal szkoiy i ochronki na tzw. Zielonej Górze,oí. Takie dzialania Litwinów powodowaiy coraz większe oburzenie po stronie polskiej. W tym konkrelnym wypadku wystosowano wiele pro­ testów ze strony rožnych organizacji spotecznych. W Warszawie zorganizowano nawet dužą demonstracje, na której przyjęto następującą uchwatę: Wifilkie zgromadzenie obywa'eli m. st. Warszawy, zwolane w dniu 17 czerwca 1930 r. z powodu nieslychanego pogromu ludnošci polskiej oraz polskich instytucji spotecznych w dniu 23 maja r. b. w Kownie, przy rozmyšlnym wspótudziale wtadz ütewskich, stwicrdza: 1) že 200 tysięcy ludnošci polskiej w Litwie jest przedmiotem ustawicznego ucisku i pogro­ mu, organizowanych systematycznie przez rządowe czynniki litewskie w szkole, prasie, urzędach i wszędzie, gdzie to tylkojest možliwe; 2) žc rodacy nasi w Litwie cierpią krwawe przesladowania z powodu spiewu i nabozeñstw w języku ojczystym, jak to miato miejsce ostatnio w Zejmach, Bobtach, Ponetarach i Wysokim Dworze, skutkiem czego pozbawieni są postug duchownych w języku polskim. 3) ostatni pogrom kowieñski jest tylko jaskrawym wyrazem od 10 lat tnvającej polityki livrwskiej, mającej na celu bezwzględne wytępienie žywiotu polskiego w Litwie. Konfiskaty bez odszkodowania mienia rodaków naszych w wysokoéci 100 milionów dolarów, usunięcie Polaków z urzędow i stanowisk publicznych, zakaz wydany dzieciom polskim uczęszczania do szkót polskich, zamknięcie 85% początkowych szkót polskich i wiele innych gwattów, oto rezultat polityki Kowna. Wobec powyzszego wielkie zgromadzenie obywateli Stolicy: 1 ) wyraza swe najwyzsze oburzenie wobec zdziczenia moralnego i barbarzynstwa częšci spoteczeñstwa litewskiego i rządu Republiki Litewskiej; 2 ) stwierdza, žc tendencje polityki litewskiej naruszają zobowiązania mniejszosciowe rządu litewskiego wobec Ligi Narodów; 3) zaktada gorący protest i odwotuje się do opinii catego swiata cywilizowanego o napiętnowanie polityki litewskiej wobec ludnošci polskiej; 4) wzywa Rząd Polski do energieznej interwencji w sprawie ucisku ludnošci polskiej na Litwie; 5) przesyia rodakom w Litwie wyrazy otuchy i zachęty do wytrwania w walce o swe prawa i byt narodowy; 6 ) wzy\vra cate spoteczeñstwo polskie do szerokiej akcji protestacyjnej i nawotuje do sktadania datków na rzecz ofiar terroru litewskiego (...).

Jak widac zniecierpliwienie spdeczeñstwa polskiego z powodu antypolskiej polityki litewskiej ciągle narastalo. Jednak jeszcze kilka lat musiano czekač na radykalne rozwiązanie tego problemų. Ultimátum rządu polskiego wobec Litwy wystosowane 17 marca 1938, a będące odpowiedzią na incydent z 11 marca, kiedy na granicy polsko-litewskiej zginąl žobiierz KOP Stanislaw Serafín, wptynęto wreszcie na zmianę položenia Polaków na Litwie. Po pierwsze wymuszone przez Polskę nawiązanie stosunków dyplomatycznych107 107 Demonstracja protestaqjna i pogrom polskich instytucji spolecznych w Kownie, „Sprawy Narodowos-

ciowe” 1930, nr 3-4, s. 429.

52

Rozdziat I

spowodowalo, že vvreszcie zostala otwarta granica między obu panstwami, co umožliwilo Polakom bezpošredni kontakt z krajem tak bardzo ograniczony w lalach wczešniejszych. Skoriczyl się dla nich czas žycia w izolacji. W raportach polskiego MSZ zwracano z kolei uwagę na skutki psychologiczne ultimatum. Demonstracja sity wobec Litvvy a następnie odebranie przez Polskę Zaolzia w wielu przypadkach przyczynity się do wzrostu pewnošci siebie ludnošci polskiej na Litwie, co z kolei pozwalalo wielu z nich gwattowniej domagač się przynaležnych im praw 108. Oceniając sytuację Polak6 w na Litwie w pienvszej potowie roku 1939 okazalo się, že mimo wewnętrznych sporovv oraz wybitnie nieprzychylnej polityce vvladz litewskich wobec mniejszošci narodowych, oraz negatvwnej postawie wobec Polakow znacznei czešci spoleczenstwa litewskiego, tuž przed wojną nadal ismialo w tym kraju szereg organizacji polskich šwiadczących o mobilnošci tej spotecznošci. Wediug raportu dla polskiego MSZ, w lipcu 1939 roku stan posiadania Polakow na Litwie przedstawial się następująco109:

1) Polskie Towarzystwo Kultūraino-Ošwiatowe w Litwie „Pochodnia” ktore utrzymywalo gimnazjum w Kovvnie i bibliotekę. 2) Polskie Towarzystwo „Ošwiata” w Jeziorosach, ktore posiadalo jedna czytelnię. 3) Polskie Towarzystwo ,,Ošwiata*’ w Wilkomierzu. ktore mrzymywa!o gimnazjum w tym miešcie, bibliotekę i 2 czvtelnie. 4) Polskie Towarzystwo „OšwiataMw Poniewiežu utrzymujące gimnazjum w tym mieš­ cie i bibliotekę. 5) Towarzystwo „Jutrzenka” w Rosieniach utrzymujące jednączytdnię. 6 ) Zjednoczenie Studentow Polakow Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie.

1) Zjednoczenie Rolnikovv Polakow na Litwie (25 oddzialow). 2) Pienvsze Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczen na Litwie (litewski Bank Zicmski, nie uwzględniat polis polskiego tovvarzystvva asekuracyjnego). 3) Kooperatywa rolnicza „Syndykat” w Kownie (bez większych szans wobec kooperatywy rządowej „Lietūkis”). 4) Budowlana spotka akcyjna „Dompol” (borykala się z trudnošciami fir.ansowymi po wybudowaniu polskich gimnazjow w Kownie i Poniewiežu). 5) Kowienskie Polskie TowarzysOvo Drobnego Kredytu. 6 ) Nadniemenskie, Janowskie, Kiejdanskie, Wilkomierskie, Jezioroskie i Poniewieskie kooperatywy kredytowe.

08 109

AAN. Zespčl akt MSZ, sygn. 10472, k. 112. Stan posiadania Polakoiv w Litwie. (rok 1939). Ibidem, k. 100-103.

WPROWADZENIE. POLACY NA URME PRZED ROKIEM 1944

53

111 Orgaff.izaęje »

1) Polskie Rzymsko-Katolickie Towarzystwo Dobroczynnosci w Kownie, ktore utrzymywato 5 przedszkoli i jedną ochronkę. 2) Towarzystwo niesienia pomocy niezamožnym uczniom gimnazjum polskiego w Witkomierzu. 3) Stovvarzyszenie shig i pracownic pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej w Kownie. 4) Towarzystwo ochronki polskiej w Ponievviežu. Wszystkie wymienione tu organizacje, oprocz pienvszej miaty charakter jedynie lokalny. i v , SžkQ lP»ętw o :

W momencie wybuchu wojny istnialo na Litwie 10 szkol powszechnych, do ktorych uczęszczato 222 dzieci oraz 3 gimnazja mające 416 uczniow. Y,

K M »;

Tuž przed wojną pracowalo na Litwie 2 polskich księžy, nie bylo jednak ani jednej parafii polskiej (w ktorej vviększošč wiemych stanowili Polacy) obsadzonej przez proboszcza narodowošci polskiej. Tylko w kilku parafiach na terenie calego kraju odbywaly się naboženstvva prowadzone częsciowo w języku polskim. V lt Ęrasa: Przed wojną wydawano na Litwie trzy polskie tytuly prasowe. 1) „Dzien Polski" - ukazywal się 6 razy w tygodniu 2) „Citata Rodzittna" - tygodnik 3) „G/oi Mlodych” - dvvutygodnik.

V U » IPP?: Po majų 1939 roku vvladze litewskie wyrazily zgodę na založenie w Kownie 1 męskiej i 1 ženskiej družyny harcerskiej. 24 czerwca 1939 zatwierdzono statut polskiego Klubu Sportowego „Slavia”, po czym 15 lipca tegož roku odrzucono prošbę o zatwierdzenie 7 oddzialow tego klubu co praktycznie przekrešlalo možlivvosc jego dziatania. Kolejne miesiące roku 1939 przynosity nowe przyklady wspolpracy polsko-litewskiej$ ktora w konsekvvencji lepiej rokowata dla mniejszošci litewskiej w Polsce i polskiej na Litwie. Wspolpraca obejmowala sferę gospodarczą, wojskową a przede wszystkim kul­ tūrai ną. Možna przypuszczač, že w innych okolicznošciach moglo to doprowadzič ostatecznie do calkowitego uregulowania stosunkow między tymi panstwami niestety vvszystkiemu przeszkodzita kolejna wojna šwiatowa.

54

Rozdziat I

3. W czasie wojny Potoženie Polski latem 1939 byto cięžkie. Glöwnym zadaniem polityköw bylo pozyskanie największej liczby sojuszniköw oraz zapewnic sobie przynajmniej neutralnosc ze strony sąsiadow. W dniu 31 sierpnia 1939 roku premier Litwy Jonas Černius zložyt uroczystą deklarację neutralnošci wobec konfliktu polsko-niemieckiego1101. Przez następne dniu kiedy juž trwaia agrcsja niemiecka na Polskę, hitlerowska dyplomacja czynila intensywne starania aby naklonič Litwę do otwartego wystąpienia przeciwko niej. Mimo ostrych nacisköw Litwini. až do konca nie przystali na propozycje niemieckie. Co więcej rząd litewski dla dotrzymania deklaracji mūšiai się w tym czasie przeciwstawic takže wewnętrznej opozycji skupionej woköl Augustinasa Voldemarasa, ktöra domagala się aby wykorzystač sytuację i zbrojnie zająč Wilno oraz resztę spomego z Polskąterytorium1!!. Niestety neutralnosc Litwy na niewiele się zdata, decydujący cios zostal zadany ze wschodu w dniu 17 wrzesnia. Jednak wlasnie w tym czasie, kiedy Polacy zmagali się z Sovvietami Litwini uczynili kolejny gest dobrej woli, otwierając granice - nie bez wewnętrznych oporöw dla wycofującego się polskiego wojska i ludnošci cywilnej. Lącznie przybylo tarn wtedy okolo 15 tys. žotnierzy i zmobilizowanych poiicjantöw a takže ponad 2 tys. osöb cywilnych II2. Byt to jednak ostatni pozytywny gest wobec Polski. W miarę uplywu czasu, kiedy okazato się, že ulegla ona calkowitej okupacji, Litwini zdecydowali się skorzystac z nadarzającej się okazji i przejąč upragnione Wilno, ktöre ich zdaniem ciągle znajdowalo się pod polską okupacją. W koncu wrzesnia, wladze litewskie przekazaly do Moskwy informaeję, že chcą wyslac na Kreml swojego przedstawiciela w celu p^^prowadzenia rozmöw o przekazaniu Litwie miasta Wilna i „Kraju Wilenskiego”, ktöre strona radziecka przyznawala jej w ukladzie z lipea 1920 roku113. W przeeiwiehstwie do proponowanej im wczesniej wspölpracy z Niemcami, tym razem Litwini pierwsi wystąpili z inicjatywąprzylączenia się do rozbioru Polski tyle, že juž nie z Niemcami lecz ze Związkiem Radzieckim. Inicjatywa idąca z Kowna dala początek rozmowom radziecko-litewskim. ktöre ostatecznie zakonezyly się umową Urbšys - Molotow podpisaną w Moskwie 10 paždziemika 1939 roku, na mocy ktörej ustalono przekazanie Litwie przez Związek Radziecki miasta Wilna i jego obwodu. W trakeie moskiewskich rozmöw Molotow i Stalin zapoznali litewskiego ministrą spraw zagranicznych z tekstem tajnego protokolu do ukladu radzieckoniemieckiego, gdzie w pierwszym punkeie wyraznie napisano, že obie strony uznają interesy Litwy w rejonie Wilna jednoczešnie zaznaczając, že znalazla się ona w radzieckiej strefie wplywöw. Oczywiscie pokazanie tego dokumentu bylo ze strony Sowietöw demonstracją sity wobec Litwinöw, mimo to, znając swoją sytuację przystali oni na wspolpracę z nimi i dotączyli się do rozbioru ziem polskich. W literaturze podaje się, že na Litwinach wymuszono ten uklad. To prawda, ale trzeba pamiętač, že rozmowy z Sowietami zainicjowali jednak oni sami i w ten sposöb ulatwili im aneksję wlasnego kraju. Wszystko to

H. Batowski, Agonia pokoju i poczqtek wojtiy sierpien-wrzesieii 1939, Poznan 1984, s. 366. P. Lossowski, Polska-Litwa ostatniesto lat, Warszawa 1991, s. 60. 112 Idem, Litwa a sprauy polskie 1939-1940, Warszawa 1985, s. 45. 1,3 J. Urbšys, Lietuva lemtingaisiais 1939-1940 metais, Vilnius 1988, s. 23. 110 111

ZZPROWADZENIE. POLACY NA UJWIE PRZED ROKIEM 1944

55

zas w imię uzyskania Wilna. Na mocy ukladu litewsko-radzieckiego z 10 pazdziemika 1939 Litwini otrzymywali fragment anektowanej przez Sowietów Wileñszczyzny musieli jednak jednoczešnie zgodzič się na rozlokowanie w swoim kraju baz wojskowych Armii Czerwonej. Wojska radzieckie zostaiy rozlokowane w Nowej Wilejce114, Gajžunaj, Prenachi OIicie1Is. ILUSTRACJA 4. Litewskl marsz na Wilno.

Zródlo: le zbiorów autora. Wkroczenie wojsk litewskich do Wilna míalo miejsce 28 pazdziemika 1939 roku. Jak pisze litewska badaczka Regina Žepkaite „..spodziewano się, ¿e wkraczajqcej na Wtlenszczyznę armii litewskiej mogq się przeciwstawic wrogo nastawione do Litwy elementy, nie zlikwidowane przez Armię Czerwonq, ukrywajqce się w lasach resztki wojska polskiego” 116. Wkraczające wojska litewskie mialy wyrazny rozkaz „..po przekroczeniu bylej linii administracyjnej - tak Litwini nazywali granicę polsko-litew ską-u' razie sprzeciwu zastosowac wszystkie posiadane šrodki celem likwidacji stawiajqcych opór14*6

Byla to niewielka miejscowošč sąsiadująca zWilnem, dzisiaj jest jego dzielnicą, w ktdrej nota bene rejestruje się dzisiaj najwyžszy odsetek ludnošci polskiej w stolicy Litwy. 13 J. Urbšys, op. cit., s. 58. 16 R. Žepkaitė, Vilniaus istorijos atkarpa 1939 m. spalio 27 d. - 1940 birželio 15d., Vilnius 1990, s. 42. 14

fìozdzial I

56 ILUSTRACJ A 5. Litwini w marszu na Wilno.

¿ròdio: Z e z b io ró w a u to ra .

ILUSTRACJA 6 . Rosjanie wycofujący siç z Wilna.

¿ròdio: Z e z b io ró w a u to ra .

WPROWADZENIE. POLACY NA UJWIE PRIED ROKIEM 1944

57

Ta tym razem ewidenlna wspolpraca z okupantem w rozbiorze Polski nie byla dla wielu Litwinow czyms niezwyklym. O naciskach zwolennikow Voldemarasa juž wspominalem. Co więcej juž w okresie międzywojennym politycy litewscy uwazali, že nie ma nic zlego we wspotpracy z Niemcami czy Związkiem Radzieckim przeciwko Polsce. Wręcz przeciwnie z ich perspektywy by! to wlasciwie jedyny skuteczny sposob uzyskania wladzy nad Wileriszczyzną. Stąd między innymi aktywna wspolpraca litewsko-sowiecka w roku 1920. W niektdrych kręgach postawa ta nie ulegala zmianie takže przez następne lata. Wyrazem tego može bye artykul opublikowany 23 marca 1927 w organie litewskich narodowcow „Lietuvis" gdzie czytamy: W wypadku wojny polsko-sowieckiej armia litewska - dzięki geografieznej sytuacji Limy zagražač będzic tylom lewego skrzydla polskiego frontu. Wilno i Grodno, jako doniostc punkty strategiezne, wymagac będą naležytej oslony (...) Po czyjej stronie stanęlaby Litwa w wypadku wojny polsko-sc wieckiej? Dwoch zdan co do tego byč nie može. Stojąc po stronie sowieckicj byioby dla Limy o wiele korzystniejsze ...,n. Že byia to polityka krotkowzroczna okazalo się juž po roku, kiedy w lipcu 1940 r. Litwa stata się LitewskąSRR, a tysiące Litwinow ruszyto szlakiem Polakow wywiezionych juž wczesniej na Syberię i do Kazachstanu. Jednak w danym momencie dla nacjonalistow Litewskich by! to ogromny sukces, a dla większošci spoleczenstwa spelnienie marzenia jakim bylo posiadanie Wilna, pradawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini otrzymali z rąk Sowietow tylko częšč terytorium, ktore ci im wczesniej przyznali w traktacie pokojowym z 12 lipca 1920 roku, podpisanego w czasie walk z Polakami, a do ktorego odwolywal się uklad z 10 pazdziemika 1939 roku. Jednak srodowiska nacjonalistyczne i tak uznaly to za wielki sukces polityezny. Rząd wreszeie mogl stwierdzič, že po 2 0 latach uporczyw^ch wysitkow doprowadzil do odzyskania okupowanej przez Polakow stolicy Litwy. Pod takimi tež haslami przygotowano uroezyste przejęcie otrzymanego terytorium, na ktore skladala się większosc powiatu wilensko-trockiego z miastem Wilnem, polowa powiatu šwięcianskiego, oraz skrawki powiatow: grodzienskiego, lidzkiego, oszmiahskiego i braslawskiego. Przekroczenie granicy polskiej przez wojska litewskie nastąpilo w kilku miejscach. Uroczystą formę przybralo ono na szosie kowienskiej kolo Zawias. Uroczyscie przepilowano wtedy polski szlaban graniezny i dokonano spalenia slomianych wiech wyznaczających wczesniej linię graniezną. Cafy przebieg wkroczenia wojsk litewskich na Wilenszczyznę lącznie z defiladą w samym Wilnie

1,7

Cytowano za: R Lossowski, Polska-Litwa. Ostatnie sto Lit, Warszawa 1991, s.42. W tej samej pracy, s. 38 Piotr Lossowski wspomina takze o bardzo aktywnej wspolpracy Litwy z przedstawicielami mniejszosci narodowych w Polsce, ktorzy prowadzili dzialalnosc antypanstwow^, w tym takze terrorystyeznq. W 1923 roku minister Purickis planowal nawet zorganizowanie wspolnymi silami powstania przeciwko Polsce. Znane jest takze finansowanie przez Litw$ Organizacji Ukraihskich Nacjonalistbw. Wedlug materialbw oskarzenia w procesie o morderstwo ministra Pierackiego wynika, ze litewskie dotaeje stanowily prawie polow^ dochodbw OUN. Szerzej na ten temat patrz: W. Zelenski, Zabojstwo ministra Pierackiego, Warszawa 1995, s. 56-61.

58

Rozdziat I

utrwalono na filmie zrealizowanym, na rzadkicj w owych czasach kolorowej tašmie filmowej. Takie podejšcie do dokumentacji tego wydarzenia wyražnie wskazuje na chęč wykorzystania propagandowego. Zdaje się to potwierdzac takže fakt sprowadzenia na trasę przemarszu wojsk wiwatujących thimow, ktorymi byli ochotnicy z Kowna i innych miast litewskich m . Z okazji wkroczenia Litwindw do Wilna wydano tež specjalnąįednodniowkę wjęzyku polskim pt. „Nasza Depesza”, w ktörej možna bylo między įnnvmi przeczytač, že: W chwili obecnej, kiedy zawicrucha wojenna ogamia Europę, Wilno trafia do cichej prz>fstani. Wilnianie radošnie wiiając Armię Litewską, wicrząglęboko, že miasto nasze podniesione znowu do przyshigującego mu historycznego znaczcnia, pod troskliwą opieką Rządu i Armii kroczyč będzie drogą szybkiego rozwoju ku jasnej i šwietlanej pizyszlošci*119. Przytoczone stowa mimo propagandowego patosu po częsci odpowiadająjednak prawdzie, chodzi tu bowiem o to, že mimo bardzo krotkich rządow na terenie Wilenszczyzny (od 18 wrzesnia do 28 pazdziemika), Sowieci dali się bardzo mocno we znaki miejscowej ludnošci. Między innymi aresztowano i wywieziono wtedy 348 osob, gtownie spošrod miejscowej inteligencji, choc nie tylko. Wsrod aresztowanych znaležli się m.in. profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego: Stanislaw Cywinski, Wiadyslaw Jakowicki i Czeslaw Czamowski. Opr6 cz tego aresztowano takže braci Jozefą Pilsudskiego, Jana i Kazimierza, a takže licznych dzialaczy samorządowych, politykow i urzędnikow panstwowych. Možna tu wspomniec na przyklad bylych postow do Sejmu Wilenskiego: Witolda Abramowicza, Stanislawa Baginskiego oraz ptk. Bronislawa Wędziagolskiego120. Aresztowa­ nych trzymano gtownie w więzieniu na Lukiszkach, następnie w polowie pazdziemika zostali oni wyekspediowani do więzienia w Wilejce a stamtąd do Minską. Po większošci z tych osob shich od tamtej рогу zaginąl. Ogromnym obciąženiem i realnym niebezpieczenstwem dla ludnošci byli žotnierze Armii Czenvonej, ktorzy dopuszczali się często plądrowania i napadow na „polskich bumijow”. Atmosferę tamtych dni znakomicie przedstawil w ujęciu satyrycznym, ale odzwierciedlającym owczesną rzeczywistosc, Sergiusz Piasecki w ksiąžce „Zapiski oficera Armii Czenvonej”. Mając więc na uwadze te fakty latwo zrozumieč, že pierwszego dnia Polacy witali Litwinow w Wilnie z wielką ulgą jako przedstawicieli cywilizacji. Т у т bardziej, že za wojskiem podąžaly transporty z žywnošcią wydane z zapasow strategicznych, ktore w znakomity sposob uzupetnity powstale przy Sowietach braki aprowizacyjne. Radošč z wycofania się sowietow trv^'ala jednak bardzo krotko. Po pienvsze kiedy Litwini wkraczali do Wilna wojska radzieckie wycofaly się z tego miasta jedynie do nowo utworzonej bazy w sąsiadującej z nimNowej Wilejki121. Z kolei sami Litwini bardzo szybko podjęli dzialania mające doprowadzic do lituanizacji zajętego obszaru, gdyž przekonaP. Lossowski, Litwa a spraivy polskie, s. 64. wpraslarych murach Wilna, „Nasza Depcsza” Wilno 28 paždziemika 1939, s. 1. 120 J. Surwito, Rachunki nie zamknięie. Wilenskie šlady na drogach cierpien, Wilno 1992, s. 92. 121A. Martinionis, I Vilnių Aukštaičiai, i Vilnių Žemaičiai, i Vilnių visa Lietuva! „Švyturys” 1989, nr 18, s. 28. 1,8

119 Armia Litewska

59

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

ILUSTRACJA 7. Fotokopia jednodniówkì „Nasza Depesza”.

n,ä, DEPKZfl W in o , 2 0 p a ž d z lo r n lk a

1939

r.

Armia Litewska w prastary ch m urach Wilna W i L K O . W flnlu dzlilejszym Aimla Utewsks god tìowfidztwem §en. WltkOBSka», po otiwnfyiu w dniu wtzoralszym Helszagoly, Troli, or3z neregu Innych mlejswwoiil okr^ou wllefiskiegc, wkruro do prastai yih m irta grūdu 6ledymina, do odzyskwiu stsllry tllwy— Wifna. W chwill oberaci, Kfedy 2avi fe­ rmila wofenna ogtifila Europe, Wilno traila do clrhej przystanl. ^il;:!anie radoinie ultijąc Armlę utcwski, v)iti£4 b-gn|gceB8 ma hlflorytmeoo xna-

tienla, pod troskllvn opfeką Rz^do i ArmU krorryf bįilzle drcw szytrtrlega rozvoju ho jasnej I Iwletnel przysztoSd. Dūsiai plękne, prastare mūry lltewsklel stoflcy-WBna, rortrxnfew «t będą radoinyori oknykaml na atil RepubHkl Uiewsktel, Preiydeita Smetony I Arnu. NIeit! tyle Prezydent RepoMkl llte»jWe|l Nietii žy|e Armia Ltlewskal HIeib žyje stoteczne mlasto Wllnol P r i r y d n t M p u h llk l U te w s k te j S m e lo «

H I L E UBOCZTSIOŠGI NlllAhlE M P U IITEDHH W lln o : L lt e w s k ie j W

D z t s la ) w

I m le n lu

t e w s k lo g o

z

I n lc ja ty w y

W lln le , o d b ą d z le lu d n o š c t

p. S t a s z y s ,

w

si«}

K o m ite tu na

p la u u

p r z e m ö w ie n la I m le n lu

o b y w a te ls k le g o

K a te d r a ln y m

p o w lta ln e

P o la k ö w

w ygIosząt

w lle A s k lc h

p o w ita n la

p o d n lo s la P rezea

A r m ll

u r o c z y e to fič . K o m ite tu

a d w . S z y a z k o w s k l, w

L t>

I m le n lu

s p o ie c z e ft s t w a iy d o w s k ie g o d r . W y g o d zk ! o r a z p r z e d s ta w lc le le lu d n o š c l b la lo r u s k le ) I r o s y js k le j. P o n a d to p r z e m a w la d b q d z I e r e p r e z e n ta n tS o w le c k lc h w ta d z w o )s k o w y c h . N a P r z e m ö w le n la

o d p o w le g e n e r a l W itk a u a k a s .

W trosce o ludnošč wlleAską 100 w agonöw žy wnoÄcl d la W ilna. KO W N O , Radio K o»H i«kit pVd«I», (i w » ■ iS liiiiih dnliik «*«*rM* do Wilna » M M t>a*apo«t/ ir-a * * » « • « •'lyUIdu lliryek Uak dal « j Wib-ano* dobiu la a U J - ‘ »«y fO li-a a o dU WlUa 100 l .rt jlO d .

(“«■••MiMtmbj. Sztandar litewskl na gorze Zamkowej

W ILNO. W akd,kt< odfc,d,i. d , d . li . , , 4 , Drociftlolfi. W fodciM il ik jo . - t 'I i pod8l.iioir loala.ir utand.i k l . - i U »* "’*'**'• Laul/ i»m la (taJyab*. po «ryi» • Katadoc odpiiuront i n l i ai» urori)aU •abo*«iiil>o »*• aabol.d.l^c d o m .], a « D«h ö d . kl“ , «da al< d « O llrtl

20 tyslęcy wllnian otrzyma bezplatnle poiywlanio W ILN O . jtk .1« dowiadoj'ay

-lade« ItMwakia • c l«(«

p i n u s m k klHu dal dodyoUd k' innymi swoich wiemych narodowosci litewskiej do uchylania się od služby wojskowej poprzez ucieczkę na Litwę, co tež im osobiscie ulatwial. W czasie wojny jego dzialalnosc przybrala jednak juž formę niebezpieczną dla zdrowia a nawet žycia jego polskich parafian i są" P. Lossowski, Polska - Litwa, s. 78. Ibidem. ’ Ibidem, s. 79. ' R. Korab-Žebryk, Biala ksi(ga w obronieArmii Krajowej na Wileñszczyznie, Lublin 1991, s. 108. Ibidem, s. 109.

70

Rozdziat

I

siadow. W tym celu sprzeniewierzyl się nawet powolaniu kaplariskiemu przekazując litewskiej policji bezpieczenstwa Saugnmie, wspotpracującej z gestapo, informacje wyciągnięte od parafian na spowiedzil59. Ksiądz w kolejnych listach do Saugumy donosil 0 osobach prowadzących tajne nauczanie, podawal nazwiska wspotpracownikow AK lub informacje o oddziatach partyzanckich. Dla wielu osob wymienionych w tych listach rownato się to wyrokowi smierci. Ze względu na ogromną szkodliwosc tych dziatan 1 brak chęci zaniechania tego procederu wyrokiem sądu wojskowego proboszcza rozstrzelano 160. Wydawač by się mogio, že sprawa jest ewidentna, pozbawiona kontrowersji. W rzeczywistosci jest jednak inaczej, dla Litwindw dzisiaj ksiądz Jakavonis jest sztandarową postacią, „ofiarą bandytow z AK”. W 1993 roku nawet možna bylo kupič ksiąžkę gloryfikującą tego kaplana161. Co więcej juž wczesniej možna bylo znaležč na przyktad w atlasie litewskich pamiątek narodowych i kulturalnych wzmiankę o pomniku księdza Jakavonisa w Olkienikach, „ofiary Armii Krajowcj”. Wzmianka ta zaš sąsiaduje tam z notkami o pomnikach dla ofiar hitleryzmu162. Jak więc widac dla Litwinow nie ma dzisiaj rožnicy między hitlerowskim okupantem, z ktorym wielu z nich kolaborowalo, a oddzialami, ktore walczyty przeciwko nim. Pretensje litewskie mająuzasadnienie tylko w jednym przypadku. Chodzi tu o akcję odwetowąoddziaiu „Lupaszki”- Zygmunta Szendzielarza, ktory zamordowal 23 czerwca 1944 roku, 27 mieszkancow (w tym kobiety i dzieci) Dubinėk, na terenie przedwojennej Litwy, co bylo odpowiedzią za zamordowanie przez Litwinow w dniu 20 czerwca, w Glinciszkach 39 Polakow. Akcja ta zostala przeprowadzona pod wplywem emocji jednak nic nie usprawiedliwia mordu na ludnošci cywilnej. Wyczyn oddzialu „Lupaszki" položyl się cieniem na honorze calej Armii Krajowej na Wilenszczyznie i jest godny potępienia. Byl to jednak jedyny taki przypadek a nie jedcn z wielu jak chcą dzisiaj Litwini. Wszelkie inne ofiary šmiertelne wsrod Litwindw byly wynikiem walk i uzbrojonych oddzialow, ewentualnie wykonaniem wyroku na niebezpiecznym konfidencie jak w przypadku księdza Jakavonisa. W okresie okupacji hitlerowskiej przeprowadzono na obszarze Generalnego Komisa­ riatu Litwy kolejny juž na tych terenach spis ludnošci. Zostal on przeprowadzony rękami litewskimi o czym mogą swiadczyc między innymi instrukcje dla rachmistrzow i osob kierujących spisem wydane tylko po niemiecku i litewsku163. Duža rola w tym zadaniu nieprzychylnych Polakom urzędnikow litewskich kaže nam przypuszczač, že dane o tej ludnošci mogty byč zanižane, tak jak w trakcie jedynego spisu przeprowadzonego na Litwie przed wojną. Spisu dokonano juž po radykalnych zmianach polegających na deportowaniu znacznej liczby mieszkancow tej ziemi jak i po rozpoczęciu eksterminacji lud­ nošci žydowskiej. Poza tym kraj ten powiększyt się o kolejne terytoria wlączone w granice administracyjne Litwy, a wlasciwie Generalnego Komisariatu Litwa. W konsekwencji otrzy-

Ibidem, s. 87. ,f* Ibidem. 161 A Patackas, Kunigas AmbraziejusJakavonis, Trakai-Vilnius 1993. Ih2Lietuvos kultūros irgamtos paminklu atlasas, Vilnius 1991, s. 90. 163Visuotinis Lietuvosgeneralines sritiesgyventoju surašymas 1942 m.gegužes men. 27 d. Instrukcija surašin­ ėtojams, Kaunas 1942; Visuotinis Lietuvos Generality Srities Gyventoju Surašymas 1942 m. gegužes men. 21 d. Instrukcija surašymo rajonu vedėjams, Kaunas 1941.

71

WPROWADZENIE. POLACY NA UTWIE PRZED ROKIEM 1944

mujemy obraz Litwy zmienionej pod względem liczby i rozmieszczenia rožnych narodowosci. T a b e la 7. Liczba ludnošci Litwy wedtug spisu z 2 1 V 1942.

M ia s t o W i ln o i K ja j

P o z o s t a lc z ie m ie

C a lo š č L itw y

W ile n s k i

L itw y

w g r a n ic a c h z 1 9 4 2

N arod ow osc lic z b a

lic z b a

procent

procent

lic z b a

procent

L itw in i

32 4 234

4 3 .4 4

1 930 783

9 4 .1 2

2 255 017

8 0 ,6 0

P o la c y

31 5 042

4 Ū «

41028

2 ,0 0

356070

1 2 ,7 3

B ia lo r u s in i

81 2 5 7

1 0 .8 9

4 923

0 ,2 4

86180

3 ,0 8

R o s ja n ie

22 792

3 .0 5

56 209

2 .7 4

7 9 001

2 .8 2

3 109

0 .4 2

18 4 6 3

0 .9 0

21 572

0 ,7 7

746 434

1 0 0 .0 0

2 051 406

1 0 0 .0 0

2 797 840

1 0 0 ,0 0

Inni R aže m

žrodto: LVA, F. R-743, Ap. 5, B. 4 6 ,1.105. Oczywiscie ludnošcią dominującą w catym kraju byli Litvvini. Jednak juž w wypadku danych dla Wilenszczyzny okazuje się, že Polaköw wykazano 42% czyli tylko nieco mniej niž Litwinövv. Kiedy jednak przejdziemy do danych szczegötowych okaže się, že nawet ten spis potwierdza przedwojenny uktad dominacji ludnošci polskiej, wykazany w polskich spisach. Centrum obszaru, na ktörym Polacy byli v/iększoscią stanowiio miasto Wilno (71,92% Polaköw). Zaš woköl niego znajdowaly się przyiegające do siebie gminy: Rzesza (70,9% Polaköw), Podbrzezie (52,5%), Mejszagola (50,3%), Niemenczyn (62,2%), Podbrodzie (88,7%), Mickuny (51%), Woroniany (80,11%), Oszmiana (72,96%), Soly -72,05%), Graužyszki (83,81%), Landwaröw (81,4%), Troki (57,7%), Rudziszki (70,8%), Ejszyszki (64,4%), Bieniakonie (78,1%) i Soleczniki (77,8%)164. W wymienionych gminach mieszkalo 88,48% wszystkich Polaköw, ktörych rejestrowal na Litwie spis z 1942 roku. Ješli umiescič wymienione dane statystyczne na mapie to potwierdzi się, že Sowieci przekazali Litwie obszar zamieszkany w przewažającej większošci przez ludnošč polską. Wedtug tych samych danych, na terytorium przedwojennej Litwy mialo pozostac 41 028 Polaköw, co bylo liczbą znacznie mniejsząod tej, wykazanej w oficjalnym spisie z roku ' 923 (65 599 osöb). Oznacza to, že przez 19 lat populacja litewskich Polaköw zmniejszy;a się o 24 571 osöb. Tak wielkiego ubytku nie tlumaczą nawet wysiedlenia i aresztowania przeprowadzone do momentu spisu. Jedynym wyttumaczeniem jest więc oszustwo >pisowe ewentualnie zastraszenie tamtejszej ludnošci. Abstrahując od wiarygodnosci konkretnych liczb podanych w niniejszym spisie naležy jednak zauwazyc, že w nowych granicach Litwy glöwne skupisko ludnošci polskiej przenioslo się na teren Wilenszczyzny, wcielonej do tego panstwa w 1940 roku, zaš obszar przedwojennej Litwy jawi się jako niejsce gdzie Polacy žyją w rozproszeniu, w niewielkich grupach. Wažne jest takže to, že Polacy ciągle stanowili zdecydowaną większošč mieszkancöw Wilna, a takže w pro-

“ Szczegölowe dane zamieszczono wartykule: A. Srebrakowski, Liczba Polaköw na Litivie wedlugspisu ludnošci z 27 maja 1942 roku, „Wroclawskie ScudiaWschodnie” 1997, nr l,s. 176-183.

72

R ozdziat

I

mieniu kilkudziesięciu kilometröw woköl niego tworząc zwartą wyspę polskosci na terytorium Litwy w nowych granicach. Doswiadczenia wojny, kolejne okupacje i zachowanie się podczas nich Litwinöw ksztaltowaty obraz tego narodu w swiadomosci Polaköw z Wilenszczyzny. Mimo, že od potowy roku 1940 Litwini teoretycznie znajdowali się wpodobnej sytuacji do Polaköw, gdyž stracili swojąniepodleglošč, to jednak nie doprowadzilo to do zbliženia między obu narodami. Mimo pomniejszych prob wspölpracy generalnie Litwini konsekwentnie wykorzystywali istniejącąsytuację do realizacji celu jakim bylo posiadanie Wilna i Wilenszczyzny pözniej zas wyrugowania stamtąd Polaköw. Dia nacjonalistöw sprawą drugorzędną byl w danym momencie fakt ograniczonej suwerennošci, liczylo się dorazne, fizyczne przebywanie na tym terenie i sprawowanie tarn wladzy. Odbywalo się to co prawda na najnižszym szczeblu ale jednak mimo wszystko byla to wladza realna, pozwalająca ksztahowac rzeczywistosc i realizowac wolno wlasne cele. Znamienne jest tež to, že obojętnie czy urzędnikiem byl Litwin komunistą, czy Litwin hitlerowski kolaborant, zawsze byl on najpienv Litwinem i dbal o interesy swojego narodu kosztem wszystkich innych. To oczywiscie musialo negatywnie wplywac na stosunek do nich pozostalych narodowosci. W oczach Polaköw byli oni zawsze tymi, ktörzy w sposöb zdradziecki dokonali zaboru Wilenszczyzny a co gorsza, aby osiągnąč ten cel wyshigiwali się šmiertelnym wrogom Polski. Z lat wojny wyniesiono takže doswiadczenie, že urzędnik Litwin będzie robil wszys­ tko aby utrudnič žycie Polakowi dlatego lepiej bylo zalatwiac wszystkie sprawy z ich przeložonymi czyli najpierw Rosjanami požniej zas z Niemcami. Z kolei osobiste krzywdy poniesione z winy Litwinöw staly się u wielu Polaköw ¿rödlem prawdziwej nienawisci do calego narodu. Kiedy więc latem 1944 roku Armia Czerwona wypierata z terenu Litwy okupantow hitlerowskich przepasč między Polakami i Litwinami byla j už ogromna.

Ro z d z i a I

II

SYTUACJA POLAKOW NA LITWIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI W LATACH 1944-1959 1. Pierwsze miesiące po zakortczeniu okupacji hitlerowskiej 13 lipca 1944 roku, w dniu wyzwolenia Wilna od okupacji niemieckiej na baszcie zaraku Gedymina pojawita się bialo-czenvona flaga, ktorą zatknąl tam jeden z polskich akowcöw z oddziahi walczącego obok Armii Czerwonej podczas wyzwalania miasta. Przez następne dni na ulicach, obok patrolujących miasto žolnierzy radzieckich, možna byto spotkač akowcöw z opaskami w barwach narodowych na ramieniu. Natomiast w okolicach Wilna, w tamtejszych wioskach i miasteczkach, gdzie Poiacy stanowili większošč ludnošci mieszkancy ciągle jeszcze czuli się pewnie, tak že w sposöb ostentacyjny bojkotowali na przyklad pröby przeprowadzenia mobilizacji przez Sowietöw. Raporty pracowniköw administracji radzieckiej z tamtego czasu pelne są utyskiwan na lekcewaženie wladzy przez ludnošč polską. Za przyklad može poslužyč tu raport niejakiego Wolkowa, ktöry po odwiedzeniu gminy Murowana Oszmianka, Rudziszki i Graužyszki pisal: (...) wtych gminach rozporządzenia wladzy sowieckiej, przez naszych ludzi, calkowicie są blokowane przez bialopolaköw. Ludnošč ucieka do lasöw, nikogo nie možna zastač w domu, szczcgölnie w wieku poborowym. Naszych przedstawicieli ludnošč kategorycznie nie uznaje za wladzę. Bialopolacy twierdzą, že to ich rejon i tu będą przeprowadzac mobilizację. We wsi Mazurowszczyzna 14 lipca 1944 roku o godz. 3 w dzien zostal zabity žolnierz Armii Czerwonej'. Chwilowo Poiacy mogli się jeszcze ludzič, že na terenie dawnego wojewödztwa wilenskiego przywröcona zostanie polska administracja panstwowa, že znowu będzie tam Polska. Następne dni przyniosly jednak otrzezwienie. Początkowo, jeszcze do 17 lipca kiedy woköt Wilna stacjonowaly razem oddzialy Armii Czerwonej i Armii Krajowej w samym miescie panowala wlasciwie tröjwladza. Urzędowali tarn: Komendant calego miasta z Armii Czerwonej, w prawobrzežnej częsci Wilna byl komendant miasta z Armii Krajo­ wej, zaš obok nich pojawili się przedstawiciele litewskich wladz komunistycznych, ktörzy przybyli tu za ArmiąCzenvoną12. Jednak juž w dniu 17 lipca, kiedy nkazai się pierwszy. 1 J. Wolkonowski, Okręg WilenskiZwiqzku WalkiZbrojnejArmii Krajowejw latach 1939-1945, War­ szawa 1996, s. 297. Tam tez więcej przykladow takich raportöw. 2 Ibidem.

74

Rozdziat II

jednostronicowy numer drukowanej po polsku „Prawdy Wilenskiej” možna bylo w nim przeczytač: Wojska 3 Bialoruskiego Frontu, dzisiaj, 13 lipca, wwyniku pięciodniowych walk zniszczyly gamizon nicmiccki okrąžony w mie&ie Wilnius i oswobodzily stolicę Litewskiej Radzieckiej rcpubliki od faszystowskich najeidzcöw (...)3. Slowa te pochodzify z rozkazu wydanego przez Jozefą Stalina i nie pozostawity žadnych wątpliwosci co do statusu Wilenszczyzny i mieszkających tam Polaköw. Znamienny byl takže brak w tekšcie jakiejkolwiek informacji o udziale Armii Krajowej w wyzwalaniu Wilna. Razem z pierwszym numerem „Prawdy Wilenskiej" dotarla do Polaköw informacja o podstępnym aresztowaniu przez Rosjan w tym dniu dowödcy AK na Wileriszczyžnie, pik. Aleksandra Krzyzanowskiego „Wilka” i jego sztabu oraz o intemowaniu w Miednikach, na pohidnie od Wilna ujawnionych žoJnierzy AK. Sowieci, traktując Wilenszczyznę jak częšc swojego paristwa, rozpoczęli tu automatycznie mobilizację Polaköw do Armii Czenvonej. Początkowo karty mobilizacyjne wręczano indywidualnie, „po cichu". Następnie zas juž caikowicie oficjalnie ogioszono pobör męžczyzn urodzonych w latach 1909-1926. Przebywająca w Wilnie od 20 lipca 1944 roku Irena Sztachelska, związana ze Związkiem Patriotöw Polskich i PKWN, tak charakteryzowala na gorąco sytuację panującą w miešcie: Peinomocnicy wtadz partyjnych prowadzili agitację w prasic i siowic tylko za wstępowaniem do Armii Czenvonej. W Wilnie wojenkomaty oswiadezaiy Polakom, že mogą pdj& do Armii Polskiej, na prowineji möwiono przewažnie: «A nie wsio warn rawno». Oficjalnie nigdzic nie ogioszono ani nie oswiadezono, že Polacy będąmogli pöjsc do Armii Polskiej, nie zezwalano w owym czasie na agitację i propaganda Armii Polskiej (nie bylo zezwolenia na organizację ZPP w Wilnie). Przedstawicicla Armii Polskiej w komisjach poborowych nie bylo. Przedstawiciclc rządu londynskiego natomiast wydali odezwę, nawolującądo uchylania się wszystkimi možliwymi sposobami od mobilizaeji i od wstępowania cz>' to do Armii Polskiej, czy to do Czenvonej, gdyž będzie to zdrada stanu. Zaczęlo się masowc zgloszenie do lekarzy po iwiadeetwa lekarskie, zmiana mieszkan, fabrykaeja falszywych dokumentöw, chowanic się, ucieczki do lasu, ueieezki za Bug, masowy naptyw do pracy w instytucjach dających odroczenic shižby wojskowej (kolej). Do wojenkomatöw zglaszal się niewielki proccnt zmobilizowanych. Z wielu wiosek nikt się nie zglosil (powszcchnie przyjęte bylo, že chlopi przy przyježdzie jakiejkolwiek wladzy rozbiegali się momentalnie do lasu). Wszystkie transporty ze zmobilizowanymi szly na wsenöd (ostatnie wiadomosci byly z Miiiska i Smolenską). Wladze micjscowe informowaly nas, že nowo zmobilizowani Polacy jadą do centröw formowania Armii Polskiej w Smolensku, w Wiafcnie, Kaludzc.

3 Rozkaz Naczelnego Wodza getieralowi armii Czemiaihowskiemu, „Prawda Wilenska" 1944, nr 1,

SYTUACJA POLAKOW NA UVA/IE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

75

Transporty na wschod i vviadomosci ze Smolenską i Minską wywotywaty silną reakeję ze strony ludnošei: «gdzies wywožą», «więcej ich nic zobaczymy», «czemu nie wioządo Polski», itp.4. Mimo, že atmosfera na VVilenszczyžnie zaczęta się zagęszczač, z powodu wzrostu liczby aresztowan - na razie akowcow i ich potencjalnych wspoipracownik6w - coraz więcej osob moglo się czuč zagrožone, probowano jednak povvracač do normalnego žycia. Charakterystycznym tego objavvem bylo ponowne otwarcie teatrow. Dla Polakow bylo szczegolnie wažne, že decyzją KC Komunistycznej Partii (bolszewikow) Litwy z dnia 6 pazdziemika 1944 roku povvolano w Wilnie nie žadne inne tylko dwa teatry polskie. Byty to: Polski Teatr Dramatyczny oraz Polski Teatr Komedii Muzycznej. Miaty one jedną wspolną dyrekeję i siedzibę przy ui. Gedymina 6 w dawnym lokalu teatru „Lutnia"5. Razem oba zespoty liczyly 204 osoby6. Między 1 pazdziemika 1944 a 28 stycznia 1945 roku, kiedy teatry zaprzestaly dzialalnošci, daly one lącznie 128 przedstavvien i imprez o charakterze koncertowym i widowiskowym. W prezentowanym repertuarze znalazty się: „Uciekla mi przepioreczka” Stefana Žeromskiego, „Damy i Huzary” Aleksandra Fredry oraz w Teatrze Komedii Muzycznej „Krol Wl6częg6w” Frimmla. Szereg sztuk, w tym ..Halka" Moniuszki byly w przygotowaniu. Co więcej przy teatrach rozpoczęlo dzialalnosč Studio Dramatyczne szkolące mlodych adeptovv sztuki aktorskiej. W tamtym czasie uczęszczali do niego między innymi: Hanna Skaržanka. lgor Przegrodzki i Zygmunt Kęstowicz . Oprocz tego wszystkiego, jeszcze przed otvvarciem dužych teatrow aktorzy \varszawscy, ale nie tylko, tworzyli tež niewielkie, sezonowe teatrzyki czy kabarety ogrodkovve. Między innymi przy ulicy Arsenalskiej w Wilnie powstal „Ogrdd Artystow*' Lud\\ \ka SemjK)linskiego. Aktor wspomina, že mial wielki problem z wladzami litewskimi, ktore w žaden sposob nie chcialy mu dač pozvvolenia na otwarcie sceny, gdyž w Wilnie

AAN, Oddzial VI -Archiwum L.ewicy Polskiej, Fragment listu Ireny Sztachelskicj z 5 vvrzcsnia 1944, sygn. 216/61. Piervvodruk: A. Srcbrakowski, Polacyz Lituy, „Karta" 1992, nr 7, s. 47. AAN, Akta GI. Petnomocnika d/s Ewakuacji, sygn. 2, k- 7. Memoruil w sprau'ie Teatrou’Polskuh iv IVilnie. -wspolny zespol administrac\rjno-kierowniczy liczyl 7 osob 36 osob - vvspolny zespol techniczno-gospodarczy - wspolny zespol artystyczno-techniczny 22 osoby Polski Teatr Dramatyczny: - zespol artystyczno-kierowniczy 12 osob -zespol artystyczny 33 osoby Polski Teatr Komedii Muzycznej: 12 osob - zespol artystyczno-kierovvniczy - zesp61 artystyczny 22 osoby - zcsp6l baletovvy 14 os6b -ch6r 22 osoby - orkiestra 24 osoby Rclacja aktorki I lanki Bielickiej, nagrana przcz A Srebrakowskiego. Nagranie w zbiorach Archiwum Wschodniego.

76

Ro z d zi a t II

powinien byt najpierw powstač teatr litewski8. Na szczęscie dzięki wstawiennictwu ZPP udalo się jednak doprowadzic do otwarcia tej sceny. Niestety polscy profesjonalni aktorzy występowali w Wilnie jedynie do początku roku 1945. Od lutego, grupowo a czasami indywidualnie zaczęli opuszczač Litwę wyježdžając do Polski, do odbudovvujących się teatröw. Bylo to dla nich ulgą, gdyž sukcesy polskich aktoröw dražnity litewskich gospodarzy miasta со powodowaio wiele zadražnien9. Obcowanie z Melpomeną bylo sposobem na zapomnienie o klopotach tylko dla częšci Polaköw i to tylko tych z Wilna. Reszta musiala się zas coraz częšciej borykač z prawdziwymi niebezpieczenstwami. W listopadzie 1944 roku zwiastunem kolejnych niekorzystnych zmian jakie miaty zajsč na terytorium Litewskiej SRR byl spis gospodarstw rolnych, na bazie ktörego wtadze miaty okreslic wymiar obowiązkowych dostaw dla panstwa. Niektörzy gospodarze nauczeni doswiadczeniem lat poprzednich podawali zanižone wielkošci posiadanego areahi, со niestety dla wielu z nich skonczylo się bardzo niedobrze. Jak donosila „Prawda Wilenska” kilu polskich rolniköw, ktörzy podali w trakcie spisu zanižoną wielkosc posiadanego areahi zostali oddani do dyspozycji prokuratora, „ ktdry pociqgnie ich za te machittacje do odpoįviedzialnošci sqdowcf' 1 0 1. Wkrötce doszlo tež do masowych aresztowan i wywozek ludnošci, wsröd ktörej bar­ dzo znaczny procent stanowili Polacy. Z tego со ustalono w ostatnich latach wynika, že częšč wywozek miala swoje zrödto w potrzebach gospodarczych Imperium sowieckiego. Od grudnia 1944 do kwiemia 1945 przeprowadzono w Wilnie i jego okolicach szereg lapanek ulicznych, a takže aresztowan w domach, w trakcie ktörych aresztowane byty osoby calkowicie niewinne. Ludzie ci, w większošci bez wyroköw sądowych zostali w marcu i maju 1945 roku wyslani na roboty do Saratowa, gdzie mieli ukladač gazociąg. Wedhig ustalen Romualda Gieczewskiego z Wilenskiej Wspölnoty Zeslancow w okresie od lutego do czerwca 1945 roku wywieziono z Wilna ok. 9 tys. osöbn . Trasy wywozek byty rožne na przyklad z więzienia nr 1 NKWD w Wilnie, w okresie 4 II - 12 II 1945 r. wyslano 2 499 osöb do PFL Nr 283 w Stalinogorsku w obwodzie moskiewskim. Następnie 22 II - 2 III 1945 г. wyslano 2 492 osöb do PFL Nr 240 w Stalino i Dzieržynsku obw. stalinskiego w USRR. Z kolei 10 III - 31 III 1945 wyslano 1 449 osöb i 15 V -15 VI 1945 r. 752 osoby do PFL Nr 0321 Jelszanka kolo Saratowa, stamtąd 20 X 1945 r. do PFL Nr 0331 w Kutaisi w Gruzji, stamtąd 23 V 1947 г. 300 osöb po strajku do Astrachania, do obozu Nr 204,25 V 1947 r. 297 osöb do obozu Nr 108 w Stalingradzie, 1 VI 1947 r. 467 osöb do obozu Nr 270 w Borowiczach w obw. nowgorodzkim. Ostatecznie po przebyciu szlaku cierpienia najsiiniejsi wracali do W lna: z Astrachania 283 osoby I-X 1948 r, ze Stalingradu 284 osoby X 1947 r. - I 1949 r., z Borowicz 463 osoby XII 1947 г. - I I I 1949r.12

8 L. Sempolinski, Druga polou'a žycia, Warszawa 1985, s. 114. 9 Relaqa usma aktora Zygmunta Kęstowicza uzyskana przez А Srebrakowskiego. 10 J. Karosas, Witini będq ukarani, „Prawda Wilenska" 1944, nr 92, s. 2. 11 R. Gieczewski, Lagry NKWD ZSRR nr 0321 na „szlaku saratowskim*, „Znad Wilii” 1990, nr 18, s. 4. 12 Repressii protiv Poljakov i poVskichgrazdan, Moskwa 1997, s. 250.

SYTUACJA POLAKÖWNA U IW IE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

77

Bardzo przykre jest to, že w wielu wspomnieniach osöb represjonowanych w tamtym czasie pojawiają się często opowiesci о ostrych konfliktach narodowosciowych między Litwinami a Polakami nawet wtedy gdy razem znajdowali się w vvięzieniu czy lagrze1314. Byl to widomy znak, že konflikt polsko-litewski bazujący na dawnych uprzedzeniach i fobiach będzie trwal nadal. Niestety žyde na wolnoSci przynosito kolejne przyklady takiego stanu rzeczy.

2. Dziatalnošč Związku Patriotöw Polskich na Litwie W czasie kiedy juž bylo wiadomo, že Wilenszczyzna zostala stracona dla panstwa polskiego, ostatniąnamiastkąjej oficjanych wladz na tamtym terenie zostal Związek Patriotow Polskich. Organizacja ta wczesniej dzialającajuž w gtębi Związku Radzieckiego na obszarze Litwy powstala we wrzešniu 1944, kiedy wladze radzieckie w Moskwie zezwolily utworzyc tarn placöwki Z PP,4. W požniejszym okresie možna bylo przeczytač w prasie, že wilenski oddzial ZPP zostal powolany juž w koncu 1943 roku, kiedy Związek Walki Czynnej kierowany przez Jana Przewalskiego nawiązal kontakt z Zarządem Gtöwnym ZPP w Moskwie. Od tamtej рогу Związek Walki Czynnej mial byč oddzialem wilenskim ZPP1S. W sprawozdaniu z dziatalnošci wilenskiego ZPP przygotowanym przy okazji jego likwidacji w 1946 roku podaje się, že w czasie wojny istnial on na tym terenie wkonspiracji „jednak zadnych sladöw tej pracy w postaci zachowattych dokumentdw niepozostawil" 16. W celu opisania jak powstawato w Wilnie ZPP juž po wypędzeniu Niemcöw najlepiej będzie skorzystač z relacji osoby, ktöra przyczynila się do jego zatoženia. Autorkąrelacji jest cytowana juž wczesniej Irena Sztachelska17. (...) większosč dzialaczy Zwiądcu Patriotöw z okresu okupacji wyginęla tragicznie. Nowąorganizację trzeba bylo budowač w innym celu, na nowych zasadach i w innych okolicznošciach. W zastanych przez nas warunkach Wilna bylo to zadanie trudne i wymagalo wielu pertraktacji z wladzami Litwy radzieckiej oraz akceptacji przynajmniej częsci spoleczenstwa polskiego. Z mojej dzialalnošci w latach 1940-41 znalam osobišcie I sekretarza Komunistycznej Partii Litwy radzieckiej - Antanasa Snieczkusa i Przewodniczącego Rady Najwyzszej - Justasa Paleckisa. Jednakže kilkukrotne rozmowy z nimi a takže interwencje u v-ministra Bezpieczenstwa Publicznego pulkownika Rudakowa moje i mojej siostry nie daly rezultatow. Proponowali nam wspolpracę z organami partyjnymi ze stanowiska obywateli Litwy Radzieckiej. Nasze ewentualne dziatania w charakterze organizatoröw związku Patriotöw budzilo u nich wyraznąniechęč.

13 Por.: E. Stefanowicz, Los tak chcial, cz. II, 11 lat w wiecznej zmarzlinie, Lodz 1985, (masz. powiel.); L. Perepeczko, W lagrach na „saratowskim szlaku”. Wspomnienia, Wroclaw 1993. 14 A. Glowacki, Uwagi o tworzeniu terenowych struktur organizacyjnych Zwiqzku Patriotow Polskich wZSRR (1943-1945), „Acta Universitatis Lodziensis” 1986 Folia historica 24, Historia XIX i XX wieku, s. 82. 13 Z. Przewalska, Z dziejow walki patjotow polskkh z okupantami niemieckimi na terenie wilens­ kim, „Prawda Wileriska” 1945, nr 100, s. 2. 16 AAN, ZPP, sygn.1383, k. 2. sprawozdanie bez tytulu, datowane w Wilnie na 8 sierpnia 1946 r. 17 Relacja pisemna Ireny Sztachelskiej podana w liscie do autora z 21 V 1991 r. R^kopis wposiadaniu autora.

78

Roz dzi at II Trzeba przyznai, tc wladze Lilwy radzieckiej mialy mnöstwo wlasnych klopotöw: nieliczny aktyw partyjny, niech^tny stosunck wi$kszo$ci obywateli do nowego ustroju i ich wrogosc wobec Zwi^zku Radzicckiego, komplikacje z Armi^ Krajow^, partyzanika litewska w lasach, trudne problemy narodowo^ciowc (nacjonalizm litewski i obawa o dominacjs Polaköw i kultury polskiej), trudnosci zaopairzcniowe. O wiclu sprawach decydowaly wiedy wojskowc wladze radzieckie i NKWDa zezwolenie na orgamzacj? ZPP w Wilnic leZalonajprawdopodobniej w kompctcncji wyzszych wladz w Moskwie. Nie mnicjsze trudnosci wyst^powaty ze strony spoleczeristwa polskiego. Jad^c do Wilna wyobrazalam sobie, le ZPP, PKWN i Wojsko Polskie b?d%traktowane jako glöwna sila wyzwolcnia polski obok armii radzieckiej. Tymczasem spdeczeristwo polskie bardzo niech^mie odnosilo si? do naszych usilowari; wielu czlonköw tego spoleczeristwa uwa2alo nas za zdrajcow sprawy polskiej. Na szcz^cie mielismy wielu znajomych a nawei przyjaciöl z „przeciwnego obozu”. Przy ich pomocy organizowalismy nieoficjalne zebrania w prywatnych mieszkaniach. najcz^sciej moim i mojej rodziny, na ktörych informowalismy o spolecznych dzialaniach ZPP i walkach 2olnierzy polskich na wschodnim froncie. PrzeprowadziliSmy tez wiele rozmöw prywatnych. Shichano nas nawet z zaintercsowaniem ale 7 niewielkim skutkiem politycznym. Cz^sto zadawano nam pytania. na ktöre nie umieliSmy odpowiedziekowy, ktory zostal zlikvvidovvany z dniem 15 lipca 1945. Z kolei przy Wydziale Organizacyjnym utvvorzono sekcje: robotniczą, chtopską, nauczycielską i akademicką|y. Specyfiką litevvskiego ZPP bylo skupienie się glovvnie na dzialalnošci propagandowej : kulturalnej. Oczyvvišcie podobnie jak to się dzialo w glębi Związku Radzieckiego pro•vadzono tu takže dzialalnošč opiekunczą nad osobami vvyježdžającymi do Polski. Byla .■»najednak provvadzona na znacznie mniejszą skalę. Wynikalo to z tego, že vviększosč tej pracy wykonywa! urząd Petnomocnika do Spravv Evvakuacji. Dzialalnošč ZPP byla vv tym •vzględzie jedynie uzupelnieniem20. Mimo to, trudno bagatelizovvač dzialalnošč pięcio.''sobovvych Komitetovv Opieki Spolecznej, ktore povvstavvaly przy vvszystkich zarządach ‘ AAN, ZPP sygn. 1383, k. 23. Sprau>ozdanie z pracy poszczegdlnych zarządoiv rejonouych. Ibidem, k. 65. Spraivozdanie z dzialalnošci ZPP w [Vilnie. A. Glovvacki, op. cit., s. 81.

80

R o z d z i a t II

ZPP. Co prawda ustalone normy przydziatöw jakie možna byto otrzymač w KOS-ach mogą się wydawac skromne, to jednak w momencie wyjazdu byto to postrzegane catkiem inaczej21. W ramach dziatalnošci kulturalnej ZPP prowadzii kolportaž prasy w języku polskim w celu sprzedažy jej w kioskach oraz dostarczając ją d o prowadzonych przez organizację swietlic. Uczniowie polscy otrzymywali biuletyny informacyjne „Polpresu” oraz prašę polską i ksiąžki22. Przy kole mtodziežowym ZPP powolane zostato kötko samorodnej twörczosci artystycznej. Jego cztonkowie pierwszy raz zaprezentowali swoje mozliwosci w trakcie akademii z okazji švvięta 3 maja. Utrzymywano tež kontakt z polskimi teatrami profesjonalnymi, ktore jeszcze krötki czas po wojnie funkcjonowaty w Wilnie. Dzięki tej wspötpracy przygotowywano między innymi występy na prowincji. Ze względow ideologicznych bardzo dūžy nacisk kladziono na prelekcje mające pozyskac opinię publicznądla przemian politycznych i gospodarczych w Polsce oraz dla nowych wtadz w kraju. Przez caty okres dziatalnošci ZPP na Litwie udato się takže przygotowac 33 audycje wjęzyku polskim na antenie radia litewskiego, ktore byty transmitowane gtöwnie przez radiovvęzty, czyli tzw. kolchozniki. Bardzo wažną rolę odegral ZPP w zachęcaniu mieszkancöw Wilenszczyzny do wstępowania do Wojska Polskiego. Co więcej trzeba przyznač, že to glöwnie dzięki tej organizacji zdecydowana większošč zmobilizowanych Polaköw z tych terenöw znalazla się w Wojsku Polskim a nie Armii Czerwonej, do ktörej początkowo mobilizowano tutejszych mieszkancöw. Opröcz tego trzeba tež wspomniec, že wilenski ZPP podejmowal rozmowy z wladzami, w celu interwencji na rzecz AK-owcöw intemowanych w Kahidze23. Mimo podejmowania znacznych staran zasięg poparcia jakie uzyskala ta organizacja wsröd litewskich Polaköw byl niewielki. Na okolo pöl miliona osöb narodowosci polskiej jedynie 6 862 i to gtöwnie z Wilna zgtosity swöj akces do Z PP24. Przyczyny takiego stanu rzeczy wyjasniata juž w swojej relacji Irena Sztachelska, wypada jedynie zwröcic uwagę jeszcze na to, že na Wilenszczyznie po catym doswiadczeniu kolejnych okupacji i zvviązanych z nimi represji zdecydowana większosč polskich mieszkancöw, nawet ty ch o poglądach wręcz komunizujących opowiadata się za legalnymi wtadzami polskimi na emigracji2\ Naležy jednak uezeiwie przyznač, že fakt funkcjonowania ZPP na Litwie

21 W ramach pomoc>' materialnej z KOS možna bylo otrzymač: 8 m materialu na jedną rodzinę wielkošci do 5 osob lub 12 m dla rodziny liczącej 5 do 10 osob; 2 konsenvy rybne na osobę; 2 pudelka konservvovvanego mleka dla dzieci do 14 lat - istnialo jednak ograniczenie okrešlające, že na jedną rodzinę mogio przy-padač nic więccj jak 10 puszek ryb i mleka; na jedno dziccko w wieku do 6 lat przyslugiwalo takze 2 m Haneli; odziež byla przydzielana indyvvidualnie w wypadkach skrajncj nędzy lub e^ndentnej potrzeby. Podano za: AAN, ZPP, sygn. 1380, k. 2. Okolnik dotyczący zasady rozdzialu ponioj K.O.S. Z. P.P. srodkow žyivnošciouych i maleria\6u>. 22 A. Naborowska, Dziafalnotf kulturalna Zu'iązku Pairiordw Polskich w IVilnie, nPrawda Wilehska" 1945, n rll9 , s. 3. 23 A. Gtowacki, op. cit., s. 82. 24 Ibidem. Relacja pisemna Ireny Sztachelskiej.

SYTUACJA POLAKOWNA LITWIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

81

w pienvszych latach po wojnie dawal wielu tamtejszym Polakom poczucie tącznošci z krajem i nadzieję na ewentualne odvvrocenie karty historii, mimo že sami czlonkowie ZPP byli tymi, ktorzy wszem glosili o dobrodziejstwach nowego ukladu politycznego i novvych granic. Po rozwiązaniu organizacji i wyjezdzie wszystkich jej czlonkow do Polski, miejscowa ludnošč polska pozostala na Litwie bez možliwošci pomocy z kraju, gdyž zniknąl pomost lączący ją z nim.

3. Evvakuacja*26 ludnošci polskiej z terytorium Litewskiej SRR w latach 1944-1947 W następstwie podpisanego w lipcu 1944 r. w Moskwie ukladu granicznego wladze „Polski Lubelskiej” we vvrzesniu 1944 r. zawarly umowy z sąsiadującymi republikami radzieckimi w sprawie wzajemnego przesiedlenia ludnošci polskiej na zachod do Polski oraz litevvskiej, ukrairiskiej, biatoruskiej na wschod, na terytorium odpowiednich republik radzieckich. 22 wrzesnia 1944 r. podpisany zostal w Lublinie „ Uklad pomiędzy Polskim Komitetem Wyzivolenia Narodoįvego a Rzųdem Litavskiej Socjalistycznej Republiki Rad, dotyczący eivakuacji obyivateli polskich z terytorium Litevvskiej S.R.R. i ludnošci litevvskiej z terytorium Polski’’ 27. Nad przebiegiem przesiedlenia ludnošci polskiej czuwač mial Pehiomocnik Glowny PKWN, požniej Rządu RP do Spraw Ewakuacji w LSRR z siedzibą w Wilnie oraz wspoldzialający z nim Przedstawiciel Gtowny wladz litewskich. Pelnomocnik Glowny mial dwoch zastępcow oraz osobišcie wyznaczal Petnomocnikow Rejonowych - tam, gdzie byla prowadzona akcja przesiedlencza. Ze strony polskiej Petnomocnicy Rejonowi mieli swoje siedziby w Duksztach, Ignalinie, Swięcianach, Nowych Svvięcianach, Podbrodziu, Rzeszy, Mickunach, Szumsku, Trokach, Wilnie, Nowej Wilejce, Rudziszkach, Landvvaro-

"6 Kwestia wtašciwej terminologii dla okrešlenia powojennych przemieszczen ludnošci polskiej z terytorium Związku Radzieckiego a więc takže i z owczesnej Litewskiej SRR jest od kilku lat przedmiotem dyskusji na konferencjach naukowych oraz w publikacjach dotyczących tego okresu. Terminem, ktory przyjęto dla okrešlenia tych przemieszczen ludnošci jest transfer. W niniejszej pracy postanowilem jednak mimo wszystko przyjąč dla wspomnianego procesu nazwę jaką podano w oficjalnym dokumencie podpisanym przez stronę polską i litewską. W przypadku zastosowania innej terminologii aby uniknąč blędnej kategoryzacji autor zmuszony jest do bardzo szczegolowcgo okrešlania poszczegolnych grup osob przesiedlających się ze wschodu na zachdd. Jedno co nalezy stwierdzic to to, že okrešlenie repatriant w stosunku do rdzennych mieszkancow Wilenszczyzny jadących na zachod jest malo adckwatne gdyž ludzie ei opuszczali swoją ojcowiznę wyruszając w nieznane sobie miejsca choč znajdujące się na obszarze panstwa polskiego. Požniejsze okrešlanie wszystkich Polakow przybylych ze wschodu mianem repatriantow bylo z jednej strony typowym skrotem myslowym polegającym na przeniesieniu nazwy okrešlającej centralną instytucję zajmującą się koordynacją przemieszczenia ludnošci polskiej na tereny objęte nowymi granicami panstwa, z drugiej zaš strony byto zabiegiem propagandowym mającym znieksztalcič rzeczywisty obraz powojennych migracji ludnošci polskiej. 2 Pelny tekst ukladu znajduje się w aneksie.

82

R o z d z i a t II

wie, Ejszyszkach, Jaszunach, Druskiennikach i Olkiennikach28. Personei przedstawicielstw rejonowych liczyó miai od 15 do 30 osób w zaleznosci od wielkosci rejonu ewakuacyjnego29. Brak kadr i srodków finansowych spowodowal jednak, te przedstawicielstwa rejonowe rozpocz^ly swoj^ dzialalnosc dopiero wpierwszych miesi^cach 1945 roku (styczen-luty). Za zgod^ strony litewskiej Petnomocnik Glówny powolal wiosn^ 1945 roku dodatkowych Pebiomocników Rejonowych w Kownie, Kiejdanach, Poniewiezu i Wilkomierzu, którzy zaj^c si$ mieli akcj^ewakuacyjn^ wsród ludnosci polskiej zamieszkatej na terytorium tzw. Litwy Kowienskiej. W ten sposób liczba zorganizowanych przedsta­ wicielstw rejonowych si^gn^ta 21 placówek3031. Na Pebiomocników spadala odpowiedzialnosc za „praktyczne wykonanie ewakuacji" oraz pomoc i obron$ interesów przesiedlanej ludnosci. Do kompctencji Pebiomocników naleialo ,,w szczególnosci”: „ a) usialanic liczby, micjsca zamieszkania oraz narodowosci (..] podlegaj^cych ewakuacji osób jak równiei piecza nad ich rejestracj^ b) nadzór i kontrola prawidlowego wypehiiania [...] ukladu c) wspóldzialanic w regulamym fimkcjonowaniu organizacji i planowym biegu ewakuacji i nad­ zór nad ni^, a równieZ opracowanie odpowiednich zarz^dzen tcchnicznych”3!. Postanowienia ukladu zakladaly ewakuacji szystkich Polaków i Zydów, bfdqcych obywatelami polskimi do 17-go wrzesnia 1939 roku, mieszkajqcych w powiatach Wilenskim, Trockim, &wi$cianskimtJezioroskim, Olickim i innych Litewskiej S.R.R. i chcqcych przesiedlic si( na terytorium Polski”. Ewakuacja miala wi$c miec Charakter dobrowolny, w zwi^zku z tym nie mògi byc stosowany przymus ani bezposrednio, ani posrednio. Ch^c ewakuacji mog­ ia byc wyrazona zarówno ustnie jak i pisemnie. Wiele uwagi poswi^cono w ukladzie specyficznym problemom ludnosci chlopskiej, która stanowila znaczny odsetek ludnosci polskiej na Wilenszczyznie („Litwie Poludniowej”). Przesiedlonym do Polski rolnikom gwarantowano przydzial ziemi „w rozmiarach, przewidzianych ustawq o reformie rolncf\ nawet gdyby nie posiadali ziemi w chwili ewakuacji. Osoby przesiedlane z terenów LSRR do Polski zwolnione mialy byc równiei z wszelkich zaleglosci dotycz^cych „dostaw w naturze, podatków pienifznych i oplat ubezpieczeniouych" . Kazda rodzina mogia wzi«\c ze sob^ bagaz o wadze do 2 ton - odziez, obuwie, bielizn^, posciel, produkty ¿ywnosciowe, sprz^ty domowe, wiejski inwentarz gospodarczy. uprz^z i inne przedmioty „domowego i gospodarskiego uiytku". Rolnikom zezwalano ponadto na wzi^cie ze sob^„nalei^cego do ewakuowanego gospodarstwa bydla i ptactwa domowego”. Mieszkancom miast i miasteczek - osobom „specjalnych zawodów jako to: robotnikom, rzemieslnikom, artystom, uczonym itp.” pozostawiono prawo „wywozu przedmiotów niezb^dnych do wykonywania zawodu". Dotkliwym ograniczeniem wynikaj^cym z „trudnosci transportowych spowodowanych okresem wojny" byl zakaz wywozu mebli. Pozostawiony na miejscu dobytek AAN, Glówny Pctnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 1, k. 19-21. 2y J. Czemiakiewicz, Repatriacja ludnoki polskiej z ZSRR 1944-1948, Warszawa 1987, s. 32. 30 AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 2, k. 87-98. 31 Ibidem, t. 1, k. 19-21.

SYTUACJA POLAKÓW NA LITWIE W OKRESIE PRZESIEDLEÑ DO POLSKL.

83

miai zostač opisany przez Pelnomocników i Przedstawicieli obu stron. Wartosc pozostawionego dobytku ruchomego oraz nienichomošci (poza ziemią) miala byč zwracana ewakuowanym „wedhig ubezpieczeniowej oceny”. Przewóz ewakuowanych z terenów Litwy miai zapewnic Rząd Litewskiej SRR. Koszta związane z transportem rozložone byly „odpowiednio” na obie strony. Przy zbiorowym wyjezdzie - poza glovvą rodziny (męžczyzną) na jedną kartę ewakuacyjną wyjechac mogli - „na podstawie wyrazonego przez poszczególnych czlonków rodziny žyczenia” - zona, dzieci. matka, ojciec, wnuki i wychowankowie „a równiez i in­ ni domownicy, o ile prowadzą wspólne gospodarstwo wraz z ewakuowanymi” . W pierwszej kolejnosci przesiedlone mialy zostac „osoby niezdolne do pracy, chorzy, inwalidzi-starcy, samotne kobiety i dzieci, osoby pozostające na opiece pañstwa, a rowniež czlonkowie rodzin znajdujących się na terytorium drugiej strony” . Zgodnie zukladem ewakuacja rozpocząc się miala 1 grudnia 1944 r., azakonczyč 1 kwietnia 1945 r., natomiast od 15 paždziemika do 1 grudnia 1944 r. przeprowadzic miaño evvidencję i rejestrację wszystkich chętnych do wyjazdu32. Juž wkrótce okazalo się, že terminy ustalone w ukladzie sącalkovvicie nierealne. Wystarczy podac, že rejestracja w pierwszym rejonie ewakuacyjnym (miasto Wilno) rozpoczęia się dopiero 28 XII 1944 r. Do 1 IV 1945 r. - a więc pierwotnie przewidywanego momenm zakoñczenia akcji przesiedleñczej - liczba zarejestrowanych sięgnęla ledwie 127 tys. osób i stanowila mniej niž 1/3 ludnosci polskiej zamieszkalej w LSRR33. Strona polska naiegaia na przedluženie terminu ewakuacji, spotykając się jednak z oporem wladz litewskich. Ich Przedstawiciel - Albertas Knyva zgadzal się jedynie na przedluženie samej akcji przesiedleñczej, nie wyražając zgody na prolongatę terminów rejestracji Polaków. W odpowiedzi na to Glówny Pelnomocnik Wolski polecil pracownikom polskich przedstawicielstw dalsze - jednostronne - prowadzenie, bez oglądania się na stanowisko litewskie, akcji rejestracyjnej34. Spór zostal rozstrzygnięty - nie na dhigo, jak się wkrótce okazalo - dopiero w toku rokowañ na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. 1 V 1945 r. podpisany zostal w Moskwie przez Z. Modzelewskiego i Ludowego Komisarza Spraw Za­ granicznych LSRR Rotomskisa uklad o przesunięciu terminu wyjazdu do 1 VIII 1945 r. Wprawdzie porozumienie nie rozstrzygalo kwestii rejestracji, ale wladze litewskie zajęly nieco przychylniejsze stanowisko zgadzając się na dalsze ewidencjonowanie i wydawanie dokumentów chętnym do wyjazdu. Rejestracja w poszczególnych rejonach trwala ostatecznie do wrzcsnia 1945 roku35 (Wilno do 20 IX 1945, Nowe Šwięciany do 19 IX, Szumsk do 27 VIII, Podbrodzie do 19 IX, Rzesza do 6 VIII, Ignalino do 30 IX), choc największe nasilenie miala w pierwszych miesiącach 1945 r.36

32 Ibidem. " J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 39. ^ AMSZ, sygn. 6/462/30, k.19,85-87; sygn. 6/642/30, k. 73-74; AAN, Glówny..., t. 2, k. 87-98. Po rozpoczęciu rejestracji w rejonach wkrótce ją wstrzymano i dopiero po rozmowach Modzelewskiego w Moskwie, wsierpniu 1945 r. rozpoczętoją ponownie i prowadzono do wrzešnia tcgo roku. '6 J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 40.

84

R o z d z i a t II

Trudnošci czynione w trakcie rejestracji przez lokalne wladze litewskie. a takže np. problemy transportowe spowodowaly, že wiadze polskie dąžyly do dalszego przedluženia akcji przesiedleñczej. Pod koniec 1945 r. odbyty się rozmowy polsko-litewskie, które zakoñczyly się 10 XII 1945 r. podpisaniem protokolu. 20 XII 1945 pojavvil się komunikat wladz litewskich o wznowieniu rejestracji, która trwac míala do koñca stycznia 1946 r. Ostateczny termin zakoñczenia akcji przesiedleñczej ustalono na 15 VI 1946 r. Takze i tych ustaleñ nie udalo się w pelni zrealizowac. Rejestrację podjęto z pewnym opóznieniem - w marcu 1946 r. - i objęla onajuž tylko stosunkowo nieliczną grupę osób. Dzialalnoéc placówek ewakuacyjnych przeciągnęla się w związku z tym do póznego lata 1946 r., a ostatnie duže transporty wysiedleñcze wyjechaly w listopadzie i grudniu 1946 r. Starania polskie o kolejne przedluženie terminów funkcjonowania sieci urzędow Pehiomocników rejonowych napotkaly na opór Litwinów. Wiadze litewskie uznaly ewakuację za zakonczoną, mimo že wyjechala mniej niž polowa osób zarejestrowanych. Dąžyly więc do formalnego zamknięcia akcji przesiedleñczej i opracowania protokolu koñcowego. Sprawa zostala ostatecznie rozstrzygnięta w marcu 1947 r. Owczesny Pelnomocnik Glówny na Litwę Jan Szkop otrzymal polecenie przekazane mu przez ambasadę polską w Moskwie przystąpienia do prac likwidacyjnych. Jedynie jeszcze w kwietniu 1947 r. w Wilnie przeprowadzono rejestrację na wyjazd do kraju czlonków rodzin rozdzielonych, objęla ona jednak i umožliwila wyjazd do Polski zaledwie częsci sposród zainteresowanych3 . Na ežele kompletowanego na przelomie 1944 i 1945 r aparatu Pelnomocników Rejo­ nowych stanąl jako Glówny Pelnomocnik PKWN, požniej rządu RP ds Ewakuacji prawnik z Wilna Stanislaw Ochocki. absolwent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie z przelomu lat 20. i 30. W czasie studiów byl on w gronie najbardziej aktywnych i znanych w mieácie studentów, takich jak Henryk Dembiñski, Stefan Jędrychowski, Czeslaw Milosz, Teodor B u j n i c k i W trakcie wojny aktywnie dzialal w podziemiu, gdzie byl sędzią Wojskowego Sądu Specjalnego (WSS) Armii Krajowej w Wilnie. W tym czasie sąd pod jego przewodnictwem wydal między innymi wyroki skazujące na šmierč Jozefą Mackiewicza i Czeslawa Ancerewicza za kolaborację z Niemcami37*3940oraz na Stefana Jędrychowskiego czy Teodora Bujnickiego za kolaborację z ZSRR‘,( . Wczesniej, przed znalezieniem się w WSS wydawal razem z niejakim Gómisiewiczem gazetkę „Glos W iba’'. Po zakoñczcniu okupaeji hitlerowskiej na Wileñszczyznie - jak juž wspomniano- zostal mianowany pierwszym Glównym Pelnomocnikiem Rządu RP do Spraw ewakuaeji w Wil­ nie, w roku 1945 zostal tež czlonkiem Związku Patriotów Polskich i aktywnie agitowal

37 Ibidem, s. 40-41. Zob. tez: E. Kolodziej, Polityka Rzqdu RP w Warszawie wobec repatriaeji i reemigraeji obywateli polskich z ZSRR w latach 1944-1948, „Komunikaty Ma/ursko-Warminskie", 1994, nr 2-3 (204-205), s. 326. 3S W tamtym czasie zatozyl mi^dzy innymi korporaq? studenclq „Filomacja", ktör^ kierowal przez pierwsze lata jej istnienia. W 1931 byl prezesem Wilenskiego Komitetu Akademickicgo (Wil. K. A.) a takze czlonkiem redakeji czasopisma studenckiego „Akademik Wilehski” gdzie wspolpracowal zjerzym Putramentem. 39 J. Malcwski, Wymk tiaJözefa Mackiewicza, nPuls” 1991, s. 125. 40 J. Wolkonowski, Okr?g WiletiskiZwiqzku walki Zbrojnej.Armii Krajowej w latach 1939-1945, War­ szawa 1996, s. 109.

SYTUACJA POLAKOW NA UJW IE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

85

do wstępowania do tej organizacji innych mieszkañców Wileñszczyzny szczególnie zas pracowników swojego biurą. O jego miejscu w hierarchii polskiego przedstawicielstwa w Wilnie pisano w biuletynie „Kronika Wileñska”: Przeszlošč i kariera sądownicza Ochockiego jcst zasadniczą przyczyną, že nie rozporządza on peinym zaufaniem swych zwierzchników i jego rola ma giównie charakter dekoracyjny. Aby w czasie swego urzędowania St. Ochocki zachowywal się poprawnie i nie popebil jakiejkolwiek gafy, dodano mu dwóch obscrwatorów opiekunów41. Zapewne rolę tę pebili w jego biurze Maria Fedecka, zajmująca się sprawami kadr i Edmund Zdanowski, będący - jak twierdzono - szarą eminencją zarządu. Ze względu na utrudnienia ze strony litewskiej (np. niewydawanie poszczególnym osobom zgody na zwolnienie z dotychczasowego miejsca zatrudnienia i podjęcie pracy w aparacie Pebomocnika) oraz - jak možna sądzič - takže niepopulamošc zadañ w spoteczeñstwie polskim początkowo istnialy powazne problemy, spotęgowane dodatkowo Idopotami fínansowymi, w skompletowaniu petnej obsady personalnej42. Pracownicy biurą centralnego (mieszczącego się w Wilnie przy ui. Košciuszki) oraz biur rejonowych nie cieszyli się ani specjalnym zaufaniem, ani szacunkiem ludnošci polskiej. W jednej z publikacji podziemnych wiosną 1945 r. twierdzono m.in., že wsród pracowników aparatu Pebomocnika znajduje się „caiy szereg íunkcjonariuszy będących na usbgach NKWD”, a atmosferę panującą w biurach okrešlano ,jednym slowem: Woto, intrygi, plotki, sobkowstwo, przekupstwo, histeria i wybujate ambicje rozmaitego pokroju «dygnitarzy»"43. Z równie negatywną, choc wynikająca z diametralnie innych przeslanek, oceną spotykala się dzialalnosc Pebomocnika Glównego S. Ochockiego u wJadz litewskich. W uchwale podjętej podczas wspólnego posiedzenia Biurą Politycznego KC KP(b) Litwy i Rady Komisarzy Ludowych LSRR wdniu 30 maja 1945 r. poswięconej sprawie przesiedlenia ludnošci polskiej postanowiono m.in. zwrócic uwagę wbdzpolskich na „uchylanie się od pracy i pasywny udziat” w ewakuacji Pebomocnika S. Ochockiego44. W šlad za tądyskwalifikująca oceną wladz politycznych nastąpiiy dziatania organów bezpieczeñstwa. W toku szeroko zakrojonych represji przeciwko „polskiemu podziemiu nacjonalistycznemu”, których ofiarąpadlo na Wileñszczyznie do stycznia 1945 r. ponad 12 tys. osób, radzieckie wladze bezpieczeñst^'a doszly do wniosku, jakoby „pobkiepodzietnie urykorzystywalo moéliwosci komisji do spraxv repatriacji do utrzyntywania lącznošci ze r.rojq centralą w Polsce i nielegaínego ptzerzucania za gramą czlonków organizacjP'45. W związku z tym na polecenie L. Berii 30 VI 1945 r. aresztowano Stanislawa Ochockiego. Wyjątkowo obciąžającym Ochockiego byl fakt, iž w czasie okupacji niemieckiej mial byč " „Kronika Wilenska" z 11 IV 1945. Cytowano za: L.Tomaszewski, Kronika wilenska 1941-1945. Z dziejdw Polskiego Panstwa Podziemnegp, Warszawa 1992, s. 154. * AMSZ, sygn. 6/642/30. ‘ Cyt. za: S. Lcwandow'ska, Zycie codzienne Wilna w latach II wojny ¿wiatowej, Warszawa 1997, s. 339-340. ^ Ibidem, s. 319-320. i: Teczka SpecjalnaJ. W Stalina. Raporty NKWD z Pclski 1944-1946, Warszawa 1998, s. 316.

86

Rozd ziat II

czlonkiem Komitetu Spolecznego przy Komendzie Okręgu Wilenskiego AK, pelniąc jednoczešnie funkcję szefa VII Wydziahi (Prawnego) Komendy Okręgu46*48.W sporządzonym kilkanašcie dni po aresztowaniu raporcie adresowanym do L. Berii jego autorzy - zastępca Ludovvego Komisarza Bezpieczeristvva Paristwowego ZSRR B. Kobulovv i zastępca Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Apollonovv - pisali: „Na podstawie zcznan Ochockicgo S.S. uslalono. že polskiemu podziemiu udalo się wprowadzič do komisji repatriacyjnych w Wilnie i powiaiach znaczną liczbę uczcstnik6w podziemia nacjonalistycznego w cclu wykorrystania rych komisji do dzialan organizacyjnych. Polskie podziemic wykorzystywak> možliwošci komisji do spraw repatriacji do utrzymywania lącznošci zc svvoimošrodkiemkierowniczym w Polscc i niclegalnego przcrzucania za granicę czIonkow organizacji. ktorzy znaležli się pod obsenvacją naszych organ6w. W skonfiskowanym przez nas raporcie przedsta\viciela rządu cmigracyjnego na Okręg Wileriski Dobrzanskiego J. A. (aresztowany). skierowanym do «wicepremicra w Polscc», datovvanym 1kwicmia 1945 roku, wskazano, že polskie organizacjc podziemnc w Wilnie mająmožIiwosč utrzymania stalej tącznošci kurierskiej z centraląpoprzcz swoich «zaufanych» ludzi, pracujących jako konvvojenci eszelon6w z ludnošcią polską. Ochocki S. S. potwierdzil, že stanowisko Glownego Pehiomocnika do spraw repatriacji ludnošci polskiej z Litwy objąl za zgodą komendantą Okręgu NVilenskicgo Armii Krajowej Kulikouskiego i za wiedzą Delegatą Rządu Dobrzanskiego. Jak zcznal Ochocki, nicdhigo [po] objęciu przez nicgo komisji do spraw repatriacji, byly komcndant Okręgu VVilenskicgo Armii Krajowej Kulikovvski rozkazal mu, aby na stanovviska pehiomocnikoNv komisji repatriacyjnych w powiatach graniczących z Polską mianowal wyznaczone przez niego osoby. Przy czym Kulikowski ošwiadczyl, že przy wspolpracy tych osob ma zamiar utrzymywač lącznosė z organizacjami podzicmnymi w Polsce”4 . Oprocz Ochockiego aresztowano wowczas co najmniej 3 osoby zatrudnione w aparacie Pehiomocnika: Jerzego MichajIowskiego, Franciszka Stala i Jozefą WolskiegoJX. Bez względu na ewentualne rzeczywiste kontakty Ochockiego z kierownictwem AK po lipcu 1944 r. aresztovvanie Pehiomocnika možna bylo odczytac jako probę zemsty za uporczywą walkę o respektovvanie zapisow uktadu przez wladze radzieckie i obronę interesow ludnosci polskiej49. Los S. Ochockiego i jego wspoIpracownik6w nie pozostal zapevvne bez uplywu na ostrožniejszą postawę ich następcow (Jana Szkopa i innych). * Pospieszne podpisanic umow o przesiedleniu ludnosci polskiej z kresow vvschodnich przez PKWN - osrodek wtadzy nie uznavvany przez spolecznošč międzynarodovvą,

4h Ibidem, s. 317. 4/ Ibidem, s. 318. 48 Ibidem. Przvpadki areszto\vah pracownikow biur Pelnomocnikow zdarzaly się juž \vczesniej. Zob. AMSZ, sygn. 6/462/30, k. 101 49 S. Ochocki wpierwszych miesiącach 1945 r. m.in. interweniowal w sprawie Polakow aresztowanych wWilnie przez radzieckie organa bczpieczehstwa. Zob.: AAN, Glowny..., t. 20, k. 90.

SYTUACJA POLAKÖW NA U1WIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

87

w chwili kiedy kwestia granic panstwowych Polski wydawala sięjeszcze otw artą- wplynęla na sposöb podejšcia do cwakuacji mieszkancow Wilenszczyzny. Umowa ta jawila się jako pröba tworzenia faktöw dokonanych. Dodatkowo przeciw wyjazdowi przemawialo przywiązanie do ojcovvizny (malej ojczyzny), do wspolnoty lokalnej, obawa przed nieznanym i niepewnym losem w nowym miejscu osiedlenia50. W kierunku tym - pozostania na miejscu i dokumentowania polskošci ziem wschodnich - oddziatywata tež propagan­ da podziemia. Pewna ewolucja slanowiska ludnosci polskiej nastąpila nicwątpliwie juz w pierwszych miesiącach 1945 r. Usialenia konfcrencji jahanskiej naglasniane w polskojęzycznej prasie radzieckiej i radiu, wyzwolenie spod okupacji niemieckiej terytorium Polski, zapowiedz przylączenia do panstwa polskiego postulowanych ziem zachodnich i polnocnych wplywaty na rozstrzygnięcia osob do tej рогу niezdecydowanych. Wazne bylo takže poczucie odrębnošci narodowej w stosunku do reszty mieszkancöw Litwy, potrzeba posiadania ojczyzny narodowej, szukania oparcia i bezpieczenstwa w lącznošci ze swoimi51. Najbardziej jednak przekonywającym argumentem byly aresztowania i inne represje NKWD wobec Polaköw na początku 1945 roku. Szukano ukrywających się akowcöw, ale nie obeszlo się bez aresztowan ludzi wziętych prosto z pracy i nie związanych z walką podziemną. Masowe aresztowania, a następnie wywözki mialy miejsce 4 lutego, z 10 na 11 marca, 15 maja oraz 22 czerwca 1945 r.52. W tym samym czasie doszlo tež - między innymi - do pacyfikacji osady Lawze (23 lutego 1945), gdzie NKWD wymordowalo 27 mieszkancow i grupę ukrywających się žolnierzy AK53. Zmianę stanowiska dostrzec možna bylo najwczesniej w postawie mieszkancow Wil­ na. nękanych oWawami i masowymi akėjami aresztowan „elementu nacjonalistycznego i antyradzieckiego'’. Swiadectwem tego jest chocby fakt, že w ciągu pierwszych kilku miesięcy - do 10 marca 1945 r. - zarejestrowala się absolutna (99%) większosc Wilnian54. Nieco inaczej sytuacja wyglądala w rejonach wiejskich. Tu na decyzje o rejestracji i ewenrualnym wyjezdzie oprocz postępowania funkcjonariuszy NKGB i NKWD i lokalnych Struktur administracji wplyw miala rowniež specyfika gospodarowania na roli (np. prace związane z zasiewami a potem ¿niwami), ktora często sklaniala do podjęcia staran o wyjazd dopiero w okresie jesiennym. * Masowosc zgtoszen na wyjazd w pewnym momencie musiala cbyba zaskoczyc stronę litewską. Początkowo umiarkowanie niechętna postawa lokalnych przedstawicieli wtadz litewskich przeradzač się zaczęla w mniej lub bardziej zawoalowane sabotowanie rejest-

50 J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 38. Zob. tež: AAN, G16wny..., t. 22, k. 3. į1 J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 37-38. R. Gieczewski, Lagry NKWD ZSRR nr 0321 na „szlaku saraiowskim”, ^Znad Wilii", 1990, nr 18, s. 4; J. Wolkanowski, Okręg Wildtski Zunązku Walkt Zbrojnej Armii Krajowq wlatach 1939-1945, Warszawa 1996, s. 300-301,326-327. ,3 Relacja ustna Wandy Kialkowcj. ' l AAN, Glowny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 20, k. 87.

88

Roz dzi at II

racji, a poterti ewakuacji ludnosci polskiej. Symbolicznym tego przejawem stata si? zmiana na stanowisku Gtównego Przedstawiciela litewskiego- miejsce MickieviÓiusa, nastawionego bardziej ugodowo, sktonnego do uwzgl?dniania niektórych ¿yczen i prósb strony polskiej zaj^t bardziej nieust?pliwy Knyva. Dostrzec jednak m oina bylo pewn^ niekonsekwencj? lub dwutorowosc dziatari litewskich. Z jednej strony - na najwyiszym miejscowym szczeblu wladz podczas wspólnego posiedzenia Biura Politycznego i Rady Komisarzy Ludowych pod koniec maja 1945 r. nie tylko skrytykowano dotychczasowy zbyt wolny - tryb wypetniania postanowien umo\vy o ewakuacji, za który obwiniano przedstawicieli strony polskiej i „polskie elementy nacjonalistyczne”, ale takie podj?to szereg decyzji zmierzaj^cych do przyspieszenia wyjazdu zarejestrowanyeh Polaków choc co ciekawe - gtównie z Wilna. Polecono kazd^zarejestrowan^rodzin? zawiadomic o dacie wyjazdu nie pózniej niz w terminie 10 dni. Organom milieji nakazano walk? z „siewcami stuchów”, tzn. plotek oraz sprawdzanie w mieszkaniach dokumentów osób uchylajqcych si? od ewakuacji. Ustalono, aby tych, którzy „sabotuj^" wyjazd pozbawiac kartek iywnosciowych oraz prawa do korzystania z mieszkan komunalnych55. Inaczej natomiast sytuacja wygl^data w przypadku mieszkanców rejonów wiejskich. Tu praktyczne zastosowanie znajdowata nacjonalistyczna w swej tresci teza o nieistnieniu na tych terenach autochtonicznej ludnosci polskiej, a jedynie „spolonizowanych Litwinów”. Strona litewska zacz?ta maksymalnie formalistycznie traktowac zapisy zawarte w umowie, przeprowadzac ich dogodn^dla siebie interpretacj?, a nawet otwarcie lamac. Budzito to protesty - formutowane zreszt^ na wsi^ystkich szczeblach - strony polskiej. Jedn^ z najistotniejszych i najbardziej brzemiennych w skutki kwestii spomych byto ustalenie narodowosci polskiej. Zagadnienie to nie zostato w sposób jednoznaczny rozstrzygni?te w umowie. Strona polska chciata dopuscic zasad? samookreslenia osoby zainteresowanej lub dowodu w postaci oswiadezen dwóch swiadków. Strona litewska konsekwentnie i z uporem domagata si? przedstawiania odpowiednich dokumentów na pismie. Byto to wyjqtkowo trudne zw4aszcza w regionach wiejskich. Dodatkowo komplikowat sytuacj? fakt, ¿e w dokumentach, które byty dopuszezane np. dowodach tozsamosci wydawanych przez okupacyjne wtadze litewskie (w latach 1939-1940) oraz wtadze niemieckie rubryki narodowosci cz?sto nie byty wypetniane, albo niejednokrotnie przymusowo wpisywano narodowosc litewsk^. S. Ochocki podnosit to w jednym ze swoich sprawozdan: „DuZe trudnoéci w rejestracji ludnosci naprowincji sprawia zróiniczkowanie narodowosciowe. Ustalenie narodowosci polskiej nastr?cza powaine trudnosci z powodu narzucania ludnosci polskiej przez wladze smetonowskie narodowosci litewskiej przy wydawaniu paszportów, wbrew woli ludnosci. Szykany stosowane w stosunku do ludnosci polskiej przez smetonowców i okupantów nicmieckich sprawily, te cz?é6 ludnosci niew^tpliwic polskiej w cclu unikni?cia tych szykan pozwolita wpisac sobie do paszportów narodowoéé litewsk^” 56.

” S. Lewandowska, op. cit., s. 319-320. 56 AAN, Glówny Petnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 2, k. 87-98. Zob. tez: ibidem, t. 3, k. 3-4.

SYTUACJA POLAKÓWNA UJVZIE W OKRESIE PRZESIEDUN DO POLSKI...

89

Strana litewska utrudniala, a w kilku wypadkach wycofując swoich przedstawicieli doprowadzila nawet do przerwania rejestracji w niektórych rejonach ewakuacyjnych. Do­ tyczylo to nie tylko terenów Litwy Kowienskiej, ale takže obszaraw Wilenszczyzny np. rejonu Druskiennik. Najbardziej jaskrawym przypadkiem tamania wspólnych ustaien bylo zachowanie przedstawiciela litewskiego w Nowo-Swięcianach, który „ bez porozumienia z pelnomocnikiem rejonowym wywiesil 18 III 1945 r na drziviach lokalu rejonowego ogloszenie podpisane tylko przez niego i zaopatrzonejego pieczęcią, w którym podal do wiadomosei, že z dniem 18 III 1945 r rejestracja na wyjazd do Polski zostala zakohczona i sam uryjechal do Wilna, zamykajqc na kluczformularze spisowe” 57. „Planowej ewakuacji” stafy na przeszkodzie takte „ systematycznie stosowane ivypadki niezwalniania, wbrew Ukladowi z dnia 22 IX [19]44 r, ewakuowanych z dotychczasowych miejscpracy oraz proby niektórych instytucji (np. Wojenstroj) o niezezwolenie na wyjazd do Polski pewnym kategoriom pracowników-Polaków - niezbędnych do pilnych prac wojskowych (budowa lotnisk) do czasu zakonczenia tych prac” 58. Strana litewska wbrew zapisom ukladu, nie zwalniata zarejestrowanych na wyjazd Polaków „ od zaleglos'ci z lytulu dostaw w naturze, podatków pienięžnych i opiai ubezpieczeniouychf uwazajqc za zaleglošci resztki nieoplaconych z powodu calkowitej niemožnosci podatków, dostaw w naturze i oplat ubezpieczeniowych”. Nie bylo to przejawem samowoli wladz lokalnych, gdyž jak pisal w jeilnym ze sprawozdan Gtówny Pelnomocnik S. Ochocki, decyzja ta podjęta zostala na najwyzszym szczeblu republikanskim - przez Ludowy Komisariat Finansów LSRR59. Przy rozliczeniach finansowych žądano tež niejednokrotnie „przedlozenia przedwojennych dowodów prawa wlasnosci na nieruchomosciach przez ewakuujqcq się ludnos'čwiejskq, co oczywiscie dia tej ostatniejjest rzeczq niemoiliwq" 60. Utrudniając wyjazd ludnosci polskiej zwlaszcza z obszarów wiejskich wladze litewskie kierowaly się wąsko pojmowanymi interesami gospodarczymi - obawą przed ja l*owitq dezorganizacjq jej žycia gospodarczego wobec niemožnosci rychlego zastqpienia ludnosci polskiej innymi elem entam !Np. w 1945 r. „w trosce o siewy wiosenne” lokalna administracja nakazywala Judnošci wiejskiej, zarejestrowanej na wyjazd do Polski, dokonanie tych zasiewów, względnie pozostawienie w swych posiadlosciach potrzebnego na siew wiosenny ziar•'S \ Na rolników wywierana byla w związku z tym „presja w postaci niewydawania zaswiadczen stwierdzających narodowosc i dane osobiste", bez których litewscy przedstawiciele rejonowi nie wyrazali zgody „na rejestrowanie osób nie posiadających dowodów osobistych (co na wsi jest regulą). „Akcja ta, nie przebierająca w šrodkach” doprowadzita w niektórych rejonach np. w Nowo-Swięcianach do „zglaszania przez zarejestro’•Vanych do Polski rezygnacji z wyjazdu i žądania skrešlenia ze spisów ewakuowanych”61.*56

AMSZ, sygn. ÌV642/30. 56 Ibidem. AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 2, k 87-98. * AMSZ, sygn. 6/535/34, k 166-168. AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 2, k. 87-98. Zob. tež.: AMSZ, sygn. 6/535/34, k 166-168.

90

Roz dzi at II

Strona litevvska interpretując zawęžająco zvvtaszcza zapisy pkt. 3 Ukladu (dotyczącc mienia wywožonego przez ewakuowanych) nie zezwalala na wywoz nawet „sprzętow domowych w postaci tožek, materacow, krzesel itp., traktując wszystkic sprzęty domowe jako meble” 62. Zdarzalo się tež, že pracownicy przedstawicielstwa litewskiego - jak donosil S. Ochocki - „na stacji rozbijająskrzynie, rozbijająpaki, otwierają walizy, rozvviązująthimoki, usuwająz wagonow ložka, materace i krzesla”63. Pozwalano na wywiezienie - nawet w przypadku 10-osobowej rodziny - tylko jednego ložka i 2 krzesel. Drobiazgowe rewizje mienia wywožonego przez ewakuowanych jeszcze na stacji za!adowania „i kwestionowanie najbardziej niezbędnego dobytku” powodowalo powstrzymywanie się ludnosci od wyjazdu. Wielokrotne interwencje przedstawicieli strony polskiej „nie daly konkretnych rezultatow”. Dodatkową a dotkliwą szykaną stosowaną przez vvladze litewskie byty žądania dotyczące ograniczenia wagi bagažu, ktory rodziny mogty wziąc ze sobą. Kontrowersje dotyczyfy m.in. kwestii czy vvymienione w punkcie 3 art. 3 ukladu przedmioty „niezbędne do wykonywania zawodu” zaliczane są do ogolnego bagažu czy tež nie. Strona litewska domagata się „aby warsztat pracy i narzędzia byly wliczone do dwoch ton mienia, ktore pozwala przewiežč Uklad"64. Z wagonow usuwano vvięc zaladowane juž warsztaty pracy, a nawet domowe maszyny do szycia. „Szczegolnie brutalne” bylo „ustosunkowanie się do profesorovv uniwersytetu, pracującej inteligencji i wywožonego przez nich dobytku” 65. W niektorych rejonach wiejskich np. w Nowo-Swięcianach, gdzie trudnošci czynione przez wladze litewskie byly chyba naj vviększe, w majų 1945 r. poinformowano polskiego Pelnomocnika Rejonowego o postanowieniu Rejonowego Komitetu Wykonawczego zakazującym wywozu przez evvakuujących się do Polski „bez zezwolenia Rady Komisarzy Ludowych, žywego i martwego inwentarza, mebli oraz produktow gospodarstwa wiejskiego, z wyjątkiem produktow na drogę do osobistego korzystania” 66. Strona litewska w rejonach wiejskich uchylala się tež często, zaslaniając się brakiem pracownik6w, od „dokony wania opis6w mienia osob wyježdžających”, kt6re umožliwiafy otrzymanie w Polsce ekwiwalentu za pozostawione na Litwie mienie67. To rowniež zniechęcalo ludnošč polską do wyjazdu. Nawet otrzymanie odpowiednich dokumentow w komisjach ewakuacyjnych nie dawaio gwarancji wyjazdu. W dokumentacji polskiej opisano szereg przypadkow „samowolnego i jednostronnego” skrešlania przez wladze litewskie os6b juž zarejestrowanych oraz odbierania i anulowania kart ewakuacyjnych68. Zdarzaty się tež przypadki niszcze-

AAN, Gl6wny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskicj SRR, t 2, k. 87-98. 63 Ibidem, t. 22, k. 4. 64 Ibidem, k. 28. 65 Ibidem, k. 4. 66 AMSZ, sygn. ^46200, k 134. 67 AAN, G16wny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 22, k. 20-21 68 AMSZ, sygn. 6/535/34, k. 166-168.

SYTUACJA P0LAK6W NA U1WIE W OKRESIE PRZES1EDLEN DO POLSKI...

91

nia vvydanych j už kart, a nawet incydentalnie fakty pobicia Polakow przez milicję za zarejestrowanie się na vvyjazd do Polski69. Przerwanie procedury rejestracji przez stronę litewską doprovvadzito do tego, že „vviele osob powracających z Armii Polskiej i Armii Czenvonej, jak tež z obozow pracy z terenovv ZSRR, Francį i, Nonvegii, Niemiec i infnych]” zostato pozbawionych „možnošci zarejestrowania się” 70. Wtadze LSRRzatrzymyvvaty tež Polakow „navvetjesli zostali oni zarejestrowani przez swoje rodziny”. Nie zezvvalaty im rovvniež na vvyjazd „bez przedtoženia dovvodovv obyvvatelstvva”, ktorych przewažnie nie posiadali. Dovvodovv obywatelstwa nie mieli „szczegolnie ei, ktorzy vvracająz obozow o charakterze polityczno-zapobiegavvczym” 71. Protesty strony polskiej budzito niezmiennie stanovvisko litevvskie w spravvie rodzin mieszanych. W jednym z dokumentovv pisano: „Strona litewskaprowadzi na szeroką skalę rozbijanie rodzin evvakuujących się, stosując nievvydawanie wiz, usuwanie z wagon6w, odbieranie kart rcjestracyjnych, kt6re uprzednio zostaly wydane i podpisane przez obie strony. (...) Np. nie chciano vvydač wizy 70-letniej staruszce Rosjance, žonie Polaka, ktorej syn jest w Polskim wojsku a corka ewakuuje się do Polski jako Polka. (...) Strona litevvska nie zgadza się na wydanie wizy nawet wtedy, gdyjeden z malžonkovv znajduje się juž na terenie Polski”72. Povvažne kontrovversje vvzbudzita kvvestia umožlivvienia vvyjazdu do Polski stosunkovvo mato liczebnej grupie silnie spolonizovvanych Tatarovv i Karaimovv. Formalnie nie obejmovvata ich umovva z 22 IX 1944 r., dotycząca jedynie Polakovv i Žydovv. Ze strony tej grupy do vvtadz polskich naptywaly jednak prošby o umožlivvienie jej przesiedlenia się na terytorium Polski i strona polska podjęta starania o zadoščuczynienie tym prošbom. 23 IV 1946 r. ambasada polska w Moskvvie przekazala tamtejszemu MSZ notę stvvierdzającą, že na Litvvie mieszkato 1 500 rodzin karaimskich i tatarskich, ktore byty „ciasno zu'iązane z Polską i polska kultūrą, braly aktywtiy udzial \v budoįvie panstiva polskiego, a ich przodkowie uczestniczyli we wszystkich polskich poįvstaniach narodowych'\ Podkrešlano, že osoby te nigdy nie uvvažaty się za mniejszošč narodovvą, lecz „za Polakovv odmiennego vvyznania” i postugivvaty się językiem polskim jako ojezystym. Ambasada polska stanęla na stanovvisku, iž tym samym osoby te byty objęte postanovvieniami uktadu polsko’.itevvskiego z 2 2 IX 1944 r. i prosita radziecki MSZ o przekazanie odpovviednich vvytycznych podlegtym instytucjom73.

^ AAN, Gtovvny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 22, k. 24-25. AMSZ, sygn. 6/535/34, k. 166-168. Ibidem. 2 AAN, Gtovvny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litevvskiej SRR, t. 22, s. 41. Ibidem, t. 3, k. 3-4; t. 22, k. 2; AMSZ, sygn. 6'461/30, k. 8. Korespondencję Karaimovv i Tatarovv w tej spravvie opublikovvano w art>'kule: A.Srebrakowski, Tatarzy i Karaimi unlenscy ivobec pou’ojennej ewakuacji ludnosci polskiej i ¿ydou>skiej z Liteu’skiej SRR, „Wroctawskie Studia Wschodnie”, t. 3, 1999, s. 245-255.

92

R o z d zi a t II

Jedną z najbardziej zapalnych kwestii byla jednak spravva umožliwienia wyjazdu do Polski licznej, bo co najmniej 80-tysięcznej grupie Polakow kowienskich7J. Choc, jak vvynika ze spisu placowek ewakuacyjnych zawartego w tekšcie porozumienia, początkowo nic przewidywano objęcia przesiedleniem Polakow z tzw. Litwy etnograficznej, to jednak zapis mowiący o evvakuacji z terytorium Litewskiej SRR bez ograniczania obszaru tych dzialari, ktory znalazl się w Ukladzie, pozwolil Polakom na wynegocjowanie aby wczesną wiosną 1945 r. uruchomiono dodatkowe 4 punkty ewakuacyjne w gtębi Litwy, w Kiejdanach, Ponievviežu, Kownie i Wilkomierzu. W danym momencie možna bylo traktowač to posunięcie wtadz republiki za ewidentny akt dobrej woli vvobec ludnosci polskiej. Wymienione punkty ewakuacyjne rozpoczęfy przyjmowanie zgloszeri w mareu 1945 r. (między 10 a 20 III 1945 r.), jednak szybko strona litewska skrocila okres rejestraeji i przerw atająz dniem 1 IV 1945 r. Po vvycofaniu przez stronę litewskąswoich przedstawicieli w maju-czerwcu 1945 roku dzialalnošč placovvek praktycznie ustala’5. Taka postavva wtadz litewskich wynikata zapewne z faktu, iž chęč vvyjazdu do Polski zgtosilo okolo 50 tys. Polakow, bylych obywateli litewskich. W!adze litewskie usilowaty zapobiec wyjazdowi tej licznej grupy nie tylko poprzez szybką likwidację placowek ewakuacyjnych, ale takže poprzez utrudnianie i zniechęcanie do wyjazdu ludnosci polskiej. Najskuteczniejszym sposobem okazalo się rygorystyczne žądanie przy wydawaniu kart ewakuacyjnych okazania odpowiednich dokumentow pošwiadczających polską narodowošc zarejestrowanych. Dopuszczano jedynie litevvskie dokumenty przedwojenne oraz dovvody tožsamosci wydawane przez okupacyjne organa niemieckie. Osoby, ktore przedstawialy radzieckie dowody tožsamosci wydane w 1944 i 1945 r. zwpisem onarodowošci polskiej, a nie mogty wylegitymowač się dowodami przedwojennymi lub niemieckimi albo miaty z rožnych powodow wpisaną w nich narodowošč litewską, uznawane byly co najwyžej za ¿polszczonych Litwinow'\ ktorych, jak ošwiadczyl Andrzejowi Miloszowi Zastępca Przedstawiciela GIownego LSRR do Spraw Ewakuacji Pranculis „ do Polski tiie įvypuseimy” 74576. Na nic zdalo się odwolywanie w intenvencjach i dyskusjach z L ipinam i do „Konstytucji Stalinowskiej”, zapewniającej „ ivszystkim narodou’oscioni przebyivającym na terytorium Zuriązku Radzieckiego calkowitq sivobodę i rdumoupraumienie” i wskazywanie na będące „ jaskrauym naruszeniem zasad tej demokratycznej konstytucji [...] kwestionowatiie przez przedstaunciela rejonowego w Koumie prawa Polakdw, ktorzy w obronie su>ej narodoii’ošci przeszli znaną w calym su'iecie martyrologię, udoįvadniania, ze są Palakami” '7. Przedstavviciele litewscy nie tylko nie podpisywali kart ewakuacyjnych osobom wczešniej zarejestrowanym, ale niejednokrotnie wystawione j už karty unievvažniali lub odbierali. W Kiejdanach reprezentant vvladz litewskich nie podpisyvval kart ewakuacyjnych glowom rodzin, jesli choc jeden z cztonkow rodziny posiadal dowod z wpisaną narodovvošcią litewską78. 74 AAN, G16wny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 2, k. 87-98. 75 AMSZ, sygn. iV462/30, k. 133; AAN, Glowny..., t. 20, k. 9. 7il A. Srebrakowski, Polacy z Lituj, „Kana", 1992, nr 7, s. 51-53. Zob. tež: A. Milosz, „Lietuins" w dowodzie, ibidem, s. 41-44. 77 AMSZ, sygn. 6/462/30, k. 85-87. H A. Srebrakowski, op. cit., s. 53.

SYTUACJA POLAKÔW NA UTWIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKL.

93

Do przeciwdzialania ewakuacji wlączyty siç takze wladze najnižszego szczebla posuwając siç do terroryzowania ludnosci polskiej. W jednym z raportôw z Kiejdan miejscowy Pefriomocnik pisal: „Wladze miejscowe lilewskie caly czas prowadzq agitacjç i szykanujq Polakow zapisattych na uyjazd do Polski. Gmitrne Komitety Wykonawcze urzqdzajq mityngi bip. wgminie Gudziany 26 czerwca 1945) na ktorych w bardzo ostrejfonnie uystçpujq przeciwko zapisujqcym siç na u'yjazd, zqdajq natychmiastowej oplaty podatkôw, rekwizycji itp., grozq represjatni i wywoieniem na wschod. 30 czeru'ca, 2 i 3 lipca br. wgminie Datnéw milicja robila uryciqgi z dowodéw osobistych osdb zarejestroivanych na wyjazd grozqc, ze uyjadq, ale na wscltod, ze czeka ich ten sam los, co i lesnych... Przedstawiciel litewski rowniezprowadzil ostrq agitacjç, zastraszal i na wlasnq rçkç uydaical zarzqdzenia bezporozumienia siçz Pelnomocnikiem Rejonowym. Nie uznawal zaiwiadczen miinnych wydanych po 31 marca 1945 r., tj. po przerwaniu rejestracji. Wszystkie zaswiadczenia gminne stwierdzajqce narodowos'c zarejestrowanych, dostarczone podczas rejestracji Pelnomocniko:n Rejonowemu zabral przedstawiciel litewski i trzytna u siebie pod kluczetn,jak rowtiiez wszelkie d m k r 19. Te utrudniania, biemy opor i sabotowanie akcji ewakuacyjnej przyczynito siç do postawienia ludnosci polskiej w trudnej sytuacji, gdyž „wielu Polakoiv, zarejestrowanych za zgodq Strony Litewskiej na transport, wyzbylosiçjuz w czerwcu rb., kiedyprawo wyjazdu nie byto kwes:\onowane, calego swego mienia" 80. Wkrôtce - w e wrzesniu 1945 r. -stro n a litewska wprost odmôwila zgody na przesiedlenie Polakôw litewskich. Kwestii tej nie podjçto juž w protokole z grudnia 1945 r. Sprawa ta nie byla tež poruszana w biežącej dzialalnošci Ambasady polskiej w Moskwie81. Starania Polakôw kowienskich w Warszawie m.in. memoriafy kierowane jeszcze w 1947 r. przez bytych Pebiomocnikôw Rejonowych do wladz polskich pozostaty bez echa82. Dzialania strony litewskiej okazaty siç nad wyraz skuteczne. Z olbrzymiego obszaru 56 tys. km2, na ktôrym zarejestrowalo siç 50 tys. Polakôw, wyjechalo zaledwie kilka ^ siçcy osôb. Reszta na skutek nacišku litewskiego i jednostronnego zakwestionowania prawa do wyjazdu pozostala.

a. Problemy ewakuacji polskich dzieci z domôw dziecka Jednym z wiçkszych kuriozôw okresu ewakuacji ludnosci polskiej z Litewskiej SRR byty utrudnienia czynione przez Litwinôw w wyjezdzie polskich dzieci z domôw dziecka. Jedynie w pierwszym okresie przesiedlen wyjechalo partiami w poszczegôlnych transportach kilka grup takich dzieci, po czym Litwini kategorycznie sprzeciwili siç dalszym Ayjazdom. Na początku roku 1946 wpanstwowych domach dziecka w Wilnie i jego najbližszych okolicach znajdowalo siç 190 polskich dzieci, ktôrym odmawiano prawa*

v Ibidem. * AAN, PPR, sygn. 295A1I-76, k. 1-la. J.Czerniakiewicz, op. cit., s. 42. AAN, PPR, sygn. 295A^II-76, k. 1—la; A Srebrakowski, op. cit., s. 55.

94

R o z d z i a t II

wyjazdu do Polski83*.W dniu 20 czerwca 1946 roku strona polska doprowadzila do rozmowy z ZastępcąGlownego Przedstawiciela Litewskiej SRR do Spraw Ewakuacji w sprawie wspomnianych utrudnien wyjazdu do kraju polskich dzieci. W trakcie spotkania oswiadczyt on co następuje: J . Wszystkie dzieci nieznanych rodzicöw, klörc się urodzity na terytorium obecnej Litewskiej SRR uwaza się za dzieci, bez względu na ich wick, narodowosci litewskiej. 2. Dzieci nieznanych rodzicöw, urodzone na terytorium obecncj Respubliki Polskiej mogąwyjcchač do kraju po udowodnieniu dostateeznymi dokumentami ich micjsca urodzenia. 3. Dzieci znajdującc się w Zaktadach wychowawczych, a posiadające w Polsce rodzicöw !ub krewnych mogą wyjcchac do kraju po wykazaniu się potrzcbnymi dokumentami. Pisma Glöwnego Pelnomocnika Rządu R.P. polecające sprowadzic dzieci na skutek podari rodzicöw, jak röwnieZ wnioski o repatriaeję nie będą bez wystarczających dokumentöw brane pod uwagę”K4. Ostatni punkt vvypowiedzi przedstawiciela strony litewskiej pozostawal w calkowitej sprzecznosci za rt. 16 „Ukladu pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzqdem Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad, dotyczqcym ewakuacji obywateli polskich z terytorium Liteivskuj S.R.R. i ludnosci litewskiej z teiytorium Polski”, gdzie wyraznie zaznaczano, že w pierwszej kolejnosci podlegająewakuacji osoby, ktore mająrodzinę w Polsce85. Nieco więcej swiatla na sposöb myšlenia urzędnikow ze strony litewskiej daje wypowiedz Zastępcy Glöwncgo Przedstawiciela Litewskiej SRR d/s ewakuacji, ktöry odpowiadal na pytania ze strony polskich rozmowcow podezas debaty w dniu 20 czerwca 1946 roku. Na zapytanie ile sposrod stu dzieci nieznanych rodzicöw urodzonych w Wilnie np. w 1936 roku jest narodowošci polskiej odpowiedzial, že „ u>szystkie bez wyjqtku sq narodowosci litewskiej, gdyž ludnosc zamieszkujqca przedrokiem J939teren miasta Wilna, to byli jedynie spolonizowani LitwinP*86. Intencjączynnikow litewskich bylo najwyrazniej odbudowanie strat fizycznych poniesionych przez ich narod w czasie wojny wszelkimi dostępnymi šrodkami. Jednym z nich byla litwinizaeja maloletnich sierot polskich, w wypadku ktörych možna bylo liezye, že upomni się o nie niewielc osöb. Dzialania w tym kierunku byly tak nachalne, že zaczęly one juž wczesniej wzbudzac niepoköj wsröd organizaeji polskich dzialających w owym czasie na terenie Wilenszczyzny. Przedstawiciel Związku Patriotöw Polskich Wladyslaw Janiszewski w specjalnym pišmie z 19 grudnia 1944, ktore wystosowano do Glöwncgo 83 AAN, Glówny Pelnomocnik d/s Ewakuacji w Wilnie, sygn. 17, к 3. W spraudė ewakuacji do Polski pozosialych w Zaktadach urychowawczych m. IVilna dzieci narodowosci polskiej. W Zakladzie wychowawczym w Czamym Borzc (Детдом 4) znajdowalo się 79 takich dzieci, w Zakladzie wychowawczym wLaurowie -41, wZakladach wychowawczych, w Wilnie: przy ul. Scnatorskiej 25 bylo ich 18, przy ul. Kanoniczej 6 (Детдом 2) bylo 26 dzieci, przy ul. Jasnej 14 (Детдом 1) bylo 12 dzieci, zas wSchronisku Związku Patriotöw Polskich w Wilnie bylo 14 polskich dzieci. ы AAN, Glówny Pelnomocnik d/s Ewakuacji w Wilnie, sygn. 17, к 1. 85 AAN, Zespól akt Glównego Pelnomocnika ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, sygn. 1, к 19. 86 AAN, Glówny Pelnomocnik d/s Ewakuacji w Wilnie, sygn. 17, к. 1.

SYTUACJA POLAKÖVZ NA UTWIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

95

Pelnomocnika Rządu RP do spraw Repatriacji obok kilku innych problemöw jakie utrudnialy žycie miejscowym Polakom, zwracal takže uwagę na proceder litwinizacji polskich dzieci. Pisat on co następuje: „Na terenic Litewskiej Republiki ismicjc kilka domöw dziccka, w ktörych miejscowc wladze liiewskie, za vviedzą Komisariatu Ludowego Oswiaty Litfewskiej] SRR87 przeprowadzają systematyczną litwinizacj? dzieci narodowošci polskiej. Litwinizacja ta częstokroc nie przcbiera w doborze srodköw represji fizycznych, czego fakty zostaly zarejestrowane przez ZPP na terenic np. zakladu dla sierot przy zaulku Kanonicznym nr 6, m.ll w Wilnie. Zarząd ZPP uwaža, že takie zaklady, gdzie są wylącznie niemal polskie dzieci, powinny pracowaö pod egidą ZPP, albo nawet znajdowac się pod zarządem Związku. Naležy tu podkrešlič, že na terenic Wilna mieszka dužo dzieci-sierot, pozostatych po uchodžcach z Warszawy i innych miast na zachöd od Wisty. Litwinizowanie takich dzieci jest pozbawione logiki. Rcpatriacja takich dzieci powinna byč przeprowadzona mozliwie rychlo w drugiej kolcjce. Dzieci z innych domöw stale zgtasząją się do ZPP w' sprawie umozliwienia im wyjazdu do Polski.”“ . Bardzo charakterystyczna dla postawy urzędnikovv litewskich byla tež calkowita niekonsekweneja w dziataniu, co wprowadzato do i tak juž skomplikowanej sytuaeji dodatkowe zamieszanie. Na przyklad dotyczy to pensjonariuszy sierocinca w Czaraym Borze, gdzie znajdowali się wyehowankowie Zakladu Wychowawczego siöstr Szarytek z Wilna, do ktörego zostali sprowadzeni w 1939 roku z Warszawy. O tym, iž strona litewska uwaiala wczesniej tamtejsze dzieci za polskie, najlepiej swiadczy fragment listu siöstr Szarytek do Gtöwnego Pelnomocnika d/s Ewakuacji w Wilnie, w ktörym czytamy: PrzewaZnie od urodzenia do pazdziemika 1940 wymienione dzieci byty calkowicie utrzymywane z pracy rąk siöstr i pomocy spoleczenstwa polskicgo w Wilnie. W roku 1939, gdy z powodu cięžkich warunköw materialnych spowodowanych dzialaniami wojennymi, zwröciliimy się do wiadz litewskich z prošbą o matcrialną pomoc dla zakladu, odmöwiono nam motywując, iž zakladowi polskiemu, jako takiemu, pomocy nie udziela się. Jako warunek do otrzymania zaopatrzenia materialnego dla zakladu postawiono nam przeksztalcenie zakladu polskiego w zaklad wyehowawezy litewski. Poniewaž nie zgodzilyimy się na powyžszy warunek, nadal same utrzymywa!yšmy zaklad89. Jednak juž w trakeie trwania akeji ewakuacyjnej okazato się, že tamtejsze dzieci są uznawane za Litwinöw. Konsekwencją takiego podejšcia do sprawy ze strony urzędniköw litewskich byly konkretne indywidualne tragedie rodzinne. W Zakladzie Wychowaw-*

Ministerstwa w ZSRR nosily w tym okresie nazwę ludowych komisariatow (narodnyje kotnissariaty); resortem oswiaty na szczeblu związkowym kierowal Ludowy Komisarz Oswiaty ZSRR, a w poszczegolnych republikach związkowych republikanscy ludowi komisarze ošwiaty. * AAN. Zcspol akt ZPP, sygn. 1383, k. 31. AAN, Glöwny Pelnomocnik d/s Ewakuacji w Wilnie, sygn. 269. Do Glöwnego Pdtiomocnika Rządu RP do Spraw Ewakuacji b. pracownicy b. zakladu wychowawczego w Wilnieprzy ul. Subocz, prmvadzotxego przez s.s. Szarytki.

96

Ro z d zi a t II

czym w Laurowie przebywal chlopiec - Leon Wojciechowski, urodzony w 1934 roku, ktôrego matka mieszkająca w Warszawie wystąpila z wnioskiem o repatriacjç syna; wtadze litewskie nie uznaly tego wniosku za wystarczającą podstawç wyslania dziecka do Polski. W podobnej sytuacji bylo rodzehslwo Zawadzkich - Henryk i Janina, urodzeni w 1940 i 1943, przebywający w Zakladzie Wychowawczym przy ul. Senatorskiej 25; interwencja ich ojca wypuszczonego z obozujencôw wojennych w Kaludze i skierowanego prosto do Polski, nie dala rezultatôw. Natomiast z rodzenstwa Paszan, czy Panan (pierwsza wersja nazwiska pochodzi z rçkopisu, druga z maszynopisu dokumentu) do Polski wyjechal Leon (rocznik 1934), natomiast jego brat Edward i siostra Helena (roczniki 1939 i 1936) zostali zatrzymani na Litwie90. Częšci dzieci udalo siç jednak wyjechac do kraju. Tak bylo na przyklad z okolo 120 chlopcami - wychowankami zakladu prowadzonego przez Siostry Selezjanki w Wiinie91. O losach pozoslalych dzieci niestety ciągle nie nie wiemy92. Najprawdopodobniej wiele z tych dzieci, ktôre w owym czasie mialy najwyžej kilka lat to teraz zdeklarowani Litwini, ktôrzy nawet nie mają pojçcia o swoim polskim pochodzeniu. Wlasnie taki cel chcieli osiągnąč ci urzçdnicy litewsey, ktôrzy utrudniali wyjazdy Polskich dzieci do kraju.

b. Bilans ewakuacji ludnošei polskiej Na przebieg i ostateczne rezultaty akcji ewakuacyjnej ogromny wplyw wywarly trudnosci transportowe wywolanc początkowo przede wszystkim wzglçdami obiektyw'nymi (brak wagonôw i przeciąženie szlaków komunikacyjnych transportami wojskowymi) a po zakoñczeniu wojny i zwlaszcza w 1946 r. podejsciem wladz litewskich, w ktôrym strona polska dopatrywac siç mogta niejednokrotnie zlej woli i chçci sabotowania porozumienia. Organizowanie i wyjazdy transportów mimo czynionych np. w marcu 1945 r. prôb nigdy nie przybrato charakteru planowego. Usilowania strony polskiej np. okrešlania kwot wyjazdôw dla poszczegôlnych regionôw spalily na panewee. Nie udalo siç nawet, mimo podejmowanych prôb, wypracowac wspôlnego polsko-litewskiego planu wysiedlen i gra­ fiku transportów93. Pierwszy transport z ludnošcią polską wyjechal z Wilna 29 I 1945 r., nastçpny 13 II 1945 r. Początkow'o wysilek wladz litewskich skupial siç na jak najszybszym oprôznieniu Wilna. Z rejonôw wiejskich eszelony ewakuacyjne ruszyly dopiero - a i to na niewielką skalę - wiosną 1945 roku94.

90 AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Rcpatriacji z Litcwskiej SRR, t. 269., k 2-4. 91 A. Olczyk, Zgromadzenie Cdrek Maryi Wsponiozycielki (Selezjanki), [w:] Žyde religijne w Polsce pod okupaeją ¡939-1945. Melropolie wilenska i Iwowska, zahony. Praca zbiorowa pod redakeją ks. Zygmunta Zielinskicgo, Katowice 1992, s. 385. 92 Prz>’gotowując niniejsz^ praeç ogtositem w polskiej prasie wileñskiej list z prosbą o kontakt ze strony bylych polskich wychowanków litewskich domów dziecka. Niestety efektem tego byl tylko jeden list od osoby mieszkająccj obeenie wWatbrzychu. 93 AMSZ, sygn. (V642/30, k. 63,73-74. 94 J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 43.

SYTUACJA POLAKÓWNA LfJWIE W OKRESIE PRZESIEDLENDO PQLSKL.

97

Podstawowymi utrudnieniami w 1945 r. byio nie tylko nieplanowe, ale czasami takže nagle podstawianie wagonów do transportu (bez pozostawienia okolo 10 dni dia zalatwienia swoich spraw przez wyježdžających), jak równiez niedostateczna liczba wagonów w skladach. Rzadko osiągaty one ustaloną iiczbę 60 (np. transporty z Wilna)95. Powodowato to, že osoby, które zlikwidowaly juž swoje mieszkania, w wyniku opóznienia podstawienia eszelonów ewakuacyjnych „czekają dostowniez ivalizkami na dworcach - jak pi­ sano w jednym z memoriatów - lub ttoczq się w potnieszczeniach nie nadając)'ch się na miesz­ kania. (Wilno okoio 20 000, inne miejscowosci okolo 10 000)" 96. Interwencje polskie w sprawie niedostatecznej liczby srodków transportowych pozostawaly bez rezultatu. Niekiedy okazywalo się, že nawet zaladowanie do wagonów nie bylo kresem klopotów. Poza drobiazgowymi rewizjami polączonymi z grabiežą na stacjach granicznych zdarzaly się i takie incydenty, jak z transportem ewakuacyjnym z Dukszt, o którego perypetiach pisano w jednym z memorialow polskich: „Transport miai wyruszyc dn. 27 wrzeénia 1945 r. Po zaladowaniu się repatriantów, otrzymali oni rozkaz rozladowania i w rezultacie wyjechali dopiero 5 paždzicrĮnika]. Od Dukszt dojcchali, mijając Wilno, do m[iejscowosci] Viewis9', skąd transport zawrócil do m[icjscowosci] Dukszty, gdzie nastąpilo powtóme rozladowanie”98. Pewna poprawa nastąpič miala w 1946 r. Okazalo się jednak, že wladze litewskie zaplanowafy podstawienie jedynie 11 500 wagonów. Byla to liczba niewystarczająca na potrzeby przesiedlenia pozostalej jeszcze ludnošci polskiej. Wobec tego strona litewska zaproponowala, žeby wyježdžający pozostawili swój inwentarz i dobytek (sic!). Jednak nawet te zobowiązania nie zostaly zrealizowane. Do czerwca 1946 r. koleje radzieckie podstawily jedynie 5 691, którymi wyjechato zaledwie 42 tys. osób na 140 tys. jeszcze zarej estrowanych. Tymczasem niezgloszenie się do transportu, w którym brakowalo miejsca, uznawane bylo przez wladze litewskie za rezygnację z wyjazdu do Polski. Zezwolenie na skorzystanie z następnego transportu wydawane bylo jedynie w pn^ypadku zloženia umotywowanego podania dotyczącego przyczyn opóznienia. Na zwlekanie z wyjazdem, które w dziesiątkach tysięcy przypadków doprowadzito ostatecznie do pozostania na miejscu, wplyw mialo jednak jeszcze kilka innych czynników. Jednym z nich mogio byč przekonanie o kolejnym przedluženiu terminu ewakuacji, który przeciež w 1945 r. byt kilkakrotnie przesuwany, niesprzyjający termin wyjazdu 1 1 potowa 1946 r.) w przypadku ludnošci wiejskiej, która chciala doczekač do zbiorów

9: AMSZ, sygn. 6/642/30; AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 22, k. 26. Istotnym problemem bylo tež zapewnienie dojazdu ludnošci polskiej zamieszkalej na wsi i w malych miasteczkach položonych niejednokrotnie w znacznej (do 50 km) odleglošci od linii kolejowych. Trudnošci na jakie natrafiano w tej sprawie wplynęly zarówno na tempo, jak i skalę „ewakuacji”. Zob.: AAN, Glówny Pelnomocnik ds. Repatriacji z Litewskiej SRR, t. 20, k. 1; t 22, k. 3. * AMSZ, sygn. 6/535/34, k. 166-168. Po polsku Jewie. 98 Ibidem.

98

Ro z d zi a t II

i wyjechac jesienią po žnivvach, naciški wladz miejscowych z jednej strony, z drugiej zaš niechęč do opuszczania stron ojczystych w chwili, gdy nieco przycichly obawy przed rychlą kolektywizacją. Wreszcie pewien odsetek ludnošci mògi pozostač w oczekivvaniu na powrót Wilenszczyzny do panstwa polskiego". Akcja przesiedlencza, która największe rozmiary osiągnęla w I polowie 1946 r., w III kwartale tego roku praktycznie zakonczyla się. Choc jej oficjalne zakonczenie nastąpič miaio 1 XI 1946 r., to jeszcze w pierwszym pólroczu 1947 r. do Polski wrócilo kilkaset osób*100. * Zgodnie z aktem podpisanym 21 lipca 1952 roku w Moskwie, przez Polskę i Litewską SRR, z Litwy ewakuowalo się ostatecznie 61 127 rodzin, to znaczy 171 158 osób101102. T a b e la 8 . Liczba osób, które skorzystah z moiliwosci ewakuacji do Polski w okresie od momentu podpisania ukladu o ewakuacji do dnia 1 listopada 1946 (Dane zweryfikowane przez stronę polską i litewską). N a z w a re jo n u

L i c 7 b y p e d a n e w t e k š c i c g ló w n y T n

L ic z b y s k o r y g o w a n e p r z e z P o la k ó w

e w a k u a cji

Z a r c jestr o w a n o

W y je c h a lo

P o z o s ta lo

P o z o s ta lo

W y je c h a lo

111 341

89 596

21 745

9 0 630

2 0 711

R zesza

4 0 990

12 7 9 6

2 8 194

12 858

2 8 132

S w ic c ia n y

10 233

4 465

5 768

4 389

5 844

4 529

2 686

1 843

2 832

1 697

T roki

19 107

5 479

13 628

5 429

13 6 7 8

L an dw arów

11 7 9 3

5519

6 274

5 484

6 309

O ran y

12 769

2 399

10 370

2 366

10 403

W iln o

N o w e Š w ię c ia n v

I > r u s k ic n n ik i N o w a W i le j k a

4 126

1 150

2 976

1 113

3 013

1 8 701

9 110

9 591

8 997

9 707

P o d b r o d z ie

15 969

5 515

10 444

5 529

10 4 4 0

J a szu n y

3 3 522

7 565

15 957

7 430

26 092

N ic m e n c z y n

28 954

6 110

22 844

5 747

21207

D u k szty

1 3 707

5 590

8 117

5 527

8 180

R u d z is z k i

15 183

5 154

9 929

5 240

9 943

I g n a i in o

2961

1 456

1 505

1 398

1563

S zu m sk

13 1 4 7

3 881

9 266

3 910

9 237 3 247

O lk i c n ik i

3 992

759

3 233

745

P o n ic w ie z

3 752

858

2 894

764

2 988

W ilk o m ie r z

2 947

238

2 709

147

2800

K ow no

6 953

612

6 341

526

6 427

K ic j d a n v

4 822

120

4 702

107

4 715

379 498

1 7 1 168

208 330

171 168

208 330

K a /e in

Žrddfo: AAN. Akta Gl. Petnomocnika d/s Ew akuacji.... sygn. 167 . D w u s tro n n ie u z g o d n io n e d a n e sta tys ty c zn e p o d tu g re jo n ó w e w a ku a c yjn yc h o p rz e b ie g u re p a tria c jiz te ry to riu m U te w s k ie j SRR d o P o ls k i " 1Q2.

" J. Czerniakievvicz, op. cit., s. 44. 100Ibidem, s. 56, 60. 101LVA, F. R-841, ap. 10, b. 29,1. 6. Akt dotyczqcyzakonczenia eivakuacji obywatelipolskich z terytorium Liteivskiej SRR. 102Nastazija Kairiūkštyte w artykule: Lenku repatriacija iš Lietuvos 1944-1947 m,. [w:| Rytu Lietuva. Istorija, kultūra, kalba, Vilnius 1992, s. 129powoiuje się na takie zestawie znajdującc się Litewskim

99

SYTUACJA POLAKOW NA U7WIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

Nieco odmienne dane o calkowitej liczbie ewakuowanych Polakow z terytorium Litewskiej SRR przedstavvil w swojej monografii Jan Czemiakiewicz103. T a b e la 9 . Porownanie danych o liczbie ewakuowanych Polakow z Litwy

zawartych w akcie zakonczenia e>vakuacji oraz w pracy J. Czerniakiewicza

R e jo n e w a k u a c ji

L ic z b a e w a k u o w a n y c h P o la k o w

L ic z b a c w a k u o w a n y c h P o la k o w

w a - a k tu z a k o n c z e n ia e v v a k u a c ji

p o d a n e p r z e z J .C z e m ia k ie v v ic z a

W iln o

90 630

107 613

R zcsza

12 858

12 0 4 8

Š w ię c ia n y

4 398

5 412

N o w e Š v v ię c ia n y

2 832

3 362

T roki

5 429

6 461

I ^ in d w a r 6 w

5 484

5 768

O ran y

2 366

1 809

D r u sk ie n n ik i

I 113

1 010

N o v v a W ile j k a

8 997

10 0 8 2

P o d b r o d z ie

5 529

6 502

Jaszu n y

7 430

7 605

N ie m e n c z y n

5 747

6 293

D u k s z iy

5 527

5 582

R u d z is z k i

5 240

5 672

I a n a lin o

1 398

2 408

S zu m sk

3 910

6 049

O lk ic n ik i

745

836

P o n ie w ie ž

764

776

W ilk o m ic r z

147

383

K ow no

526

1 172

K ie j d a n v

Razem

107

171 168

313

197 156

Zrodlo: AAN, Akta Gt. Petnomocnika d/s E w a k u a c jis y g n . 167. „D w u s tro n n ie u z g o d n io n e d a n e sta tys ty c zn e p o d lu g re jo n o w e w a ku a c yjn yc h o p rz e b ie g u re p a tria c ji z te ry to riu m L ite w s k ie j SRR d o P olski

J.CzerniakiewiC 2 , R e p a tria cja lu d n o š c i p o ls k ie j z Z S R R 1 9 4 4 -1 9 4 8 , VVarszavva 1987, s.83.

Archivvum Paristwowym (LVAF. R-841, Ap. t, B. 65, k. 30) z tym, že wjej publikacji brakdvvoch ostatnich kolumn infoimujących okorckcie danych przez stronę polską. Co więcej wopublikowanej tabeli znalazlo się kilka rozbiežnošci wstosunku do tcgo co podano \vyžej. Liczbę osob pozostalych w rejonie ewakuacyjnym Swięciany okrešlono na 5 768, następnie licz­ bę osob, ktorc vvyjcchaly z rcjonu cwakuac)jncgo Rudziszki okrešla na 5 254 a pozostających tam na 9 929 i wreszcie ogolną liczbę os6 b, ktore opušcily Litwę okrešla na 171 158 a pozostających na 208 340. Takie šamo zestawienic, z tymi samymi rožnicami w stosunku do cytowanego wyžęj zestawienia autorka opublikowala takie w artykule: Vilniaus Kraštogyventoju sudėtiespokyčiai 1939-1946 m., [w;] Lietuvos rytai, red. K. Garšvai L. Grumadiene, Vilnius 1993, s. 291-292. ' W zachowanych zbiorach archiwalnych znajduje się wiele dokumentow rejestrujących przebieg ewakuacji ludnošci polskiej z Litvvy. Niestety dužą ich wadą jest to, ie często zawarte w nich liczby roinią się znacznie od siebie. Szczegolnie dotyczy to liczb podawa-

1 00

Rozdziat II

VVedhig jego zestawienia opartego na dokumentach z Archiwum Akt Nowych i bylego Centralnego Archiwum Partyjnego KC PZPR bez uvvzględnienia archiwow i publikacji litevvskich czy radzieckich, do początkow roku 1947 republikę opuscilo 197 156 osob, czyli o 25 988 vvięcej w stosunku do tego, co ustalily ukladające się strony, podpisując akt zakonczenia ewakuacji 21 lipca 1952 roku. Największa rožnica sięgająca 17 000 osob przypada na Wilno. Powracając do danych uzgodnionych przez stronę polską i litewską w lipcu 1952 ro­ ku, 171 169 evvakuovvanych osob 104 stanovvilo lącznie 6 8 690 rodzin. Wsrod vvyježdžających bylo 51 304 męžczyzn, 75 439 kobiet oraz 44 409 dzieci do lat 14 obojga plci105. Zgodnie z podpisanym uktadem pravvo do wyjazdu z Litwy mieli Polacy i Žydzi obyvvatele polscy, ktorzy posiadali je przed 17 wrzešnia 1939 roku. Jak možna się bylo tego spodziewač najliczniejszą grupę narodowošciową wšrod ewakuowanych stanovvili Pola­ cy. Wedlug danych litevvskich lącznie wyjechalo ich 168 816 osob (98,6%). Wsr6 d pozostalych przesiedlencovv bylo 2 284 Žydovv oraz 52 przedstavvicieli innych narodowošci, glovvnie polskich Tatarovv i Karaimovv, ktorzy czynili starania o uznanie ich pravva do vvyjazdu z Litwy razem z Polakami106.

nych przez stronę polską i litcwską ale i w ramach jednej i drugiej grupy takže znajdziemy wiele rozbiežnošei. Dotyczy to takže danych zbiorczych, na przyktad w wykazie datowanym na 8 III 1947 r. znajdujemy ogolną Iiczbę evvakuovvanych okrešloną na 170 043 osoby. (AAN, Akta GI. Pelnomocnika d/s Ewakuacji wWilnie, sygn. 167, Wykaz ruchu etvakuacyjnegom terenie Litewskiej L.S.R.R) natomiast Kazimierz Piesowicz w artykule: Wielkie ruchy migracyjne w latach 1945-1950, częs'cl, „Studia Demograficzne" 1988, nr 4, s. 55, opierając się na wczesniejszych publikacjach podaje, žc z Litewskiej SRR wyjechaio lącznie 178 tys. osob. W związku z powyzszym trudno jest okrešlič prawdziwą Iiczbę os6 b, ktore skorzystaly z mozliwosci ewakuacji. Ježeli jeszcze uwzględni się pewną liczę osob wyježdžających nielegalnie obraz staje się jeszcze bardziej niejasny. Dlatego staralem się w niniejszej pracy przedstawiac dane, na kt6 re powolywala się jedna i druga strona lub kiedy bylo to mozliwe przedsuwiam jedne i dnigie dane. Warto može tu zaznaczyč, že autorzy litewscy pisząc o tym okresie powolują się na dane uzgodnione przez obie strony w Moskwie z rožnicami przedstawionymi w poprzednim przypisie. Wla^ciwie jedynym sposobem okrešlenia prawdziwej liezby osob ewakuowanych w latach czterdziestych z terytorium Litewskiej SRR jest odtworzenie ich imiennej listy co nie jest mimo pozorow niemozliwe, teraz zaš pozostaje nam korzystač z tego co jest dostępne w archiwach. Zawarte tam dane szczeg61owe mogą može nieco odbiegač od stanu faktycznego, jednak na pewno dają pojęcic o przebiegu interesującego nas procesu i odzvvierciedlają panującc tendeneje w ruchach migrac^jnych ludnošei z, i na terytorium LSRR. ,,MW danych uzupelniających do aktu koncząccgo ewakuację podano taką Iiczbę, rožnica jednej osoby w stosunku do danych w tabeli wynika prawdopodobnie z blędu maszynowcgo. 5 AAN, Akta GI. Pelnomocnika d/s Ewakuacji w Wilnie, sygn. 167. Dane cyfrowe strony litewskiej o ruchu ewakuacyjnym do aktu koncowego. Ibidem. Patrz tež przypis 73.

SYTUACJA POLAKÓWNA UTWIE W OKRESIE PRZESIEDLEÑ DO POLSKL.

101

T a b e la IO . Podzial osób ewakuowanych z Litewskiej SRR w latach 1945-1947

wedlug narodow osci, z zaznaczeniem rejonu ewakuacji. (Zestawienie J. Czcmiakiewicza)10'.

N a r o d o w o s é o s ó b e w a k u o w a n y c h z L it e w s k ie j S R R

R e jó n e w a k u a cji O g ó le m

Ž y d zi

P o la c v

In n i

107 613

9 6 133

10 468

1 012

12 048

11 5 7 1

376

101

S w iQ c ia n v

3 362

3 100

206

56

N o w e S w iç c ia n v

5 412

4 701

567

149

T roki

6 461

5 702

502

257

1 ¿ n d w 'a r ó w

5 768

5 301

416

51

O ran y

1 809

1 745

64

W iln o R /e s z a

1 010

720

217

73

10 082

9 402

583

97

P o d b r o d z ie

6 502

5 914

512

Jaszu n y

7 605

7 021

4 7 0

N ie m e n c z v n

6 293"

5 529

654

n o

D u k szty

5 582

4 728

725

129

R u d z is z k i

5 672

5 200

431

41

la n a lin o

2 408

2 204

160

44

S zu m sk

6 049

5 597

373

79

O lk ie n ik i

836

836

P o n ie w ie z

776

737

W ilk o m ie r z

383

338

1 172

1 066

313

269

D r u s k ie n n ik i N o w a W ile j k a

K ow no K ie j d a n y

Razcm

197 156

177 814

1

76 114

39 45

-

Í0 6 |

^

Į 16 958 1 44

2 384

¿ròdio: J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 102-103.

Wedlug zestawienia Jana Czemiakiewicza liczby bezwzglçdne wyježdžających osób byty nieco inne co nie zmienia generalnych proporcii skladu narodowosciowego wyježdžających. Warto jednak zaznaczyč, že wedhig autorów litewskich wsród osób, które wyjechaty do Polski, znalazta się pewna (sięgająca ponoc 10 tys.) grupa Litwinów, którzy w trakcie rcjestracji podali się za Polaków,08. Podanąliczbę trudno zweryfikowac, jednak jest faktem, že glównie w rodzinach mieszanych, gdzie matžonek narodowosci litewskiej byl związany z podziemiem niepodlegtoáciowym korzystano z mozliwosci ucieczki spod okupacji radzieckiej podając się na wszelki wypadek za Polaków. Najwiçksze grupy ludnošci žydowskiej wyjechaly przez Wilno, Dukszty, Niemenczyn, Nową Wilejkç, Podbrodzie, Troki, Nowe Swiçciany, natomiast osób innych narodowosci poza Wilnem, ш.іп. z Trok i Nowo-Šwięcian.

Mając na uwadzc wczesniejsze uwagi со do usialeñ Czemiakiewicza naležy tu podchodzic do liczb bczwzglçdnych z odpowicdnia rezenvą, natomiast istotny jest rozklad tych liczb miçdzy poszczególne jednostki administracyjne. Z. Zinkjawiczus, Wosiocziiaja Lihra wproszloni i nastojaszczem, Vilnius 1996, s. 284.

Rozdziat

102

II

Struktūra ptei poszczegolnych grup ewakuowanych byla bardzo charakterystyczna i odzwierciedlala losy wojenne poszczegolnych spolecznošci. Wsrod Polaköw bylo 83 889 męžczyzn (47,18%) i 93 925 kobiet (52,82%), na 1000 męžczyzn przypadalo więc 1 120 kobiet), wsrod Zydöw 5 371 męžczyzn (31,67%) 11 587 kobiet (68,33%), (2 157 kobiet na 1 000 męžczyzn), innych 700 męžczyzn (29,36%) i 1 684 kobiet (70,64%). Miejsce zamieszkania ludnošci ewakuowanej decydowato rowniež o specyfice struktury spolecznej tej grupy. Wsrod osöb o podanej pozycji spolecznej až 95 835 osöb (58,83%) stanowili rzemieslnicy i pracownicy umyslowi (oraz czlonkowie ich rodzin), jedynie 18,37% (29929 osöb) stanowili chlopi. Udzial robotniköw byi rowniež stosunkowo niewielki - ograniczat się do 16 874 osöb. Znaczna byla grupa osöb bez zawodu 10 214. T a b e la /1 . Struktūra spoleczna ludnošci ewakuowanej z Litewskiej SRR

(Zestawienie J. Czemiakiewicza)109. Profesja

Liczba osöb

Chlop Robotnik Rzemiešlnik Pracownik umyslowy Nauczyciel Wojskowy Pracownik shizby zdrowia Pracownik kulturv i sztuki Duchowny Dzialacz spoieczny Inne zawody Bez zawodu Razem

29 929 16874 50 800 45 035 2120 476 830 139 752 431 5 274 10214 162 874]

Procent sposröd wszystkich wyjezdzaiacych 18.37 10,36 31.18 27,65 130

029 030 0.08 0,46 0,26 3,27 6,28 100.00

Zrödfo: J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 64.

Chlopi wyježdžali glöwnie z rejonu Nowej Wilejki, Podbrodzia, Rzeszy i Trok (13 577 osöb, tj. 45,36% ogöhi chlopöw), natomiast robotnicy wyježdžali z Wilna ( 5 241 - 31,05%). Z tego miasta wyruszala tež większošč pracowniköw umyslowych (27 685 -61,47% ogöhi), nauczycieli (88,99%), wojskowych (399 - 83,82%). pracowniköw shižby zdrowia (692 - 83,39%) i dziataczy spoiecznych (279 - 64,75% )M0. Wsrod osöb ewakuowanych przewažaty osoby dorosle, w sile wieku. Liczba dzieci i mlodziežy do lat 15 wynosila 12 271 (6,24%), a starcöw powyžej 60 lat - 6 585 osöb, tj.3,33%.

109 1,0

Patrz na uwagi do poprzedniej tabeli. J. Czemiakiewicz, op. cit., s. 91.

103

SYTUACJA POLAKÖW NA LITVJIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI... T a b e la 1 2 . Struktura wiekowa ludnosci ewakuowanej z Litewskiej SRR.

(Zestawienie wg. J. Czemiakiewicza). P r / e d n a t w ic k o v v y

1j e z b a o s 6 b

P r o c e n t s p o s r o d w s z y s t k ic h w y j e z d /a j g c y c h

0 -5

4 105

2 .0 8

5 -1 0

4 526

2 .2 9

1 0 -1 5

3 640 13564 ^

1 5 -2 0

1 .8 7 6 .8 7 4 .3 6

2 0 -2 5

8606

2 5 -3 0

15 48»

7 .8 5

3 0 -3 5

2 5 641

1 3 .0 0

3 5 -4 0

2 8 398

1 4 ,6 0

4 0 -4 5

3 4 776

1 7 ,6 8

4 5 -5 0

2 1 801

1 1 .0 5

5 0 -5 5

17210

8 .7 2

5 5 -6 0

12 435

6 .3 0

pow yzej

60

R aze m

6 585

3 .3 3

1 9 7 156

1 0 0 .0 0

Zrödfo: J. Czemiakiewicz, op. eit., s. 79.

Ewakuacja ludnosci polskiej w latach 1944-1947 spowodowaia znaezny ubytek lud­ nosci polskicj na obszarze Wilenszczyzny. Powaznej zmianie ulegla tez stmktura spoleczna pozostalej tarn spolecznosci polskiej. Pozbawiona ona zostala niemal w zupelnosci elity intelektualnej, ktora zdecydowala si? na vvyjazd do Polski. Formalne zakoriczenie akcji przesiedlericzej w 1947 r. na skutek jednostronnej decyzji wiadz radzieckich nie zamkn?lo sprawy wyjazdu z tcrenow Litwy tysi?cy Polakow. Kwesiia polqczenia rozdzielonych losami wojny rodzin, umozliwienia przesiedlenia si? do Polski tych osob, ktore na skutek szykan i trudnosci czynionych przez stron? litewski* nie mogly skorzystac 7 prawa opeji. byla w latach 50. jedni\ ze spraw bulwersuj^cych Polakow po obu stronach granicy. Nic tez dzivvnego, ze problem „repatriaeji” Polakow z ZSRR. w tym z Lit­ wy, wypfynq! po raz kolejny w polowie lat 50, w zmienionej juz sytuacji polityeznej.

c. „Drugs repalriacja" Polakow z Litwy. W przeciwienstwie do pierwszego transferu ludnosci z terytorium Litwy sledzenie przebiegu drugiej fali przeinieszczeri ludnosci polskiej z tej republiki do Polski jest trudniejsze m . O braku odpowiedniej liezby dokumentow na ten temat najlepiej swiadez^ tylko*I

11

Zasadniczy zbiör dokumentow na ten temat znajdujc si? w Archiwum MSW w Warszawie, do ktorego nicstety nie otrzymalem dost?pu. Dyrektor tej placöwki motywowal to tym, ze znajdujc si? tarn jedynie dokumenty personalne, na ktöre nie ma pozwolenia do korzystania. Stalo si? tak mimo tego, ze podalem w podaniu juz konkretnc sygnatury akt zaczerpni?te z broszury Jana Czemiakiewicza, Przemieszczenia Polakow i Zydöw na kresach wschodttich II Rzeczypospolitej i w ZSRR 1939-1959, Warszawa 1991, s.13.

104

R ozdziat

II

zdawkowe wzmianki w nielicznych publikacjach na ten tem at11213. Wedhig posiadanych materialow statystycznych Polacy z Litwy stanowili 19% osob spošrod wszystkich, ktore przyjechaly z ZSRR do Polski w latach 1955-1959. Największe nasilenie wyjazdow z Litwy mialo miejsce w latach 1957-1958. T a b e la 1 3 . Transfer ludnošci polskiej z Litwy w latach 1955-1959.

L i c z b a w y j e ž d ž a j ą c y c h P o l a k o w w p o s z c z e g d l n y c h la t a c h : 1955

C a ly Z S R R

W ty m z L itw y

1956

1957

1958

1959

1 9 5 5 -1 9 5 9

6 429

30 786

93 872

85 865

32 292

249 244

*

5 849

17 825

16 044

6 834

46 552

0%

19,00%

19,00%

18,69%

21,16%

18,68%

P r o c e n t ja k i s ta n o w ili w y j e ž d ž a ją c y z L itw y w s to s u n k u d o w s z y s tk ic h ,,r e p a t r i a n t 6 w " .

Žrddto: M. Latuch, R e p a tria cja lu d n o š c i p o ls k ie j w la ta c h w yc h , Warszawa 1961, s. 335.

1 9 5 5 -1 9 6 0 n a tie z e w n p trz n y c h ru c h o w w ę d r6 w k o -

Sugerując się listem jaki wystosowal do ministrą spraw zagranicznych PRL Adama Rapackiego, wroclawski dziennikarz Franciszek Szydlowski, ktory przebywal na Litwie w listopadzie roku 1956 naležy uznač, že informacja o možliwošci wyjazdu do Polski wsrod litewskich Polakow byla wtcdy stabo rozpowszechniona. Wed!ug niego większosč Polakow, z ktorymi rozmawial, chciala jechač do kraju ale každy go pytai kiedy będzie repatriacja oraz czy pozwolą im wyjechač do Polski1,3. Biorąc jednak pod uwagę liczbę prawie 6 tvs. osob, ktore juž opuscity Litwę w 1956 roku naležy to uznač za došč dziwne, gdyž przy znacznej koncentracji większošci ludnošci polskiej na terytorium potudniowej Litwy a szczegolnie w Wilnie wyjazd tylu osob powinien byl byč zauwažony i komentowany w šrodowisku polskim. Niestety trudno mi okrešlič jaki byl sklad spoleczny wyježdžających z Litwy, do dzisiaj jednak polscy mieszkaricy Wilenszczyzny utyskująna to, že w latach 50. opušcilo Litwę ich wielu wyksztalconych rodakow. Trudno na tej podstawie sądzič czy najliczniejszą grupą wšrod „repatriant6 w” z tamtego okresu byli akurat przedstawiciele szeroko pojętej inteligencji, na pewno jednak ich wyjazd pozostawil wyrazną pustkę, na ktorej zapetnienie trzeba bylo czekač kolejne dziesięciolecie a w!ašciwie nawet i dlužej. Mechanizm pode-

Por.: J. Czemiakiewicz, op. cit; B. K^cka, S. St^pka, Repatriacja ludnoscipolskiej z ZSRR 1955-1959, Warszawa 1994; M. Latuch, Repatriacja ludno&i polskiej w latach 1955-1960 na tie zewnqtrznych ruchow w^drdwkou^ch, Warszawa 1961. 113 AMSZ, Zespol 7, t. 6 6 , wi^zka 8 , k. 2. Tekst listu zostal tez opublikowany: A Srebrakowski, Polacy na Litwie 40 lat temu. Stan posiadania w oczachpolskiego dziennikarza, „Znad Wilii” 1995, nr 2 1 , s. 6 . 112

SYTUACJA POLAKOWNA LJTVZIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

105

jmovvania decyzji o pozostaniu lub wyjezdzie z Litwy byl podobny jak w trakcie poprzedniej ewakuacji z lat 1944-1947. Na miejscu pozostali Polacy, ktorzy byli w miarę ustabilizovvani materialnie, to znaczy posiadali wlasny dom czy samodzielne mieszkanie i pracę dającą im utrzymanie na znosnym poziomie. Inni z kolei bąli się wyjazdu w nieznane, tym bardziej, že miną! juž czas kiedy na przybywających na ziemie odzyskanc czekaty puste domy pozos tawione przez Niemcovv. W wypadku inteligencji, szczegolnie jej mlodszych przedstawicieli takich hamulcow w vviększošci nie bylo. Co więcej w tej grupie ambicje osobiste sięgafy znacznie dalėj niž tylko mala stabilizacja materialna, im bardziej zaležalo na osiągnięciu odpowiedniej pozycji spolecznej vvynikającej z ich wiedzy i wyksztalcenia. Na Litwie bylo to bardzo utrudnione. Przykladem na to moga^ byč losy dr. Jerzego Ordy znakomitego historyka sztuki, z ktorego wiedzy korzystalo po vvojnie wielu litewskich naukowcow. Mimo, že fachovvosč Ordy byla znana i doceniana otrzymal on pracę jedynie na etacie portiera w Litewskiej Akademii Nauk. Oczywiscie w rzeczywistošci pracowat on po wojnie jako archivvista jednak robil to niejako nieoficjalnie gdyž oficjalnym jego etatem byt wspomniany wožny. Nie vvszystkim odpovviadaly takie uklady i vvoleli opuscic rodzinną Wileriszczyznę udając się do Polski gdzie mieli o wiele vviększe szanse realizowania svvoich ambicji zawodowych. Bardzo silnym bodžcem do wyjazdu dla tej grupy spolecznej musialy byč takže przemiany polityczne po polskim pazdziemiku. Z fragmentarycznych danych vvynika, že wyjazd z Litwy w latach 50. nie byl latwy. Wiadomo na przykiad, že w tym czasie miala miejsce w Wilnie powažna afera polegająca na fa!szowaniu ksiąg meldunkowych, ktore znajdowaly się w centralnym Archiwum Historycznym Litewskiej SRR. Chodzilo tu o wystawianie falszywych zaswiadczen o zameldowaniu w przedwojennym Wilnie dla osob nigdy tam nie mieszkających a chcących opušcič Litwę w ramach „drugiej repatriacji” 114*. Co ciekawe w dužej mierze korzystali z tego ponoč glownie nie-Polacy.

4. Podstawy funkcjonowania ludnošci polskiej na Litwie po zakoriczeniu ewakuacji. Litwini wobec Polak6w Wedlug oficjalnych danych litewskich, po zakonczeniu ewakuacji ludnošci polskiej z Litw republice pozostalo 208 330 osob tej narodovvošci, ktore wczešniej zadeklarowaty chęč vvyjazdu do Polski ale ostatecznie, z rožnych przyczyn, pozostaly na miejscu. Požniej w latach 1955-1959 republikę opuscily dalsze 46 552 osoby " 5. To, že ludzie ei postanowili nie opuszczač Litwy nie oznacza, že nagle poezuli się Litwinami, to byli nadal swiadomi swego pochodzenia Polacy. Częšč z nich wystraszyla się po prostu wyjazdu w nieznane, inni uwažali, že ješli wczešniej udawalo im się przetnvač w rožnych okolicznošciach na svvojej ojcowižnie, to može i nadal będzie się im to udawalo. Motywacji do pozostania ^7

:J J. Zagalowa,Jerzy Orda - czlouHek paradoksu, [w: ] Wilno - IVilenszczyznajako krajobraz i srodou’isko u>ielu kultur, pod red. Elžbiery Fcliksiak, Tom III, Bialystok 1992, s. 310. *15 Ješli brač za podstawę ustalenia M. Latucha oraz dane z aktu zakonezenia ewakuacji, to lącznie w obu falach przesiedlen Litwę opuseilo 217 720 osob. Ješli zas užyč danych J. Czerniakiewicza zamiast tych z aktu zakonezenia ewakuacji to osiągniemy liczbę 243 708 osob.

106

Rozd ziat II

bylo znacznie vvięcej i trudno je wszystkie tutaj wymieniač, faktem zaš jest to, že ze względu na swoją liczebnošč Polacy stanowili nadal wažki problem dla vvladz republiki, ktore powoli byty opanowywane przez Litwinow i oni zaczęli raiec znaczący wptyw na sprawowanie wladzy w swojej republice. W czasie gdy tnvala ewakuacja ludnošci možna bylo jeszcze ewentualnie ignorowač fakt zamieszkiwania na znacznym obszarze republiki ogromnej rzeszy Polakow thimacząc to tym, že i tak ei, ktorzy czują się związani z panstwem polskim wyježdžają lub w najbližszym czasie wyjadąna zachod. Jednak po zakonezeniu wyjazdow problem lud­ nošci polskiej nie zniknąl a wręcz przeciwnie nasilil się. Okazalo się, že nadal na terytorium Wilenszczyzny Litwini i naptywowi Rosjanie stanowili zdecydowaną mniejszošč ludnošci dominovvali zaš nadal Polacy. Czując svvojąpotencjalnąsilę zaczęto więc domagač się szkot z polskim językiem nauezania, więcej prasy w tym języku a takže innych udogodnien pozwalających funkcjonovvač tym ludziom w republice na r6 wni z L ip in a ­ mi i Rosjanami. Zgodnie z zasadami na jakich bylo oparte panstwo radzieckie Polacy zglaszali svvoje prošby i pretensje odpowiednim jednostkom partyjnym. W sytuacji kiedy ich podania pozostawaly bez odpowiedzi lub byla ona niezadowalająca ponawiano proš­ by na wyžszym szczeblu až do wladz w Moskwie. Ostatnio dalo się slyszeč wiele opinii ze strony litewskiej, že Polacy z tej republiki zbyt często szukali pomocy u Rosjan, co mialo byč ich zdaniem dovvodem rzekomej kolaboraeji z wladzami komunistycznymi. Osoby, ktore tak twierdząnie zauwažająjednak, že w owym czasie Litwa byla integralną częšcią Związku Radzieckiego, a co za tym idzie najwyžszą instaneją w sprawach spornych pozostavval zawsze Kreml. Ježeli więc jakiejš sprawy nie možna bylo zalatwič na miejscu, tak jak kvvestii szkolnictwa w języku polskim, to bylo normalne, že zwracano się do tych, ktorzy mieli glos decydujący we wszystkich sprawach. Tak tež trzeba rozpatrywač wszelkie intenveneje litewskich Polakow w Moskwie. Po wielu miesiącach intenveneji u wladz partyjnych wreszcie doezekano się konkretnego odzewu. 1 paždziemika 1950 roku doszlo do specjalnego posiedzenia Biurą KC KPL(b), podezas ktorego dyskutowano nad projektem uchvvaly zaproponowanej przez KC WKP(b) pt. «O šrodkach popraivy pracy wšrod ludnošci polskiej w Liteu/skiej SRR». W posiedzeniu tym uczestniczyli: czlonkovvie Biurą KC KPL(b) - Sniečkus116, Trofi-

116 Sniečkus Antanas (10 I 1903 -2 2 11974) litcwski dzialacz komunistyczny związany z KPL od wczesnej mtodošci. W 1930 roku aresztovvany zaš w 1933 wyjechal do ZSRR po wymianie więžni6 w polirycznych między Litwą i Związkiem Radzieckim. Przebywając wMoskwic byl pracownikiem Komintemu. Między innymi w laiach 1933-1934 byl w Międzynarodowej Komisji Kontroli Kominternu. W 1939 roku ponownie dzialal na Lirwie gdzie znowu go aresztowano a następnie po wprowadzeniu rząd6 w komunistycznych zwolniony iod lipca 1940 kierowal KC KPL(b). Od czenvca do sierpnia 1940 roku dyrektor Departamentu Bezpieczenst\va Pahstwowego Litewskiej SRR. W tym czasie wspolkierowal deportaejami z terenu Litwy (Por.: Lietuviu Archyvas. Bolševizmo me­ tai, T. I, Kaunas 1942, s. 13-16; Lietuvosgyi>entojugenocidas, 1 . 1:1939-1941, Vilnius 1992, s. XV-XL). Od sierpnia 1940 do šmierci w 1974 roku I sekretarz KC Komunistycznej Partii Litvvy. (Podano za: Litva. Kratkaja eticyklopedija, Vilnius 1989, s. 553).

SYTUACJA POLAKOWNA UTV/IE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

107

m ow 117, Niunka118, Šumauskas 11°, Kapralow l2°, Paleckisl21, Gedvilasl22; kandydaci na

Trofimow Aleksander Stiepanovvicz ( ur. 1903 w Tatarskiej ASRR, zm. 15 VI 1980 w Moskwie). Dzialacz partyjny, czlonek KPZR od 1927 roku. Wlatach 1937-39 byl sekretarzem Komitetu Miejskiego WKP(b) wSaratowie, następnie wlatach 1939-1946 pelnomocnik Komisji Kontroli Partyjnej WKP(b) na tcrcnie obwodu czytynskiego w Krasnodarskim Kraju. W latach 1946-1952 byl czlonkiem KC i 13iura KC KPL, oraz II sekretarzem KPL i deputowanym do Rady Nąjwyžszej Litewskiej SRR petniąc rolę rzeczyvvistego kierovvnika Komunistycznej Panii Litwy. Po zakonezeniu dzialalnosci na Litvvie, w latach 1952-1973 oddelegowany do pracy partyjnej na polnocnym Kaukazie. (Podano za: Litva..., s. 597). 18Niunka Vladas (17 VIII 1907 -2 6 XII 1983) dzialacz partyjny i kulturalny, kandydat nauk filozoficznych. WKPL od 1928 roku, w latach 1936-1937 Instruktor KC KPL. Byl czlon­ kiem redakeji gazety „Tiesa” (Prawda) będącej organem KC KPL zaš w latach 1940 i 19431944jej redaktorėm. W latach 1940-1942 byl prokuratorem Litewskiej SRR natomiast w roku 1944 zostal II Sekretarzem KC KPL, w następnych latach (1945-1948) zastępca Przevvodniczącego Rady Ministrovv Litewskiej SRR. W roku 1948 zostal ministrėm ošvviaty. W latach 1949-1961 sekretarz KC KPL zaš od roku 1961 do 1970 byl redaktorėm periodyku „Komu­ nistas". R6 wnoczešnie zajmovval tež szereg innych eksponovvanych stanovvisk we wladzach partyjnych, panstvvovvych oraz wšwiecie naukowym. Byl autorėm dvvoch ksiąžek pošvvięconych polityce Kosciola katolickiego. (Podano za: Liftu..., s. 439). 19 Šumauskas Motiejus (28 XI 1905 - 28 V 1982) dzialacz partyjny, czlonek KPZR od 1924 roku. W roku 1930 odbyl szkolenie partyjne w Moskwie. W latach 1930-1931 sekretarz Komsomolu Litwy, pozniej až do wybuchu wojny więziony za dzialalnošč komunistyczną. W latach 1940-1941 przewodniczący biurą organizacyjnego centrum litevvskich związk6 w zawodowych. Pozniej, między innymi w latach 1941-1944, zastępca przewodniczącego Ra­ dy Komisarzy Ludowych Litewskiej SRR. Od roku 1944 do 1950 i następnie od roku 1953 do 1954 zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Litewskiej SRR ( od roku 1946 Rady Ministrow). W tym czasie (1945-1950) takže przevvodniczący Komisji Planowania. Z kolei w latach 1954-1956 II sekretarz KC KPL. W latach następnych (1956-1967) przevvodniczący rady Ministrovv, (1967-1975) przevvodniczący Prezydium Rady Najvvyzszej Litewskiej SRR. W latach 1949-1952 i 1953-1976 czlonek Biurą KC KPL . Rovvnolegle w latach 1956-1976 kandydat na cztonka KC KPZR, w latach 1946-1947 deputowany do Rady Najwyžszej ZSRR. (Podano za: Litva... s. 644). 20 W tym i kilku następnych przypadkach nie udato mi się znaležč informaeji o danych osobach. _1 Paleckis Justas (22 I 1899 - 2 6 I 1980) dziennikarz i pisarz, dzialacz partyjny. W latach 1926-1927 byl dyrektorcm litewskiej ageneji tclegraficznej ELTA. Przez następne lata pracowal jako dziennikarz ijednoczešnie wsp61pracowal ze šrodowiskami !ewicowymi. W la­ tach 1939-1940 zostal za to ostatnie uwięziony. W roku 1940 kiedy na Litwie komunišei przejmowali wtadzę z pomocą Zvviązku Radzieckiego, z rekomendacji KC KPL Paleckis zostal novvym premierem i prezydentem republiki w tym czasie tež przewodzil delegacji, ktora przybyla z Litwy do Moskwy aby dopelnič formalnošci związanych z wcieleniem tego kraju do ZSRR. Następnie w latach 1940-1967 byl przewodnicz^cym Prezydium Ra­ dy Najvvyžszej Litewskiej SRR ajednoezesnie w latach 1941-1966 byl zastępcą przewodniczącego Prezydium Rady Najvvyžszej ZSRR. Z kolei w latach 1966-1970 byl przevvodniczącym Rady Narodovvošci Rady Najvvyžszej ZSRR. W latach 1940-1966 byl czlonkiem KC i Biurą KC Litvvy. W okresie od roku 1952 do 1971 byl kandydatem na 1

108

R o z d z i a t II

czlonka KC KPL(b) - Anuszkin, Zimanas l2\ Raguotis *l24; czlonkowie KC KPL(b) Mamajew, Augustinas: zastępcy kierownikow wydziatow KC - Zahižskaja, Bylinski; kierownik vvydziahi specjalnego KC - Razin oraz minister oswiaty Knyva125. Na trešč i ksztah dokumentu przygotowanego w Moskwie, przynajmniej częšciowo musialy mieč vvptyvv listy i petycje Polakovv z Litwy na przyklad w sprawach szkolnictwa w języku ojczystym i tym podobne slane do najwyžszych \vladz Związku Radzieckiego. Z dyskusji przeprowadzonej na wspomnianym wyžej posiedzeniu KC KPL(b) wynika, že w owczesnym skladzie najvvyžszych vvladz partyjnych Litwy bylo sporo osob nastavvionych wybitnie antypolsko. Spošrod uczestnikow omawianego posiedzenia KC, byli to Justas Paleckis i Miečyslovas Gedvilas a takže Albertas Knyva. W znacznej mierze dyskusja nad projektem uchwaty przeksztalcifa się w krytykę poglądow tych politykovv. Z tym, že w wypadku dwoch pierwszych osob byl to swoisty atak frontalny, zas minister Knyva zostal tylko upomniany za svvoją dzialalnošč podczas osobnego omawiania kwestii zamykania juž istniejących szkol z polskim językiem wykladowym. Glovvną osobą atakującą podczas posiedzenia byl owczesny I sekretarz KC KPL(b) Antanas Sniečkus. Wytkną! on Paleckisowi i Gedvilasowi między innymi to, že inspirowali swoimi vvypovviedziami na forum publicznym zamykanie szkol polskich i zamie-

czlonka KC KPZR. Byl autorėm wielu ksiąžek w tym takže poezji glownie o tematyce rewolucyjncj. (Podano za: Litrą..., s. 457). Gedvilas Miečyslovas (19 XI 1901 - 15 II 1981) przed wojną związany zc šrodowiskami lewicowymi. W latach 1931-1940 byl dyrektorem telszanskiej okręgovvej kasy chorych. W roku 1940 zostal ministrėm spravv wewnvtrznych tzv,: rządu ludowego oraz pienvszym wiceprezydentem Sejmu Ludowego, ktory zadecydowal o wlączeniu Litwy do ZSRR. W latach 1940-1956 byl przevvodniczącym Rady Komisarzy Ludowych a następnie Rady Ministrovv Litewskiej SRR. W latach 1957-1973 byl ministrėm ošwiaty Lite\vskiej SRR. Od roku 1940 do 1976 czlonek KC KPL a w latach 1952-1956 kandydat na czlonka KC KPZR. W latach 1940-1975 deputovvany do Rady Najw>'žszej Litewskiej SRR a w latach 1941-1962 deputowany do Rady Najvvyžszej ZSRR. (Podano za: Litrą..., s. 226). Zimanas Henrikas (12 V 1910 - 15 VII 1985) dzialacz partyjny, dz-iennikarz i filozof. W latach 1938-1940 byl sekretarzem Komisji KC KPL do spraw pracy wsrod mniejszosci narodo\vych. W latach 1941-1942 byl zastępcą przevvodniczącego oddzialu propagandy i agitacji KC KPL wMoskwie. W czasie wojny paryzant, pojej zakonezeniu cxl roku 1945 do 1970 redaktor naczclny dziennika KC' KPL „Tiesa” apožniej w latach 1971-1984 periodyku „Komunisus”. Rownolegle \vykladal na Univversytecie Wilenskim a nastvpnie vv Wilenskim Inst>iucie I^dagt>gicznym. Od 1949 byl czlonkiem KC KPL. w latach 1949-1958 kan­ dydat na czlonka Biurą KC KPL, w latach 1958-1962 czlonek Biurą KC KPL. (Podano za: Litrą, s. 263). 124 Raguotis Antanas (14 III 1914 - ) czlonek KPZR od 1940 roku, w roku 1941 instruktor KPL. Uczcstniczyl wobronie Mosk\vy w 1941 roku. W latach 1946-1952 I sekretarz KC Komsomolu na Litvvie. W latach 1949-1954 kandydat na czlonka Biurą KC KPL. Rovvnolegle w latach 1947-1954 deputowany do Rady Najwyžszej Litevvskiej SRR i w latach 19501954 Rady Najwyžszej ZSRJ^. (Podano za: Litrą..., s. 505). 123 Opozostalych uczestnikach posiedzenia brak bylo informaeji wdostępnych mi publikacjach litcwskich.

SYTUACJA POLAKÖW NA U1WIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI..

109

nianie ich na litewskie126. Krytykowano tež ich twierdzenia, že na Wileriszczyznie žyli spolonizowani Litwini, ktörzy byli jedynie ludzmi movviącymi po polsku, u ktörych brak bylo skrystalizowanej swiadomoSci narodowej. Stąd tež zabiegi KC o odtworzenie zlikwidowanych szköl polskich uznali za kontynuację „polilykipolonizacyjnej, prowadzonej przez polski rząd buržitazyjny” l27. Takie poglądy obu polityköw zostaly zdecydowanie potępione przez resztę uczestniköw posiedzenia. Oprocz tcgo, pewnie dla uchronienia calego KC KPL(b) przed oskarženiem o prowadzenie polityki nacjonalistycznej, postanowiono uzupelnic gotowy projekt uchwaly o dodatkowy, 5 punkt, w ktörym podano ten fakt do wiadomosci. W trakcie posiedzenia upomniano tež, ale bez zapisania tego w dokumcncie, winnych zamykania polskich szkol w Wilnie, Trokach i Šwięcianach. Imiennie byli to: minister oswiaty Knyva oraz kierowniczka wydziahi oswiatowego(szkolnego) KC KPL(b) Zahižskaja,2H. Podjęta po burzliwej dyskusji uchwata brzmiala następująco: UCHWALA BIURĄ KC KP(b)L „O srodkach poprawy pracy wsrod ludnošci polskiej Litewskiej SRR" 1. Nauczanie dzieci narodowosci polskiej wjęzyku ojczystym zorganizowac w szkolach początkowych, siedmioletnich i šrednich. 2. Prosič KC WKP(b) o pozwolcnic: a) spošrod osob znających język polski i posiadających wyksztalcenie šrednic w 1950 r. zorganizowacjednorazowe kuršy metodyczne dla przygotowania 150 nauczycicli klas 1-IV szkot polskich; b) 1 N\Tzešnia 1951 powolac Scminarium Nauczyciclskie z wydzialcm przygotowującym nauczycicli dla polskich szkol początko^ych. Co roku przyjmowač na pienvszy rok 90 osob, a w 1951 r. przyjąč na naukę rowniež na rok drugi i trzeci. c) w 1951 r. otworzyc instytut naucz>'cielski z wydzialcm przygotowującym nauczycicli klas V-VII dla szkol polskich; d) wydawac wjęzyku polskim w nakladzie 3 000 cgz. „Notes Agiiatora” i wprowadzic stanowisko sekretarza odpowicdzialncgo oraz thimacza vvydania polskiego „Noiesu Agitatora”; c) grupę leklorow WilcnskicgoObwodowcgo Komitetu Partyjnego KP(b)L uzupclnič 3 osobami oraz w komitctach partyjnych rejonow wilenskicgo, jewskiego, niemenezyhskiego. nowowilejskiego, szyrwinckiego. podbrodzkiego, trockicgo, ejszyskiego, solccznickicgo, šwięcianskiego wprowadzič stanowiska lektora znającego język polski; 0 w 1950 r. Wilenski Komitet Obwodowy KP(b)L ma zorganizowac kurs dla 100 agitatorow sposrod aktywu komunistow i niepartyjnych, znających język polski. KC KP(b)L na ten cel przeznaczy 75 000 rb. 3. Prosič KC WKP(b) zobowiązač: a) Ministerstwo Oswiaty Ukrainskiej SRR (tow. Pinczuk) przygotowac, a Glawpolitgrafizdat przy Radzie Ministrow ZSRR (tow. Graczow) w 1950 roku wydrukowac podręczniki dla szkol polskich Litewskiej SRR;

Posiedzcttie biurą KC KPL(b) w kweslii Polaköw Litwy (stenogram), „Kurier Wilenski” 1992, nr 53, s. 6 . f LVA. F-l 171, ap. 90, b. 113, k. 4. Ibidem.

110

R o z d z i a t II b) Wydawnictwo literatury wjęzykach obcych (tow. Pietrow) w 1951 r., po uzgodnieniu z KC KP(b)L wydrukowač co najmniej 15 utwordw literatury pięknej dla ludnošei polskiej Litcwskicj SRR; c) Glawpoligrafizdat przy Radzie MinistrowZSRR (tow. Graezow') udzielič pomocy w kompletowaniu niezbędncj kadry dla wydawania ksiąžek w języku polskim w Wydawnictwie Literatury Pedagogicznej i Politvcznej Litewskicj SRR; d) Ministerstwo Kinematografu ZSRR (tow. Bolszakow) zaopatrzyč ludnošč polską Litewskiej SRR w filmy radzieckie z podpisami. a takže w filmy dubbingowane na język polski; e) Ministerstwo Szkolnictwa Wyzszego ZSRR (tow. Kaftanow-) w latach 1950-1951dodatkowo przyjąč 12 osdb, znających język polski, na wydzial slawistyki do grup języka polskiego i literatury w Moskiewskim i Leningradzkim Uniwersytetach Paristwowych. f) Wydzial organow partyjnych związkowych i komsomolskich KC WKP(b), wydzial propagandy i agitaeji wybrac 30 komunistow, znających język polski i skierowač ich do pracy paityjno-propagandowej w rejonach Litewskiej SRR zamieszkalych przez ludnošč polską. 4. Zobowiązač Zarząd ds. Przemystu Poligraficznego. Wydawnictw i Handlu Księgarskiego przy Radzie Ministrow Litewskiej SRR (tow. MickewiCius): a) w 1951 r. zorganizowač wydawanic masowcj literatury polityeznej i naukowo-popularnej w języku polskim. b) W wydawnictwach literatury pedagogicznej i polityeznej oraz naukowej utworzyc redakcje literatury w języku polskim. 5. Potępič wypowiedzi tow. Gcdvilasa i tow. Paleckisa podezas omawiania kwestii na posiedzeniu biurą KC jako wypowiedzi z rodzaju nacjonalistycznych. ktore polegaly na negowaniu istnicnia ludnošei polskiej w rejonach obwodu wileriskiego, sugcrowaniu, že ludnošč ta sklada się ze spolonziowanych Litwinow i spolonizowanych Bialorusinow, že są to „ludzie mowiący po polsku", u ktorych „nie jest rozwinięta šwiadomošč narodovva”, totež podkrešlanic, že są oni Polakami oznaczač ma kontynuowanie tej polonizacyjnej polityki provvadzonej przez polski rząd buržuazyjny l29.

Uchwala Biurą KC KPL(b) z 1 pazdziemika 1950 roku byla momentem przelomowym w powojennej historii Polakow na Litwie dala ona bowiem podstawy pod normalne funkejonowanie tej spolecznošci w ramach republiki radzieckiej jaką byla wtedy Litwa. Wszystko co dzialo się wczesniej w tej sprawie odbywalo się na zasadzie trwania instytueji dawnych, ktore obumieraly w trakeie ewakuaeji ludnosci polskiej lub byty powolywane tymezasowo do momentu kiedy Polacy calkowicie opuszczą republikę. Poniewaž zas wielu z nich jednak pozostalo, trzeba bylo się wreszeie ponownie jakoš odniesč do zaistnialego problemų. Po zapoznaniu się z trešcią cytowanego powyze') dokumentu wypada zastanowic się dlaczego wladze podjęly taką uchvvalę, czemu miala ona wlasciwie služyč. Ze względu na brak odpowiednich dokumentow czy relacji w tej sprawie možemy tu jedynie spėkų-

129 Posiedzenie

odbyto się 1 pazdziemika 1950 r. Oryginal dokumentu znajduje się wbytym Ar.hiwnim Partyjnym wWilnie: Fond.1171. ap. 90, akta 113, k. 3-4. Tlumaczenie tekstu przytoezono za: Posiedzenie biurą KC KPL(b) w kwestii Polakow Lituy (stenogram). „Kurier Wilenski"' 1992, nr 53, s. 6 .

SYTUACJA POLAKOW NA LfTWIE W OKRESIE PRZESIEDUN DO POLSKI...

111

lowac. Z bardzo burzliwego przebiegu posiedzenia wyraznie wynika, že uchwala byla nie po myšli Litwinow o nastawieniu nacjonalistycznym. Trudno zresztąsię im dziwic kiedy zalecane dzialania wyraznie zmierzafy do tego aby wzmocnic bardzo silną mniejszošč narodową, ktöra na terenie Wilenszczyzny nadal stanowila większošč ludnošci. W sytuacji kiedy dla większošci nacjonalistycznie nastawionych Litwinow glöwnym celem bylo posiadanie Wilna jako stolicy k raju- nawet ješli będzie on republikąradziecką- podjęcie dzialan mających wspomagac zachowanie odmiennosci etnicznej obszaru, na ktörym ta stolica się znajdowata bylo dzialaniem antynarodowym. Sytuacja taka byla jednak bardzo na rękę dla wladz w Moskwie, gdzie dbano o to aby möc swobodnie kierowac i kontrolowac podbite obszary, najlepszym zas sposobem na to byla polityka„divide et impera". Na obszarze Litewskiej SRR cel ten možna bylo osiągnąč wspierając Polaköw, ktörzy ze zrozumialych względow žywili do Litwinow pretensje za aneksję terenöw wchodzących wczesniej w sklad panstwa polskiego i gdzie dominowala ludnosč polska. Ulatwiając zachowanie języka i kultury tej narodowosci liczono się zapewne takže z tym, že w rodzinach polskich będzie się przy okazji kultywowac pamięc o krzywdzie jaką wyrządzili Litwini Polakom z Wilenszczyzny pozbawiając ich związku z ojczystym krajem. Z czasem musialo to owocowac mniejszymi lub większymi konfliktami między obu narodowosciami. Uwaznie šledząc tekst uchwaiy možna zauwažyč, že koncesje na rzecz Polakow mialy jeszcze inny cel, može w danym momencie nawet bardziej wažny od poprzedniego. Chodzi tu o podjęcie dzialan mających maksymalnie ulatwic docieranie z propagandą komunistyczną do rzesz Polakow pozostalych w tej republice. Latwiej bylo szerzyč okrešlone idee ježeli zwracano się do danėj spotecznošci w jej języku ojczystym, stąd wlasnie prasa, ksiąžki oraz lektorzy i inni „specjališci” swobodnie poslugujący się językiem polskim. Powstaje jednak pytanie dlaczego podjęto takie dzialania tylko na Litwie a nie robiono wtedy juž nie w innych republikach, w ktorych žyli Polacy. Odpowiedz wydaje się byč bardzo prosta, wszędzie poza Litwą spolecznosč polska byla juž zbyt slaba liczebnie ze względu na swoje rozproszenie na dužym terytorium i juž w znacznym stopniu zrusyfikowana, stąd tam postawiono na dalsząrusyflkację i asymilację tej spoleeznosei w šrodowisku rosyjskojęzycznym. Potwierdzeniem tego co podano wyžej wydaje się tež to, že wszelkie koncesje na rzecz Polaköw z Litwy mialy wyrazne ograniezenie terytorialne, to znaczy objęly on wlasciwie tylko przedstawicieli tej spoleeznosei mieszkających na terenach wcielonych do Litwy w 1939 roku. Na terenach przedwojennej Litwy do dzisiaj brak j ėst na przyklad szköl z polskim językiem wykladowym, dystrybueja prasy i ksiąžek w języku polskim byla tam bardzo ograniezona itd. Przedstawiona wyžej uchwala, podjęta jeszcze za žycia Staliną, byla wlasciwie jedynym dokumentem tak przychylnym dla Polaköw na Litwie. Juž nigdy požniej wladze nie poezynily podobnego kroku na rzecz tej narodowosci. Paradoksalnie od momentu šmierci Staliną następowal powolny regres we wszystkich dziedzinach, w ktorych Poiacy coš zyskali od roku 1950. Co więcej odwilž polityczna w Związku Radzieckimpo roku 1953, ktöra data Litwinom chwilę oddechu w sferze kulturalnej, politycznej i gospodarezej, w pewnym sensie obröcila się przeciwko Polakom. Do roku 1956 nastąpila na Litwie znaczna lituanizacja kadr partyjnych, gdzie na stanowiskach zaczęto zamieniač naplywowych Rosjan na miejscowych Litwinow. Do republiki moglo powröcic wtedy okolo

112

R ozdziat

II

35 tys. zeslanców ,3°. Pozwolono takže na publikację prac litewskich autorów do tamtej рогу zakazanych, na przyklad wybitnego malarza i kompozytora Konstantina Čiurlonisa. Pozwolono wreszcie na większą swobodę w gospodarowaniu na wlasnym terenie, wiele zakladów przemyslowych zostalo przekazanych wtedy w gestię wladz tej republiki130131. Те wszystkie zmiany musiafy powodowac u wielu Litwinów powracanie pewnosci siebie a co za tym idzie zaczęto w sposób otwarty artykuiowac swoje potrzeby oraz zwracač uwagę na sprawy ich niepokojące. Dia wielu zaš z nich najbardziej niepokojące bylo to, že mimo zakonczenia transferu ludnošci na Litwie mieszkali Polacy i co więcej stanowili potencjalnie dužą si!ę na zamieszkiwanym przez siebie terytorium. Szczególnie mocno klula w oczy odbudowana sieč szkolnictwa w języku polskim. Efektem takiego myšlenia by! list grupy znanych litewskich intelektualistów skierowany do premierà Litewskiej SRR, w którym zwracano uwagę na biędną politykę prowadzoną wobec miejscowych Polaków. Ze względu na to, že jest on dostępny dia czytelników jedynie w języku litewskim warto przytoczyč jego tresč w calosci. Do Przcvvodniczącego Rady Ministrów Litewskiej SRR tow. M. Szumauskasa132. W tej częsci Litewskiej SRR, ktorą zazwyczaj nazywa się u nas Krajem Wilenskim, w ostatnim czasie zauwazalne są zjawiska, które budzą niepokój w spoleczenstwie radzieckim Litwy. Nie patrząc na znaezne zmniejszenie liezby mieszkanców Litwy mowiących po polsku z powodu niedawnego przesiedlenia ich na polskie terytorium, ilošč szkót polskich w kraju wilenskim znaeznie wzrosla. Mówi się, že w Kraju Wilenskim zatožono ponad 125 szkó! pols­ kich. Z powodu tak wielkiej liezby založonych szkó! polskich wytworzyla się sytuaeja, že w Nowej Wilcjce, Oranach, Olkienikach, Trokach, Ejszyszkach i innych rejonach często się zauwaia, že w szkolach z polskim językiem wykladowym tych rejonów, dzieci na przerwach i w wolnym czasie rozmawiąją między sobąnie po polsku. M6 wiąc inaczej, językiem domowym tych dzieci nie jest język polski. Chcąc nie chcąc powstajc pytanie, czemu m6 wiącym w domu nie po polsku, na šilę upycha się w szkolach język polski. Inaczej mowiąc, czemu w Kraju Wilenskim, na terytorium Litews­ kiej SRR, odbywa się polonizowanie dorastającego pokolenia. Oprócz tego trzeba zauwažyč, že w Kraju Wilenskimjest caly szereg miejscowošci, na przyklad, Kolešniki, Nowe Troki i inne miejscowošci rejonu ejszyskiego, gdzie w latach panowania polskiej wladzy buržuazyjnej jeszcze dzialaly szkoly z litewskim językiem wykladowym i litewskie biblioteki, dziš szkoly litewskie zamieniono tam na polskie, w których dzieciom zaszczepia się myšl, že są Polakami. Obywatele Litewskiej SRR uwažający się za Litwinów, lecz w niektórych miejscowosciach nie tworzący zwartej masy m0wiących po litewsku mieszkanców, po zmianic tam szkól litews­ kich na polskie zostali bez szkól litewskich. Są oni zmuszeni albo posylač swoje dzieci do polskich szkól i tym sposobem swiadomie zgadzač się na ich polonizację, albo pogodzič się z tym, že utrzymanie litewskosci na terenie Litewskiej SRR związanejest z okrešlonymi, czasami dužymi, trudnosciami, na przyklad z wozeniem dzieci kilkanascie kilometrów do dzialających tam szkól z litewskim językiem wykladowym. Blaszczyk, Litwa wspolczesna, Warszawa-Poznari 1992, s. 116. Ibidem, s. 117. 132Oryginal dokumentu zostal opublikowany przez Nastaziję Kairiūkštyte wartykule: 1956 m. rūpesčiai dėl Lietuvišku mokyklų Vilniaus krašte, „Kultūros Barai" 1989, nr 8 , s. 49-50. 130 G. 131

SYTUACJA POLAKÖW NA U1WIE W OKRESIE PRZESIEDLEfil DO POLSKI...

113

Jak wytworzyla się laka sytuacja? Klojėsi odpowiedzialny za taki stan szköl w Kraju Wilenskim? Jestešmy przekonani. že taka sytuacja w žaden sposöb nie zgadza się z tymi zasadami, ktörymi kierujc się Partia i Rząd w sprawach oswiaty. 1. Wedhig danych historycznych Kraj Wileriski, ktöry tworzyl wschodniączęšč tak zwanej Lituania propria, od starožytnych czasöw byl zamieszkaly przez Litwinöw (patrz: Jakubovskis, Tautybių Santykiai Lietuvoje pries Liublino uniją. 1921 m., s. 5)133. Ustanawiając wschodnią granicę Litwy w 1939 roku kierowano się nie jakimiš z powietrza wziętymi danymi, a charakterem etnograficznym Kraju Wilehskiego. Pöinicj, po drugiej wojnie šwiatowej te granice byly jeszcze raz poprawiane przez przyląezenie do Litewskicj SRR niektörych miejscowosci zamieszkalych przez Litwinöw, pozostalych na lerenie Bialoruskiej SRR. 2. Kraj Wileriski w obecnych czasach pod względem językowym nie jest jednorodny. Pod wptywem reakcyjnego Kosciola katolickiego i pod dzialaniem prędko wynarodowionych litcwskich feudalöw, ludnošč w Kraju Wilenskim byla polonizowana prędzej niž w innych częšciach Lit­ wy, dlatcgo že najwazniejszc osrodki polonizacyjne byly skoncentrowane glöwnic w Wilnie. Katolicyzm nazywano polską wiarą, i zbawicnic przekazywane bylo ludziom tylko przez język polski. Ajęzyk litewski nazywano „pogahskim" lub „chlopskim” językiem. 3. Ta rcakcyjna polityka polonizacji ludno&i Kraju Wilenskiego prowadzona byla przez stulecia. W rczultacie miejscami bardziej wynarodowiona ludnosč zamicniala ojezysty język litewski na žargon, ktöry zachowując wiele cech języka litewskiego, przyswoil niemalą ilošč wypaczonych slow polskich, ktöre dotarly na wies przez Kosciöl i dwör. Mowiących tym žargonem, ežy jak möwili oni sami, movviących «po prostemu» ludzi. polska szlachta i Kosciöl, w ciągu wieköw starali się coraz bardziej podporządkowač swemu wplywowi. W czasach najnowszych. gdy Kraj Wilenski by! we wladzy buržuazyjnej Polski, polonizacja przez Košciol byla wzmocniona polonizacją przez szkotę. To, že polscy reakejonišei byli zaintcrcsowani w narzucaniu tym ofiarom Kosciola katolickiegojęzyka polskiego, to calkowicie zrozumiale. Język polski byl šrodkiem do wzmoenienia ich wplywöw wsröd ludnošei Kraju Wilenskiego, lecz komu zalcžy na dalszcj polonizacji Litwinöw w ustroju radzicckim? Ježeli w ustroju radzieckim Kosciöl katolicki nie može nadal prowadzič swej akeji polonizacyjncj w Kraju Wilenskim z taką intensywnošcią jak dawniej, to czemu w micjscc Kosciola katolickiego, w pracy polonizacyjnej Kraju Wilenskiego, zastępuje go szkola radziecka? 4. Moglibysmy zrozumieč takąsytuację gdyby ta polonizacja ludnosci Kraju Wilenskiego odbywala się nie na terenie Litewskicj SRR, lecz w Polsce. Gdyby w granicach Polski znalazlo się takie terytorium, ktörego mieszkancy mowią žargonem nie mającym žadnych szans przeksztalcenia się w język literacki, to Rząd Polski nie zawahalby się podstawic mowiącym tym žargonem ludziom szköl polskich. Juž tylko techniczna dogodnosc szerzenia oswiaty na terenie Polski, w języku polskim w znaeznej mierze usprawiedliwitoby takąakcję. Takiego usprawiedliwienia oczywišcie nie mają organa oswiatowe Litewskiej SRR, ktöre, m0wiącym takim žargonem ludziomzakladają nie litewskie a polskie szkoly jedynie dlatego, že tego žąda wytworzona staraniem Kosciola katolickiego i polskiej szlachty tradyeja. 5. Pod względemjęzyka mieszkancöw taka sytuacja jak w Kraju Wilenskim panuje tež w sąsiadujących rejonach Bialoruskiej SRR lecz rząd Bialoruskiej SRR polskich szköl tarn nie zakladal. Robocie Kosciola katolickiego i polskich feudalöw od ražu pjoložono tam krės.

53

Chodzi tu zapewne oksiąžkę: J. Jakubowski, Studio nod stosunkami narodowoiciowymi na Litwie przed Uniq Lubelskq, Warszawa 1912.

114

Rozdziat 6.

II

Možna nam odpovviedzieč, že w szkoiach Kraju NVileriskiego z polskim językicm nauczania vvyklada się tež język litevvski, lecz wszystkim znany jest fakt. že vvykladanie tam języka litevvskiego jest sprawączysto formalną. ! nauczyciele. i uczniovvie pn-c/.iiaczenie tych szkol pojmująw taki sposob. že vvykladanie w nichjęzyka litewskiego traktująjako czystą formalnošė i fikcję.

7. Ježeli \vjcdnym Iub dnigim przypaaku Ministerstvvo Ošwiaiy, uspravviedlivviając založenic szkoly z polskim językiem vvykladovvym opicra się na woli vvyražanej przez rodzic6w dzicci uczących się w szkole, to my odwažamy się t\vicrdzič. žc te przejavvv woli są w vviększošci vvypadkovv dzieleni tych reakcyjnych czynnikčvv, ktore przez wieki szukaly šrodkovv by utrzvmaė ludnošč kraju vvilenskiego w zaležnošci od Košciola i szlachty. 8 . W zvviązku z utworzeniem vv Kraju \ViIenskim vv bardzo

krotkim czasie kilkuset szkčl z pols­ kim językiem vvykladovvym często wspomina się nazvviska obywatela VVidmonta i obywatelki Višniauskaitc. Ježeli spoleczcristvvo Litvvy prawidlowo zrozumialo ich rolę w polonizo\vaniu Kraju Wileriskiego, to trzeba skonstatowač, že dzialali oni nie w interesie narodu litevvskiego.

Biorąc to \vszystko pod uvvagę. my nižej podpisani. prosimy Partię i Rząd aby przeanalizowano sytuację, ktora się vvytvvorzyla vv sfcrze pracy oswiatowej, w rejonie vvilenskim i jak najszybciej napravvic krzyvvdę, jaka się dziejc ludnošci Kraju VVileriskiego, jak i naszej radzieckicj republice134. Pod niniejszym listcm-petycją datowanym na 4 XI 1956 r. podpisaly się następujące osoby: Pisarz Antanas Žukauskas: prof. Vinkas Mykolaitis-Putinas - pisarz, akademik; Petras Vaičiūnas - pisarz; prof. Juozas Balčikonis-językoznawca, akademik: prof. Anta­ nas Gudaitis - malarz; prof. Balys Dvarionas - kompozytor, Artysta Ludovvy ZSRR; prof Kipras Petrauskas - špievvak, Artysta Ludovvy ZSRR, deputovvany do Rady Naj • vvyzszej; Sofija Čiurloniene-Kymantaite - pisarka. Zashtžony Pracovvnik Sztuki; prof. Petras Aleksandravičius - malarz; M.Šikšnys (Šiaulėniškis); Petras Rimša - rzežbiarz. Do cytovvanego vvyžej dokumentu zalączono jako dodatek jeszcze dwa inne. Z tych samych povvodovv jak i poprzcdnio vvypada je przedstavvič w calošci. tak jak zostaly opublikovvane na Litvvie. VTV'ŠLI Z OKAZJI 39-tej ROCZNICY WIELKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REVVOLUCJl PAŽDZIERNIKOVVEJ (fragment) 135 „(...) od pevvncgo czasu w naszym Kraju NVilenskimzaczęto masovvo zamykaė szkoly litevvskie, a na ich miejscu masovvo otvvierač polskie i przemocą przez Košciol i szkolę polonizowač najbardziej litevvskie rejony Kraju VVileriskiego. Oto vv tym kraju tylko do 1955 r. zamiast szkol litevvskich utvvor/ono 367 polskich szkol šrednich. siedmioletnich i początkovvych. 1tę sieč szkol polskich planovvo i konsekvventnie rozciąga się na zamieszkalc przez Litvvinovv tereny i dalėj (...). Navvet vv takich micjscach, gdzic vv latach polski buržuazyjnej, kiedy szovvinistyczna polonizacja byla provvadzona vvjak najszerszym stopniu, jeszcze dzialaly szkoly litevvskie, Do dokumentu dolączono jeszcze dvva zalączniki: 1) Myšli z okazji 39-tej rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Revvolucji Paždziernikovvej - 4 strony maszynopisu, 2) Dodatek do listu A.Vicnuolisa „Myšli z okazji ..." - 2 strony maszynopisu. ,3:> Podano za: Nastazija Kairiūkštyte, op. cit., s. 51. 154

115

SYTUACJA POLAKÖW NA U1WIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

organizacjc i biblioteki, teraz tworzone są tylko polskie szkofy i polskie biblioteki. Olo wszyscy wychowankowie jednej szkoly polskiej z rcjonu Jewia przeniešli się do szkoly litcwskiej, lecz inspekior szkol polskich Ministcrstwa Ošwiaty Cukerzis wszystkich skicrowal z powrotem. A kiedy grupa Liiwinow žyjących przy granicy Bialorusi poprosila wizytującego ich pracownika Ministerstwa Ošwiaty o utworzcnie szkoly litewskiej dla ich dzieci, a pracownik ten przekazal to do ministerstwa. to na kolegium ministerialnym inspektordo spraw szkol polskich publicznie i mocno go oskaržyl o szerzenie rzekomego nacjonalizmu litewskiego. Wspaniala logika: tworzenic szk64 polskich na zamieszkalych przez Litwin6 w terenach nie jest polskim nacjonalizmem, a chęč Litwinow posiadania szkoly z ojczystym językicm wykladowym traktuje się jako nacjonalizm litewski! (...) Z powodu krzywdy dzicjacej się ludnosci litewskiej, z povvodu lak pilncj i aktualnej kwestii dhižej juž milczcė nie možna, gdyž jest ona tak wažna, že može wstrząsnąč žyciem Litwy radzieckiej. Leninowskie zasady wolnošci, samookrešlcnia i przyjažni narodow musząbyč surowo rcalizowane w žyciu. Dla wszystkich Litwinow musząbyc litewskie szkoly! A. Žukauskas-A. Vienuolis Anykščiai136 1956 r. DODATEK DO ARTYKULU A.VIENUOLISA „MYŠLI Z OKAZJ1 39 ROCZNICY WIELKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REWOLUCJI PAZDZIERNIKOWEJ” 137 1. W Kolcšnikach, rcjon ejszyski, w 1915 roku zorganizowano szkotę litewską, zamiast dzialającej w czasach carskich szkoiy rosyjskiej. Gdy rząd buržuazyjnej Polski zamknąl większosc szkol litewskich w Kraju Wilenskim. Litu'ini gminy kolcšnickiej zatroszczyli się o szkolę ze swoim językicm ojczystym. ktora dzialala do 1932 r. na bazie koncesji. Dlugo nauczycielką w tej szkolc byla Veronika Čibiriene pracująca takžc obeenie w Wilnie, \v związkach zawodowych. W 1932 roku po zamknięciu szkoiy litewskiej w tym rejonie i utworzeniu polskiej, dzialala tam tylko litcwskaczytelnia. Od 1939 do 1949 r. dzialala znow szkola litewska. Od 1949 r. po zamknięciu szkoiy litewskiej zn6 w utw'orzono szkolę polskąbez prošb mieszkancöw, tylko na polecenie Ministerstwa Oswiaty. Zrozumiale jest, že większošč miejscowych mieszkancöw przestala szanowac język ojezysty. widząc že radzieckie urzędy litewskic tež go nie szanują i nie užywają. 2 . W Nowej Wilejce. Žagarach, Kolonii Wilenskiej, Ejszyszkach albo weale nie ma szkol litews­ kich, albo nie ma klas V-XI, choč Litwin6 wjest tam dosyč dužo. Rodzice zmuszeni sąposylač swoje dzieci albo do szkol polskich lub rosyjskich. albo do Wilna. Nicktorzy rodzice z Kolonii Wilenskiej skaržąsię, že dzieci nie znając języka litewskiego lckcewažąnic tylko samjęzyk, ale i rodzicöw mowiącychpo litewsku. Podobna sytuacjajest w Trokach i w innych znaczniejszych ccntrach rejonu wilenskiego (Nicmcnczyn, Podbrzezie). 3. Jak nie zwraca się uwagi na potrzeby mieszkancöw Litwinöw pokazuje takže taki fakt. Od 1948 roku do dziš w Joniszkach, w rejonie podbrzeskim, w miejscowosci calkowicie zamieszkalej przez Litwinöw, dziala polska szkola siedmiolcmia. Tylko dzięki stalym staraniom i dužemu wysilkowi samych mieszkancöw, po ošmiu latach obiecano zwröcic szkolę litewską. Czy nie są to smutne fakty w Litewskiej Socjalistycznej Rcpublice Radzieckiej?! 4.

Do wsi No^y Dwör w rejonie ejszyskim, w tym roku ūdai się inspektor ministerstwa ošwiaty Cukerzis aby zamknąč dzialającą tam szkolę litewską. Tylko dzięki sprzeeiwowi miejscowych mieszkancöw czasowo pozostawiono tam szkolę litewską.

^ Onikszty Podano za: N. Kairiūkštyte, op. cit., s. 51.

116

R o z d z i a l II 5.

Dziwny i niezrozumiaty jest fakt, Ze dla otwarcia szkoty litcwskiej rodzice musz^ walczyc. a szkoty polskie Ministerstwo Oswiaty otwiera samo swoim rozkazem bez prosb rodzicdw. Tak w Wilnie zreorganizowano na polskie szkoty obecn^ siedmioletni^ nr 25, jedenastoletni^ nr 11 i caty szereg szk61 Kraju Wilenskiego.

6.

Jak Ministerstwo Oswiaty dba o szkoty litcwskic w Kraju Wilenskim wskazuje i ten fakt. ze w- rejonie wilenskim jest tylko inspcktor dla szkol polskich Cukerzis. Wktada on w’icle wysitku na rzecz rozszerzcnia sieci szkol polskich kosztem szkol litewskich. Obecnie sicc szkol polskich si?ga 400. Widocznie organizowanie szkol litewskich pozostawiono samopas, chociaZ w Kraju Wilenskim mieszkaj^ nie tylko Polacy, wsrod nichjest duzo Litwinow, cz?sc ktdrych micszka tu od daw'na, cz?sc zas przeniosla si? tu po wyjeZdzie Polakow. Oprocz lego micszkancy Nowej Wilcjki. Solecznik, cz?sciowo rejonow wilenskiego i innych rcjonow najcz?sciej mowi^ po bialorusku, a nie po polsku. J?zyk polski nie jest republikariskim j?zykiem LSRR. wi?c na jakiej podstawie wi?kszosci mieszkaricow’ Kraju Wilenskiego narzuca si? j?zyk polski?

7. Protegowanie j?zyka polskicgo jest szkodliwc w sensie politycznym, gdyz sprzeciwiaj^c si? zasadom narodowoSciowym Wielkiego Lenina, odradza si? wr pcwnym sensie nastroje szowinistyezne. Nie bacz^c na swoj^ faktyezna narodowosc. miejscowi mieszkahey zapisuja si?jako Polacy. jedni wierzqc. ze doczckaj^si? tu Polakdw, a inni maj^c nadziej? repatriowac si? do Polski. 8 . Niniejsze dane uzupelnic a

inne dokladnicj naswietlic mozc samo Ministerstwo Oswiaty. A.Vienuolis.

Tak obszeme cytowanie tych dokumentow w tekscie vvydaje się zasadne. gdyž są onc wręcz klinieznym pryykladem myšlenia pokolenia Litwinow urodzonvch pod koniec XIX w., ktore budovvalo panst\vo litevvskie po I wojnie swiatowcj i bylo nadal akty\vne w czasach Litwy Radzieckiej, ksztahując poglądy następnych, vvstępujących pokolen Litvvinow. Dla nich Polacy byli często największym vvrogiem odrodzonego paristvva litewskiego. Co więcej, ich zdaniem vviększosč mieszkających tam Polakow. to nie Polacy, lecz Litwini spolonizowani z powodu zdrady narodowej litewskiej magnaterii, ktora bezmyslnie przvjęla kulturę i język polski, odcinając się w ten sposob od swoich korzeni. W zvviązku z powyžszym. tych niešvviadomych swojego prawdziwego pochodzenia Polako-Litwinow, omamionych przezpolskąszlachtę i Košciol, naležaloprzywrocicjęzykowi i kulturze litewskiej. W takiej sytuacji samookreslenie i wyražanie przez Polakow z NVilehszczyzny woli posiadania szkoi takich, a nie innych, nie bylo dla Litwinow Zadnym argumentem. W wyražaniu tych nacjonalistycznych poglądow nie przeszkadzala nawet przynaležnošč do partii komunistycznej. Jak vvidač z przytoczonych wyžej dokumentovv, fakt funkcjonowania na Litwie po vvojnie szkol z polskim językiem vvykladovvym wywolywal znaczny opor w litewskich šrodovviskach opiniotworczych. Co więcej, traktowano to jako efekt zmowy mającej na celu zniszczenie narodu litewskiego przez jego \vynarodowienie. Przyjęcie do \viadomosci niniejszych faktovv poz\vala jednak lepiej zrozumiec wszclkie zawilosci polityki Litewskiej SRR vvobec Polakdw, a co za tym idzie, takže zrozumiec postavvę Polakosv \vobec tamtejszych vvladz oraz spotecznošci litewskiej.

SYTUACJA POLAKÚWNA UTWIE W OKRESIE PRZESIEDLEÑ DO POLSKL.

117

Wkrótce po wydaniu tych dokumentów skoñczyla się chruszczowowska odwilz i ponownie Litwini musieii bardziej się iiczyč ze stowami vv7 powiadanymi publicznie. Jednak powyzsze myšli i popierające je argumenty nadal byly obecne w swiadomosci spoleczeñstwa litewskiego. Tym baidziej, že takie aulorytety jak podpisanc pod listem do pre­ miera nadal ksztaltowafy opinię spolecznąvv republice. Polacy litewscy tez dobrze zdawali sobie sprawę z tego jak chcąich widziec Litwini a co za tym idzie na dtugie lata zabraklo plaszczyzny porozumienia między obu nurodami. W tym tež naležy vvidzieč jedną z gtównyehprzyczynbraku identyiikaeji Poiaków z republiką(panstwem), w której mieszkali. D L* nich vvažna byla wiasdwie tylko ojcovvizna i znajdujące się tam pamiątki po przodkacia swiadczące o wiekowyu. . akorzenieniu się na tym terenie. Litwa jako pañstwo byla w ich pojęciu czyrn narzuconym, co naiežy tolerowac aby móc w miarę normalnie tunkcjonowac na poziomie swojej marėj ojczyzny.

5. Stosunek wtadz polskich wobec Poiaków na Lltwie Mimo. že w elicie wladzy powojennej Polski, czy to na stanowiskach ministrów czy urzędnikow partyjnych, znalazla się pewna grupa wilnian lub osób związanych z Wilnem, nie mialo to ¿adnego pozytywnego wplywu na sytuację Poiaków na Litwie. Co gorsza pozostawiano często nawet bez odpowiedzi wszelkie postulaty mające wspomagac spolecznosč polskąw tej republice. Stoi to w calkowitej sprzecznošci z tym, co twierdząnĖktorzy autorzy litewscy, jak na przyklad Petras Gaučas. Twierdzą oni bowiem, že w latach 50. rząd polski wspomagat dzialania na rzecz Poiaków na Litwie. Zdaniem Gaučasa w 1950 roku dzialacze polscy z Wilenszczyzny, z wydatnąpomocąrządu ówczesnej PRL, wplynęli na rząd ZSRR aby rozwinąc na Litwie sieč szkói z polskim językiem wykladowym138. Twierdzenie takie pozostaje w' calkowitej sprzecznošci z tym co w tamtych latach robil polski MSZ. Na przyklad ambasador w Moskwie Tadeusza Gede, w raporcie z maja 1957 roku, dotyczącym položenia srodowisk polskich w Związku Radzieckim pisal na ten temat co następuje: „...sprawa žądan, aby Polacy, którzy pozostają w ZSRR dobrowrolnie lub wskutek okolicznošci wymienionych w p.l (chodzi o Poiaków mieszkających przed vvojną na terenie okręgu Zytomierskiego i Winnickiego na Ukrainie i na obszarze pr2edw'ojennej Litwy - przyp. A.S.], mieli zapewnione polskie szkoly z rozsądnym programen! i wlasnymi polskimi podręcznikami, prawo do žycia kulturalnego - zgodnie z polskimi tradycjami oraz aby byli traktowani jak mnicjszošč ukraiñska, biatoruska i litewska w Polsce, wlącznie do organizacji towarzystw kulturalnych, podobnie jak to ma miejsce w Polsce. Skrajne (sic!) postulaty wysuwająopiekę pañstwa polskiego nad Polakami w ZSRR przcz Ambasadę i Konsulaty (poza Kijowem - Wilno, Minsk, Lwow), w rodzaju opieki nad emigracjąpolskąwe Francji. Uwazamy, že jedynie stuszne stanowisko - to osiągnięcie w praktyce leninowskich zasad wspólzycia między róznymi narodowosciami w' ramach jednego pañstwa i odpowiedniego do tych zasad traktowania większych skupisk Poiaków zgodnie z ich wolą. Naležalobv jednak oddalič wszelkie maksvmalistvczne žadania traktowania Poiaków w.ZSRR na rów'ni z emipracįą polską w kraju kapitalistycznvm [podkreslenie A.S.]

:38 Etnolingvistine padėtis pietryčiu Lietuvos mokyklos, „Tarybine Mokykla” 1989, nr 3, s. 16-19.

118

R o z d z i a t II Sprawa nadaje się raczej do postawienia jej na plaszczyžnic rozmow międzypartyjnych (przy odpowiedniej okazji) i po osiągnięciu porozumienia nasza dzialalnosč powinna isc po linii wspolpracy z Towarzystwami kulturalnymi Polakow na Liiwie, Ukrainie, ewcntualnie Bialorusi, pomocy (w ramach wymiany i wspolpracy) szkoiom polskim w zakresie doszkalania nauczycicli i dostarczanic polskich podręcznik6 w, szerokiej zdecentralizowanej wspolpracy i wymianie kulturalncj z sąsiednimi republikami"119.

Jak więc widac z tego dokumentu, strona polska nie miala nawet zamiaru wplywac w sposob zasadniczy na polepszenie sytuacji Polakow w ZSRR, a więc takže na Litwie. Jedyne dzialaniajakie dopuszczano dotyczyly tych sferžycia polskiej mniejszošci, gdzie udato się jej wywalczyc jakieš koncesje. W innym raporcie ambasadora Gede, tym razem z lutego 1958 roku, juž calkowicie bez ogrodek pisze się o stosunku do Polakow w ZSRR, polcgającym na lekcewazeniu ich potrzeb. ,.W Związku Radzicckim brak jest organizacji spdecznych o charakterze narodowosciowym. Polityka narodowosciowa wladz radzieckich zmierza w kierunku zacierania, a nie wyodrębniania rožnic narodowosciowych. Z tych powodow, jak rowniež dlatego, že wladze radzicckic šcišle przestrzegają zasad niemieszania się w sprawy swych obywateli przez obce placdwki dyplomatyczne. Ambasada nie widzi rowniež i w przyszlošci možliwošci prowadzenia jakiejkolwick dzialalnošci wsrod ludnošci pochodzenia polskiego”*1'10. Najwyrazniej więc rezygnowano z naszych rodakow na wschodzie w imię stosunkow dobrosąsiedzkich z „zaprzyjaznionynT krajem. Najprawdopodobniej ten sposob myšlenia wptynąl takže wczesniej na ksztah ustawy z 8 stycznia 1951 roku, o obywatelstwie polskim, w ktorej zapisano między innymi (Rozdz. 1, Art. 4. pkt. 1), že: „Obywatelem polskim nie jest osoba, ktora wprawdzie w dniu 31 sierpnia 1939 r. miala obywate!stwo polskie. jednak micszka stale za granicą i: w związku ze zmianą granic Panstwa Polskiego nabyla zgodnie z umową międzynarodową obywatelstwo innego paristaa”141. W ten sposob dawano naszym wschodnim sąsiadom catkowicie wolną rękę w postępowaniu z polską mniejszošcią, z czego oni oczywišcie skwapliwie korzystali. Od stycz­ nia 1951 roku Polacy w ZSRR byli więc tylko obywatelami radzieckimi a co za tym idzie intenvencje na ich rzecz mogly byč traktowane jako wtrącanie się w wewnętrzne sprawy Związku Radzieckiego i jego poszczegolnych republik. Postawa wladz polskich wobec rodakow na Wilenszczyžnie byla oczywiscie w>-padkowąstosunkowpolsko-radzieckich. Z relacji uzyskanej od Ireny Sztachelskiejl4" zwią-

Archiwum MSZ, Zesp61 7, teczka. 85, wiązka 11, k. 140. tajnego raportu Ambasady PRL w Moskwie za okres od 1 sierpnia 1957 roku do 1 lutego 1958 dotyczący spraw polonijnych i repatriacji, (w:| B. Kącka, S. Stępka, Repatriacja Induosei polskiejz ZSRR 1955-1959. Wybor dokumentdw, Warszawa 1994, s. 116. 141 „Dziennik Ustaw Rzcczypospolitcj Polskiej” nr 4, Warszawa, 19 stycznia 1951, s. 21. 142 Jej mąž Jerzy byl w latach 50. ministrėm zdrowia, wczesniej zas rdwniez wysokim urzędnikiem partyjno-rządowym, ona zaš sama w czasie wojny byla aktywnym czlonkiem ZPP, li4

140 Fragment

SYTUACJA POLAKÖW NA U1WIE W OKRESIE PRZESIEDLEN DO POLSKI...

119

zanej z powojenną elitą wladzy w Polsce wynika, že nawet w wypadku chęci wspierania Polakow w ZSRR, öwczesni ministrowie i osoby na wysokich szczeblach hierarchii partyjnej, ktöre urodzily się na Kresach nie miaty w tym względzie zbyt wielu možliwošci. Co więcej, nawet wtedy gdy chcieli oni odwiedzic swoje rodzinne strony nie zawsze mogli swobodnie tego dokonač. Siląrzeczy Polacy na LitwieJak i w innych republikach Związku Radzieckiego zostali więc wlasciwie pozostawieni sami sobie. Brak konkretnej pomocy z kraju powodowal zaš to, že litewscy Polacy musieli szukač wlasnego sposobu na przetrwanie w warunkach, w jakich zostali pozostawieni. Wszelkie zachowania i decyzje z ich strony by ly wlasnie wypadkową stosunku do nich öwczesnych wladz litewskich i moskiewskich oraz braku wsparcia ze strony kraju a takže braku oficjalnej organizacji mogącej bronic ich interesöw.

požniej zaš, w latach 1945-1950 Przewodniczącą Zarządu G16\\Tiego Ligi Kobiet. Oboje byli związani z ruchem komunistycznym juz przed wojną wtrakcie studiöw na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Por. A. Jędrychowska, Zygzakiem i po prostu, Warszawa 1965; Komutiisci. Wspotnnienia o Komunistycznej Ihrtii Polski, Warszawa 1969.

R o z d z i a t I II

LICZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOtECZNA I ZAWODOWA POLAKOW W LITEWSKIEJ SRR

1. Liczba i rozmieszczenie Do roku 1959 zakonczyfa się masowa migracja Polakow z Litwy. Skonczyty się obie fazy ewakuacji, ustaly takže masowe deportacje ludnošci. Od tej рогу na zmianę ich liczby i rozmieszczenia w republice zasadniczy wplyw miaty, przyrost naturalny oraz migracje wewnętrzne. Przebieg tych zmian možna obsenvovvač na bazie wynikow czterech spisow ludnošci jakie przeprovvadzono po wojnie na terytorium calego Związku Radzieckiego w latach 1959, 1970, 1979 i 1989, aktore zostaly požniej opublikowane vv specjalistycznych wydawnictwach . Spisy przeprowadzono w prawie rovvnych odstępach czasu, со daje nam možliwošč obsenvacji dynamiki wszystkich zjawisk w rovvnomiemej perspektywie czasowej. Zanim przejdziemy do omavviania szczegolovv naležy zastanowič się nad wiarygodnošciąopublikowanych danych statystycznych szczegolnie, že wielu observvatorovv, jak na przyklad ksiądz Roman Dzwonkowski, powątpiewa w ich rzetelnošč". Osobišcie podczas wielu spotkari z Polakami mieszkającymi na Litwie, Bialorusi, Ukrainie czy Lotwie takže slyszalem o probach falszerstw czynionych w 1989 roku przez niepolskich rachmistrzow. Probovvali oni zapisywač Polakow jako przedstawicieli1 1

2

1959 metu visasąjunginiogyventoju surašymo duomenys. Lietuos TSR, red. K. A- Orechovas ir V. V. Grigaite, Vilnius 1963; Itogi vsesojuznojperepisi naselenija 1970goda. Tom IV, Naeionalnyj sostav naselenija SSSR, sojuznych i avtonomnyeh respublik, kraev, oblastej i nacjottalnych okrugov, Moskva 1973; Itogi vsesojuznojperepisi naselenija 1970godapo Litoiskoj SSR, Vilnius 1975; Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1979goda. Tom IV, Čast 1, Kniga 1-3, Moskva 1989; Lietuvos TSR gyventojai 1979 metu sąjunginio gyventoju surašymo duomenimis, Vilnius 1980; Nadonalnyj sostav naselenija SSSR. Po dannym vsesojuznojperepisi naselenija 1989g., Moskva 1989; Lietuvos Respublikos pag­ rindiniu tautybių gyventojai, Vilnius 1991; Lietuvos gyventojai. Statistikos rinkinys, Vilnius 1991; Lietuvos Respublikosgyventoju demograjine statistika (tautiniu aspektu), Vilnius 1992. Oprocz tych publikaeji, szczeg61owe vvyniki zamicszczono w specjalnych wydawnictwach Departa­ mentu Statystyki przy Radzie Najvvyžszej Litewskiej SRR. Byly one opublikowane vv kilku numerovvanych egzcmplarzach i przeznaczone do užytku službovvego: Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1979godapo Litovskoj SSR, tom I-II, Vilnius 1980; 1989 metu visuotiniogyven­ toju surašymo duomenys, t. I-II, Vilnius 1991. Porovvnaj R. Dzvvonkovvski SAC, Košei61katolicki obrządku lacitiskiego w ZSRR po 1918 r. Zarys problematyki, [w:] Odrodzenie Kosciola katolickiego wbylym ZSRR. Studia historyczno-demograJiezne. Pod red. E. Walewandera, Lublin 1993, s. 91-92.

UCZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOtECZNA IZAWODOWA...

121

innej narodowošci, gtownie jako Rosjan. Niestety z powodu braku vviększej liczby relacji na ten temat, oraz braku vviększej liczby materialovv altematywnych vvobec oficjalnego spisu trudno oszacowač, w ilu konkretnych przypadkach takie proby miaty miejsce i jaki miaty wptyw na ostateczny vvynik spisu. Do tej рогу jedynej proby vveryfikacji oficjalnych danych z 1989 roku, i to tylko dla jednego z rejondvv Litvvy, dokonat Jan Sienkievvicz, ktory porownatoficjalne vvyniki z materialami uzyskanymi w gminach (apilinkach) rejonu vvilenskiego5. Niestety brakuje takiego zestavvienia dla catego terytorium Litvvy, tak jak to zrobili Polacy przed vvojną opierając się na vvynikach giosovvania do sejmu litevvskiego. Z kolei trzeba tež pamiętač, že podczas piervvszych trzech povvojennych spisovv do rubryki «narodovvošč» vvstavviano tylko to, со dana osoba miata zapisane vv dokumentach, bez možlivvošci samookrešlenia4. Dopiero w roku 1989 dopuszczono takąevventualnošč. Povvinnišmy więc zatožyč, že nie vvszyscy poczuvvający się do polskosci zostali zarejestrovvani jako Polacy, gdyž z rožnych vvzględovv vvielu z nich miaio vvpisaną do paszportu inną narodovvošč niž ta, do ktorej się poczuvvali. Na przyktad znane są przypadki kiedy osoby zeslane w czasie vvojny vv gtąb Zvviązku Radzieckiego, dla iluzorycznej popravvy svvojej sytuacji zabiegaty vvręcz o to, aby vvpisač im do dokumentovv narodovvošč biatoruską, ukrainską lub jeszcze innego narodu radzieckiego czyli takiego, ktory miat swojąrepublikę\ Požniej osoby te miaty z tego povvodu zamkniętąmožlivvošč vvyjazdu z ZSRR vv trakcie povvojennej repatriacji, gdyž obejmovvata ona jedynie Polakow i Žydovv obyvvateli polskich. Ile takich osob pozoslato na vvschodzie trudno dzisiaj okrešlič, pcvvne jest jednak to, že tacy ludzie žyją a ich dzieci, ktore mogą się dzisiaj poczuvvač do polskosci, mają vvpisaną narodovvošč po svvoich niefrasoblivvych rodzicach. Z kolei na terenach przygranicznych Litevvskiej SRR z Bialoruską SRR (np. rejon solecznicki czy švvięcianski) gdzie mieszka vvielu Polak6 w urodzonych po stronie biatoruskiej, mają oni vvpisaną do paszportovv narodovvošč „Bialorusin” со automatycznie povvodovvato zapisywanie ich jako Biatorusinovv a nie Polakovv6. Faktem jest tež to, že iatem i jesienią 1944 roku kiedy radzieckie vvtadze Litvvy zorganizovvaty rejestrację ocalaKch po vvojnie mieszkancow tej republiki, vv vvielu przypadkach, mimo deklarovvania narodovvošci polskiej, znacznej liczbie osob vvpisyvvano obywatelstwo radzieckie'. Šitą rzeczy osoby takie byty klasyfikovvane podczas po/niejszych spisovv ludnošei jako niePolacy. J. Sicnkievvicz, Ilujest Polakdir na Linde? Spi> ludtiosa w 1989 roku w RepublUe Liteuskiei zostai sjalszwany „Lad” 1992, nr 3, s. 5. Ibidem. W Zwiqzku Radzieckim nie wszystkie mieszkajace tarn spolecznosci okreslano nuanem narodu. Wedle definicji obowiqzujqccj wkoheu lat 70.: J^arodami sq re narody, od krdrych ttazw etnkznych wzitfy nazwf republiki zunqzkowe i autonottiuzne oraz liczrte narody obwodöu>autonomicznychCyt. za: A. Agajcw, Losy narodowosci, Warszawa 1981, s. 35. Polacy, podobniejak Czesi, Koreahczycy i vvielu innych, zaliczali si? natomiast do grup narodowosciowych, to znaczy narodöw, ktore „wswojejpodstauvwq masie zyjq pozagranicami ZSRR". Ibidem, s. 44. L. Mroz, Probletny etnuzne w Linde Wsehodniej, „Przeglyl Wschodni”, 1.1, z. 3,1991, s. 494-495. J. Wolkonowski, Okrtf Wilauki Zwiqzku WalkiZbrqjnejArmii Krajowejw latach 1939-1945, War­ szawa 1996, s. 299.

Rozdziat III

1 22

W rozdziale 2 vvspominatem takže o innych problemach zvviązanych z okresleniem naro­ dovvošci przez Polakow na Litwie. W trakcie ewakuacji z tej republiki wielu osobom odmovviono prawa wyjazdu z powodu braku odpowiednich dokumcntovv - czytaj litevvskich lub niemieckich vvtadz okupacyjnych - w dostateczny sposob potwierdzających ich narodovvošč. Jest oczywiste, že wszystkie osoby zatrzymane w ten sposob na Litvvie oraz ich dzieci byty zapisyvvane jako nie-Polacy. Sytuacji w tym vvzględzie nie popravviala takže postawa polskich vvtadz, o czym takže vvspominatem w rozdziale 2. Z kolei w trakcie spisu z 1989 roku, kiedy juž možna bylo osobišcie okrešlič svvoją narodovvošč, trafiaty się dosč często przypadki, že spisujący notovval w ankiecie dane o narodovvošci olowkiem a nie dhigopisem czy piorem. Jak vviadomo jest to sprzeczne z zasadami provvadzenia takich badari. Ksiądz Roman Dzvvonkovvski jest sklonny vvidzieč w tych nagminnie povvtarzających się dzialaniach specjalnych odgomych instrukeji ze strony vvtadz poszczegolnych republik radzieckich, ktorym zaležato na pomniejszeniu liczby mieszkających tam Polakovv8. Niestety ostateeznego dowodu na takie praktyki w postaci odpovviednich zarządzen na pišmie ktorejš z agend panstvvovvych lub vvladz partyjnych ciągle nie ujavvniono. Mając na uvvadze vvszystko to co napisano vvyžej naležy zatožyč, že pod liczbami zamieszczonymi w tabelach ponižej kryjąsię glovvnie ludzie, ktorzy w peini byli švviadomi svvojego polskiego pochodzenia (w częšci przypadkovv mimo nieznajomošei języka svvoich ojcovv), i usilnie dbali o to aby vve vvszystkich dokumentach urzędovvych mieč zapisaną narodovvošč polską, mimo že często vviązalo się to z rožnymi niedogodnošciami oraz vvalką z oporem administraeji. Co zas za tym idzie cytovvane dalėj liczby stanowią dolną granicę okrešlającą vvielkošč populacji Polakovv na Litvvie. Traktując te dane jako bazę vvyjšciovvą možna się pokusič o sporządzenie szacunkovv na podstavvie danych altematyvvnych, ktore pozvvoląna odtvvorzenie faktycznej liczby Polakovv na Litvvie. W niniejszej pracy z povvodu braku odpovviedniej liczby danych altematywnych pozostaję jednak przy vvynikach oficjalnych, ktore i tak pozvvalająobservvovvač zmiany zachodzące vv spolecznošci polskicj na Litvvie. Poza tym jesli wežmie się pod uvvagę szacunkovvą weryfikację vvynikovv spisu ludnosci z 1989 roku przeprovvadzonąprzez Jana Sienkievvicza, o czym będzie dalėj, to okazuje się. že liczbę Polakovv vv rejonie vvileriskim zanižono jedynie o 0,6 punktovv procentovvych, natomiast Litvvinovv zvviększono o 2,4 punktu, z czego vvynika. žc vv rejonie gdzie dominovvali Polacy možna bylo dokonač takiego zabiegu glovvnie kosztem innych narodovvošci niž polska9. Pozvvala to nam vvięc przypuszczač, že przynajmniej vv rejonach gdzie Polacy stanovvili zdecydovvaną vviększošc ludnošč. dane liczbovve na ich temat nievviele odbiegająod rzeczyvvistošci. * Piervvszy povvojenny spis ludnosci Zvviązku Radzieckiego przeprovvadzono w styczniu 1959 roku. W skali calego ZSRR vvykazai on 1 380 282 Polakovv, co stanovvilo 0,66%

H R. Dzvvonkovvski, Problem Hczebttosci Pobköir i kotoliltöwobrządku locinskiego m Bialorusi i Ukrainie, [w:] Mniejszoki narodowe i religijne w Europie Šrodkowo-Wsdiodniej w šunetle starystyk XIX i XX wieku, red. naukowa Z. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995, s. 147. J. Sienkiewicz, op. cit. q

123

UCZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA..

mieszkaric6w calego panstvva10. Najliczniejsze skupiska tej ludnošci znajdowafy się w trzech republikach sąsiadujących z terytorium Polski, to znaczy w Bialoruskiej SRR, Ukrairiskiej SRR i Litewskiej SRR. Lącznie mieszkalo wnich 1 132 285 Polakovv, co stanov/ilo 82% tej ludnošci w skali calego ZSRR. Ješli przešledzi się dane szczegolowe omavvianego spisu okaže się, že w ramach tych republik zasadnicza częšc ludnošci polskiej mieszkala i mieszka do dzisiaj na obszarach wchodzących przed wojną w sktad panstvva polskiego. Tabela 14. Liczba i procent Polakow w poszczegolnych republikach ZSRR wedlug danych spisu ludnošci z 1959 roku.

R e p u b lik a

P r o c e n t P o l a k 6 w w d a n ė j r e p u b lic e

L ic z b a P o la k o w

1 380 282

0,6 6 %

B ia to ru š

5 3 8 881

6 ,6 9 %

U k r a in a

363 297

0 ,8 7 %

C a iy Z S R R

J L itw a *

;

^

mm

"

^

^

v

L o tw a

59 774

0,1 0 % 2,8 6 %

K a z a c h s la n

53102

0 ,5 7 %

M o ld a w ia

4 783

0 ,1 7 %

G ru zja

2 702

0 ,0 6 %

E s to n ia

2 256

0 ,1 9 %

A z e rb ejd ža n

1 483

0 ,0 4 %

I n n c r c p u b lik i

5 475

0 ,0 3 %

R o sja

118 422

Žrčdto: Itogi vsesojuznojperepisinaselenija 1959goda. SSSR(svodnyjtom), Moskva 1962, s. 184-185,202, 206-208.

Co więcej, na pograniczu dzisiejszej Litwy i Bialorusi, czyli na częšci terytorium przed\vojennej Wileriszczyzny, znajdowal się dūžy obszar zwarcie zamieszkany przez Pola­ kovv, obejmujący (wedhig ovvczesnego podzialu administracyjnego) obwod grodzieriski na Bialorusi i rejony: wileriski, trocki, solecznicki, ejszyski, niemenczyriski oraz švvięcianski na Litwie, gdzie tež stanowili oni znaczny odsetek ludnošci w ramach tych republik. Lącznie mieszkalo tam 470 523 Polakow, co stanowilo 34,1% wszystkich naszych rodakow w ZSRR. Oznacza to, že trzecia częšč wszystkich Polakow žyjących w Związku Radzieckim mieszkala na obszarze przedwojennej Wileriszczyzny, ktora w tym czasie byla juž sztucznie podzielona między Litewskąi Biatoruską SRR, co znacznie utrudnialo naturalną migrację ze wsi do glovvnych ošrodk6w miejskich na tym terenie. Teraz na

10

Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1959goda. SSSR (svodnyj tom), Moskva 1962, s. 184-185.

124

R o z d z ia t III

przyklad znaczna częšč polskich mieszkancöw wsi w częšci bialoruskiej zamiast ruszač do Wilna przenosita się glöwnie do Grodna lub Minską wzmacniając lamtejsze kolonie polskie. Jak juž wspominano wczesniej omawiając wyniki niemieckiego spisu ludnošci z 1942 roku, większošč Polaköw na Litwie mieszkala na terenach wlączonych do tego panstwa w 1939 i 1940 roku. Mimo przeprowadzenia dwöch ewakuacji („repatriacji”) mających doprowadzic do wyjazdu wszystkich Polakow do Polski, w roku 1959 nadal wielu z nich pozostawalo w tej republice radzieckiej a większošč tych osöb (90,7%) mieszkala dalėj na terenie Litwy pohidniowo-wschodniej czyli obszaru wcielonego do republiki w latach 1939-1940. Co więcej nadal stanowili oni większošc ludnosci na częšci tego terytorium, to znaczy w rejonach woköl stolicy republiki, Wilna. Wsröd 14 rejonöw, na jakie byl podzielony w 1959 roku obszar Litwy pohidniowowschodniej czyli jak go często nazyw’ająLitwini „Kraju Wilenskiego” (Vilniaus kraštas), Polacy stanowili większošč ludnosci w- pięciu z nich (w ejszyskim, niemenczynskim, solecznickim, wilenskim i względna większošč w trockim). Podobnie jak to wykazal spis z 1942 roku znajdowaly się one w samym centrum tego obszaru i bezposrednio sąsiadowaly ze sobą. Os tego terytorium tworzyly rejony: wilenski (bez miasta Wilna) i solecznicki, gdzie mieszkalo razem 72 325 Polakow. Na zachodzie przylegaly do nich rejony trocki i ejszyski, gdzie mieszkalo razem 30 762 Polaköw, na pohidniu rejon solecznicki z23 615 Polakami, zaš na wschodzie rejon niemenczynski z2 7 301 Polakami. Ježeli uwzględni się jeszcze dodatkowo 47 226 Polakow mieszkających wtedy w miešcie Wilnie, to okazuje się, že w stolicy republiki i jej najbližszym sąsiedztwie, w promieniu kilkudziesięciu kilometröw mieszkalo 130 388 naszych rodaköw, co stanowilo 77,2% calej ich populacji na Litwie w 1959 roku. Co więcej ježeli zsumujemy liczbę Polaköw we wszystkich rejonach Litwy pohidnio­ wo-wschodniej. to znaczy takže tych, w ktörych stanowili oni juž mniejszošč ludnosci, okaže się, že mieszkalo tam 92,1% wszystkich Polaköw na Litwie. Co prawda w stosunku do okresu przedwojennego obszar dominacji ludnosci polskiej w tzw. „Kraju Wilehskim” nieco się zmniejszyl, co więcej w roku 1959 Polacy byli juž co najmniej od dziesięciu lat mniejszošcią w miešcie Wilnie, gdzie teraz względną większošč (33,6%) stanowili Litwini, to jednak obszar znacznej dominacji ludnosci polskiej byl nadal zwarty i wyraznie widoczny na tle calej republiki. Od momentu wcielenia do Litwy częšci obszaru Wilenszczyzny, ktöra przed wojną znajdowala się w granicach panstwa polskiego, mimo licznych przemieszczen i wyjazdu znacznej liczby ludnošci, tak šamo jak zaraz po wcieleniu, nadal byla widoczna wyrazna rožnica w skladzie narodowošciowym Litwy. W jej przedwojennych granicach dominowali bezwzględnie Litwini, zaš na obszarach wcielonych, stanowili oni w wielu rejonach mniejszošč ludnošci, natomiast narodowošcią

125

UC2BA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA...

Tabela 15. Sklad narodowosciowy Litwy poludniowo-wschodniej vvedlug spisu z roku 1959 (podzial administracyjny ztam tego okresu)11. Kejon Ejszyszld

W szy scy

Į

20 527

100% Ignalino

35 415

100% Janów

27 439

100% J e w ie

2 4 167

100% Jeziorosy

34 713

100% Jezno

31995

100% Malaiy

27 260

100% Niemenc/yn

37 289

100% Oran y

3 3 131

100% Soleczniki

2 8 155

100% Szyrwjnly

25 378

100% Swięciany

32 987

100% Troki

3 5 140

100% Wilno

5 9 814

100% miasto Wilno

236 078

100%

Žrodfo:

Polacy 13 835 67*40% 4 338 12.25% 2229 8.12* 5 528 22.87* 3 808 10.97% 3 029 9.47% 863 3.17% 27 301 73,21% 3 355 10,13* 23615 83,87% 3 372 13.29% 7 870 23,86% 16 927 48.17% 48 710 81.44% 47226 20,00%

Litwini

Romanie

Bialorusini

5 808

513

197

2 8 ,2 9 %

2 .5 0 %

0 ,9 6 %

26967

3 545

339

76,15%

10.0 1 %

0 ,9 6 %

2 0 330

4 561

744)9%

1 6 ,6 2 %

17 366

983

71.86%

4 .0 7 %

22 8 8 6

7 649

653)3%

2 2 ,0 3 %

2 8 168

379

88,04%

1 ,1 8 %

104 038% 123 031%

121 0 ,3 5 %

66 0,2 1 % 12

2 5 055

1282

91.91%

4 .7 0 %

3 942

4 136

863

1 0 .5 7 %

1 1 ,0 9 %

231%

0 ,0 4 %

2 8 763

402

445

86.82%

1.2 1 %

134%

1 798 639%

1633

865

5 ,8 0 %

3 .0 7 %

21 1 8 8

685

55

83,49%

2 .7 0 %

0,2 2 %

20005

60.65%

4 082

519

1237%

137%

11 6 6 6

4 139

1 629

3 3 .2 0 %

1 1 ,7 8 %

4 ,6 4 %

3 855

4 887

1 488

6 .4 4 %

8 .1 7 %

2 .4 9 %

69 416

14686

79 363

33.62%

2 9 ,4 0 %

1 9 5 9 m e tu v isa s ą ju n g in io g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n y s. (Lietuvos TSR m ie s ta i i r ra jo n a j),

6.2 2 % red. V.

Grigaite, Vilnius 1962, s. 102-109.

dominującąbyli tam nadal Polacy11l2. Zdecydovvaną vviększošč ludnošci stanowili oni w rejonach: wileriskim, niemenczynskim, solecznickim, ejszyskim oraz względną większošč 11 2

Liczby podane wtej i następnych tabelach odnoszące się do róznych podzialów administracyjnych Litwy zostaly przeliczonc przcz litcwskie služby statystyczne. W ten sposób radziecki spis ludnošci z 1959 roku w znacznym stopmu uwiarygadnia poprzednie spisy przeprowadzone na tym tercnie przez Niemców i Polaków. Kolejny raz potwicrdzano w ten sposób fakt przemian demograficznych i narodowosciowych na Wilenszczyznie, w wyniku których stala się ona etnicznie polska.

1 26

R o zd zia t III

(48,17%) w rejonie trockim. To z oczywistych wzglçdôvv dražniio niektóre srodowiska litewskie, którym trudno bylo zniesč mysl, že 20 lat po oderwaniu tego terytorium od Polski, stolica ich republiki Wilno, nadal znajduje się na obszarze obcym etnicznie. Jednak wlasnie taka tendencja w rozmieszczeniu ludnošci polskiej na Litwie utrzymywala się przez nastçpne lata, až do roku 1989, co ilustruje tabela. Tabela 16.

L i c z b a i p r o c e n t P o la k ó w

w p o s z c z e g ó ln y c h r e j o n a c h L itw y , w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 . R e jó n

l.ic z b a i p r o c e n t P o la k ó w w d a n y m ro k u . 1959

B ir ž e

0 .1 5 % J a n is z k i

52 0 .1 6 %

Janów

2 304 8 .0 5 %

Jurbork

67 0 .1 6 %

K ie j d a n y

2 113 3 ,6 4 %

K ie lm v

83 0 .1 5 %

K ta jp e d a

87 0 .2 3 %

K ow no

2 879 4 ,9 2 %

K o szed a ry

704 1 .5 7 %

K re ty n g a

32 0 ,0 8 %

K u p is z k i

61

0.2 1 % L o z d z ie je

766 1 .6 1 %

M a r ia m p o l

564 0 .7 3 %

M o žejk i

19 0 .0 5 %

O k m ia n a

102 0 .3 0 %

O lila

2 322 3 .6 3 %

O n ik s z ly

427 0 .8 3 %

P lu n g ia n y

30 0 .0 6 %

P o k ro je

27 0 .0 8 %

P o n ie w ie z

528

1.0 2 % P osw ol

49

0,1 1 % P reny

1979

1970

64

---------------------------------- І 5 Г 1 ,0 6 %

99 0 .2 4 %

51 I 0 ,1 6 %

1 278 3 .6 4 %

611 0 .1 5 %

1 221 1 .9 0 %

90 0 .1 7 %

84 0 .1 9 %

1737 2 .4 2 %

403 0 .9 7 %

52

0.1 2 % 37 0 ,1 4 %

379 0 .8 3 %

372 0 ,4 3 %

47

0.1 2 % 154 0 .4 1 %

1 303 1 .2 7 %

215 0 .4 4 %

66

0.1 2 %

1989

100

1 186

378 0 .8 4 %

923 1 .7 0 %

48

47

0.1 2 %

0.1 2 %

675

616 0 .8 9 %

0 .9 9 %

69

58

0.1 2 %

0 .1 6 %

64

78 0 .1 7 %

0 .1 4 %

1 032

714

1 .3 3 %

0 .8 5 %

482

328 0 .8 2 %

1 .1 5 %

68

37 0 ,0 8 %

0 .1 6 %

65

84 0 .3 2 %

0 ,2 5 %

343

158 0 .4 7 %

0 .8 9 %

126

165

0 .2 6 %

0 .3 1 %

124

113

0.2 0 %

0 .2 4 %

227

140

0 .5 6 %

0 ,3 7 %

612

297

1 .5 5 %

0 ,8 9 %

202

139

0 .4 7 %

0 .3 6 %

56

72

0.1 0 %

0 .1 3 %

66

153

0 .3 4 %

2 .5 1 %

0.2 0 %

0 ,3 7 %

113

65

75 300

0 .2 4 %

0 .2 0 %

0.2 2 % 0 .6 3 %

91

0 .2 5 %

43 0 .1 4 %

183

133

0 ,4 2 %

0 .3 2 %

51

82

0,2 1 %

Į

0 ,1 4 %

0 .5 1 % 1

0 ,4 5 %

207

177

127

LICZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA... R a d z iw ilis z k i

515

R a k is z k i

036%

88 286

165 031%

96

38

0 .1 9 %

Szkud y

264

U

0.8 6 %

0 .0 3 %

9

S z y le le

30

0.0 2 % S z y lo k a r c z m a

460

236

T au rogi

57

71

0 .1 4 % '

0 ,1 5 % .

72

T e ls z e

N V ilk o m ie r z

764

486

269

J e z io r o s y

204 3 701

1639% O ran y

S o le c z n ik i

3 2111

4 151

3 260 736% .

37 182

S z v n v in ty

$ w ię c ia n y

14 204 3 5 .6 6 %

23 906

T roki

4 2 ,6 0 % W iln o r c jo n

64 467 8032%

W iln o m ia s t o

47 226

20.0 0 %

Žrodta: Ito g i v s e s o ju z n o jp e re p is i na se le m ja

4 379 1 4 ,0 3 %

3 225 7 ,9 9 %

36 361 8 3 ,7 9 %

3 368 1 2 .9 4 %

2 566 9 .0 8 %

5 054 1 4 ,6 1 %

9 .8 9 % .

8 5 .1 5 %

3 514 9 ,3 5 %

1035%

6 083

M a la iy

140 0 .2 6 %

1 1 ,1 8 %

3 808

11.0 0 %

425 0 .8 0 %

0 ,3 6 %

4 370 1131%

234 031%

0 .9 1 %

0 ,5 0 % le n a lin o

45 0 ,0 8 %

032%

1 .4 5 % W y lk o w v s z k i

57

0,1 1 %

127

0 ,2 4 %

35 157 8139%

3 342

2 805

1 3 ,7 8 %

1230%

12511 3137%

11421 2 9 .9 3 %

22 939 3 3 .1 4 %

21 510 2 9 ,5 3 %

64 868 7 0 .1 2 %

62 788 6 7 .9 0 %

68 261 1834% |

85 562 1 7 .9 8 %

1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j S S R , Vilnius

R e s p u b lik o s p a g rin d in iu ta u ty b ių g y v e n to ja i, Vilnisu

0 ,0 5 %

180

0 .1 5 %

90

U c ia n a

0 ,0 5 %

036%

84

0 .1 3 %

69 0 ,1 4 %

0 .0 6 %

033%

56 0 .1 3 %

0 .1 6 %

19

0 ,0 8 %

0 .6 9 %

68 0 .1 5 % .

801 I 13

0 .1 8 %

167 0 .3 5 %

99

0 .0 8 %

96

0,2 0 %

219 0 .4 0 %

0.20% . 36

0 .0 8 %

105

S z a w le

96

0.2 0 %

0 .1 9 %

0 .5 1 % ' Szaki

0 ,4 3 %

96

0 .1 6 % R o s ie n ie

240

320

0 ,9 4 %

13 57 0 ,1 8 %

181 037%

53

0,1 0 % 98 0 ,1 6 %

308 039%

357

0.6 8 % 104

0.2 0 % 4 473 7 .4 9 %

1912 7 .3 6 %

2 755 1 0 ,0 8 %

2 642 6 .9 7 %

32 891 7935%

2 402 1 1 ,0 6 %

10 934 2 8 .7 7 %

19 365 2 3 .8 4 %

59 812 6334%

108 239 1 8 .7 7 %

1975. s. 229-305; Lie tu vo s

1991. s. 31-38.

Uwaga! Wydawnictwo: Itogi vsesojuznoj perepisi nascletiija 1979 goda po Litovskoj SRR. Tom I, Vilnius 1980, s. 228 podajc, že w roku 1970, w rcjonie Olita, Polakovv bylo 1 007, natomiast w rcjonie Mariampol - 295, (tamžc s. 295).

128

R o zd zia l III

Dane zamieszczone w tabeli 16 odnoszą si? do podziahi administracyjnego Litwy, jaki obowiązywal w roku 1989. W związku z tym nie ma w niej kilku rejonow, takich jak na przyktad ejszyski czy niemenczynski, ktore byly vvymienione w tabeli 15, gdyž zostaty one wlączone po roku 1959 do rejonow sąsiednich. Co więcej zmienione granice rejon6w o tych samych nazwach staly się przyczyną zmiany wielkošci danych za roku 1959 zamieszczonych w tabeli 16. Cz?sciowo byly to korekty na korzyšč Polakow, cz?šciowo nie, chociaž w ogolnym rozrachunku byly to zmiany niekorzystne dla ludnošci polskiej, gdyž po roku 1959 dominovvata ona juž tylko w dwoch rejonach (wilenskim i solecznickim) a nie pięciu, jak to miato miejsce wczešniej. Zmiana podziahi administracyjnego Litwy szczegolnie niekorzystnie przedstawiala się dla Polakow na obszarze rejonu trockiego. Tabe/a 17.

L i c z b a i p r o c e n t lu d n o š c i p o ls k i e j o r a z lite w s k ie j w r e j o n i e t r o c k i m w e d lu g s p i s u z 1 9 5 9 r o k u p r z y p o d z i a l e a d m i n i s t r a c y j n y m z r o k u 1 959 o r a z z r o k u 1989.

D z i s ie į s z y p o d z ia l a d m im s tr a c y j n y

P o d z ia l a d m in is t r a c y j n y z r o k u 1 9 5 9

Pnlary 16 927 48.17%

Žr6dto:

11 6 6 6 3 3 .2 0 %

23 906 42.60%

24 332 4335%

1 9 5 9 m e tu visa s ą ju n g in io g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n ys. (L ietuvos TSR m ie s ta i i r ra jo n a j), red. V. 1 9 8 9 m e tu v is u o tin iu g y v e n to ju s u ra š ym o d u o m e n y s, Itomas,

Grigaite, Vilnius 1962, s. 102-109; Vilnius 1991, s. 25.

Mimo, ze dzi?ki zwi?kszeniu obszaru wzrosla tam takze ogólna liczba ludnosci, w tym oczywiscie takze Polaków, to ich odsetek w nowych granicach rejonu zmalal i teraz zamiast byc wzgl?dn^ wi?kszosci^ stali si? mniejszosci^. Maj^c na uwadze powyzsze zestawienie danych wszystkich spisów ludnosci moina ¿mialo stwierdzic, ie problem ludnosci polskiej na Litwie stai si? po wojnie defmitywnie problemem Polaków z Wilenszczyzny, gdyi to wlasnie tam mieszkala ich zdecydowana wi?kszosc. Taki stan rzeczy miai konkretny wplyw na ich postaw? obywatelsk^ oraz identyfikowanie si? z republik^, w której mieszkali. Ma to takie wplyw na ich zachowanie dzisiaj, juz w niepodleglym panstwie litewskim. Uporczywe propagowanie przez stron? litewsk^tezy o niepolskim charakterze obszaru Wilenszczyzny znajduj^cego si? w grani­ cach ich panstwa13 powodowal powstawanie postawy nieufnoéci i buntu ze strony tam-

13

Patrz: Etnolingvistinepadėtis pietryčiu Lietuvos mokyklos, „Tarybine Mokykla” 1989, nr 3, s. 16-19; idem, Etnolingvistine situacija ir bendrojo lavinimo mokyklos pietryčiu Lietuvoje 1945-1991 metais, [w:] Rytu Lietuva. Istorija, kultūra, kalba, red. K. Garšva, N. Laurinkiene, V. Milius, M. Ta­ mošiūnas, Vilnius 1992, s. 141-150; idem, Procesy etnolingunstyczne w rejonie trakajskim. (Przeszlosc i terazniejszošč), „Gahvie” 1989, nr 93-97.

129

UCZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZA/JODOm...

tejszych Polakow co znovvuž odbijato się na jakosci stosunkow polsko-litewskich na tereniecalej republiki. Wrocmy jednak jeszcze do danych statystycznych o rozmieszczeniu i liczbie Polakovv na Litwie. W ciągu 30 lat między piervvszym i ostatnim powojennym spisem ludnošci, vvyraznie widač konsekwentne zwiększanie się liczby Polakovv w miešcie Wilnie natomiast systematyczne zmniejszanie się tej liczby w rejonach sąsiadujących z tym miastem idzisiejsze rejony: vvilenski, solecznicki, trocki i svvięciariski)14. W wyniku tej tendencji, od roku 1970 najvviększym skupiskiem ludnošci polskiej na Litvvie stala się stolica tej republiki Wilno. W roku 1970 mieszkalo tam 28,4% vvszystkich Polakovv z Litvvy, vv roku i 979 j už 34,6%, a vv roku 1989 až 42%. Pamiętając o znacznej roli jaką odgryvvalo to miasto dla Polakovv na tym terenie vvarto dokladniej przyjrzec się zmianom skladu narodovvošciovvego tego miasta vv ciągu ostatnich stu lat. Tabeia /8.

Z m i a n a lic z b y m ie s z k a ñ c ó w W i l n a w l a t a c h 1 8 9 7 -1 9 8 9 .

L ic z b a m ie s z k a ñ c ó w : R o k sp isu W szy scy

P o iacy

Ž y d /i

R o s ja n ie

L ilw in i

In n i

1897

138 5%

46 628

60924

20147

2 867

80 3 0

1909

205 250

77500

75 520

3 7 341

2 453

12 436

1916

138 787

74466

57 516

22 1 2

2909

1 684

1919

128 476

72067

46 506

4 049

2900

2 954

1923

167 454

100 830

5 6 168

4 669

1 445

4 342

1931

195 071

i , i i i *28

54 596

7 372

1 579

2 896

1941

186 313

3 0 179

6712

52 370

2 541

6012

29 480

4 793

59 700

55 300

21 1 0 0

94511

1942

143 498

103 203

*

1951

179 300

37 700

5 500

1959

236 078

47 226

16354

69 4161

79 363

2 3 719

1970

3 7 2 100

68261

16 491

91004

1 5 9 156

3 7 188

1979

475 825

85562

10 723

105 618

2 2 5 137

4 8 785

1989

5 76 747

108 239

9 109

116618

291 527

51 254

Zrbdta: LVA F. R-743, Ap. 5, B. 45, I. 23;

Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a s e le n ija 1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SSR, Vilnius 1975, s. 297; Ito g i vsesojuznoj p e re p is i naselenija 1979 g o d a p o Lito vsko j SSR, Tom I, Vilnius 1980, s. 228; 1 9 8 9 m e tu v is u o tin io g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n y s, I tomas, Vilnius 1991, s. 25; R Gaučas, M. Karaliene, D a b a rtin e s Vilniaus g yve n to ju n a cio n a lin e s su d ė tie s k itim o te n d e n cijo s, .Geogra­

fija", t. XVII, Vilnius 1981, s. 143.

W vvyniku reformy administracyjnej po roku 1959 polączono ze sobą kilka mniejszych rcjonów w vviększe. Na interesującym ñas obszarze rejón ejszyski zostal vvlączony do rejonu solccznickiego zaš niemenczyñski do wileñskiego.

130

R o z d z ia t III

Jak vvidač z podanego zestawienia až do roku 1942 Polacy byli ciągle ludnošciądoininującą w miešcie, oprócz jedynie spisu z roku 1897 kiedy pod względem liczby ustępowali Žydom, z którymi noia bene stanowili až do wojny gtówny trzon miasta. Litwini w tym czasie pozostawali wtasciwie na marginesie. Przed I wojną šwialową byto ich tam okolo 2,5-3 tys. natomiast w okresie międzywojennym bylo to okolo 1,5 tys. osób. Dopiero po aneksji Wilenszczyzny ich liczba w Wilnie gwahownie wzrosla i oprócz spadku prawie o 50% między rokiem 1941 a 1942, požniej juž tylko rosta. Od czasu II wojny swiatowej wzrost liczby Litwinów byt najbardziej dynamiczny sposród wszystkich narodowošci w miescie (patrz wykres). Wykres 1.

Z m i a n a s k t a d u n a ro d o v v o šc io v v e g o W i l n a w l a t a c h 1 8 9 7 -1 9 8 9 .

Mimo, že w tym czasie zaczęta wzrastac liczba takže innych narodowosci, oprócz Žydów, których populacja po niewielkim wzroscie między rokiem 1959 a 1970 ciągle mala­ ta, to w wypadku Litwinów wzrost byt wielokrotnie większy. Najlepiej to widac w momencie gdy zestawimy wielkosc procentu jaki stanowila dana nacja podczas czterech powojennych spisów. Otóz okazuje się, že jedynie w wypadku Litwinów wzrost liczby ludnošci wptywat jednoczešnie na zwiększenie ich procentu, w wypadku innych narodowosci, mimo znacznego wzrostu liczby mieszkariców procent ich spadai.

131

UCZBA, ROZJZIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOtECZNA I ZAWODOWA...

Tabela 19. Zmiana

p r o c e n t u g tö w n y c h n a r o d o w o s c i W i l n a w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

P o la c y

R ok

L itw in i

R o s ja n ie

Ž yd zi

B ia lo r u s in i

1959

2 0 ,0 0 %

3 3 ,6 2 %

2 9 ,4 0 %

7 ,0 %

6 .2 2 %

1970

1 . 8 ,3 4 %

4 2 ,7 7 %

2 4 ,4 6 %

4 ,4 %

6 .5 0 %

1 7 ,9 8 %

4 7 ,3 2 % 1

2 2 ,2 0 %

2 ,3 %

6 ,4 4 %

1 8 ,7 7 %

5 0 ,5 5 %

2 0 ,2 2 %

1 .6 %

5 ,2 5 %

1979 1989

#

*

Žrodfo: Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a se le n ija

1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SRR, Vilnius 1975, s. 297; 1 9 8 9 m e tu visu o tin iu g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n y s, I tomas, Vilnius 1991, s. 25.

W wypadku Polaköw, mimo ze ich liczba w roku 1989 stanowila 229% liczby z roku 1959, ich odsetek w miescie zmniejszyl sie o 1,23 punkty procentowe. Glöwnym zrödtem wzrostu liczby mieszkancöw Wilna przez wi^kszosc lat powojennych byl nie przyrost naturalny wsrod dawnych mieszkancöw miasta lecz glöwnie przyrost mechaniczny bed^cy wynikiem migracji ze wsi do miasta oraz z mniejszych osrodköw miejskich do metropolii. Poniewaz zas wsrod Litwinöw wzrost mechaniczny byl najwiekszy st^cl i taka dynamikalr>. Na przyklad w latach 1971-1975 Litwini przybyli z glebi kraju do Wilna pokrywaii 64% przyrostu mechanicznego w miescie, Polacy 21%, Bialorusini i Rosjanie po 10 %, Ukraincy 2% oraz 1% inne narodowosci,6. Wilno jako stolica republiki stala sie glöwnym centrum administracyjnym, naukowym i przemystowym st^d tez taka duza migracja. Ludzie przybywali tarn do szköl a takze szukaj^c lepszej pracy oraz, co w warunkach radzieckich bylo szczegölnie wazne, lepszego zaopatrzenia. Poniewaz Litwini w republice byli najliczniejsz^ nacj^, jest zrozumiale, ze ich naplyw do miasta byl naj­ wiekszy. Jest jednak charakterystyczne, ze przybywali oni glöwnie z terenu Litwy w przedwojennych granicach, natomiast w znacznie mniejszym stopniu z terenu Wilenszczyzny. Bylo to wi?c catkowicie przeciwnie do trendu jaki mial miejsce wsrod ludnosci polskiej. Ciekawym zjawiskiem jest to, ze pewna czesc Polaköw mieszkaj^cych w Wilnie przeniosla sie tarn wlasciwie mimowolnie, w wyniku rozszerzenia granic administracyjnych miasta. Tak bylo na przyklad w roku 1976 kiedy przyl^czono do niego s^siednie wioski: Fabianiszki, Bajory, Kuprianiszki i jeszcze kilka innych, zamieszkane w tym czasie glöw­ nie przez Polaköw. Oczywiscie liczba mieszkaj^cych tarn osöb byla niewielka w stosunku do liczby ludnosci Wilna i generalnie wplyn^lo to na zmiane skladu narodowosciowego miasta w sposöb niewielki ale jednak przyczynilo sie w drobny sposöb do zwiekszenia liczy Polaköw w miescie l7. Natomiast zasadniczy nurt polskiej migracji do Wilna pochodzil z terenu Wilenszczyzny i to nie tylko tej objetej dzisiaj granicami Litwy, ale takze czesciowo tej znajduj^cej sie po stronie bialoruskiej. Widac to wyraznie jesli przesledzi sie zmiane*16

11 Por. R Gaučas, M. Karaliene, Dabartines Vilnius gyuentoju nacionalines sudėties kitimo tendenci­ jos, „Geografija” T. XVII, 1981, s. 132. 16 Ibidem, s. 133. Ibidem, s. 136.

132

R o z d z ia t III

liczby mieszkanców w rejonach okolowilenskich. Od 1959 roku liczba Polaków tam zamieszkalych systematycznie maiala, mimo že w skali calej republiki rosią. Rožnicę między zmniejszeniem się ich populacji w rejonach odnajdujemy wtasnie w zwiększonej liczbie naszych rodaków vv Wilnie. W rejonie wilenskim liczba mieszkających tam Polaków w latach 1959-1989 zmniejszyla się o 4 655 osób, w rejonie solecznickim o 4 291 osób, trockim o 4 541, zas swięcianskim o 3 270. Oczywiscie podane liczby odzwierciedlająjedynie rožnicę wyniku spisu w roku 1959 i 1989 natomiast rzeczywista wielkosc odplywu ludnošci polskiej z tych rejonów do Wilna jest znacznie wyžsza, gdyž trzeba jeszcze uwzglednic przyrost naturalny Polaków tych rejonach, który niwelowal nieco rožnicę powstalą po wyjezdzie częšci mieszkanców tej narodowosci. Zmianę liczby Polaków w rejonach okolowilenskich (wilenski, solecznicki, trocki i šwięcianski) warto obserwowac na tie ruchu pozostalych najliczniejszych narodowosci re­ publiki, to znaczy Litwinów, Rosjan i Bialorusinów. Otož okazuje się, že oprócz rejonu swięciariskicgo, gdzie populacja Litwinów się zmniejszala, we wszystkich pozostalych następovval wzrost liczby mieszkanców narodowosci litewskiej, rosyjskiej i biatoruskiej. Szczególnie dotyczy to Litwinów, których liczba w rejonie wilenskim potroila się a troc­ kini podwoila, gdy natomiast Rosjan i Bialorusinów przybywalo tam znacznie wolniej, natomiast liczba Polaków maiala (dobrze widac to na wykresach). Tutela 20.

L ic z b a g ló w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u w ile n s k ic g o w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

— R ok

1959

1970

Polacy 64467

6 .9 1 %

64 868

15 574

62 788 67.90%

1989

5 546

80.32% 70,12% 1979

R o s ja n ie

L itw in i

59812 63,54%

1 6 ,8 4 %

14 538 1 5 ,7 2 %

19 549 2 0 .7 7 %

B ia lo m s in i

7156 8 .9 2 %

7 316 7 .9 1 %

8 109 8 ,7 6 %

8 562 9 .1 0 %

2 004 2 .5 0 %

3 793 4 ,1 0 %

5 625 6 ,0 8 %

4 454 4 .7 3 %

Žrodto: Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a se le n ija 1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SRR, Vilnius 1975, s. 300; Lie tu vo s R e sp u b lik o s p a g rin d in iu ta u ty b ių g y ve n to ja i, Vilnius 1991, s. 37.

133

UCZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA...

Tabela 21.

L i c z b a g ió w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u s o le c z n ic k ie g o w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

Žrodto: Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a selenija 1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SRR, Vilnius 1975, s. 305; L ie tu vo s R e s p u b lik o s p a g rin d in iu ta u ty b ių g y ve n to ja i, Vilnius 1991, s. 35.

Tūbele 22.

L i c z b a g i ó w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u t r o c k i e g o w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

¿ròdio: Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a se le n ija 1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SRR, Vilnius 1975, s. 304; L ie tu vo s R e s p u b lik o s p a g rin d in iu ta u ty b ių g y ve n to ja i, Vilnius 1991, s. 37.

Tabela 23.

R ok

L i c z b a g ió w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u š w ię c ia n s k ie g o w la ta c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

1970

Ė m i4 'v. -#l

1979

1989

R o s ja n ic

L itw in i

P o la c y

1959

5 901

844

4 5 .5 9 %

1 4 ,8 2 %

2 ,1 2 %

1 2 .5 1 1

19206

¿3137%

4 8 ,4 6 %

11421

2 9M % H įįM k Ą m 0 Ì G 9 M .

B ia lo r u s in i

18 158

5 784 1439%

1 483 3 ,7 4 %

18 247

5 924

1912

4 7 ,8 2 %

1533%

5 ,0 1 %

1 8 001

6152

2108

4737%

1 6 ,1 9 %

535%

Žrodfo: Ito g i v s e s o ju z n o j p e re p is i n a se le n ija 1 9 7 0 g o d a p o L ito v s k o j SRR, Vilnius 1975, s. 304; Lie tu vo s R e s p u b lik o s p a g rin d in iu ta u ty b ių g y ve n to ja i, Vilnius 1991, s. 36.

134 Wykres 2.

Wykres 3.

Rozdziat III Z m i a n a lic z b y m ic s z k a n c ó w w r e j o n i e w ile n s k im w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

L i c z b a g ló w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u s o le c z n ic k ie g o w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

LICZBA, ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOtECZNA IZAWODOWA...

Wykrcs 4.

Wykres 5 .

i

135

Z m i a n a lic z b y m ie s z k a n c ó w S o lc c z n ik w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

L ic z b a g ló w n y c h n a r o d o w o s c i r c j o n u t r o c k i e g o w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

136

Rozdzial III Wykres 6.

L ic z b a g lö w n y c h n a r o d o w o s c i r e j o n u š w ię c ia n s k ie g o w la ta c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 .

Tak dūžy wzrost liczby Litwinöw na tych terenach, podobnic jak vv Wilnie, by! vvynikiem migracji ludnošci z glębi kraju do tych rejonöw. Tak znaczny naplyw Litwinöw na tereny Litwy Wschodniej vnožna wlašciwie nazwac kolonizacją. Do takiego twicrdzenia uprawniają zaistniale fakty. Ot6ž na przyklad w rejonie trockini, gdzie w roku 1959 Polacy i Litwini stanowili prawie röwne liczebnie spolecznošci, w ciągu następnych trzydziestu lat liczba Litwinöw podwoila się natomiast Polaköw znacznie zmalala. Co vvięcej. jak oblicza jeden z badaczy litewskich, między rokiem 1959 a 1970 w miastach rejonu zwiększenic liczby mieszkancöw w 71% trzeba przypisac migracji. Najwięcej, bo 81%jej saida pokrywali wlasnic Litwini, 10% Rosjanie, zas tylko 6% Polacy ,8. Przyrost liczby Litwinöw w miastach rejonu trockiego byl tak znaczny, že mimo powiększenia się tam liczby Polaköw ich procent, opröcz Rudziszek, wszędzic malal. Podobnie bylo w pozostalych rejonach. Polacy byli tu jednak w niekorzystnej sytuaeji poniewaž wlasciwie tyl­ ko Wilenszczyzna byla zrödlem dla ich migracji w kierunku Wilna w związku z czym ruch w kierunku tego miasta powodowal swoistą prožnię w okolicznych rejonach, ktöra z kolei wypclniali przybywający tu Litwini oraz pozostale narodowosci. Naležy sądzič, že

18

P Gaučas, Traku rajonugyventoju nacionaline sudėtis (1959 m. ir 1910 m. gyventoju surašymo duo­ menys), „Geografija ir Geologija”, T. X, 1973, s. 75-76.

LICZBA. ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA...

137

przez następnc lata proces ten može się jeszcze bardziej poglębiač, tym bardziej, že sprzyja lemu kolejny, nowy podzia! administracyjny Litwy z tak zwanym wielkim Wilncm obejmującym vviększączęšč rejonu wilenskiego. Nota bene i przed rokiem 1989 miasto to zajmowalo znaczną częšč obszaru rejonu wilenskiego. Dominacja ludnošei polskiej na obszarze Litwy wschodniej nie podlega dyskusji, ich liczba i procent są tam tak wysokie, že trudno jest sfalszowac dane na ten temai bez naraženia się na latwc wykrycie takiego zabiegu. Najlepiej swiadczy o tym wspomniana juž proba Jana Sienkicwicza oszacowatiia prawdziwej liczby Polakow i Litwinow w poszczcgolnych apilinkach (gminach) rejonu wilenskiego w roku 1989. Przeprowadzona operaeja byla bardzo prosta, polegala bowiem na porownaniu oficjalnych wynikow spisu z danymi o mieszkancach otrzymanymi w apilinkach w roku 1990, a ktore bazowaly na wpisach do dowodow osobistych mieszkancow. \ta p a 2.

P o la c y n a L itw ie w c d lu g s p is u z 1 9 8 9 r.

Rozdziat III

138

Tabela 24,

P o r ó w n a n i e p r o c e n t u P o la k ó w i L itw in ó w w r e j o n i e w ile ñ s k im

w y k a z a n e g o w s p is ie 1 9 8 9 r o k u o r a z d a n y c h s a m o r z ą d u te g o r e j o n u .

N aiw a g rainy ( a p ilin k i) A w iz e ñ s k a B ezd a ñ sk a U u jw id /is k a B u jw id z k a

Lilwini S p is 1 9 8 9 roku

D a n e g m in n e 1 9 9 0

29.6 23,0 31,8 53

D u k szta ñ sk a

483 7.8

G ry g a jc k a

153

C /a m o b o r sk a

K o w a lc z u c k a

U

W o jd a ck a

3,9 133 233 5.4 14.0 193 163 273 43 123 63 9.0 483 32,7

O g ó le m w r e jo n ie

20,7

L a w a ry sk a M a r ia m p o ls k a M e js z g o ls k a M ie d n ic k a N ie m e n c z y h sk a

Nicmicska P od b rzcsk a R u d a m iñ s k a R u k o jn sk a R zeszañ sk a S u d e r ^ ia n sk a S u žon sk a W aka T rocka

P o te cy

Spis 1989 roku

Dane gimime 1990

273 21,7 31,7 0,1 39.4 7.0

563

72.7

773

143 4.7 2,7

663

68,7

773

79,7

87,1

89,1

123 213 23 163 19,0 143 213 3,0

743 56,0

663

883

92,0

663

653

583 6 1 3

593 623

49,7

523

893

883

113 4,6 6.6 463 27,1

703

70>

903

913

833 42.7

873

493

433 48.0

183

64,0

643

54,0 613

593 54,1

883

603 94,9

353

393

573

Žrėdto: J. Sienkiewicz, llu je s t P o la k ó w n a L itw ie ? S pis lu d n o š c i w 1 9 8 9 ro k u w R e p u b lic e L ite w s k ie j z o s ta f s fa tsz o w a n y „ta d " 1992. nr 3, s. 5.

W podanym zestawieniu widac, že największą rožnicę w procencie Polaków na terenie api linki sięgającą 6 punktów zarejestrowano w gminie bujwidzkiej czyli tam gdzie bylo ich najwięcej, bo až 94,9%. Natomiast w tych jednostkach administracyjnych gdzie Polaków bylo nieco mniej, rožnice procentów oscylują wokól 1 punktu. Trudno powiedzieč, czy byla to stala tendencja día catej Litwy, pewne jest natomiast to, že nawet falszując dane na terenie Wileñszczyzny trudno bylo przekroczyč pewne granice wynikające z liczebnošci Polaków. Faktem tež jest, že dominację tej ludnošci na obszarze Wi­ leñszczyzny potwierdzają fachowe publikacje radzieckie j už od lat 60. Kolejną wažną kwestią obok liczby i rozmieszczenia Polaków jest okrešlenie pochodzenia dzisiejszych mieszkañców Litwy. To znaczy, czy sąto ludzie urodzeni na terenie tej republiki, czy tež nie. Bardzo pomocne w tym względzie są dane o miejscu urodzenia mieszkañców republiki pochodzące z roku 1989.

139

UCZBA. ROZMIESZCZENIE ORAZ STRUKTŪRA SPOLECZNAIZAWODOWA...

Tabeia 25.

M ic j s c e

P o d z i a l n a j lic z n ie js z v c h n a ro d o v v o s c i L itw y w e d h i g m ie js c a u r o d z e n i a .

L ic z b a i p r o c e n i o s o b u r o d z o n y c h w d a n y r a m ie j s c u :

u r o d z e n ia

W s z y sik ie n a r o d o w o šc i

W sz y stk w

3 674 802

r e p u b l ik i

p o la c y

2 5 7994

100%

100%

/. l e g o 1 j l w a

3 299 039 8 9 .7 7 %

87,22%

w ly m ša m o

188 376

44359

W iln o

5 .1 3 %

A r m c n ia

895 0 .0 2 %

A /e r b e jd /a n

225030

2 407

18

0 .0 7 % B ia lo r u š

H sto n ia

G ru zja

K a z a c h s ia n

L o iw a

1 935 0 .0 5 %

R o sja

173 938 4 .7 3 %

T a d z y k is ia n

1 626 0 ,0 4 %

T u r k m c n ia

.23% 11

0, 004% ______________i

7] o-5 3 E !

2 035

0.79% 51

03)2%

454 0 ,0 2 %

484 0 .0 2 %

6 076 0 .2 1 %

85 0 ,0 0 3 %

99 0 ,0 0 3 %

4 835

0,03%

0 ,0 2 %

501

638

0,25%

2 6 .8 9 %

3 105

1 1 ,9 0 %

1 0 ,4 7 %

150

7

0 .0 4 %

0 .0 1 %

934

26 0 .0 4 %

0 .2 7 %

10 710 3 .1 1 %

41 896 6 6 .3 2 %

723 0 .2 1 %

766 0 .2 2 %

5 549 1 .6 1 %

718 0 ,2 1 %

3 298 0 ,9 6 %

459 0 ,1 3 %

713 0 .2 1 %

619 U , 10

0 .1 7 %

1301

16 983

40 981

3 7 ,5 9 %

158

100%

171 025 4 9 ,6 5 %

4 167 0 ,1 4 %

4 553 0 ,1 6 %

|

63 169

100%

129 465

0 ,0 0 5 %

B ia lo r u s in i

344 455

0 ,9 8 %

0 39%

050%

|

28 678

2 450

0 ,3 5 %

6 596

0 .2 0 %

0,073*

12 903

0 ,1 8 %

109

5 797

ZSRR

m ie js c a

41 0 ,0 0 1 %

0 .2 0 % .

p o z a g r a n ica m i

b rak p o d a n e g o

89 620

616

4 608 0 ,1 3 %

9 7 ,8 0 %

*22

47 453 1 .2 9 %

L z b c k is ta n

592
Zwiqzku Radzieckim, [w:] B. K^cka, S. St?pka, Repatriaija ludnoidpolskiej ZSRR 1955-1959. Wybórdokumentów, Warszawa 1994, s. 173.

163

POLSKOJĘZYCZNE SZKOLNICJWO NA LfJWIE W LATACH 1944-1989

odpovviedniej szkoty dla siebie, poniewaž szkoi tych byio znacznie vvięcej. Wynikiem tamtej reformy bylo to, že w 1991 roku vvięcej bylo szkol mieszanych, w ktorych uczyli się Polacy, niž tych jednolitych językowo i že 2/3 Polakovv uczylo się w šrodovvisku wielojęzycznym, glovvnie rosyjskim. To zaš bylo przyczynąpostępującej asymilacji i rusyfikacji Polakow. Ostatniąprzyczynązmniejszania się liczby Polakovv uczących się w języku ojczystym bylo celowe posytanie dzieci przez rodzicovv do szkol rosyjskich lub rzadziej litevvskich. Skalę tego problemų najlepiej možna ocenič na podstavvie tabel. T a b e la 3 4 . Porovvnanie vvielkošci procentu ludnošci danėj narodovvošci w rejonach gdzie istnialy polskie klasy, do procentu os6b uczących się w poszczegčlnych językach. (Rok szkolny 1979/80).

Rejon

Polacy (A] (język polski) [B]

Rosjanie (A| Litvvini [AJ (język rosyjski) [Bj (język litevvski) [B]

Wilno miasto

A B

17,98% 5,11%

22,19% 44,20%

47,31% 50,68%

Wilenski

A B

67,89% 45,12%

8,76% 42,09%

15,72% 12,78%

Solecznicki

A B

81,39% 42,35%

5,18% 49,75%

8,66% 7,89%

Trocki

A B

29,53% 9,58%

10,56% 24,69%

53,97% 65,72%

Švvięcianski

A B

29,93% 6,67%

15,52% 38,92%

47,82% 54,40%

Szyrvvincki

A B

12,30% 3,14%

2,35% 1,35%

84,24% 95,49%

Orahski

A B

7,99% 0,28%

1,34% 1,06%

89,02% 98,64%

A- procent osob danėj narodowosci w rejonie. B - procent osob uczących się w języku polskim, rosyjskim i litevvskim w danym rejonie. Žrodia: S ta tis tin iu d u o m e n ų rin k in y s 1 9 8 9 /9 0 m .m . p ra d ž ia i, Vilnius 1990, s. 41 -42; 1 9 8 9 m e tu v isu o tin iu g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n y s , I tom as, Vilnius 1991, s. 181, 213, 217, 218, 221, 224 i 226.

164

R o z d z i a t IV T a b e la 3 5 . Por6wnanie wielkosci procentu ludnošci danėj narodowošci

w rejonach gdzie istniaty polskie klasy, do procentu os6b uczących się w poszęzegolnych językach. (Rok szkolny 1989/90).

Rejon Wilno miasto Wilenski Solecznicki Trocki Šwięcianski Szyrwincki

A B A. B A B A B A B A B

Polacy [A] I Rosjanie [A] Litwini [A] (język polski) fBl | (język rosyjski) fBl (język litewski) TB] 18,76% 20,21% 50,54% 5,30% 41,80% 52,90% 63,54% 9,09% 20,76% 33,40% 46,20% 20,76% 79,54% 5,79% 9,36% 30,10% 61,70% 8,20% 23,83% 57,61% 11,88% 5,90% 64,20% 29,90% 28,77% 16.18% 47,36% 6,00% 45,00% 49,00% 11,06% 2,26% 85,49% 1,50% 98,50% -

A- procent os6b danėj narodowošci w rejonie. B - procent osob uczących się w języku polskim, rosyjskim i litewskim w danym rejonie. Žrddfa: S ta tis tin iu d u o m e n ų rin k in y s 1 9 8 9 /9 0 m .m . p ra d ž ia i, Vilnius 1990, s. 41-42; 1 9 8 9 m e tu v isu o tin iu g yventoju s u ra š ym o duom enys, I tomas, Vilnius 1991, s. 1 8 1 ,2 1 3 ,2 1 7 ,2 1 8 ,2 2 1 ,2 2 4 i 226.

Jak widac z podanego zestawienia w roku szkolnym 1989/90 w rejonie wilenskim po polsku uezyto się 33,4% wszystkich uezniow, podezas gdy Polacy stanowili tam 63,5% ludnošci. Natomiast w tym samym rejonie do szkol rosyjskich uczęszczalo 46,2% wszys­ tkich uezniow, Rosjan zaš byio tam tylko 9,0% ogohi ludnošci. W wypadku Litwinow procent uczących się po litewsku w zasadzie pokrywal się z odsetkiem ludnošci litewskiej w tym rejonie (20,4% uczących się do 20,7% mieszkancow). Wynika z tego, že prawie polowa polskich dzieci uczęszczala w tamtym czasie do szkol rosyjskich. Co więcej, ješli porowna się dane z roku 1989/90, z danymi za rok 1979/80, to okaže się, že proces odehodzenia Polakow od nauki w języku ojezystym poglębial się. Przyczyn takiego stanu rzeezy jest wiele. Glowne z nich to: 1. Brak calošciowego systemu ošwiaty w języku polskim, od przedszkola až po wyžsze uczelnie. Wielu rodzicow widząc že i tak studiowac będzie možna tylko w języ­ ku rosyjskim lub litewskim, wolalo posylač dzieci do szkol rosyjskich, aby w ten sposob ulatwic im dalszą edukaeję.2 2. Rozmieszczenie szkol na Wilenszczyznie bylo takie, že w bardzo wielu przypadkach bližej domu Polacy mieli szkolę rosyjską, a nie polską, stąd ze względu na bezpie-

POLSKOJĘZYCZNE SZKOUJICJVJO NA LflWIE WLATACH 1944-1989

165

czenstvvo malego dziecka idącego do pierwszej klasy, posylano je do szkoly znajdującej się bližej domu. Często byla to tylko szkola początkowa i sądzono, že j ak dziecko podrošnie, pošle się je do takiej, gdzie są klasy polskie. W praktyce okazywato się, že z powodu wygody naukę kontynuowano po rosyjsku až do ostatniej klasy. 3. Dla mniej zamožnych, czy wręcz biednych rodzin wažne bylo to, že w szkolach rosyjskich nauka byla o rok krótsza. To pozwalalo vvczešniej pozbyc się obciąženia, jakim bylo utrzymywanie osoby nie pracującej. Inni zas rodzice uwažali, že dziecku będzie po prostu lepiej, gdy vvczešniej ukonczy szkolę. 4. Na prowincji dužąrolę odgrywalo namawianie rodziców przez nauczycieli uczących po rosyjsku, aby posylali dzieci do tych szkól. Argumentowali oni, že po szkole polskiej droga do kariery będzie zamknięta, a po rosyjskiej - duže možliwosci, bo ZSRR to wielki kraj i vvszędzie na jego obszarze językiem urzędowym jest rosyjski. Nauczyciele ei namawiali do zmiany szkoly glównie w obavvie przed utratą uczniów, a w konsekwencji i miejsca pracy. 5. Przez bardzo dhigi czas większošč rodziców nie doceniala wynaradawiającej roli szkoly z obeym językiem wykladowym. Sądzono, že wystarczy w domu mówic po polsku, by zachowač swoją narodową tožsamošč. 6. Brak dzialañ uniemožliwiających proces rusyfikacji Polaków ze strony litewskich wladz oswiatowych. Wszystkie te czynniki zložyly się na obniženie liczby uczących się po polsku do 9 995 osób w roku szkolnym 1988/89 (1,95% ogólu uczących się). Wielu nauczycieli i rodziców widzialo spustoszenia, jakie czynila postawa znacznej częšci rodaków. Nie mogli oni jednak wplywaó na nich tak, aby zatrzymač ten proces. Dopiero zlagodzenie cenzury prasy w 1989 r. pozwolilo na opublikowanie takich glosów w „Czenvonym Sztandarze”. Dzięki temų pierwszy raz po 36 latach zanotowano w roku szkolnym 1989/90 ponowny wzrost liczby uczniów w pierwszych klasach szkól z polskimi klasami (patrz: tabela 33). Niesterv, jak juž wspominano wczesniej, proces ten wzbudzal powažne obawy Litwinów, którzy zaczęli traktowac to jako probę przejęcia kontroli nad Wilenszczyzną przez Polaków. Taka interpretaeja polskiego odrodzenia byla propagowana szczególnie przez šrodki ma­ sowego przekazu. Na pewno wažnąrolę w podejmowaniu decyzji o postaniu dziecka lub nie do polskiej szkoly mialy doswiadczenia wyniesione przez rodziców uczących się wczesniej w takich szkolach. W pierwszym okresie po wojnie nauczyciele i uczniowie-Polacy napotykali na niemale trudnosci w nauce, wynikające z rožnic w tradycjach szkolnych polskich i radzieckich. Na przyklad inspektorzy przysylani przez Ministerstwo Oswiaty na wizytacje byli poirytowani sposobem zglaszania się uczniów do odpowiedzi przez podniesienie dwóch palców, a nie calej otwartej dloni, jak to się czynilo w szkolach radzieckich. Nierzadko reagowali na to slowami: ,,Co lo, znowu wasze Bóg, Ojczyzna?!” 5I.

Relacja pañstwa Murawskich z Torunia.

R o z d z i a l IV

166

1L U ST R A C JA 9 . P la k a t in fo r m a c y jn y o z a p isa c h d o sz k o ly p o lsk ie j.

Ogfasza

zapisy

uczniów

do klasy I

POLSKIRfl J^ZYKIEM WYKLADOWYM; od 15 stycznia do 15 marca 197lr. Nowy rok szkolny rozpoczynamy w szkole przy ul. Linkmenu. Adres szkofy_f¿ Telefon A M d i u n .« y r.

m i.

¿ródto: l e z b io ró w autora.

iv m

rw. * to

a q .0

3

D yrek cja

POLSKOJĘZYCZNE SZK0LNIC1W0 NA L im iE WLATACH 1944-1989

167

*

Jak podano juž wczesniej, do 1951 roku zasadniczym problemem día Polaków byl brak podręcznikow szkolnych w języku ojczystym. Radzono sobie z tym w rožny sposób. Jedni korzystali z przedwojennych podręcznikow polskich, ocenzurowanych przez „Glawlit” . Inni día swoich potrzeb przepisywali ręcznie potrzebne partie tekstu z dostępnych žrodet. Bardziej przedsiębiorczy potrafili sporządzač wiele egzemplarzy skompilowanego przez siebie podręcznika za pomocą powielacza hektograficznego - tak jak malženstwo Murawskich ze szkoly w Konviach. Jak juž wspomniano wczesniej, krótko przed 1951 rokiem sprowadzono na Litwę partię polskich podręcznikow, wydanych na Ukrainie. Jednak mimo to wielu uczniów nadal musíalo pracowac z podręcznikami rosyjskimi czy litewskimi. Wspomina się o tym m.in. w sprawozdaniu za rok szkolny 1948/49 z rejonu wileñskiego52. Sytuacja zmienila się jednak diametralnie po styczniu 1951 r., kiedy to przy litewskim Wydawnictwie Literatury Pedagogicznej, pózniej nazwanym „Švie­ sa”, utworzono redakcję podręcznikow w języku polskim. Zajmowala się ona, i zajmuje do dzisiaj, wydawaniem tlumaczeñ na język polski podręcznikow litewskich i rosyjskich oraz przygoto wywaniem specjalnie día potrzeb Polaków podręcznikow do języka polskiego. W zdecydowanej większosci ksiąžki przy gotowywane przez Redakcję byly tlumaczeniami gotowych podręcznikow rosyjskich lub litewskich, które juž byly užywane w pozostalych szkolach republiki. Tylko w wypadku ksiąžek do języka polskiego opracowywano samodzielnie nowe pozycje. Podręcznikow do historii i geografu Polski placówka ta nie przygotowywala, gdyž jak juž wspomniano wczesniej, w polskich szkolach nie byio takich przedmiotów. Myslę, že warto zapoznač się z trescią niektórych podręcznikow, gdyž powinno to pomóc w lepszym zrozumieniu tego, со kryje się pod pojęciem polska szkoia na Litwie. Niestety nie udalo mi się dotrzec do elementarza, ale za to moglem dokladnie przestudiowac „Czytanki" día kl. 1, podręcznik wydany w 1985 roku, a uzywany w szkolach juž w czasach „pierestrojki” 5\ Ksiąžka ta zawiera wiele czytanek i wierszyków o charakterze poznawczo-dydaktycznym, takich dzięki którym male dziecko poznaje dokladniej otaczający je swiat. Z „Czytanek" maluch dowiadywal się na przyklad, že rok ma cztery rožne рогу, wiedziat jakie ptaki zimują w jego kraju, uczyl się, že naležy byč grzecznym itd. Poniewaž jednak dziecko to žyto w najwspanialszym pañstwie áwiata, ojczyžnie wszystkich komunistów, musíalo się więc uczyč i wierszyków, w których pelno bylo nachalnej indoktrynacji komunistycznej (patrz zalączone reprodukcje z podręcznika,, Czyxnki").

32 LVA. Zesp. akt Min. Osw. LSRR, F. R-762, Ap. 6, B. 530, L. 13. x' J. Ščerbinskiene, J. Lauryniene, Czytanki. Podręcznik día klasy I, Kaunas 1985.

R o z d z i a t IV

168

ILUSTRACJA

IO. F r a g n ie n t p o d r y c /n ik n „ C z y ta n k i” d ia k la sv I sz k o ly p o d s ta w o w e j n a IJ tw ie . W y d a n ie z 1 9 8 5 r o k u .

— N ie w ie m . ja k c i p o w ie d zte c. M n ie s i? z d a je , r e m o ie « . N a p r r y k lo d : ja sp rz q tn q te m m io M k a m o . I ty t e ta m o m o r e « x ra b ié . — N a 1 u ro Inte, i o m o g ? 1 — T y lk o . o t c o — o a le j W ow fco — ty m o ie « t e ro b ié . m o ie « n ie r o b e . A jo m u u ? xro b ic . b o je s te m fcHJidn c r rnq tloem .

obfoirtoi

L Z c ie g o

W owka

to n ? p lo n ie re m , a n a s tg p n ie b ? d ? k o m s c m o k e m . - K ie d y ty b ? d z ie « k o m s o m o k o m , ja b ? d ? k o m u n itfq — o d p o w ie d z io l b ra t. L K tn « s t bro t Sla uà? 2 - Jaki rn o c re * nosi? 1 K m b fd iie t r a i S ta ila kie d y S ta i b * d » kam io moicem?

szczyci?

2 . k * Wowko iroium cf tfowa: JyC wedlug przykazaó Pardi i#rnfco”7 B r a t S ta s ia B ra t S toico u e xy si? w sxko le ir e d n ie j. le s i k o m s o m o k e m . N o p ie n i »tale » » s i z n o a e k kom som ofskL P t? k n y xn o c xe k! C z e rw o n y « fo n d a r . N o n m p o rtre t L e n in a i p ^ c M o r. S fa i u w o in ie p rz y g lq d o si? m o e r k o w v P o te m m ó w i: — T e ro z je s te m p o fd z ie m iq fk ie m . W k ró tc e zos-

1

H a llo plonierskia „Pionierxy! D o walki o s p ra w ? K om unistycxnej P a rtii Zw iqzku R ad zieck teg o b q d z c ie gotow i!"

Karofka O v m o le fn i W o io d e j s k ry f iw o jc p rze w in ie n ie . O jc ie c je c h o t d o K a x a n io i x o b ro t 9 0 z e so b q . W K a z o n iu u c io c i A n i W o fo d io b a w it si?, b ie g a t ze s w o im i b ra c m i. s>0 s tra m i i ku z y n a m i. W b ie g u n ie c h c q c y p o t r q d f s lo lik . Z e sto llk a s p o d fa k ry s z to to w a k a r a fk o i s ttu k fa si?. D o p o k o ju w e s rla c io c ia i in v ia lo : — D ite c i, k t o ro z b tf k o ro fk ? ? — N«e j a n ie ja — o d p o w r e d z o f k a td y . - N ie jo - p o w tó rz y f fe z W o fo d io .

•T

¿ródfo: J. Scerbinskiene. J. Lauryniene, C zytanki. P o d r$ c zm k d ia k la s y l, Kaunas 1985. IL U S T R A C JA 11. F r a g n ie n t p o d r ? c /n ik a „ C z y ta n k i” d ia k la sy I sz k o ly p o d s ta w o w e j n a L itw ie. W y d a n ie z 1 985 r o k u .

O b e c n ie n o K re m lu p ro c u je i u r z fd u je K o m ite t C e n tro in y P o r ti K o m u n is ty c z n e j I R zqd R o d x te d u . O b o i K re m lo zn o jd u ie 11 9 P io c C x e rw o n y . P rzy m u rre k re m lo w s k m je s t m auxoteum . W n im p o c h o w a n y je s t W fo d n m ie r? Lenin. S zczycim y si? svto iq w s p a n ia 'q s to te q . M o s k w q ! L C zyjq stolieq >«it Moskwo? 2. C ie g o z tej crytanki dow iediielilcie 11 « o Mosk«te? C o le n a * wtacie o MoskwW f 3 . K to w M o jk w e m e s ik o f . proce do»7 D x ie h d o b r y A g o s ta i w io sk i C o ro n o sfyszq: — T u m ów ) M o s k w a ! D xlert d o b r y . tow o rzysze! B fd x ie m y i y é w k o m u n iz m ie T e n g m o c h o ò ro d z n o jd u je si? w M o s k w ie n o K r e m k i W ru m o b ro d u jq Z ja z d y K o m u n istyczn e i P o r ti Z w iq z k u R o d z « :k « g o . T u si? z je z d io jq d e le g o ò P o rtii K o m u n is ty c z n y c h co?e go s w ia to . N o ro d z a jq s i? o n i. c o trz e b a r o b k . a b y lu d x io m p ra c y le p ie j b y te iy é . 104

P to n ie rry i p o z d z ie m iq tk a s to le k h w rta jq . P rzyrzo ko fq uczy é si? p iln ie . O b ie c u jq z a c h o w y w a é si? d o b rz e . U r o lo g i n o p ra w d z lw y c h b u d o w n iczych kom unizm u. M y k o m u n iz m u g m o c h z b u d u je m y l M y b ? d z ie m y z y é w k o m u n iz m ie ' P o r to , u s ty « te sfo w o l Z g l? b i sere p fy m e n o sz ip te w . M lo d o s c z o w « e je s t g o to w o s fu iy d 6 n o k o id y zew. ICS

POLSKOJtjZYCZNE SZKOLNICMO NA LfJWIE WLATACH /944-7989

169

Podobnie jak w pierwszej klasie, tak i w następnych, dzieci spotykaty na kartach podręcznikow ciągle nowe teksty traktujące o komunizmie, o jego zbawczej roli dla narodöw swiata, no i oczywiscie przez wszystkie podręczniki przewija się postač zawsze dobrego, mądrego Lenina. Nawet w ksiąžce do gramatyki języka polskiego dla kl.VII-VIII, vviele cwiczen przygotowano na tego typu tekslach. Oto przyklad jednego z nich. „Č'viczenie 145. a) Dokonaj najpierw rozbioru skladniowego zdan wieloczlonowych z ponižszego wiersza, nas.ępme -rozbiora morrologicznegc pierwszego zdania z drugiej zwrotki. Swiat pamięta Lenina Jego pamięta symbirski brzeg Wolgi, Nurt Jeniseju i Moskiewski Kreml, Niebo nad Ncwą, Samara i Kazan, Šwiat nasz co dzien, šwiat nasz co dzien, Jego pamięta co dzien. Jego ušmiechu dobrego na co dzien W naszej pamięci juž nie zatrze czas. Zywa jest každa genialna myšl jego. On wiedzie nas, on wiedzie nas, To Lenin prowadzi nas. Droga szeroka czy kręta šciežka, Na sercu wesolo czy smutek i Izy, Lenin jest z narni, prowadzi nas zawsze, W stoneczne dni, w sloneczne dni, W jutrzejsze sloneczne dni. b) powiedz jaki związek mają z žyciem Lenina wymienione w wierszu imiona wlasne”54. Gwoli sprawiedliwosci trzeba zaznaczyč, že teksty takiego typu, jak te przytoczone wyžej nie stanovvią większošci w podręcznikach. Jednak umieszczenie ich u boku „nie’a innych” wierszyköw o ptaszkach i kwiatkach wzmacnia jeszcze ich oddzialywanie, przez ich upowszednienie. Dziecko przyzwyczajane jest od najmlodszych lat do stosownej frazeologii, bardzo wczesnie narzucano mu odpowiednie schematy myšlenia o komunizmie, a co za tym idzie, bardzo rzadko zastanawialo się požniej nad istotą ustroju, w ktorym z\'lo. Myslalo wyuczonymi schematami zaszczepionymi wlasnie w mlodošci, a wlasciwie juž w dziecinstwie. Niewiele lepiej prezentowaly się podręczniki do literatury. Na przyklad w ksiąžce „Li­ gatūra. Pomoc mukowa dla klasyXII”, wydanėj w 1988 r., przyszlemu maturzyscie przy­ gotowano tylko 8 rozdzialöw o literaturze polskiej. Pięč z nich to omöwienia twörczosci

^ I. Kaszkarowa, H . Zacharkiewicz

pobki. Podręcznikdla klas VU-VHI, Kaunas 1984, s.138-139.

170

Rozdziat IV

Tuwima, Bronievvskiego, Kruczkowskiego, Iwaszkiewicza i Dąbrowskiej. O innych pisarzach možna „czegoš” się dovviedzieč z pozostatych trzech rozdzialow, w ktčrych zaprezentowano przekroj literatury polskiej od momentu odzyskania niepodlegiošci w 1918 r. až do czasow PRL-owskich. To užyte wczešniej „czegoš” brzmi može došč obiecująco, ale w praktyce ogranicza się często tylko do wymienienia pisarza z nazwiska. Šilą rzeczy, przy taki m podejšciu do sprawy, wielu pisarzy wspolczesnych zostalo pominiętych. m.in Baczyriski, Milosz, Htaško, Pošwiatowska, Stachura. To wszystko powoduje, že uczniovvie polskich szkot na Litwie w minimalnym stopniu znająpolską literaturę. Osobnąkwestiąjest nauka historii Polski. Ze względu na brak specjalnego przedmiotu pošvvięconego temų, uczniowie musieli czerpač wiadomošci o dawnej Polsce i Polakach z podręcznikow do historii Litwy oraz Związku Radzieckiego. Z wiadomych względ6w wszelkie fakty przedstawiane są tam w optyce rosyjskiej lub litewskiej, an ie polskiej. Najlepiej to chyba zobrazuje przyldad wojen napoleonskich. Dla Polakovv jest to okres slawy i chwaty, czas wielkich nadziei na odzyskanie wolnego paristwa. Dla Rosjan te šame vvydarzenia to okres Wojny Narodowej z bezwzględnym naježdzcą, ktory chcial pozbawič ich paristwo niezaležnošci. Stąd Polacy uczestniczący w kampanii 1812 roku byli - dla Rosjan - tak jak i Francuzi bezvvzględnymi naježdzcami. Uczen szukającv w takim podręczniku wiadomošci o Polsce i Polakach spotka się zazwyczaj z rodakami przedstawianymi jakookupanci - s tymu biatopolacy, ewentualnie rewolucjonišci-intemacjonališci, jak Dzieržynski czy Marchlewski. To vvszystko bylo jeszcze okraszone odpovviednią frazeologią, tak jak np. w rozdziale o wojnie 1920 r. z podręczmka do historii ZSRR dla kl. X-XI. Juž sam tytul „Odparcie ititeru'encji btiržuazyjno-obszarniczej Polski i rozgromietiie lVrangelewszczyzny” wprowadza odpowiednią atmosferę. W tekscie zas czytamy: „Polska uzyskala niepodleglosč dzięki zwycięstwu Rewolucji Paždziemikovvej. Glowa panstwa rcakcjonista Pilsudskį i rząd polski byli zavvziętymi wrogami Kraju Rad. Buržuazyjno-obszamicza Polska znajdovvala się w calkowitej zaležnošci od imperialist6w Ententy, ktorzy wyznaczyli jej rolę sity uderzeniowęj w nowęj ^yprawic antyradzieckiej. Przygotowując napad, pilsudczycy szerzyli klamlivve shichy o grožbie niqx>dleglošci narodowej Polak6w ze strony Rad .. "55. Co ciekawe, w rozdziale brak wiadomošci o Komitecie Rewolucyjnym w Bialymstoku i roli Dzieržynskiego oraz kilku innych polskich bolszewikow. Jako uzupehiienie ostatniego cytatu vvarto jeszcze przytoczyč tekst o 17 wrzešnia 1939 r. z podręcznika do historii ZSRR dla kl.Xl-XIl. Z w ię k s z e n ie s ię b r a tn ie j r o d z in y n a r o d 6 w r a d z ie c k ic h . P o n c m n e z j e d n o c z e n ie się U k r a in y Z a c h o d n ie j z U S R R i B ia lo r u s i Z a c h o d n ie j z B S R R .

Gdy we wrzešniu 1939 r. hitlerowcy rozpętali drugą wojnę šwiatową, Rząd Radzsecki uwažal za swoj obowiązek uratowac od okupacji faszystowskiej ludnošč Ukrainy Zachodniej i Bialorusi Zachodniej, kt6re nalcžaly do Polski zgodnie z Ryskim Traktatem Pokojowym z 1921 r. 17 wrzesnia Armia Czenvona wkroczyla do Bialorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej. Zostalo wyzwolone i przekazane miasto Wilnius. 55 J. Korablew, J. Kukuczkin, 1. Fiedosow, Historia ZSRR. Podręcznik dla klos X-XJ szkoly irtdniej, Kaunas 1987, s. 277-231.

POLSKOJĘZYCZNE SZK0LNIC1W0 NA LITWIE WLATACH 1944-1989

171

Naród radziecki wyciągnąl pomocnądlori swoim braciom- Ukraincom zachodnim i Bialorusinom zachodnim, którzy cierpieli wiele lat pod okrutnym uciskiem spolecznym i narodowosciowym. Wkroczenie Armii Czerwonej na Ukrainę Zachodnią i Bialorus Zachodnią stalo się prawdziwym šwiętem dia narodówukraihskiego i bialoruskicgo. W wiclu miastach i wsiachjeszczc przed przyjšciem Armii Czerwonej tworzono tymczasowe organa wladzy ludowej, uzbrojone oddziaty do utrzymania porządku. Ludnošc mogia samodzielnie rozstrzygač kwestie charaktem wladzy panstwowej i dalszych losów 2 icm wyzwolonych56. Jak więc widac na podstawie zaprezentovvanych przykladów, obojętnie czy byly to podręczniki specjalnie przygotowywane dia Polaków (język polski i literatūra) czy tež byly to tylko thimaczenia, musiaty one czynič zadošč wymogom narzucanym przez wtadze oswiatowe dia wszystkich rodzajów szkól radzieckich. Pelno vvięc w nich indoktrynacji komunistycznej i to od najnižszych klas. Gdybysmy nie uwzględniali roli polskiego nauczyciela, možna by stwierdzic, že nie ma zasadniczej róznicy między szkoląpolskojęzycznąa rosyjską czy litewską. Jednak wtasnie nauczyciele, którzy mieli bardzo ograniczone mozliwosci, starali się ksztalcič dzieci polskie w duchu narodowym. Oczywiscie, w každym wypadku stanowilo to indywidualną sprawę nauczyciela, na którego wladze mogly wplywac w bardzo rózny sposób i zmuszač do dzialania wbrew j ego wtasnej woli. W większošci przypadków udawalo im się jednak dzialač w zgodzie z wlasnym sumicniem. Nauczyciel musiat jednak ciągle pamiętac, že uczy w szkole sowieckiej, gdzie jedynie dopuszczono užywanie polskiego jako języka nauczania, a nie w prawdziwej polskiej szkole. Musiat on najpierw. podobnie jak nauczyciel Litwin, uczący po litewsku spclniac wymagania, które naktadal nan program nauczania a dopiero pózniej kultywowac wlasne tradycje i kulturę. *

Szeroka sieč szkól z polskim językiem wykladowym stanowila bardzo wažny element opožniający odchodzenie Polaków na Litwie od języka ojczystego. Powstaj e jednak pytanie, czy szkoiy polskie na Litwie ulatwity Polakom podniesienie swojego wyksztalcenia do przynajmniej šredniego poziomu w republice? Jak juž wspomniano w poprzednich rozdzialach, žaraz po wojnie nastąpil gwahowny odptyw polskiej inteligencji z Litwy. W roku 1959 Polacy mieli w związku z tym najnižszy odsetek osób posiadających wyksztalcenie co najmniej niepetne šrednie až do wyzszego wlącznie (ilustruje to tabela 32). \Y grupie osób z wyksztalceniem wyzszym odsetek Polaków byl jeszcze mniejszy i stanowil jedynie 0,4 % populacji w 1959 roku. Nawet Litwini, którzy mieli wtedy niewielki procent osób z wyzszym wyksztalceniem (1,4 %) i tak przewyzszali Polaków trzy razy. W wypadku pozostalych narodowosci ta róznica byla jeszcze znacznie większa. Jednak z uptywem lat odsetek Polaków, którzy ukonczyli studia wyzsze znacznie wzrósl i osiągnal w roku 1989 poziom 4,5%. Oznacza to, že w ciągu trzydziestu lat liczba wyksztalcon\ch Polaków wzrosla ponad jedenašcie razy. Dia porównania podam, že niniejszy odsetek •*nsród Litwinów wzrósl 7 razy, Rosjan 5 razy, Bialorusinów 4 razy a Ukrainców i Zy-

x W. Jesakow, J. Rukuszkin, A. Nienarskow, Historic! ZSRR. Podręcznik dia klas X1-X1I szkoiy s'redniej, Kaunas 1987, s. 16-17.

Rozdziat IV

1 72

d6w 3 razy. Polacy vvykazali więc w tym względzie największądynamikę. Naležyjednak pamiętač o tym, že startovvali oni wlasciwie od zera, stąd nawet najmniejszy przyrost urastal do wysokiego poziomu. Patrząc na to z innej strony Polacy w roku 1989 osiągnęli taki poziom wyksztalceniaJaki mieli Litvvini i Bialorusini w latach 60-tych, zas nie dorownująpoziomovvi z jakiego startowali Ukraincy i Žydzi w roku 1959. Tak więc dynamika jest ogromna, jednak daleko jeszcze Polakom nawet do sredniej krajowej, ktorąsami tutaj zanižają. Jednąz przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, že znaczna częsc mlodych Polakow, i to bez rožnicy czy się uczą w szkolach polskich czy innych, poprzestaje na poziomie wyksztalcenia sredniego lub zawodowego. W takiej sytuacji trudno jest myšleč o szybszym nadrabianiu zaleglošci w vvyksztalceniu, w stosunku do pozostalych narodovvošci. Niektorzy autorzy tekstow publicystycznych akcentują duže trudnosci jakie się czyni Pola­ kom przy wstępowaniu na litewskie uczelnie. Znanych jest vviele takich faktow, jednak generalna skala tego zjawiska nie jest tak vvielka aby tym usprawiedliwiač slaby poziom wyksztalcenia Polakow. Glowną winę ponoszą tu oni sami. Będzie to tež tnvalo až do momentu kiedy vviększošč mlodych ludzi zrozumie, že jedyną ich szansą na przyszlosč jest dobre vvyksztalcenie. * Rok 1989 stanowil w historii szkolnictwa polskojęzycznego na Litwie moment przelomowy. Po pierwsze byla to chwila kiedy po 34 latach systematycznego spadku wreszcie zaczęla wzrastac liczba uczących się po polsku. W tym czasie doszlo takže do wprowadzenia kilku reform w programie nauczania dia szkól i klas z polskim językiem nauczania. Ewidentnym novum bylo wprowadzenie nowego przedmiotu, którym byla historia Polski. Program tych zajęč przygotowala Maria Aronska nauczycielka Wilenskiej SzkoK Sredniej nr 2 9 5 . Jak napisala autorka we wstępie do wspomnianego programų, lekcje historii Polski powinny bye powiązane i uzupelniac takte przedmioty jak historia powszechna, historia Litwy oraz literatūra polska5758. Nauka tego przedmiotu miala bye prowadzona w klasach V, VIII i IX. W každej ztych klas miano przeznaczyč na naukę historii po jednej godzinie lekcyjnej tygodniowo. W programie tego przedmiotu widac wyTazny wplyw polskich programów nauczania. na których autorka musiala się wzorowac. Niestety bardzo szybko decyzją Ministerstwa Oswiaty, po jednym roku zawieszono nauezanie historii Polski. Generalnie jednak lata odrodzenia narodowego przyczyniają się do ožywienia takže wsprawach oiwiaty wjęzyku polskim. Przede wszystkim zaczęto publieznie zwracac uwagę na niedomagania oraz artykulowac potrzeby. Między innymi w kwietniu 1989 roku, grupa nauczycieli i naukowców polskich zatroskanych sytuacjąpolskiego szkolnictwa na Litwie wystosowala list otwarty do premierà Litewskiej SRR W. Sakalauskasa.

57 Programy ogdlnolcsztakqq'di szkól srcdnich. Historia Polski kl. V, MII, IX, Ministerstwo Oswiaty Ludowej Litewskiej SRR 1989, (maszynopis powielony, ss. 16]. 58 Ibidem, s. 1.

POLSKOJįZYCZNE SZKOLNICTWO NA UTVZIE W LATACH 1944-1989

w którym między innymi proponowali co naležy zrobič aby zapobiec dalszej d e p ila r w tej dziedzinie59*. Ich zdaniem naležato: 1. na mocy punktu 8 Dekretu ojęzyku paristwowym gloszącym niczbędnošc ksztūi;?tL_i wychowawców i nauczycieli wszystkich specjalnošci dia szkól polskich wjęz>'ku ojcr-r tym, niezvvlocznie przystąpic do ksztalcenia w Wilehskim Instytucie Pcdagogicznym naucr. cieli wszystkich specjalnosci. W tym ceiu we wskazanym instytucie uformowac osobny wydr.ai szykujący nauczycieli dia szkól polskich, udostępniając mu odpowiednie zapleeze oraz pomoc w postaci postronnej kadry naukowej (w tym równiez specjalistów z Polski); 2. na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów Litewskiej SRR dotyczącego užywaniajęzyka panstwowego. niezbędne jest wydanie przez niniejszy organ specjalnego konkremego rozpo* rządzenia, na mocy którego každa wyžsza uczclnia winna stworzyc odpowiednie komisje egzaminacyjnc, które dalyby možnosc skladania absolwentomszkól polskich egzaminówwstępnych wj?zyku ojezystym. Za najbardziej skuteezne uwažamy wprowadzenic, jako powszechnie obowiązującego (nie bacząc na powstającą autonomi? každej uczclni) w rcpublice systemu skladania egzaminów wstępnych na studia w języku ojezystym w sposób scentralizowany (na wzór istniejącego juž systemu skladania egzaminów do tcchników); 3. w Wilenskim Instytucie Pedagogicznym niezwlocznie przystąpic do szykowania nauczycieli języka litewskiego dia szkól polskich Wilenszczyzny, co pozwoli pomyslnie realizowac postulaty Dekretu o języku panstwowym; 4. wprowadzic ustawowo, by wc wszystkich uczelniach republiki obowiązywaly docclowe skierowania dia mlodzicžy ze szkól polskich; 5. by zapewnic warunki opracowania koncepcji polskiej szkoly narodowej na Litwie niezbędne jest stworzenie osrodka metodyeznego przy Ministerstwie Szkolnictwa lub NBI Pcdagogiki z odpowicdnią liczbą etatów, a przy Ministerstwie Szkolnictwa odpowiedniego oddzialu do spraw szkól polskich; 6. dia zaspokojenia potrzeb Polaków w dziedzinie wychowania i kultury stworzyc grupy polskie w' szkolc kultury i szkolc pedagogieznej; 7. zlecic wladzom terenowym Wilenszczyzny podjęcie skutecznych dzialan w celu kardynalnej poprawy stanu bazy materialnej szkól oraz warunków- socjalnych i bytowych nauczycieli. Ze swojej strony wyrazamy gotowosc do rzeczowej pomocy szkolc, obiektywnego typow ania zdolnych, žądnych nauki maturzystów ze szkól polskich, uczestniczenia w komisjach cgzaminacyjnych, w zorganizowaniu wykladów, prelekcji na studiach, tworzenia dobrego klimatu w omawianiu wfspólnych dia Litwinów i Polaków spraw ksztaltowania mlodej generaeji obywateli republiki.Wszystko to razem wzi?te powinno sprzyjac lepszemu zrozumieniu i poszanowaniu wzajemnemu, zespoleniu i konsolidaeji naszyeh wysilków w realizaeji wspólnych planów i zamiarów, które miafyby služyc naszemu wspólnemu domowi - Litwie61. Pcxlobne próby nawiązania dyskusji z wladzami litewskimi w sprawach dotyczących szkolnictwa polskiego Polacy podejmowali po roku 1989 wielokrotnie. Niestety ich skuCo nurtuje szkolnUtwopolskie na Litwie. List otwarty do Przewodniczqiego rady Ministrow Lit. SRR tow. W. Sakalauskasa, „Czenvony Sztandar” 1989, nr 88, s. 2. Tekst dekretu jest cytowany waneksie. List ten podpisali: Waclaw Baranowski, Romuald Brazis, Medard Czobot, Emilia Iwaszkiewicz, Maria Niedžwiecka, Edward Szpilewski, Piotr Szulski, Witold Tatol, Zenon Zukowski.

174

R o z d z i a t IV

tek byl w większosci negatywny. Jedyny postęp w stosunku do okresu przed tym rokiem bylo powolanie Polskiej Macierzy Szkolnej na Litwie, ktöra jako instytucja stara się wspomagac mimo wszystko polskie szkoly na Litwie. Oceniając istniejący niemal pol wieku okres istnienia szkoi polskojęzycznych na Litwie trzeba stwierdzic,s iž uczyniono tam znacznie więcej dla Polaköw niž w pozostalych republikach radzieckich. Nie možna więc pomijač faktu, že byla tam možliwošč ksztalcenia nauczycieli dla szkoi z polskim językiem nauczania oraz že wydawano potrzebne w tych placöwkach podręczniki w języku polskim. Pamiętač jednak naležy, že dzialania te w Iwiej częšci zostaly narzucone wladzom litewskim przez centralne kierownictwo partyjno-rządowe z Moskwy. Dlatego dopiero kroki czynione dzisiaj, w warunkach niepodleglosci panstwowej, będą mogty pokazač prawdziwy stosunek miejscowych wladz do szkolnictwa polskiego na Litwie. Wypada tež powtörzyc jeszcze raz, že mimo užywania nazwy szkoly polskie, tak na prawdę one nigdy nie będą tam polskie a jedynie polskojęzyczne.

Rozdziat V

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO I POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 1. Ksiąžki W stosunku do polskich zbiorow archiwalnych, ksiąžek czy czasopism stanowiących dorobek kultury polskiej dokonano na Litwie po wojnie wielu aktow wandalizmu. Między innymi w 1947 roku Henrikas Zimanas, redaktor naczelny litewskiego dziennika „Tie­ sa”, przekazal na makulaturę 10 cięžarovvek akt, pochodzących z gromadzonego przez 150 lat archiwum drukami rodziny Zawadzkich, gdzie między innymi vv 1822 roku opublikowano pienvszy tom Poezji Adama Mickiewicza. Zostaty one wyslane do fabryki kar­ tonu i papieru w Grygiszkach gdzie zniszczono je bezpowrotnie1. Jak zauwaža Vladas Drėma ' ,faktow tych nie dostrzegali, czy tež tiic odivazyli się w tej sprande interweniowac, pracoumicy Ministerstiva Kultury i urzędnicy Zarządu Ochrotiy Zabytkoiv” \ W podobny sposob zdziesiątkowano zbiory vvielu bibliotek i księgozbiory z prywatnych domow pols­ kich, ktore musieli pozostawič vvyježdžający do Polski. Jak juž wspominano o tym wczešniej Wilno bylo przez dhigie lata wažnym polskim osrodkiem wydawniczym wyprzedzając pod tym względem wiele innych miast w Polsce. Podobnie bylo takže w okresie międzywojennym. Po vvojnie sytuacja pod tym wzglę-V

V Drėma, Wokowach barbarzytistuv. Kronika zniszczen wilenskiegp košciola šu>.Jana 1948-1963, „Przegląd Wschodni” 1 .1, z. 3,1991, s. 656. Vladas Drėma (1910-1995) byl za žycia i pozostaje dzisiaj najbardziej zaslužonym badaczem dziejów Wilna, glóvvnic z perspckrywy historii sztuki. Oprócz tego byl tež artystą malarzem i grafikiem. Wyksztalcenie w tej dziedzinie zdobyl przed wojną na wilcñskim Uniwersytecic Stcfana Batorego, gdzie byl uczniem wielu znanych profcsorów, wtym takže Stanislawa Lorentza, pózniejszego dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, z którym w okresie powojennym utrzymywal staly kontakt listowny. W czasie istnienia Litewskiej SRR mial on problemy z publikacją wielu swoich tekstów na Litwie dlatego dzięki pomocy prof. Lorentza zamieszczat je w polskich periodykach naukowych. Są to bardzo cennc publikacjc, które wprowadzaly do obicgu naukowego w Polsce wiele calkowicie nowych materialów archiwalnych odnalczionych przez Dremę wWilnie. Dokumentację wspólpracy dawncgo ueznia ijego profesora ilustrują listy, które opublikowano na Litwie wwersji dwujęzycznej: V. Drėma, S. Lorentz, Laiškai/ Listy, Vilnius 1998. Ibidem.

176

Rozdziat V

dem znacznie się zmienila. Wedhig oficjalnych danych litewskich w latach 1940-1989 wydano na Litwie lącznie 2 251 tytutovv ksiąžek w języku polskim, o catkowitym nakladzie, 6 515,6 tys. egzemplarzy4. Rozpatrując taką informację jedynie z perspektywy sprawozdania statystycznego možna uznač to za wynik imponujący. Z prostego rachunku dzielenia wynika bowiem, iž w ciągu 49 lat, až do roku 1989, na každy miesiąc - wliczając w to lata wojny - przypadaty 4 nowo vvydane tytuly ksiąžek wjęzyku polskim. Jednak aby ocenič wlasciwie niniejszą informację naležy najpienv przesledzič dane szczeg61owe oraz zobaczyč takže co się kryje za przedstawioną statystyką. W pienvszych latach po zakohczeniu okupacji hitlerowskiej, až do roku 1949 wydano w Litewskiej SRR lącznie 8 ksiąžek w języku polskim. Co więcej, w latach 1945 i 1946 nie ukazat się tam žaden druk zwarty w tym języku. Dopiero w roku 1950 widac wzrost liczby publikacji polskojęzycznych, zas od roku następnego jest to juž wyraznie produkcja masowa (porownaj dane w tabeli i na wykresie). Wykres 8.

L ic z b a i n a k i a d k s ią ž e k w y d a w a n y c h p o p o l s k u n a L i t w i e w l a t a c h 1 9 4 4 -1 9 9 0 .

200 r

450

* 400

350

250

T

200 '

ISO

100 50

C Z ] Ik>K w y d u y c h lytuiow k s t ^ k p o pokku —♦— Lączny nakljd w tys. e g i

4 Lietuvos spaudos statistika 1919-1989, red. A. Lukošiūnas, Vilnius 1990, s. 45.

177

KONCESJONOWANEFORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

Tabela 36. Liczba ksiąžek wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990. Rok 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

U czba tytu!6w 3 -

1 1 3 15 99 118 142 172 171 133 70 72 41 50 74 59 52 44 67 54 41 38 41 49 49 42 39 36 48 36 27 27 22 38 27 29 24 25 34 39 38 33 24 36

Lączny naklad w tys. egz. 14,0 -

5-0 5.0 19.0 72,0 263.5 241.4 404,8 411,8 405,4 241,0 122,3 241,9 78.6 106,5 198,0 208,8 138.1 159.5 218,1 194,4 117,4 78,6 85,2 114,4 211,3 135,9 102,5 127,4 186,7 108,6 60,7 62,8 78.4 73,7 71.9 40,8 87,9 44,4 109,0 156,2 61,4 171,8 176,3 147,3

Procent calej produkcji ksiąžek na Litwie 8,33% -

0,18% 1,72% 0,31% 1,42% 6,65% 9,45% 10,64% 9,74% 9,23% 7,23% 3.83% 4,02% 1,92% 2,27% 3.90% 3,01% 2,64% 2,15% 3.10% 2,31% 2,01% 1.75% 1.88% 2,24% 2,60% 2,33% 2,37% 1.93% 2.56% 2.44% 1,78% 1,55% 1,28% 2,27% 1,33% 1,26% 0,98% 0,96% 1,21% 1,36% 1,29% 1,09% 0.89% 1,44%

L*waga! Wydawniclwo Lietuvos TSR spaudos statistika 1940-1955, Vilnius 1957, s. 45, podaje, že w roku '.955 wvdano po polsku 172 ksiąžki w lącznym nakiadzie 407,4 tys. egz Žrodia: Litewska Izba Ksiąžki (Lietuvos knygų rūmai) w Wilnie: Roczne sprawozdania statystyczne o liczbie

publikacji wydanych na Litwie (maszynopisj; Lietuvos TSR spaudos statistika 1977-1978-19791980, Vilnius 1981, s. 23; Lietuvos TSRspaudos statistika 1981-1985, Vilnius 1986, s. 28; Lietuvos spaudos statistika 1919-1989, Red. A. Lukošiūnas Vilnius 1990, s. 40.

Rozdziat V

178

W y k re s 9 . Liczba ksiąžek wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990. 200

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- r 12.00%

10, 00%

r

8 ,00%

2

6 , 00%

M

t 4 ,0 0 %

«

I■

S 2 ,00 %

0,00%

ЬсгЬ а t y t u l o w lo n ą le k w ję z y k u p o b k im o d s c i c k c a le j p r o d u k c ji k s ią že k n a Litw»e

W latach 1952-1956 wydawano roeznie po sto kilkadziesiąt polskich ksiąžek. W roku 1957 następuje jednak gwahowne zalamanie i liczba tycb publikaeji spada o polowę. Požniej doszlo do poglębienia tej tendeneji, tak že ostateeznie roezna produkeja ksiąžek w języku polskim zaczęla oscylowač - w zaležnošci od roku - w granicach między 20 a 40 tytulami roeznie. Naklad jednej ksiąžki wahat się od 300 do 3 000 egzemplarzy со w skali roku dawalo lącznie ponad 100 tys. egzemplarzy. Czy bylo to dužo možna okrešlič porovvnując ten wynik z resztądanych statystycznych o produkcji ksiąžek na Litvvie. Wedhig tego, w skali calej republiki wydawnictwa polskojęzyczne stanowily przez większošč lat powojennych od 3% do okolo 1%. Jedynie w latach 1951-1956 odsetek ten byl znacznie wyžszy, osiągając apogeum w roku 1953, kiedy to wyni6sl 10,65% calej produkcji ksiąžek w tej republice (рог. wykres 9). Ježeli zestawimy dane o produkcji ksiąžek w języku polskim, z tym jaki procent stanovvili Polacy na Litwie, dopiero vvtedy będziemy mogli odpowiedzieč na pytanie postawione na początku. Po dokonaniu porovvnania okazuje się. že jedynie w ciągu czterech lat, od 1952 do 1955 roku, procentowa vvielkosč produkcji ksiąžek w języku polskim przevvyžszala odsetek ludno^ci polskiej w tej republice. W wymienionych latach Polacy stanowili okolo 8,5% wszystkich mieszkancow kraju, zas publikacje polskojęzyczne zajmowaly ^ e d y od 9,2% do 10,6% produkcji wszystkich

KONCESJONOWANE FORMYZACHOZ/ANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

179

drukow na Litvvie. Jednak przed rokiem 1952, jak i po roku 1955 porownanie to jest juž niekorzystne dla Polakow. Wielkošč nakladow publikacji przygotowywanych dla tej ludnošci byla dwu a w niektorych latach nawet czterokrotnie mniejsza od wielkosci procen­ tu tej ludnošci w skali calej republiki. Jak to zvvykle bywa z danymi statystycznymi, dają one duže pole do interpretacji, i to często bardzo odbiegających od siebie. Otož dla litewskiego polityka, ktory będzie chcial zaprezentowač w pozytyvvnym šwietle politykę narodowošciowąswojego kraju, przytoczone liczby i procenty będądovvodem na to, že Polacy mieli zawsze ogromne možlivvošci rozwoju w sferze žycia kulturalnego. Co więcej zasluga wladz republiki, ktore zorganizowaly zaplecze do takiej dzialalnošci będzie jego zdaniem ogromna, gdyž w innych republikach radzieckich wlašciwie nie prowadzono takiej dzialalnosci dla Polakow. Z tak postawioną težą wypada się w zasadzie zgodzič, choč nie do konca. Niewątpliwie bardzo vvažne jest to, že uczyniono na Litwie koncesje na rzecz Polakow. Jednak nie možna brač za punkt odniesienia tego, že gdzieš indziej nie robiono tego co naležalo robič w stosunku do mniejszošci narodowej. Mając więc na uwadze niewątpliwe pozytywy položenia Polakovv w Litewskiej SRR, naležy spojrzeč na podane statystyki z nieco innej strony, tak jak to postrzegają naši rodacy z Litwy. Otož Polacy na rovvni ze wszystkimi mieszkaricami tej republiki, w warunkach gospodarki upanstwowioncj, wypracowywali wspolny dochod narodowy. Možna založyč, že wielkošč częšci wytworzonej rękami Polakow povvinna odpowiadač mniej więcej vvielkošci procentu jaki stanovvili oni wsrod calej populacji Litwy. Naležaloby więc oczekivvač, že wielkošč nakladow fmansowych przeznaczonych przez panstwo na dzialalnošč wydawniczą w języku polskim, szkoly polskie, zespoly artystyczne, oraz podobne sprawy, będzie odpowiadala przynajmniej procentowi tej lud­ nošci w republice. Natomiast w sytuacji takiej, jak to ilustruje podana wyžej statystyka, okazuje się, že šrodki wypracowane przez Polakow trafialy w większošci na calkiem inne cele niž zaspokajanie ich narodowych potrzeb kulturalnych, edukacyjnych, itd. Oceniając z takiej perspektywy wielkošč produkcji ksiąžek w języku polskim na terenie Li:ewskiej SRR naležy uznač, že byla ona zbyt mala jak na posiadany potencjal i vvypracovvane srodki fmansowe. Oczywišcie dla ostatecznej oceny polityki litewskiej wobec polskiej mniejszošci na polu dzialalnošci wydawniczej potrzebne jest okrešlenie rzeczywistego zapotrzebowania na polskie slowo drukowane wšrod tej mniejszošci. W tym wypadku chodzi mi jednak o odczucie krzywdy obecne w šwiadomošci Polakow a wynikające wlašnie z podanego wyžej porownania. Na przedstawiony problem trzeba spojrzeč jeszcze z innej strony. Do roku 1989 Pola­ cy nie mogli sami w pelni decydowač o dzialalnošci wydawniczej w języku polskim, za.ežalo to natomiast glovvnie od wladz komunistycznych republiki. One to doprowadzily pod naciškiem z Moskwy, že na początku lat 50. nastąpil gwahowny wzrost w tej dzieizinie, jednak juž od polowy tego dziesięciolecia, ciągle w warunkach gospodarki planowej, rozpocząl się widoczny regres. W następnych latach doprowadzono wręcz do maksymalnego ograniczenia tej dzialalnošci, przez co Polacy byli systematycznie pozbawiani možliwošci kontaktu z žywym stovvem polskim na rzecz publikacji rosyjskich, ewentualnie litewskich. .'eszcze raz przypominam, že wszystko to odbywalo się w kraju, gdzie o tegotypu spra^ach decydowal nie rynek lecz decyzje odpowiednich urzędnikow partyjnych. Dlatego tež _:arte juž twierdzenie o uprzywilejowanej sytuacji Polakow na Litwie w sferze języka

1 80

R ozdziaf V

i kultury nie do konca jest pravvdzivve, a to dlatego, že vvlašcivvie od potovvy lat 50., kiedv rozpoczęto vvlašcivvą dzialalnosč wydawniczą w języku polskim, systematycznie odbierano im to, co otrzymali kilka lat vvczešniej. Wlasciwie možna by to ocenič jako celovve odpolszczanie slovviariskiej częšci Litwy. Aby przekonač się o pravvdzivvošci tego tvvierdzenia wystarczy spojrzec na tabelę 36 i ilustrujący ją wykres 8. To co omovviono wczešniej to na razie jedynie suche liczby, ktore dają pewne pojęcie o wielkošci zjawiska, lecz nic nie movviąo jego charakterze. Jak j už wspomniano vvczesniej do roku 1989 vvydano na Litwie lącznie 2 251 ksiąžek w języku polskim. Z tej liczbv 527 bylo oryginalnymi tytulami przygotowanymi od początku po polsku - stanovvily j e glownie podręczniki do języka polskiego, dla szkol polskich - reszta, to znaczy 1 724 tytuly, to thimaczenia z innych językovv. Najwięcej, bo až 1 084 ksiąžki przethimaczono z języka rosyjskiego, następne 636 to przeklady z języka litewskiego. Oprocz tego vvyda­ no po jednej ksiąžce tlumaczonej z języka francuskiego, ukrainskiego i niemieckiego . Język ostatniej ksiąžki przeložonej na polski zapisano w statystyce jako inny język narodovv Rosyjskiej Federacyjnej SRR6. Jak więc vvidač z povvyžszych danych, dzialalnosč wydawnicza na rzecz Polakow w Litevvskiej SRR w znacznej mierze ograniczala się do przygotovvyvvania thimaczen na język polski, co vvięcej dobor tytulovv byl narzucony zg6ry. Taki stan rzeczy byl prostą konsekvvencją genezy vvydavvnictvv zajmujących się publikovvaniem polskich ksiąžek. Otož podobnie jak to bylo z rozvvojem sieci szkol z polskim językiem vvykladovvym, tak i w tym vvypadku masovvą produkcję publikacji polskojęzycznych rozpoczęto na mocy uchvvaly Komitetu Centralnego K PL(b)„0 šrodkaehpoprawy pracy wsrod ludnošci polskiej Litewskiej SR R ” z 1 X 1950, kt6ra między innymi zobowiązywala Zarząd do spravv Przemyslu Poligraficznego, WydawTiictw i Handlu Księgarskiego do zorganizovvania w 1951 roku vvydavvania na szeroką skalę literatury politycznej i populamonaukovvej w języku polskim oraz utworzenia odpowiednich redakcji przy litevvskich vvydavvnictvvach zajmujących się przygotowywaniem takich ksiąžek . Wczešniej wspominatem, že w piervvszych latach po vvojnie, do roku 1949 opublikovvano na Litvvie 8 ksiąžek w języku polskim, jednak wlasciwa dzialalnosč vvydavvnicza w tym jęz>rku zaczęta się tam dopiero po vv'provvadzeniu w žycie uchvvaly z 1 pazdziemika 1950 r. Polskie redakcje zostaty afiliovvane przy litevvskich oficynach stając się częšcią systemu vvydavvniczego Litevvskiej SRR. Svvoj povvojenny ksztah zavvdzięczal on zmianom zapoczątkovvanym vv koncu roku 1940, kiedy doszlo na Litvvie do upanstvvovvienia przedwojennych v\7 dawnictw pryvvatnych, drukami a navvet księgami. Na ich miejsce vv Kovvnie povvolano Panstwowe Wydawnictwo Litevvskiej SRR, ktore stalo się monopolistą na rynku vvydavvniczym. Po przervvie vvojennej zakonczonej vvyzvvoleniem Kovvna od okupacji niemieckiej reaktyvvovvano je vv tej samej formie. Wtedy tež obok przygotovvyvvania

? Lietuvos spaudos statistika 1919-1989, Vilnius 1990, s. 45. * Ibidem. Niestety nic udalo się ustalič ani w bibliografiach, ani vv katalogach bibliotecznych wWilnie, jaki to byl konkretnie język. Posiedzetiie Biurą KC KPL(b) w kwestii Polak6w Litivy (stenogram), „Kurier Wilehski" 1992. nr 54 , s. 6.

KONCESJONO WANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ . . .

181

publikacji litewskich i rosyjskich zajmowalo się ono takže wydawaniem literatury w języku polskim8. 11 kwietnia 1945 Panstwowe Wydawnictwo Litewskiej SRR podzielono na kilka wyspecjalizowanych przedsiębiorstw: Wydawnictwo Literatury Politycznej; Wydawnictwo Encyklopedii, Slowniköw i Literatury Naukowej - w 1949 roku polączono je wjedno Panstwowe Wydawnictwo Literatury Politycznej i Naukowej, ktöre od roku 1964 nosi nazwę „Mintis”; Wydawnictwo Literatury Pięknej - od roku 1964 noszące nazwę „Vaga” oraz Wydawnictwo Literatury Pedagogicznej - od roku 1964 noszące nazwę „Šviesa” 9. Przy každej z tych oficyn powotana zostala w roku 1951 lub 1952 odpowiednia autonomiczna redakcja wydawnictw w języku polskim. Charakter i tematyka przygotowywanych przez nie ksiąžek byly zaležne od profilu wydawnictwa macierzystego. ILUSTRACJA 12. Okladki ksiąžek.

Z/ödto: L ite w s k a Iz b a K sią ž ki w W iln ie . Reprodukcje Bronislawy Kondratowicz.

A. Klossowski, Wydawnictwa polskie i polskojęzyczne w Litwie. Wkladka do «Polskie oficyny wydaumicze na obczyznie» A. Klossowskiego, Warszawa (Biblioteka Narodowa] 1993, s. 4-5. Ibidem, s. 5.

182

Rozdziat V

W styczniu 1951 roku przy Wydawnictwie Literatury Spoieczno-Politycznej (požniej Mintis”) povvstala Redakcja Literatury Spoieczno-Politycznej w Języku Polskim. Jej pierwszyra kierovvnikiem zostal Antoni Fiedorowicz i pozostavval na tym stanowisku do roku 1953!0. Byl to Polak z Bialorusi, aktywny czlonek WKP(b) od roku 1925. W latach 1935-1939 pracowal na stanowisku zastępcy redaktora polskojęzycznej gazety vvydavvanej w Moskvvie, „Trybuna Radziecka”. Następnie w latach 1939-1941 byl redaktorėm politycznym dzialu zagranicznego «Glawlitu» czyli cenzury wydawniczej. W czasie vvojny radziecko-niemieckiej byl oficerem politycznym w Armii Czervvonej. W roku 1944 znalazl się w Wilnie, gdzie zostal redaktorėm gazety „Pravvda Wilenska” n . W roku 1951 jak juž wspomniano zostal kierownikiem polskiej redakcji Wydawnictwa Literatury Spo­ ieczno-Politycznej, następnie stamtąd skierowano go w roku 1953 na stanowisko sekretarza Wilenskiego Komitetu Obwodowego KP Litwy, a od 1 lipca 1953 byl juž redaktorėm naczelnym republikanskiego dziennika w języku polskim „Czervvony Sztandar” 1012. Jak widač z tej notatki biograficznej wladze wybraly na kierownika redakcji polskiej osobę zaufanąi przygotowaną do prowadzenia dzialalnosci propagandowej oraz indoktrynacji. Latwo więc na takiej podstavvie domyšlič się jaki charakter miala mieč ta placowka wydawnicza i dlajakich vvlascivvie cel6w jąpovvolano. NastępcąAntoniego Fiedorowicza na stanowisku kierovvnika tej redakcji zostal Emil Markievvicz, ktory pozostawal na tym stanowisku do roku 1958. Do tego czasu sktad redakcji polskiej znacznie się zmniejszyl ze względu na vvyjazd częšci jej pracovvnikovv, w tym tež kierovvnika, w ramach kolejnego transferu ludnošci polskiejl3. Następcą Markievvicza zostala Chaba Mirkina, ktora byla nadal jednym z redaktorovv i jednoczešnie kierovvala oficyną. W styczniu 1972 roku Redakcja Literatury Spoieczno-Politycznej w Języku Polskim przy Wydawnictwie „Min­ tis” zostala zlikvvidovvana a jej obovviązki w zakresie vvydavvania literatury propagandowej w języku polskim przejęta redakcja polska dzialająca przy Wydawnictwie Literatury Pedagogicznej (Šviesa). Tematyka ksiąžek przygotovvanych przez redakcję podzielona byla na kilka grup. W drukowanych dysponendach oficyny vvyrožniano kilka następujących dzialovv14:

10 E. Rymarczyk, Literatura spoleczno-polityczna, pifkna i pedagogiczna wjfzyku polskim w Litu’ie Radzieckiej w latach 1951-1980. Referat na konferencje naukow^ «35 lat wspolpracy mi^dz)’ Zwi^zkiem Radzieckim i Polslq Rzeczpospolit^ Ludow^», s. 5. [maszynopis wposiadaniu autora]. 11 LVA, Zespöl archiwaliow gazety „Prawda Wilehska”. Tcczki osobowe, F. R.852, Ap. 1, B. 21. 12 E. Rymarczyk, op. cit., s. 6. 13 Eugeniusz Rymarczyk wymienia w swoim referacie niestety tylko z nazwiska kilku redaktoröw pracuj^cych przed 1958 rokiem w polskiej redakcji. Byli to: Frolow, Tarasiejski, Ryndziunski, Czemiakowska, Puzicwicz. Ibidem, s. 5. 14 Podano za: Katalog ksiqzek wjfzyku polskim, Wilnius 1954, s. 48; Katalog ksiqzek wjfzyku polskim 1955-1959, Wilnius 1960, s. 28. Przy okazji warto tu wymieni«? pozostale katalogi ksiqzek wj^zyku polskim innych wydawnictw: Noive ksiqzki, Wilnius 1951; Katalog ivydaumictw wj?z)>kupolskim, Wilnius 1956; Katalogskladouy literaturywjfzyku polskim, 1 VII11960, Wilnius I960.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

183

1. Marksizm-leninizm a) Literatura o klasykach marksizmu-leninizmu. Prace z zakresu marksizmu-leninizmu b) Komunistyczna Partía Zvviązku Radzieckiego 2. Wszechzwiązkowy Leninovvski Komunistyczny Związek Mlodziežy. 3. Filozofia. Nauki spoleczno-polityczne i ekonomiczne. 4. Stosunki międzynarodowe. Sytuacja polityczna i gospodarcza krajów obcych. 5. Budownictwo komunistyczne ZSRR. 6. Nauki matematyczno-przyrodnicze. 7. Rolnictwo. 8. Kultūra. Oswiata. Sport. 9. Religia. Nauka15. 10. Republikañski Dom Oswiaty Sanitamej. 11. Plakaty. Większošč ksiąžek tej oficyny byla wydawana z myslą o propagandzistach, którym mialy one služyc jako przewodniki metodyczne i konkretne pomoce w prowadzeniu ich dzialalnosci. Prac dotyczących Polski czy spraw w jakis sposób związanych z Polską bylo niewiele. W calym dorobku redakcji znajdziemy tylko kilka takich tytulów16. Generalnie caly dorobek oficyny stanowily prace, które juž wczesniej lub równolegle zostaly opublikowane po rosyjsku i litewsku i byty dostępne na litewskim rynku księgarskim. Jak więc widac chodzilo tu raczej o to aby latwiej dotrzeč z propagandą do Polaków, których językiem ojczystym byl wtedy w zdecydowanej większošci język polski17. Wiadomo zas, že latwiej przyswaja się wszelkie teksty wtedy gdy sąnapisane w języku ojczysrvm czytelnika. Trzeba tež pamiętač, že w latach 50. día wielu Polaków język rosyjski a tym bardziej litewski pozostawaly jeszcze w znacznej mierze obce, stąd byla to często iedyna mozliwa forma dotarcia do nich z propagandą. W miarę uplywu lat, kiedy doroslo juž pokolenie Polaków, którzy wystarczająco poznali język rosyjski utrzymywanie specjalnej redakcji wydającej literaturę propagandow ą w języku polskim przestalo byč potrzebne, dlatego w roku 1971 zlikwidowanojąa jej obowiązki z początkiem roku 1972 przejęla redakcja polska przy Wydawnictwie Literatury Pedagogicznej. Od tamtej pory ;už o wiele mniej liczne pozycje literatury propagandowej i ateistycznej w języku polskim ukazywaly się w wydawnictwie „Šviesa”.

' W następnych latach podzielono to na literaturę atcistyczną i popularnonaukową. Do roku 1956 wydano następujące pozycje: zbiór artykulów Bankructwo imperialistycznych planów w stosunku do Polski w latach drugiej tvojtiy s'iviatowej (wyd. 1953); A. Manusiewicz, Polska ludowo-demokratyczna na drodze do socjalizmu (1951); L. Poczywalow, Mtode pokolenie wolnej Polski (1954); N. Krasnosielski, Drogami ncnvej Polski (1956), O. Chaniejew, Szkola naAntokolu (1956) -ksiąžka pošwięcona dzialalnosci 5 Šredniej Szkole wWilnie; M. Czystow, Dosiviadczenie dojarki Józefy Totnaszewskiej (1956) - ksiąžka pošwięcona przodującej dojarce z sowchozu solecznickiego; Sekstemy uykladóu’kowietískichAdama Mickiewicza 1819-1821 (1956). W pózniejszych latach zaczęla rosnąč na Litwie liczba Polaków, którzy deklarowali polską przynaležnošč narodową jednakjednoczešnie jako język ojczysty podawali inny niž polski.

184

Rozdziat V

Calkowicie inaczej rzecz sie miata z redakcja polsk^ Wydawnictwa Literatury Pi^knej. ktöra dzialala w latach 1952-1956. Jcj kierownikiem byl Gleb Skabertin byty prorektor Wilenskiego Uniwersytetu Panstwowego, pözniej w latach 70. i 80. zastepca redaktora naczelnego dziennika „Czcrwony Sztandar” 18. W tej oficynie zajmuj^cej sie publikacjq dziel literatury pieknej, przez piec lat jcj istnienia ukazalo sie wiele ksiz^ek autoröw polskich nalez^cych do kanonu naszej literatury. Byty to utwory Adama Mickiewicza19, Wtadyslawa Syrokomli20, Marii Konopnickiej21, Elizy Orzeszkowej22, Bolesiawa Prusa23, Henryka Sienkiewicza24, Wladysiawa Reymonta25, Stefana Zeromskiego26. Opröcz tego znalazlo sie tarn tez kilka tytulöw wspöiczesnych autoröw polskich jak: Kazimierz Bran­ dys2728,Marian Brandys:s, Andrzej Braun29, WJadyslawBroniewski30, TadeuszKonwicki3'. Kazimierz Kozniewski32, Leon Kruczkowski33, Igor Newerly34, Jerzy Putrament35, Natalia Rolleczek36, Helena Rudnicka37, Aleksander Scibor-Rylski38 i Julian Tuwim39. Osobno nalezy wymienic zas Wände W asilewsk^- polsk^ pisarke i dzialaczke komunistyczna mieszkaj^c^ wZSRR, ktörej cztery ksi^fcki tak£e zostaty wydane przez t^ oflcyn?40. Reszte dorobku redakcji polskicj Panstwowego Wydawnictwa Literatury Pieknej Litewskiej SRR stanowity tlumaczenia literatury rosyjskiej (mi?dzy innymi Czechow, Gogol. Puszkin) i radzieckiej (miedzy innymi Gorid, Majakowski, Ostrowski) oraz litewskiej (miedzy innymi Donelajtis. Zemajte, Cwirka) a takie pojedyncze tytuhi literatury obcej.

18 E. Rymarczyk, op. eit, s. 11. Jako redaktorzy pracowali tarn W. Sakas-Sakawiczius, A Zakaras 19 Gražyna ( 1952) naklad 1 500 cgz., Konrad Wallenrod ( 1952) 1 500 egz., Sonery krymskie (1952) 1 500 egz., Pan Tadeusz (1953) 2 000 cgz., Poezje (1955) 3 000 egz., Poematy i dramaty (1956) 3 000 egz. W tym ostatnim tomie znalazty siç m.in. „Dziady". 20 Wybo'rpoezji (1955) 3 000 egz. 21 Wiersze uybrane (1952) 1 500 cgz. “ Nad Niemnem (1953) 3 000 cgz., Opowiadania (1953) 3 000 egz. 23 Opowiadania (1952) 3 000 cgz., Sieroca dola (1953) 3 000 cgz., Laika (1954) 3 000 cgz., Faracn (1955) 3 000 egz. ~4 Opounadania (1952) 3 000 egz. 23 Chlopi (1954) 3 000 egz., Ziemia obiecana (1956) 2 000 egz. 26 Lmlzie bezdomni (1953) 3 (XX) cgz. 2 Obywaiele( 1955) 3 000 egz. 28 Wyprawa do Arteku ( 1955) 2 000 egz. 29 Leivanty (1955) 3 000 egz. 30 Wiersze uybrane (1952) 1 500 egz. 31 Wladza (1956) 1 500 egz. 32 Piqtka zuliey Barskicj (1956) 1 500 egz. 33 Sidla (1956) 1500 cgz. 34 Pamiqtka z Celulozy ( 1955) 3 000 egz.. 33 Rzeczyunsiosc (1954) 3 000 egz. 36 LitosZ {1955) 2 000 cgz. Ptomiengorejqcy ( 1955) 2 000 egz. 38 Wçgiel (1955) 3 000 egz. 9 Wiersze uybrane ( 1952), Kwiaty polskie ( 1955). 4,1 Tçcza (1952) 3 000 cgz., Plomieti m bagnach (1953) 3 000 egz., Gwiazdy'wjeziorze (1954) 3 000 egz Rzckiploną ( 1955) 3 000 egz.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOI POLSKIEJ. . .

185

Lącznie w okresie swojej pracy redakcja wydata 125 tytulów ksiąžek o calkowitym nakladzie 318 500 egz. Oferta, jaką przedstawiano polskim czytelnikom, byla došč szeroka, mimo že juž na samym wstępie ograniczona byla przeciež względami propagandowymi. Większosč publikacji naležala do nurtu „literatury postępowej”, ewentualnie byly to utwory pisarzy uznanych za „postępowych’\ Jednak bardzo wazny byl fakt samego istnienia wydawnictwa, które pozwalalo nowemu pokoleniu Polaków mieszkających na Litwie poznač przynajmniej podstawowych klasyków literatury polskiej oraz czytač nowe utwory pisarzy žyjących w kraju i dzięki temų pozostawac w kręgu kultury ojczystej. To zas jest przeciež jednym z podstawowych elementów okreslających czyjąs przynaležnosč narodową. Žywot polskiej redakcji przy Wydawnictwie Literatury Pięknej Litewskiej SRR byt najkrótszy ze wszystkich poiskich oficyn na Litwie. Przypisywac to zapewne naležy mato propagandowemu charakterowi jego publikacji. Co więcej naležy pamiętac o artykutowanych w potowie lat 50. pretensjach litewskich srodowisk opiniotwórczych, które obawialy się rozwoju poiskich instytucji, to znaczy pracujących na rzecz Polaków w tej republice. Oficjalnie tlumaczono rozwiązanie tej placówki tym, že zapotrzebowanie na Literaturę pięknąw języku polskim zacząt pokrywac calkowicie import z Polski41. W związku z powyžszym od roku 1956 wydawano po polsku na Litwie juž tylko literaturę propagandowąi podręczniki szkolne. Z kolei wspomniany import literatury z Poiski byt bardzo ograniczony. Poza tym bardzo często mijal się on z rzeczywistym zapotrzebowaniem na konkretne tytuly. Co więcej, ješli się juž znalazty odpowiednie tytuly to trzeba byto na nie doslownie „polowac”, gdyž ilosč nadeslanych egzemplarzy byla niewielka. Warto tež zwrócic tu uwagę na fakt, že ksiąžki te importowane via Moskwa mialy znacznie wyžszą cenę niž te wydawane na miejscu. Generalnie więc od potowy lat 50. polska literatura z kraju docierala co prawda na Litwę, jednak dostęp do niej byt bardzo wąski ograniczając się glównie do wileñskiego šrodowiska odradzającej się polskiej inteligencji oraz grupy Litwinów zainteresowanych beletrystyką w języku polskim oraz fachowców potrzebujących nowych ksiąžek ze swojej specjalnosci zawodowej. Najdlužsząhistorię i największy dorobek ma trzecia redakcja polska funkcjonująca do dzisiaj przy kowieñskim wydawnictwie „Šviesa” (wczesniej noszącym nazwę: Wydawnictwo Literatury Pedagogicznej), sama mająca swąsiedzibę w Wilnie. Podobnie jak Reiakcja Literatury Spoleczno-Politycznej w Języku Polskim rozpoczęla ona dzialalnošč od stycznia 1951 roku. Pierwszym kierownikiem redakcji zostal Eugeniusz Grodziñski, zas po jego wyjefdzie do Polski obowiązki te objąt Juozas Gaidulis, który pozostawa! na tym stanowisku do emerytury w roku 1970, jego następcą w latach 1970-1988 byl Eugeliusz Rymarczyk, a po jego odejšciu kierownikiem zostala, pracująca wczesniej jako re¿aktorka, Lucja Pocewicziene42. W pierwszym skladzie redakcji znalazly się następujące ?$oby: Zinaida Achramowicz, Janina Gieczewska, Wladyslawa Kriauczuniene, Wiera Pie-

Relacja Eugeniusza Rymarczyka udzielona autorowi 20 X 1988. E. Rymarczyk Dorobek redakcjipodręcznikoiv wjęzyku polskim iv okresie trzydziestolecia i zadania m XI pięciolatkę, s. 4. (maszynopis referatu przygotowanego 23 stycznia 1981 -wposiadaniu autora).

186

Rozdziat V

tunowa, Wanda Sawicka43. Byty to absolwentki polonistyki i slawistyki kilku uczelni Związku Radzieckiego, ktöre otrzymaly skierowanie do pracy w tej placöwce44. Wiera Pietunowa ukoriczyla na przyklad polonistykę na Uniwersytecie im. Lomonosowa w Moskwie, Janina Gieczewska z kolei ukoriczyla Uniwersytet Wileriski, absolwentkami Paristwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie byty natomiast: Lucja Pocewicziene, Wanda Milto, Krystyna Zdanowska, Jadwiga Rauckiene, Waleria Cytowicz45. Po czterdziestu latach dzialalnošci opröcz najstarszych redaktoröw, w redakcji pracowaly juž wlasciwie jedynie absolwentki polonistyki Paristwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie. W roku 1991 sklad redakcji byl następujący, kierownik - Lucja Pocewicziene i redaktorki: Wale­ ria Cytowicz, Wanda Milto, Jadwiga Rauckiene, Krystyna Zdanowska, Irena Kowalska. Maria Narkiewicz, Maria Adamowicz, Teresa Kardis i Wiera Pietunowa46. Mając na uwadze nieprzychylną atmosferę dla spraw polskich w latach 50. pozytywnie zaskakuje atmosfera na linii litewskie kierownictwo wydawnictwa a polska redakcja. Zdaniem öwczesnego kierownika tej redakcji Eugeniusza Grodziriskiego, pozytywny stosunek litewskiego kierownictwa do podleglej im polskiej placöwki byl zashigą dyrektora wydawnictwa Ulevičiusa, reemigranta z Ameryki Poludniowej, czlowieka z natury kulturalnego i dalekiego od wszelkich szowinizmöw. Dzięki temų mimo ogölnych trudnošci zaopatrzeniowych oraz technicznych, tak charakterystycznych dla gospodarki socjalistycznej nie napotykano na specjalne trudnosci przy drukowaniu podręcznikow w języku polskim 47489. Zadaniem redakcji polskiej až do początku lat 70. bylo przygotowywanie podręczniköw i pomocy naukowych w języku polskim na potrzeby szkol polskojęzycznych jakie dzialaly na Litwie. W tej pracy možna bylo wyrožnič dwa nurty. Jeden to przygotowy­ wanie tlumaczen najęzyk polski gotowych podręcznikow autoröw rosyjskich lub litewskich, na przyklad do matematyki, fizyki, biologii, geografii, historii itd. Drugi nurt stanowilo przygotowywanie od podstaw podręcznikow do lekcji języka polskiego i literatury W jednym i drugim przypadku thimaczami oraz autorami byli glöwnie nauczyciele szkol polskich ewentualnie pracownicy Paristwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie, ewentualnie byli nauczyciele pracujący požniej w urzędach partyjnych czy samorządowych44. Na samym początku dzialalno^ci, kiedy na Litwie jeszcze brakowalo ciągle wysoko kwalifikowanej kadry pedagogicznej autorėm podręcznikow do języka polskiego byl znany

43 Nasze uywiady. Z okazjijubileuszu 40-lecia Redakcji Podręcznikoiv u>Języku Polskim rozmawiamy z jej kieroumiczkq Fhniq Lucjq Pocewicziene, „Magazyn Wileriski” 1991, nr 11, s. 10. 44 W owych czasach absolwenci uczelni mieli ograniczoną možliwošč wybierania sobie miejsca pracy. To wladza decydowala w znacznej mierze gdzie dana osoba zostanie zatrudniona. 43 L Mlyriski, Redakcja Podręcznik6w wJęzyku Polskim - dorobek i zadania, „Czcrwony Sziandar" 1981, nr 19, s. 2. 46 Nasze uywiady. Z okazjijubileuszu 40-lecia Redakcji Podręcznikthv wJęzyku Polskim..., s. 10. 47 List Eugeniusza Grodzinskiego do autora, z dnia 14 maja 1991. 48 Nasze uyiviady Intemacjonalizm w dzialaniu. Wjęzyku ojczystym. Rozmawial J. Ciechanowicz, „Czerwony Sztandar” 1980, nr 26, s. 4. 49 E. Rymarczyk, Dorobek redakcji podręcznikou' iv języku polskim..., s. 7.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO I POLSKIEJ...

187

dzialacz polski ze Lwowa, przedwojenny profesor Lwowskiej Szkoly Handlowej, Piolr Hausvater. Po wojnie zostal on w miešcie gdzie pracowal do 1957 roku jako kierownik zespohi metodycznego polonistow, jednoczesnie byl takže autorėm podręcznikow do języka polskiego50. Jego podręcznik do klasy IV wydany takže na Litwie doczekat się tu wielu wydan51. W požniejszych latach radzono juž sobie wlasnymi silami. Najbardziej znanymi autorami podręcznikow byfy nauczycielki: Helena Zacharkiewicz, Jadwiga Lauryniene, Jadwiga Szczerbinskiene, Helena Marczyk, Lucja Molczanowicz, Alina Michalowska oraz Helena Kuzmowa52. Jak wspomina kierownik redakcji Eugeniusz Grodzinski, nie mu nie wiadomo aby autorzy podręcznikow do języka polskiego wydawanych przez redakeję w latach 50. korzystali podezas ich opracowywania z podręcznikow wydawanych w PRL. Natomiast na pewno wzorowano się na posiadanych ksiąžkach z okresu przedwojennego, oczywiscie tylko w zakresie metodycznym, gdyž trešč trzeba byto naginač do odgömych wymogöw odpowiednich komorek partyjno-rządowych53. Z tego co udalo mi się ustalic nie bylo sztywno ustalonych zasad wprowadzania tekstöw o charakterze propagandowym do podręcznikow jednak wymagane bylo aby się one tam znalazly. Generalnie autor musial sam, „na wyczucie” nasycič ksiąžkę takimi materialami, ješli zas ich nie bylo taki podręcznik dyskwalifikowano54. Stąd tež braly się kuriozalne teksty w polskich podręcznikach, o ktörych pisaiem w poprzednim rozdziale. Pracownicy redakcji tak jak i nauczyciele szköl polskich mieli okazję od roku 1970 uezestniezye w wyjazdach do Polski, gdzie zapoznawali się z pracą i nowymi tytulami Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych (WSiP) w Warszawie. Z kolei Wilno odwiedzali przedstawiciele tego i innych wydawnictw polskich zajmujących się przygotowywaniem podręcznikow. Redakeję polską wydawnietwa „Šviesa” odwiedzili między innymi: dyrektor WSiP Jerzy Lozihski, Jerzy Zolkiewski, Krystyna Skalska, Stefania Oidakowska, Mieczyslaw Wodzicki, Tadeusz Korczyc oraz Andrzej Syta55. Kontakty te pozwalaly redaktorom Šviesy na unikanie wielu biędow jakie mogli popelniač odenvani od tego co dzialo się w kraju. Kierownictwo redakcji popieralo takže wszelkie wyjazdy prywatne pracowniköw do Polski, do ich rodzin, gdyž pozwalaio to im szlifowac swöj język polski oraz unikač biędow zbytniej poprawnosci, polegających na stosowaniu na przykiad form zarzuconych od dawna w języku polskim užywanym w kraju. Oceniając ponad czterdziestoletniąpracę redakcji wydawnietwa „Šviesa” nad przygotowywaniem podręcznikow do szkol polskich naležy uznač, že tam gdzie jej pracownicy K. WoSniakowski, Wspölczesny polski teatr amatorski w ZSRR. Szkk informacyjny, „Pami^tnik Teatralny” 1981, z. 1, s. 140. Piotr Hausvater po 1957 roku, kiedy byljuz emerytem zaj^l si? organizowaniem polskiego teatru amatorskiego we Lwowie. ' l R Hausvater, J^zyk polski. Podr^cznik dla klasy czivartej szkoly poczqtkowej, (wydanie 6sme), Kaunas 1960. E. Rymarczyk, op. cit., s. 7. List Eugeniusza Grodzinskiego do autora, z dnia 9 sierpnia 1991. * Informacja uz^'skana od emeryto\\ranej nauczycielki 19 szkoly sredniej w Wilnie, autorki podr^cznikow, Heleny Zacharkiewicz. E. Rymarczyk, op. cit., s. 13.

188

R ozdziat V

mieli na to wptyw, ich praca byla wykonywana rzetelnie i na odpowiednim poziomie merytorycznym. Natomiast ostateczny ksztah ich produktu byl wypadkową pracy autoröw i redaktoröw oraz žądan nakladcy i dysponenta, ktorym byty do 1989 roku wladze komunistyczne. To zaš powodowalo, že z naszej perspektywy možemy mieč krytyczne uwagi, do niektörych z zawartych tam trešci. Jak juž wspominatem wczesniej, w styczniu 1972 roku redakcja polska wydawnictwa „Šviesa” przejęla obowiązki Redakcji Literatury Spoleczno-Politycznej w Języku Polskim przy Wydawnictwie Literatury Spoleczno-Politycznej. Od tej рогу opröcz podręczniköw przygotowywano tam takže tlumaczenia literatury ateistycznej, propagandowej czy populamonaukowej. Natomiast w latach 80. przystąpiono takže do tlumaczenia utworöw litcrackich, glöwnie literatury dziecięcej. Ciekawą inicjatywą wydawnictwa „Šviesa” bylo opublikowanie w latach 1977 i 1981, dwoch trojjęzycznych tomiköw zavvierających prace maturaine uczniöw szköt polskich, rosyjskich i litewskich56. Dzięki tym ksiąžkom pokazano bowiem, že Polacy na Litwie stanovvią liczącą się spolecznošč, ktora može swobodnie konkurowac z innymi. Oczywiscie zamiar nakladcy byl nieco inny, gdyž oba tomiki mialy byč dowodem na shisznosč polityki narodowosciowej prowadzonej przez wladze, oraz zaprzeczeniem ismienia jakichkolwiek konfliktöw między poszczegölnymi nacjami. Pod koniec lat 70. w dzialalnošci redakcji pojawil się jeszcze jeden element. Powoli zaczęto publikowac ksiąžki nie tlumaczone lecz przygotowane od początku przez pols­ kich autoröw w języku polskim. Pienvszą taką pozycją byla praca docentą Panstwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie Wlodzimierza Czeczota, pošwięcona zagadnieniom z historii stosunkow PRL - ZSR R57, ktorym poswięcit takže swoją następną pracę58. Inną ksiąžką polskiego autora vvydaną przez redakcję jest zbior artykulow Jana Ciechanowicza, będący rozwinięciem cyklu publikowanego wczesniej w dzienniku „Czerwony Sztandar” 59. Ta ostatnia ksiąžka wymaga pewnego komentarza. Bez brania pod uwage okolicznošci i wszelkich kontekstow naležy ją zaklasyfikowac do nurtu literatury propa­ gandowej. Autor opisujący žyde szeregu osob, Polakow urodzonych na Wilenszczyznie. od Mickiewicza z przyjacioimi až po Janka Krasickiego sugeruje wlasciwie, že dąženiem ich wszystkich byla walka o socjalizm czy wręcz komunizm. Odbiör tej ksiąžki wsröd wielu Polakow na Litwie byl jednak nieco inny niž to przedstawiono wyzej. Wszelkie cytowania w bibliografu Marksa, Engelsą i Leniną (26pozycji na 61), wpisywanie wszys­ tkich bohateröw w tytulowe postępowe tradycje traktowano jedynie jako haracz naležny panstwowemu wydawcy, po to aby möc przeczytač pözniej po dokladnym oddzieleniu faktow od propagandowego nalotu, že na Wilenszczyznie przez te wszystkie lata byli Polacy i odgrywali tu wlasciwie decydującą rolę. Praca stawala się pözniej argumentem w dyskusjach, z tymi, ktörzy kwestionowali polski wklad w historię i kulturę tego regioBroliškųjų tautu šeimoje, В семье братских народов, W rodzinie narodoiv braterskich, Kaunas 1977; Motina ir Mokytojas abiturientu rašiniuose, Мать и Учитель в сочинениях выпускников, Matka i nauczyeiei w ur)pracowaniach abituricnt6w, Kaunas 1981. ” W. Czeczot, Wspdlpraca ZSRR i PRL 1966-1975, Kaunas 1978. ' 4 įdėm, ZSRR-PRL ivspolpracagospodarcza 1980-1985, Kaunas 1988. 59 J. Ciechanowicz, W kręgu postępouych tradycji, Kaunas 1987.

KONCESJÜNOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO I POLSKIEJ...

189

nu. W tamtym czasie nie by to jednak innej možlivvošci szerszego propagowania takiej wiedzy. Byli oczywiscie tež tacy, ktorzy posądzali autora o perfidne komunizowanie polskiej spotecznosci poprzez odpowiednie užycie znanych postaci historycznych. Dowodow na potwierdzenie jednej tub drugiej tezy možna znalezč bardzo wiele, faktem jednak jest, že większosc Polakow z Litwy przyzwyczajona od lat do czytania między wierszami, bardziej skianiata się ku pierwszej ewentualnosci. Ogromne, wręcz przetomowe znaczenie dla dziatalnošci wydawniczej w języku polskim na Litwie miato opublikowanie przez redakcję w roku 1985 antologii wierszy polskich poetow dziatających w kotku literackim przy redakcji „Czerwonego Sztandaru”60. Pierwszy pomyst stworzenia takiej publikacji powstat 22 lata wczesniej, w roku 1963, jednak dopiero w latach 80. udato się ostatecznie przetamac wszelkie opory biurokratyczne utrudniające publikację61. Pojawienie się tej ksiąžki wzbudzito w polskim srodowisku istnąburzę, byla to bowiem wtasciwie pierwsza powojenna pozycja literacka napisana i wydana po polsku w ZSRR. Pierwszy naktad tomu liczący 600 egzemplarzy zostat rozprzedany btyskawicznie. Po licznych monitach czytelnikow dodrukowano więc kolejne 900 egzemplarzy i na tym niestety poprzestano. Takie bylo bowiem polecenie wtadz, ktore zabroniiy dalszego zwiększania naktadu62. Oczywiscie poziom wierszy zamieszczonych w tym tomie byt rožny, od utworow profesjonalnych autorstwa na przyktad Stawomira Worotynskiego, Henryka Mažula, Wojciecha Piotrowicza, czy Romualda Mieczkowskiego až po teksty czysto amatorskie. Jednak byt to dowod na to, že po latach pojawita się wreszcie odpowiednio duža grupa autorow, ktorzy m ają coš do zaproponowania. Poza tym byta to wreszcie publikacja bez propagandowych haset zawierająca jedynie prawdziwe odczucia autorow. Najwažniejsze zaš byto to, že Polacy mogli wreszcie powiedziec Litwinom czy miejscowym Rosjanom, že oni tež mają wreszcie swoich piszących autorow, že Polak to nie tylko koichoznik czy robotnik ale takže može byč tworcą. Niestety w czasach gospodarki planowej i wszechwtadzy partii komunistyeznej nie uda­ to się Polakom doprowadzic do wydania kolejnych polskich publikacji literackich. Na przyktad tom wierszy Stawomira Worotynskiego wydany przez Šviešę ukazat się dopie­ ro po roku 1989. Do momentu gwattownych zmian politycznych w republice nowe koncesje na rzecz Polakow byty jednak nie mozliwe. Osobnym problemem byta dostępnošč ksiąžek w języku polskim. Jak juž wspominaiem wczesniej od 1956 roku wszelkie ksiąžki beletrystyczne w języku polskim sprowadzano z Polski. Odbywato się to nie bezposrednio między Warszawą a Wilnem lecz za

,J Sponad Wilii cichychfal. Wybór wierszypoetówpolskkh, nalezqcych do kólka literackiegoprzy redakcji dziennika „Czerwony Sztandar'\ opracowali Stanislaw Jakutis ijadwiga Kudirko, Kaunas 1985. W tomie tym zawarto utwory następujących autorów: Jadwiga Bębnowska, Jan Bill (autor mieszka we Lwowie), Jan Ciechanowicz, Antoni Kacynel, Maria totocka, Alicja Mataszkina-Morka, Henryk Mažul, Romuald Mieczkowski, Wojciech Piotrowicz, Aleksander Sokolowski, Matylda Stempkowska, Aleksander Šniežko, Mirostaw Wojszwillo, Michal Wolosewicz i Slawomir Worotyñski. ‘ Zebranie kólka literackiego, „Czerwony Sztandar" 1963, nr 132, s. 3. Relacje Henryka Mažula, Romualda Mieczkowskiego i Wojciecha Piotrowicza. [w posiadaniu autora).

190

Rozdziat V

posrednictwem przedsiębiorstw handlu zagranicznego via Moskwa. To oczywišcie powodowalo wzrost ceny takich publikacji. Co więcej nie každa ksiąžka wydana w Polsce mogia się znaležč w księgamiach Wilna. Na przyktad ze względu na propagowane przez panstwo wychowanie ateistyczne zabraklo wszelkich publikacji o charakterze religijnym w tym oczywiscie takže Pisma šwiętego w języku polskim oraz innych ksiąžek nawiązujących w trešci do tematyki biblijnej jak chocby utwory Jana Dobraczyriskiego. Podobne ograniczenia dotyczyly takže wielu autorów spoza kręgu pisarzy katolickich. Mimo ogromnego zapotrzebowania w niewielkim stopniu docieraly na Litwę polskie ksiąžki historyczne. Wlasciwie dostępna tu byla tylko polska literatūra fachowa, czasami encyklopedie i slowniki oraz wszelkiego rodzaju poradniki i literatūra lekka w postaci kryminalów czy ksiąžek przygodowych. Z rekonesansu jaki przeprowadzila w kwietniu 1989 roku dziennikarka „Czerwonego Sztandaru” Jadwiga Kudirko wynika, že w tym czasie nie się w tym względzie nie zmienilo. Jak zaznaczyla sama autorka sytuaeja mogia się zmienic tylko na lepsze63. W trzech rejonach okolowilenskich istnialo 8 księgarh gdzie možna byto ewentualnie kupič ksiąžki w języku polskim. W rejonie wilenskim znajdowaly się one w Niemiežy, Rukojniach i Niemenczynie, w rejonie solecznickim w Solecznikach i Ejszyszkach oraz w rejonie trockim w Trokach, Grygiszkach i Landwarowie. Poziom zaopatrzenia tych placówek w polskie ksiąžki byl slaby. W Rukojniach, gdzie Polacy stanowią przytlaczającą większošč mieszkanców ksiąžek polskich weale nie bylo, co akurat w tym wypadku bylo winąosob prowadzących księgamię64. Natomiast w pozostalych miejscowosciach slabe zaopatrzenie bylo konsekwencją takich a nie innych dzialari przedsiębiorstw zajmujących się importem ksiąžek. Między innymi, mimo zloženia odpowiedniego zamówienia przez księgamie wykreslano z niego najeiekawsze pozycje. Ježeli więc ktoryš z mieszkających na Litwie Polaków, ale nie tylko, chcial mieč ksiąžkę spoza wymienionego wczesniej zakresu tematycznego mögt ewentualnie liczyč na pomoc rodziny lub znajomych w kraju. Szczególnie w latach 80. rozwinęto się na szerszą skalę wysytanie ksiąžek i czasopism z kraju do Polaków na Litwie oraz w innych republikach radzieckich. Osobą, która szczególnie się zaslužyta na tym polu byt Tadeusz Goniewicz, który zebrai wokól siebte grupę ludzi, którzy najpierw zdobywali pieniądze a następnie prenumerowali polskie czasopisma i kupowali ksiąžki dia rodaków na Litwie65. Na przetomie lat 80. i 90. akcja ta zyskala nowych zwolenników, dzięki czemu udalo się wtedy w znacznym stopniu uzupetnic zbiory bibliotek szkól polskich oraz stworzyc wypožyczalnię przy utworzonym wtasnie Związku Polaków na Litwie. Wlasciwie dzięki spolecznej pomocy z kraju udalo się wtedy uzupelnič braki powstale w ciągu ostatnich 45 lat. Dzisiaj dzięki stalej pomocy z kraju, prywatnym inicjatywom na miejscu w Wilnie i pracy stowarzyszen polskich na Litwie wszelka literatūra w języku polskim juž latwiej dociera do adresatów. Co wažne wiele wsród oferowanych pozycji zostalo przygotowanych i wydanych po polsku na Litwie w nowych, prywatnych oficynach. 63 J. Kudirko, Polska ksiqzka: dūžy problem tnalych księgami, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 85, s. 4. IA Ibidem. 65 We Wroclawiu podobną grupą, która wspólpracowala z Tadeuszem Goniewiczem, byi „Oriens" będąc>* nicformalnym stowarzyszeniem ludzi zaintcresovvanych pomocą Polakom na Wschodzie, skupionym wokól ks. Aleksandra Zienkiewicza.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ...

191

Oceniając dziatalnošč wydawniczą w języku polskim prowadzoną na Litwie do rok 1989 naležy wyraznie stwierdzic, že byt to wynik woli wtadz komunistycznych Związku Radzieckiego, ktöre nakazaty w 1950 aby na Litwie powstaty polskie redakcje przygotowujące ksiąžki dla ludnošci polskiej. Krotki žywot redakcji przy Wydawnictwie Literatury Pięknej najdobitniej wskazuje, že celem wtadz nie byto jakies specjalne hohibienie Pola­ köw lecz, že przygotowywanie publikacji w języku polskim mialo shižyč jedynie konkretnym celom. Jednym z nich byto zaopatrywanie w podręczniki szköt z polskim językiem wykiadowym, drugim latwiejsze docieranie z propagandą do rzesz Polaköw mieszkających na Litwie. Natomiast na pewno nie bylo celem wtadz utrzymywanie Polaköw przy ich kulturze narodowej inaczej bowiem redakcja polska przy Wydawnictwie Literatury Pięknej powinna funkcjonowac do dzisiaj, a przy istniejącym potencjale intelektualnym wsrod odradzającej się inteligencji polskiej, ksiąžek typuSponad Wilii cichychfal powinno bye przed rokiem 1989 znacznic więcej, tym bardziej, že gotowe maszynopisy czekaty juž w wydawnictwie. Co więcej sam fakt czekania 22 lata od oficjalnie ogloszonego w prasie pomyslu przy goto wania antologii polskich poetow potwierdza, že tego typu kwestia nie byla priorytetowa dla wtadz republiki. Wszystkie ksiąžki w języku polskim opublikowane przed rokiem 1989 to odzwierciedlenie tego, z czym miejscowa wtadza chciata w danym okresie dotrzeč do Polaköw, a nie wewnętrznych potrzeb tego srodowiska i jego potencjalnych možliwosci intelektualnych. Abstrahując jednak od genezy tej dziatalnosci naležy przyznac, že wczesniejsze istnienie polskich redakcji pozwolito w pozniejszyeh latach, po przetomie roku 1989 na szybkie rozwinięcie niezaležnej dziatalnosci edytorskiej przez samych Polaköw, ktorzy teraz wydają juž prawdziwie polskie ksiąžki na tematy najbardziej ich interesujące. W nowych warunkach powstaty juž nawet pierwsze serie wydawnicze jak na przyktad Biblioteka „Magazynu Wilenskiego”. Za kilka lat, kiedy dorobek wydawniezy Polaköw stanie się większy będzie možna na tej podstawie pröbowac oceniač rožne trendy wydawnicze rodzące się wsröd tej spotecznošci. Wtedy tež będzie juž možna möwic o prawdziwie polskiej dziatalnosci wydawniczej na Litwie a nie wydawaniu ksiąžek dla Polaköw.

2. Prasa polskojęzyczna na Litwie w latach 1944-1989 Podobnie jak w wypadku szkolnictwa, fakt ukazywania się w Litewskiej SRR prasy w języku polskim nie byt niczym nadzwyczajnym, gdyž tak w przedwojennej Litwie, jak i Związku Radzieckim ukazywato się wczesniej wiele polskich i polskojęzycznych gazet66. Co więcej, Wilno stanowiące centrum obszaru anektowanego w 1939 roku byto przed wojną liczącym się osrodkiem wydawniczym i to nie tylko Polski pötnocno-wschodniej. W okresie samej okupaeji w7 dawano tu z kolei szereg tytutöw polskiej prasy podziemnej. Ukazywaty się one nadal takže przez następne kilka miesięcy po wyzwoleniu Wilna od okupaeji hitlerowskiej w lipeu 1944 roku i wkroczeniu na te tereny Sowietöw. Nieste-*

* Szerzej na temat polskiej prasy w Rosji Radzieckiej i ZSRR: K. Sierocka, Polonia radziecka 1917-1939. Z dziatalnosci kulturalnej i literackiej, Warszawa 1968, s. 34-60,84-118; M. Iwanow, Pierwszy tiarod ukarany. Polacy w Zwiqzhu Radzieckim 1921-1939, Warszawa-Wroclaw 1991, s. 224-233.

192

R ozdziat V

ty ze vvzględu na požniejsząNKWD-owskąnagonkę na czlonköw Armii Krajowej zywot tych periodyköw byl krötki, a zasięg ich oddzialywania шоспо ograniczony. We wspomnianym okresie ukazywaty się tu jeszcze następujące tytuty prasy podziemnej: . P o ls k i T y g o d n ik R a d io wy”, „ N ie p o d le g lo š č " , „ J e d n o s c ią S iln i” , „ W ia d o m o s c i P o ls k ie ” , „ B iu letyn I n f o r m a c y j n y ” , „ O j c z y z n a ” , „ O r l ę ” 67. Na szczegolną uwagę zashiguje ukazujący się od iutego do maja 1945 roku biuletyn . .K r o n i k a W i le n s k a " , ktöry nota bene jest dzisiaj bezeennym zrödtem dokumentującym žyde codzienne mieszkancöw Wilna i Wilenszczyzny na przelomie roku 1944 i 194568. Osobą, ktöra pracowata nad redagowaniem „Kroniki” byl Konstanty Syrewicz, przed wojną redaktor „Slowa”, znanego wilenskiego dziennika konservvatywnego, ktörego redaktorėm byl Stanislaw Mackiewicz C at69. W czasie okupaeji Syrewicz kierowal natomiast razem z Heleną Obzierską sekretariatem Biurą Informacji i Propagandy (BIP) AK Okręgu Wilno Wspomniany biuletyn stanowil kontynuację pracy prowadzonej przez Syrewicza juž wczesniej, kied\ spod jego ręki wychodzila między innymi pozostawiona w rękopisie . K r o n i k a W y d a r z e n " ' . Gazetki podziemne dopetniaty ulotki i odezwy do mieszkancöw Wilenszczyznv wydawane okazjonalnie przez AK. Niestety w miarę postępow NKWD w walce z polskim podziemiem liezba i naktady prasy bezdebitowej systematycznie malaly, až wreszcie od potowy roku 1945 przestaly się calkowicie ukazywac. W ten sposob Polacv na Wilenszczyžnie zostali skutecznie odcięci od rzetelnej informacji, i niestety od tamtej рогу mogli bazowac jedynie na oficjalnych srodkach przekazu. w tym takže polskojęzycznych. W powojennej historii wydawania na Litwie prasy dla Polaköw možna wyrözniö kilka okresöw, odpowiadających kolejnym etapom jej rozwoju. Byly to odpowiednio:

Szcrzej na ten temat: L. Tomaszewski, Kronika wilenska 1941-1945. Z dziejdw Polskiego Panstwa Podziemnego, Warszawa 1992, s. 117-120. L. Tomaszewski, op. eit., s. 120. podaje, a za nim powtarza S. Lcwandowska, Zyde eodzientu Wilna iv latach II wojny swiatowej, Warszawa 1997. s. 301, ze znane mu jest tylko 15 numeröw „Kroniki Wilenskiej”. W trakcic kwerendy do ninicjszej pracy, dzięki uprzejmosci Ignaeego Zukowskiego udalo mi się dotrzec do 16 numerow tego biulctynu. Nr 16 „Kronik: Wilcnskiej" zawiera informaeje datowane na 21-26 maja 1945. Maszynopisy Kromki sa dostępne w Bibliotece Kömickicj: Spus'ciztta Konstantego Syrewicza, sygn. 11275. Konstanty Ostyk-Syrewicz (1902-1960) urodzil się wWilnie. Od najmfodszych la: oddany sprawom polskim na Wileriszczyznie. W okresie walk z bolszewikami sfuzy: międzv innymi razem z bradini Mackiewiczami oraz Waierianem Meysztowiczem w szeregach kawaleryjskiego oddzialu partyzanckiegp, požniej zaš w stynnym 13 pulku ulanöw W pözniejszych latach związal się ze „Slowem" Stanislawa Mackiewicza. gdzie przez 17 la: byl sekretarzem redakeji. W okresie okupaeji aktywny czlonek Armii Krajowej ps. Kaz:mierz Rymwid, pracownik BIP 1\> wojnie wyjcchal z Wilna do Poznania gdzie zajmowal się między innymi przekladami z literatur obcych. Wspolpracowal z prašą poznahska i warszawską, między innymi z magazynem „Tydzieri”. Podano za: Cat [S. Mackicwicz Sp. Konstanty Syrewicz, „SIowo Powszechne” 1960, nr 169, s. 2; Inwentarz rękopisdu’ Bibliotek Kdmickiej, z. IV, opracowali Ryszard Marciniak i Jacek Wiesiolowski, Kömik 1983, s. 122: Relaqa Ignacego Zukowskicgo z 27 III 1994 [maszynopis wposiadamu autora). _1 G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy S Z P - ZW Z - AK 1939-1945 Warszawa 1987. s. 231 1 Material}’ ze zbioröw Ignacego Zukowskiego [kserokopie wposiadaniu autora]. ,

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

1. 17 VII 1944 2. 31 III 1948 3. 2 X 1949 4. 1950 5. 1954 6. 1963 7. 1989

193

- 31 III 1948 - 2 X 1949 - 25 II 1950 1953 1962 1988 -

W pierwszym okresie, ktôry wlasciwie pokrywai się z czasem ewakuacji ludnosci polskiej do kraju wydawano w republice tylko jedną gazetę w języku polskim. Byla to „Prawda Wilenska” stanowiąca kontynuację tytuhi powstalego juz wczesniej, po aneksji Litwy do Związku Radzieckiego i ktôrego wydawanie przerwata okupacja hitlerowska72. Niecaly rok po tym jak odjechal ostatni transport do Polski gazeta przestala istnieč i przez następne poitora roku, ktôre stanowilo drugi okres w historii prasy dla Polakôw na Litwie nie ukazywalo się tam žadne polskie czasopismo. Trzeci okres to kilka miesięcy na przelomie roku 1949 i 1950 kiedy po pohorarocznej przerwie, w dniu 2paždziemika 1949 ponownie zaczęto wydawac w Wilnie gazetę w języku polskim pt. „Szlakiem Lenina”, ktôra do 25 lutego 1950 roku byla jedyną polską gazetą ukazującą się w tej republice. Okres czwarty to czas radykalnych zmian i jednoczešnie najbujniejszego rozwoju prasy w języku polskim. Wtedy co rok liczba tytulôw podvvajala się. Najpierw w 1950 r. bylo ich 7, w następnym 14, požniej 25 i wreszcie w roku 1953 až 26. Co wiçcej w dniu 1 lipca 1953 roku ukazal się pierwszy numer ogolnorepublikanskiego dziennika w języku polskim, ktôry obok litewskiej gazety „Tiesa” i rosyjskiej gazety „Sovietska Litva” byl jednym z trzech centralnych dziennikôw partyjnych Litewskiej SRR. Jako gazeta republikanska „Czerwony Sztandar” byl dostępny takže w innych republikach radzieckich, jak na przyklad w sąsiedniej Bialorusi, gdzie mieszkalo tam wtedy ponad 500 tys. Pola­ kôw. Možna więc uznac. že od tego momentu Litwa, a konkretnie Wilno stato się polskim centrum wydawniczym dla calego Związku Radzieckiego. Okres piąty obejmujący lata 1954-1962 to czas systematycznego likwidowania polskich tytulôw gazet i odchodzenia od zdobyczy lat poprzednich. Okres szôsty to z kolei czas dtugiej stabilizacji kiedy w re­ publice ukazywato się 5 polskich czasopism, rcpublikahski dziennik „Czerwony Sztan­ dar”, kolorowy magazyn „Kobieta Radziecka” oraz trzy gazety rejonowe: w wilehskim ..Przyjažn”, w solecznickim „Przy kazania Lenina” i trockim „Przodownik”. Okres siôda y , ostatni to juž catkiem nowa epoka tnvająca do dzisiaj. Dotychczasowe gazety partyjne przeksztalcily się w typowe czasopisma lokalne a obok nich powrstaty catkiem nowe, *akže prywatne, gazety redagowane przez samych Polakôw. Te ostatnie to biuletyn Związku Polakôw na Litwie ,JVasza Gazeta”, dwutygodnik Romualda Mieczkowskiego i Czeslawa Okihczyca ,^nad Wilii” 73 i niezaležny ,,Magazyn Wilenski” redagowany przez Michala Mackiewicza. Gazeta ukazywala się wtedy od 21 sierpnia 1940 do 23 czenvca 1941. W okresie tym wydano lącznie 262 numery gazety. Od kilku ostatnich lat Romuald Mieczkowski wydaje gazetę samodzielnie, natomiast Czeslaw Okihczyc kieruje prywatnym radiem, tez noszącym nazwç ^Znad Wilii”, nato-

194

Rozdziat V

Kiedy obserwuje się rozw6j prasy wjęzyku polskim pod kontem liczby wydawanych tytulow oraz procentu jaki stanowity one wšrod wszystkich czasopism jakie ukazywah' się w republice okazuje się, že najlepsze lata pod tym względem przypadają na czasy stalinowskie (porownaj tabelę 37 i wykres 10). Paradoksalnie chruszczowowska „odwilž” z lat 1953-1956 przyniosla Polakom zamiast novvych udogodnien i kolejnych koncesji na ich rzecz ograniczanie tego co uzyskano w czasach Stalinowskich. Dziato się tak mimo, a može wlašnie dlatego, že w republice nastąpilo zwiększenie samodzielnošci gospodarczej, Litwini zaczęli odgrywač zasadniczą rolę w kadrach Komunistycznej Partii Litwy, dopuszczono tež do znacznej autonomii kulturalnej, na bazie ktorej doszlo do odrodzenia litewskiej kultury narodowej*74. Te niewątpliwie korzystne zmiany dotyczyty jednak tylko gospodarzy republiki Litwinow, zaš Polakow czy inne mniejszosci, poza Rosjanami, obejmovvafy one w niewielkim stopniu. IVykres 10.

L ic z b a c z a s o p is m w y d a w a n y c h p o p o ls k u n a L itw ie w l a t a c h 1 9 4 4 -1 9 9 0

r 12.00%

10.00%

------------* 8 .00 %

---- 6.00%

4.00%

2 . 00%

0.00%

I bczba ty tu ld w c/asopLsrn ■proccn t c a lc j produkcj l g «ari

miast z początkicm grudnia 1998 zacząt wydawač na zasadach komercyjnych nowy dziennik w języku polskim „Gazeta Wilcnska", kt6ry zaprzestano jednak wydawač w roku 2000. Z powodu trudnošci finansowych dwutygodnik BZnad Wilii” postanowiono ostatnio przeksztalcič w kwartalnik. 74 G. Blaszczyk, Litu'a wspokzesna, Warszawa-Poznan 1992, s. 116.

195

KONCESJONOZ/ANE EORMYZACHOV/ANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ. . .

T a b e la 3 7 . Liczba czasopism wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990. R ok

L ic z b a t y t u lo w v v s z e lk ic h c z a s o p is m

P r o c c n l j a k i s ta n o v v ity p o l s k ic c z a s o p is m a w c a lk o w itc j

w j ą z y k u p o ls k im

l i c z b i e p r a s y w y d a w a n e j n a L it v v ie

1944

1

7 .6 9 %

1945

1

3 ,2 3

1946

1

2 ,7 0 %

1947

2

2 ,4 4 %

1948

1

2,33 %

1949

1

2 ,0 0 %

1950

7

6 .9 8 %

1951

14

5 ,5 1 %

1952

25

8 ,8 9 %

1953

26

9 ,2 7 %

1954

15

1955

14

1956

13

9 ,3 2 %

1957

13

8 ,8 0 %

1958

10

5 ,9 7 %

1959

10

5 ,7 6 %

1960

7

5 .9 4 %

1961

7

5 ,8 8 %

1962

11

7 ,3 0 %

1963

5

5 ,4 8 %

1964

5

5 ,4 8 %

¡9 6 5

5

5 .0 0 %

1966

5

5 ,0 0 %

1967

5

4 ,7 6 %

1968

5

4 ,6 5 %

1969

5

4 ,4 0 %

1970

5

4 ,4 0 %

1971

5

4 ,5 5 %

1972

5

4 ,5 5 %

1973

5

4 ,0 9 %

1974

5

3 ,8 5 %

1975

5

3 ,6 7 %

1976

5

3 ,5 4 %

1977

5 5

3 ,3 9 %

3 ,2 5 %

1980

5 5

.9 8 1

5

3 ,1 7 %

1982

5

3 .0 8 %

1983

5

3 ,0 8 %

1984

5 5

3 ,0 3 %

1985

1986

5

2 .9 0 %

' .9 8 7 .9 8 8

5 5

2 ,7 2

1989

9

3 ,3 3 %

1990

9

2 .4 7 %

1978 .9 7 9

%

9 ,9 2 % r

9 ,9 2 %

3 ,2 8 %

3 ,2 3 %

2 .9 9 %

2 .8 6 % %

Zrodta: Litewska Izba Ksiąžki (Lietuvos knygų rūmai) w Wilnie: Roczne sprawozdania statystyczne o liczbie publikacji vvydanych na Litwie [maszynopisj; L ie tu vo s s p a u d os s ta tis tik a 1 9 1 9 -1 9 8 9 , Red. A. Lu­ košiūnas, Vilnius 1990, s. 80; L ie tu vo s TSR s p a u d o s s ta tis tik a 1 9 8 1 -1 9 8 5 , Vilnius 1986, s. 76.

196

Rozdziat t

W ten sposob kolejny juž raz, tym razem przy okazji dzialalnošci wydawniczej, w swiadomošci wielu Polakow powstalo proste skojarzenie, za czas6w stalinowskich nastąpi' gwahowny rozwoj polskojęzycznej prasy natomiast w czasach gdv Litwini doszli de glosu, kiedy zaczęli mieč znovvu realny wptyw na spravvovvanie wtadzy w republice nastąpil gwahowny odwrot od tendencji zapoczątkowanych jeszcze za žycia Staliną. Ocz\ vviscie nie oznaczalo to jakiegoš specjalnego uwielbienia dla niežyjącego dyktatora a jedynie uznanie Litwinow za jeszcze gorszych od niego. Zresztąoni sami, zajęci wtasną walkc od odzyskanie utraconej niepodlegtošci zapominali o innych mieszkancach svvojej republiki, znajdujących się czasem w znacznie gorszej sytuacji od nich. Jak šwiadczy o tyrr. omawiane wczešniej wystąpienie intelektualistow litewskich przeciwko rozwojowi szkolnictwa w języku polskim, takže w sferze dzialalnošci wydawniczej mogli oni widziec zagroženie dla tnvania języka litewskiego na Litwie. W tym tež wtašnie naležy się dopatryvvač braku konkretnych dzialan oslonowych wobec polskojęzycznej prasv po roku 1953 i wynikającego z tego regresu. Byl on zaš bardzo znaczny, przed tym rokiem powstaly wlasciwie wszystkie czasopisma dla Polakow jakie wydawano na Litwie. Požnie . až do odrodzenia w 1989 roku, systematycznie likwidowano poszczegolne gazety. Poza trzema wyjątkami, między rokiem 1953 a 1989 nie povvstalo žadne nowe czasopismc w języku polskim, co najwyžcj istniejące juž gazety zmienialy swoj tytul lub ich redakcja przenosila się do innej miejscowošci, byly to jednak te šame periodyki, ktore povvolanc do žycia przed rokiem 1953 5. Widač to dokladnie kiedy przesledzi się listę poszczegolnych tytulow prasy polskojęzycznej jaka ukazywala się na Litwie od zakonczenia wojn> až do roku 1991. Na lišcie znajduje się 46 polskich tytulow prasoNv^ch, z tej liczby 29 ukazalo się dc roku 1953 natomiast 17 po tej dacie. Ježeli jednak uvvzględni się fakt, že częsč z nich byla kontynuacją tytulow vvczešniej istniejących (na lišcie zaznaczono je gwiazdką), te otrzymamy 37 gazet jakie ukazywaly się na Litwie po polsku między 1944 a 1991 ro­ kiem, z ktorej to liczby 28 powsta!o do roku 1953 zaš 9 po nim. Z tych ostatnich zai 6 založono dopiero w okresie przemian politycznych w republice po 1989 r. Ježeli więc spojrzymy na te dane oezami Polaka mieszkającego po wojnie na Lit\vie, trudno się dziwič jego negatywnemu stosunkowi do litewskich wladz republiki. W rozdziale o szkolnictwie polskim w Litewskiej SRR zwracalem uwagę na fakt, že wszystkie placowki ošwiatowe dla Polak6w jakie založono tam po roku 1944 byly rozlokowane jedynie na terenach Litwy Wschodniej, ktora znalazla się w granicach republik: w czasie II vvojny šwiatowej, natomiast na terenie przedwojennej Litwy zostaly one calkowicie zlik^*idowane. Podobnie rzecz się miata i z czasopismami. Redakcje poszczegolnych gazet vv języku polskim znajdovvaly się jedynie w miejscowošciach na obszarze wchodzącym przed wojną w sklad panstwa polskiego.

3 Tymi w\jątkami bylo jednorazowc wydawiiicrwo z 1954 roku „Zbiór Repertuaru Dla Kótek Amatorskich” (Wilno), następnie irzy numery gazety „Naprzód" v\ydawane przez Kolchoz im.Kalinina wrejonie ejszyskim, które ukazaty się w okresie 12 VI -7X1 1957 roku oraz 104 numery gazety „Czenvony Sztandar", które ukazywaly się wOranach, w okresie 26IV - 30 XII 1962 roku.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

197

LISTA CZASOPISM W JĘZYKU POLSKIM UKAZUJĄCYCH SIĘ W LITEW SKIEJ SRR W LATACH 1944-1991.

1. P r n w d a WUcdska(Wilno) 2. M lo d e Z a it ę p y (Wilno) 3. S z la k ic m Į p e n in t (Wilno)

-

1944 - 1948 - 1947. - 1949- 1962

(ostatni numer ukazal 31 III 1948) (wydawnictwo jednorazowe, ukazato šią w listopadzic 1947) (ukazywata się od 2 X 1949.)

4. P r z y j a in (Wilno) * 5. Wilnin (Wilno) • 6. S z ta n d a r Z w y d f t t w a (Trold)

- 1962- 1991 1950 - 1962- 1988- 1950 1950 - 1950 - 1950- 1950; - 1951 - 1951 • - 1963 - 1973 -

(kontynuacja „Szlakiem Leniną" pod zmicnionym tytulem) (kontynuacja „Przyjažni" ze zmicnionym tytulem i redakeją)

7. P r z o d o w n ik ( T io k i) ■

8. G a l l i c iT r o k i) * 9. P r z y k a z a a ia L e n in a (Niemeoczyn) 10. C z lo w fe k P r a c y (Podbrodzie) 11 I fk r y L e n in o w * k ie (Nowa Wdejka) 12. N o te* Agila to r a (Wilno) 13. S z ta n d a r L a n in a (Szyrw iat)) 14. O jc z y z n a R a d z ir c k a (Solcczniki) 15. C z e r w o n y S z ta n d a r (Ejszyszki) 16. P r z y k a z a a ia U n i o n (Ejszyszki) • 17. P r z y k a z a a ia L e n in a (S o lc c z n ik i) * 18. D z ie d d o b r y " (Solcczniki) • 19. Szalcza (Solcczniki) * 20. C z e r w o n y S z ta n d a r (Rudommo)

1991 1962 1988

(kontynuacja ..Sztandaru Zwycięstwa" pod zmicnionym tytulem) (kontynuacja ..Przodownika" pod zmicnionym tytulem)

1% 2 1959 1959 1959 1952 • 1957 (w okresie 26 X 1950 - 6 V 1952 nie wychodziia » 1962 1962 1972 (kontynuacja „Czerwonego Sztaodaru" pod zmicnionym tytulem) 1991 (kontynuacja „Przykazan J a n in a '' z Soleeznik po przcnicaienm centrum rejonu z Ejszyszek d o Soleeznik)

-1991 -1 9 9 1 -

(zmiana tytuhi „P/rykazan Leniną*’) (kontynuacja „Dzicri dobry" ze zmienioaą nazwą i redakeją)

- 1951 • 1953 (Rudziszki) - 1951 - 1953 22. P r a c a S ta c fc a n o w s k a (Bczdany) - 1951 - 1953 23 S z l a U e m K o lc h o z o w y m (Czrrwooodwor) - 1951 - 1953 24 S z U k k m Stalina (Mickuay) - 1951 - 1953 25 S z ta n d a r P r a c y (Dzicwicni&zki) - 1951 - 1953 26 K o b ic ta R a d z ir c k a (Wilno) - 1952 - 1989 2 L P r a c a K o lc h o z o * a

27 P lo n ic r I J tw y (Wilno) 28. L c n in o w ie c (J c w ic) 29. M lo d z ie i 1.1tw y (Wilno) 30. I s k r a K o t c h o /o w a (Landwar6w) 31 P r a c a S ta c k a n o w s k a (Jaszuny) 32 S z U ld c m S ta lin a (E jsz y szk i) 3 3 . Ž y d e K o k b o z o w e (Podberezie) 34 T r a k lo r z y s ta R a d z ie d d (Podbrodzie) 35 C z c r w o o a G w ta z d a (Wilno) 3 6 C z e r w o n y S z ta n d a r (WUno) 37 K n r ic r W i M t l d (Wiloo) • |38 Z b * 6 r R e p e r tu a r u D U K d lek A n a t o n k i c h (Wilno) 39 N a p r z d d (Kolchoz im. Kalinina rej.Ejszyszk |40 C z e r w o n y S z ta n d a r (Orany) •41. N a sz a G a z e ta (Wilno) !42. Z n a d W i l l (Wilno) '- 3 E lf o w ie c (Wilno) 44. Z ie m ia T r a k a js k a (Troki) 45 M a g a z y n W UcAsId (Wilno) 46 O jc z y z n a (Wilno)

1952 1952 - 1952- 1952- 1952- 1952-1 9 5 2 - 1952 - 1952- 1953- 1989-

-

-

-

(w 1989 roku przydzial p a p ie ru na to czasopismo oddano n a ..Magazyn Wileh»ki”)

1957 1956 1955 1953 1953 1953 1953 1953 1953 1989

1954. 1957. 1962. 198919891989 - 1990 1989. 19901991.

(kontynuacja „Czerwooego Sztandam" pod zimeajaoym tytulem) (wydawiuctwo jcdnorazou’e) (ukazaly u ę trzy numery w okresie 12 VI - 7 XI) (ukazywata się w okresie 2 6 IV - 30 XII lącznie 104 numery)

(wydawnictwo jednorazowe) (ukazato *i< 29 numerow. w okresie 5 D - 2 1 V III 1991. O d nr 9 z 3-9 kwicttua 1991 podawano, ze g azeu jest kontynuatorką „Czenvonego Sztandaru" sprzed roku 1990, przyjęto težjeg o numeraeje ciągty

198

Rozdziat V LICZBA TYTULÓW PRASY POLSKOJĘZYCZNEJ I POLSKJEJ WYDAWANEJ W POSZCZEGÓLNYCH REJONACH I MIEJSCOWOŠCIACH L1TWY W LATAC H 1944-1991.

R e jó n W IL E N S K I:

2 5 ty tu ló w w 8 m iejsco w o scia ch

w roku 1 9 5 9 - 80 ,3 % ( 6 4 4 6 7 ) P o la k ó w , w roku 1 989 - 6 3 ,6 % (5 9 8 1 2 ) P o lak ów 1.

W iln o

2. N o w a W ilejk a

- 18 tytu lów -1

3. N ie m e n c z y n

-1

4. R u d o m in o

-1

5. C zcrw o n o d w ó r

-1

6 . B ezd a n y

- 1

7. M ick u n y

- 1

8. P od b rzezie

- 1

R e jó n S O L E C Z N IC K I :

9 ty tu ló w w 5 m iejsco w o á cia ch

w roku 1 9 5 9 - 8 5 ,2 % (3 7 1 8 2 ) P o la k ó w , w roku 1 9 8 9 - 79,6% (3 2 8 9 1 ) P olak ów 1. S o lc cz n ik i

- 3 tytu ly

2 . E jszy szk i

-3

3 . D z iew ie n isz k i

- 1

4 . J a szu n y

-1

5 . K o lc h o z im . K alin in a

-1

R e jó n T R O C K Į:

7 ty tu ló w w 4 m iejsco w o scia c h

w roku 1 9 5 9 - 4 2 ,6 % (2 3 9 0 6 ) P olak ów , w roku 1 989 - 2 3 ,8 % (1 9 3 6 5 ) P olak ów

1. Troki

- 4 tytu ly

2. R u d ziszk i

-1

3 . L an d w arów

-1

4 . Jew ie

-1

2 ty tu ly w 1 m ie js c o w o s c i R e jó n Š W 1 Ę C IA N S K I w roku 1 9 5 9 - 3 5 ,7 % ( 1 4 2 0 4 ) P olak ów , w roku 1 989 - 28 ,8 % ( 1 0 9 3 4 ) P olak ów

1. P od b rod zie

- 2 tytuly

R e jó n S Z Y R W I N T S K I

1 ty tu l w 1 m iejsco w o é c i

w roku 1 9 5 9 - 12,9% (3 3 6 8 ) P o la k ó w , w roku 1 989 - 11,1% (2 4 0 2 ) P olak ów

1 ty tu l

1. S zy rw in ty

-

R e jó n O R A N S K I

1 ty tu l w 1 m iejsco w o á ci

w roku 1 9 5 9 - 9 ,9 % (4 1 5 1 ) P o la k ó w , w roku 1 989 - 7,0% ( 2 6 4 2 ) P olak ów

1. O rany

- 1 tytul

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOVZANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

199

To, že až 18 gazet mialo swoje redakcje w Wilnie jest calkovvicie zrozumiale. Bylo ono centrum administracyjno-kulturalnym republiki, tam najlatvviej bylo znalezč potencjalnych wspolpracownik6w oraz autorovv tekstovv. Nie bez znaczenia bylo takže to, že w 1959 roku mieszkalo tam 20,5% (47 226 osob) a w roku 1989 až 42% (108 239 osob) vvszystkich Polakow w republice czyli bylo to najvviększe skupisko potencjalnych czytelnikow tej prasy. Wydaje się, že kryterium ilosciovve bylo glovvną podstawą do tworzenia polskich redakcji w poszczegolnych miejscowošciach Litvvy co vvyražnie widač z zamieszczonego wyžej zestavvienia. Im vvięcej Polakow mieszkalo w danym rejonie, tym vvięcej wydawano tam gazet w ich języku. Ježeli jednak dokladnie przešledzimy statystyki to zauwažymy vvyražne odstępstvvo od tej zasady w przypadku rejonu kovvienskiego gdzie po vvojnie nigdy nie wydawano gazet polskich. W Kownie w roku 1959 mieszkalo 2 933 Polakow zas w rejonie kovvienskim następne 2 894 os6b tej narodovvošci czyli razem dawalo to liczbę 5 827 mieszkancovv narodowošci polskiej natamtym terenie'6. Niniejsza liczba byla znacznie wyžsza niž w rejonie szynvintskim i oranskim gdzie gazety polskie ukazywaly się jednak przez pewien czas. Wypada vvięc uznač, že co prawda kryterium ilošciowe odgrywalo wažną rolę przy wybieraniu miejsca publikacji gazet w języku polskim, jednak ograniczano się z tym jedynie do obszaru Litwy Wschodniej (Wilenszczyzny), odenvanej od Polski w czasie II wojny šwiatowej. Taki stan rzeczy sugeruje więc, že vvladzom radzieckim, myslę tu o najwyžszych wladzach w Moskwie, ktore początkowo narzucily Litwinom okreslone zasady postępovvania wobec mniejszošci polskiej, zaležalo na wspomaganiu jedynie Polak6w na obszarze będącym kiedyš obiektem sporų polskolitewskiego, a to po to, aby podgrzewač dawne antagonizmy między obu nacjami. W glębi Litwy nie myslano ani zakladač szkol dla Polakow, ani wydawač prasy ani umožliwiač dzialalnošci kulturalnej. Jest to więc kolejny przyklad potwierdzający prowadzenie przez Sowietow polityki divide et impera na tym terenie. To že Litvvini i Polacy bardzo latwo poddawali się manipulacjom šwiadczy jedynie o swietnym rozeznaniu Sowietow w sytuacji na Litwie. * Do tej pory przedstawiono ogolnącharakterystykę rozwoju prasy polskojęzycznej w Litewskiej SRR, pozostaje jednak przyjrzeč się jeszcze poszczegoinym tytulom i sprobowač j e scharakteryzowač. Jak j už wspominano wczešniej przez pienvsze lata po zakonczeniu okupacji hitlerowskiej, až do roku 1948 wLitewskiej SRR ukazywala się tylko jedna gazeta w języku polskim „Prawda Wilenska”. Organ Komitetu Wykonawczego Rady Delegatow Ludu Pracującego m. Wilnius i Miejskiego Komitetu Wilenskiego KP(b) Litwy, ktorą založono jeszcze w roku 1940, kiedy to stala się glovvnym czasopismem w języku polskim na terenie republiki zastępując vvczešniej wydawane gazety polskie. Przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej oprocz „Prawdy Wilenskiej” wydawano przez r6žny czas takže jeszcze kilka innych tytulow w języku polskim. Byly to „Gazeta Ludowa”, ..Chlopskie Jutro” przemianowane požniej na „Tygodnik Wloscianski”, „Pravvda Komsomolska” oraz „Pravvda Pionierska”. W lipcu 1944 spošrod tych tytuldvv reaktyvvovva-

6 1959 metu visasąjunginiogyventoju surašymo duomenys, Vilnius 1962, s. 98,104.

200

Rozdziat V

no jedynie „Prawdę Wileriską”. Fakt, že zadecydowano wtedy o wydawaniu tylko jedne; gazely polskiej naležy tlumaczyc tym, že liczono w lym okresie na opuszczenie republik: przez zdecydowaną większošč mieszkających tam Polaków. Jak się požniej okazato, mi­ mo przeprowadzenia ewakuacji tej ludnosci, po 1947 roku nadal mieszkalo tam wielu Polaków a co za tym idzie zaczęto rozwazac kwestię jak traktowac tę ludnošč. Zanim jednak do tego doszto Polacy musieli się zadowolió tym co bylo, a więc takže tylkc jednym tytulem prasowym. Zespól redakcyjny „Prawdy Wilenskiej” liczący 34 osoby byl bardzo zr0žnicowany Znajdowali się tu wieloletni dzialacze komunistyczni a obok nich osoby bezpartyjne mające za sobą na przyklad pracę w wymienianym juž „Slowie” a często takže osoby calkowicie przypadkowe77*. O redaktorze naczelnym Antonim Fiedorowiczu, etatowym pracowiiiku aparatu partyjnego, który odpowiadal za ksztah gazety wspominalem juž wczesniej. Dia dopelnienia obrazu warto jednak wspomniec takže nieco o innych pracownikach gazety. W roku 1944 sekretarzem odpowiedzialnym byl Stanislaw Brucz pochodzący z Warszawy przedwojenny dziennikarz, wspolpracujący między innymi ze „Skamandrem”, „Zwrotnicą”, „Expressem Porannym”, „Wiadomosciami Literackimi” \ W latach 1929-1931 redaktor i wydawca pisma,,Niedziela” przeznaczonego dia polskich robotników we Francji. Innym wspólpracownikiem gazety byl wilnianin Dawid Fajnchauz relegowany w 1938 ze studiów na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB) za dzialalnošc komunistyczną79. Kierownikiem wydawnictwa Prawda Wilenska byl Polak z Dzwinska Juliusz Zaborowski, który przed wojną pracowal w wilenskim archiwuir miejskim i magistracie80. Reporterem-fotografem byl Rosjanin Lew Gohib, przedwojenn> mieszkaniec Wilna gdzie m.in. przez cztery lata studiowal na USB. Jako obywatel polsk: odbyl kampanię wrzešniową w 53 p.p81. We wrzesniu 1944 zostala przyslana do redakcji przedstawicielka komsomolu Jaliszawa Kancedikas. Podjęla ona pracę w dziale žycia partyjnego i do spraw mlodziežy, gdzie tež zostala zastępcąkierownika82. Koresponden­ tėm rozjazdowym byl Józef Ogrodnik absolwent wilenskiego Instytutu Nauk HandlowoGospodarczych83. W latach 1937-1939 pracowal on w oddziale PAT-a w Gdyni, następnie w latach 1939-1941 byl pracownikiem litewskiej agencji prasowej Eltajakotlumacz i korespondent. Na etacie thimaczki pracowala w „Prawdzie Wilenskiej” Alina Rebane przed wojną mocno związana z grupą lewicującej mlodziežy wilenskiej skupionej wokól Henryka Dembinskiego i Stefana Jędrychowskiego84. Od 1936 byla ona czlonkiem Związku Niezaležnej Mlodziežy Socjalistycznej przy USB. Przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej pracowala jako reporterka i thimacz najpierw w „Gazecie Ludowej” a od 2! sierpnia 1940juž w praw dzie Wilenskiej”. Kierownikiem dziahi listów gazety byla Joanna 77 LVA F. R-852, Ap. 1 .B .3 , L. 89. 78 LVA, Zespól archiwaliów gazety „Prawda Wilenska”. Teczki osobowe, 79 Ibidem, B. 19. 80 Ibidem, B. 22. 81 Ibidem, B. 25. 82 Ibidem, B. 28. R3

F. R.852, Ap. 1, B. 30

Ibidem, B. 43. 84 Ibidem, B. 45. Por. takže A Jędrychowska, Zygzakiem i po prostu, Warszawa 1965.

201

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKJEGOIPOLSKIEJ. . .

Wyszkowska85. Z prašą byla ona związana juž przed wojną. Najpienv w latach 1937-1939 byla korektorėm w redakcji „Slovva” Stanislawa Mackievvicza Cata, następnie w latach 1939-1940 robila to sama w „Gazecie Codziennej” Jozefą Mackiewicza a w latach 1940-1941 kontynuowa!a to w redakcji „Prawdy Wilenskiej”. Informacje o tych kilku osobach pokazują jak bardzo byl to zrožnicowany zespol86. Pracowali tam nie tylko Polacy ale tež Žydzi, Rosjanie i Litwini. Większošč z nich to przedwojenni wilnianie, ale znajdujemy w zespole takže warszawiakow jak i osoby delegowane z Moskvvy. Oprocz ludzi vvyznaczonych do pracy w redakcji przez partię dla reszty „Prawda Wilenska” byla miejscem gdzie možna byto zarobič na žycie stąd tež musieli się oni dostosowywač do narzuconych im vvymagan co do formuly czasopisma i sposobu wykonywania pracy dziennikarza. Gazeta, w ktorej pracowali nie mogla niestety odbiegač od tego co wydawano na Litwie w innychjęzykach. Z analizy trešci „Prawdy Wilenskiej” vvidac vvyraznie, že byla ona przygotowywana jako typowa radziecka gazeta informacyjna. Co więcej mimo, že možemy o niej potocznie movvič jako gazecie polskiej, z Polską miala ona niewiele vvspolnego. Može zestavvienia liczbovve nie do konca są najbardziej odpowiednie do okrešlania charakteru czasopisma, dają one jednak pewne pojęcie na ten temat. W roku 1947 na tamach „Pravvdy Wilenskiej” ukazaly się następujące ilošci artyku!6w na poszczegolne tematy (kategorie wedhig zestawienia samej redakcji)87: Žycie partyjne Žycie komsomolskie Propagandystyczne Przemysl Rolnictvvo Kultūra i sztuka Budownictwo radzieckiej gospodarki komunistycznej Wyborcze Z terenow naszej republiki Z bratnich republik Zagranica

- 97 (3,05%) -4 0 (1 ,2 6 % ) - 45 (1,40%) - 334 (10,50%) - 5 5 0 (17,28%) - 255 (8,01%) - 88 (2,77%) -2 5 1 (7,89%) - 162 (5,09%) - 182 (5,72%) - 940 (29,54%)

85 LVA, Zespol archiwaliow gazety nPrawda Wilcnska”. Tcczki osobowe, F. R.852, Ap. 1, B. 47. 86 W zachowanych archiwaliach jako pracownikow gazety wymienia się: D. Fajnhauz, S. Michalowski, W Lensicki, A Fiedorovvicz, J. Zaborovvski, J. Szykowska, M. Banoszewicz, L. Golub, A Walcszkiewicz, A Czerniachowski, E. Kancedikas, B. Jaszczuk, S. Brucz, T. Pizlo, P. Margolis, B. Kononcew, S. Szantof, K. Werkowska, I. Sipowicz, I. Grigas, T. Harasimowicz, E. Szumowska, I. Woronowicz, M. Wilczynski, K. Mackonis, F. Ogrodnik, H. Wasilewski, A. Rebane, T. Wolodžko, E. Wyszkowska, I. Andrejew, A Januszko, A. Lisowna, W. Kowalcwicz. 87 LVA F. R-852, Ap. 1, B. 5, L. 18. Tematyka materialoiv zamieszczonych wr. 1947 u>„Praivdzie IVilenskiej”.

Rozdziat V

202

Sport Rome Polska demokratyczna Handel, finanse Związki zawodowe Armia radziecka

-

R a z e m w s z y s tk ic h a r t y k u l d w

- 3 182

80 (2,51%) 10(0,31%) 70 (2,20%) 20 (0,63%) 18 (0,57%) 40 (1,26%)

Dodatkowo w pazdziemiku tego roku gazeta otrzymala zezwolenie na opublikowanie w nakladzie 10 000 egzemplarzy dodatku dla mtodziežy pt. „Mlode Zastępy”88. Jak widač z tego zestawienia sprawom Polski poswięcono tam jedynie 2,2% teksto w natomiasi liczbę artykulow o žyciu Polakow na Litwie trudno jest w ogole okrešlič, gdyž w redakcyjnej statystyce zabrakio takiego punktu. Wlasciwie do tej kategorii možna zaliczyc glownie wszelkie komunikaty, ogloszenia i komentarze związane z prowadzoną ewakuacja ludnošci polskiej na zachod. Ježeli juž w jakimš tekšcie z kategorii podanych w powyžszym zestawieniu pojawialy się wiadomosci o Polakach z Litwy, to robiono to bez specjalnego akcentowania tego faktu. Ježeli pisano na przyklad о przodownikach pracy, wsrod ktorych największe osiągnięcia mial jakis Jan Kowalski, to podawano taką informację bez dodania, že jest on Polakiem. Generalnie tak w „Prawdzie Wilenskiej” jak i na lamach innych czasopismach Litewskiej SRR, w tekstach o charakterze lokainym starano się unikač akcentowania spraw narodowosciowych. Natomiast przez pierwsze pow'ojenne lata ,JPrawda Wilenska” publikowala со jakiš czas artykuly, ješli nie szkalujące, to przynajmniej ukazujące w bardzo zlym swietle dzialania polskiego rządu na emigracji89. Z tym, že byh to nie teksty wlasne a jedynie thimaczenia doniesien agencji TASS. Na podobnej zasadzie zamieszczano czasem takže antypolskie karykatury polityczne z radzieckich czasopism satyrycznych lub innych. Wydawac by się moglo, že czasopismo о takim charakterze spotka się z bojkotem ze strony miejscowych Polakow. Jednak proza žycia codziennego powodowala, že czasopismo mialo jednak polskich czytelnikow, ktorzy szukali tam informacji na temat wyjazdu do Polski a takže anonsow istniejących jeszcze przez pewien czas polskich teatrow oraz korzystali z dziahi ogloszen, dzięki ktoremu možna bylo znaležc na przyklad pracę. Wedhig stanu na grudzien 1947 roku gazeta miala 5 182 prenumeratorow natomiast calkowity naktad wahal się wtedy między 8 100 a 9 100 egzemplarzy90. W stosunku do pierwsze80 LVA F. R-852, Ap. 1, B. 5, L. 4. Por. Byly urzędnik polskiego „rządu" emigracyjnego oproblemiepolskim, „Prawda Wilenska” 1945, nr 131, s. 4, Zolnierze polscy w Anglii chcą wrocicdo Ojczyzny, ”Prawda Wilenska” 1945, nr 176. s. 4. 9(1 LVA. F. R-852, Ap. 1, B. 6, L. 11-13; Lietuvos TSR spauda. Valstybinesuvestinebibliografija, 1940-1955. T. 1, Kn. 2, Vilnius 1964, s. 7. W grudniu 1947 gazeta miala 2 864 prenumeratorow w rejonie wilenskim, 1 092 wtrockim, 355 w šwięcianskim, 227 wkowienskim, 165 wwitkomicrskim, 68 w koszedarskim, 77 wjezioroskim i 99 w kiejdanskim.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ...

2Q3

go powojennego roku kiedy wydawano ją w nakladzie 12 000 egzemplarzy byl to wyrazny spadek. Taki stan rzeczy naležy chyba przypisač konczącej się ewakuacji а со za tym idzie mniejszym zainteresowaniem ogloszeniami i komunikatami w tej sprawie. Aby zaradzič regresowi, dla lepszej dystrybucji swojej gazety redakcja „Prawdy Wilenskiej” czynila starania o zwiększenie liczby prenumeratoröw. Między innymi w czerwcu 1947 roku wyslano 229 listow z wydrukowanym poslaniem redaktora naczelnego, w ktörym prosi on о pomoc w organizowaniu prenumeraty. Pisma te rozeslano do rad osiedli oraz szkol gdzie liczono na pomoc uczniöw klas starszych91. Dia najlepszych organizatoröw opröcz 3% od zebranej sumy przewidziano takže rožne dodatkowe gratyfikacje. W pözniejszym okresie przewidziano nieco inne zasady wynagrodzenia. Za každy 1 egzemplarz zaprenumerowany na jeden rok placono 1 rubla, za to samo na pol roku 50 kopiejek, a na kwartal 25 kopiejek92. Starania te na niewiele się zdaly gdyž decyzją wladz, ktdre zapewne uznaty, že czasopismo odegralo juž swojąrolę a problem ludnosci polskiej rozwiązaia ewakuacja za linię Curzona, w dniu 31 marca 1948 gazeta zostala zlikwidowana. Oceniając pracę redakcji „Prawdy Wilenskiej” i zawartosc tej gazety naležy się zastanowic czy možna j ą nazwac gazetą polską czy tylko polskojęzyczną? Na pewno byio to czasopismo przygotowywane od początku z myšląo polskim czytelniku na Litwie. W skladzie redakcji większošč stanowili Polacy natomiast Žydzi, Rosjanie, Bialorusini i Litwini, ktorzy tarn pracowali najczęšciej byli mieszkancami Wilna od czasow przed wojennych, со więcej wielu z nich (dotyczy to göwnie Zydöw) deklarowalo narodowosc polską. Trudno može nazywac taki zespol calkowicie polskim ale nie będzie btędem ješli okresli się go jako grupę ludzi wychowanych w kulturze i języku polskim. Oczywiscie ze względu na partyjne wytyczne to komunišci narzucali trešč i formę jej podawania w gazecie а со za tym idzie większošč redaktorow naležy traktowac jako swoistych wyrobniköw a nie autonomicznych autoröw mogących wplywac na ksztah czasopisma. Wydaje się więc, že ze względu na ten ostatni czynnik „Prawdę Wilenską” nazwač gazetą polskoję­ zyczną z polskim zespoiem redakcyjnym. Po zamknięciu „Prawdy Wilenskiej” przez p6hora roku, w okresie między 31 marca 1948 a 2 pazdziemika 1949 na Litwie nie ukazywala się žadna gazeta w języku polskim. Byl to okres kiedy wazyty się sprawy Polakow na Litwie. Wladze partyjne republiki kilkakrotnie poruszaly ten problem omawiając na przyklad sprawy szkolnictwa93. W trakcie jednego z takich posiedzen musiano podjąč decyzję o ponownym wydawaniu prasy polskojęzycznej. W dniu 2 pazdziemika 1949 r. ukazala się gazeta „Szlakiem Leniną” (Wilno). W roku 1950 pojawilo się 6dalszych tytulöw, „Sztandar Zwycięstwa” (Troki) od 25 lutego i „Sztandar Leniną” (Szynvinty) od 25 kwietnia, ktore pojawily się jeszcze przed przyjęciem uchwaly КС KPL(b) z 1 pazdziemika 1950 roku „O s'rodkach poprawy pracy ws'röd ludnošci polskiej Litewskiej SR R ” oraz następne wydawane juž po tej dacie, „Czlo1 LVA. F. R-852, Ар. 1, B. 6, L. 1. 92 Ibidem, L. 8. 93 Niestety wiej kwestii mam jedynie wriadomosci zdrugiej ręki gdyž nie udostępniono mi w dawnym archiwum partyjnym w Wilnie odpowiednich dokumentow na ten temat dlatego opieram się tu jedynie na ksiąžce M. Požarskas, Stosunki Litwy Radzieckiej i Polski Ludowej, Kaunas 1974, s. 54.

204

Rozdziat V ILUSTRACJA 13. Tytuly niektorych czasopism w języku polskim ukazujących się na Litwie w lalach 50.

SZTANDAR LENINĄ " ’'■I •••• S/% •'* fO NKM .M l KOMI I f. r u KtJONO M tO O r O M IN IS U ' / S I J l ' t m i l I HIJO N'OM CJ i |, < I‘ V UI H O \ l o v y I t n t W U . U V . i n o

v

‘.»I j

i. *«Į>ff.

C m /m m uf SZTAN9AR •» * ^ ;A N E J S Z y S K IP G O K O M IT E T U R E J O tfO V E G O K P J .IT V Y I R E J O N O W E J R A D Y D E L E O A T 0 W L U D U P R A C U JJ AA CC E O O »1 N k d it e l» . 3 4 H p c « '|g ą 5 r . IĮ C e n i 1 5 fcop

|i.rno HtĮO|T Nr 7»

t n u n f dziesdpracowitych lat. Rozmou>az Leonidem Romanoiinczem ruczelnym redaktorėm„Czenvonego Sztandaru”, „Przyjažn” 1983, nr 26, s. 7.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ...

207

intensywne odgóme dzialania mające zachęcic Polaków do czytania tej gazety. Między innymi w pismie do komitetów rejonowych partii z 6 sierpnia 1953 dotyczącym prowadzenia prenumeraty czasopism podano, že zamówienia na „Czenvony Sztandar” naležy przyjmowac bez ograniczen97. Z kolei prenumeratę na wspominane juž wczesniej czasopismo „Kobieta Radziecka” oraz tygodnik sportowy „Sportas” naležalo przyjmowac tylko w granicach wyznaczonych nakladem. Jak widac z tego przykladu decydenci Litwy mieli za nic takie kryterium jak poczytnosc danego tytuhi a politykę wydawnicząustawiali wedhig swoich wlasnych založen. Z kolei ministerstwo kultury wystosowalo pismo do rejonowych oddziatów kultury w 15 rejonach tylko z terenu Wilenszczyzny, w którym zobowiązuje te placówki do zaprenumerowania tej gazety dla podleglych im klubo-czytelni98. O wypehiieniu tego polecenia miaño poinformowac ministerstwo do dnia 5 wrzesnia 1953. W pózniejszym okresie ci przedstawiciele odpowiednich instytucji lokalnych, którzy zaniedbali sprawę prowadzenia tej prenumeraty otrzymywali od wladz partyjnych ostre reprymendy. W archiwaliach pozostawionych przez redakcję gazety možna znalezč wiele pism od rejonowych komitetów partii, w których informowano ją o karach zastosowanych wobec opieszalych urzędnikow. Jak więc widac, na samym początku „Czerwony Sztandar” startowal z pozycji uprzywilejowanej a to dlatego, že byl organem KC KPL. Mimo to z czasem musiano przystąpič takže do innych form popularyzacji dziennika. Byla nią reklama. Co roku przygotowywano specjalne plakaty zachęcające do prenu­ meraty dziennika. W pierwszych latach przygotowywano w tym celu nawet ogloszenia w języku rosyjskim aby pozyskač ewentualnie te osoby, które juž zaczęly zapominac język ojców. Pózniej w latach 60. udalo się wypuscié plakat z haslem „Nasz dziennik w každej polskiej rodzinie” co bylo w ow^m czasie ewenementem gdyž moglo byc odebrane jako objaw polskiego nacjonalizmu w intemacjonalistycznym kraju. Uzaležnienie od partii będące dužym obciąženiem dla zespolu dawalo takže wielkie možliwošci pracującym tam dziennikarzom. W latach 50. i 60. trudno jeszcze szukac na lamach gazety informacji o polskich pamiątkach kultury na Litwie, o dyskryminacji Pola­ ków, itp. nie oznacza to jednak, že te problemy byly obce polskim redaktorom. Otož często bywalo tak, že czytelnicy zwracali się listownie do gazety przedstawiając jakis problem, wtedy którys z dziennikarzy odwiedzat odpowiednie instytucje aby zebrač więcej materialów na ten temat. Szybko okazywalo się, že sama wizyta dziennikarza rozpymjącego ojakąš sprawę powodowala jej automatyczne zaiatwienie. Najciekawsze zas jest to, že we wspomnianych latach trudno bylo liczyč aby taka sprawa mogla byč nagtosniona na lamach gazety. Jednak magia liter KC zalatwiala wiele". W miarę uplywu lat, gdy dziennik juž okrzepl na jego lamach zaczęto poruszač nowe tematy, tym razem juž związane z problemami miejscowej ludnošci polskiej. Dla tej prob^ematyki wyznaczano osobne kolumny. Bardzo cenna byla między innymi „Trybuna Nau-*

J Materialy Jerzego Surwily z Wilna: Pismo nr OR-I-I 6/VIII 1953 g. Naczalnikam konior sxujazi Litovskoj SSR. Kopija rajkomam KP Liit^.ĮKserokopia w posiadaniu autora] ** Materialy Jerzego Surwily z Wilna: Pismo do kierowniköw rejono^ych oddzialow kultur. Bez tytulu. [Kserokopia w posiadaniu autora]. Relacja ustna Jerzego Surwily udzielona autorowi.

208

R ozdzial V ILUSTRACJA 14. Plakaty z !at 50. zachęcające do prenumeraty dziennika „Czerwony Sztandar"

$į+s4nuii^r4Lfcie> y o k e tę REPUBLIKAN5KĄ

J Z z E R Y fO M T S & ta r u U u * И

о

Ы

C A

1957 CeUfli uniknlęcla р п е п » w dostarczaniu pum a, wy«Ja* «tw o g a ie ty ..C tc rv o n j S iU n d ar" prow W *i o laprenumcrow; dxlennik; м kwieciert ! de kcifca roku 1 0 3 ? P re n u m o ra lf przyjm uft ..S o jm p tm a t* '. o d d iü ty 1 ig ei focrtow c o ra i ipolecin: kolporterz; praiy Kosi! > prenuaaeraty;

na O n u ci. — 4 5 ru b . а з 6 mies. — 3 0 m b n a 3 m ici — 13 mb

Prenumcnifcl* na dlutszy czas. zaprw ni lo nlepricrwone stareionio p u o ly . WytUanktwB

. . f « стч л у SitiMidar* tV 0М Л ІаЛгаМ щ ііІогмИ Ш

ьр Ut* NiQOIJM.IS*»

Читаитв ежедневную советскую газету на польском языке

C

Z C

™

O

N

V S z T

A

N

D

A

R

„ЧЕРВОНЫ ШТАНДАР“ l a k i a «Ч**|ми»ни 111 ьм •-(»:.!m . m л ю би телей природы , шахм*т 1!,-то*. автолю бителей;

двух

- л г-жи ч > ы т m i «s7i.at.sroM ab i«bs*

Žrddto: l e z b io ró w J e iz e g o Surw ily.

--тематическій- іны исм д л я пионеров n ш кольников. Е ж его д н о i а к т а совместно с Г лавны м u p an лемнем О б щ еств а польски-советской друж бы и П осольством П Н Р в M o re n e проводи» среди чи тателей ко н курсы посвящ енны е братской П ольш е. П обедители кон курсов н агр аж д аю тся путевкам и д л я путеш ествия п о П о ч и н е, пенны м я поааркпмн. П одписка н а «Чсрооны Ш тан д ар » примим ается с л ю б о го м еся ц а всеми предприятиями с в я з и и « О л а тп с іа тн » , a та к ж е общ ественными р асп р о стр ан и тел ям и п е ч а л ь В катал о ге газет и ж у р н ал о в «Сою зпечати» га зе та «Червоиы I li тен д ер » зн ачи тся под индексом 67323. П о д ­ писная и ен а н а год 6 руб. а д р м Я М И И О «: ІЖ ПВ. М .

ь п я о н

ССВ.

В вяьиос

»В

И ш и м гаячты -И Р В О Н Ы Ш ТАНДАР.

209

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ ... IL U S T R A C J A 1 5 . P la k a i z 1 9 5 9 r o k u z a c h ę c a ją c y d o p r c n u m e r a ly d z ie n n ik a „ C z er v v o n y S z la n d a r ”

Utuli «

V’■c* ' V?? > / S,>^¿1 S .ir.

¡ČT-Fi

y.

Prenumeratą przyjntują foddzlaly,,Sojuzpleczati‘\ l Ę urzędy pocztowe, a takte punktyprenumeraty i spoleczni kolporterzy SMT, kolchtaaeh, sow- chozach, instytucjach f zjladačh i& Ą tOBZTY: PJIENUMERATV, Ra » mJofcoy

no BmlJąoT - g ~h. • ll § Si’® "-' “ *

Žrčdlo: Ze z b io r6 w J e rz e g o S unvity.

*5V■■

*

210

R ozdzial

»

czyciclska” gdzie w czasie, gdy brakowato odpowiednich podrçcznikôw publikowano m przyklad materiaty pomocnicze do nauki języka polskiego i literatury. W cyklu „Sza:¿ Mysii Naszych" poruszano z kolei problemy poprawnosci jçzykowej. Pracownicy Inst>tutu Pedagogicznego w Wilnie zwracali czytelnikom uwagç na popehiiane najczęsciej przez nich blędy jçzykowe. Z czasem zaczęto tež poruszač w gazecie tematy z zakresu histon Polski. Początkovvo naginano to do obowiązującej ideologii, jednak sprawny czytelnik mògi juž cos wtedy wyczytac między wierszami. ILUSTRACJA 16.

U lo tk a r e k la m o w a „ C z e r w o n e g o S z ta n d a r u ” .

DO WIADOMOSCI PRENUMERATORÖW OAZETY ^CZERWONY SZTANDAR"

Komunikujemy, ze.przyjmuje slç prcnumcratę na codzfenną gazetę republikartską w jçzyku polskim „Czerwony Sfctandar" na rok 1954. Prosimy Was o odnowienie prenumeraty we wlaéclwym cza­ sie. Prenumeratę przyjmują poczta, oddzialy „Sojuzpieczati“, listonosze miejscy, kolchozowi 1 wiejscy a takže spoleczni kolporterzy prasy w przedsiçbiorstwach, instytucjach, organizacjach, kolchoza’ch, sowchozach I SMT. W GĖLU UNIKNIĘCIA PRZERWY W OTRZYMYWANIU GAZETY PRENUMERUJCIE NA DLU2SZY OKRES CZASU Koszta prenumeraty: na 3 miesiące —■ 15 rubli na 6 m ie sîçcy — 30 rubli na rok — 60 rubli Wydawnlctwo gazetv „Czerwony Sztdndar" LV 08544._____________________ Obstalunek 6148._______________ Naklad 25.000 W ilniu», Komunaro. 1. Druk. wyd. ..S o w ietsk ija Lltwa".

Žr6dto: le zbiorów Jerzego Surwily. Oprócz pomocy praktycznej dia czytelników „Czerwony Sztandar” tworzyl okazje do integracji róznych srodowisk, jak na przyklad poetów amatorów a takže przyczynial się do nawiązywania kontaktów między Polakami w kraju i na Litwie. W pierwszym rzędzie dotyczylo to samych dziennikarzy. Szczególnie w latach 70. i 80. „Czerwony Sztandaf ' utrzymywal šcislą wspôtpracç z polskimi czasopismami, takimi jak „Przyjain” (organ TPPR), „Trybuna Ludu”, „Ekspres Wieczomy” „Žycie Warszawy” oraz „Perspektywy” a takže z agencjami PAP, CAF i Interpress I0°. Dzięki tym kontaktom dziennikarze z „Czer100

Trzydziescipmcowitych lat. Rozmowa z Leonidem Romanou>iczetn naczdnym redaktorėm „Czerwone$o Sztandaru”, „Przyjažn" 1983, n r 26, s. 7.

IL U S T R A I JA 17. I’la k a ty r c k la m o w c /. la i 5 0 . i 6 0 .

Žrddto: U te w s k a Izba K sią ž ki w W iln ie . Reprodukcje Bronislawy Kondratowicz.

z a c h ę c a ją c e d o p r e n u n ie r a ty d z ie n n ik a „ C z e r w o n y S z ta n d a r ” .

KONCESJONOWANE FOfìMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ. 211

212

Rozdziat

*

wonego Sztandaru” zaczęli odvviedzac Polskę gazie między innymi uzupelniali swo;i vviedzę na temat nowych prądovv w kulturze polskiej a takže zachodzących tu przemiai politycznych. Z kolei na lamach gazety zaczęto publikovvač adresy osob z kraju chętnyci do korespondeneji. Dzięki tak uzyskanym kontaktom Polacy z Litwy mieli teraz okaz? dotrzeč za pošrednictwem takich osob na przyktad do nowych polskich ksiąžek hisurycznych, ktorych glod ciągle tu odczuwano. Najdonioslejsząrolę „Czenvony Sztandar” odegral jednak w koncu lat 80. kiedy na fal pierestrojki doszto takže do odrodzenia narodowego Polakow. Inicjatorami powolan:i niezaležnej polskiej organizacji byli w dužej mierze dziennikarze tego dziennika pracujacy tam w tym czasie lub vvczešniej. Redakcja gazety byla tež miejscem pienvszych spotka; grupy inicjującej powoianie Stowarzyszenie Spoleczno-Kulturalne Polakow na Litu:? (SSKPL). Dzięki „Czenvonemu Sztandarovvi” miano tež dostęp do sali widowiskowe w wilenskim Domu Prasy, gdzie možna bylo organizowač wielkie spotkania i koncerr. polskich zespolow. Nota bene swoje doskonale vvarunki w nowym Domu Prasy w V il­ nie redakcja zawdzięczala posrednio Wojciechowi Jaruzelskiemu, a to dzięki jego wizycie w Wilnie, w lutym 1986 roku. Miejscowe wladze partyjne vviedząc o zapowiedzianej u:zycie i odvviedzinach w polskiej gazecie postanovvily przeniesč jej redakeję z dotychcz2 sowego, malo reprezentacyjnego miejsca, vvlašnie do Domu Prasy. Fakt istnienia poezytnego dziennika w języku polskim ulatwii tež pracę posvolanemStowarzyszeniu Spoleczno-Kulturalnemu Polakovv na Lituie. W momencie kiedy juž zostalo ono zarejestrowane na lamach gazety znalazlo się miejsce na specjalną rubrykę będącą swoistym biuletynem organizacji, dzięki czemu latwiej bylo dotrzec z nową ideą do vvszystkich Polakow na Litvvie. Wlasciwie možna šmialo powiedzieč, že to wlasnie „Czenvony Sztandar” pobudzil Polakow do walki o vvlasne prawa. Juž wczešniej dzięk; opublikovvaniu w kilku numerach gazety cyklu listovv czytelnikow zatroskanych stanem polskicgo szkolnictvva w republice doprowadzili do gwa!townego wzrostu liczy uczniou wstępujących do tych szkol. Z kolei cykl listow w sprawie budowy nowej drogi w okolicy cmentarza Rossa, ktora miala zniszczyč polski cmentarz wojskowy, doprowadzitc do uratowania tego miejsca. Podobnych dziatan možna wymienič jeszcze wiele. Ocz>wišcie w większošci przypadkow problem zgtaszali czytelnicy gazety i to oni na jej lamach podejmovvali dyskusję, ale dzięki opublikowaniu ich listow dana sprawa stavvala się problemem publieznym, do ktorego wladze musialy się odniešč. To zaš się dzialo tylko dzięk: redaktorom gazety, takim jak Henryk Mažul, Jerzy Sunvilo, Romuald Mieczkowski, Jan Sienkiewicz i jeszcze vvielu innych. „Czenvony Sztandar” byl tež pienvszą gazetą, ktora w okresie transformaeji zmienila swoją dotychczasową nazwę na bardziej neutralną, juž bez komunistycznych akcentow. W tym konkretnym przypadku tytul zamieniono w 1989 roku na „Kurier Wilenski”. Podobny zabieg gazety litevvskie uczynily dopiero po polskim dzienniku. Požniej, kiedy po roku 1989 powstaly nowe možliwošci gazeta w sposdb pošredni przyczynila się do povvstania nowych, juž niezaležnych polskich czasopism. Otož zakladali je dziennikarze, kt6rzy zdobyli szliiy wlasnie pracując w „Czenvonym Sztandarze”. Bez istnienia tej gazety i jej rozbudowanej redakeji trudno sobie wyobrazič tak szybkie powstanie nowych gazet, ktore byly redagowane w sposob bardzo profesjonalny. W tym kontekscie trudno sobie wyobrazic co by się dzialo na Litwie bez tej gazety gdyž jej rola w przelomie konca lat 80. byla ogromna.

213

KONCESJONO/JANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

Jak juž wspominalem vvczešniej od roku 1963 trvvala na Litvvie stabilizacja w sferze wydawania prasy polskojęzycznej. Ukazyvval się wtedy „Czenvony Sztandar”. „Kobieta Radziecka" oraz trzy gazety rejonowe. Každy z tytulovv prasowych ukazujących się w okresie stabilizacji z lat 1963-1988, byl kontynuacjągazety založonej przed albo w roku 1953. Gazeta dla rejonu vvilenskiego ukazyvvafa się od roku 1949, najpiervv jako „Szlakiem Leniną” następnie w roku 1962 kiedy nastąpifa zmiana podziahi administracyjnego republiki polegająca na likwidacji kilku rejonow gazeta zmieniia tytuf na„Przyjazn”, vvreszcie po zawirowaniach początku lat 90., kiedy doszfo do rozwiązania polskich samorządow ILUSTRACJA 18. Gazeta „Elfowiec”.

OAEETA UKA2UJE Sl( OD 1 LiSTOr ADA IM* ROKU

TYOODNIK UEONOCZEMA aELTYt

... URODZINY

V y ria u s y b ė s Ž in io s

18 lip ca 1940r zafožono zakfad „ E lfą "

DOJRZAiY VVIEK UAOO* «CITr r -'T H c * »ir»u »»e o ■AKL4DV CUHIttflK aaunntDO

». W M i |W «*-»»

U 3R A W Žr6dto: Ze zbiorčwautora.

pOL'ts LOriOOM

214

Rozdziat V

w rejonie vvileriskim i solecznickim „Przyjazn” zostala vvchlonięta przez novvą gazetę rejonovvą„Wilnia” 101. Podobniebylozpozostalymigazetamirejonowymi.Namocy uchvvah rządu Republiki Litewskiej z 17 vvrzešnia 1991 r. nr 386 „O przylączetiiu przedsiębiorstir. irtstytucji i organizacji dogospodarki samorządu terencnvego”prawa založycielskie solecznickiej gazety rejonowej i solecznickiego oddziahi Drukarai Olickiej przekazano Departamentowi Prasy przy Rządzie Republiki Litewskiej. Dyrektor generalny Departamentu Prasy W. Damjenajtis wydal rozporządzenie o reorganizacji gazety rejonu solecznickiego „Dzieri Dobry” vvczesniej „Przykazania Leniną” i Gazety „Szalcza” polegające na polączeniu obu gazet w jednąpod tytulem „Szalcza. Gazeta Kraju Solecznickiego” 102103.W tym czasie jednak Polacy juž się usamodzielnili i mieli do svvojej vvlasnej dyspozycji kilka tytulovv, o ktorych wspominalem juž wczešniej. Dla uzupelnienia historii polskojęzycznej prasy na Litwie wypada wykroczyč nieco poza ramjįzakreslone w niniejszej pracy. Otož po roku 1989, kiedy juž istnial Zvviązek Polakow na Litvvie a sami Litvvini konsekvventnie walczyli o svvoją caikovvitą niepodleglosč, doszlo w styczniu 1991 roku do krwawego starcia między aspirującymi do vvolnošci mieszkancami republiki oraz silami bezpieczenstvva Związku Radzieckiego. Brutalna sila zvvycięžyta i na krotki czas doszlo do regulamej okupacji Litwy przez Sowieto\v, Dzięki okupacji domu prasy w Wilnie zamknięto wlasciwie wszystkie gazety na Litwie. to šamo uczyniono z radiem i televvizją. Okupanci dopušcili do wydawania tylko kontrolowanych przez siebie dziennikow, litewskiego „Tiesa” oraz rosyjskiego „Sovietska Litva". Polacy zas otrzymali w tym czasie calkowicie nowągazetę. W dniu 5 lutego 1991 ukazal się pienvszy numer tygodnika „Ojczyzna”, ktory w podtytule zamieszczat infomBcję, že jest to «Tygodnik Spoleczno-Polityczny Komunistycznej Partii Litwy» (do 1990 r. - „Czerwony Sztandar”). Wydawano go došč krotko, to znaczy od 5 lutego do 21-27 sierpnia 1991 r., co dalo iącznie 29 numerovv. O chęci povvotania takiej gazety przez komunisto^ vvspominali mi dziennikarze „Kuriera Wilenskiego”jeszcze w polowie roku 1990in}. Wedlug ich informacji na Bialorusi przygotowywala się vvtedy grupa osob mająca wydawač gazetę „Czenvony Sztandar”, ktora miala byč kontynuacją dziennika, ktory w 1989 roku przcmianovval się na „Kurier Wilenski" i caikowicie zmienil swoj charakter, z organu partyjnego na normalna gazetę codzienną104. Inspiratorami calej akcji byly osoby związane bezposrednio z Moskwą. Kiedy juž doszlo do powo!ania tej gazety jako siedzibę svvojej redakcji „Ojczyzna” vvybrala okupovvane przez OMON pomieszczenia „Kuriera VVilenskiego” . Redaktorėm tego czasopisma byl Feliks Merkulovv vvczešniej pracujący w redakcjach gazet dla vvojsk radzieckich na terenie Polski. Ciekavve jest to, že kiedy w Polsce vvprovvadzano stan vvojenny Merkulovv byl jedną z osob, ktora zakladata vve Wroclawiu vv miejsce zlikvvidovvanego przez vvladze tygodnika „Wiadomosci” na gadzinovvkę „Spravvy i Ludzie” ,05. Dzialalnošč „Ojczyzny” w czasie panoszenia się na Litwie radzieckich služb 101 O co martivila się „Przįjažn”, „Wilnian 1991, nr 12, s. 3. ‘ Szanoumi czytelnicy, nSzalcza” 1991, nr 41, s. 1. 10' Rclacje Romualda Mieczkowskicgo iWojciccha Piotrovvicza. [nagranic vvposiadaniu aurora]. m Ibidem. 103 Informaęję tą uzyskalem od Feliksą Merkulovva w czasie rozmovvy z mm wlutym 1991 roku wWilnie.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

215

specjalnych stanowi wyrazny dysonans w polskojęzycznej dziaialnošci wydawniczej w tym kraju. Gazeta ta byla vvyražnie nastawiona na podgrzewanie antagonizmovv narodowošciowych w republice co w ostatecznym rozrachunku vvplynęlo na pogorszenie się stosunkow polsko-litewskich choč teoretycznie, zgodnie z deklaracjami wydawcow miala przyniešč skutek catkovvicie odwrotny. Najgorsze jest to, že do przybysza z zevvnątrz jakim byl Merkutow dolączyly osoby znane i szanowane wšrod Polakow na Litwie jak na przyklad Jan Ciechanowicz. Trzeba jednak zaznaczyč, že ze strony vviększošci polskich dziennikarzy „Ojczyzna" spotkala się z pebiym bojkotem. Probując ocenič 45 lat dziaialnošci wydawniczej w języku polskim na Litwie naležy suvierdzič, že Polacy potrafili przez te lata umiejętnie wykorzystač nadarzające się okazje. Gazety, ktore mialy w založeniu služyč przekazywaniu zarządzen vvladzy oraz indoktrynacji w sytuacjach temų sprzyjających byfy wykorzystywane do utnvalania polskosci na Litwie. Co więcej, wladze w sposob calkowicie niezamierzony doprowadzily do stworzenia calkiem pokaznej w większošci zwartej grupy polskich dziennikarzy, ktorzy dzięki obyciu i kontaktom jakie zy skali w pracy štai i się potencjalnymi iiderami spolecznošci polskiej na Litwie. To oni w pienvszym rzędzie przyczynili się do stvvorzenia pravvdzivvych polskich organizacji. Na pewno takže dzięki istnieniu polskojęzycznej prasy obok audycji radiowej vvjęzyku polskim i možliwošci obcowania z rodakami na przyklad na polskich nabožeristwach udalo się naszym rodakom na Litwie w większym stopniu zachowač język swoich ojcow a co za tym idzie takže šwiadomošč narodową.

3. Polskojęzyczna audycja radiowa i telewizyjna Wspolczešnie, mimo ogromnego wzrostu liczby i procentu osob umiejących czytač w stosunku do okresu przedwojennego, najwažniejszymi mediami staly się telewizja i radio. Zdecydowana większosč informacji i komentarzy dociera do spoleczeristwa wlasnie poprzez eter. O šile oddziafywania tych srodkow najlepiej šwiadczy zaciekla walka rožnych partii politycznych w pokomunistycznej Europie o dostęp i kontrolę nad nimi. Mając to na uwadze, naležy uznač za doniosfy fakt emitowania na Litwie od 1947 roku audycji w języku polskim ,06. Oczywi;>cie tak šamo jak w poprzednich przypadkach, sam fakt istnienia audycji radiowej nie oznacza, že Polacy cieszyli się pod tym względem jakimiš specjalnymi przywilejami. Polska redakcja przygotowująca audycje dla I Programų Radia Litewskiego, byla jednym z wielu zespolow dzialających w ramach redakcji międzynarodowej Radia Litewskiego. Na podobnej zasadzie powstawala polska audycja, ktorą nadawano swego czasu z Moskwy i retransmitowano w UI Programie Polskiego Radia z Warszawy. Audycja litevvska rožnila się od tej moskiewskiej jednak tym, že byla emitowana tylko na terenie Litwy, nadawano jąbowiem na falach ultrakrotkich i šrednich, czyli o došč ograniczonym zasięgu.* 06 S. Vaitiekus, Polacy Liiivy. Informacja statystyczno-analityczna o položeniu i sytuacji žyciourj polskiej mniejszošci w Republice Liteivskiej, Vilnius 1995, s. 39. Naležy tu przypomnicč, že zaraz po vvojnie nadavvano krotkie audycje w języku polskim przez tzw. „koichožniki", kt6re w owym czasie zastępowaly normalne radioodbiomiki.

216

R ozdziat V

Ze względu na podleglošč organizacyjną ksztah polskiej audycji nadawalo kierownictwo Radia Litewskiego odpowiadające za caloksztah pracy rozglošni. I znowu podobnie jak w vvypadku ksiąžek i prasy, polska audycja shižyla początkowo jedynie przekazywaniu komunikatöw i komentarzy zalecanych przez komunistyczne wladze republiki. Jednak wraz z uplywem lat, na zasadzie czynienia drobnych kroczköw podczas kolejnych odwilzy, oraz tworzeniu precedensöw, ktore z czasem stawaly się normą, stworzono program, ktörego Polacy bardzo chętnie shichali. Ostatecznie więc, w programie 30 minutowej audycji, nadawanej zawsze o godzinie 19.00, znajdowat się aktualny serwis informacyjny a następnie, w zaležnošci od dnia tygodnia, prezentowano rožne bloki tematyczne. W poniedzialki byty to relacje sportowe, we wtorki rozmawiano z nauczyeidami, uczniami i rodzicami o problemach szkolnictwa; we srody udzielano porad prawnych, komentowano nowoogloszone uchwaly Rady Najwyzszej Litewskiej SRR, w tym dniu zajmowano się tež problemami nauki i techniki; we czwartki zajmowano się poradami medycznymi oraz sprawami ochrony srodowiska - to ostatnie dopiero od konca lat siedemdziesiątych; w piątki nadawano pogadanki krajoznawcze z cyklu,,Poznaj swöj kraj. miasto, wies rodzinną” l07. W soboty i niedziele, w programie przewažat profil kulturalny. W soboty nadawano „Panoramę muzyczną” l08, w ktörej przedstawiano przekröj wydarzen muzycznych ostatniego tygodnia. Omawiano tam tež twörczosc poszczegölnych artystow, czy to muzyki klasycznej, czy to populamej. Tego samego dnia nadawano takže audycję dla dzieci. W niedzielę gosčmi dziennikarzy byli pisarze i poeci, takže ei pisząc> amatorsko lub pölprofesjonalnie w języku polskim. W tej audycji między innymi swoje wiersze zaprezentowali wszyscy autorzy antologii „Spotiad Wilii cichychfal”. W ostatnich latach uwienczeniem niedzielnego programų byt felieton möwiony gwarą wilenska przez Wincuka, postač znanąjuž w przedwojennych audycjach radia wilenskiego. Wszystkie audycje przygotowywane przez redakcję polską ilustrowano glöwnie polskimi utworami muzycznymi. W koncu lat osiemdziesiątych audycja polska w radiu litewskim spefaiiala jeszcze jedną wažnąrolę, otož w trakcie rožnych, często gorących debat na temat przyszlošci Litwy. ktore prowadzono na antenie telewizyjnej w języku litewskim byly thimaczone na žywo przez pracowniköw polskiej redakcji. Oczywiscie w większošci wypadköw odbywalo się to poza standardowym czasem antenowym, j aki zostal przydzielony Polakom. Byly to jakby audycje dodatkowe w języku polskim. Swiadczyto to jednak o tym, že ješli byla sprawa, na ktörej specjalnie zaležato nowym wladzom litewskim byla ona realizowana od ražu. Ksztah audycji uformowany w trakcie wielu lat istnienia, do dzisiaj jest akceptowany przez litewskich Polaköw. Znajdują tam bowiem wszystkie wažne dla nich aktualnošci polityczne z žycia kraju, otrzymują komentarze w sprawach konfliktowych, no i oczy­ wiscie dostarcza się im takže rozrywki w języku ojczystym. O populamošci audycji najlepiej swiadczy fakt, že mimo stalego sluchania I Programų Polskiego Radia z Warszawy,

107 R. Mieczkowski, Zaproszenie do mikrofonu, „Czenvony Sztandar” 1982, nr 24, s. 3; idem. Przedstawiamy: Audycja polska w Litewskim Radiu, „Czerwony Sztandar” 1984, nr 146, s. 2. ' W 1984 roku audycja ta miala juž inny tytul - „Kwadrans Muzyczny”

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

217

vviększosč Polakow przestawiala swoje odbiomiki na Wilno, w czasie kiedy emitowana byla audycja polska,09. Zespol redakcyjny, prowadzony w latach 80. przez Romualda Mieczkowskiego, dzisiaj prywatnego wydawcę i redaktora polskiego kwartalnika „Znad Wilii”, liczyl zawsze okolo 5-6 osob. Byly one etatowymi pracownikami Radia Litewskiego i otrzymywaly za swojąpracę takie samo wynagrodzenie jak reszta pracownikow tej instytucji. Dziennikarze audycji polskiej często pracowali wczesniej w „Czerwonym Sztandarze”, gdzie zdobywali najpierw zawodowe ostrogi, aby następnic probowac swoich sit w innym medium. Podobnie jak to mialo miejsce w wypadku gazety, w czasie kiedy powstalo Stowarzyszenie Spoleczno-Kulturalne Polakow Litwy, w audycji radiowej možna bylo ustyszeč wypowiedzi osob związanych z tąorganizacją. Trzeba tež pamiętač, že dziennikarze byli jej bardzo aktywnymi cztonkami. Tak więc w momencie przetomu bardzo pomogla Polakom ta audycja, gdyž dawata možliwosč wyjscia do szerszego gremium z ideami lansowanymi przez SSKPL. Oczywiscie niektore audycje stawaly się podstawą do konfliktow z litewskim kierownictwem, lecz ostatecznie zawsze udawato się je zalagodzič thimacząc jakie obowiązki ma dziennikarz110. W 1989 roku powoiano jeszcze jedną redakcję polską, tym razem w Telewizji Panstwowej Litwy. Trzyosobowy zespol, ktorym kierowal Romuald Mieczkowski - w radiu zastąpil go, zmarty ostatnio, Wtadyslaw Strumilo - przygotowywal emitowaną raz w tygodniu, w niedzielę audycję pt. „Panorama tygodnia”. Przekroj tematyczny progra­ mų telewizyjnego by! podobny do tego, co robiono w radiu. Glowną tematykę stanowila tu jednak kultūra, choč nie stroniono tež i od spraw spolecznych i polityki. Mankamentem programų bylo i jest to, že przygotowuje się go wczesniej i dopiero w niedzielę emituje z tašmy. Jesli wliczyc w to tygodniowy cykl pracy, w efekcie daje to program, ktory nie može bardzo szybko reagowac na wszystkie wydarzenia na Litu ie. Mimo to oglądalnošč tego programų wsrod Polakow na Litwie jest do dzisiaj bardzo duža, a to pewnie dlatego, že nie bylo tu do nicdawna innej altematywy. A i dzisiaj dostęp do zestawow satelitamych, ktore umožliuiająodbior kilku stacji w językupolskim, ze względow finansowych jest ograniczony. Kiedy juž wspomina się audycje telewizyjne w języku polskim trzeba jeszcze wspomnieč o problemie odbioru na Litwie programų Telewizji Polskiej. Przez wiele lat jedynie w Kownie i okolicach, gdzie dzisiaj mieszka najmniej Polakdw, polską teleu izję odbiera się bez problemų. Dzięki temų wielu Litwinow, ktorzy chętnie oglądali nasz program, gdyž byl bardziej interesujący niž to co nadawalo Wilno czy Moskwa, nauczylo się języka polskiego. Kiedy moglem rozmawiač na początku lat 90. z kowienskimi Litwinami, wyražali oni wielkie zainteresowanie retransmisją tego programų na szerszą skalę, z možliwošcią odbioru Programų 2 TVP. Jednak na Wilenszczyznie sprawa W7 glądala calkiem

rt‘ Sam wielokrotnie b ^ a ją c w polskich domach w Wilnie mialem okazję obserwowac jak gospodarz o wlasciwej porze szedl zmieniač stację w swoim radioodbiomiku. Co ciekawe w większoki odwiedzanych domow radio nascawionc „na Warszawę" bylo wlączone non stop. ‘,u Relacja Romualda Mieczkowskiego. Nagranie wposiadaniu autora.

218

R ozdziat .

inaczej. Tam aby odbierač lelewizję polską trzeba bylo wzmacniač sygnal za pomoci przekaznika umieszczonego na vvilenskiej wiežy telcwizyjnej. W okresie, ktory juž w\kracza poza ramy nakrešlone w tytule niniejszej pracy, proby doprowadzenia do retransmisji polskiego programų telewizyjnego przyczynily się do wywolania kolejnego, ostregc konfliktu między Polakami i Litwinami. Charakterystycznąopinię o možlivvošci dalszego rozwoju polskich mediovv na Litvvie. oraz dostępnošci programų Telewi2ji Polskiej dla polskich mieszkancovv Wilenszczyzn> przytacza litewski nauczyciel, Pranas Kniukszta w okazjonalnie vvydanej ksiąžce pt.„Wiletiszczyzna ijęzyk liteivski”, (Vilnius 1990). Pisze on na ten temat w sposob następując> W pevvnym sensie podteksi polityczny mają tež žądania dotyczące retlansacji programų Tclewizji Polskiej na Wileriszczyžnie. Wszysikie omowione przez nas sprawy stanowią jedną ca* los»č: polski obw6d autonomiczny z centrum w t,Wilnie*,n , flaga polska - prawiejak w Polsce Brakuje tylko polskiej telewizji. Poprzez telewizję (jui oprocz samegojej znaczenia symbolicznego) na Wilenszczyžnie bylyby rozpowszechniane nie zawsze korzystne dla Litwy idee poli* tyczno-socjalne, odbywalaby się ekspansja polilyczno duchowa"2. Z kolei w przypisie do tego fragmentu tekstu autor dodaje jeszcze: Od kwietnia 1990 na podstawie ukazu Prezydium Rady Najwyžszej, Telewizja Litewska zaczęla translację programų Telewizji Polskiej. Oczywiscic, my nie možemy odgrodzič się od £wiata W innych krajach telewizja satelitama umož!iwia oglądanic programow telewizyjnych wielu pansiw, jednak w naszym przypadku jest tak: tclcwizja jednego paristwa bez zasady parytcn. prowadzi retlansację programų ielewizji drugiego pahstwa. Oprocz lėgo, tej transmisji domagaja się ludzie, ktorzy tworzą na Lilwie polskie jednostki adminislracyjne, ktbrzy oddalają się od Litwy. Kiedy w grę wchodzi orientacja pewnej częšci mieszkanc6w, ekspansja większego od nas narodu i bardziej wptywowego panslwa mimo woli oslabia naszą pozycję113. Przytoczony fragment publikowanej vv wielkim jak na Litwę nakladzie wypowiedzi zwyklego nauczyciela oddaje znakomicie nastroje częsci spoleczenstwa litewskiego w koncu lat 80. i na początku 90. Jak juž wykazywano wielokrotnie przy okazji innych sfer žycia Polakow w Litewskiej SRR, wszelkie proby z ich strony wyjscia poza ramy na­ krešlone parytetami ustalonymi jeszcze przez w!adze stalinowskie wywolywalo ogromny opor ze strony dužej częšci litevvskiego spoleczenstwa, ktore odbieralo to jako zamach na najistotniejsze interesy narodovve a nie wyraz rzeczywistych potrzeb bardzo licznej i zwartej spotecznošci polskiej w ich kraju. Oczyvvišcie w czasach wszechwladzy komunistycznej reakcje takie na szerszą skalę byfy thimione i pozostawalo tylko miejsce dla ewentualnych wystąpien elity. Jednak juž od konca lat 80. možna bylo mowič co się myšli, stąd

1,1 Cudzyslow zastosowal lu autor jako oznakę nieprawidlowej na Litwie formy pisowni nazwy tego miasta. Zgodnic z ustawą językową, w publikacjach wydawanych na Linvie možna bylo jedynie pisač Vilnius ewentualnie Wilnius ale nie Wilno. " 2 R Kniukszta, Wilenszczyzna ijęzyk liteivski, Vilnius 1990, s. 77. 1,3 Ibidem, s. 91-92.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKiEGO IPOLSKIEJ...

219

tež pojawienie się licznych wystąpien prasowych i nie tylko, wiainie na te tematy. Generalnie we wszystkich wypowiedziach jest widoczna wyrazna fobia antypolska polegająca na imaginowaniu sobie, že Polacy w Warszawie nie myšląo niczym innym jak tylko o tym žeby zagamąč dla siebie częsč Litwy ze stolicąkraju wlącznie. Ta postawa spoleczenstwa litewskiego bardzo charakterystyczna dla okresu odrodzenia narodowego po 1987 roku nie sprzyjala žadnym rozsądnym dzialaniom. Niestety skutki tego odczuwamy až do dzisiaj w postaci polowicznych rozwiązan rožnych spomych spraw polsko-litewskich. Tak tež jest z telewizją. Otož Polacy na Wilenszczyznie mogli oglądač na kanale telewizji panstwowej jedynie w okrojonym wymiarze czasowym, transmisję TV Polonia, ktora byla realizowana wtedy glownie z mysląo Polakach na Zachodzie a nie Wschodzie. Prob­ lem programų telewizyjnego rozwiązuje jednak šamo žyde. Otož dzisiaj, dzięki odbiomikom telewizji satelitamej i sieci kablowej coraz częšciej odbiera się tam r6žne polskie stacje komercyjnell4. Abstrahując od wartosci ich programų, mająone jednązasadniczązaletę, są to programy žywe, zawierające aktualnošci z kraju. Biorąc pod uwagę wszystko co napisano w tym rozdziale, naležy uznač niebagatelną rolę polskojęzycznych mediow w utrzymaniu wysokiego stopnia znajomošci języka ojczystego wsrod ludnošci polskiej w Litewskiej SRR. Co więcej odegraly one niebagatel­ ną rolę w inicjowaniu przemian po roku 1987, kiedy nastąpilo gwahowne odradzanie się polskošci w tym kraju. Oczywiscie to ostatnie nie jest zashigą tych, ktorzy tworzyli pols­ kie redakcje gazet, wydawnictw ksiąžkowych czy tež radiowe. To dziato się wręcz wbrew ich woli, gdyž gldwnym založeniem inicjatorow bylo stworzenie sytuacji sprzyjającej latwiejszemu komunizowaniu i asymilowaniu się Polakow. Pozytywna rola polskich redakcji jest konsekwencjąpostąwy pracujących tam osob, ktore czuty się zawsze Polakami i robily to na co pozwalala w danym momencie sytuacja aby zachowac polskosc na tamtym terenie.

4. Charakterystyczne formy dziatalnošci kulturalnej Polak6w na Litwie1,5 Wilno i Wilenszczyzna historycznie mająswoje znaczące miejsce w dziejach literatury polskiej, jest więc zrozumiate, že nawet po opuszczeniu po wojnie tych terenow przez większošč inteligencji, ei co pozostali będą się starač nawiązywač do dawnych tradyeji.* *Jakjuž wspominalem wczesniej ze względu na biedę wšrod įamtejszych Polaków odbiorniki satelitarne posiada w domu niewielka grupa osób, jednak w miejscach publicznych jak rožne lokale gastronomiezne czy specjalnie do tego przeznaczone swietlice są ogólnodostępne telewizory podlączone do takich zestawów. Sam miatem okazję wielokrotnie widywac jak nawet w litcwskich barach telewizor by! nastawiony na polską stagę satelitamą. W podrozdziale tym przcdstawiono jedynie najwazniejsze fakty związanc z dziatalnošcią literacką Polaków na Litwie oraz dane o polskich zcpolach folklorystycznych i teatrach. Zainteresowanych szerzcj tą problematyką odsylam do lektury broszury: K. Wozniakowski, Polska literatūra Wilenszczyzny 1944-1984, Wroctaw 1985 oraz antologii: Wspcltzesna polska poezja Wilenszczyzny. Antologia, wybór, wstęp i opracowanie J. Kajtoch, K. Wožniakowski, Warszawa 1986 dla dokladniejszego poznania historii dzialalnošci literackiej. Natomiast ksiąžkę: J. Surwilo, Scena polska na Wiliq. 30 lot Polskiego Teatru w Wilnie (przy b. Palacu Kultury

220

R ozdziat

Oczywišcie w sytuacji naglego wyjalowienia šrodowiska trudno byto mysleč o szybkirr. powrocie do stanu sprzed 1939 rokujednak na zasadzie wolnych kroczkow trudy podejmowano juž wkrotce po wojnie. Idąc za Krzysztofem Wožniakowskim, ktory jako pieru szy zająt się tąproblematyką, historię tworzenia nowego polskiego šrodowiska literackiegc w Litewskiej SRR možna podzielič na kilka zasadniczych etapovv116*. Pienvszy z nich przypada na czas powojennego transferu ludnošci i pokrywa się z okresem wydawanii gazety ,JPrawda Wilenska*\ a zamyka się między 1944 a 1948 rokiem. Kolejne etapy to lala: 1949-1952, 1953-1957, 1958-1967, 1968-1977, 1978-1990. Natomiast ostatni,’zapoczątkovvany w roku 1991 trwa do dzisiaj. Do roku 1948 dzialalnosč literacka Polakovv na Litwie zamykala się glownie w probach pisarskich uczniovv wilenskich gimnazjovv nr III i nr V. W tym okresie dzialalo „kotke samorodnej tworczošci artystycznej” przy kole mlodziežovvym ZPP w Wilnie, ktdrego czlonkovvie mieli okazję zaprezentowač swoje možlivvosci podczas akademii z okazji šwięta 3 maja, w 1945 roku 11 . Od roku 1947 aktywną dzialalnosč rozpoczęto kolko literackie przy wilenskim V gimnazjum118. Natomiast od marca 1948 roku zaczęla dzialač „grupa mlodych literatovv” przy redakcji „Prawdy Wilenskiej”. Žywot tej ostatniej inicjatywy b>{ bardzo krotki gdyž wlasnie w roku 1948 przestala się ukazywač ta gazeta, šitą rzecz> przestala więc istnieč tež „grupa mlodych literatovv”. Na tym tež zamyka się pierwsz> okres tworzenia polskiego šrodovviska literackiego na Litwie. Sladow tej dzialalnosci jesi niewiele, sąto jedynie nieliczne publikacje na lamach „Pravvdy Wilehskiej”. Autorzy z tamtych czasow pozostają dzisiaj kompletnie nieznani jako tworcy, a i wartošč ich publikowanych utworow jest niewielka. Jedynym trwalym sladem tamtych czasovv, ktor> przetnval až do dzisiaj byto bardzo populame vvsrod polskiej mlodziežy szkolnej pisanie vvierszy. Byto to i jest wšrod wielu z nich swoistą modą. Tak przynajmniej byto jeszcze na początku Iat 90. Oczywiscie nie vvszyscy, ktorzy pisali wiersze naleželi do specjalnych kotek literackich czy poetyckich, byla to bowiem przede wszystkim ich wewnętrzna potrzeba przelewania svvoich refleksji na papier. Jednak częšč tych utworow trafiala na lamy polskojęzycznego czasopisma wydawanego na terenie Litwy. Lata 1949-1952 to czas marazmu czy može raczej ušpienia, kiedy brak bylo wszelkich zevvnętrznych sladow dzialalnosci na tym polu. Gtowną tego przyczyną byl na pevvno brak prasy polskiej o centralnym zasięgu, redagowanej a nie tylko tlumaczonęj przez Polakow. Jak vvspomniano o tym wczešniej vviększošč prasy w języku polskim to byl> thimaczenia, z tego powodu trudno byto liczyč na umieszczenie tam dodatkow7 ch polskich ut^'orow wierszowanych czy nawet zwyklych artykulow. Co więcej z powodu braku

Kolejarzy) 1965-1995, Wilno 1995 polecam dla pelniejszego poznania szczeg61ow związanych z dzialalnošcią polskich teatrow amatorskich w Wilnie. Zasadniczy zrąb niniejszego podrozdzialu zostal takže oparty gtownie na ustaleniach tych publikacji wzbogaconych wtasną kwerendą i nowszymi materialami opublikowanymi po ich ukazaniu się. 1,6 K. Wožniakov\’ski, op. cit. 1:7A. Naborowska, Dzialalnosčkuliuralna Zunązku FhrrioiowPolskich w IVilnie, „Prawda Wilenska~ 1945, nr 119, s. 3. 1,8 K. Wožniakowski, op. cit., s. 7.

KONCESJONO WANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

221

polskiej redakcji, ktôra przynajmniej w sposôb ograniczony miala wptyw na tresč gazety trudno bylo znaležc partnere do rozmowy na temat promowania polskich autorôw wierszy, a tym bardziej, wymagającej więcej miejsca na iamach prozy. Dopiero w roku 1953, kiedy pojawit się polski dziennik „Czenvony Sztandar” rozpocząl się trzeci etap polskiej dzialalnošci literackiej, tnvający tym razem do roku 1957. Byla to druga prôba integracji tych Polakôw, ktorzy odczuvvali potrzebę pisania. I tym razem, podobnie jak w latach 1944-1948 publikowane utwory byly niezbyt wysokiego lotu. W dužej częšci byly to wrçcz wiersze agitacyjno-propagandowe119. Szczegôlnie wiele takich utworôw publikowal Franciszek Karwacki, przedwojenny dzialacz KPZB. Dla omawianego okresu wazne jest jednak nie to, že znalazly się nowe osoby chcące pisac, lecz pojawienie się Wladyslawa Abramowicza120 jako animatora tego srodowiska. Abramowicz prowadzit pracç w kôlku literackim metodą seminaryjną czyli polegalo to na prowadzeniu spotkan, w trakcie ktôrych omawiano poszczegôlne utwory prezentowane przez jego czlonkôw. Rôwnoczesnie w trakcie tych spotkan podejmowano decyzje o publikacji wierszy na lamach „Czerwonego Sztandaru”, co niekoniecznie bylo honorowane przez redakcję121. Liczące 23 czlonkôw kôlko literackie dziatające przy redakcji tego dziennika zaprzestalo pracy okolo roku 1957 z powodu spadku aktywnosci. Najbardziej plodny z autorôw, Franciszek Karawacki wyjechal do Polski, o losach innych trud­ no coš dzisiaj powiedziec. Jak zauwaza Krzysztof Wozniakowski najwažniejsze dla tego okresu bylo rozbudzenie kulturalne wsrôd Polakôw i wytworzenie się u wielu z nich ambicji literackich122. Wkrôtce po zaprzestaniu dzialalnošci przez pierwsze kôlko literackie przy redakcji „Czerwonego Sztandaru”, Wladyslaw Abramowicz powolal w roku 1958 nowe, dalo to tež początek kolejnemu, tym razem juž bardziej owocnemu etapowi rozuoju polskiego srodowiska literackiego na Litwie. Tym razem dzialano juž ze znacznie większym rozmachem. Widac tež bylo pierwsze proby nawiązania do przedwojennych tradycji wilenskich. Zebrania, na ktôrych omawiano dorobek czlonkôw nazwano w 1959 roku „piątkami literackimi” zas rok pôzniej przyjęto juž nazwç przedwojenną czyli „šrody literackie” l2\ Specjalnie dla czlonkôw kola naukowcy z wilenskich uczelni przygotowywali wyklady z historii literatury, w tym takže omawiając twôrczosc takich autorôw jak Remarqu’e, Tolstoj, Hemingway czy Tuwim,24. Organizowano takže spotkania z zawodowymi literatami litewskimi, w trakcie ktôrych omawiano glôwnie problemy warsztatowe. Nie zawsze byly one mile dla czlonkôw kola. Miçdzy innymi pisarz litewski Vytautas Sirijos Gira,*20

9J. Kajtoch, K. Wozniakowski, Opolskim pisarstiine wLitewskiej SRR, [w:Į Wspolczesna pobka poezja Wilens2xz)'zny., s. 6. 20 Byl to przedwojenny wilnianin, ktôry uwazal siç za Litwina ale mimo to bardzo wiele robil po wojnie aby zachowac šlady polskošci na Wilenszczyznie. W zasadzic nie będzie blçdcm ježeli zaliczy siç go do przedstawicicli polskiej intcligencji wpowojennym Wilnie. K. Wozniakowski, op. cit„ s. 9. “ Ibidem, s. 12. “ Zainteresowanych historią przedwojennych wŠrod Literackich*’ odsylam do ksiąžki: J. Hemik Spalihska, Wiletiskie Šrody Literackie (1927-1939), Warszawa 1998. ‘J K. Wožniakowski, op. cit., s. 13.

222

R ozdziat »

ktory potraktowal swoje spotkania z polskim amatorami bardzo powaznie zwracal uwagę na bardzo w ide niedociągnięč warsztatowych a przede wszystkim na ewidentne Me­ dy językowe autorow. Jego konkluzjąna taki stan rzeczy bylo to aby zajęli się oni najpieru cwiczeniem języka jako takiego, na przyklad pisząc korespondencje do gazet125. Taka ocena musiala urazič ambicje mtodych adeptow poezji, ktorzy zapewne juž czuli się następcami wielkiego Adama. Powstala polemika, na ktorąze zrozumialych względow litewski pisarz juž nic odpowiedziat. Kiedy mowimy o pierwocinach nowego polskiego srodowiska literackiego na Wileriszczyznie trzeba pamiętač, že polscy amatorzy poezji žyli nadal w kraju komunistycznym. gdzie wszystko podporządkowano tym ideom. Wszelka dzialalnošč amatorska, a szczegolnie ta o charakterze kulturalnym takže byla temų podporządkowana. W związku z tyre nawet amatorzy musieli odpowiadac na sugestie z gory i w pewnym sensie pisač utwon „na zamowienie'*. Na przyldad w trakcie czerwcowego spotkania kdka literackiego w 1963 r omawiano niedawne przemowienie Nikity Chruszczowa w trakcie spotkania na Kremlu z tworcami literatury i sztuki. W relacji „Czerwonego Sztandaru” z tego zebrania czytamy: Wszyscy zabierąjący glos podkrcslali znaczenic litcrarury w wychowaniu nowego czlowieka budowTiiczego komunizmu. Literaci powinni šmiclcj i glębiej poznawac žycie, iworzyc utwor> o swych wspdczesnych, o przodujących ludziach, ktorzy są wszędzie w každym kotchozic. sowchozie, przcdsiębiorstwie, na budowachl26. Jako przyklad tworczosci będącej efektem takich naciskow owczesnego mecenasa niech postužy wiersz Stawomira Worotynskiego zamieszczony w tym samym numerze „Czerwonego Sztandaru”. Naležy tu dodac, že byl to i pozostaje do dzisiaj - mimo, že zmart smiercią samobojczą w roku 1983 - najciekawszy i najzdolniejszy powojenny polski poetą na Wilenszczyznie. O jego klasie w tej dziedzinie može swiadczyc fakt publikowania jego juž czysto osobistych utwordw na iamach znanych w Polsce czasopism literackich. Jednak na radzieckiej Litwie, aby zaistnieč mūšiai pisač takže i inne utwory odpowiadające duchowi paristwa, w ktorym przyszlo mu žyč. Nawet jego debiut z roku 1961 byl pošwięcony Kubie l27. Takže w następnych latach trzeba się bylo oplacač panstwowemu mecenasowi wierszami, takimi jak ten: D o m y w T aurage

Dachy. Dachy. Dachy. Starym poniemieckim domkom Juž 7 zapomnianą datą W kalendami žycia w'ciąž istnieč. I,:5 Ibidem, s. 14. !2f>Žebrame kolba literackiego, „Czerwony Sztandar" 1963, nr 132, s. 3. Spottad Willi cichychfal. W)'bor unerszy poetthvpolskich naležących do kolba literackiego przy redakcji dzienttika „Czcru’ony Sztandar”, opracowali S. Jakutis i J. Kudirko, Kaunas 1985, s. 136.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOMNIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ...

223

Nie myšlę o nich. I chwile czamej doby, Co niosla na plecach wojna, Nie $ą tež w moich myslach. Po co? Gdy woköl rosną Nowc wspölczesne domy, Wysokie, jak bliski Kosmos I jak sumienie czyste, Žycic moje i mysli moje Džwięczą akordem radošci W szczęsliwym rytmie Ojczyzny.

Przy okazji tego wiersza warto zwröcic uwagę na jeszcze jedno ograniczenie jakie narzucano polskim autorom. Bylo to nazewnictwo miejscowosci na terenie Litwy, ktöre zgodnie z wymogami stawianymi przez wladze musialy byč podawane w brzmieniu litewskim i jedynie zapisane polskim alfabetem. Naležato więc pisač Wilnius a nie Wilno, Taurage a nie Taurogi, Ejszyszkies a nie Ejszyszki, itd. To bylo dosč często powodem do unikania podawania do publikaeji utworöw odnoszących się do Wilenszczyzny, gdzie wymienialo się miejscowe nazwy. Będąc w zgodzie z przepisami jednoczesnie w oczach polskiego czytelnika naražano się bowiem na šmiesznošč. Drugie kolko literackie, mimo dose aktywnej dzialalnosci przetrwalo tylko do roku 1967. Wiązalo się to zasadniezo ze šmiercią Wladyslawa Abramowicza w 1965 roku. Kiedy zabraklo giöwnego animatora w srodowisku polskich autoröw ponownie zapanowala stagnaeja, jedynie niektörzy podejmowali pojedyneze proby publikaeji na lamach „Czerwonego Sztandaru”. Do ponownej aktywizacji srodowiska doszlo w latach 1968-1977 oczywiscie takže z pomocą redakeji „Czerwonego Sztandaru”. Tym razem zmienila się jednak struktūra organ izacyjna. Od kwietnia 1968 roku zacząl dzialač Klub Interesujących Spotkan (KIS), ktöry zostal podzielony na trzy sekeje: literacko-dziennikarską, krajoznawezo-etnografiezną i sekeję fotoamatoröw i filmowcöw128. Nowymi liderami tego srodowiska stali się teraz dziennikarz Stanislaw Jakutis i lekarz Medard Czobot. W ramach prac sekeji literacko-dziennikarskiej mialy miejsce między innymi spotkania z przebywającymi w rožnych okresach na Litwie polskimi pisarzami: Jerzym Putramentem, Julianem Przybosiem, Emestem Bryllem, HannąOžogowską, Janem Dobraczynskim czy aktorami z Te­ atru Starego w Krakowie l29. Spotkania te mialy ogromne znaczenie w ksztaltowaniu się, a wlasciwie w tym czasie juž krzepnięcia polskiego srodowiska literackiego na Lit­ wie, a tak na prawdę to w Wilnie. Teraz bowiem, pomimo rozwiązania się kolejnego kölka literackiego, wielu jego czlonköw pozostawalo nadal aktywna. Do tych co pozostadolączyli wtedy mlodsi, zdolni adepci sztuki poetyckiej wywodzący się z založonego

K Wožniakowski, op. cit., s. 19.

Ibidem.

224

R ozdziat t

w 1968 roku, w Wilenskim Panstwowym Instylucie Pedagogicznym (dzisiaj Uniwers>tet Pedagogiczny), nowego Klubu Miodych Literatow „Pienviosnek”. Wtašnie ta grupi dala początek w roku 1978 trzeciego Kolka Literackiego przy redakcji „Czerwonego Sztazdaru”. Koniec lat 70. to juž calkiem nowy czas w historii polskiego šrodowiska literackieg: Teraz obok dužej grupy osob piszących okazjonalnie wiersze bardzo proste warsztat:wo, uksztahowala się wreszcie grupa poetow na poziomie profesjonalnym, ktorych utworpublikowano takže obok innych vvspolczesnych polskich poet6w z kraju, na lamach wroclawskiej „Odry” oraz innych periodykovv o charakterze literackim jak np. „Radar”. Wsroc tych autorow znalazl się Slawomir Worotynski a obok niego Wojciech Piotrowicz, Her.ryk Mažul, Romuald Mieczkowski i Jozef Szostakowski. W latach 80. dolączyla do nicr wspaniala liryczka Alicja Rybalko. Teraz jest to juž grupa poetow, ktorym zbędna je>: etykietka Polaka z dawnych Kresow gdyž ich utwory bronią się šame. Największym osiągnięciem trzeciego kolka literackiego byla publikacja wspomnianr juž wczešniej antologii wlasnych utworow pt. Sponad Wilii cichychf ai. Pojavvienie się tegc tomu bylo istną sensacją nawet poza granicami Litwy l3°. Oczywiscie wartošč zamieszczonych tam utworow byla rožna, jednak ich ocenę naležy pozostawič specjalistom oč literatury130131. Z perspektywy opisu powojennej historii Polakow na Litwie najwažniejsr. jest zaš sam fakt pojavvienia się takiej publikacji, swiadczy to bovviem o šile tworzonegc od roku 1944 polskiego šrodowiska literackiego, zaš sam odbior spoleczny tomu o potrzebie istnienia na Litwie takiego šrodovviska. Oczywišcie ze względu na czas vvydania tego tomu, wybor wierszy byl jeszcze došč ograniczony. Zabraklo w nim miejsca na tematy zbyt bezpošrednio związane z aktualnymi problemami Polakow na Litwie. Poniewaž oficjalnie problemy takie nie istnialy, to i wierszy byč nie mogto. Na publikację wierszy takich jak na przykiad przedstawiony nižej, autorstwa Zbigniewa Maciejevvskiego. trzeba bylo jeszcze poczekač. P a t r i o c i 132

Adapter z cicha szepce Bachem... W pokoju pöbnrok... Wicszcze vvszafie... Ze šciany wsröd kosztownych tapet, Bezšmiertnych dziel, antycznych gratöw na grono ludzkich automatow spoglądają Mistrz - Idea - Zapal. Na stole plonie stuswiecowy kandelabr polski - narodowy.

130 Recenzje tej ksiąžki ukazaly się między innymi na lamach paryskiej „Kultury” oraz krajowych czasopism: „Więž”, „Powsciągliwošč i Praca”, „Kurier Polonijny”. Ocenę taką možna znaležč na przyklad w tekscie: W. J. Podgorski, „Czy wroci kiedys poetą?" Poezja polskiego Wilna - dzisiaj, [w:] idem, Litwa-Polska XIX i X X wieku, inspiracje literackie, kulturalne, oswiatowe. Wybor esejöw, Warszawa 1994, s. 215-261. !32 A. Srebrakowski, Sponad Wilii cichychfal, „Kurier Polonijny” 1989, nr 2, s. 8.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLSKIEJ. . .

225

Rozmowa toczy się dosč wzniosla o Racinic i o Czajkowskim, o wladcach, rządach, insurckcji, palriotyzmie i protekcjach... „Oj, nie ma, nie ma polskiej sceny w grodzie nad W ilią- My io wiemy... W grodzie prastarym i lak swojskim z rzadka się styszy mowę polską... Nawei möj mlodszy, Anuprelis, vvdając babcię, znaczy - Selę, krzyczy; bobute Salomėja! Skamienial Mistrz... Wsröd westchnicn Bacha pouciekali Wieszcze z szafy. Ze wsiydu plonie stuswiecowy kandclabr polski - narodowy...

Okres w historii polskiej dzialalnosci literackiej na Litwie jaki rozpocząl się w roku 1978 wraz z powolaniem trzeciego Kölka Literackiego przy redakeji „Czerwonego Sztandaru”, možna powiedziec trwa do dzisiaj. Jest to bowiem czas juž w petni uksztahowanego Srodowiska, gdzie znajduje się miejsce dla twörcow wierszy prostych, okazjonalnych, czasami nawet grafomanskich, z drugiej zas strony mamy tam juž twörcow dojrzalych artystycznie, ktörymi možna pochwalic się na zewnątrz. Jednak ze względu na przemiany polityczne na Litwie i ich następstwa naležy wyodrębnič nowy okres zaczynający się nawet nie od roku 1989 kiedy powstala pierwsza samodzielna polska organizaeja spoleczna ZPL, a od roku 1991 kiedy opublikowano pierwszy tom poezji wilenskiej autorki Alicji Rybatko w ramach Biblioteki „Magazynu Wilenskiego”. Od tego bowiem mo­ mentu twörey przygotowywali juž swoje utwory bez ograniczen narzucanych im wczesniej przez cenzurę. Dlatego dopiero teraz možna zacząč mysleč o prawdziwej ocenie powojennego, polskiego dorobku pisarskiego na Litwie. Teraz jest to bowiem juž prawdziwy glos naszych autoröw. Niewątpliwie naležy ocenič caly powojenny okres budowania polskiego srodowiska literackiego za bardzo pozytywny. Glöwnie dlatego, že stworzono pewien wzorzec osoby kulturalnej, do ktörego dostosowala się większošc polskiej spolecznosci na Litwie. Ambicją bardzo wielu Polaköw bylo podejmowanie wlasnych prob pisarskich, co więcej vvTęcz obowiązkowe stalo się pi Ine šledzenie wszelkiej dostępnej literatury polskiej. To wlasnie powodowato, že mimo wszystko poziom polskiej swiadomosci narodowej na Litwie byt ciągle bardzo wysoki, mimo postępujących procesöw rusyfikacji i litwinizaeji. » Po krotkim epizodzie z przelomu 1944 i 1945 roku, kiedy w Wilnie dzialaly jeszcze dwa polskie teatry zawodowe, przez następne dziesięč lat tarntejsi Polacy zostali pozbawieni profesjonalnych występow artystycznych w języku polskim. Przelom nastąpil do­ piero w roku 1955 kiedy przygotowywano się do obchodu 100-lecia šmierci Adama Mickiewicza. Wtedy to polscy studenci Uniwersytetu Wilenskiego oraz Wilenskiego In-

226

R ozdziai V

stytutu Pedagogicznego, razem z grupą poetów skupionych w Kólku Literackim przv redakcji dziennika „Czenvony Sztandar”, zachęceni przez znanego juž przed wojną wilenskiego historyka sztuki Jerzego Ordę, zorganizowali 19 marca 1955 roku okazjonalm. wieczór artystyczny 133. Na program zložyly się recytacje, vvystęp chóru, inscenizacje i występy wybranych solistów. Uczestnikiem tego programų byl wtedy między innymi. wówczas uczen a dzisiaj znany w Polsce kompozytor Romuald Twardowski, któr>' zagral na skrzypcach utwory Henryka Wieniawskiego. Poniewaž występ zostal przyjęr> bardzo dobrze postanowiono powolac zespól artystyczny, który miai częšciej organizowac takie programy. ILUSTRACJA 19. Pienvszy sklad zespotu „Wilia”. Zdjęcie z 1957 r.

Žrodlo: [D. Piotrovvicz, S. Jakutis], PolskiLudowyZespčtPiešnii Taiica „Wilia". Programkoncertu25-lecia dnia 6 lutego 1981 roku, VVilnius 1981, s. 3. Jako glownych organizatorovv Polskiego Zespolu Tvvorczošci Amatorskiej wymienia się: Tadeusza Stefanovvicza, ktory zostal jego pierwszym prezesem oraz Teresę i Barbarę Garszko, Irenę i Annę Lukaszewicz, Teresę i Karynę Briulanki, Jadwigę i Ryszardę Ro-

[D. Piotrowicz, S. Jakutis], Polski LudouyZespol Piešni i Tatica „Wilia”. Program koncertu 25-lede dnia 6 lutego 1981 roku, Wilnius 1981, s. 3.

KONCESJONOWANE FORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGO IPOLJSKIEJ...

227

manowskie, Henryka Wincela, Antoniego Gajewskiego, Janinę Dubrawską, Franciszka Kowalewskiego, Mariana Wojtkiewicza, Irenę Woronko a takže pamiętanych dzisiaj tylko z nazwiska Bohdziuna i WierszyllęI34*. Po spolkaniu organizacyjnym ustalono, že pierwszy występ zespohi odbędzie się 8 maja 1955 roku. Częšč artystów cwiczyla na Uniwersytecie Wilehskim, stanowiący resztę zespohi tancerze korzystali z gošciny Szkoty Sredniej nr 5 na Antokolu w Wilnie. W pierwszym okresie tancerze musieli polegač tylko na sobie gdyž nie mieli žadnego choreogra­ fą. Uklady taneczne byly więc calkowicie ich wlasnym dzielem. Znacznie lepiej miala się grupa recytatorska, ktorą prowadzil wspomniany juž Jerzy Orda, jeden z ostatnich inteligentów polskich, który pozostal po wojnie w Wilnie. Kolejny występ ponownie okazat się sukcesem. Co prawda w repertuarze musialy się znaležč takže utwory kompozytorów radzieckich ale obok tego przedstawiono piešni polskie do slów Adama Mickiewicza czy powtórzone za polskim „Mazowszem” na przyklad slynna „Kukuleczka” i w ide innych. Bardzo szybko zespól zacząl się rozrastač, chętnych do pracy sposród polskiej mlodziežy bylo bardzo wielu. Jeszcze w tym samym roku zorganizowano (27 listopada) kolejny koncert, który potwierdzil zapat, a co wažniejsze rosnące umiejętnošci czlonków zespohi. Wlasnie dzięki temų udalo się tež znaležč wlasciwego mecenasa dia mlodych artystów. Teraz przeniesli się oni z uniwersytetu do Republikanskiego Palacu Kultury Związkow Zawodowych. Tam dopiero uzyskano profesjonalne warunki do pracy artystycznej oraz potrzebne do tego ftindusze. Kierownictwo choru objąt absolwent konserwatorium w Wilnie Wiktor Turowski, natomiast opiekę nad tancerzami przejęla jako Choreograf Zofia Gulewicz. Byla ona przedwojenną absolwentką Wyžszej Szkoly Baletowej w Warszawie oraz przez pewien czas solistką Opery Warszawskiej. Orkiestrą natomiast dyrygowal teraz Edward Pilipajtis, dyrygent litewskiego Panstwowego zespohi Ludowego Piešni i tanca „Lietuva” ,35. Od tego tež czasu datowany jest okres wlasciwej dzialalnošci zespolu, który przyjąl nazwę „Wilia”. Mimo sukcesów i dobrego mecenasa początkowo liczba występow byla ograniczona, gdyž brakowalo do nich odpowiedniej oprawy. Chodzi tu oczywiscie o stroje ludowe. Na początku roku 1957 polski dziennikarz z Wrociawia, Franciszek Szydlowski skaržyl się w lišcie do ministra spraw zagranicznych PRL, že Ministerstwo Kultury i Sztuki ofiarowalo zespolowi jedynie 4 stroje krakowskie, co mialo niby zaspokoič ich potrzeby136. Odpowiedni komplet ubran udalo się wrcszcie zebrač po kilku latach tak, že dopiero 17 marca 1958 roku mògi się odbyč pierwszy koncert w kostiumach regionalnych. Od tamtej pory ..Wilia” odwiedzila z występami w ide miejscowosci na Litwie i innych częšciach Związku Radzieckiego. Przy okazji odwiedzin w innych republikach radzieckich, w 1962 roku nawiązano wspolpracę z Polskim Teatrem Ludowym ze Lwowa, którego založycielem i pienvszym režyserem byl Piotr Hausvater, znany na Litwie juž wczesniej jako autor podręcznikow

:% ĄIbidem; Polski zespól Artystyczny Piešni i Tatua Wilia XL-lat, Wilno 1995, s. 2. ” S.Jakutis, Polskizespól LudowyPiešni i Tarka„Wilia”w Wilnie, „Literatūra Ludowa" 1966, nr 2/3, s. 88 56A Srebrakowski, Polary na Litwie 40 lat tanu. Stanposiadania w oczachpolskiegodziatnikarza, „Znad Wilii" 1995, nr 21, s. 6.

228

Rozdziat V

dojęzyka polskiego, ktore sprowadzano tu z Ukrainy,37. Oba zespoly zaczęty cyklicznie przygotowywač wspolne występy. Między innymi w roku 1974 byt to Wieczor tivorczosc. Adatm Mickieuncza i Stanislaiva Moniuszki. Z czasem „Wilia” zaczęta występowač takže w radiu i televvizji litewskiej dzięki czemu wszyscy Polacy w republice mieli okazję poznac ten slynny juž zespol. Mimo to najwažniejsze. tak dla artystovv, jak i dla widzow byly występy na žywo. W trakcie nich zawsze mialo miejsce istne polskie šwięto. Ogromne rzesze Polakow zbieraty się aby zobaczyč sw6; zespol. Chociaž do repertuaru trzeba bylo zawsze wlączyč przynajmniej jeden utwo: radziecki, to i tak występ „Wilii” zawsze byt vvielkąuroczystošciąpatriotycznądla Polakow,3\ Oprocz dzialalnošci artystycznej tak wažnej dla polskich mieszkancow Litwy i innvch republik radzieckich, w ktorych miala okazję występowač „Wilia”, miala ona takže znaczenie jako swoista szkola polskich dzialaczy spotecznych, ktorzy mieli okazję najbardzie wykazač się w czasie zmian politycznych na Litwie. Czlonkowie zespolu mieli tę przewagę nad większošcią swoich rodakow, že wielokrotnie podrožowali po kraju i poznavvaL lepiej jego wszystkie problemy, a poza tym stykali się z Polakami w innych republikach Rownoczešnie mimo oficjalnego uznania ze strony wladz republikanskich, ktore tožyh na utrzymanie zespolu, jego czlonkowie musieli borykač się z wieloma problemami natury administracyjnej. Boję z urzędnikami staly się więc dobrą szkola dzialalnošci spotecznej. Ludzie ei wiedzieli na czym tak na prawdę polega funkcjonowanie republiki, w ktore; im przyszlo žyč i co trzeba robič aby w niej przetnvač bez większych problemow. To wszystko razem dawato okazję do wielu przemyšlen, ktore ostateeznie zaowocowaly pc roku 1987, kiedy vvielu bylych i aktualnych czlonkow zespolu bardzo aktywnie vvlączyic się do dziatan na rzecz odrodzenia kulturalnego i narodowego Po lakow na Litwie. Až do roku 1961 byl to jedyny polski zespol artystyczny na Litwie, dopiero w tym roku wtadze przystaty na to aby powolač Zespol Folkorystyczno-Teatralny „Inkaras" (,JCotwica”) dzialający przy kowienskiej fabryce o takiej nazwie. Inicjatorkąpowolania zespolu byla Helena Umiaž, ktora wczesniej juž prowadzita w Kownie kuršy języka poiskiego 1378l39. Wtašnie w trakcie tych zajęč powstala myšl aby powolač w Kownie coš na 137 K. Wožniakowski, Wspolczesny polski teatr amatorski w ZSRR. Szkic informacyjny, „Pamiętmi Teatralnv” 1981, z. 1., s. 149. 138 Na przyklad w 1966 roku, kiedy zespol występowal gošcinnie w Warszawic, w repertuarze znalazty się następujące utwory: Polonez powitalny, Piešn o Leninie, Mazur, Wilia - piešr. do stów Adama Mickiewicza, trzy utwory litewskie, Piesh Filaretów, Polka Strypunska. Jak pognaia stara baba, Kadryl, Lečcie golębie. Druga częšč koncertu to juž bylysair.i polskie utwory regionalne. (S. Jakutis, op. cit., s. 91). Jak widac z tego zestawienia wyraznii jeden utwór stanowil haracz wobec ówczesnych sponsorów, ale tei wszyscy wtedy zdavv-ali sobie sprawę z tego i przyjmowali jako zio, konieezne. W Kownie oraz na pozostatym obszarze zamkniętym w przedwojennych granicach Litwy przez caly okres powojenny až do dzisiaj (rok 2000) nie bylo i nie ma žadnych szkól z po;skim językiem wykladowym. Jedynym sposobem na utrzymanie języka ojców oraz kultur ojczystej wsród tamtejszej ludnošei polskiej bylo prowadzenie kursów języka polskiegc. które dzisiaj nazywane są szkólkami sobotnimi czy niedzielnymi. Oczywiscie wszystkc jest tam prowadzone nadal wlasnymi silami. W porównaniu do ismiejących potrzeb nawe: pomoc konsulatu RP jest raczej natury symbolicznej.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

229

wzor „Wilii” 140 Bazą dla nowcgo zespohx štai się Dom Kultury kowienskiej fabry k: „Inkaras". Helena Umiaž kierowala zespoiem przez pierwsze dziesięc lat jego istnienia. Od roku 1971, czyli od momentu jej smierci to zadanie przejąl Henryk Wojnowski, zwiazany z zespoiem od 1967 roku 141*. Wsr6d czlonkow „Inkarasau” oprocz Polakow byli takže Litwini. Między innymi, podobnie jak to mialo miejsce w „Wilii", zespol potrzebowai profesjonalnego choreografa, ktorym w tym wypadku zostal wlasnie Litwin, Petras Walickas. Jak się okazalo lata wspotpracy z polskim zespoiem doprowadzily do takiej integracji, že udzielając wywiadow przedstawial się on jako Piotr Walicki, co u Litwinow, szczegolnie od konca lat 80., bylo i jest bardzo rzadkie,42. Jest to dowod na to - co prawda jednostkowy - že polska kultura mogla bye atrakcyjna dla przedstawicieli innych narodowosci w republice. w tym tež tej dominującej. Poniewaz w Kownie byio bardzo wiele mieszanych rodzin polskolitewskich, šilą rzeezy do zespohi trafily dzieci z takich malzenstw. a czasami nawet litewscy matžonkowie polskich czlonkow „Inkarasu” ,43. W ostatnich latach podobnie się dziato takže w innych polskich zespolach, ktore masowo zaczęly powstawac po roku 1976. Na przyklad w Ejszyszkach, w polskim szkolnym zespole „Kwiaty Polskie" chcą występowač juž nie tylko cztonkowie mieszanych rodzin, ale nawet rodowici Litwini czy Rosjaniel44. Kowienski zespol podobnie jak „Wilia" by! za swoją pracę wielokrotnie nagradzany. Ministerstwo kultury Litewskiej SRR przyznawalo im na przyklad odznaki „Przodownika Tworczosci Amatorskiej Litewskiej SRR", dyplomy oraz szereg innych wyrožnienl4\ Bylo to niewątpliwie wyrazem tego. že wladza traktowaly polskie zespoly dzialające przy litewskich domach kultury jako kolejne placowki tworczosci artystyeznej jakich bv\o wiele w republice. Istnienie ich miešeilo się w szerokich ramach dzialalnosci kulturalnej akąmožna bylo prowadzic w republice zgodnie z zaioženiami rządzącej partii komunistyeznej. Faktem jednak jest, že gdyby nie grupka Litwinow zainteresowanych polskim folklorem, to trudno bylo mysleč o dzialalnosci na szerszą skalę polskich zespolow. Ogromne zmiany na polu polskiej dzialalnosci artystyeznej o charakterze folklorys^cznym nastąpily w roku 1976. Wtedy z iniejatywy bylego czlonka „Wilii" Wladyslawa Korkucia (dyrygent) oraz Heleny Rotkiewicz (kierowanie grupa taneezną) w polskiej szkole :ir 19 w Wilnie powolano zespol „W'ilenką” l46. Bylo to przedsięvvzięcie podobne do ..Wilii" tyle tylko, že z udzialem dzieci, uezniow wymienionej szkoly. Powolanie „Wilen*"A. Bajor, „...Niech žyjq nam!”Na 25-lt(ie PolskiegoZespolti Folklorystycznegoprzy kautuiskitn zakfadzie „Inkaras", „Czenvony Sztandar” 1986, nr 82, s. 3. Ibidem. ’■B. Barška, „Oj /}•JasiuJasidiku... ”. Pmniera iv Polskim Zespole Folklorystycznymprz)>zakladouytn DK „Inkaras" iv Kaunasie, *Czerwony Sztandar** 1988, nr 148, s. 3. Ibidem.

Relacja ustna dyrektora polskiej szkoly w Ejszyszkach A. Fiedorowicza udzielona autorowi w paždzierniku 1996 roku. ‘3Polski Zespol Folklorystyczny DK „Inkaras" obchodzil sive 25-lecie, „Czen\'ony Sztandar” 1986, nr 86, s. 3. Wilenka. Program koneertu X-lecia, Wilnius 1982, s. 2.

230

Rozdzic ’

i

Žrbdfo: W ilenka. P ro g ra m k o n c e rtu X -le c ia , VVilnius 1982.

ki” stalo się sygnalem dla nauczycieli w innych szkolach polskich na Wilenszczyznie ab> i oni przystąpili do podejmowania podobnych inicjatyvv. W ciągu następnych 13 lat osiągnię:. w tej dziedzinie dosč imponujące efekty. W roku 1989 istnialo juž lącznie 46 takich zesp:low: 6 w Wilnie, 21 w rejonie vvilenskim, 8 w rejonie solecznickim, 9 w rejonie trockine 1 w rejonie svvięciariskim i 1 w Kownie147. Oczywišcie po tym roku, kiedy juž istnial s č modzielny Związek Polakow na Litwie r6žne polskie zespoly povvstavvaly nadal. Wedh.^ stanu na rok 1993 na catej Litwie dzialalo lącznie 61 rožnych zespolow, ch6row, kapt i jedna orkiestra. Oprocz tego pojavvila się dwojka znanych solistovv: Maria Krupovviej i Dominik Kuziniewicz tzw. Wincuk,4S. Wšrod zespotovv powstalych w latach 70. i 80. na szczegolną uwagę zasluguje „\V lenszczyzna” povvolana przez Jana Mincewicza w 1980 roku, po przeksztalceniu wczes-1

11 Wykaz polskuh zespolču’ ludourych w \Vilnie i na Wttetiszczyznie. Przygotovvany przez dzial Ku.tury Zarządu Glownego Związku Polak6w na Litvvie w dniu 22 I 1992. [maszynopis w posiadaniu autora] 148 D. Piotrowiczowa, Zespoly polskie w [Vilnie i na Wilenszcz)’žnie (z mezględnieniem nazuy, rok:, založenia, adresou\ kieroumictiva), „Znad Wilii" 1993, nr 10, s. 6.

KONCESJONOWANEFORMYZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

niej istniejącego ch6ru a następnie zespohi „Jutrzenka” 149*z polskiej Niemenczynskie. Szkoty Sredniej. Pierwszy koncert zespotu mial miejsce 1 maja 1981 roku, od tej tež per* „Wilenszczyzna” liezy początek swojej wtasciwej dziatalnošci. Jan Mincewicz kierując) do dzisiaj tym zespotem i nadający mu wtasciwy charakterbyi wczesniej czlonkiem ,,WU lii”, gdzie byl dyrygentem. Jes! absolwentem Konserwatorium Wileriskiego, po ktdregc ukonezeniu wielc lat by! nauczycielem muzyki w Wilenskiej szkole sredniej nr 26, w między czasie založyt tež kilka folklorystycznych zespotow mlodziežowych. Jest zamitow, nym etnografėm zbierając po wsiach Wilenszczyzny oryginalne polskie utwory muzyezne' ‘' Stworzyl takže jeszcze w latach komunizmu kotka religijne dla mlodziežy „Promier. i „Šwit” 151*. Dzięki jego etnologieznym zainteresowaniom „Wilenszczyzna" zawdzięc;. swoj bardzo oryginalny program artystyczny. Ježeli bowiem pozostale polskie zesp*.; mają w swoim repertuarze utwory gtownie z poza obszaru Wilenszczyzny, co dla wiernieprzychylnych Polakom Litwindw jest dowodem na to, že nie sąoni tam prawdziwym Polakami, gdyž sąpozbawieni wlasnych tradycji, to wlasnie zespol „Wilenszczyzna” zadaje klam takim twierdzeniom. Sztandarowym dokonaniem w tej dziedzinie byl prograrr pt. „IVesele iviletiskie” gdzie przedstawiono wszelkie polskie obrzędy weselne zterenu Wilenszczyzny. Rzeczą niebywalą ješli chodzi o Polakow w skali calego Związku Radzieckiego byto nagranie przez „Wilenszczyznę” w 1988 roku plyty gramofonowej ze swoimi utworami i wydanie jej w 1989 roku,52. Bylo to mewątpiiwie potwierdzenie profesjonalizmu kierownictwa artystyeznego czyli Jana Mincewicza oraz Wandy Mieczkowskiej kierującej grupą taneezną, no i oczywiscie wszystkich wykonawcow tworzących zespol. To uznanie znalazlo odzwierciedlenie takže w tym, že w roku 1986 nadano zespolowi miano „Zespot Ludowy Litewskiej SRR”, a takže nadanie mu przez polskie ministerstwo kultury orderu ,^ashižony dla kultury polskiej”. Przyklad „Wilenszczyzny” jest dowodem na to, že ješli znaležli się wšrod Polakow na Litwie ludzie z prawdziwym talentem i mający cierpliwosc do tego aby czekač na efekt> swojej pracy, možna byto osiągnąč prawdziwy sukces doceniony takže przez samycb Litwinow. Niestety problemem Polakow byl najczęšciej brak tej wytrwalosci. W pewnym momencie, ješli chodzi o zespoty artystyezne postanowiono pojšc na ilošč a nie na jakošč. Efektem tego jest to, že dzisiaj dziala tam ich kilkadziesiąt, ale na przeciętnym poziomie. Probując ocenič tą sferę dziatalnosci Polakow na Litwie naležy pamiętač, že przed zespotami stawiano takže inne zadania oprocz artystycznych. Byty one bowiem takže narzędziem integraeji i aktywizaeji polskiej mlodziežy szkolnej wokot spraw polskich. Oceniając to z dzisiejszej perspektywy, kiedy od powotania „Wilenki” minęto ponad 149Chor przeksztalcony następnie wDziecięcy Ludowy zespol Piešni i Tanca Jutrzenka powstal w Niemenczynic, w roku 1976. 50Po latach efektem tej pracy byla ksiąžka: Piefni Wilenszczyzny, zebrai i opracowal J. Mine?' wicz, Olsztyn 1992. ‘3l J. Lisiewicz, Wiara, polskosč, piosenka, [w:] wszystko co polskie. Specjalne uydatiie na 200 rocznicf konstytucji 3 maja 1771-1991, Wilno 1991, s. 3. °2 Jest to plyta (oczywišcie winylowa), Wilenszczyzna. Polski zespol Ludowy Piešni i Taika, wytworni „Melodia", nr katalogowy C30 28327 005, wytloczona wRydzc, w 1989 roku.

Rozdzic' Г

232

20 lat widac, že cztonkowie tego i innych zespoldw bardzo wiele uwagi przykladaą ж kultywowania polskošci w založonych przez siebie rodzinach. Sąto tež ludzie geneicjar bardzo aktywni jesli chodzi о dzialanie w licznych organizacjach polskich, ktore p o w s » po 1989 roku. Jeszcze jednym, mimo pozorow bardzo waznym efektem istnienia p»skich zespolow, byla ich rola w ulatwianiu nawiązania bližszych znajomošci między рс'Дк kimi dziewczętami i chlopcami czego efektem bywajączęsto czysto polskie malžensr**. W sytuacji kiedy w ostatnich latach prawie potowa Polek i Polakow na Litwie ma ¡ r e ­ torika innej narodowosci jest to bardzo wažne dla zachovvania polskiej spolecznošci w tak-nr ksztalcie j akim j ą znamy j eszcze dzi siaj. *

Do lat 60. jedynymi formami oficjalnie zorganizowanej dzialalnošci kulturalnej Polbkow na Litwie byly wspomniane wyžej: zespol folklorystyczny „Wilia” oraz Koiko L:^rackie przy redakcji „Czenvonego Sztandaru’*, jednak od 1961 roku dolączono do ш а jeszcze jedną, teatry amatorskiel53*. Jak juž wspominano o tym wczešniej, przy okart opisywania sytuacji w Wilnie zaraz po wojnie, w miešcie tym dziataly wowczas jeszcze dwa zawodowe teatry polskie. Okres ich funkcjonowania byl jednak bardzo krotki i sz>bko przestaty one istnieč z powodu wyjazdu do Polski wlasciwie wszystkich zawod> wych aktorow. Po tym nastąpil wieloletni okres posuchy w sferze dzialalnošci artystycziir w języku polskim. Pienvsząjaskolką zapowiadającą zmianę tego stanu rzeczy bylo p> wolanie w 1955 roku zespolu „Wilia”, ktory zanim się przeksztalcil w zespol folklor>v Jyczny, w pierwszym okresie swej dzialalnošci byl w zasadzie grupą parateatralną. 13 lutego 1961 roku zostal založony Polski Teatr Dramatyczny przy Wilenskim Klub.f Pracownikow Lącznošci. Jego pierwszym kierownikiem artystycznym byla lekarka Ja­ nina Strozanowska wywodząca się jeszcze z przedwojennej wilenskiej inteligencji polskiej * ?o czterech latach dzialalnošci zespol zmicnil swojego protektora i od tamtej рогу fimidonuje jako Polski Zespol Dramatyczny przy Wilenskim Klubie Pracownikow Medyc>_iy. Kiedy choroba nie pozwolila Strožanowskiej dalėj aktywnie pracowač, kierownikierr zespolu zostal aktor tego teatru, z zawodu inžynier, Wladystaw Krawczun. Z kolei wr rexu 1986 zastąpil go mlody dziennikarz i poetą, takže aktor tego teatru, Zbigniew Macie' .w'ski. Zaš od 1987 roku kierownikiem zostala Lilija Kiejzik, absolwentka polonisnk: oraz studiow rėžyserskich w Wilenskiej Szkole Kultury. Teatr ten fimkcjonowal jeszcze w latach 80. bez wlasnego lokalu wynajmując na występy sale szkolne. W pierwszym okresie jego dzialalnošci gtošne byly dwie premier} z 1967 rokul55. Pierwsza to „Niemcy” Leona Kruczkowskiego, ktorą wystawiono z okazy. 50 rocznicy Rewolucji Pazdziemikowej, w režyserii Witalisa Sipaitisa. Druga premiera tc

153 Zasadniczy zrąb tej częšci niniejszego podrozdzialu powstal w oparciu о ustalenia zawarte w artykule: К Wozniakowski, Wspolczesnypolski teatramatorski w ZSRR. Szkic informaąjny, „Pamiętnik Teatralny” 1981, z. 1, s. 139-160 oraz ksiąžce: J. Surwilo, Scena polska nad Wiliq. 30 la Polskiego Teatru w Wilnie (przy b. Palacu Kultury Kolejarzy) 1965-1995, Wilno 1995. J. Surwilo, op. cit., s. 10. ,5" K Wožniakowski, op. cit., s. 156.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ. . .

233

„Szczęšcie Frania” Perzynskiego, w režyserii Janiny Pollak6wny. W tym ostatnim wypadku, mieszkająca w Warszawie režyserka pracowala z zespolem goscinnie1' 6. W obu przedstawieniach najwyžej oceniono doskonalą grę, czlonka innego zespolu, ktorym by! Polski Zespol Teatralny przy Palacu Kultury Kolejarzy, a aktorėm znany dziennikarz Je­ rzy Surwito. Niedhigo wystawiono rowniez „Swiętoszka” Molicra. Praca tego zespohi byla bacznie šiedzona przez Kazimierę Kymanaite, ktora zawodowo zajmowala się opieką nad amatorskim ruchem teatralnym na Litwie*157*. Jej recenzjc zamieszczane na lamach „Czcrwonego Sztandaru" wykazywaly z czasem rozwoj slabego początkowo zespolu. W koricu lat 70. artystka nawet związala się z tym teatrem, obejmując funkcję režysera. W latach 80. przygotowano kolejnc premiery: „Barbarę Radziwill6wnę” Felinskiego i „Pasažerkę” ZoFii Posmysz, obie sztuki w režyserii Kazimiery Kymanaite, i „Chorego z urojenia” Moliera w režyserii Witaiisa Sipaitisa. Do wyrožniających się aktorovv naležal m.in. J6zef Szostakowski, kt6ry jak wspomniany wyžej Jerzy Surwilo pracowal zawodowo jako dziennikarz „Czenvonego SztandanT i naležy do grona poetow wilenskich. Pozostali wyrožniający się aktorzy to: Henryk Šwięcicki, Jadwiga i Miroslawa Kalwajtowny, Irena Mackiewicz, Weronika Tyryto, Maria Wojtkiewicz, Mieczyslaw Pleskaczewski. Marian Wojtkiewicz, Tadcusz Jasiulewicz,58. Polski Zespol Dramatyczny przy Wilenskim Klubie Medykow korzystal z bardzo wydatnej pomocy warszawskiego Teatru Powszechnego. Wilnianie otrzymali w darže z Warszav^ 7 szereg kostiumow do wystawianych przez siebie spektakli. W 1965 teatr zmienil protektora, jednak nic wszyscy aktorzy przeniešli się do klubu Pracownikow Medycyny i pozostali przy Klubie Pracownikow Lącznosci i pod dawnąnazwąkontynuowali swoją dzialalnošč. Kierowaia tym zespoiem byla spiewaezka operetki we Lwowie Maria Wojtowicz. Dzialalnošč tego teatru nie trwala zbyt dlugo. Udokumento wane jest jedynie wystawienie przez ten zespol sztuki Tadeusza Hohija „Dom pod Ošwięcimiem”. Autor nadeslal na premjerę specjalny list skierowany do odtworcow, ktory odezytano przed przedstawieniem. Zespol utrzymywal przez pewien czas kontakty ze Starym Teatrem w Krakowie, ustaty one jednak dose szybko, razem z dzialalnoscią zespolu . Najbardziej znanym i mającym najbogatszą historię polskim teatrem amatorskim na Litwie pozostaje Polski Zespol Teatralny przy Palacu Kultury Kolejarzy. Teatr ten zostal založony we wrzesniu 1962 roku przez Aleksandra Czemisa. Początkowo organizowano przedsięwzięcia parateatralne, takie jak wieezory poetycko-muzyczne. Požniej podejmowano proby ambitniejszc ale bez większych rezultatow, tak že ostateeznie pozostano przy formie wieezorow poetyckich. Ten rodzaj dzialalnošči zespol zakonezyl we wrzesniu 1964 roku i przestal istnieč. Po krotkiej przens ie, w roku 1965 roku zespol zostal stworzony na nowo przez aktorkę i režyserkę Irenę Rymowicz, wychowankę Kijowskiego Teatru Dramatycznego im. Lesi Ukrainki, dhigoletnią aktorkę Wilenskiego Rosyjskiego

36 Ibidem. Ibidem, s. 158. :5 d Loc. cit. :59 Loc. cit. t

234

fíozdziat .

Teatru Dramatycznego l60. Zanim przystąpila do pracy ze swoim teatrem, najpierw od roku 1961 wspólpracowala z Janiną Stružanowską prowadzącą wtedy Polski Teatr Dramatyczny przy Wilenskim Klubie Pracowników Lącznosci. Poniewaz w o\vym czas:e postugiwala się jeszcze žle językiem polskim, więc ograniczala się na razie do pora¿ warsztatowych. Wspólpraca ta pozwolila jej jednak powrócic do polskosci. Jak sama wspomina: „Byla tam wtedy cudowna kobieta, nazywala się p. Pieniqzkowa. Zetknięcie su z niqfaktycznie wplynęlo na mój wlasny polski rodoivód. Od niej emanowaljakis' duch prawdz wej polskosci. Orala Chopina, uwielbialam ten cudoumy tiastrój. Míala bibliotekępolskq. Byla :: starsza pañi, ale duchem mloda, míala zylkę artystyczną. Ona mi sprecyzowala parę rzeczy, ktcrpotem w)>korzystalam na scenie” 161. Pienvszą premierą przygotowaną przez Irenę Rymowicz byly „Damy i huzary” Fredry. Jak się okazalo byl to sukces. Komedia ta byla więc z powodzeniem grana przez wiele następnych lat. Do roku 1980, kiedy zespól obchodzil swoje 15-lecie, na jego koncie znajdowato się 19 premier i lącznie 562 odbyte przedstawienia, na które przyszto lączn:s 460 tys. widzów l62. Uznaje się, že glówna podstawa sukcesu teatru to odpowiednie podejšcie do pracy Ireny Rymowicz. Tajemnica zaš polegala na tym, že stawiala om swoim aktorom amatorom wymagania takie, jakie się stawia aktorom zawodowym, te musíalo dawac pozytywne efekty. Jak juž wspomniano wyžej na koncie zespohi do roku 1980 znalazlo się 19 premie: Byty to między innymi: „Przed kolacją” Bzowa, „Moralnošč pañi Dulskiej” Zapolskie (luty 1966 - nąjwiększy sukces zespohi, od tamtej pory sztuka stale jest w repertuarze teatru), komedia ,JCocha, lubi, szanuje” Stanislawa Kožusznika, „Rodzina" Popowa, „Rocznica šlubu” Gruszasa, „Dzieñ dobry Kasiu” Lwowskiego, komedia día dzieci „Doktorek Muchomorek” Kožusznika, „Oszukany diabel” Marii Kruger, „Ciotka Karola” Brandon2. „Trzy ukochane” Žemaite, fragmenty „Pluskwy” Majakowskiego, „Dwie matki” Iroszmkowej, ,^agloba swatem” Sienkiewicza, „Shiga dwóch panów” Goldoniego, „Niepokój" Kazysa Saji, ,,W czepku urodzona” Skowronskiego. Za swoją dzialalnošc tworczą i wysoki poziom artystyczny przy okazji piętnastolecia pracy, zespól Ireny Rymowicz zostal uhonorowany mianem „teatru ludowego”, co w Związku Radzieckim bylo znacznym zaszczytem. Wczesniej taki tytul otrzymal dzialający we Lwowie, Polski Teatr Ludowyl63. Od 15 X 1980 zespól nosi nazwę: Polski Teatr Ludowy przy Wilenskim Patacu Kultury Kolejarzy. Zas od roku 1993, w wyniku przemian jakie zaszly na Litwie, teatr juž poá nazwą Polski Teatr w Wilnie, pozostaje na wlasnym rozrachunku.

160 Rosyjski Teatr Dramatyczny ma do dzisiaj swoją siedzibę w budynku Teatru na Pohulance. wktorym wokresie międzywojennym, w latach 1925-1929 występowal slynny teatr „Reduta” Juliusza Ostenvy. Sam budynek zostal zas wybudowany za pieniądze pochodzące ze skladek od ludnošei polskiej Wilna. Ze względu na istniejące na Litwie przepisy brak jest dzisiaj mozliwosci odzyskania go dla wilenskich Polaköw. J. Surwilo, op. cit., s. 16. 162 K Wozniakowski, op. cit., s. 156. 163 Ibidem.

KONCESJONOWANE FORMY ZACHOWANIA JĘZYKA POLSKIEGOIPOLSKIEJ...

235

Dzialalnosc tego teatru spotykala się zawsze z ogromnym odzewem polskiej publicznosci na Litwie. Po každym w,ystępie zespol otrzymywal wiele listow z podziękowaniami. Bardzo charakterystyczny jest tu list Wlodzimierza Požarskiego z Kovvna, ktory pisal do aktorow: „Wydaje mi się chwilami, ze niezbyl poprawnie mowię po polsku. Ksztalcę się w tym kit'ninku poprzez literaturę, ale przecie niezbędny tu jest žyivy dialog. Cieszę się unęc ogromnie z pobytu w naszym mieseie teatru z Wilna”l6A. Jak widac z listu dzialalnosc tego, jak i innych teatrow polskich na Litwie, spelniata bardzo wažną rolę w utrzymaniu dobrej znajomosci języka polskiego przez Polakow mieszkających wr tej republice. Podobnie jak w wypadku zespolow folklorystycznych takže i w wypadku teatrow polskie inicjatywy znajdziemy takže w Kownie i terenach przedwojennej Litwy. Istnial tam na przyklad zespol: „Amatorzy Sceny Polskiej" przy Klubie Związku Zawodowego Pracownikow Przedsiębiorstw Komunalno-Bytowych ,65. Animatorami tej grupy byla rodzina Czepowiczow. Teatr ten wystawil w 1967 roku „Lobzowian” Anczyca, w 1968 komedię Jesionowskiego „Wuj z Ameryki”, w 1969 zorganizowano wieczor pošwięcony Wyspianskiemu, w programie ktbrego znalazla się inscenizacja fragmentow „Wesela". W 1971 roku przygotowano premierę ,Jch czworo" Zapolskiej. Oprocz występow w Kownie zespol ten by! ze swoimi przedstawieniami takže w Wilnie166. Przy okazji omawiania historii polskich zespolow folklorystycznych wspominano tak­ že kowienski zespol przy kombinacie „Inkaras". Otož wsrod rožnych istniejących tam sekcji znalazla się takže grupa dramatyczna. Do roku 1972 kierowala nią Helena Umiaž, ktora oprocz tego nadzorowala caly zespol. Po jej smierci grupą dramatyczną zajęla się Violetta Ibianstitie. Forma pracy Polakow kowienskich to glownie wieczory litcrackomuzyczne. Jakjuž wspomniano wczesniej jednym z glownych efektow dzialalnosci polskich amatorskich zespolow teatralnych bylo przyczynianie się do utrzymania wy sokiego stopnia znajomošci literackiego języka polskiego. Oczywiscie wplyw ten ograniczat się do grupy najbardziej aktywnych Polakow, ktorzy i tak starali się zachowac swoj język i kulturę, jednak bez teatrow ludziom tym bylo by znacznie trudniej trwac przy polskosci. Zasadniczo jednak fakt istnienia tych zespolow mial największy wplyw na formowanie i ksztaltow'anie odradzającej się inteligencji polskiej na Litwie. Co więcej ponad dwie setki osob, ktore do tej рогу przewinęly się przez polskie teatry, tak jak i zespoly folklorystyczne. o ktorych byla mowa wczesniej, nauczyly się pracy w zespole, a со wazniejsze, w trakcie przygotowan administracyjnej strony swoich przedstawien, pozbyly się strachu przed wszechmocnymi kiedyš urzędnikami systemu sow ieckiego i dzięki temų latwiej im bylo przejąč rolę lidcrow spolecznošci polskiej, po przemianach jakie nastąpily na Litwie po 1989 roku.

4 J. Surwilo,op. cit. , s. 44. K. Wozniakowski, op. cit., s. 158. 66 Ibidem.

R o z d z i а I

V

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCI POLSKIEJ NA LITVVIE. RUSYFIKACJA I WYNARADAWIANIE SIĘ POLAKOW

W dw6ch ostatnich rozdzialach przedstawiono szereg instytucji dziaiających na terenie Litwy, ktore na pewno w znacznym stopniu \vpfywafy na zachowanie przez tamte;szych Polakow kultury i języka ojczystego. Nie oznacza to jednak, že nie występowa£ tam proces wynaradawiania się albo, že nikt z Polakow nie ulegai rusyfikacji czy litwin;zacji. Jesli przyjrzymy się danym statystycznym okaže się, že w ciągu 30 lat procen: naszych rodakovv na Litwie uznających język polski za ojczysty zmniejszyt się o ll.S punktow procentovvych, natomiast vvzrost odsetek Polakow uznających za ojczysty ję­ zyk rosyjski (wzrost o 7,9 punktow) lub litewski (wzrost o 3,5 punktu). T a b e la 3 8 . Podziai Polakon na Litwie

wedlug deklarowanego języka ojczystego

R o k s p is u

O g o ln a lic z b a P o la k 6 w

1959

1970

1979

1989

2 3 0 107

240 203

2 4 7 022

257 994

Z t e g o lic z b a i p r o c e n t u z n a j ą c y c h z a o j c z y s t y j ę z y k : P o ls k i

R o sy jsk i

L ite w s k i

222 744

3 010

3 586

96.80 %

1.30%

1S6%

In n y 76" _

0M %

221 890

9 104

7 588

162:

92.38%

3.79%

3.16%

0.67%

218 029

17 447

9 536

2 010

88.26%

7.064c

3.86%

0.81%

219 322 ____________ M

&

23 829 ----------------------2

^

1 2 951

----------

1 892 ------------------ ш

Žr6dta: 1 9 5 9 m e tu v is a s ą ju n g in io g y v e n to ju s u ra š y m o d u o m e n y s. L ie tu v o s TSR, Vilnius 1963, s.160-162 Ito g i v s e s o ju z n o jp e re p is in a s e le n ija 1 9 7 0 goda. Tom IV, Moskva 1973, s. 273-275; Ito g i vsesojuzno; p e re p is i naselenija 1 9 7 9 g o d a . Tom IV, Čast I, Kniga 3, Moskva 1989, s. 53-55; N a c io n a ln y j sostąv n a s e le n ija SSSR. P o d a n n ym v s e s o ju z n o j p e re p is i n a se le n ija 1 9 8 9 g . , Moskvva 1991, s. 120-121.

237

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCIPOLSKIEJ NA URME. RUSYFIKACJA...

W y k rc s 11. Podzial Polakow na Litwie wedlug deklarowanego języka ojczystego.

ino.oo%

90.00%

70.00% 60.00%

ję/yk pokki

50.00% 40.0СГ/.

jęiyk ro*yj«ki

30.00%

20.00"'.

język Nlcwfki

10.00 %

0.00% rok 1959

m y * /> k

rok 1970

rok 1979 "k

1

Aby ocenič wlasciwie wykazaną tendcncję trzeba por6wnač dane o Polakach z danymi o innych narodovvošciach zamieszkujących Litwę. Dopiero na takim tie vvidač czy Polacy w tej republice podlegali szczegolnie szybkiej, ewentualnie wolnej asymilaeji językovvcj. T a h e /a 3 9 . Stopien uznawania jęzvka svvojej narodo>vošci za ojczysty przez rožne

narodowosci Litwy w latach 1959-1989. (Dane w procentach.) R o k s p is u N a r o d o w o il

1959

1970

1989

1979

9 9 .2

995

9 9 .7

_________ 2 2 A

9 8 .3

9 7 .7

9 5 .6

9 6 8

9 7 .8 raznie odbijających od rcszty mieszkañców republiki przez zachowanie swojego język* ojczystego w bardzo wysokim stopniu. Nicstety w przeciwienstwie do Litwinów i Rosjan, między rokiem 1959 a 1989 wsród Polaków nastąpil bardzo znaczny spadek liczb;. osób uznających za ojczysty język swojej narodowosci. W podanym okresie zmalal or. 0 11,8 punktów, natomiast wsród Litwinów jedynie o 0,2 zas Rosjan 2,7 punktu. C: więcej, sposród wszystkich dziewięciu wymienionych narodowoáci tylko wsród Žydów. Lotyszy i Bialorusinów zanotowano mocniejszą tendeneję do odehodzenia odjęzyka oj­ czystego niž wsród Polaków. Oznacza to więc, že mimo gcneralnie wysokiego procente osób poslugujących się językiem ojeów, Polacy na Litwie byli tą narodowošcią, któr¿ ulégala szybkiej asymilacji językowej. Jcželi zas wezmie się jcszcze pod uwagę fakt. že tylko Litwini, Rosjanie i Polacy korzystali w republice ze szkó!, w których zajęcia odb> waly się w ich języku ojezystym, že na podobnej zasadzie mieli do dyspozycji gazet> 1ksiąžki w języku polskim oraz szereg innych udogodnien pozvvalających pielęgnowae wlasny język, a co więcej zamieszkiwali w większošci na obszarze, na którym stanowi!; większosč ludnosci, to nalcžy uznač tendeneję odehodzenia ich od mowy ojczystcj za

239

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCIPOLSKIEJ NA LfTWIE. RUSYFIKACJA...

niepokojąco mocną. Do tej pory większo£č badaczy, w tym takže językoznawcow, zdaje się nie zauwazala tej tendencji i skupiala się glownie na bardzo wysokim stopniu zachowania języka ojczystego, ktory odbiegai znacznie od ogolnej tendencji wsrod Polakow ze Związku Radzieckiego. Porownanie Polakow z innymi narodowosciami na Litwie wypadlo dla nich generator niekorzystnie. Podobnie jest niestety kiedy porownamy Polakow z Litwy z ich rodaka? w pozostalych republikachZwiązku Radzieckiego.

p rze z

Tabela 40. Stopied uznawfSBia i ę z y k a p n ls k ie g o z a o jc z y s ty P o la k o w w rdžnych repuhlikach r a d z i e c k i c h w l a t a c h 1 9 5 9 -1 9 8 9 . (Dane w procentach) k o k spiiu

Republika 1959 Catv ZSRR Ztefiowj---------------

j

__ -45.19 i .. .

1970 ...

1979

1989

_. 32.50 ____________ 2 2 J 2 ___________ 3051. ‘

___ s&asd_________ ____ _____________» 1 1 ___________ I M I 27.34 53.39 SRR-------- ____________ Zl& i___ — _ ........................... 19.35 IBfiflisKa fSRR , ____ 18-74 Į H 26J Biaioruska SRR 48 58 1 ........... ......11.08 L . . 13.34 ' U i. ____ l& 2 lj_____________ ¿4,2'¿J_____________ 14a15u ___________ 11&. įk i i Ka73Ch.^a fr&h-------___ i m L . _______ u o L -------------------m i

2/odta: Itogi vsesojuznoi perepisi naselerija »959 geda BeiorussKaja SSR. Moskva 1963, s. 124 Hoęi i. Ukramskaja SSR. Moskwa 1963, s. 168,n o g i(...) RSFSR, Mcskva 1963, s. 302\!to g i(..) Ka2 achska, SSR, Moskva ! 9C2, i .1 ¿2; Ito g i (...) Latvijsiaja SSR, Moskva 1962, s. 92; 1959m etu visasqju:*gin! gyventoju surašymo duomenys. Lietuvos TSR, Vilnius 1963, s. 160; Itogi vsesojuznojperepisi nasei* nija 1970 goda. Tom IV. Moskva 1973, s 43. 152.192, 223, 273, 280; Ito g i vsesojuznoj perepr naselenija 1979 goda. Tom IV, Kmga i . s. 48; Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1979 goda. Tom iv Kniga 2, s. 3, 9 3 , 179, ito g i vsesojuznoj perepisi naseienija 1979 goda. Tom IV, Kniga 3, s. 53,66, Nacionalnyj sostav nasetenija SSSR. Pa ds^rrym vsesojuznojperepisi naselenija 1989g., Moskwa 1991. s. 20,30, 78,88,102.120,124.

Podobnie jak w poprzedr.im wypadku tak i tyra tazem litewscy Polacy gorovvaii nau resztą swoich rodakow w Związku Radzicckim wysokim stopniem zachowania języka ojczystego. W roku 1989 byl on trzykrotnie wyžszy niž na Lotwie zaš szescio-, siedinto krotnie wyžszy niž w pozostalych wymienionych republikach. Niestety jesli chodzi o tempo odehodzenia od wtasnego języka nie bylo juž tak dobrze. Jedynie w sąsiedniej Bialorusi (spadek o 35,3 punktu między rokiem 1959 a 1989 rokiem) i Lotwie (spadek o 28 punk tow w tym okresie) proces ten postępowa! szybciej niž na Litwie. W Kazachstame, gdzii: Polacy žyli w znacznym rozproszeniu i nie dysponowali przez dtugie lata udogodnieniami do kultywowania języka ojczystego oraz religii katolickiej byl on na takim samym poziomie (11,9 punktow) jak na Litwie, zaš w Rosji (3,6 punktu) i na Ukrainie (6,2 punktu) postępowal znacznie wolniej, choc sytuacja ich byla tam podobna do tej w Kazachstanie.

Rozdziat

24G

*

Wykrcs 13. ZnajomoSc j?zyka ojczy.^go przcz Polak6w w roznych rcpublikacli radLiuRich w iaiach 1959-1989.

100. 00%

70.00% 60.00%

l.otw a

50.00% K .i/ u c -f la n

40,00% 30,00% 20.00%

0.00%

O k n in a

-wyisze porownanie zwraca uwag? na ciekaw .-jszybciej odchodzili od swojego j?zyka na terenach gdzie stanowili najliczniejsz^, a со .-^tmejsze najbardziej zwarty terytorialnie cz?s£ spolecznosci polskicj w ZSRR. Mowa »czywiscie о obszarze dzisiejszego pogrankza litewsko-bialoruskiego, wzdhii ktorerozci^galo si? wspomniane terytorium gdzie Polacy stanowili wi?kszosc ludnosci. wi?c w sposob naturalny, na przyklad w trakcie spotkan s^siedzkich mieli mo£liwosc orozumiewania si? mi?dzy sob^po polsku. To samo dotyczylo wizyt w sklepach, urz?ach l innych miejscach publicznych. Mimo pozorow sytuacja ta nie jest az tak kuriozalna jak mogto by si? wydawac na pierwszy rzut oka. Problem staje si? bardziej jasny kiedy przesledzimy dane bardziej ezczegotowe. Okazuje si? - со jest generalnie charakterystyczn^ tendencj^ - £e Polacy znacznie mocniej odchodzili od swojego j?zyka w miastach n ii na wsi, gdzie z natury rzeczy bardziej kultywuje si? wszelkie tradycje. W miescie natomiast, gdzie ludzie ¿yj^juz w wi?kszym rozproszeniu i bardziej anonimowo sprzyja to znacznie wi?kszej asymilacji i?rykowej, tym bardziej, ze do wspdlnego komunikowania si? z innymi mieszkancami ГхГ/^.а. im shiiyc inny j?zyk n ii polski.

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCIPOLSKIEJ NA UTV/IE. RUSYFIKACJA...

241

T a b e la 4 L Stopien uznawania języka polskiego za ojczysty przez Polaköw

na wsi i w miastach Litewskiej SRR w latach 1959-1989. (Dane w procentach)

R o k sp isu

O g ö ln y p r o c e n t P olak öw

P ro c en t P o la k ö w m o w ia c v ch w ję z y k u o jczvstym : W sa m v m W iln ie W e w szv stk ich m iastach

m ö w U c y c h p o p olsk u

N a w si

1959

9 6 ,8 0

9 8 .1 6

9 3 ,5 7

94.91

1970

9 2 ,3 8

9 5 .5 5

87^8

8 9 .3 1

1979 1989

8 8 ,2 6

9 3 .3 9

8 2 .6 6

8 4 .2 0

8 5 ,0 1

•

•

8 3 .3 0

1

Žrodta: 1959 m etu visasąjunginio gyventoju surašymo duomenys. Lietuvos TSR. Vilnius 1963, s.97,160-162, Itogi vsesojuznojperepisi naselenija 1970 goda. Tom IV. Moskva 1973, s. 275; Lietuvos Respublikos pagrindiniu tautybių gyventojai, Vilnius 1991, s. 28. Ze względu na brak danych dla roku 1989 možemy poröwnywac stopien odchodzenia Polaköw odjęzyka ojczystego jedynie w okresie między 1959 a 1979 rokiem. Okazuje się, že w ciągu tych dwudziestu lat, na wsi odsetek Polaköw m6wiących po polsku zmniejszyl się jedynie o 4,77 punktöw, zas w miescie až o 11,91. Jak z tego widac tempo od­ chodzenia ludnošci polskiej od języka ojcöw w miescie bylo prawie trzy razy większe niž na wsi. Nieco lepiej bylo pod tym względem w samym Wilnie, gdzie interesujący nas odsetek zmniejszyl się o 10,71 punktöw. Jak juž wspomniano wyžej szybsze tempo utraty języka swojej narodowosci w mies­ cie, dodajmy tu može w wielkim miescie, bylo w dužej mierze wynikiem slabszej integracji danego srodowiska etnicznego. Podstawową formą budownictwa miejskiego na Litwie, jak i w innych krajach obozu socjalistycznego, ale nie tylko, byly wielkie osiedla domöw wielorodzinnych. Ludzie otrzymujący tam swoje mieszkania wchodzili w calkowicie nowe srodowisko, gdzie dobör sąsiadow byi calkowicie przypadkowy. W jednym bloku mieszkali teraz Litwini, Rosjanie, Polacy, Ormianie itd., dla ktörych jedynym wspölnym językiem komunikacji stawal się język rosyjski, gdyž wszyscy w Związku Radzieckim powinni byli nim wladac. Podobnie bylo w miejscy pracy, tarn tym bardziej obcowano ze sobą w języku rosyjskim. Cala dokumentacja technicznabyla rosyjska, kooperanci zaktadöw znajdowali się w rožnych republikach, zas w každym zakladzie znaczny procent stanowili fachowcy sprowadzani z innych republik. Ježeli jeszcze dodamy do tego fakt, že w czasie wolnym chcąc obejrzeč film w kinie, sztukę w teatrze, przeczytač coš więcej o sporcie tež možna bylo to zrobič jedynie po rosyjsku ewentualnie po litewsku okaže się, že przeciętnemu Polakowi z Wilna pozostawalo niewiele czasu na obcowanie z innymi w swoim języku ojczystym. Trzeba więc bylo wiele zapahi oraz mieč rodzinę calkowicie polską aby przynajmniej w domu möwiö po polsku. To wlasnie mieszane malžensm'a mialy decydujący wplyw na rusyfikację lub ewentu­ alnie litwinizację wielu naszych rodaköw z Litwy. Generalnie nie byl to jednak problem rvlko polski, gdyž takže innym žyjącym w rozproszeniu daleko od domu rodzinnego

Rozdziat ,

242

trudno bylo znaležc odpowiedniego pannera swojej narodowosci. Procent mieszan>:i malzenstw w republice zwiększyl się z 5,9% w roku 1959 az do 17,9% w 1987 roku Niestety dysponujemy szczególowymi danymi na ten temat tylko dia roku 1990 ale i 'a i daje to pojęcie o skali problemų oraz jak na tym tie sytuują się Polacy. T u b e fa 4 2 . Maizenstwa zawarte na Litwie wf roku 1990.

K o M e ty

M fž c z y ž o i i 1

W sz y fc y

L i a b a w jz y s tk ic h

P r o r fn t u ia j q c w h í o P f

L i c z b a w » z y s tk ic h

o ie n io n y c b

in n e j o a r o d o w n i e i

z a m fž D y c h

22.39%

12 747

P ro c en t m a ją cy ch m ęsa . in n e j n a r o d o w o ic i

12 747

22.39

M IA S T O I W IE á U k r a i ñ c v _____________

77.0!% ?5.vQ% 2.47*0 48.19% 39.50% 8.86% 23.80%

361 361

P o la c v

648

B ę s i a n i ę ______________ __________________1 9 3 2 Z v d z i _____________ L itw in i W szy scy

91 9117 10514

253 305 765 1857 91 9298 10 514

67.1971.46 ‘ 59.74% 46.1039.5610.64 23.80-

1 ! Į j

M IA S T O U k r a iñ c v

77.08% 76.19% $5.95% 47.18% 39.56% 9.48% ¡5.81%

336 315

P o la c v R o s ia n ic Z vd zi

513 1 757 91 7300

W szy scy

2 233

234 266 604 1 699 91

67№ 71.8062.58% 45.38? 39.56%

7 468 2 233

15.81-

19

68.42-: 6933% 5 3.8049,07%

W IE á U k r a iñ c v

25

B ia lo n is in i

46

R o sia n ic

175

P o la c v

135

M in ia i _______________

__________________ L S 1 2

76.00% 73.91% 58.29% 39.26% 6.38%

39 158 161 ____________________ i

m

______________________ U

ZL

Žrodto: Lietuvos gyventojai. Statistikos rinkinys, Vilnius 1991, s. 45. Jak možna bylo przypuszczač najmniejszy odsetek mieszanych malzeñstw stwierdzono wsród Litwinów, jest to jednak zrozumiale, ze względu na ich liczbę w kraju. Ježeh jednak wežmie się pod uwagę wlasnie liczby bezwzględne, to Litwini będą zajmowac pierwsze miejsce. W obu kategoriach Polacy plasowali się w granicach trzeciego, czwartego miejsca. Dia nas najbardziej wazne jest to, že w roku 1990 ponad polowa wszystkich oženionych Polaków i Polek míala malžonka innej narodowosci. Oczywiscie więcej mie­ szanych malieñstw zarejestrowano wsród Polaków mieszkających w miescie niž na wsi. Co ciekawe, w przeciwieñstwie do pozostalych narodowosci republiki oprócz Litwinów. znacznie więcej Polek míalo męža innej narodowosci, niž Polaków žonę innej narodowosci.

J. Czerniuwi^ne, M a izen stw a

m ieszanc na L itw ie , „Problemy Rodziny"

1991, nr 1, s. 31-32.

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCI POLSKIEJ NA UTVZIE. RUSYFIKACJA... W y k re s 1 4. Osoby, kt6re w 1990 roku zawar!y zvviązek malženski

z przedstawicielem innej narodmvošci niž wlasna.

Szczegolnie mocno byto to vvidač na wsi gdzie rožnica między tymi procentam! vvyniosia prawie 10 punktow. Okazuje się więc, že przynajmniej w roku 1990 roku ponad 60% Polek w miescie i prawie poiowa na wsi wolala za męža nie Polaka lecz obcego. Malžeristwa mieszane byly dla Polakow žyjących poza glownym trzonem Wilenszczyzny, na ktbrej stanowili oni przeciež vviększosč ludnošci, problemem pierwszego rzędu. Na terenach przedwojennej Litwy oraz w okolicach Druskiennik na zachodzie, czy Swięcian na wschodzie, gdzie Polacy po wojnie žyli w znacznym rozproszeniu i byli juž ewidentnie mniejszošcią takže na tamtym terenie, každe mieszane malženstwo rovvnalo się z niebezpieczenstwem asymilacji danego przedstavviciela polskiej wspolnoty, a na pevvno dzieci pochodzących z takiego związku. Sytuacja rodzin mieszanych byla bardzo skomplikowana. Zarzewiem evventualnych konilikt6w byly kwestie wyboru narodowošci dziecka, języka jakim będzie się rozmawialo w domu, w jakim języku będzie się zwracač do dziecka2. W ostatnich latach jest to niebagatelny problem vvielu narodowosci zamieszkujących Litwę a to dlatego, že vviększosč dzieci pochodzi wtasnie z rodzin mieszanych.

J . C z e r n i u w i c n e , o p . c it ., s . 3 3 .

244

Rozdziat » T a b e la 4 3 . Procent dzieci urodzonych przez matki

mające męža innej narodcmošci niž wlasna. Narodownll

Rok

matki

1985

1980

1986

j

1987

1988

1989

1990

W szvsikie m alki o s tte m

16.4

15.9

15.9

16.0

15.8

15.4

lik ra in k a B U loru sin k a R osianka

75.6 69.5

71.5 67.5

73 68.2

3

74.4 682

74.1

51.1

46.8

__ 47.1

68.8 66J 47.7

48.3

50.8

Polka

45.9

462

45.8

462

44.8

45.6

33.9 6.9

27.8 6.8

32.0 6 .6

-30.0

6.9

29.1 6.8

Žvdow ka U tw in k a P ozoslalę narodovvosc:

______

m

_____ m

.

_____ Z&l _____

_____

703

63

-i * • 45 J 6.;

1UL ___ SL1

Žr6dfa: Statistiteskij ežegodnik Litvy. 1989 god, Vilnius 1990, s. 16; Lietuvos gyventojai. Statistikos rinkinys Vilnius 1991, s. 47.

iV y k re s 1 5. Procent dzieci urodzonych w latach 1985-1990 przez matki

mające męža innej narodowošci.

80.00% 70.00% 60.00% 50,00%

Ukramki

4000%

Bulorusmki 3000% Rotjanld 20,00%

Polki 10.00%

2yd0»ki rok 1985

U tw m ki

i:k ' rok I9K9

ro k 1990

į

245

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOŠCIPOLSKIEJ NA Ū M E . RUSYFIKACJA

W wypadkii Polakow odsetek dzieci urodzonych przez matkę mającąmęža innej naro­ dowosci oscylowai między 45 a 46%. Jak z tego widac prawie polowa dzieci polskich matek będzie niedhigo miala problem z samookrešleniem. Będą one musialy wybrac jakiej będą narodowosci. Wedhig potocznych opinii dzieci z malženstw polsko-litevvskich najczęšciej wybierają narodowosc litewską, natomiast w przypadku związku z osobami prawoslawnymi przewaza katolicyzm, a więc w tym wypadku takže polskošč3. Niestety w warunkach litewskich, szczegblnie w ciągu oslamich lat trudno bylo przyznawac się do narodowosci obojga rodzicow i trzeba bylo koniecznie okrešlič kim się jest. Dawne okresleniegtnteLituanus natione Polonus pozostaje dzisiaj na Litwie jedynie sentencją historyczną, teraz každy muši się opowiedziec po okrešlonej stronie. Mieszane rodziny oraz wielonarodowosciowe srodowisko, w ktdrym przychodzi žyc większošci Polakow na Litwie powinno sprzyjač ich wielojęzycznošci. Z danych statystycznych wynika, že w 1970 roku 2/3 a w roku 1989 nawet 3/4 Polakow swobodnie wlada obok polskiego takže innym językiem. Tabela 44. Stopieri swobodnego poslugiwania się drugini językiem obok ojczystego przez Polakdw na Litwie. (Dane w procentach)

R ok

J ę z y k ja k im w la d a ją P o lic y o b o k ję z y k a o jc z y s te g o R o sy jsk i

1970 1979 ______

55.2 61,0 57.9

IJ te w sk i

10.6 11.1 15.5

B ia l o r u s k i

In n e ję z y k i n a ro d b w Z S R R

__ UI

______ UI 0.8 ______________ L L _________________________________ U ,

N i e w l a d a j ą in n y r a

33.1 21,\ ___________________________ 1ZA

Žrodla: Itogi vsesojuznojperepisi naseleniįa 1970 goda po Utovskoj SSR, Vilnius 1975, s. 291;Itogi vsesojuznojperepisinaselenija 1979 goda. TomIV, Čast I, Kniga 3, Moskva 1989; s. 53; 1989 metu visuotinio gyventoju surašymo duomenys, Itomas, Vilnius 1991, s. 254. Przez dhigie lata ich drugim językiem byl rosyjski. Dzialo się tak z dwoch powodow. Po pierwsze byt to język ogolnopanstwowy w Związku Radzieckim i možna byto się nim porozumieč wlasciwie ze wszystkimi, czyli byl to język uniwersalny. Po drugie jako język slowianski byl latwiej przyswajalny przez większošč Polakow. Jednak przede wszystkim o populamošci tego języka wšrod Polakow decydowala jego uniwersalnosč. W znacznie mniejszym stopniu naši rodacy podawali jako swoj drugi język litewski. Trzeba jednak zaznaczyč, že systematycznie, z roku na rok wzrastal odsetek osob znających ten język. Glownie byl to wynik powiększania się liczby mieszanych matženstw polsko-litewskich, naležy jednak uwzględniač takže inny czynnik polegający na wzrošcie znaczenia języka litewskiego w republice od roku 1988. Poniewaž ostatni spis ludnošci Litwy przeprowadzono

3 J. Kušmicrz, Między „Wschodem“a „Zachodem". Stosunki etnuzne na WHeriszczyznie w wypowiedziachjej mieszkancdw, „Przegląd Wschodni”, 1 .1, z. 3, s. 523.

246

Rozdziat . Wykres 16. Stopicri swobodnego poslugivvania się drugim językiem.

ję/yk ro*yj«ki

nic uladajq mnymjęzykkrr.

ję/yk bcw5ki

jęTyk Inalnniski

in n y ję jy k

n»k 1970 nik 1979 nik 1989

w roku 1989 po tym jak juž przez pewien czas dzialal na Litwie „Sąjūdis*’ będący moto­ ram przemian politycznych w republice, pewna częšč Polakovv z powod6w koniunkmralnych mogla się przyznawač do dobrej znajomosci języka litevvskiego. O koniunkturalizmie przy podawaniu drugiego języka može svviadczyč to, že w tym samym czasie kiedy między rokiem 1979 a 1989 zanotovvano wšrod Polakow wzrost znajomosci litevvskiegc o 4,4 punktu, to w wypadku języka rosyjskiego wykazano spadek o 3,1 punktu. To ostatnie jest o tyle dziwne, že vvczesniej rejestrowano caty czas wzrost znajomosci rosyjskiego Z tego, co možna zaobserwowač dzisiaj na Litwie wynika, že znajomošč języka litevvs­ kiego vvsrod Polakovv systematycznie vvzrasta. Jest to jednak logiczną konsekvvencjį zmiany statusu tego języka, dlatego w ciągu najbližszych lat liczba Polakovv movviących po litevvsku będzie dalėj systematycznie się povviększač. Tym bardziej, že vvladze tego kraju kladą szczegolnie mocny nacisk na tę kvvestię. Dzisiaj na Litvvie bardzo trudne znalezč dobrąpracę bez dobrej znajomosci języka, co jest oczywišcie zrozumiale. Polacv będą vvięc musieli się do tego przystosovvač, innego vvyjšcia nie ma. Tym bardziej, že vvczešniejsza dominacja języka rosyjskiego vvsrod Polakovv tež byla vvynikiem przystosovvania się do istniejących vvtcdy warunkow. Povvolny proces rusyfikacji i litvvinizacji ludnosci polskiej na Litvvie jest došč ciekavvie postrzegany przez badaczy litevvskich. Chcąoni bovviem vvidzieč w tym procesie dovvod na to, že miejscovva ludnošč polska na Wilenszczyžnie to niedavvno spolonizovvani Litvv i-

PROBLEM JĘZYKA OJCZYSTEGO LUDNOSCIPOLSKIEJ NA LITWIE. RUSYFIKACJA...

ni, którzy teraz albo wracali dojęzyka ojczystego (czytaj litewskiego), albo podlegai. r .— razem rusyfikacji. To ostatnie bylo ich zdaniem tym latwiejsze, že znaczna częšč mie>:kahcóvv interesującego nas obszaru mówiia nie po polsku lecz dialektem języka biaicruskiego okreslanego przez samych mieszkanców mianem „po prostu” lub prostym językienT Wypowiedzi takic sąechem teorii uparcie lansowanej przez Litwinów od bardzo wielu lat. zgodnie z ktorą wszyscy Polacy na Litwie to spolonizowani Litwini45. Co więcej zasadniczy etap tego procesu miai mieč miejsce na Wilehszczyznie „w latach polskiej okupacji”, to znaczy w okresie międzywojennym. Swieza polonizacja tych terenów miala byc wlasnie glowną przyczyną szybkicgo odchodzenia Polaków w obecnym czasie od języ­ ka polskiego. Warto tež przy okazji zaznaczyč, že do dzisiaj jest lansowana przez autorów litewskich teoria, že większosc Polaków z terenu Wilehszczyzny - glównie chodzi tu o ludnošč wiejską - nie mówi po polsku lecz dialektem bialoruskim okreslanym jako „po prostu”. Jak zauwaža Piotr Eberhardt komentując artykul Gytisa Juodspisa6, który twierdzi, že ludnosc rejonu wilehskiego do dzisiaj mówi „po prostu” i nie ma wyraznie okreélonej swiadomošci etnicznej, zatem odnotowywanie jej w spisach ludnosci jako Polaków bylo

4 V Čekmonas, L. Grumadiene, Kalbu paplitimas Rytu Lietuvoje, [w: ] Lietuvos rytai, Vilnius 1993, s. 133; P Gauczas, Procesy etnolingwistyczne wrejonie trakajskim, „Galwie" 1989, nr 95, s. 3. Opr6cz le g o w takim duchu pisano takže inne artykuly, na przyklad: E. Krakauskiene, Pietričių Lietuvosgyventoju kalbine ir kultūrinecharakteristika, [w:] Pietričiu Lietuva: socialiniai teisi­ niai aspektai, Vilnius 1990, s. 48-62; R. Žepkaite, Lietuvos rytu sienos klausimas, [w: | Rytu Lietuva. Istorija, kultūra, kalba, Vilnius 1992, s. 64-72. Caly problem z tą teorią polega na tym, žc jest ona traktowana przez Litwinow bardzo wybiörezo. Co ciekawe powtarzają ją oni za polskimi autorami. Często jest cytowana na przyklad przedwojenna praca wilehskiej badaczki: H. Turska, O powstaniu polskich obszaröwjęzykouych na Wilehszczyznie, [w:] Studia nad Polszczyzną Kresowq, 1.1, Wroclaw-Warszawa 1982, s. 19-121. Oprocz tej rozprawy sięgano takže do wiele innych prac przcdwojennych. W roku 1995 wydawnictwo „Mintis“ opublikowalo reprint tego tekstu korzystając z zachowanych w Wilenskich bibliotekach pierwszych egzemplarzy drukowanej w 1939 ro­ ku ksiąžki Turskiej. Zachowaly się tam 144 strony druku bez strony tytulowej i wstępu. Litewskie wydanie pracy Turskiej zaopatrzono takže w tlumaczenia na język rosyjski i litewski oraz we wstęp V Čekmonasa, a oprocz tego komentarze i przypisy. Bląd czy može swiadome przeinaezanie faktow przez litewskich badaezy polega na tym, že uznają oni polonizację za jedyną prawdziwą przyczynę pojauienia się Polaköw na Litwie. Prawda jest zaš taka, že oczywiScie polonizacja byla bardzo wažnym czynnikiem rozszerzania polskošci na Litwie, jednak byla ona wynikiem wczcšniejszcj polskiej kolonizacji oraz požniejszego powstawania mieszanych rodzin, ktörych czlonkowie ostateeznie opowiadali się za polskošcią. Inną r6wnic wažną kwestią z tym związaną jest czas tej polonizacji, ktora tak na prawdę przebiegala wide pokolen wstecz, a nie w niedalekiej przcszlošci jak to chcą widziec nicktorzy badaeze litewscy. Szerzej na ten temat pisze: Z. Kurzowa, Jfsyfc polski Wilehszczyzny i kresöw pobuxno-u'schodnkh XVJ-XX w., WarszawaKrakow 1993. 6 G. Juodspis, Polacy na Litwie w latach 1939-1990, Įw:] Bialoruš, Czechoslowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszošci w šuhetle spisdw statystycznych XIX-XX w., red. naukowa Jan Skarbek, Lublin 1996, s. 59-68.

248

fíozdziat

.

nicuzasadnione, prowadzi ostatecznie do stwierdzenia, že osoby m0wiące „po prostu" w ogóle pozbawione narodowosci7. Wypada tu się zgodzič z Eberhardtem, že dysku> ¿ z tego typu teoriami jest bezprzedmiotowa, bo což možna zrobič ješli strona polska po>:ipuje w tym wypadku zgodnie z zaleceniami karty praw obywatelskich ONZ i uznaje. ze o narodowosci decyduje osobista deklaracja zainteresowanego, zas Litwini patrzą t> na dawne związki krwi bez uwzględnienia procesów asymilacyjnych i regresji językou e * Ostatniąkwestią, do której naležy się odniešc omawiając problemy językowe Polakc na Litwie, to problem jak się odniesc do osób, które deklarują się jako Polacy a jednocze.*nie podająjęzyk ojczysty inny niž polski. Zgodnie z uznawanymi teoriami język rodzic;. jest przeciež jednym z glównych czynników obiektywnych okreslających czyjąs narod.wosč. Czy w związku z tym osoby mowiące innym językiem možemy nazywac PolaL*mi? Uwažam, že tak mimo, že klóci się to nie tylko z naukowymi definicjami narodowosc ale nawet z subiektywnymi odczuciami Polaków w kraju, którzy uznają takie osobv cudzoziemców polskiego pochodzenia. Naležy bowiem, powracając do karty praw ob> watelskich ONZ, uznač prawo do samookreslenia danėj osoby. Tym bardziej, te przyn¿ mniej na Lit^'ie Polacy mowiący innym językiem czują nadal związek z polską kultūrą krajem i oczywiácie ze swoimi wspólrodakami zterenu Litwy. Brak im tylko jedneg: atrybutu - znajomošci języka polskiego. Dzialacz polonijny z Austrii Feliks Pogrzebac: proponuje día takiej kategorii naszych rodaków miaño „Polaków obcego języka’*8. Be: wdawania się w większe dyskusje naležy uznač niniejszy termin, przynajmniej na Litw:e za adekwatny do sytuacji tamtejszych Polaków.

8

P Eberhardt, Przemiany narodowoíciowe na Litwie, Warszawa 1997, s. 235. F. Pogrzebacz, Iblacyobcegojęz)ka, „Problemy Polonii Zagranicznej”, T. IV, 1964-1965, s. 249-266.

R o z d z i a I

VII

POLACY WOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTII LITWY I KOMUNIZMU

W przedwojennym Wilnie bardzo \vidoczna byla grupa lewicującej mlodziežy wywo dzącej się w znacznym stopniu ze šrodowiska akademickiego. Z czasem w tym kręgr powstala w 1933 roku organizacja Związek Lewicy Akademickiej„Front” 1, kt6ry wspoipracowal z Komunistyczną Partią Zachodniej Bialorusi (KPZB). Z polecenia KPZB povvolano w tej organizacji nawet komorkę Komunistycznego Związku Mlodziežy Zachodniej Bialorusi2. Osoby z kręgu „Frontu” aktywnie uczestniczyly w organizowaniu strajkow robotniczych w Wilnie, na przyklad w znanej fabryce radioodbiomikow „Elektrit” Natomiast w okresie kiedy Związek Radziecki dokonal aneksji ziem vvschodnich II Rzeczpospolitej wielu „frontowcow” aktywnie poparlo te dziatania. Jeden z liderow tej grupy, Stefan Jędrychowski zostal nawet deputowanym do Rady Najwyžszej. Z kolei w następnych latach niektorzy z nich byli aktywnymi i vvysoko postawionymi dzialaczami Związku Patriotow Polskich. Częšč osob z kręgu wilenskiej Lewicy Akademickiej zajęla po wojnie eksponowane stanowiska w hierarchii partyjnej i rządowej nowej Polski. Wydawač się więc mogto, že wsrod Polakow nadal mieszkających na Wilenszczyžnie tradycje aktywnej dzialalnošci w partii komunistycznej będą nadal kontynuowane. W rzeczywistosci bylo jednak inaczej. Po pierwsze większošc aktywnych dzialaczy komunistycznych i lewicowych, ktorzy generalnie stanowili na Wilenszczyžnie nievvielką liczebnie grupę, choč mocno widoczną, došč szybko opušcila po vvojnie Wilno i Wilenszczyznę, przenosząc się do Lublina a požniej innych vvyzwolonych od okupacji osrodkow w Polsce. Natomiast na miejscu pozostali w większosci mieszkaricy wiosek i miasteczek okoiowilenskich, ktorych šwiatopogląd byl ksztahowany g!ownie przez Košciol i štai w opozycji do wszystkiego co wiąza!o się z komunizmem. Co więcej ludzie ei mieli za sobą dosvviadczenie wywozek przeprowadzonych przez komunistyczne wladze radzieckie, w trake ie ktorych nawet poglądy lewicowe czy wręcz komunistyczne nie zawsze chronily przed deportaeją W skladzic tej grupy znalazly się między innymi następujące osoby: Irena Dziewicka (pbžniej Sztachelska), Jerzy Sztachclski, Maria Dziewicka, Michal Winecki, Jan Stefan Kapala, Wincenty Okolowicz, Jan Kiejstut Drūto, Gertruda Sawicka (požniej Drūto), Wladyslaw Borysowicz, Stefan Jędrychowski, Jerzy Putrament, Kazimierz Pttrusewicz, Bohdan Skaržyhski, Henryk Dembihski. Podano za: K. Petrusewicz, Grupa wiletiska, czyli „Front”, [w:] Komunisci. Wspomnienia o Komunistycznej Partii Polski, Warszawa 1969, s. 498. : Ibidem, s. 499; A Jędrychowska, Zygzakietn i po prastu, Warszawa 1965, s. 107.

250

R ozdziat .

i represjami \ Co więcej zaraz po vvojnie sami Sowieci nie bardzo się starali o pozyskivv ~ nie ludnošci polskiej do szeregöw partii, gdyž zaležalo im wtedy na ludziach calkovvir.f zaufanych, ideowych komunistach, ktörzy będą filarem do budowy Struktur wladzy w počbitym kraju jakim byla wöwczas Litwa. Najwyrazniej nie wierzono w to, že Polacy mcr± na tych terenach spelniač rolę swoistych sowieckich kulturtregeröw - no chyba, že b;._ to Polacy mieszkający w Zvviązku Radzieckim juž przed wojną i pracujący w Komin:?:nie. Nie bylo więc zbyt wielu czynniköw mogących zachęcič Polaköw do wstępowar_i w szeregi Komunistycznej Partii Litwy bolszewiköw [KPL(b)], będącej częšcią WKPib Wiktor Sukiennicki, pracownik naukcwy IJSR oraz Instytulu Naukowo-Badawczer: Europy Wschodniej w Wilnie. ktöry znal blisko wielu Czlonkow „Frontu” twierdzi wrecz. že byli oni potrzebni we wladzach radzieckiej Litwy jedynie w 1940 roku, gdyž„tnogli r nrzeciwstawiani i «u,ygryu>ani» w stosunku do dose licznych fu'icio na komunizm «nawrdcony:■:> yiacjomlistöw litewskich"4. Dlatego tež wtamtym czasie osiągnęli nawet bardzo wysok:e stanowiska we wladzach i cialach przedstawicielskich röznego szczebla nowej Litwy. P: wojnie bylo juž inaczej, najnonnalniej nie byli tarn potrzebni. Ich miejsce zajęli „im por,wani" z glębi Związku Radzieckiego etatowi pracownicy partyjni. ktörzy takze w duz t mierze wyeliminowali ezęse Litwinöw. Dlatego jeszcze w koncu lat 50. w wyborach c: Rady Najwyzszej republiki z terenu Wilenszczyzny wygrywaü Rosjanie. Omawiając kwestię obecnosci Polaköw w Komunistycznej Partii Litwy będącej czeicią WKP(b) trzeba pamiętač, že w komunistycznym ZSRR wstąpienie do organizaeji pa:tyjnej wiązaio się podjęciem wielu staran w tym kierunku, gdyž mimo niewątpliwe masowosci byla to jednak organizacja poniekąd elitama, do ktörej nie každy mogl b;.c zapisany. Bycie komunistą w tym kraju bylo ewidentnym zaszczytem, na ktöry trzebi bylo sobie zaslužyc odpowiednią postawą ideologiezną jak i wykazac się - przynajmnii na pokaz - rzetelną i wydąjną pracą na zajmowanym przez siebte stanowisku. O przyjeciu do organizaeji decydowala opinia calego kolektywu. Bardzo powolny proces wstęp*> vania Polaköw w szeregi KPL byl więc wypadkową ich stosunku do komunizmu oraz zaufania do nich reszty czlonkow partii. Ponižsza tabela ilustruje jak ten proces przebiegi: wj>röd Polaköw, na tie pozostalych narodowosci Litwy3.*23

3 Szerzej na temat wyw6zek z terenu Litwy patrz: S. Cicsielski, G. Hryciuk, A. Srebrakou ski, \iasowe deportaeje radzieckie u>okresie II wojny lunaunvej, wyd. 2, Wroctaw 1994, rozdz 2 i 7. W. Sukiennicki, Legenda i rzeczywistosč. Wspomnietiia i uwagi o divudziestu latach Uniįversyteiu Stejana Batorego w IVUnit, Paryž 1967, s. 108. 3 W tabeli podano dane o Komunistycznej Partii Litwy od roku 1945, jednak wiadomo, že istniala ona juž wczešniej. W paždziemiku 1940 roku, czyli w czasie, kiedy Litwa juž byla anektowana przez Związek Radziccki, a terytorium Wilcnszczyzny bylo juž częšcią tej republiki, sklad narodowošciowy KPL byl następujący: na 5 365 czlonkow partii Litwim stanowili 68,49%, Žydzi 16,24%, Rosjanie 11,97%, pozostale narodowosci 33%. Co więcej w powiatach wcielonych do Litwy w 1939 i 1940 bylo lącznie 157 czlonkow panii, co scar.owilo 29,2% czlonk6w tej organizagi.

251

POLACY WOBEC KOMUNISIYCZNEJ PARVI LÍÍW Y I KOMUNIZMU T a b e la 4 5 . Sklad narodowoéciowy KPL w latach 1945-1990.

R ok

T J c z b a i p r o c e n t c z io n k ó w p a r t ii p o s z c z e g ó ln y c h n a r o d o w o s c i

Polacy 1945 1946

Litwini 1 127

1901

0.4%

31.8%

5 3 .7 %

45

1962

24.3%

1950

1953 1954

4 537

454

200

___________ 6 4 *

5 6 .2 %

5.6%

2 .4 %

9 577

1 276.

560

59.1%

7 .0 %

3.4%

1 855

844

1 o9i

0.5 %

18.5%

58.5%

8.3%

3 .8 %

7 ,6 %

139

5 056

13851

1 997

979

1 8 7 ’

0.5%

2 0 .6 %

5 6 .5 %

8.1%

8 .9 %

7 .6 %

225

7 483

14 426

2 024

1 048

1921

2 6 .9 %

51.9%

7 .2 %

3 .7 %

6.9% >

8991

14 882

2 029

1 106

1 956

1.0%

30.0%

49.7%

6 .7 %

3 .6 %

6 .5 %

558

1 2 155

15 974

2 107

1225

2 003

1.6%

34.9%

4 5 .9 %

6.0%

3 .5 %

730

13 7 1 2

15 743

2 011

1255

5 .7 %

JL Q tt

—

2.0%

3 7 .9 %

43.5%

5 .5 %

3.4%

5 .6 %

747

14 250

13 983

1 780

1 248

1 941

2.1%

1955

238

6.7% :

1.5%

12 964

300

1952

4.0 %

4 108

0.8 %

1951

Žydri

54

18.4 %

0.5%

1949

Bialorusini

143

114

2 984

86

194«

Ukraiócy

7°% U T, 7.8%

0.5%

1947

Rosjanie

15

837_

41.2%

40.4%

5.1%

3 .6 %

5 .6 %

15 655

13 504

1 777

1210

2010'

2 J% 992 2.6%

44.1%

38.0%

5 .0 %

3.4%

■5.6%

1956

1 7 -7 6 3

13 619

1 749

1 259

2 112

4 6 .6 %

3 5 .7 %

4.5 %

3.4%

5 ,5 %

1957

1 138

20567

14 654

1 825

1415

2 075

2.6%

48J%

34.7%

4.3%

3 .3 %

4 .9 % !

1286

23 596

14 0 2 4

1 777

1521

2 039

2.8% A 394 2.8%

52.6%

31.2%

3.9%

3 .3 %

4 .5 %

27 34:

14 2 7 6

1 802

1646

2 074

5 5 .7 %

2 9 .0 %

31400

14 8 5 6

1958 1959

_

3.4%

4 2%

1 856

2 088

1960

1 6 0 9 1

2.9%

5 7 .8 %

2 7 .3 %

3 .4 %

3.4%

1961

1 844

36129

15 6 4 9

2 036

2 099

3.0%

5 9 .5 %

25.8%

3 .3 %

3.4%

3j 5%

1962

2 040

40 386

16 4 2 9 ,

2 173

2 279

2 280

3.0%

6 0 .9 %

24.8%

3 .2 %

3.4%

1963

2 274

4 3 890

17129

2 256

2 452

3.4% 2 362

3.2%

61.7%

24.1%

3.1%

3 .4 %

3 .3 %

1964

2 520

4 8 587

18158

2 385

2 650

.2 408

3.2%

62.7%

23.4%

3.0%

3 .4 %

3.1%

1965

2 931

55 016

19 568

2 582

2 887

2 497

3.3%

63.7%

2 2 .6 %

2 .9 %

3 .3 %

2 .8 %

1966

3 272

60 749

2 0 511

2 748

3117

2 578

3.4%

6 4 .6 %

21. 8%

2 .9 %

3 .3 %

2 .7 % .

1967

3 452

64 993

2 1 178

2 861

3 275

2 577

3.4%

65.3%

21.3%

2.8%

3 .2 %

2 .5 %

1968

3 733

6 9 811

21826

2 977

3441

2 640

3.5%

66.2%

20.7%

2.8%

3 .2 %

2 .5 %

1969

4 000

7 4 171

2 2 552

3 065

3 581

2 670

______

_____

___________ 2SU3L

1897

_____¿Z2L

____________

Ш .

3 .8 % .

2 18Q

252

R ozdziaf V 1970 1971

2224.L

3 198

_________

67.1%

20.0%

2 .7 %

_

4 559

8 2 604

2 4 176

3 373

3.7%

1972

___________ 1 2 8 6 .

1973 1974

.

________ 732SL

3.7%

___________ 1 2 2 1

1142. _______ 2 & ± 3.2%

2 .3 '

3 889

2 6 ^

67.4%

19.7%

2 .7 %

3.1%

2. r

86 449

24 840

3 489

4 049

2 5”

3.7%

67.8%

19.4%

_ 2 .7 %

3.1%

2 .0 %

5 037

8 9 741

25 425

3 542

4 109

2 4:* :

3.8%

68.2%

5 241

9 2 735

19.3% 2 6 021

2 .6 %

3.1%

3 789

4 326

3.8%

68.3%

19.1%

2 .7 %

3.1%

(

1975

5 485

9 6 023

2 6 /6 0

3 929

4 425

3.9%

68.4%

į

1976

5 806

9 9 949

3.9%

68.6%

6 062

103 776

4.0%

68.8% 107 598

29 044

i 1977

-

7 .3 ' 2 3 :_

ir--' 2

19.0%

2 .8 %

3.1%

27535

4 024

4 594

2 .7 %

3.1%

28 369

4 144

4 816

___ 7 8 .8 %

2 .7 %

3.1%

1 .4 -

4 261

4 970

2 :::

.

18.9% ,

7 .6 “

2

25:

1978

6 336,

4.0%

6 9 .0 %

/8 .6 %

2.7%

3.1%

7 .4 %

1979

6 577

111229

2 9 605

4 335

5 117

2 I" -

41%

69.3%

18.4%

2 .7 %

3 .2 %

1980

6 928

115 068

30 350

4419

5 273.

4 1%

69.4%

1981

7 150

119 0 3 7

4.1%

69.6%

18.1%

2 .6 %

3.1%

7 .2 '-

1982

7 415

122 824

31 539

4 594

5 622

2 0o;

1983

7 693

4.2%

6 9 .9 %

17.8%

2 .6 %

3.1%

7 . 7 “?

1984

7 916

130 900

3 3 168

4 957

6 001

2 01:

4.2%

70.0%

17.7%

2.6%

3 .2 %

l.CT

1985

8 206

_ 134 987

33 786

5 116

6 141

1 99c

4.2%

70.2%

17.5%

2 .6 %

j

1986

8 472

138 903

34 422

5 214

4.2%

70.4%

17.4%

2 .6 %

j

1987

8 764

142 782

35 045

5 364

Tk

1988 |

1989

_

1990

;--------------------------

-

7 .4 “ 2 13f

2 .6 %

3.1%

7 .2 '

4 484

5 437

2 11-

J 7.9%

2.6%

3.1%

3 2 417

4 759

5 773

7 .7 ' 2 0 ;

_______ 3 . 7 %

7 .0 % 1 97?

6 298

%

7 .0 %

____________ 6 4 6 3

1 932

3 .7

4.3%

70.5%

17.3%

2 .6 %

3 .7 %

9 023

146 399

35 646

5 520

6 610

191-

4.3%

70.6%

17.1%

2 .6 %

3 .7 %

0.9%

9 167

148 067

38 844

• •

• •

1 89C

34 726

5 409

6 441

1773

17.4%

2.7% __________ ¿ ¿ 2 . ________ m

4.4%

1

69.8% 126 766

18.3% 31059

8 909

70.7% 140 533

4.4% _________ 2

18.5%

Į

7 .5 ' j

1

________ & 2 £ 1

0.9%

.

Žr6dta: Lietuvos Valstybinis Visuomenu Organizciju Archyvas (dawne archiwum KPL): Druki - Statističesk? otčet o sostave p a rtijn o j organizacii, za lata 1 97 6-1988; Lietuvos Kom unistu Partija skaičiais 1918-1975. Statistikos duomenų rinkinys, red. R Beresnevičius, K. Surblys, R. Šarmaitis, Vilnius 1976, s. 120-123; LKP skaičiais 1981-1985, red. J. Čaplikas, Vilnius 1985, s. 13; „Ekspres InformacH ja" 1989, nr 1. s. 2.

POLACY W08EC KOMUNISJYCZNEJ PARTIIUTWYI KOMUNIZMU W y k re s 1 7. Liczba i procent Polakow w Komunistycznej Partii Litvs>.

—

Pr oc ent P o la k o w w K P L Į

Z przedstawionego zestawicnia wyražnie wynika, že przez dhižszy czas, až do roku 1962, Polacy stanowili najmniej liczną grupę narodovvošciovvą w skladzie KPL spošrod wymienionych wyžej narodovvosci. Dopiero w następnym roku prze\vyžszyli oni pod tym względem Bialorusinovv i Žydow. ktorych jednak bylo w republice znacznie mniej niž Polakow. Przedstavvienie liczby bezwzględnej i procentu osob danėj narodovvošci w szeregach partii daje pewne pojęcie o zjavvisku ale jednoczesnie tworzy obraz došč falszywy. Jest bowiem zrozumiale, že jcsli Litwini byli i sąnajbardziej licznąnacjąw republice šilą rzeczy powinno ich byč takže najvvięcej w szeregach partii dzialającej najej terenie. Natomiast každa narodowošč mniej liczną będzie reprezentowana w partii w znacznie mniejszym stopniu. Dlatego aby okreslič liczbowo stosunek poszczegolnych narodowosci do czlonkostvva w KPL naležy obliczyč procent jaki stanowily osoby partyjne wšrod wtasnej nacji, co možna okrešlic dla naszych potrzeb mianem wspolczynnika upartyjnienia.

254

R ozdziat .

Tabela 46.

P o d z i a l m ie s z k a r ic o w L itw y v v e d lu g v v ie lk o šc i p r o c e n t u c z lo n k 6 w K P L w $ r 6 d d a n ė j n a r o d o w o s c i .

Rok

Polacy

1959 1970 1979 1989 1990

Litrini

Rosjanie

Ukraincy

Bialorusini

Žydzi

'
lo 8,5% (3 040 000 osob)9 mieszkaricow kraju. Byl to odsetek trzy razy większy :c tego, ktory w tym czasie vvykazano wšrod Polakow na Litwie. Co ciekawe byl to procecr znacznie wyžszy takže od tego jaki wykazano na Litwie dla narodowosci dominującer czyli Litwinow. Šamo okrešlenie, že Polacy byli najmniej skomunizovvaną narodowošcią na Lit*:e jeszcze wszystkiego nie wyjasnia. Moglo byč bowiem tak, že mimo niewielkiej liczebncsei i odsetka wsrod wlasnej nacji, Polacy-komunišci mogli zajmowac szczegolnie o d j» wiedzialne stanowiska w aparacie partyjnym a w ten sposob znacząco wplywac n a ; r charakter i inspirowac konkretne dzialania mające na celu na przyktad faworyzowan.e wtasnych rodakow kosztem innych narodowosci zamieszkujących republikę. Dzięki p:siadanym danym statystyeznym možemy jednak okreslic jakie miejsce zajmowali Polar* w hierarchii partyjnej. Co prawda statystyki te obejmująjedynie lata 1960-1973, ale p> zwala to juž zaobserwowac tendeneje panujące w tym względzie. Jak się zas okazu i takže wsrod etatowych pracownikow KC KPL Polakow bylo niewielu, co ilustrują pon^:sze tabele. Okazuje się więc, že podobnie jak w wypadku ogolnej liezby Polakow w partii t n šamo i wsrod jej kadr kierowniezyeh stanowili oni niewielką liczbę i odsetek. Niester* w dostępnych mi materialach statystycznych, oprocz Litwinow, Rosjan i Polakow reszu narodowosci jest ukryta w pozycji „inni”, dlatego trudno jest okreslic czy Polacy w ap-racie partyjnym byli najliezniej reprezentowani sposrod wszystkich mniejszosci w republice czy tež nie. Wyražna jest natomiast tendeneja polegająca na tym, že na wszystkich poziomach administraeji partyjnej udzial polskich komunistow byl znacznie nižszy niž ici ogolny procent w KPL (rožnica między rubrykami B oraz A w tabelach). Co więcej san: procent osob funkcyjnych narodowosci polskiej nie przekroczyl w latach 1960-1973 wie!košei 2,3% wrajkomach oraz 1,9% w Komitecie Centralnym, gorkomach i gorrajkomach, zaš sama liezba bezwzględna polskich aparatezykow tež byla niewielka. W rok-1960 w administraeji partyjnej pracowalo lącznie 25 Polakdw, natomiast po 13 latach. w roku 1973 bylo ich 32. Same stanowiska przez nich zajmowane w większošci tež nie byly tymi najbardziej eksponowanymi, na ktorych decydowalo się o najwažniejszych sprawach.

9

R. F. Staar, IVeltkommunismus 1980181, „Ostcuropa” 1981, z. 7, s. 582.

POLACY WOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTIIUTWYI KOMUNIZMU

Tabela 47.

257

P o d z i a i e ta to v v y c h p r a c o w n i k 6 w K C K P L

o r a z G o r k o m 6 w 101 i G o r r a j k o m 6 w n K P L w e d lu g n a r o d o w o $ c i.

Rok

VVszyscy

1960

526

1963

534

1965

549

1970

628

1973

628

Liczba procent pracowni ciąg wypowiedzi Brazauskasa, ktory stwierdzil między innymi: KommunistiČeskaja Partija Litvy w cifrach 1918-1976, red. P. Beresnjavičjus, K Surblis, R. Šarmajtis, Vilnius 1977, s. 101. 13 Ibidem. Referat prznvodniczącegp Komisji \iandatowej W. Bieriozcnva, „Czerwony Sztandar" 1986, nr 21. s. 6 . 13 wCzerwony Sztandar” 1989, nr 290 z 19 XII, s.l. NormalnyLitiinn, žaden komunisto. Algirdas Brazauskas w rozmoune z Adamem Michnikiem i Paudem. Smolenskim przeproivadzonej w przeddzien wizyty Aleksandra Kwasnieivskiego na Litune, „Gazeta vfyborcza" 1996, nr 55, s. 8 . 12

POLACY WOBEC K0MUNIS1YCZNEJ PARTIIUV/ZYI KOMUNIZMU

261

(...) Na Lotwie 48 proc. czlonköw partii komunistycznej to byli Rosjanie. Na Litwie - 7 proc.' To zashiga Snicczkusa. Wyszukiwal takich ludzi jak ja, 30-latköw, sprowadzal ich do Wilna, dawal mieszkanic, kazal pracowac nie oglądając się na zasady obowiązujące w Związku Radzieckim. Tcgo nie bylo ani na Lotwie, ani w Estonii. Tarn pierwsi sekretarze nosili lotewskie i estoriskie nazwiska, ale byli jakby niby-Lotyszami i niby-Estoriczykami; tacy nieautcntyczni, nie zakorzenieni, nie identyfikowali się z narodem. (...) Caty litewski ruch narodowy zacząl się od tych 97 proc.18 czlonköw partii komunistycznej, ktörzy byli bardzicj Litwinami niž komunistami. Gdy w 1988 r. powstawal Sąjūdis, 50 proc. wladz ruchu stanowili czlonkowie partii. Dzięki Snieczkusowi w KPL bylo wielu artystöw, pisarzy, uczonych. Szli do partii chętnie, bo byla dla nich wsparcicm, a zarazem nie wymagala ideologicznej prawowiemosci: więc byli partyjni i robili swoje. To wlasnie glosami inteligencji zostalem w pazdziemiku 1988 r. wybrany na I sekretarzal9. Ta wypowiedz pözniejszego prezydenta Litwy najlepiej wyjasnia brak aprobaty większošci Polakow dla wstępowania do KPL, ale takže thimaczy dlaczego wszelkie koncesje na rzecz tej narodowosci uczyniono na Litwie tylko do polowy lat 50.. kiedy Litwini byli w partii jeszcze mniejszošciąa dominowali liczebnie Rosjanie. Partia byla więc dla Polaköw podwöjnie obca, zjednej strony dlatego, že byla „moskiewska”, z drugiej strony dlatego, že na tym terenie zostala opanowana przez Litwinöw, w dužej częšci postrzeganych jako nacjonalistöw. Wlasciwie možna powiedziec, že w jej szeregach nie bylo miejsca dla Polakow. Zas šamą ich postawę wobec partii trzeba traktowac jako przyklad braku asymilacji w srodowisku, w ktörym się znaležli po 1939 roku. Ježeli rozpatrywac calą sytuację pragmatycznie, to naiežy uznač, že postawa Litwinöw w tym względzie byla najbardziej sluszna gdyž zapewniali sobie warunki, w ktörych wszelkie decyzje podejmowano na zasadzie nie o nas bez nas. Polacy natomiast pozbawili się tego poprzestając na demonstrowaniu swojego braku akceptacji dla istniejącego ustroju i calego ukladu spoleczno-politycznego. Moralnie postawa godna pochwaly ale niepraktyczna, stawiająca i tak ograniczanych w prawach Polakow na marginesie žycia w kraju zamieszkania. Ježeli juž mowa o tej demonstracyjnej postawie wobec partii, to warto može wspomnieč nieco o tym, na j akim tie to wszystko się odbywalo. Polityka wewnętrzna kraju, w ktörym przyszlo žyč po wojnie naszym rodakom byla nakierowana w tym czasie na stworzenie czlowieka radzieckiego, dla ktörego wzorem, siląprzewodnią i wyrazicielką wszystkich jego potrzeb byla partia komunistyczna. Obywatele byli przygotowywani do tego od najmlodszych lat, wlasciwie od wieku przedszkolnego kiedy juž možna bylo docierač do malego obywatela z konkretnymi haslami. W rozdziale o szkolnictwie za-

1' W tym miejscu Brazauskas przedstawia sytuację zbyt optymistycznie. Jak to možna sprawdzič w tabeli zamieszczonej na początku niniejszego rozdzialu, dopiero na początku lat 70. procent Rosjan w KPL spadl ponižej 20%, zas najnižszy poziom osiągnięto w roku 1990 kiedy wpanii pozostawa!o nadal 17,4% Rosjan. ,8 Podobnie jak wyžej Brazauskas tu przesadza, najwyžszy poziom Litwinow w KPL osiąg­ nięto w roku 1989 i bylo to 70,7%. 19 Ibidem.

262

R o z d z i a t VI

mieszczono między innymi przyklady czytanek szkolnych dla najmlodszych dzieci, w ktorych mielišmy do czynienia z bardzo nachalną indoktrynacja komunistyczną. Jej celerr. bylo narzucenie uczniom stereotypu, že naturalną konsekvvencją dorastania jest kolejne. etapowe wstępowanie do mlodziežowych organizacji ideologicznych zakoriczonych prz> jęciem do partii komunistycznej. Wszystko zaczynalo się w wieku 7 lat kiedy to uczniowie najmlodszych klas szkoh podstavvovvej zostawali tzw. „pazdziemiątkami” (ros. oktjabijata, lit. spaliukas), ktore ja­ ko takie nie tworzyly osobnej organizacji, byty to bowiem grupy mlodszych uczniou przy zastępach pionierskich. Wedhig odgomych zaleceh stawianym wychowawcom: (...) j e d n y m z n a j w a ž n i e j s z y c h ž a d a n, k t o r e p o w i n n i r o z • w i ą z y w a č n a u c z y c i e l e , s t a r s i z a s t ę p o w i, o p i c k u n o w i ; g r u p i g w i a z d e c z e k p a ž d z i e r n i ą t e k , p r z y g o t o w u j ąc d z i e c : d o w s t ą p i e n i a d o o r g a n i z a c j i p i o n i e r s k i e j, j e s t u k s z t a l t o w a n i ; w e w n ę tr z n e j p o z v e ji p a z d z ie r n ią te k . [wszystkie podkrešlenia w oryginale A.S.] W pa>dziemiątkach naležy wyrobic przekonanie, že sąone nic tylko uezniami. ale i paždziemiątkarr.. - wnukami Leniną, przysztymi pionierami - !eninowcami. Nie osiągnąwszy tego, trudno się spodziewač, žc po wstąpicniu do organizacji pionierskiej dziecko wyrobi w sobie wlašci\vą uffumętrzną pozycję piotiierską °.

Šrodki i metody indoktrynaeji byty dobierane odpowiednio do wieku adresatow takicb dzialari. W wypadku pazdzierniątek postawiono na osobistą identyfikację z wodzem rewolucji - dobrym dziadkiem Leninėm oraz na przyswojenie jako wtasnego symbolu czerwonej gwiazdy i czerwonego sztandaru. Zapisy^ anie pierwszoklasistow do pazdzierniątek byto wlašciwie obligatoryjne, bez patrzenia na wyb 6 r uezniow a mimo to dzieci z duža niecierpliwoscia czekaly na moment przyjęcia do organizacji, kiedy to otrzymywaty czerwonągwiazdę. taką jaką nosili juž ich starsi koledzy21. Mechanizm takiego zachowania jest došč prosty i opiera się na tym, že dzieci z natury nie lubią odstawac od reszt> zawsze chcą uezestniezye w zabawach organizowanych przez innych, przez większošc chcą mieč takie same rzeezy jak inni, itd. W tym konkretnym p rz^adku pociągai je dodatkowo specjalny rytual przyjmowania do organizacji tworzący w oczach dziecka atmosferę niezwyklosci, w ktorej až chce się uezestniezye. Latwo więc zrozumieč czemL tylko bardzo nieliezne dzieci pozostawaty poza tą organizacją22.20 V. Savickyte, Orgatiizacja dziatalnosci pazdzierniątek, Kaunas 1981, s. 30. Zwrot weumęirzn~ pozyeja pionierska w cytowanej publikacji rozumiany jest jako „nowa sytuacja dziecka, nowc przcžycia, potrzeby i dąženia ”. Ibidem. "! Podano na podstawie relacji uscnej nauczycielki jednej ze szkol polskich w Wilnie Jolanr. Maciejcwskiej. W czasie moich pobytow na Litwie mialem okazję poznač tylko kilka osob, ktore nie byty w dziecinstwie najpierw paždzierniątkami, następnic pionierami i wreszeie komsomoicami. Jedną z nich byi jeden z polskich poctow a z zawodu dziennikarz pracujący w „Czerwonym Sztandarze” Henryk Mažul. Wedlug jego slow decyzję o niewstępowamu do organizacji podjęli - co w tym wieku jest calkowicic zrozumiale - rodzice, dopiero w p6 žniejszych latach sam decydowal o unikaniu pionier6 w, komsotnolu i partii. Podano na podstawie relacji ustnej H. Mažula - nagranie w posiadaniu autora. 20

263

-OLACY WOBEC KOMUNISJYCZNEJ PARTII LfJWY I KOMUNIZMU

Symbolika organizacyjna, rytuaty czy nawel tematy lektur oraz piosenek spiewanych w szkole byfy dobierane odpowiednio do realizacji wymienionych wyžej celów. Pierwszym tego elementem byl znaczek otrzymywany przez paždziemiątka, a który stanowila pięcioramienna czerwona gwiazda z wizerunkiem trzyletniego Wolodii Ulianowa, który pózniej štai się znany jako Lenin. Wedhig založen twórców organizacji mialo to zapewnic dentyfikację dziecka z postacią wodza rewolucji, co zamykano w hasle, že pazdziemiątka są wnukami Leniną i w związku z tym powinny „šudęcie wykonywaZ rtakazy wiélkiegp wodza”22. Struktūra organizacyjna tej formacji nawiązywaia takže do symboliki radzieckiej. Odpowiednikiem zastępu u pazdziemiątek byla pięcioosobowa gwiazdka mająca przypominač, že každe z dzieci jest jak jedno z ramion pięcioramiennej czerwonej gwiazdy będącej godtem panstwa radzieckiego24. Znaczenie calej symboliki utrwalano dodatkowo odpowiednimi czytankami w podręcznikach szkolnych i piosenkami. W rozdziale 4 poswięconym szkolnict^ii zacytowano kilka przykladów takich czytanek, vv tym miejscu A-ydaje się wskazane zacytowac jeszcze tekst jednej z piosenek jakich uczono najmlodsze dzieci w szkolach na Litwie i innych republikach Związku Radzieckiego a będącej swois:ym hymnem organizacyjnym malych kandydatów na pionierėw. Paždziemiątko25 1. Cieszę się, žc jcstem Mafym paidzicmiąlkicm, Že mnie zuą najmlodszym Leniną wnuczątkiem.

4. Dzielni komsomoley, Kiedy szli do boju. Tež czerwone gwiazdki Mieli, jak i moja.

2 . Czerwona gwiazdeczka

5. Na kremlowskiej wiezy Równie^ gwiazda swieci Ludziom pracy w kraju I na catym ¿wiecie.

Btyszczy jak iskierka, Mocno przytwicrdzona Do mego mundurka. 3. Nad Ojczyzną naszą W czasie burz, zamieci Taka sama gwiazdka Jak drogowskaz swicci.

6 . Cieszę się, že jestem

Matym pazdziemiątkiem, Že mnie zwą najmtodszym Leniną wnuczątkicm.

Po przejsciu wstępnego szkolenia ideologieznego w szeregach pazdziemiątek (od 7 do roku žycia) dzieci przechodzily do organizacji pionierskiej, która skupiala mlodziež w wieku 10-15 lat. Uczniowie wstępujący do niej skladali uroezyste przyrzeczenie, w któ^.Tn obiecywali między innymi žyč wedhig wskazañ Leniną i partii komunistycznej oraz przestrzegač regulaminu pionierskiego, w którym pisano. že: 10

Pionier jest wiemy Ojczyznie, partii, komunizmowi. Pionier przygotowujc się zostač komsomolcem. “ Radziecka symbolika polirycztia, uložyli J. Subačius, G. Manzurovas, Kaunas 1987, s. 93. mi Ibidem. Špieumik do nauezania špieivu iv klasach I-IV, Kaunas 1963, s. 7.

264

R o z d z i a t VI I

Pionier wzoruje sie na bohaterach walki i pracy. Pionier czci pamiec polcgtych bojowniköw i przygotowuje sie zostac obroric^ Ojczyznv Pionier wytrwale sie uczy, uprawia Sport. Pionier - to serdeczny i wierny kolega, zawsze odwaznie broni prawdy. Pionier - to kolega i opiekun pazdziemi^tek. Pionier - to przyjaciel pionieröw i dzieci ludzi pracy wszystkich krajöw26. Uzupelnieniem przyrzeczenia i regulaminu pionierskiego byla dewiza organizacji gdzie na haslo: „Pionierze, do walki o sprawę Komunistycznej Partii Ziviązku Radzieckiego bądz gotoiv!" odpowiadano: „Zaivszegotow!'\ Dewiza pionierska jak i kolejnošč celow organi­ zacji zawartych w regulaminie vvyraznic pokazuje, že byla to organizacja pod totalnym wplywem rządzącej partii komunistycznej. Co vvięcej, bez ogrodekpokazuje się, žecztonkostwo w organizacji pionierskiej jest tylko etapem na prostej drodze do vvstąpienia dc partii, gdzie ostatnim etapem bylo jeszcze zdobycie szlifu ideologicznego w komsomole. Jak juž wspominano vvczesniej aby zostač czlonkiem partii komunistycznej naležaio podjąč wiele trudovv žeby byč zaakceptowanym i w konsekwencji przyjętym do organi­ zacji. W wypadku organizacji mlodziežowych, ktorych jednym z celow bylo vvylonienie i vvyszkolenie przyszlych kadr partyjnych, bylo calkowicie odwrotnie. W tym wypadku naciški za wstąpieniem do organizacji byly bardzo mocne. Na poziomie paždziemiątek i pionier6 w do organizacji zapisywano \vlasciwie obligatoryjnie cale klasy, dzieci nie zrzeszone trafialy się bardzo rzadko, byla to najwyžej jedna osoba na kilka klas. Nieco inaczei rzecz się miala z komsomolem czyli Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Zvviązkiem Mlodziežy, tu uczniowie mieli ponad 15 lat a więc mieli juž pravvdopodobnie wlasne przemyslenia na temat otaczającej ich rzeczyvvistošci i na tej podstavvie podejmowali swoje decyzje o przynaležnošci do organizacji. Stąd tež na tym poziomie možna bylo spotkač juž vvięcej uczniow klas starszych szkoly šredniej i studentow lub mtodych robotnikovv, ktorzy postanowili pozostawač poza tą organizacją. Jednak i w tym vvypadku margines osob nie zrzeszonych byl stosunkovvo niewielki, przynajmniej w wypadku szkol i uczelni. Generalnie w wypadku každej z vvymienionych organizacji decyzja o niewstępowaniu do nich bywala często okupiona rožnymi wyrzeczeniami choč byh odstępstwa od tej zasady. Szczegolnie mocne naciški za wstępowaniem do komsomolu mialy miejsce w latach 40. i 50. Patrząc na to z perspektywy owczesnych wtadz jest to zrozumiate, potrzebne im byly bowiem mlode osoby z nie uksztahowanym jeszcze do konca charakterem, ktore možna bylo sprobovvač urobič na swoją modlę co ostatecznie w bardzo wielu przypadkach się udavvalo. Podobny proces mial przeciež miejsce takže u nas w kraju, gdzie nowa wladza potrzebowaia jak najvvięcej popierających jąobywateli, to zas možna bylo osiągnąč odpovviednio ksztaltując nowe pokolenie przez odcinanie ich od starych korzeni i wpajanie nowej ideologii jako vvlasnej. Proces ten možna porownač do wychowywania janczarovv. Oczywišcie na Litvvie naciški za vvstępovvaniem do mlodziežovvych orga­ nizacji komunistycznych jednakovvo dotykaly mlodych Polakovv, Litwinow, Tatarovv, Žydow i vvszystkich innych tam mieszkających. NVynikalo to z tego, že republika ta miala zaV 26

V Savickyte, Dzialalnoščorganizacjipionierskiej, Kaunas 1982, s. 27-28.

POLACY VZOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTH U TW YI KOMUNIZMU

265

sobąokres 2 0 lat niepodleglošci, kiedy wychowywanie mlodego pokolenia odbyvvato się w oparciu o calkiem inne wartošci niž to proponowano w komunistycznym Związku Radzieckim. Stąd wszelkie represje za niepodporządkovvanie się wspomnianym naciš­ kom naležy rozpatrywač zawsze w kontekscie ogolnej polityki paristwowej wobec wszystkich obywateli a nie tylko Polakow czy innych narodowo£ci. Jako przyklad realizacji przez wladze naciskow na mlodziež w celu zapisywania się przez nią do komsomolu možna przytoczyč historię ze szkoly w Ejszyszkach na Wilenszczyžnie, ktorą opisala na gorąco w swoim dzienniku jedna z uczennic Roža Więska. W marcu 1949 roku dyrekcja szkoly naciskana z gory czynita tam kroki mające doprowadzic do powiększenia liczby czlonkovv komsomohi. Uczniow pozostawiano po lekcjach na specjalne rozmowy, w trakcie ktorych rožnymi sposobami probovvano wplywač na decyzję mtodziežy. Paleta šrodkovv byla dosč szeroka choč generalnie prymitywna, od grožby wyrzucenia ze szkoly osoby, ktorej zaproponovvano wstąpienie do organizacji a ona odmovvila, až po szantaž polegający na tym, že ušwiadamiano uczniom fakt povviązania ich decyzji vvstąpienia lub nie do komsomolu z tym czy rodzice takiego ucznia będą dalėj pracowač lub nie27. Starsza mlodziež svviadoma juž ogolnej sytuacji panującej w kraju, w ktorym przyszlo im mieszkac podejmovvala decyzje o zapisaniu się do komsomolu często z vvlasnej vvoli tylko po to, aby swoją negatywną postawą wobec organizacji nie wzbudzič większego zainteresovvania w!asną rodziną, gdzie wiedziano na przyklad, že „niepewni ideologicznie" rodzice są poddani obsenvacji ze strony milicji czy NKWD. Ježeli jednak to zainteresovvanie organow bezpieczenstwa byto juž zbyt wielkie, to wtedy z ko­ lei navvet najbardziej zainteresovvani wstąpieniem do organizacji nie mieli takiej možliwošci28. Jak vvięc z tego widač, mimo pędu do jak najszerszego zasięgu organizacji pionierskiej i komsomolskiej dbano o to aby nie znalazly się tam osoby, ktore mogly zniweczyc prowadzoną indoktrynację komunistyczną swoją evventualną postawą antykomunistyczną. Mowiąc inaczej klasyfikowano obywateli kraju juž od najmlodszych lat na tych, ktorzy będą w prz>'szlosci zasilač szeregi partii, na tych ktorzy w sposob bezwolny będą przystawač na jej dzialania, i na tych, ktorzy potencjalnie mogąsię w przyszlosci przyczyniač do rozkladu tego systemu. Z biegiem lat naciški nieco oslably, to znaczy grožby jakie stosowano vvobec mlodych osob byly mniejszego kalibru. Teraz wiązalo się to z takimi uciąžliwošciami jak ciągle proby „nawracania" na nową ideologię przez przevvodniczącego komsomolu i bardziej zaangažovvanych kolegow będących czlonkami organizacji albo pozbavvieniem ewentualnych przywilej6 w jakie wiązaly się z czlonkostwem. Byl to takže ewidentny dovvod na coraz szybsze rozkladanie się systemu, w ktorym elitą rządząca stracila swoj dawny rewolucyjny zapal trzymający kiedyš panstwo i jego spoleczenstvvo w ryzach. W koncu lat 60. czy 70. pozostawanie poza vvszelkimi organizacjami komunistycznymi w ZSRR, a więc i na Litwie nie bylo jtiž rownoznaczne z odcięciem się od možliwošci zrobienia na przyklad kariery zawodowej w wybranym przez siebie kierunku, oczywišcie pod vvarun-

2 28

Fragmenty dziennika R6 žy Więskiej z Ejszyszek, zapisy z okresu 28 lutego -3 1 marca 1949, s. 3. Odpis z oryginatu wposiadaniu autora. Ibidem, s. 4.

266

Rozdziat V

kiem, že byto się bardzo dobry w tym co się robito i byto się przygotowanym na stati potvvierdzanie tego29. Natomiast cztonkostwo w poszczegolnych organizacjach i alavu ne udzielanie się w nich bardzo uiatwiato žycie, dawato tež przynajmniej pozome pocr_cie stabilizacji i bycia w dominującej grupie. Trzeba tež pamiętač, že organizacje da\vah rekomendacje potrzebne na przyktad do pracy na odpowiednim stanowisku. Jednak d; tego momentu uptynęto juž tyle czasu, že przewažającą częšč spoleczenstwa na Litu-* tworzyli juž ludzie, ktorzy urodzili się i wychowali w warunkach komunizmu, bez oscbistego došvviadczenia žycia w ustroju demokratycznym a istnienie i rola wspomnianycd organizacji byla codziennošcią. Dlatego zgodnie z tym co cytowano vvczešniej z wypcwiedzi Algirdasa Brazauskasa czlonkostwo w partii czy komunistycznych organizacjaca mtodziežowych byto dla nowych pokolen furtkądo zrobienia kariery zawodowej i znalezienia się w elicie spoteczenstwa. Jak widač, paradoksalnie Polacy pozostawali pozapartiąi komunistycznymi organizu­ ojami mtodziežowymi w większym stopniu w okresie kiedy taka postavva powodowaia rožne represje wobec niezaangažowanych, niž w czasie kiedy przestano czynič naciški w tym kierunku. Wypada więc uznač, že podobnie jak Litwini, takže niektorzy Polacy stwierdzili, že warto skorzystač z možliwošci stawianych przez partię. Niebagatelne znaczenie w stworzeniu takiej atmosfery miaia tu zapewne stata indoktrynacja komunistyczna w szkotach, dzięki ktorej mtode pokolenie przyjęlo do wiadomošci, že jedynądrogąd: zrobienia prawdziwej kariery jest zaangažowanie się w tak zwaną dziatalnosč spoteczną. Natomiast, jak juž wspomniano wyžej, utrzymywanie się mimo wszystko bardzo niskiego stopnia „upartyjnienia” tej narodowošci byto wynikiem braku identyfikacji ze spoteczenstwem, w ktorym przyszto jej žyč, jak i braku akceptacji Polakovv ze strony teg: spoteczenstwa. Innym czynnikiem jaki mogt miec wptyw na stosunkovvo nieliczne wstępowanie do partii litewskich Polakow to ujawniający się takže w innych dziedzinach žycia brak większych ambicji wšrod cztonkow tej spotecznošci. Znaczna jej vviększošč poprzestawata na zapewnieniu sobie jedynie podstaw egzystencji materialnej. Brak byto nato­ miast wšr6 d Polakow pozytyvvnych przyktadow realizowania pry^-atnych ambicji. Wida: to wyraznie na przyktadzie szkolnictwa, w tym szczegolnie podejmowania, a wtašci\v:e to niepodejmowania vvyžszych studiovv przez większošč Polakow. Jedyne na co by. w stanie zdobyč się litevvscy Polacy to biemy opor wobec otaczającej ich rzeczywistosc: Konsekwencjątakiego stanu rzeczy byt brak odpovviednio wyszkolonych kadr do prefesjonalnego pokierowania autonomicznymi organizacjami polskimi kiedy tylko nadarz> ta się ku temų odpowiednia chwila, gdyž zbyt mato Polakow nabyto takiej praktyki na przyktad w administracji KPL. Warto zwrocič uwagę na jeszcze inny fakt związany z obecnošcią niektorych Polakou w aparacie administracyjnym KPL. Otož okazuje się, že ei, ktorzy dotarli do znaczących stanowisk byli bardziej komunistami niž Polakami. Stąd btędem, ewentualnie celowyir zabiegiem propagando\vym ze strony litewskich osrodkow opiniotworczych, byto branie

“9

Relacja Henryka Mažula i Pawla Czeryrkowskiego - w posiadaniu aurora. Piervvszy z w\mienionych pracowat na przyktad w polskojęzycznym dzienniku KC KPL „Czerwony Sziandar”, drugi zaš pracowat jako fizyk w znanym insrytucie naukowym.

POLACY WOBEC KOMUNISJYCZNEJ PARPIU JW YI KOMUNIZMU

267

poglądovv niektorych - bardzo nielicznych - wysokich urzędnikow partyjnych narodowosci polskiej za przyklad typowej postawy spolecznošci polskiej na Litwie. Szczegolnie mocno eksponowano na początku lat 90. postač II sekretarza KC KPL (na platformie KPZR ) 30 Wladyslawa Szweda. Opisując dzialalnošč tego cztowieka starano się przedstawiac to jako przyklad charakterystycznej postawy Polakow z Litwy. Prawdą zaš jest to, že byl to typowy dzialacz partyjny zawdzięczający jej wszystko co osiągnąl w žyciu, ktory przypadkiem by! Polakiem, ale rownie dobrze mogl bye Litwinem, Estoriczykiem czy Kirgizem. Najlepiej widac to na przyk!adzie wywiadow jakich udziela! on prasie w r6i nych okresach swej kariery. Trudno tam znaležč choc jedno slowo wiąžące się ze sprawairi polskimi czy proby interwencji na rzecz rodakow31. Co więcej, kiedy po rewolucyjnycr. zmianach na Litwie Szwed musia! ją opušcič pozostaw'iając tam wlasciwie ca!y sw6 j do • robek materialny, udzielając wywiadow w Moskwie takže nie probowal powolywac si^ na swoje polskie pochodzenie jako na powod do wspolczucia dla przesladowanego przedstawiciela mniejszosci narodowej „zawsze wiemej nakazom partii”, tak jak to swego czasu probowali malowač niektorzy publicyšci i politycy litewscy32. Možna go więc wlasciwie przyrownac do niektorych polskich komunistow, uczestnikow rewolucji paždziemikowej. Czy ktoš može na przyklad traktowac jako przyklad typowo polskiej postawy wobec bolszewizmu dzialalnošč czy wypowiedzi Juliana Marchlewskiego lub Feliksą Dzieržyhskiego? Podobnie bylo w tym i innych przypadkach polskich dzialaczy komunistycznych w powojennej Litwie. Co więcej dla sprawniejszego przebiegu kariery warto bylo zapomnieč o swojej prawdziwej narodowošci. Innym przykladem polskiego dzialacza partyjnego, ktorego dzialalnošč miala znaczny wplyw na postrzeganie polskiej spolecznošci na Litwie može bye Czeslaw Wysocki będącydo 1 wrzesnia 1991 roku II sekretarzem Solecznickiego Rejonowego Komitetu KPL oraz przewodniczącym Rejonowej Rady Deputowanych Ludowych33. To wlasciwie glownie dzięki niemu rejon solecznicki, w ktorym Polacy stanowili w 1989 roku 79,6% ludnošei34, zyskal miano „czerwonego rejonu”. Wiązalo się to glownie z jego wypowiedziami publieznymi jako kierownika lokalnych wladz partyjnych i samorządowych. Między innymi w wywiadzie dla Radka Sikorskiego z „The Sunday Telegraph” 35, ktčry požniej

Na ostatnim zježdzie KPL, ktöry odbyl się w grudniu 1989 roku nastąpilo oddzielenie się jej od Komunisrycznej Partii Związku Radzieckicgo, rylko niewielka grupa dawnych czlonkow KPL pod wodzą M. Burokevičiusa pozostala wierna centrali moskiewskiej. W skladzie okrojonej KPL na platformie KPZR bylo szczegolnie wielu Rosjan i Polaköw, dla ktorych dzialania Litwinow byly rownoznaezne ze zdradą stanu. II sekretarzem tej partii zostal wlašnie Wladyslaw Szwed. 31 Por.: S. Bychun, Wremjaprojasnit'pozicii, „Sovetskaja Litva” [Wilno] 1990, nr 17, s. 3; hilerwju ttakanunie s’iezda. Wpoiskach konstmkthmogo pochoda, «Echo Litvy”, (Wilno) 1990, nr 91, s. 2. 32 „Myokazalis’iertvami tiesovsem testnojpcliti&skojigry", „Rabočaja Tribūna” (Moskwa) 1991, nr 194, s. 2. 33 K Dowmont, Puczyšci, „Szalcza” (Soleczniki) 1991, nr 56, s. 2. 34 Lietuvos Respublikospagrindiniu tautybių gyventojai, Vilnius 1991, s. 35. 35 R. Sikorski, Lithuanian Poles pledge allegiance to the Kremlin, «The Sunday Telegraph” z 8 lipca 1990 (opisano na podstawie fotokopii). 30

268

R o z d z i a t VII

skwapliwie przedrukowala litewska prasa. stwserdzil: Bytetn komunistą, jestem komunistą i nawet j eželi oni wsadzą mnie do wuzienia, ja odnowa rozpocznę dzialalnoič komunistyczną w celi urięziennej36. Osoby zajmujące taką pozycję jak Wysocki miafy znaczny wptyw na miejscową ludnošč, ktorą w znacznym stopniu stanowili ludzie prošci, gdyž ci lepiej wyksztalceni migrowali do Wilna czy innvch wielkich miast, a co za tym idzie wielu mieszkaricöw rejonu biemie przyjmowalo opinie sekretarza. Autor wywiadu w dalszej częšci swojego artykuhi tfumaczy znaczny wplyw na miejscową spoiecznošc takich os 6 b tym, žc umiaty one umiejętnie wykorzystywac posiadane možlivvošci nacišku ekonomicznego oraz strach mniejszošci narodow-ych przcd ponownie uzewnętrzniającym się nacjonalizmem litewskim. W tym ostatnim piTypadku rzeczywiscie wystarczylo tylko w bardzo prosty sposöb cytowac wystąpienia publiczne większošci litewskich lideröw politycznych z tamtego czasu. To byla zaš kwintesencja calego problemų z „czerwonymi Polakami” czy „czerwonym rejonem”. Rzecz nie polegala na tym, že Polacy w jakiš specjalny sposöb byli zwolennikami komunizmu i partii komunistycznej - co wykazano wyžej lecz jedynie opowiadali się w nowej sytuacji politycznej, kiedy Litwini walczyli o odzyskanie niepodleglošci. za utrzymaniem poprzedniego ukladu politycznego, gdzie Litwa byla częšciąZwiązku Radzieckiego, zaš calym krajem rządzila partia komunistyczną. Wiązalo się to zaš z faktem, že w koncu lat osiemdziesiątych, kiedy Litwini walczyli o niepodlegle panstwo robili to wlašciwie tylko dla siebie zapominając o mniejszošciach narodowych. W takiej sytuacji w oczach wielu Polaköw'jedynym gwarantem utrzymania przynajmniej ich dotychczasowego stanu posiadania bylo trw'anie Litwy w skladzie ZSRR. Dlatego tež wypowiedzi zagorzalych komunistöw. takich jak Wysocki, Szwed i im podobni, mogly się spotykač z aprobatą wielu Polaköw, ale nie ze względu na uwielbienie komunizmu, lecz z powodu strachu przed nacjonalizmem litewskim, ktöry w sposöb realny stawai się zagroženiem dla normalnego funkcjonowania polskiej mniejszošci na Litwie. Powtarzane w'ięc na przetomie lat 80. i 90. opinie o wielkim skomunizowaniu Polaköw byly tak naprawdę wyraženiem dezaprobaty ze strony litewskiej wobec zbyt silnego poparcia przez Polaköw strony rosyjskiej, ktorą na tych terenach reprezentowal dawny aparat rządowy i partia komunistyczną. W tym wypadku jest to jednak calkiem inny problem, poniewaz chodzi tu nie o szukanie przyczyn popierania komunizmu, lecz znalezienie odpowiedzi na pytanie dlaczego większošci Polaköw na Litwie wydawato się lepsze zachowanie Litew:;kiej SRR niž odrodzenie niezaležnej Litwy? Wracając do kwestii upartyjnienia Polaköw na Litwie zauwažyč možna, že potwierdzeniem ich stosunkowo niewielkiego zainteresowania czlonkostwem w partii o charakterze czy rodowodzie komunistycznym byly zmiany jakie zaszly po XX zježdzie KPL z grudnia 1989 roku. Wtedy na fali odrodzenia narodowego litewscy komunišci doprowadzili do utworzenia Niezaležnej Komunistycznej Partii Litwy, ktöra bylajuž partią samodzielną, jednostką niezaležną od Moskwy. Liczebnie byla ona znacznie mniejsza od swojej poprzedniczki, zaš odsetek wchodzących w jej sklad Polaköw ponownie wynosit niewiele więcej niž 1 %.

36

Prosazagraniczna o naszym rejotiie. Polacy litewscyprzysi(gajq na wiemoic Kremlowi, „Szalcza’11990,

269

POLACY WOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTIIUTW YI KOMUNIZMU T a b e la 5 1 . Sklad narodowosciowy Niezaležnej Komunistycznej Partii Litwy

(N KPL) stan na dzien 1 X 1990 r.

Z t e j lic z b y :

L i c z b a M s z t's tk ic h c z lo n k ó w p a r tii M ia s ia i r e jo n y

R m ja n ie

L it w in i

P o la c y 736

51 998

1 913

1,3%

93,8%

3.4%

21 317

306

19 729

870

100%

1,4%

92,5%

4,0%

34 098

430

32 269

1 043

100%

1,2%

94,6%

3,0%

5 5 415

100% Z te j H o b y w :

M ia s t a c h

R e jó n ach

Zródío: Sekretariat Demokratycznej Partii Pracy w Wilnie. [materiaty rękopismienne).

Tym razem možna byto powiedziec, že odnowiona partia byla juž calkowicie litewska zniewielkim tylko udzialem mniejszosci narodowych. Jednak oprocz NKPL do 1991 roku dzialata na Litwie takže dawna KPL uznająca centralne wladze w Moskvvie3 . 1 sekretarzem tej partii byl M. Burokevičius, zas II sekretarzem Polak - W. Szwed. Niestety brak mi dokladnych danych o stanie liczbowym, j ak i skladzie narodowosciowym tej organizacji. Wšrod notatek prasowych z tamtego okresu možna znaležč jedynie wiadomošč, že w lutym 1991 roku w rejonie solecznickim bylo 1 370 czlonkow KPL (KPZR) co stanovvilo 3,3% mieszkancow rejonu3S. Liczba ta stanowila 67,8% czlonkovv KPL sprzed XX zjazdu. Ponievvaž Polacy stanowili w rejonie solecznickim zdecydowaną większosč mieszkancow, naležy przypuszczač, že takže wšr6 d czlonkovv KPL (KPZR) stanowili oni vviększošč albo przynajmniej bardzo znaczny odsetek. Niestety z povvodu braku odpovviednich danych liczbovvych trudno jest potvvierdzič lub zaprzeczyč tak postavvionej tezie. Jedno jest jednak pewne -• navvet w vvypadku znacznej vviększošci Polak6 w w tej partii na obszarze rejonu solecznickiego, vvspolczynnik upartyjnienia tej ludnošci w rejonie pozostanie nadal co najmnicj na takim poziomie, jak przed XX zjazdem, jesli nie mniejszym. W dalszym okresie, kiedy davvna KPL dalėj evvoluovvala przeksztalcając się w Demokratyczną Partię Pracy (DPP) liczba naležących do niej Polakovv systematycznie malala, jak tež malal ich odsetek.*38

Dzicnnikarze z Litwy okreslali ją jako KPL na platformie KPZR lub w skrócie KPL (K P Z R ) . 38

S. Zlobin, O KPL, KPZR ijeszcze oczymf, „Szalcza” 1991, nr 9, s. 2.

270

ñ o z d z i a t Vil T a b e la 5 2 . Sklad narodowosciowy Demokratycznej Partii Pracy (DPP)

(powstalej na bazie Niezaleznej Komunistycznej Partii Litwy) stan na dzien 13 III 1991 r. 1J c ¿ b a w s r v s t k ic h c /lo n k Ó H p a r r i i

M ia s ta i r e jo n y

Z tc jlk z b y :

P o la c y

R o s ja n ie

U t w in i

15 5 4 3

173

14 764

436

100%

1,1%

94,9%

2,8%

Z t< j lic z b y w :

M ia s ta

R ejo n y

3 906

47

100%

1,2%

92,49c

3611

4,4%

175

11 6 3 7

126

11 1 5 3

261

1009o

1,09o

95,89c

2,29c

író d fo : Sekretariat Demokratycznej Partii Pracy w Wilnie. [materiaty r^kopiámienne).

W ci^gujednego roku liczba Polaków b^d^cych nadal w skladzie tej partii zmniejszyla si? w sposób znacz^cy. Na przyklad w rejonie wileñskim w DPP pozostalo jedynie 8 Po­ laków ze 139, którzy wczesniej nale^eli do NKPL. Podobnie bylo tak¿e w innych rejonach co ilustruje poniisza tabela. T a b e la 5 3 . Uustracja procesu przechodzenia Polaków z Niezaleznej

Komunistycznej Partii Litwy (NKPL) do powstalej na jej bazie Demokratycznej Partii Pracy (DPP). (Dañe día glównych miast i wybranych rejonów)39. L ic z b a P o la k ó w w : R e j ó n lu b m ia s t » DPP

NK PL W iln o m ia s io

266

W iln o r e jó n

139

36

T r o k i r e jó n

87

8 21

& w i$ c ia n y r e jó n

42

4

M a r ia m p o l r e jó n

19

K ie j d a n y r e jó n

10

R azem

563

1 2 72

¿ródfo: Sekretariat Demokratycznej Partii Pracy w Wilnie. [materiaty r?kopiámienne|.

y> W sekretariacie DPP w Wilnie gdzic uzyskalem powyzsze dañe dysponowano porównawczymi materialami dotycz^cymi jedynie wymienionych miast i rejonów.

POLACY WOBEC KOMUNISTYCZNEJ PARTII LÍTWYI KOMUNIZMU

271

Ze wszystkiego co przedstawiono wyzej wynika, že zaangazowanie Polaków w dziatalnošč partyjną, w catym interesującym nas okresie bylo niewielkie. Wykraczając poza ramy chronologiczne wyznaczone dia niniejszej pracy naležy stwierdzic. že i po roku 1989, w zmienionej sytuacji politycznej tendencja ta się utrzymala a nawet poglçbüa. Jak juž wspominano o tym wczesniej taka postawa naszych rodaków z Litwy jest dowodem na ewidentny brak asymilacji tej spolecznošci w otaczającym jąšrodovvisku. Niestety jest to tež oznaka ich biemošci i dowód na brak koncepcji na wykorzystanie istniejących warunków na rzecz spolecznosci polskiej.

R o z d z i a l

VIII

POLACY A KOŠCIOt KATOLICKI NA LITWIE

1. Stan Košciola w Litewskiej SRR jako instytucji i podstawy prawne jego dziatalnošci. Kwestia katechizacji Polacy mieszkający na Litwie oprocz innych udogodnien w stosunku do reszty rodakow w Związku Radzieckim, o ktorych wspominano juž wczesniej, mieli w tej republice to szczęšcie, že byl to kraj katolicki. W warunkach sowiecko-rosyjskich byla to spravva niebagatelna. Juž došč dawno badacze problemų zauvvažyli, že wiara katolicka na terenach wschodnich byla jednym z elementow odrožniających Polakow od reszty mieszkających tam spolecznošci, а со vvięcej pomagala zachowač im tožsamošč narodową. Mieszkając więc na Litwie, Polacy przynajmniej nominalnie dysponovvali baządo kultywowania kolejnego elementu skladającego się na polską kulturę narodową. Oczywišcie nie naležy zapominač, že Košciot katolicki na Litwie byl takže - a wlasciwie to przede wszystkim bazą dla podtrzymywania litewskiej kultury narodovvej. O polskich košciolach možna bylo mowič jedynie na terenie Wilenszczyzny, gdyž tereny przedwojennej Litwy zostaly pod tym względem zdominowane przez gospodarzy republiki. Naležy tež pamiętac, že przed vvojnąna terenie Kowienszczyzny košcioty byly częstym miejscem litewskich wystąpien antypolskich, zas litewscy księža mieli często poglądy nacjonalistyczne. Na terenach anektowanych w 1939 roku od Polski do Litwy mieszkalo 409 000 katolikow, z ktorych prawie 85% stanowili Polacy. Znajdovvalo się tam lącznie 118 parafii, z czego 37 w samym Wilnie, jedynie 16 mialo charakter mieszany lub czysto litewski‘. W roku 1940 po uwzględnieniu wszystkich nabytkow i ubytkow terytorialnych, na Litwie bylo lącznie 721 parafii dysponujących 756 kosciolami i kaplicami. Oprocz tego bylo tam 35 klasztorow, naležących do 13 zakonovv i kongregacji12. W catej republice pozostawalo wtedy 1 273 kaplanow i 177 zakonnikow, со dawalo lącznie liczbę 1450 duchovvnych katolickich3. Wedlug innych žrodel bylo to 1 580 duchownych4.

1 2

3 4

M. Kaluski, Litiva. 600-lecie chrzefcijaiistwa, Londyn 1987, s. 85. G. Blaszczyk, Litwa wspolczesna, Warszawa-Poznan 1992, s. 88 . W inncj pracy, A. lilebowicz, Kosciol odrodzotty, Gdansk 1993, s. 10 autor podaje, ze tuz przed aneksj^ Litwy przez ZSRR w republice bylo 643 zakonnikdw i 943 zakonnice. A. P. Sitarski, Stan obectiy Kofciola katolickiego na Litwie, „Chrzescijanin w Swiecie” 1987, nr 171, s. 80 R. Dzwonkowski, Odrodzenie Kosciota katolickiego obrzqdku lacinskiego w ZSRR, [w:] Polacy wKosciele katolickim iv ZSRR, pod red. ks. E. Walewandera, Lublin 1991, s. 220

POLACYA KOŠCIOL KATOUCKI NA UTWIE

273

W nowych granicach uzyskanych w czasie wojny i utrzymanych po jej zakoriczeniu Litwa podzielona byla na szešč diecezji i jedną pralaturę5, wszystkie razem zaš na 49 dekanatöw6*. Obszar Wilenszczyzny wlączonej do Litwy podczas wojny obejmowala w catošci częšc wschodnia dawnej archidiecezji wilenskiej mająca 8 dekanatöw: Dukszty, Kalwaria, Orany, Soleczniki, Swięciany, Troki, Turgiele i Wilno, pozostala częsc archi­ diecezji znajdowala się nadal w granicach Polski W wyniku okupacji radzieckiej i hitlerowskiej szeregi kaplanöw na Litwie znacznie się przerzedzily. Z tym, že ježeli w czasach okupacji radzieckiej represje wobec księžy röwno dotykaty Litwinöw i Polaköw, to w czasach okupacji hitlerowskiej ograniczyty się one glöwnie do polskich kaplanöw z terenu Wilenszczyzny, zas Litwini przetrwali ten okres stosunkowo spokojnie \ Między innymi w latach 1941-1944 aresztowano ponad 100 polskich księžy z Wilna i terenu Wilenszczyzny w tym arcybiskupa Romualda Jalbrzykowskiego8. Po zakonczeniu okupacji hitlerowskiej liczba kaplanöw na Litwie zmniejszyla się o kolejne 15% (250 osöb), ktöre stanowili litewscy księža wycofiijący się dobrowolnie lub przymusowo na zachöd razem zNiemcami oraz okolo 170 polskich kaplanöw, ktörzy wyruszyli do Polski9. Bezpošrednio po wyzwoleniu Wilenszczyzny do Wilna powröcil arcybiskup Jalbrzykowski, otwarte tež zostalo tamtejsze seminarium, do ktörego ponownie przyjmowano Polaköw101. Bardzo szybko jednak wladze republiki zaczęty czynič naciški na arcybisku­ pa i kaplanöw aby opušcili Litwę i wyjechali do Polski w ramach rozpoczętej ewakuacji ludnosci polskiej i zydowskiej. Jalbrzykowski twardo obstawal przy tym aby pozostac na miejscu w paraflach dopöki są tam polscy wiemi. Wydal tež proboszczom polecenie aby stosowali się do tej zasady. Jedynie w przypadku zagroženia represjami oraz dla najniodszych kaplanöw przewidywal odstępstwo od niej11. Niestety wladze byty w tym względzie silniejsze i jak podano wczesniej Litwę opuscita znacząca grupa polskich kaplanöw. Arcybiskup Jalbrzykowski ponownie zostal aresztowany i osadzony w więzieniu NKWD w Wilnie razem z kanclerzem kurii wilenskiej ks. Adamem Sawickim. Represje dotknęly takže innych księžy. Kiedy schorowanego metropolitę zmuszono ostatecznie do wyjazdu do Polski, po osiedleniu się w Bialymstoku podejmowal on starania o uwolnienie więzionych kaplanöw. W Archiwum Diecezjalnym w Bialymstoku znajduje się korespondencja jaką on prowadzil od sierpnia do grudnia 1945 z wladzami polskimi w celu podjęcia przez Rząd RP interwencji w Moskwie i Wilnie o uwolnienie 9 kaplanöw' przebywających w wilenskich więzieniach z powodu ich wczesniejszej wspölpracy z ArmiąKrajową12. Byla to pralatura klajpcdzka podporządkowana ordynariuszowi telszanskiemu. Taki stan rzeczy byl pochodną sporų litewsko-niemicckiego o okręg klajpedzki. 6 A. P Sitarski, op. cit., s. 78. A. Hlebowicz, op. cit., s. 10. 8 Ibidem. 9 A. P Sitarski, op. cit., s. 80-81. 10 Ibidem, s. 12 11 Ibidem. 12 Archiwum Diecezjalnc w Bialymstoku, Relatio de conditione et statu animarum in archidioecesi vilnensi tempore belli mundani 1939-1945 an Bialystok 1945 [maszynopis] podano za: A Hle­ bowicz, Kofciol odrodzony, Gdansk 1993, s. 12. 3

274

R o z d z i a t VI I I

Kolejnym ciosem, tym razem dia wilenskich Polakow, byla decyzja wladz republikariskich o wysiedleniu z miasta w 1948 roku większošci polskich kaplanow13. W ten spo­ sob znacznie ograniczono možliwošci sprawowania poshig religijnych dla tamtejszych wiemych narodowosci polskiej mimo, že ich liczba znacznie się zmniejszyta w wyniku zakonczonej wlasnie ewakuacji ludnošci do Polski. Trzeba pamiętač, že byl to ciągle czas wielkiej niepewnosci, wladze stalinowskie polowaty ciągle na „wrogow ludu” organizując kolejne wywozki na Syberię. Zrozumiale jest, že wlasnie w takich chwilach, momentach beznadziei katolik, nawet ten malo gorliwy wczesniej, będzie szukač pocieszenia w košcieie u kaplana. Aresztowania i zmuszanie do wyjazdu księžy katolickich narodowosci polskiej to jednak nie koniec dzialan ze strony wladzy uszczuplających stan osobowy polskiego duchowienstwa katolickiego w Litewskiej SRR. Juž zaraz po wojnie zostaly zlikwidowane wszystkie polskie zgromadzenia zakonne dzialające wczesniej w granicach Litwy. Odbyto się w to w roku 1947 kiedy wladze odgomie zlikwidowaly wszystkie zakony męskie i ženskie w calej republice a więc takže i na Wilenszczyznie. Zakonnice musialy porzucic swoje klasztory i zostaly rozproszone po kraju, natomiast zakonnikom zaproponowanc pracę w charakterze kaplanow diecezjalnych. Opomi wobec tych postanowien byli z ko­ lei represjonowani. Jednak takže wczešniej republikę opuszczali niektorzy zakonnicy. Na przyklad w okresie ewakuacji, w roku 1946 wyjechaly pierwsze siostry z najnowszego. založonego 3 lutego 1942 roku Zgromadzenia Siostr Jezusa Milosiemcgo14*.Mimo tegc wszystkiego na miejscu pozostala jeszcze grupa najwylrwalszych zakonnic. Na przyklad byly to pozostające w Wilnie siostry ze zgromadzenia Skrytek z podwilenskiej Kalwarii'' Niestety ich grupę w znaczny sposob uszczuplaly represje. Między innymi siostra Urszula Lepko z tego zgromadzenia zostala za swoją dzialalnošč wyslana do lagru w Workucie. Po rožnych intenvencjach udalo się jej wreszcie wrocic do Wilna, skąd decyzjąsiostr> przeložonej zostala wyslana na bezpieczniejszy teren, to znaczy do Warszawy, do tamte;szego Seminarium Duchownegol6178.Dawne siostry zakonne byly zmuszone do podejmowania oficjalnie pracy zarobkowej zas w ukryciu nadal prowadzily w ograniczony sposob swoją poprzednią dzialalnošč 1 . W ukryciu przetnvaly tak siostry benedyktynki, misjonarki šw. Rodziny, eucharystki czy siostry sw. Katarzyny . Wplywanie na zmniejszenie się liczby kaplanow to tylko jeden z elementow bardzie zložonego procesu sterowanego przez wladze, a mającego na celu ograniczenie wph -

Proboszcz z Mejszagoly, z ks. pralalemJozefem Obrębskim rozmawia Adam Hlebowicz, „Niedziela” 1989, nr35, s. 4. 14 E. Fedorowicz, Zgrotnadzenie SiostrJezusa milosiemego, [w:] Žyde religijne w Polscepod okupacis 1939-1945. Metropolie wilenska ilwowska, zakony, praca zbiorowa pod red. ks. Zygmunu Zielihskiego, Katowice 1992, s. 428. lj Wilenska Kalwaria znajdowala się w tamtym czasie poza miastem, dzisiaj jest juž jej dzielnicą, tak jak sąsiadująca z nią wies Jerozolimka. Więcej na temai tego miejsca patrz: A. Mitkowska, Kalwaria w Werkach pod Wilttem na tie kalwarii polskich i europėjskich, Krakow 1998. 16 ks. J. Kuczynski, Między parafiq a lagrem, Editins Spotkania 1985, s. 65. 17 F. Paluszkiewicz, Benedyktynki wilehskie w latach tenoru, „Znad Willi” 192, nr 19, s. 3. 18 A. Hlebowicz, Košciol odrodzony, Gdansk 1993, s. 14. 13

POLACYA KOŠCIOt KATOUCKI NA LITWIE

275

wow Kosciola w paristwie. Uzupelniala go bardzo ordynama w wykonaniu akcja likwidacji košciol0w, ktorąszczegolnie intensywnie prowadzono bezpošrednio po wojnie. Wiele ocalatych šwiątyn i domöw modlitvvy rožnych wyznah, a nie tylko katolickich pozamykano i zamieniono na magazyny - to byl najczęstszy proceder - lub na sale koncertou e czy muzea. Na przyklad w dniu 21 lipca 1948 roku Rada Komitetu Wykonawczego miasta Wilna zadecydowata o nacjonalizacji domöw modlitwy w miešcie a przy tej okazji zamknięciu szesciu z nich, w tym košciola sw. Jana znajdującego się w kompleksie zabudowan uniwersytetu wilenskiego, gdzie urządzono magazyn zas znacznączęšč wyposaženia rozparcelowano po rožnych instytucjach,g. Podobnie bylo z košciotem sw. Katarzyny w Wil­ nie, gdzie urządzono takže magazyn nie przejmując się calkowicie nadal wiszącymi w nim obrazami i resztą wystroju. W ten sposöb, glöwnie z powodu dužych ilošci soli tam się znajdujących zniszczono w'iele cennych zabytköw. Podobnie bylo z wieloma innymi šwiątyniami zamienionymi na magazyny produktöw spožywczych. Nieco lepiej bylo z tymi budowlami, ktöre przeznaczono na muzea lub oddano na pomieszczenia biurowe jakiejš instytucji. W ten sposöb w dobrym stanie przetrwal na przyklad kosciöl Wszystkich Swiętych w Wilnie czy sw. Kazimierza. W tym ostatnim urządzono došč specyficzną ekspozycję jako, že powstalo tam muzeum ateizmu. Tak więc budowla przeznaczona pierwotnie do odprawiania nabozenstw i modlitwy, miala teraz spelniač rolę miejsca pomagającego w ošmieszaniu religii. Nota bene byl to charakterystyczny zabieg czyniony w wielu większych miastach Związku Radzieckiego. Po latach takiej dzialalnošci, wedlug stanu na paždziemik 1985 roku, w calej republice katolicy mieli jeszcze do dyspozycji 630 czynnych kosciolöw, z ktörych tylko 477 mialo stale rezydującego księdza, natomiast do 153 kaplani musieli doježdžač1920. Na terenie archidiecezji wilenskiej gdzie na znacznym obszarze dominowali Polacy bylo 87 czyn­ nych kosciolöw, w tym 72 mialy swojego księdza, do pozostalych 15 musieli doježdžač duchowni rezydujący w innych miejscowosciach. W stosunku do okresu przedwojennego, kiedy w samym Wilnie dzialalo 31 kosciolöw 212, podaną wyžej liczbę czynnych šwiątyn w calej diecezji wilenskiej naležy uznač za bardzo skromną. Co więcej w Wilnie, gdzie jeszcze w 1989 roku Polacy stanowili okolo 40% katoliköw w miešcie jedynym koscio­ lem gdzie wszystkie nabozehstwa odbywaly się wjęzyku polskim pozostal znany do dzisiaj dominikanski košciol šw. Ducha. Przez caly okres powojenny nadal bardzo powažnym problemem dla polskich katoli­ köw na Litwie bylo dalsze systematyczne zmniejszanie się liczby kaplanöw narodowosci polskiej. Glowną tego przyczyną byla ogölna tendencja starzenia się księžy. W 1940 r. bylo w republice 1 580 duchownych, w ciągu następnych 20 lat ich liczba spadla do 929 i obnižala się systematycznie przez lata następne. W 1985 aktywnych księžy bylo juž tylko 677 " ,

V. Drėma, W okowcxh barbarzynstwa. Kronika zniszczen wilenskiego kočiota šw. J ana 1948-1963. „Przegląd Wschodni” 1 .1, z. 3,1991, s. 641. 20 A. P. Sitarski, Stan obecny Košciola katolickiego na Litwie, „Chrzešcijanin w Swiecie" 1987. nr 171, s. 79. 21 Por. J. Klos, Wilno. Przeu>odnik krajoznawczy, Wilno 1937, s. 308-309. 22 A. R Sitarski, op. cit., s. 79. 19

276

R o z d z i a t VI I I

natomiast w roku 1987 pozostalo juž ich tylko 665, z ktorych 1/3 przekroczyla 70 lat23. W 1947 roku na terenie archidiecezji wilenskiej, w częsci znajdującej się w granicach Litwy pracowalo nadal 97 księžy diecezjalnych, ktorzy shižyli poshigąduchową dla tamtejszych Polakow24.

IL U S T R A C J A 2 1 . K s. J o z e f O b r ę b s k i ( w s r o d k u ), k s . A n to n i C h o m ic k i ( z lew ej), k s. A d o lf T r u se w ic z ( z p r a w e j).

Žrodto: iy w o tja k s to h c e . W sp o m n ie n ia księdza p ra ia ta Jo ze fą O b rę b sk ie g o , spisal i opracowat J. Sienkiewicz. Wilno 1996.

Straty powstale w wyniku umierania najstarszych kaplanow nie byly niestety w pelni pokrywane przez nowych absolwentow seminariow duchownych. Do roku 1967 jedyne na Litwie, kowienskie seminarium duchowne opušcilo 361 absolwentow. Na calej Litwie

23 24

R. Dzwonkowski, Odrodzenie Kosciola katolkkiego obrzqdku lacinskiego u>ZSRR, [w:] Polaq wKosciele katolickim w ZSRR, pod red. ks. E. Walewandera, Lublin 1991, s. 220. J. Pankiewicz, Kapitula Bazyliki Metropolilalnej Wilenskiej w Bialymstoku, „Wiadomosci Kosdelne” 1987, nr 2, s. 98.

POLACY A KOŠCIOL KATOUCKI NA U1WIE

277

w tym roku pracovvalo juž tylko 896 księžy23*25. Proces ten szczcg61nie mocno dotykat polskich duchownych i zacząt byč w sposob wyrazny odczuwany juž na przelomie lat 50. i 60., zas w następnych latach tylko się pogtębiai. W wypadku Polakow oprocz ogolnych ograniczen narzuconych przez wladze w celu zmniejszenia liczby ksztalconych du­ chownych 26 dochodzilo jeszcze jedno ograniczenie będące juž nie efektem dzialania administracji paristwowej lecz litewskiego episkopatu, ktorego czlonkowie bardzo žle widzieli w szeregach duchownych nowych polskich kaplanow. W związku z tym, w bardzo rygorystyczny sposob ograniczano možliwošč wstępowania Polakow do kowienskiego seminarium27. Co więcej przez dhigie lata nie byto tam lektoratu języka polskiego dla litewskich alumn6 w, ktorzy mogli po wyšwięceniu trafič do polskich parafii28. W związku z tym juž od konca lat 70. częste byty przypadki, že do polskiej parafii trafial ksiądz Litwin, ktory nie znal polskiego języka, ani nie rozumiat problemow swoich parafian. Innąniedobrąpraktykąw litewskim Košciele bylo to, že kiedy nawet udawaio się niektorym Polakom dostač do seminarium i je ukonczyč, byli oni kierowani do parafii czysto litew­ skich zamiast do polskich. Taki los spotkal między innymi dzisiejszego biskupa grodzienskiego, a wczešniej proboszcza w košciele šw. Ducha w Wilnie, księdza Aleksandra Kaszkiewicza. Przez pierwsze 5 lat swojej pracy przebywal on na parafii w Poniewiežu, gdzie Litwini stanowili zawsze zdecydowaną większošc mieszkaricow a w związku z tym dla nielicznych tam Polakow stanowiących 0,3% mieszkancow nie przewidywano naboženstw w języku ojczystym. Klopoty z zachowaniem odpowiedniej liczby kleru p>olskiego na Wilenszczyznie nie byty jedynymi jakie staty się udzialem polskich katolikow na Litwie. Zamykanie czynnych kiedyš šwiątyn, robienie wszystkiego aby powstrzymac mlodych ludzi od wstępowania do seminariow byly tylko pochodnąogolnej polityki antyreligijnej jakąprowadzito panstwo radzieckie we wszystkich swoich republikach. Juž w samej konstytucji Litewskiej SRR, podobnie jak to bylo w konstytucji ogolnozwiązkowej, artykul o wolnošci sumienia byt tak sformulowany, že bardziej ogranicza! swobodę wyznawania jakiegoš kultu religijnego niž zabezpieczat prawo do tego. Nic się w tym względzie nie zmieniio nawet w 1978 roku kiedy uchwalono nową konstytucję republiki. W jej rozdziale 6 , artykul 50, czytamy29:

23 26

28 29

J. Guranowski, Kosciol katolicki na Litwie Radzieckiej, »Zeszyty Argumentow” 1967, nr 5, s. 124. Administracja republiki dopuszczata mozliwoic przyjmowania do seminarium jedynie niewielkiej cz^ici ch^tnych aby wst^pic do stanu duchownego. Kiedy zniesiono wreszcie limity przyj?c w roku 1990 do seminarium w Kownie zdalo 48 klerykow a rok pozniej juz prawie 70 osob. Podano za: K. Renik, Podpoinicy. Rozmowy z ludzrni Kosciola na Litwie, Lotwie, Bialorusi i Ukrairtie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 62. Z. Szuba, Katolicy obrzqdku lacinskiego iPolacy w ZSRR - start obecny, [w:] Polacy w Kosciele katolukim w ZSRR, pod red. ks. E. Walewandcra, Lublin 1991, s. 273. A Hlebowicz, Kosciol odrodzony, Gdansk 1993, s. 27. Konstytucja Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. (Ustawa zasadnicza). Uchwalona na dziesiqtej nadzwyczajnejsesji Rady Najwyzszej Litewskiej SRR dziesiqtej kadencji 20 kwietnia 1978 r, Kaunas 1978, s. 22-23.

278

R o z d z i a t VI I I „Obywatelom Litewskiej SRR zapewnia się wolnosc sumienia, to jest prawo wyznawania dowolnej religii lub nie wyznawania žadnej, uprawiania kultow religijnych lub prowadzenia propagandy ateistycznej. Rozbudzanie wrogosci i nicnawisci w związku z wierzeniami religijnymi jest zakazane. Kosciot Litewskiej SRRjest oddzielony od panstwa, a szkoia od Košciola”.

Такіе sformutowanie tego artykulu dawalo duže pole do dzialania tym, którzy chcieli blokowac rozwój wszelkich kultów religijnych. Enigmatyczny artykul z konstytucji byl obwarowany bowiem róznymi dekretami i uchwalami wykonawczymi, wydawanymi na szczeblu związkowym i republikañskim, gdzie w sposób ewidentny ograniczano prawa obywateli do praktykowania kultów religijnych. Calóse tej sfery žycia w Związku Radzieckim kontrolowala Rada do Spraw Religii przy Radzie Ministrów ZSRR, która míala z kolei swoich pelnomocników w poszczególnych republikach związkowych i mniejszych jednostkach administracyjnych pañstwa3031. Na mocy postanowienia КС KPZR z 5 marca 1971 „O s'rodkach dalszego polepszania pracy Rad Deputowanych Ludowych rejonów i miast"31, oraz inspirowanej tym postanowieniem „Ustawie rejonowej Rady Deputowanych Ludowych Litewskiej SRR” i „ Ustawie miejskiej, rejonowej Rady Deputowanych Ludowych Liteivskiej SRR” prawo do kontrolowania wspólnot wyznaniowych mialy organy terenowe wladzy pañstwowej32. Do wykonywania takich zadañ na swoim terenie Rady Deputowanych Ludowych powolywaly spoleczne komisje kontroli przestrzegania ustaw kultowych. W skladzie tych komisji znajdowali się obok deputowanych do rad terenowych (odpowiednik polskich radnych) takže nauczyciele, którzy sprawdzali na przyklad czy uczniowie są ministrantami w kosciele. Za nieprzestrzeganie przepisów dotyczących kultów religijnych grozila odpowiedzialnosc administracyjna i kama. W dniu 12 maja 1966 Rada Najwyzsza Litewskiej SRR podjęla uchwalę „O odpounedzialnošci administracyjnej za lamanie ustaw, dotyczących kultów religijnych” 3334. W wypadku stwierdzenia tamania ustaw kultowych grozila w tym trybie kara do 50 rubli grzywny. Možna jąb y to otrzymač na przyklad z a „organizowanie specjalnych zebrati dzieci i mlodziezy, a takže kólek lub grup literackich czy pracy, nie majqcych zwiqzku z praktykowattiem kultu”24. W ten sposób ograniczano nie tylko nauezanie religii ale takže istnienie chórów košcielnych zložonych z mlodziežy oraz wszelkich innych organizaeji przykoscielnych jakie mogty na przyklad funkcjonowac w miarę swobodnie, w komunistycznej Polsce. O odpowiedzialnosci kamej za nieprzestrzeganie ustaw kultowych wyrokowano na podstawie trzech artykulów kodeksu kamego Litewskiej SRR: art. 143 -„Lamanie ustaw o oddzieleniu kosciola od panstwa i szkoly od k o íc io la art. 144 - „Zagroieniejednostki i praw

30 31 32 33 34

J. Aniczas, Pahstu’o socjalistyczne a kulty religijne, Kaunas 1981, s. 69. Rajonu ir miestu Tarybų veikla, Vilnius 1973, s. 255-263. J. Aniczas, op. cit., s. 70. „Lietuvos Tarybų Socialines Respublikos Aukščiausiosios Tarybos ir Vyriausybes Žinios”, 1966, nr 149, s.184-185. J. Aniczas, op. cit., s. 74; K. Renik, Podpolnicy. Rozmoury z ludzmi Kosciola na Litivie, Lotwie, Bialorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 91.

POLACYA KOŠCIČt KATOUCKI NA UJWIE

279

obyivateli pod pozorem odpraunania obrzędow religijrrych art. 145 „Przeszkadzanie w odprawianiu obrzędotv religijrtych” 3 5 . W dniu 12 maja 1966 Rada Najvvyžsza Litewskiej SRR przyjęia uchwalę „O stosowaniu 143 artykulu Kodeksu karnego Litewskiej SRR", w ktörym jeszcze raz szczegölowo omöwiono za jakie czyny možna poniešč odpowiedzialnosc kar­ ną. Wsröd dzialan niezgodnych z prawem wymieniono tam między innymi „organizowanie i systematyczne przeprowadzanie nauczania niepefnoletnich religii”. Jako niezgodną z prawem traktowano každą formę nauczania religii osöb nieletnich opröcz indywidualnego nauczania wlasnego dziecka przez rodzicöw w domu. Tak więc wszelka zinstytucjonalizowana katechizacja grupowa dzieci byla traktowana jako przestępstwo. Co więcej przestępstwem byto takže uczestnictwo innych dzieci niž wlasne, w trakcie domowego nauczania religii przez rodzicöw. Nie možna tež bylo sprowadzic do wlasnego domu obcej osoby lepiej zorientowanej w zasadach wiary, ktöra by uczyla dziecko religii na zasadach korepetycji. Przez dlugie lata musiano więc ograniczač się do indywidualnego poznawania zasad wiary w gronie rodzinnym. Jako formę nielegalnego nauczania religii traktowano takže obecnošč w košciele maloletnich ministrantöw. Wynikalo to z tego, že musieli oni poznac znacznie dokladniej zasady wiary niž przeciętne dziecko uczące się religii, a więc w mniemaniu ustawodawcy bylo to nawct „większe przestępstwo”. Wlašciwie jedyną formą nauki religii jaką dopuszczalo panstwo radzieckie, bylo wykladanie jej w semmariach duchownych, otwieranych za zezwoleniem wladzi6. Jak więc z tego widač, w przeciwienstwie do praktyki stosowanej w PRL, w radzieckiej Litwie, tak jak w každej innej republice radzieckiej, nauczanie dzieci religii w sposöb zinstytucjonalizowany bylo niemožliwe. To zaš oczywiscie musiato w znaczny sposöb wptywac na stosunek polskiej mlodziežy w tej republice do religii, jak i na jej religijnosc w ogöle. Poniewaž oficjalna katechizacja byla zakazana žadna kuria na Litwie nie wydawala swoim księžom oficjalnych zalecen w tej sprawie. Podejmowali oni w tej sprawie decyzje calkowicie indywidualnie. Jedyną rzeczą jaką mögl oficjainie zrobič ksiądz w sprawie nauki religii, to sprawdzenie wiadomosci dziecka, na przyklad przed pienvszą spowiedzią. Z tym zastrzeženiem, že inne dzieci nie mogly tego styszeč353637. Czasami księža urządzali taki egzamin w ten sposöb, že ubrani w komžę, ze stulą siadali w konfesjonale, do ktörego podchodzity kolejno dzieci i byly odpy^'wane. Jednak i w takich wypadkach, jesli tylko jakas „zyczliwa osoba" doniosta, že jest zbyt wielki ruch w košciele, sprawa trafiala do odpowiednich wladz. Z kolei ksiądz Donatas Valiukonis opowiedziat w wywiadzie dla Krzysztofa Renika, že pralat w diecezji koszedarskiej, ksiądz Stanislaw Kiszkis organizowal katechezy calkowicie publicznie. Robil to na wolnym powietrzu, gdzie niedaleko drogi, za kępą krzaköw ustawial lawki, w ktörych mogly siedziec dzieci przygotowywane do pierwszej spowiedzi38.

Ibidem. Pisownia slowa Košciol jak w oryginale. ^Lietuvos Tarybų Socialines Respublikos Aukščiausiosios Tarybos ir Vyriausybes Žinios", 1976, nr 22, s. 493. 37 K. Renik, Podpoltiicy. Rozmouy z ludztni kosciola na Litwie, Lotwie, Bialomsi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 91. 38 Ibidem, s. s92. 35

36

280

R o z d z i a t VI I I IL U S T R A C J A 2 2 . P ie n v s z a k o m u n ia \v eln iu 6 lip c a 1 9 6 9 r. w p a r a fii k s ię d z a J 6 z e f a O b r ę b s k ie g o \v M e jsz a g o le .

Žrčdlo: Ž y w o t ¡ a k s lo h c e . W s p o m n ie n ia k s ię d z a p r a la t a J ė z e fa O b r ę b s k ie g o , sp isat i opracovvatJ. Sienkievvicz, Wilno 1996.

POLACYA KOŠCIČt KATOUCKI NA UTWIE

281

Oprocz księžy konspiracyjnądziatalnošc religijna prowadzili takže swieccy. Dzisiaj juž došč szeroko znany jest na przyklad fakt wydawania przez litewskich katoliköw nielegalnego biuletynu„Kronika Košciota Katolickiego na Litwie”, ktorąpowielano i rozpowszechniano na podobnych zasadach jak rosyjski Samizdat. Dziatania tego typu nie byty jednak tylko domeną Litwinöw, Polacy takže w miarę mozliwosci podejmovvali się dziatah wspierających utrzymanie nowych pokolen w wierze ojcöw. Najbardziej spektakulamajest w tym względzie praca niemenczynskiego nauczyciela Jana Mincewicza požniejszego zatožyciela zespohi „Wilenszczyzna”. Na początku lat 60. w Szkole Šredniej nr 26 w Nowej Wilej ce przy okazji prowadzenia zajęč muzycznych z chorem chiopięcym „Orlęta” zorganizowat tajne kötko religijne „Promieri” 39. Pdžniej po przeniesieniu do Niemenczyna w tamtejszej szkole powotat na podobnych zasadach kötko „Šwit”. Mincewicz kandydatow do kölek dobierat w trakcie lekcji muzyki i prob choru. Najpierw ucznia poznawat, ocenial czy možna mu zaufač a następnie przez podsuwanie odpowiedniej lektury jak na przyktad otrzymane z Polski Listy Nikodemą Jana Dobraczyhskiego oceniat czy kandydat nadaje się do grupy poglębiającej swoją wiarę40. Grupa oprocz organizowania w^cieczek szkolnych w taki sposöb, že ich trasa wiodla szlakiem sanktuariöw gdzie spotykano się z księžmi, czy letnich obozöw41, na ktorych normalnie odprawiano polowe naboženstwa oraz prowadzono katechezę zajmowala się takže wydawaniem czasopisemka „My chcemy Boga”. Czasopismo stalo się przyczyną wyrzucenia Mincewicza ze szkdy w Nowej Wilejce i związanych z t>rm trudnošci w znalezieniu nowego miejsca zatrudnienia. Jednak w roku 1974 udato mu się otrzymač posadę w Niemenczynie gdzie J a k juž wspomniano zatožyt szybko nowe tajne kotko o nazwie „Šwit”, osierocony „Promien” funkcjonowat jednak nadal. Doszto nawet do wspölnych obchodöw 10-lecia dziatalnošci tego pierwszego. Warto tu przy okazji wspomniec takže o pobocznej dziatalnošci dziecięcych zespotöw folklorystycznych, ktöre zaczęty powstawac przy polskich szkotach w latach 70. Nie byla to može tak spektakulama dziatalnošč jak w wypadku Jana Mincew icza, jednak i tu odbywato się przynajmniej nauczanie piešni religijnych i modlitw a przy tej okazji wyjasnianie podstaw wiary katolickiej. Oczyw iscie ten aspekt dziatalnošci zespotöw' byt skrzętnie ukrywany przez prowadzących, co więcej trzeba byto w ide sprytu aby doprowadzic do występu takiego choru w košciele w czasie naboženstwa42. Z fragmentarycznych danych wiadomo, že oprocz dziatalnošci tajnej Polacy starali się takže walczyc o prawo do wyznawania swojej wiary takže drogą oficjalną. Wiadomo na przyktad, že polscy katolicy, a konkretnie ich komitety parafialne z terenu Litwy i Biatorusi, szukaty pomocy w swoich dziataniach na rzecz oddania zabranych przez wtadze košciotow czy zezwoleh na odbywanie nabozehstw, takže u polskich placöwek dyplomatycznych. Polski ambasador w Moskwie, Tadeusz Gede w poufnym pišmie do MSZ 39 40 41 42

D. Czymbor, Pod prąd, „Magazyn Wilehski" 1991, nr 1, s. 3. Ibidem. Uczestnicy oznaczali miejsce swojego pobytu proporcem z wizcrunkiem ryby, czyli symbolcm pienvszych chrzcšcijan, na ktorym bylo umieszczone haslo: wPod prąd". Relacja ustna Wladyslawa Korkucia z Wilna, kierownika kilku polskich zespolow dzie­ cięcych, m.in. „Wilenki”, „Prząšniczczki” czy nSwitezianki’’.

282

R o z d z i a t VI I I

z 3 maja 1957, pisai w związku z jednąz lakich spraw: „Dotychczas pozostaunalištny te listy bez odpoįviedzi, nie nadając im zadnego biegu, i w dalszym ciągu zamierzamy postępou>ac w ten sposob” 43. Postawa ta byla bardzo znamicnna dla peerelovvskiej shižby dyplomatyczne; wobec naszych rodakow na wschodzie. Ježeli nie robiono nic w sprawach dotyczących spraw związanych z žyciem codziennym, to czego tu bylo oczekiwač w sprawach košcielnych?

2. Propaganda ateistyczna i antyreligijna Jednym z podstawowych sposobow walki z Košciolem w Związku Radzieckim byla propaganda ateistyczna. Szczegolnie wielki nacisk kladziono na nią w szkolach, gdzie uczen mający ograniczoną wiedzę na dane tematy, glownie z powodu braku žrodel alternatywnych, byl latwym hipem dla propagandzistow. Z tego względu trešci antyreligijne znajdovvaly się na przyktad w obowiązujących podręcznikach szkolnych. Oto przyklad jednego z takich tekstovv zamieszczoncgo w ksiąžce z 1972 roku: „W odrožnieniu od innych mnich6 wjczuici nie mieli kIasztorow, ubierali się w zwykle ubranie i zachowywali się tak, by nie zdradzič swojej przynaležnošci do zakonu. Przebiegly, wiecznie mający się na bacznošci jėzuitą ze swym przymilnym glosem i schlebiającym ušmiechem. potrafil jak žmija vvšliznąč się w nąjwęžszą szczelinę. Pochlebstwem i oszustwem jczuici starali się zdobyč zaufanie krolow i ministrow, možnych i bogatych ludzi, podporządkowač ich swym wplywom. jednak^e gdy jakikolwiek rządca występowal przcciw papiežowi, užywali oni sztyletu lub trucizny, rozprawiali się z nim prz> pomocy najemnych mordercow. Czlonkowie zakonu uvvažali, že w interesie košciola (tak w oryginale - A. S.) možna dopuscič się každcj zbrodni, nawet morderstwa. Szalbierstwem i spekulacjązakon jezuitow dorobil się ogromnych bogacn*'. W rękach jezuitovvbyly wielkie posiadlosci ziemskic, wlasne przedsiębiorstwa, statki, a nawet kolonie w Ameryce pohidniowcj. W koloniach na polach i w kopalniach pracowala na nich ludnošč miejscowa. obrocona w niewolnik6 w"4 344. Takich i jemu podobnych tekstovv možna bylo spotkač w podręcznikach znacznie więcej. Jak widač z podanego przykladu, oprocz odpowiedniego języka zastosovvanego w tekšcie, znajdujemy tu takže przeinaczenia i niedopowiedzenia, ktore calkowicie zmieniająobraz przeszlošci. Panstwo aktywnie wspomagalo swoich propagandystow wydając w dužej ilošci odpowiednią literaturę ateistyczną i antyreligijną. Nie zapominano w tym względzie takže o Polakach. Jak juž wspominano o tym w rozdziale 5 jednym z glownych zadari polskiej redakcji przy wydawnictwie ^Mintis” a następnie „Šviesa” bylo przygotowywanie tlumaczen takich ksiąžek 45. Ich tematyka byla rožna, pien\szą grupę tworzyly prace o charakterze religioznawczym, gdzie odnoszono się do religii z punktu widzenia filozofii marksistow-

Archiwum MSZ, Zespol 7, teczka. 85, wiązka 11, k. 140. Abigalovva, G. Donskoj, Historia unekou'¿rtdnich. Podręcznikdlaklasy VI, Kaunas 1972,s. 233-234. 4’ Autorėm przekladow na polski większošci z tych ksiąžek byf Lew Golub. 43

44 j.

POLACYA KOŠClOt KATOUCKI NA U7V/IE

283

skiej dovvodząc, že jest ona tylko wytworem ludzkiej cy^lizacji46. W takich wydawnictwach odnoszono się do religii raczej z szacunkiem zachowując na przyklad pisovvnię stowa B 6 g czy Pismo Šwięte z dužej litery. Liczono, že czytelnik nabierze dzięki lekturze dystansu do kultovv religijnych. Diametralnie inna byla druga grupa wydawnictw, w ktorych w sposob bardzo niewybredny opisyvvano, czasem rzeczywiste, ale w vviększosci wyimaginowane dewiacje zvviązane np. z žyciem zakonnym lub opisujące relacje między księžmi a kobietami, itp .4 Ostatnią grupę publikacji stanowify ksiąžki, w ktbrych upowszechniano wymuszone na niektorych kaplanach deklaracje o wyrzeczeniu się vviary48. Propagowanie takiej lileramry bylo obowiązkiem nauczycieli, w tym lakže tych, ktorzy nauczali w szkolach polskich. Problematvkę tą poruszano takže na odpovviednich zajęciach, na wyžszych uczelniach. Warto tu može wspomniec o Wileriskim Instytucie Pedagogicznym (obecnie Uniwersytecie Pedagogicznym), gdzie istnialy polskie grupy, dla ktorych takie zajęcia przygotowywal požniejszy deputowany do Rady Najwyžszej ZSRR Jan Ciechanowicz. Z relacji polskich studentovv wynika, že jego zajęcia zamiast byč narzędziem indoktrynacji byty dla nich žrčdlem wiedzy na temat historii Kosciola i religii. Jak z tego widač, wszystko tu zaležalo od wykonawcow zadan zlecanych w tym vvypadku odgomie przez wladze komunistyczne republiki. Kiedy jest movva o propagandzie ateistycznej i antyreligijnej naležy jeszcze wspomnieč o wspierającej jądzialalnosci komunistycznych organizacji dziecięcych i mlodziežowych. Jednym z zadan organizacji pionierskiej oraz komsomohi bylo vvypeinianie lūki powstalej po zakazie czynnego prakt\kowania religii przez mlodziež. Z jednej strony wmawiano im, žc nie ma Boga, že wiara to opium dla mas, jednoczesnie jednak dokonywano swoistej sakralizacji rytualow organizacyjnych oraz \vynoszono pravvie do rangi šwiętych bohater6 w komunistycznych z Leninėm jako swoistym odpowiednikiem Boga. Podobne zadanie spelniak) tež odpowiednie dobranie švviąt panstwowych i ich otoczki. Na przyklad kolejne rocznice rewolucji paždziemikowej ewidentnie mialy zastąpič šwięta Božego Narodzenia. Lansowano nawet zvvyczaj vvysylania žyczen z okazji tego swięta na okazjonalnych kartach pocztowych. Przez caly okres istnienia Litewskiej SRR, Polacy na rovvni z pozostalymi mieszkancami byli poddawani takiej propagandzie. Jaki miala ona wptyw na nich zaležalo od indyvvidualnego podejscia do tego problemų poszczegolnych osob. Dostępne dane statystyczne zdająsię sugerowač, že byli oni znacznie bardziej odpomi na nią od pozostalych mieszkancow republiki.

3. Stan zachowania wiary katolickiej przez Polakčw na Litwie. Ich gorliwošč religijna i postawy wobec wiary Wedhig badan przeprowadzonych we vvrzesniu 1994 roku przez Oddziat Spisow Ludnosci Departamentu Statystyki Litwy, 94,4% tamtejszych Polakow bylo wyznawcami

46 47

Przykladem takiej ksiąžki može byč: R Aksamitas, Moraluose Pisnta ŠuHętego a wspolczesnoiiy Kaunas 1976. Por. B. Jauniškis, Malenka tajemnita, Kaunas 1980; idem, Bez iluzji, Kaunas 1983. Por. Przedfmiertny list Adomasa Szemasa, Kaunas 1973.

284

R o z d z i a t VI I I

wiary rzymskokatolickiej, natomiast 3 ,^ odekiau wato się jako šwiadomi ateisci49. W vvypadku Lilwinow 90,6% wyznawalo vviarę rzymskokatolickąa 8,5% deklarovvata się jako nicwierzący50. Sam fakt deklarovvania się jako katolik nie oznaczal jednakovvej gorlivvošci religijnej poszczegolnych osob. Jej stopien byl rožny i zaležal od wielu czynnikow. Mimo znacznego zmniejszenia w okresic powoįennym liczby svviątyn, w republice brak ten byl stosunkovvo stabo odczuvvalny ze vvzględu na znaczne zmniejszenic się liczy "«raktykujących katolikovv. Po pięčdziesięciu czierech latach od momentu jak Litvva zostaia wcielona do ZSRR a jej ludnošč poddana byla svstematycznej ateizacji, nadal 29,8% i_itwinow oraz 52,7% Polakow deklarowalo, že uczestniczy w naboženstvvach koscielnych (g!6 wnie niedzielnych) przynajmmęj 1-2 razv miesięcznie*'. Na tym przykladzie widač, že mimo podjęcia przez vvtadze dzialan mających odciągnąč oby wateli od Košciola - w wypadku Polakovv dochodzii jeszcze negatywny stosunek do nich wyžszej hierarchii Koscielnej na Litwie - nadal ponad potovva naszych rodakovv w sposob aktvvvny ucz.estniczyla w žydu Košciola. Co więcej, vvypadająoni pod tym względem znacznie lepiej od Litwinow mimo, že ei ostatni mieli lepsze warunki do kultywowania vviary będąc Iudnošciądominującąw republice. Tabela 54. Porownanie częstotlivvošci uczęszczania na naboženstwa przez Polakovv i Litwin6w. na podstavvie badan ankietovvych z vvrzešnia 1994. Deklarovvana częstotliwošč uczestniczcnia w obowiązuįących katolika naboženstvvach W každą niedzielę Prawie w každą niedzielę 1-2 razy w miesiącu Tylko przy okazji vvielkich švviąt Tvlko z rožnych oka/įi Nie chodzi

Polacy

LitNVini 10 , 1% 14.8% 27,8% 34,1% 8,1 % 5.1%

5.4% 6 ,6 % 17,8% 45.3% 17.2% 7.6%

Žrodio: UtwiniwPolsce, PolacynaLitwie 1994, Warszawa-Wilno 1995, s. 88.

Ogolnątendencjądla obu narodovvošci bylo to, že najliczniejszą grupę stanowili wšrod nich ludzie, ktorzy uczestniczyli w naboženstvvach tylko przy okazji wielkich švviąt kosciclnych. Z tym jednak, že w wypadku Polakovv byla to 1/3 zas w wypadku Litwinow prawie 1/2 wszystkich katolikovv. Natomiast w kategorii osob uczęszczających do košciola w každą niedzielę Polakovv bylo dwa razy vvięcej niž Litwinow. Podobny stosunek mial miejsce w następnej kategorii, w ktorej znaležli się ludzie czasami opuszczający niedzielne naboženstvva. Te vvidoezne rožnice w gorlivvošci religijnej obu narodovvošci byly podstaw ądo bardzo negatyvvnej oceny Litvvinovv pod tym vvzględem przez Polakovv. W oczach vvielu Polak6 w byli oni ciągle poganami, o czym mialo ich zdaniem švviadczyč zbyt vviel-*5 Lilu'ini w Polsce, Polacy na Litune 1994, Warszawa-Wilno 1995, s. 88 . 5I' Ibidem. Ibidem. 49

POLACYA KOéCIÓL KATOUCKINA LITWIE

285

kie przywi^zanie do dawnej, wlasnie poganskiej tradycji narodowej. Tak mi^dzy innymi postrzegano cz^ste zachowywanie przez Litwinów dawnych imion z czasów pogariskich jak m^skie Perkunas (Piorun) czy ¿ehskie Egle (Sosna). Widoczne na terenie Wilenszczyzny liczniejsze ucz^szczanie Polaków do kosciota bylo nawet powodem do ich swoistego wywy?:szania si$ ponad narodowosc dominujqqi w republice i pogardliwego traktowania. Ich zdanicm Lilwini byli narodem znacznie mniej religijnym niz Polacy52. Dia stworzenia peiniejszego obrazu religijnosci naszych rodaków na Litwie warto porównac ich pod tym wzgl^dem z zasadnicz^cz^sci^narodu mieszkaj^c^ w kraju. Wedhig danych z roku 1984 czyli dziesi^c lat przed badaniami ankietowymi na Litwie, udzial Polaków w niedzielnych i obowi^zkowych nabozenstwach swi^tecznych si^gal srednio 51,2% ogóhi badanej zbiorowoéci53. Bylo to wi^c pi$c razy wi^cej niz na Litwie. gdzie tylko 10,1% wszystkich Polaków uczestniczylo w nabozenstwie w kazd^ niedziel?. Nalc£y jednak pami^tac. ze w Zwi^zku Radzieckim wiadze panstwowe staraly si$ ograniczac wszelkimi sposobami praktyki religijnc swoich obywateli. Wspomniane wyèej zmniejszenie liczby czynnych swi^tyn byio na pewno jcdnym z takich sposobów. Trzeba lei pami^tac. ¿e nabozenstwa w j^zyku polskim odprawiano zasadniczo tylko w archidiecezji wilenskicj, natomiast w innych tylko po litewsku54. Fakt, zepoza Wilnem i Wilenszczyzn^oraz Kownem w pozostaiych cz^sciach republiki nie bylo polskich nabozenstw w kosciolach mògi bye ostatnim elementem, który ostateeznie odci^gal tamtejszyeh Po­ laków od praktyk religijnych. To zas ostateeznie mogio wplywac na ogóln^ liczby praktykuj^cych katolików narodowosci polskiej. Z wyrywkowych obserwacji przeprowadzonych przeze mnie na przelomie lat 80. i 90. wynika. ze w kuriozalny sposób mozliwosc wyshichania transmisji polskiej Mszy sw. 7. Warszawy, na antenie programu 1 polskiego radia, którego shichala wiqkszosc Pola­ ków na Litwie. mogia wplyn^c na cz^stotliwosc aktywnego uczeszczania na naboienstwa. Chodzi tu konkretnie o opuszczanie nabozenstw. Dotyczy to szczególnie miejsc, gdzie polskich mszy w kosciele nie bylo. Jest to jednak problem, który trzeba dopiero dokiadnie zbadac. Represje wobec ludzi wierz^cych w Zwiqzku Radzieckim byiy faktem. Ich stosowanie a takze ostra propaganda antyreligijna skianiala wiele osób do tego aby ukrywac swoje przekonania i re/ygnowac z praktyk religijnych. jednak znane przyklady kiedy osob$ otwarcie deklaruj !

, w L-tyx^»?A >

dom .

LU ' i*~Sl

w 4 ‘ u d t i a f I T vvojc p r e p o s y c j e c o d o d z ia /a ln o tf c l

S lo a a rs y s z e n la

.8 8 .1 0 0 0 0 .1 0 4 * » .

( P o d a n i e n a © dw r© cla)

Žrčdlo: Ze zbior6w Aleksandra Žyndula. Organizacja ta ze względu na obowiązujące w6 wczas przepisy prawne zostala afiliowana przy Litewskim Funduszu Kultury, ktory byl koordynatorem i kuratorėm povvolywania podobnych organizacji w republice. W ten sam sposob powstaly stowarzyszenia žydowskie, karaimskie, tatarskie oraz innc im podobne. Dzialo się tak dlatego, že rok 1988 to nie byl jeszcze czas pelnej samodzielnošci republiki, ciągle istnial Związek Radziecki i rządzila partia komunistyczna. Jcdnak mimo to Litwinom udalo się juž povvolač w ich republice kilka organizacji dających początek prawdziwemu pluralizmowi spolecz-

SYTUACJA POLAKČZ/PO ROKU 1987

295

nem u,3. SSKPL byl więc organizacja polską ale wtloczoną jednak w litewskie struktury, co bylo rzeczą normalną w owym czasie. Na pelną samodzielnošč trzeba bylo jeszcze poczekač pewien czas. Jako cel zasadniczy Stowarzyszenie Spoleczno-Kulturalne Polakow na Litwie poslawilo sobie „krzeunenie i popieraniejęzyka i kultury pclskiej, ksztahou/anie šunadomošri narodoįvej - w imię ich ttieskrępowanego funkcjottowatiia i rozivoju na rdwni z innymi językami i kulturami narodourymi" 1 . Wšrod zadan szczegolowych, ktore mialy prowadzič w konsekvvencji do realizacji celu nadrzędnego wymieniano:131415 -

prezentacja osiągnięc Polakow litewskich; przeciwstawianie się wszelkiego rodzaju narodowosciowym uprzedzeniom i animozją; popieranie polskojęzycznego szkolniciwa; praca krajoznavvcza, ochrona zabytkow; pielęgnacja pamięci historycznej; popieranie tvvorczošci literackiej i dzialalnošci edytorskiej; popieranie amatorskiej tw 6 rczošci arlystycznej; praca odczytowa; kontakty z innymi organizacjami o podobnym kierunku dzialalnošci w kraju i za granicą.

Jak widač z podanego zestawienia cel6 w organizacji zakres jej dzialalnošci ograniczal się jedynie do autonomii kulturalnej Polak6 w na Litvvie, brak bylo natomiast postulatow o charakterze gospodarczym i politycznym. Z jednej strony byl to wyraz ograniczen narzucanych przez owczesne warunki polityczne w republice, z drugiej zas strony cele odzwierciedlaly možliwošci jakie mieli vvovvczas Polacy na Litwie oraz jakie cele byli wstanie sobie wtedy wyobrazič. 16 czenvca 1988 roku prezydium Litewskiego Funduszu Kultury zatwierdzilo statut Stowarzyszenia (tekst w aneksie) co pozwolilo na zakladanie jego oddzialow na terenie calej Litwy. Do 26 listopada 1988 roku povvstalo ich lącznie 34, zrzeszając 3 tys. cztonkowl6. Mimo wielkiego zapahi do rozwijania dzialalnošci Stowarzyszenia, a može wlašnie dlatego, možna bylo spotkač w prasie glosy krytyczne co do form pracy prowadzonej przez SSKPL. Między innymi Jan Mincewicz, kierujący zespolem „Wilenszczyzna" zwracal uwagę w lišcie pisanym do redakcji „Czervvonego Sziandaru”, že w przeciwienstwie do Litwin6 w z Sajudisu, ktorzy starali się dotrzeč ze svvoimi ideami nawet do najmniejszej wioski organizując wyjazdy do nich swoich prelegentow, polski SSKPL ,/iie ma czasu

Podstawową organizacją litewską, ktora w sferze politycznej byla podobna do polskiej „Solidamošci”, byl Litcwski Ruch na rzecz Przebudowy, tak zwany Sąjūdis. W ciągu roku 1988 štai się on gl6 wną šilą polityczną w republice, nadając zasadniczy kierunek przemianom politycznym. Po wyborach do Rady Najwyžszej Litewskiej SRR, Sąjūdis od roku 1989 wspos 6 b rzeczywisty zaczą) sprawowač wladzę w republice. 14 J. Sicnkiewicz, op. cit. 15 Ibidem. 16 L. Drozd, Uczymy si( detnokracji. W imię kotikretnych czyndu>, „Przyjazn" [Wilno] 1988, nr 144, s. 3. 13

296

R o z d z i a t IX IL U S T R A C JA

24. Zaproszenie na konfercncję wilenskiego SSKPL.

SSKPL

ZflPROSZENIE W IL N O -1989

PROGRAM

Z A P K A S ZA M Y O R.

•

R E P U R A T

•

D Y S K V S J A

■

W Y B O R

P R O G R A M O M

V

Z A R Z Ą D U

9

P R Z Y f ę C l B

•

S P R A W

•

KO NCERT

Y

U C H V J A L

K O N F E R e n c j j

O R G A N I Z A C Y J N F .

___ i M c S A v u i ß ü C _____________

/Ja n’zięCia uifStatu w Witenshfcj kon-

fe retieji miejskiej Stoviai zystenia spoleezno- kultur a i n e ¿ 0 polakow na Litwic, кіота sif odbędzie dnia S-go lutego 1989 r. o godz. 12f Lotwa i Estonia. Przedwojenna Polska nie mogla ani sama się obronič, ani innych obronič54. Bardzo ciekavve są tež inne fragmenty tego tekstu, gdzie autorzy tvvierdzą, že: (...) Polacy od Litwinów ciąglc žądają tylko pr/ywilejów, ale nic Litwinom nie chcą dac. W žyciu panuje prawidlo „do. ut des” (daję abys i ty dal). Což więc Polacy dali Litwinom? W da^mych czasach - panszczyznę i karezmę, a w nowszych - zlamanic umowy suwalskiej, želigowszczyznę, peowiaków, zloczyñstwa Armii Krajowej, ultimátum 1938 r., a obeenie braterstwo z ,Jcdinstwcm”. (...)

I w koñcu T. Wenclowa twierdzi, že dzisiaj wielu Litwinów uwaža Polaków Wileñszczyzny za spolszczonych braci. którzy muszą wrócic do kultury swych przodków i ojeów. Nie tylko wielu Litwinów, ale i językoznawstwo wskazuje, žc mnóstwo mieszkañców Wileñszczyzny to spolszczeni lub zbialoruszczeni Litwini. Ale to jeszcze nic dowód, že ktoš chce zmusič tych mieszkañców do powrotu, do kultury swoich przodków. To ich sprawa osobista. Niczrozumialajest nam ryccrska misja autora bronic Polaków przed Litwinami. Dobrze bro­ mó, gdy nikt nie ñapada 35. Niedtugo po opublikowaniu cytowanego listu przedstavvicieli litewskiej inteligencji na tych samych tamach pojawil się kolejny tekst w tej samej sprawie, sygnowany przez J' T. Wenclowa, LituHtii i Polacy, „Galwie” 1989, nr 132, s. 2. Autorami listu byli: pelniący obowiązki profesora Stasys Abramauskas, prof. Albinas Griska, prof. Povilas Čibiras, kandydat nauk historii sztuki Antanas Vengeris, historyk Vincas Martinkėnas i dziennikarz Izidorius Šimelionis. 34 Gdy nikt nie ñapada. Kilka uwag w sprawie otwartego listu Tomasa Wenclowy, „Galwie" 1989, nr 130, s. 3. 3:4 Ibidem.

SYWACJA POLAKOW PO ROKU 1987

303

zatroskanego o sprawy narodowe Litwina36. W tekscie swoim powtarza doktadnie te same argumenty co jego poprzednicy, uzupetniając je jedynie o dodatkowe szczegóty. W przeciwieñstwie do poprzedników tym razem autor takže otwarcie sugeruje zlą wolę Venclovy: „Równiez myslę, že profesor T Wenclowa o wydarzeniach na Litwie jest, niestety, poinfonnowany blędnie albo tez wrogo nastauñony do naszych, lo znaczy Litwinów dąžeri. Niech sam na to odpowie” 3738. Oba przyktady komentarzy do listu Tomasa Venclovy dobitnie švviadczą, že Litwini byli calkowicie odpomi na rzeczowa argumentację dowodzącą, že wiele z tego co robią u siebie w republice jest zle. Co więcej wyraznie widac, že nawet wsród litewskiej inteligencji bylo wiele uprzedzeñ mających zródlo w kompleksach narodu chlopskiego wobec narodu „Panów”. Jest to tym bardziej šmieszne, jesli się uswiadomi, že takie poglądy wyglaszali dzisiejsi„Panowie” w stosunku do wlasciwie chlopów jakimi w znacznej mierze byli teraz Polacy. Jednak jak juž wspominano o tym wczesniej, konflikt polsko-litewski na Wileñszczyznie opiera się glównie na irracjonalnych przeslankach a nie logicznej analizie zaistnialych faktów. To zas wtedy, jak i nadal dzisiaj žie rokuje w sprawie pozytywnego, satysfakcjonującego obie strony rozwiązania problemų.

6. Towarzystwo Litwa-Polska W kwietniu 1989 roku poinformowano o posiedzeniu grupy inicjatywnej, która zajęla się przygotowaniami do powolania „Towarzystwa Kulturalno-Naukowo-Politycznego Litwy i Polski”. Grupie tej przewodniczyt litewski thimacz, sekretarz odpowiedzialny Rady Sejmu „Sajudisu” Virgilijus Čepaitis3S. Inicjatorem powolania takiej organizacji byl, utworzony niewiele wczesniej w Warszawie Ogólnopolski Klub Miloáników Litwy, który chcial miec po stronie litewskiej partnere do pracy na rzecz porozumienia między obu narodami39. Pól roku pózniej, w dniu 17 listopada 1989 roku odbyto się zebranie založycielskie orga­ nizacji, która ostatecznie przyjęia nazw ę- „Towarzystwo Litwa-Polska” 40. Cel jaki postawili przed sobą založyciele byl bardzo wzniosly. W sytuacji kiedy na fali odrodzenia narodowego na Litwie nasilaly się konflikty międzyetniczne chciano tworzyc pomost między Polskąa Litwą. Najlepszym sposobem na to míalo byč doktadniejsze poznanie się obu narodów. w dužej częšci takže dzięki indywidualnym kontaktom obywateli obu krajów i nawiązywaniu prawdziwych przyjazni41. Míalo się to wszystko odbywac przy okazji wymiany kulturalnej i naukowej. Zakladano tež, že będą prowadzone wzmožone dzialania na rzecz rozwoju Wileñszczyznyjej integracji z resztą republiki, a przy tej okazji takže wspieranie polskiego odrodzenia narodowego na Litwie42. Zadanie uloženia lep-

J. Baumyl, Nie ¿yczymyjedeti drugiemu zla, „Galwie" 1989, nr 147-148, s. 6 . Ibidem. 38 Towarzystwo Litwa-Polska, „Galwie” [Troki] 1989, nr 43, s. 1. 39 A. Rolska, Kto wyburzy tnur? Na marginesie zalozycielskiego zebrania Towarzystwa Litwa Polska, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 271, s. 3. 40 Towarzystwo Litwa-Polska: cele i zadania, „Czcrwony Sztandar" 1989, nr 265, s. 3. 41 D. Bilocaite, Založono Towarzystwo Litwa-Polska, „Galwie” 1989, nr 147-148, s. 6 . 42 Towarzystwo Litwa-Polska: cele i zadania, „Czcrwony Sztandar" 1989, nr 265, s. 3. 36 7

304

R o z d z i a t IX

szych stosunkow między Litwą i Polską byto celem podstawowym, zaš ewentualne dzialanie na rzecz doražnego lagodzenia lokalnych konfliktovv polsko-litewskich, zdaniem Leoną Brodovvskiego prezesa Ogolnopolskiego Klubu Mitosnikow Litwy, byio mi­ mo wszystko zadaniem drugoplanovvym4'. Nowa organizacja liczyla po založeniu 70 czlonkovv, z ktorych 1/4 stanowili Polacy44. Zdaniem Virgiljusa Čepaitisa, ktory zostal wybrany na przewodniczącego towarzystwa. taka sytuacja bardzo dobrze rokowala na przyszlošc, gdyž dzięki aktywnej wspolprac> Litwinow i Polakow na Litwie možna bylo liczyč na większe vvzajemne zrozumienie45. Niestety cala sprawa okazala się mrzonką. Wlasciwie oprocz początkovvego, glošnego anonsu o pojawieniu się organizacji, požniej zapanowala woko\ niej cisza. Podjęcie aktywnej dzialalnosci przez towarzystwo pozostalo w sferze planow. Dzialo się tak dlate­ go, že inicjatorami skądinąd bardzo cennego przedsięwzięcia byli ludzie pelni bardzo dobrych intencji lecz sami muszący korzystač z pomocy finansowej innych w celu realizacji swoich planow. Taka sytuacja powodowala, že vv realnych dzialaniach byli ograniczeni dobrą wolą ewentualnych sponsorow. Co więcej zamykanie się glownie w sferze žycia kulturalnego znacznie zawęžalo pole wspotpracy w zasadzie tylko do elit obu krajovv i to tež tylko w ograniczonym zakresie. Sam Virgilijus Čepaitis thimaczyl brak podjęcia konkretnej dzialalnosci przez towarzystwo w sposob następujący: To towarzystwo bylo powolane tak jak to tcraz się robi na Litwie. Jest Towarzystwo Przyjažm Radziccko-Polskicj. ktore mialo swoje lokalne oddziaty w rožnych rcpublikach. 1teraz my, juž nawet przcd ogloszcniem nicpodleglošci, zaczęlismy montowac na Litwie wlasne towaizyst^ a. ktore związalyby się bezpošrednio jakimiš więzami z rožnymi panstwami. Jest ich teraz sporo. więcej niž dziesięė. Jednym z nich mialo byč Towarzystwo Litwa - Polska. Ale z naszym towarzystwem jest trochę inna sprawa. Jest np. Towarzystwo Litwa - Francja. Wiadomo, že są to stosunki międzypanstwowe; kulturalne, polityezne, wymiana ludzi. W naszyeh stosunkacn Lit­ wa - Polska jest dodatkowy element, sprawy litewsko-polskie. I dlatego nasze towarzystwo wlasciwie jeszcze porządnie nic fiinkcjonuje. Bo my chcielismy jednoczešnie robič dwie spra­ wy: stosunki polsko-litewskie i stosunki Litwa - Polska. Okazalo się, že muszą byč do tych celow dwa towarzystwa: towarzystwo, kt6 rc zajmuje się tylko sprawami Litwa - Polska, a drugie zajmuje się sprawami litewsko-polskimi, czyli stosunkami Polacy - Litwini. Bo te sprawy polsko-litewskie rozogniane od czasu do czasu, ciąžą na pracy naszego towarzystwa. My zamiast zajmowac się normalną wymianąkulturalnąmusimy zajmowac się sprawą lagodzenia tych stosunkow. Dlatego spora częšč ludzi, ktora chciala uczestniczyč w tych pracach, zrezygnowala. Mowię o Litwinach, ktorzy wstąpili do tego towarzystwa. Bo cala polska sprawa emocjonalnic zniechęcita Litwin6 w. Stale prdby autonomizaeji Wilehszczyzny (bantustanizacja) robione sąna šilę. Związkowi Radzieckiemu. z ktorym prowadzimy rozmowy, potrzebnc są jakieš sposoby nacišku na nas, žebysmy wrocili do Związku Radzieckiego. I w tym celu rozdmuchuje się „polski wopros”. (...) I dlatego wlašnie ta sprawa položyla nasze towarzystwo. I ja jako prezes nic4*

4i A. Rolska, op. cit. Litwy droga do niepodleglošci. Rozmowa z Virgiljusem Czepaitisem, Sekretarzem Odpowiedzialnym Rady Sqmu „Sajudisu ”, przeprowadzona w dniu 5 lutego 1990 r. RozmauHalJan Kardaszeuncz, „Lit­ huania" 1990, nr 1, s. 26. ** Ibidem.

SYTUACJA POLAKÖW PO ROKU 1987

305

wiem co robič. Okazato się. že bardzo matojest ludzi, ktörzy chcieliby pracowač w tak cięžkich warunkach.46 Jak więc powiedziano juž wyžej, zaioženia inicjatoröw towarzystwa byfy bardzo wzniosle jednak w niewielkim stopniu przekiadaty się na owczesną sytuację spoleczno-polityczną na Litwie. Z powodu swojego calkowitego oderwania od rzeczywistosci, skazane byty od początku na niepowodzenie. Natomiast naglošnienie calej sprawy sprawialo falszywe wraženie, že są na Litwie mocne stronnictwa szukające porozumienia między Polakami i Litwinami. Wypada tu przy okazji zwröciö uwagę jeszcze na jeden bląd w založeniach twörcöw tej organizacji. Otož zapomniano o jednej stalej tendencji w litewskim widzeniu Polski i Polaköw. Mimo rožnych zaszlosci historycznych stosunek Litwinöw do panstwa polskiego i Polaköw tam mieszkających byl generalnie pozytywny, mieli oni natomiast ogromne obiekcje do Polaköw z Wilenszczyzny. To wtasnie naši rodacy z okolic Wilna, stanowili ich zdaniem zrödlo wszelkiego zla w republice. Stąd zasadniczym problemem w stosunkach polsko-litewskich bylo doprowadzenie do trwalego porozumienia między obu narodami na terenie Litwy.

7. Nowe organizacje powolane po utworzeniu ZPL Jak juž wspominano wczesniej na I Zježdzie SSKPL w dniach 15-16 kwietnia 1989 roku doszlo do przeksztatcenia Stowarzyszenia w samodzielnąorganizację o naz^'ie Związek Polaköw na Litwie (ZPL). Pod względem programų ZPL (statut w aneksie) niewiele rožnit się od SSKPL, rzecz polegala tu glöwnie na usamodzielnieniu się organizacji od Litewskiego Funduszu Kultury. Dawato to tym razem calkiem nową jakosč w prowadzeniu dziatalnošci. Mowa tu na przyklad o dotacjach finansowych z Polski, ktöre mogty teraz docierač bezpošrednio i co wazniejsze w calošci do adresata. Ponad rok dzialalnosci Stowarzyszenia pobudzii wiele osöb do pracy. Zmieniająca się sytuacja w republice i calym Związku Radzieckim sprzyjala nowym inicjatywom, zrozumiaie jest więc, že röwnolegle z powstaniem ZPL, do ktörego naležalo w 1989 roku okoto 12 tys. osöb4' , zaczęly się wylaniac ze Związku nowe organizacje. Mialy one spelniac specjalistyczne potrzeby okrešlonych srodowisk wsröd litewskich Polaköw. W kwietniu 1989 roku anonsowat swoje powstanie Związek Naukowcöw - Polaköw Litwy. Jako glöwne cele postawiono sobie „badač warunki žycia obywateli narodowosci polskiej, krzewic wiedzę naukową, kulturę, tradycję zespolenia i szacunku narodow ” 48 Związek deklarowal się dodatkowo, že będzie udzielal panstwu litewskiemu wszelkiej pomocy w opracowywaniu programöw rozwoju socjalnego Wilenszczyzny, w badaniach spotecznošci polskiej na Litwie, w reformowaniu szkolnictwa oraz w doborze i promo46

47 48

Fragment wywiadu z Virgilijusem Čepaitisem (rozmowa przeprowadzona w języku polskim) nagranego przez autora 19 wrzesnia 1990 r. wWilnic. Kašėta z nagraniem wposiadaniu autora. IC Wožniakowski, op. cit., s. 352. Powstal Zwiqzek Naukowców - Polaköw Liluy, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 95, s. 3.

306

R o z d z i a t IX

waniu najzdolniejszej mlodziežy na studia49. Prezesem nowego polskiego zvviązku zostai dr hab. Romuald Brazis, pracownik Instytutu Fizyki Polprzewodniköw Akademii Nauk Litewskiej SRR. Wsröd jego czlonköw znalazlo się obok innych Polakow pracujących naukowo takže kilka osöb znanych z dzialalnošci na polu spotecznym jak dr hab. Jan Ciechanowicz, prof. Medard Czobot, czy dr Zygmunt Mackiewicz. W požniejszym okresie glöwnym kierunkiem dzialania Związku Naukowcöw a glöwniejego prezesa Romu­ alda Brazisa bylo powolanie, a następnie prowadzenie Polskiego Uniwersytetu w Wilnie W dniu 6 paždziemika 1989 roku powstala z kolei Sekcja Polska Wilchskiej Wspolnoty Zeslaricöw, ktorej prezesem zostai Romuald Gieczewski. Byla to organizacja podobna do dzialającego w Polsce Związku Sybirakdw. Glöwny trzon Sekcji Polskiej stanowih osoby wyslane w 1945 roku z Wilna do Saratowa (tzw. „Saratowski szlak”). Natomiast następnego dnia po powolaniu Sekcji Polskiej Wilenskiej Wspolnoty Zestancöw odbylo się zebranie založycielskie, w trakcie ktörego utworzono Fundację Kultury Polskiej na Litwie. Zadania, ktöre ona stawiala przed sobą byly ogromne. tak jak pojemne jest haslo o popieraniu kultury polskiej na Litwie. Najvv-iększe efekty Fundacja miala ostatecznie przy wspomaganiu dzialalnošci polskich zespolöw folklorystycznych oraz organizowaniu wyjazdöw mlodych Polakow na studia do Polski. Opröcz tego prowadzono szereg dzialan interwencyjnych na rzecz zachowania polskich zabytköw na Wilenszczyznie. Między innymi chodzilo tu o zachowanie i odbudowanie ze zniszczen slynnego cmentarza na Rossie w Wilnie. W latach 90. powstalo szereg nowych organizacji, kluböw i stowarzyszen. Wedlug Severinasa Vaitiekusa, w roku 1995 bylo ich 42, od stowarzyszen zawodowych (lekarzy, nauczycieli, itp.), poprzez kluby wöjtow, až po organizacje košcielne. Oczywišcie ZPL istnieje nadal i prowadzi swojądzialalnošč na rzecz wspomagania Polakow na Litwie.

4 dzicjowej. Utrwala się tež u nich obraz Litwina jako zajadlego polakožercy. To zas powoduje ogromne utrudnienia w normalnym uloženiu stosunkow między obu narodowosciami na tamtym terenie. Oczywiscie spotecznosč polska na Litwie, jak i w kazdym innym kraju, to nie wojsko, kt6 re kamie wykonuje odgome rozkazy. Dlatego znajdujemy dzisiaj takie osoby jak na przyktad Czeslaw Okinczyc, ktory jest dobrze prosperującym przedsiębiorcąi jednoczešnie doradcąprezydenta Litwy. Pamiętač naležy jednak, že takich osob sątylko jednostki. Reszta žyje w kręgu dawnych fobii i uprzedzen, ktore potęgują okolicznosci žycia codziennego. Dlatego trzeba jeszcze bardzo wiele pracy aby doprowadzic do porozumienia między polską mniejszošcią i litewską większoscią w niepodleglej j už Litwie. Aby jednak wykonac taką pracę trzeba mieč jasną wizję czego się dice. Niestety w polityce kolejnych rządow w Polsce, ktore powinny wspomagac ten proces porozu­ mienia, jakoš trudno zauwažyč aby ktoš mial wspomnianą wizję miejsca Polakow w nowej, niepodleglej Litwie.

ANEKSY

UKLAD1 p o m ię d z y P o l s k i m K o m i t e t e m W y z w o le n ia N a r o d o w e g o a R z ą d e m L ite w s k ie j S o c ja lis t y c z n e j R e p u b l i k i R a d , d o ty c z ą c y e w a k u a c j i o b y w a te li p o ls k i c h z te r y t o r i u m L i t e w s k i e j S .R . R . i l u d n o k i l i t e w s k i e j z t e r y t o r i u m P o ls k l.

ROZDZ1ALI Zasady og61ne Artykul 1. Obydwie ukladające się strony zobowiązują się po podpisaniu niniejszego Ukladu przystąpič do ewakuacji wszystkich obywateli narodowosci litewskiej, zamieszkatych w wojewbdztwie bialostockim oraz w innych okręgach Polski, gdzie mogąsię znalezč obywatele narodowosci litewskiej, z terytorium Polski do Litewskiej S.R.R., jak rowniež przystąpič do ewakuacji wszystkich Polakow i Žydow, będących obywatelami polskimi do 17-go wrzesnia 1939 roku, mieszkających wpowiatach Wilenskim, Trockim, Šwięcianskim, Zarasajskim12, Olitskim i innych Litewskiej S.R.R. i chcących przesiedlič się na teryto­ rium Polski. Ewakuacja dotyczy jedynie tych wymienionych w ustępie 1-m osob, ktore wyrazity chęč ewakuowania się i co do przyjęcia, ktorych wyražona jest zgoda Rządu Litewskiej S.R.R. i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Ewakuacja jest dobrowolną i dlatego przymus nie može byč stosowany, ani bezpošrednio, ani posrednio. Chęč ewakuowania się može byč wyražona zarowno ustnie jak i pismiennie. Rząd Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad oswiadcza, že ewakuowanych na tery­ torium Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad rozmieszcza się zgodnie z ich žyczeniem, albo wydziela się ziemię do prowadzenia indywidualnego gospodarstwa w rozmiarach nie mniejszych od tych, z ktorych korzystali oni do czasu ewakuacji lecz nie wyiej 10-15 ha na jedno gospodarstwo, albo stwarza się im warunki otrzymania pracy wedtug ich wyksztalcenia i specjalnošci. Wloscianie, ktorzy przesiedlająsię na terytorium Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad, ježeli nawet nie mieli ziemi w chwili ewakuacji, to na ich žyczenie otrzymająprzydzial ziemi na zasadach ogolnych. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego oswiadcza, že ewakuowani z terytorium Litwy rolnicy otrzymają ziemię w rozmiarach, przewidzianych ustawą o reformie rolnej. Wloscianie, ktčrzy przesiedlająsię na terytorium Polski ježeli nawet nie posiadają ziemi w chwili ewakuacji, otrzymają w razie žyczenia, przydzial ziemi na zasadach ogolnych.

1 2

AAN, Zespol akt Glownego Mnomocnika ds. Repatriagi z Litewskiej SRR, sygn. 1, k. 19-21. Jezioroskim.

312

Aneksy

Dla vvszystkich innych ewakuowanych stworzy się warunki ažeby mogli otrzymac pracę wedhjg vvyksztalcenia i specjalnosci. Artykul 2. Strony ustalają, že rozpoczną omovvioną wyžej evvakuację na vvyzvvolonych w momencie podpisania ukladu terenach Polski i Litwy od 1 grudnia 1944 roku i zakonczą ją do dnia 1 kwietnia 1945 r. Na terenach Polski i Litwy, ktore do dnia podpisania Ukladu nie zostaty jeszcze vvyzvvolone od niemieckich okupantovv, evvakuację naležy rozpocząč w miesiąc po vvypędzeniu przeciwnika i zakohczyč ją w terminie trzymiesięcznym. W okresie od 15 pazdziemika do 1 grudnia 1944 roku przeprovvadza się ewidencję liczby, miejsca zamieszkania i narodovvošci osob žyczących się ewakuowač. Na žyczenie jednej ze Stron - termin Ewakuacji može byč po wzajemnym uzgodnieniu przedhižony, w szczegolnosci celem zapevvnienia prawa do ewakuacji osobom vvyvviezionyni przez okupantovv. Art)'kul 3. 1. Ustanovvič dla osob evvakuujących się z terytorium Litewskiej SRR do Polski, jak rovvniež z Polski na terytorium Litewskiej SRR następujące ulgi: a) anulowač wszelkie zaleglošci dotyczące dostaw w naturze, podatkovv pienięžnych i oplat ubezpieczeniou^ch b) na wypadek ježeli ewakuowany przekaže swe plony panstwu w miejscu z ktorego wyježdža, druga Strona zwroci mu przekazane plony w tej samej ilosci, w miejscu osiedlenia. c) zwolnič w r. 1944 i 1945 wszystkie przesiedlone gospodarstwa zarowno na teryto­ rium Litewskiej SRR jako tež i na terytorium Polski od wszystkich pahstvvovvych podatkow pienięžnych jak rovvniež oplat ubezpieczeniovvych. d) udzielič evvakuovvanym na miejscu ich rozsiedlenia pienięžnej požyczki na zagospodarovvanie się i inne potrzeby, w wysokosci 5000 rubli ztožonych na jedno gospodarstwo, do zvvrotu w przeciągu 5 lat. e) w zvviązku z zainteresovvaniem gospodarzy obydvvoch Stron aby evvakuovvani zasiali w calošci gruntą przeznaczone pod oziminę, ustanavvia się, že ei spošrod ewakuovvanych, ktorzy zasiali juž oziminę otrzymają w miejscach osiedlenia rdvvniež gruntą zasiane oziminą, w miarę možnošci w tym samym rozmiarze2 2. Zezvvolič ewakuowanym na wywoz odziežy, obuvvia, bielizny, pošeieli, produktdvv žywnosciowych, sprzętovv domovvych, vviejskiego invventarza gospodarezego, uprzęžy i in­ nych przedmiotovv domovvego i gospodarskiego užytku - ogolnej vvagi do 2 ton na jedną rodzinę, jak rowniež naležącego do evvakuovvanego gospodarstwa bydla i ptactvva do­ movvego.

313

ANEKSY

3. Osobom specjalnych zavvodovv jako to: robotnikom, rzemiešlnikom, medykom, artystom, uczonym, itp. pozostawia się prawo wywozu przedmiotow niezbędnych do wykonywania zawodu. 4. Nie zezwala się na wywoz: a) gotowki, pieniędzy papierowych, zlotych i srebmych wszelkich rodzajow, z wyjątkiem polskich zlotych papierowych w granicach nie wyžej 1 0 0 0 zlotych na jedną osobę lub tež pieniędzy sowieckich nie vvyžej 10 0 0 rubli na osobę. b) zlotą i platyny w stopach, proszku i lomie. c) szlachetnych kamieni w stanie nieobrobionym. d) dziel sztuki i starožytnošci ježeli jedne lub drugie stanowiąkolekcję lub tež oddzielnych egzemplarzach o ile nie stanowią wlasnošci rodzinnej ewakuowanego. e) broni (z wyjątkiem strzelb myšliwskich) i przedmiotovv wojennego rynsztunku f) fotografii (poza zdjęciami osobistymi), planovv, map g) aut i motocykli h) mebli drogą želazną lub autami, z povvodu trudnošci transportowycb spowodowanych okresem wojny 5. Strony ukladające się zobowiązują się, že dobytek pozostawiony na miejscu przez ewakuujących się będzie specjalnie opisany. Opisu dokonująPelnomocnicy i Przedstawiciele Stron wspolnie. Przy zestawieniu opisow dobytku pozostawionego przez evvakuujących się Pelnomocnicy i Przedstavviciele Stron będą uwzględniač vvedlug ustalonych formularzy, zarowno ilošciowo jak i jakošciowo stan majątku (formularze spisow -p a trz zalącznik nr 1 niniejszego ukladu). 6 . Wartošč pozostawionego po ewakuacji dobytku ruchomego, a rowniež i pozostawionych nieruchomošci z vvyjątkiem ziemi zwraca się ewakuowanym vvedlug ubezpieczeniowej oceny zgodnie z ustawami obowiązującymi w Panstwie Polskim i odpovviednio w Litewskiej Socjalistycznej Republice Rad. W razie braku oceny ubezpieczeniowej, majątek ocenia się przez Pebiomocnikovv i Przedstavvicieli Stron.

Ukladające się Strony zobovviązują się do przestrzegania aby oprožnione na skutek przesiedlenia domy w miastach i osiedlach wiejskich byly zostawione w pienvszym rzędzie do dyspozycji przesiedlonych. 7. Pozostawiony dobytek oddaje się pod opiekę Pansnva. Za uszkodzenia powierzonego dobytku winni pociągnięci będą do odpowiedzialnošci. Artykul 4. Osoby wyježdžające na podstavvie niniejszego Ukladu i wywieziony przez nich doby­ tek - zwalnia się od jakichkolwiek oplat związanych z wyjazdem.

314

Aneksy

Artykui 5. Przevvoz evvakuovvanych z terytorium Polski do Litevvskicj Socjalistycznej Republiki Rad i terytorium Litevvskiej Socjalistycznej Republiki Rad do Polski bierze na siebie Rząd Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad, vvydzielając w miarę možnošci srodki transportowe, a takže dając možnošč transportu dla Pebiomocnikow tak polskiej j ak i litevvskiei Strony. Artykui 6. Wszystkie vvydatki związanc z przejazdem ewakuowanych od punktu przesiedlenia do punktu przeznaczenia, wydatki na utrzymanie calego aparatu oraz wszystkie pozostale wydatki zvviązane z ewakuacją - rozklada się odpovviednio na každą z Ukiadających się Stron. Po zakoriczeniu ewakuacji obydwie Strony Ukladające się okrešlają wartošč wydanego ewakuowanym zboža za przekazany im na miejscu plon, wydzielonego dla nich žąsiewu, rekompensaty za pozostawiony przez ewakuowanych ruchomy majątek oraz pozostalych wydatkow poniesionych przez Strony - i dokonują między sobą rozrachunku, wedhig uzgodnienia, pieniędzmi lub w naturze - produktami gospodarstwa wiejskiego lub przemyslu.

D Z I A L II Pelnomocnicy

i P r z e d s t a w i c i e 1e

Artykui 7. Každa z Ukiadających się Stron, na terytorium drugiej Strony vvyznacza Pelnomocnikow Glownych. Druga Strona w tym samych punktach naznacza Przedstavvicieli Glownych. Pelno­ mocnicy Glowni i Przedstawiciele Glowni mają po dwoch zastępcow i wyznaczają ze swej strony Pelnomocnik 6 w rejonowych. Artykui 8. Na wypadek powstania kwestii spomych rozstrzyga się je wedlug vvzajemnego Ukladu pomiędzy pelnomocnikiem Gtovvnym i Przedstawicielem Glownym. Ježeli na tej drodze porozumienie nie zostanie osiągnięte, kwestie spome rozstrzygają - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rząd Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad.

315

ANEKSY

Petnomocnicy Giowni i Przedstawiciele Gtovvni mogąmieč ekspertow oraz pomocniczy personel techniczny. Artykul 9. Praktyczne wykonanie ewakuacji jak rowniež obrona interesow wskazanych w artykule 1-m. oraz pomoc dla nich sklada się w ręce pelnomocnik 6 w Gfovvnych i Przedstawicieli Giownych obydwoch Stron. W zakres czynnosci pebiomocnikow Gtownych i Przedstavvicieli Glownych wchodzi: a) astalanie liczby, miejsca zamieszkania oraz narodowosci wymienionych w arlykule 2-m niniejszego Ukiadu podlegających ewakuacji o so b jak rowniež piecza nad ich rejestracją. b) nadzor i kontrola prawidtowcgo wypetniania niniejszego Ukiadu. c) wspoldzialanie w regulamym funkcjonowaniu organizacji i planowym biegu ewakuacji i nadzor nad n ią a rowniez opracowanie odpowiednich zarządzen technicznych. Artykul 10. Ukladające się Strony zobowiązująsię dostarczyč do rozporządzenia Petoomocnikow Glownych i ich funkcjonariuszy powiato\\7 ch potrzebnych šrodkow i materialovv mogących im iriatwic wykonanie zadania. Podobnie ukiadające się Strony zobovviązująsię zabezpieczyč možliwie szybkie wspoldziaianie przy wykonaniu niniejszego Ukiadu ze strony swych urzędow panstwowych, samorządo\vych i instytucji spoiecznych. Artykul U . Peinomocnicy Giowni mają pravvo stale i bez przeszkod komunikowač się ze sv>ymi organami mocodawczymi za pomocą radia, telegrafu, poczty i kurierow. Dowody dla Pelnomocnik6 \v Gto\Miych i ich zastępcow, petnomocnikow powiatovvych i ich zastępcow, jak rowniež dla Przedstawicieli Gtovvnych, v\7 stawiają Resorty Spraw Zagranicznych obydvvoch Stron. (Wzory odpowiednich dowod 6 w - patrz zaiączniki NN 2 i 3 do niniejszego ukiadu)3.

3

W aktach brak bylo zalącznikow.

316

Aneksy

D Z I A L III Organizacja

ewakuacji.

Artykul 12. Zestawienie spisów ewakuujących siç dokonywa się wspólnie przez Pelnomocników i Przedstawicieli Stron. Artykul 13. Spisy ewakuujących się zawierają następujące dane: 1) Nazwisko, imię, imię ojea, 2) Data i miejsce urodzenia, 3) Narodovvošč, 4) Stan cywilny, 5) Obecne miejsce faktycznego zamieszkania (ze wskazaniem województwa. powiatu, gminy, wsi i miasta), 6 ) Zajçcie, 7) Uose sztuk bydla podlegającego ewakuacji, 8 ) Uwagi. Artykul 14. 1. Strony ustalają, že miejsca pobytu pelnomocników GIównych będą następujące: Sejny, Wilno. 2. Miejscami pobytu Pelnomocników rejonowych Polskiej Strony będą: Dukszty, Ignalino, Swiçciany, Nowe-Swiçciany, Pobrady, Rzesza, Mickuny, Szumsk, Troki, Wilno, Nowowilejka, Rudziszki, Landwarowo, Ejszyszki, Jaszuny, Druskienniki. Olkienniki - w Litewskiej SRR i Pelnomocników rejonowych Litewskiej Strony będą: Sejny, Purisk, Berežniki, Smolany, Widugiry w Polsce. Wyznacza siç Pelnomocników rejonowych z jednym zastępcą i pomocniczym personelem. W razie wyniklej potrzeby pomocnicy rejonowi mogąbyč wyznaczeni w innych punktach Polski i Litwy.3 3. Ustalanie pragnących się ewakuowac i zestawienie ich spisów wykonuje się z jednej i z drugiej strony w następującym porządku: a) Pelnomocnicy wspólnie z Przedstawicielami drugiej Strony oglaszają w miejscowej prasie (oraz w oddzielnych odbitkach i podają do wiadomosci ludnosci za pomocą miejscowych organów wladzy - uzgodnione przez Strony ofiejaine obwieszczenia

317

ANEKSY

do ludnošci polskiej i zydowskiej i odpowiednie takieždo ludnosci litewskiej o možliwo£ci i porządku ewakuacji. b) Pebiomocnicy i Przedslawiciele každej Strony w punktach ich dzialalnošci, w ustanowione wspolnie dni, przyjmują zgtoszenia žvczących sobie ewakuowac się (w pisemnej lub ustnej formie) w miarę možnošci z dokumentami stwierdzającyrai ich narodowosc, nie požniej jak w terminie jednego miesiąca od dnia ogloszenia. Zatwierdzenie list przez petnomocnikow rejonowych jednej Strony i przedstawicieli drugiej Strony jest dostatecznym dla przeprowadzenia ewakuacji osob oznaczonych w spisach. W poszczegolnych skomplikowanych wypadkach može zajšč jednak potrzeba zatwierdzenia listy ewakuacyjnej przez Petnomocnika Glownego i Przedstawiciela G16wnego Stron. Pelnomocnicy Glowni i rejonowi w najkrotszym terminie zatwierdzają listy i okrešlają praktyczny plan ewakuacji. Artykul 15. Osobom ewakuującym się na podstawie niniejszego Ukladu pozostawia się przy zbiorowym wyjeidzie prawo zabrania ze sobąrodzin, przyczem w sktad rodziny mogą wchodzič (na podstawie wyrazonego przez poszczegolnych cztonkow rodziny žyczenia) i mogą byč ewakuowani žona, dzieci, matka, ojciec, wnuki i wychowankowie, a rowniez i inni domo^nicy, o ile prowadzą wspolne gospodarstwo wraz z ewakuowanymi. Dzieciom od 14 lat przyznaje się prawo wyrazenia osobišcie žyczenia pozostania lub ewakuowania się. Artykul 16. Przy ewakuacji, w miarę možnošci, w pierwszej kolejnošci wyslaniu podlegająosoby niezdolne do pracy. chorzy, inwalidzi-starcy, samotne kobiety i dzieci, osoby pozostające na opiece panstwa, a rowniež czlonkowie rodzin znajdujących się na terytorium drugiej strony. Artykul 17. Ukladającc się Strony zgadzająsię, aby sprawdzanie wywiezionego dobytku na pogranicznych punktach kontrolnych przejazdowych, odbywalo się metodą reprezentacyjną i aby tylko w poszczegolnych wypadkach stosowac kontrolę powszechną.

318

Aneksy

Artykul ¡8. Kontrolne przejazdovve punkty na terytorium Litewskiej SRR są następujące: Warena'. Kapozamiestis45, Qejsejaj6, Gudialaj7 i Lazdijai*. Do vvskazanych punktow vvyznacza się Przedstawicieli Polskiej Strony. W związku z realną koniecznoscią mogą byč uruchomione i inne punkty kontrolne przejazdowe. Artykul 19. Przy przekazaniu partii ewakuowanych Przedstavviciel Panstwa wysyIającego wręcza za pokwitowaniem Przedstawicielowi Pansuva przyjmującego listę osob znajdujących się w transporcie. Každa ze Stron, w miarę možnošci i zawczasu. komunikuje vvladzom pogranicznym o kolejnosci tego rodzaju transportovv. Artykul 20. O zawarciu niniejszego Ukladu przez obydwie umawiającc się Strony podaje się do ogčlnej wiadomošci w specjalnym komunikacie. Artykul 21. Ukhid niniejszy zostal zestawiony w języku polskim i litewskim w dwoch egzemplarzach, przyczem przy interpretacji oba teksty uvvažane są za autentyczne. Artykul 22. Uklad niniejszy wchodzi w žyde z dniem podpisania. Z upovvažnienia Polskiego Z upowažnienia Rządu Litewskiej SRR. Komitetu Wyzwo!enia Narodowego Prze\vodniczący Rady Komisarzy Przcwodniczący Ludowych Litewskiej Socjalistycznej Republiki Rad Polskiego Komitetu Wyzwolcnia Narodovvego /-/ Osdbka Moraivski Lublin, 22 wrzešnia 1944 roku.

/-/ Gedvilas

4 Chodzi o miejscowošč ORANY. Najprawdopodobniej movva tu o miejscowošci KAPČIAMIESTIS na potudnie od VEISIE­ JAI dzisiejszym rejonie Loždziejskim (Lazdijai). 6 Prawdopodobmc chodzi o miejscowošč VEISIEJAI w dzisiejszym rejonie Loždziejskim. Zapevvne chodzi o GUDELIAI (po polsku Gudele) kolo Wylkowyszek (Vilkaviškis). h Prawidlowo powinno byč LOZDZIEJE (Lazdijai).

319

ANEKSY W Y J Ą T K IZ L IS T Ö W IR E N Y K U L IC K IE J P IS A N Y C H W L A T A C H 1975-1985 D O M A R II C H M I E L E W S K I E J 9

(komentarze w nawiasach Maria Chmielewska) 17 I X 1975 - Košcidl Dominikanski - šw. Duchajuž ma kaplicę šw. Antoniego odrestaurowaną, tadną bardzo i wreszcie ludzie zrozumieli, že się coš robi. (Obraz šw. Anto­ niego przeniesiony z zamkniętego košciola Bemardynöw). Roboty na moję coraz slabsze sity starcza, no i zdrovvia vvystarcza. 12 I I I 1976 - Bardzo milo, že macie swego Wilenczuka (arcybp. Henryka Gulbinowicza). Swöj ze swoim zawsze latwiej się dogada. A u nas szeregi duchownych topnieją, topnieją... Bądž wola Twoja Panie. Niezbadane są wyroki Bože. 11 I V 1976 - Dziš ludu pelno bylo, a pelno w košciolach, zwyczajnie Palmowa, a tak by się chcialo to widziec nie od šwięta, ale prawdziwego uznania Kröla dusz ludzkich. Tak zwane rekolekcje (3 nauki) zaczną się dziš wieczorem po Gorzkich Zalach, tylko nasi księža starzeją i starzeją, i tak smutno, nieliczni się uczą. Kiedy będą i gdzie? Ale sursum corda! V I I 1977 - 2-go i 3-go lipca nasze miasto przežywalo 50-lecie koronacji obrazu M. B. Ostrobramskiej. W niedzielę okna kaplicy otworzono, glošniki ustawiono na ulicy. Ludzie tloczyli się w košciele šw. Teresy, obok kaplicy M. B. Ostrobramskiej, zalegli ulicę do Filharmonii (dawnej sali Miejskiej). Kazanie möwilo o tym, co bylo 50 lat temų.

1977 - Modlitwę niewidomego chlopca przeczytalam dziewczynce 14-to letniej kalekiej. Ma sparaližowane nogi i nigdy nie chodzila. Mam jąprzygotovvač do I spotkania ze Zbavvcą. Jak to wyjdzie, nie wiem. Odbędzie się to w domu, gdyž wozenie rozrošniętej, a malo ruchliwej dziewczyny jest trudem prawie, že nie do pokonania. 3 V III

15 X I 1977 - Juž są od 12 XI „Opieki” (Nowenna do matki Milosierdzia) w Ostrej Bramie. W niedzielę ladnie i glęboko przemöwil ksiądz o milosierdziu Maryi, dziš o 10 rano tak milo zacząl o sercu Matki i znaczeniu modlitwy „Pöjdzcie o dziatki, pojdzcie

v Wybor zostal przygotowany i udostępniony dzięki uprzejmošci pani Marii Chmielewskicj zWroclawia. Irena Kulicka (1911-1999) byla absolwcntką prywatnego Liccum im. Filomatow w Wilnie, gdzie byla wychowanką m.in. Stanislawy Pietraszkiewiczowny. W latach okupacji wspolpracowala z Armią Krajo\vą. Pomagala tež Stanislawie Pietraszkiewiczov^'nie w prowadzeniu ujnego nauczania na terenie Wilna. Po wojnie uczestniczyla w organizowaniu tajnego harcersr^'a polskiego oraz tajnym nauczaniu religii. Byla przcšladowana przez sowieckie sily bezpieczenstwa, zeslana do lagrow w Komi ASRR, Kraju Krasnojarskim i Kazachstanie. Po powrocie do Wilna zwiqzana z parafią košciola Sw. Ducha, gdzie między innymi nadal prowadzila naukę religii. Pödano za: ihrnifd Ireny Kulkkiej, „Gazcta Wilenska" z 5-6 czenvca 1999.

320

Aneksy

wszystkie razem”. W tym roku skonczy si? to 20 XI. Nabozeñstwa „Opieki” odprawiane w koéciele sw. Teresy obok Kapliey. W Kapliey nie pomiesciliby si? licznie zebrani ludzie. Dia Polaków jest tak jak w niedziel? o 8.30, o 10 godz., 1-ej, 6 godz. wieczorem. Roztadowato si? troch?, staruszkowie maj^ krzesla i gtoániki w zakrystii. 3 1 1978 - Na Pasterce bylam o 7 rano. Ludzie zebrali si? dosc tlumnie, chór spiewal ladnie nastrojowo, wyszla druga Msza sw., bezposrednio po pierwszej. rozkol?dowana do ostatecznych granic moiliwosci. Prosz? od tych nielicznych, którzy o tym wiedz^, podzi?kowac komu mozna za odspiewanie w naszej intencji „Boze cos Polsk?” po Pas­ terce (w kosciele sw. Anny we Wroctawiu). V I I I 1980 - P. Ludmiia bardziej si? o¿ywita i zainteresowala prac^ (przygotowanie dzieci do I spowiedzi i komunii sw., przygotowanie trwa jeden miesi^c podczas wakacji) co mnie jest bardzo na r?k? i moze to pozwoli jeszcze lepiej wspólnie zorganizowac co potrzeba (r?czne przepisywanie katechizmu i modlitw dia kazdego dziecka). Grupa pierwsza liczyla 30 dzieci, a druga 28. Odbyto si? wszystko (I Komunia sw.) 3 VIII, a teraz jest 7 dni t^czenia si? z Najlepszym Przyjacielem.

2 X I 1980 - „Opieki” zaczynaj^ si? 9 XI i skonczy si? 16 XI. Na zmian? przez caly dzieñ z matymi przerwami to Litwini, to Polacy si? modl^, wi?c mo¿na si? z nami pot^czyc myál^ kiedy si? chce. 10 X I 1980 - Dzis bylam na „Opiekach”. Ksi^dz dobrze powiedzial - Oto ja shizebnica Panska. Co ma cztowiek ze sprzeciwu? Mlody mówi dziewczynie - jestem caly twój, a czy to prawda, skoro ju¿ sam siebie rozdawal na wszystkie strony po x razy. A stosunek do ubóstwianego pieni^dza? Czy moze uczciwie zarobic ktos, kto nie umie opanowac swoicb zachcianek? Czlowiek ma coraz wi?cej rozrywek, a czy to daje mu szcz?scie? Sk^cl szpitale psychiatryczne wci^z nowe i przepelnione? Umiemy przedhizyc zycie, cudze serce, nerki [przeszczepic] a szpitali coraz wi?cej i wci^z nabite. Pracuj^ za nas maszyny, a my wci^¿ spieszymy i brak nam czasu. W innym bardzo dobrym kazaniu ksi^dz rozwin^t temat - cztowiek jest ten kto pracuje i modii si?. Jutro 11 XI, dzi¿ w tej intencji westchn?lam szczerze do Boga..., bo nie wiem czy uda si? wymkn^c do M. Mitosierdzia na 1 0 rano. 19 X I 1980 - Skoñczyty si? „Opieki” bylam 5 razy, wi?cej nie umialam znalezc czasu. Zapami?talam pi?kne kazania: o cierpieniu i tajemnicy z nim zwi^zanej oraz róiancu a takze o wódce, o tym nagminnym nieszcz?sciu ludzkosci. 5 I I 1981 - Z przestrachem mysl? o waszych kolejkach. My w rozkosze nie optywamy ale mamy to co konieczne i nie przem?czamy si? staniem. O Miloszu, o Wa!?sie i tym podobne artykuly chowam chlopcom na przysztosc. M oie pojm^ kiedyá co si? prze¿ywalo. Bardzo si? ciesz? wasz^telewizj^i waszymi tygodnikami. Tylko ¿eby nie przeci^gn^c struny i nie zepsué tego co si? ma.

ANEKSY

321

1 4 I I 1981 - nasi domowi malcy zawsze do paciorka dodają serdeczną Zdrovvaškę za papieža. za Polskę i za biednych. Niechže ta dziecięca, szczera, prosta modlitwa podziata na was wszystkich tak, jak zrobita w „Powrocie taty” ...Pierwszy bym patkę strzaskal na twej gtowie... 22 I V 1 9 8 1 - Žyde ptynie u nas zwyktą koleją, jedynie co rozswietla drogę bytowania to mtody ksiądz, którego przysiano do Dominikanów. To deska ratunku.

2 8 IV 1981 - W naszym kosciele Dominikanskim zapanowato ozywienie. Coraz większa ilosc ludzi uczestniczy w liturgii, a przyczyną jest, že ludzie dobrze styszą co się mówi, bo m ają przed sobą mlodego kaptana, który mówi gtosno. Modlimy się za was wszystkich. 6 V 1 9 8 1 - W Wielkim Tygodniu udato mnie się byč na wszystkich nabozeñstwach. W niedzielę Zmartwychwstania wzięlismy udziat w rezurekcji, a potem zjedlismy „šwięcone”. Przespalam się kilka godzin. a wieczorem znów posztam do košciota i u nas byto po šwiętach (w poniedziatek Wielkanocny wszyscy pracują, dzieci idądo szkoty). Mielišmy goscia od was, 3 V i 5 V wygiosit kazanie o šlubach na tysiąclecie. Kosciót ožyt, więcej ludzi przychodzi.

2 5 V 1981 - Dzis miatyšmy z p. Ludwiką rocznicę I Komunii šw. lata 1980 r. Przyszto vvięcej niž polowa dzieci. Mszę sw. odprawit ks. dziekan Pawet Bekiesz, a po tym krótkie kazanie, odnowienie ofiarowania się rodzin Najsw. Sercu Pana Jezusa i krótkie modlitwy prowadzií mtody ks. proboszcz Aleksander Kaszkiewicz l0. Po mszy sw. organista zagrat „My chcemy Boga" 2 zwrotki, 1-ą i my chcemy Boga. Jego prawo. Ludzi przychodzi coraz w ięcej. W sobotę 30 V 1981 o godz. 12 odbędzie się Msza sw. uroczysta z powodu 60 lecia kaptaiistwa ks. Pawta Bekiesza. Zachęcajądo uczestnictwa i wspólnej Komunii sw. w jego intencji. Do nas dochodzą wiesci przez radio, mamy wrazenie, že možna juž się uspokoič co do stanu zdrowia Ojea Swiętego, natomiast bardzo przežywamy pogorszenie się zdrowia prymasa Stefana Wyszyñskiego. Powodem tego jest przede wszystkim obawa czy znajdzie się cztowiek, który potrafi dalėj catą spravvę tak wyjątkowo roztropnie poprowadzic. 14 VI 1 9 8 1 - Mamy z p. Ludmilą 43 dzieci w 2 grupach przy gotowujemy (I spowiedz i I Komunia sw.) na 28 VI. Westchnijcie tež i za nas. My jak umiemy, tak pamiętamy о was przed Panem i Maryją. Pogrzeb prymasa Wyszyñskiego znamy z opisów (przystanych do Wilna gazet) i ze ztapanego radia. 2 8 V I 1 9 8 1 - Pani Ludmila jest podporą mej starosci. Gdzie nie dopatrzę, gdzie nie dopytam, ona staje jak mur i lata to, co się chce walic. Dzieci dziš byto 41 (1 Komunia sw.). Dužo ludzi przyjęto komunię sw. Na koñcu rodziny wspólnie ofiarowaty się Najsw.

*° Dzisiaj jest on biskupem w Grodnie na Biatorusi.

322

Aneksy

Sercu Pana Jezusa. Mam wraženie, že dobrze wypadl rožaniec. To co mowi ksiądz mowili chlopcy, a co lud dzievvczęta. Ladnie brzmiaty chlopięce glosy i jak dzwoneczki polne dzwonify dziewczęce glosiki. Naturalnie chciatoby się, by wypadlo jeszcze lepiej. 5 VII 1981 - My dajemy obrazek za szklem - pamiątka I Komunii šw., w tym roku ladny. U gory narodzenie i ukrzyžowanie, w šrodku Chrystus i dusza, a w dole Ostatnia Wieczerza, oraz maty obrazek z wyszczegolnieniem tego co bylo dobre lub bardzo dobre (odpowiedzi z katechizmu). O Ojcu Swiętym wiemy piąte przez dziesiąte i bolejemy bardzo. 31 VIII 1981 - d z iš zakonczyfyšmy, p. Ludwika i ja, pracę letnią (przygotowanie dzieci do I spowiedzi i 1 Komunii šw.). Juž teraz pozostanie zwykta robotą niedzielnoswiąteczna (Podczas Mszy šw. w niedzielę dzieci gromadzily się przy p. Irenie, ktora tlumaczyla im co się dzieje na oharzu), pienvsze piątki, pienvsze soboty. Žywy rožaniec modli się za Košciol i zbiory. Ludzi w košciele coraz więcej, choc wiele pozostaje do wyrownania, np. dalszy remont košciola, procesje, itp. (...) Wczoraj wieczorem w naszym košciele odbyla się Msza šw. za uczniow i studentow przy wielkim ich udziale. Wielu mlodych przyjęlo Komunię šw. Jutro 1 IX 1981, u nas początek roku szkolnego, tegož dnia o 7 godz. wieczorem będziemy się modlič za polegfych w czasie wojny. X I 1981 - „Opieki” przebrzmialy. 21 i 22 XI wieczorem tlok panowal do nieopisania, mimo, že jak pisalam przez 8 dni odprawialy się naboženstwa niedzielne, to znaczy po 3 naboženstwa dla Litwinow i po 3 naboženstwa dla Polakow. 171 1982 - Nasz nowy proboszcz (ks. Kaszkiewicz) wywiesza co miesiąc inną tablicę, a na niej na grudzien i styczen tyle pięknych obrazkow, pocztowek, že oczy to przyciąga niczym fajka Robaka z Pana Tadeusza i zawsze coš tam ludziska przeczytają i zrozumieją, a kazania jego sąjasne, dobrze dziš wyjašnil sprawę zlączenia się chrzešcijan, a nasi w tej sprawie są calkowitymi analfabetami. Z pomocą ks. proboszcza pani Ludwika zrobila žywy rožaniec i došč dobrze to wychodzi z dziecmi. Przežywamy razem z wami, naturalnie tylko duchowo, wszystkie tragedie a zarazem i tę strasznąpowodziową. 12 II 1982 - O žywym rožancu poproszę panią Ludwikę by napisala. To jej krolowanie wšrod malyszow, więc niech ona to opisze. 18 II 1982 - Pisze Ludwika Zenonowicz pomocnica p. Ireny Kulickiej. Wktadam do listu probkę jednej z tajemniczek. Jak Pani widzi przepisalam ją na zwyklej kartce z zeszytu, žeby się nie tak szybko zniszczyla jest wložona w przezroczysty papier. Napisalam ich dužo, gdyž przecie to jeszcze dzieci będąz nich korzystač. Jedne zapomnązwrocic, innym coš innego stanie na przeszkodzie, albo tak rozpowszechniony zwykfy sposob, ogieh zapahi gašnie. I tu tež tak bylo. Ale muszę się pochwalic, že mam naprawdę niektore godne podziwu, bo mieszkajądaleko poza miastem, a na czas mimo zlej drogi, niepo-

323

ANEKSY

gody no i najwazniejsze odleglošci - jedna ma 25 km do Wilna, a druga 12 km - starają się przychodzič. Myšlę za tę ich gorliwosc dač im jakąš skromniutką nagrodę i na Rocznicę przygotowuję Nowennę do Milosierdzia Božego z krotkim žyciorysem siostry Faustyny, tež odręcznie napisaną. Na okladce umieszczę obrazek Chrystus - Kröl Milosierdzia. Tajemniczki zmieniam raz w miesiącu. Chcąc udostępnič možnošč odbycia pierwszych piątkow i sobot, robimy to w ostatnią niedzielę na sumie. Pani Renia korzystając z obecnošci gromadki cos jeszcze uzupebiia z letnich wykladöw, elewi przystąpiądo spovviedzi, Komunii šw., przypomni się o pierwszym piątku, ktöry najczęšciej za parę dni wypadnie, a więc będą mogli juž spokojnie przystąpič do Stohi Panskiego, nie trzeba będzie zajmowač niemalych kolejek do konfesjonahi. Przy wyjsciu zwrocąmi swoje tajemniczki, a otrzymająnowe. Aby nie zajęlo to zbyt wiele czasu mam juž je przygotowane, wlozone do okladek z imieniem i nazwiskiem i datązmiany. Intencje w dzisiejszych czasach nie trudno obmyšleč. Tak to wygląda dziš. Naturalnie z początku trzeba bylo wythimaczyc co to znaczy žywy rožaniec, jakie daje przywileje, jakie sąobowiązki, a nawet na rožancu pokazač skąd dokąd daną tajemniczkę się odmawia, choč przecie podczas „wykladöw” letnich co dzien się praktykowalo i to w rözny sposöb. Teraz myslę, že juž nabrali wprawy i choč zaczynalo praktykowac bardzo wielu, a dziš zaledwie mam ich 15. 11IV 1982 - jak pisalam u nas są tak zwane rekolekcje. Trwają one 2 dni. W tym roku jest zmiana na lepsze, bo będą dla wieczomej zmiany o 1 1 przed potudniem, a dla rannej 0 6 wieczorem. Mniej będzie možliwošci się wykręcič, že nie mogiem. Dziš wyšwietlono w košciele „Calun i Męka Pana Jezusa” zagraniczne te przežrocza, ladne, bo wyrazne w kolorach, naukowo ujęte. Mnie to odpowiadato, chociaž z samej drogi krzyžowej zbyt malo podano faktöw. Tlumaczono jak na moję pojęcie zrozumiale i wyražnie. To zaczęlo się w košciele šw. Anny przed kilku laty, ale trudno bylo zlapač kiedy to možna zobaczyč 1 tam tlumaczono po litewsku, więc miatam nieraz trudnošci ze zrozumieniem. 19 IV 1982 - dziš u nas bardzo ladnie omöwil proboszcz na kazaniu niedzielę Milo­ sierdzia Božego. Ludzie i dziš z trudem zmiešcili się w košciele, kiedyš przychodzili tak na Palmowąi Rezurekcję.13 13 V 1982 - dziš rano wysluchalam Mszy šw. i pizyjęlam komunię šw. za Jana Pawla 11, wieczorem mowię, že przyszlo dužo ludzi, ale nie mialam sily się wybrac po raz drugi. Wczoraj bo to 12 V modlilam się za Dziadka (rocznica šmierci Jozefą Pilsudskiego). 25 V 1982 - u nas, u Dominikanöw 17 V dziękowano za ocalenie Jana Pawla II. 28 V 1982 - o godz. 9 (naszej)

11

W W iln ie o b o w ią z y w a l w ta m t y m

odbędzie się Msza sw. za Kardynala Wyszynskiego.

o k r e « * ' '• z a s m o s k i e w s k i .

324

Aneksy

3 1 1 1983 - wczoraj w naszym košciele chor od 6.30 do 7 wieczorem spiewat kolędy. Msza šw. tež z kolędami zaczęla się o 7 wieczorem. Ladnie to wyszlo. Znane piesni spiewali z chorem i ludzie, a niektore wykonal sam ch6 r. 11 III 1983 - nasze dzieci uczestniczą w procesji, chlopcy šiužą do Mszy šw. i grupka dzieci chodzi do choru dziecięcego. Na drogę krzyžowązjawiająsię tylko dorošli. 3 IV 1983 - košcidl naszjest coraz bardziej przepelniony. Mtody proboszcz (ks. Kaszkiewicz) dwoi się i troi. Proszę o lącznosč duchowąz Nim. W takim napięciu wytrzymac oj nie latvvo. Bardzo ladnie zorganizowal rekolekcje i zacząt wbijač w lepetyny, že rekolekcje, to nie tylko spowiedz wielkanocna ale udziat w konferencjach (Nazywa to kazaniami, bo naši stabo rozumiejąpo polsku. Tylu jest i Biatorusin6 w w miešcie, nie mowiąc o Antukach) i zmiana žycia na bardziej poprawne względera Boga, bližniego i samego siebie. IV 1983 - Ciekawie u nas opracowano przygotowanie do 500 lecia sw. Kazimierza. 1981 byl rokiem Najšvviętszego sakramentu, 1982 byl rokiem czystošci, 1983 jest rokiem dobroci. 4 V 1983 - Wczoraj mielišmy o 7 wieczorem pięknąuroczystošč krolowej Polski i imieniny proboszcza ks. Aleksandra. Ludzi zebralo się dužo bardzo. 20 V 1983 - Wierzę, že czekacie na 21 V I83 r.12* Modlmy się, by to wszystko wyszlo jak najlepiej i jak największe korzyšci duchowe przynioslo, to cale zdarzenie. O tym, že biskupi Litwy przebywali w Rzymie wiemy, slyszelišmy, že po bratersku zostali przyjęci. U nas 22 V i 29 V odbędzie się rocznica I Komunii šw. z 1982 r. 11 VI 1983 - Mamy przeszlo 70 dzieci, pracujemy we trzy nad nim i,3. Zaczynam 0 8.30 i konczę o 3.30 lub 4 godz. po pohidniu, wracam na 6 wieczor, žeby thimaczyč oktawę Božego Ciala. Wy pracujecie po 2 lata a my po 4 tygodnie. My orzemy na ugorze. Nasze procesje (na Bože Cialo, rezurekcja) odbywają się w košciele ale są bardzo uroczyste. Pochod chorągwi otwiera Ostrobramska, a zamyka Częstochowska. 9 VI mielismy na zakonczenie oktawy b!ogoslawiehstwo dzieci. Košciol byl nabity ludzmi. Duža procesja poruszala się z trudem. 27 VI 1983 - Mloda (55 lat) zacznie od jutra intensywną pracę (przygotovvanie do 1 Komunii šw.) a p. Ludwika i ja zostaniemy jako pomocnice. Dopomogę w razie potrzeby np. otwierania drzwi, a može i przepytywanie. Odpowiedzialnošč zleci z karkų. 10 VII 1983 - Juž moję miejsce zajęta mloda po naszemu, bo poszla od czenvca na emeryturę, ma z czego žyc i može się oddac tej pracy. Na ten miesiąc zostalam odžvvier12 Dzien wizyty Ojca Šwiętego we Wroclawiu. Chodzi tu o przygotowanie do I Komunii šw.

325

ANEKSY

ną. W naszych warunkach to jest koniecznym. Do pracy powinny brač się mtodsze, a tak to się ma wraženie, že wszystko wymiera i wkrótce znajdzie się koniec. 3 VIII 1983 - nasze dzieci chodząprzez tydzieñ na Spotkanie ze Zbawcą. Tyiko myšlę o tym, co robię. Nie biegają wystrojone. Obecnošč ich rano lub wieczorem dosięga 70% a to dužo, trzeba bowiem odrzucič częšč na ciągnionych šilą i nie pojmujących wcale, gdzie byli i po co. Kazano, mowiątacy, to chodzimy. I IX 1983 - Nowa to jedna z sióstr. Bardzo kocha Zbawcę i calą duszę swą wklada. Miloše uzupelnia braki. P. Ludwika dopomaga w przygotowaniu do I Komunii šw. Jestem coraz starsza i sily topnieją, spokojniej teraz žyję wiedząc, že jest komu pracowac z milošeią. W niedzielę о 7 wieczorem Mszę sw. odprawiono za uczących się, bylo pe­ lno. Spowiadalo 3 księžy. 21 IX 1983 - Jedna z moich znajomych przysyla od czasu do czasu kopertę z wycinkami. Wiem stąd o Lourdes, o Austriil4, mam list episkopatu na 300 W iednia 15 i takie sprawy pociągają wszystkich. 16 X 1983 - Nasz ks. Józef ležy w szpitalu, wzmacniają serce. Zjawiająsię inni księža, pomagająjak mogą zaoranemu ks. proboszczowi. Ludzi masa, roboty huk, a tu sprawy restaurowania i ogrzewania košeiola dochodzą do tego wszystkiego. L i s t o p a d 1983 - Wasze warunki nauki calkowicie rožnią się od naszych. Macie czas, macie ciąglošc zajęcia, a tu prędzej, prędzej, więcej, więcej, więcej za 3 tygodnie, a 4-ty powtarzanie i egzamin. Jednak i tak dobrze. Przed 1978 r. musielišmy się starač byč nie zauwazeni, nawet do procesji mogli isc dopiero po ukonezeniu 16 lat. i tak chwala Bogu za to co mamy.

16 X I 1983 - W czasie „Opieki” o 7 rano w kaplicy Ostrobramskiej odbywa się Msza šw. za Papieža, a On przeslal rozmodionym thimom telegram. 23 II 1984 - u nas od 3 III poprzez 4 III a potem 26 VIII obchodzą 500 lecie šw. Kazimierza. 3 III o 12 godz. odbędzie się koncelebracja biskupów przy grobie šw. Kazimierza w košeiele Šw. ap. Piotrą i Pawla, a pózniej uroezystošč 4 III w každej parafii. I I III 1984 - U nas pięknie podkrešlono trzy sprawy šw. Kazimierza: 1)

Juž rządziį a zachowal šwiętošc

2) W tych samych warunkach stai się inny niž brada. Zdobyl większą doskonalošč niž Jego brat rodzony - kardynal

14 15

Chodzi tu o podróze Jana Pawla П. Mowa tu о 300 rocznicy odsieczy wicdeñskiej.

326

24

Aneksy III

1984 - Dzis nagle zmarta p. Ludwika Zenonowicz. B^dz wola Twoja...

13 V I I 1 9 8 4 - 8 VII 1984 r. o godz. 12 w potudnie zmarl Ksi^dz Pawel Bekisz ur. 1892 r. W poniedziaiek ustawiono go w kosciele (sw. Ducha) na katafalku, ktöry gin^t w powodzi biato-czerwonych kwiatöw. Dziewczeta z procesji staty w bieli po kilka godzin dziennie. Wielu ksiezy odprawiato za Niego Msze sw. w godzinach ponadliczbowych. We srode 11 VII 1984 r. przed 12 godz. w potudnie rozpoczeto sie nabozenstwo zalobne w przepetnionym kosciele mimo, ¿e to przeciez byt dzien pracy. Ksiezy zebrato sie ponad 60, nawet zjawit sie ksi^dz Tadeusz Hoppe z Odessy. Na ludzi czekaty cztery najwieksze autobusy, ale one nie mogty pomiescic nawet potowy ludzi. Nie wszystkim wiadomo, ze Ks. Pawet (wyswiecony w 1921 r.) wkrötce pozostat bez ojca i wyksztatcil szescioro swojego rodzenstwa, a nie lekkie to byly czasy po I wojnie swiatowej. Ksi^dz Pawet wykonczyt budowe kosciota Niepokalanego Poczecia w Wilnie na Zwierzyncu i kupit dla tego kosciota cmentarz na Sottaniszkach. Byt proboszczem kosciota sw. Rafata w Wilnie oraz przez dtugie lata, juz za w'tadzy radzieckiej, proboszczem polskiego kosciota Sw. Ducha, w ktörym po dzis dzien wszystkie nabozenstwa, kazania s^tylko po polsku. Obejrzatam sie, ze nie zaznaczylam; Ks. Pawta pochowano na cmentarzu Kalwaryjskim16. W kosciele przemawiat Ks. Jözef Obrebski, proboszcz z Mejszagoty.

18 V I I I 1984 - 8 VIII odbyta sie o 12 godz. Msza za dusze Ks. Pawta jako 30 dzien po jego smierci. Ludzi zebrato sie prawie tyle samo co na sume. Ksiezy czterech odprawialo Msze sw., pi^ty möwil kazanie, szesciu spowiadato. Duzo ludzi przyst^pilo do Komunii sw. (Podczas uroczystych nabozenstw ksieza Polacy przyjezdzaj^ z catej Wilenszczyzny). Jutro trzecia, mala grupka spotka sie ze Zbawc^. 28 V I I I 1984 -N aszych dzieci byto w tym roku 140 u I Komunii sw. a obecnie na palcach mozna policzyc tych, ktörzy zjawiaj^ sie w kosciele i gorycz zalewa dusze. Nasz proboszcz ma od kilku miesiecy pomocnika. Jest to silny intelekt. Skonczyt medycyne. Dwa lata pracowal jako felczer i zmienit zawöd, nazywa sie Lucjan Radomski. Z wielkim oddaniem pracuje na niwie. Nie chc^ wystania fotografii wiec podam doktadnie jego wygl^d. Prosze spojrzec na fotografie mtodego Ksiedza Karola Wojtyty i bedziecie miec twarz identyczn^, jest tylko nieco wyzszy. U nas uroczy^cie zakonczono 500 lecie smierci sw. Kazimierza. Bytam 22 VIII o godz. 9 rano w kosciele sw. Piotra i Pawta. Ksi^dz ladnie przemöwit. Podkresiit - byto bardzo wielu wielkich ludzi, wielkiego pochodzenia, przemineli. I sw. Kazimierz ma na gtowie korone ale w rekach ma krzyt i lilie w drugiej. Swietosc nie przemija. Bardzo efektownie wygl^da kosciot sw. Piotra i Pawta po odremontowaniu. W duzym ottarzu znajduje sie trumna sw. Kazimierza, wokot miejsca na kwiaty, poniiej krzesta dla ksiezy a po srodku poztacane bardzo pieknie, a zarazem proste tabemakulum, a na przedzie stot debowy - ottarz. Ksi^dz stoi, tak jak u was twarz^ do ludzi.

16 Mowa tu o cmentarzu w Kalwarii znajduj^cej sie kiedy§ pod Wilnem a obecnie stanowi^cej czesc miasta.

ANEKSY

327

8 X I I 1 9 8 4 - Przepisuję o Księdzu Jerzym Popiehiszce i jego wypowiedzi171 8. Dam do przeczytania chwiejącym się w wierze, by skierowac ich na drogę prawdziwej wiary. Przepisalam to dla naszych księžy oraz wyslalam do Odessy. Wycinki o pogrzebie naturalnie powędrowaty do naszych księžy. My nie mamy žadnych akademii, ani wyswietlania filmow. Rekolekcje czyli spowiedz wielkanocna ze specjalnąnaukątnva u nas w Wielki Poniedzialek, Wielki Wtorek. Mamy chory košcielne, procesje, drogę krzyžową w Wielkim Pošcie, roraty, Pasterkę, rezurekcję, szopkę i groby u nas tež urządzają oraz oharz adoracji w Wielki Czwartek. 2 1 1 9 8 5 - 23 III 1985 r. o 7 wieczorem naszego czasu, w naszym kosciele odbędzie się Msza šw. za sp. paniąLudwikę, rocznica 24 III, ale w niedzielę to nie tak dobrze wychxizi, więc będzie w sobotę. U nas prawie wszyscy w tym dniu nie pracują, mlodziež nie ma przewaznie zajęč. U nas przed svviętami urządzono dodatkową spowiedz. Dužo ludzi z tego skorzystalo. W ogole zwiększyla się frekwencja i liczba przystępujących do Komunii šw. Ladnie požegnano na wieczomym naboženstwie 31 XII 1984 stary rok. Ludzi przyszlo tyle co na sumę. Wczorajsza (1 1 1985) calodzienna adoracja wynagradzająca za grzechy tež uroczyscie się odbyla z procesją z 5 Ewangeliami (I częšč rožarica).

- Bardzo, bardzo dziękuję za kalendarz liturgiczny. To jest potrzebne jak sol do gamka. Polecam jak zawsze was wszystkich, wszystkich Matce Mitosierdzia Ostrobramskiej. 1 0 1 1985

8 V 1 9 8 5 - Z nowenną do Milosierdzia Božego bylo tak - Gtowny oharz jest caty w rusztowaniach, oharzyk sw. Jozefą z Dzieciątkiem (przenošny) stoi teraz przed gtownym oharzem. Nasz nie ma jak tego urządzič uroczyscie. Pozwolit to zrobic przy oharzu Aniotow, gdzie stoi niedužy obraz Mitosiemego. W zeszlym roku ludzie mijali nas obojętnie. Posztam po rozum do glowy. Dziewczynka z procesji stawala przodem do ludzi i gtošno czytala przeznaczone na ten dzien modlitwy, a požniej wyjasnialam, tež twarzą stojąc do obecnych i przechodzących punktą poslane Pani. [...],8. Teraz zrozumiemy, že rekolekcje to nie tylko zwykla spowiedz ale poglębienie i zmiana na lepsze swego žycia i ludziom to wyjasniac będziemy. Nasi ludzie m ow ią- ja byl na rekolekcjach, wyspowiadal się i dose. Czego chcesz ode mnie. Niech stare baby siedząna kazaniach. Zainteresowalo to obecnych. Dužo obrazkow rozdalam, naturalnie z wyjasnieniem i z powodu braku, 52 odręcznie (przez kalkę 26 razy pisane) pisane nowenny. W sobotę na zakonezenie oddališmy się pod opiekę Matki Božej i rozleglo się na caty kosciol- Pod Twojąobronę... a po tym do zapomnianego Aniola Stroža.... Aniele strožu i tak przy goto wani wyshichališmy w Niedzielę Przewodnią kazanie księdza o Milosierdziu i przyjęlismy Komunię šw. pamiętając o odpušcie dla takich przez Zbawcę wyznaczonym. Proszę wszystko o nowennie przekazač p. M. i przy okazji poprosič by zawiadomila o tej nowennie naszej i o tym co o Milosierdziu myšlę Waszego Kardynala. Nie bardzo wiem, jak to przedstawič Temų, ktory ma za mato czasu nawet na zajmowanie się wszystkim drobiazgowo.

17 18

Z powodu braku sprzętu powielającego, a przede wszystkim z powod6 w bezpieczehstwa wszelkic tego rodzaju materialy trzeba byto przepisywač ręcznie. Pominięto tu dokladny opis przebiegu nowenny opracowany przez autorkę listow.

328

Aneksy

ZATWIERDZONY UCHVVALĄPREZYDIUM LITEWSKIEGO FUNDUSZU KULTURY, PROTOKOL NR 6 Z DN. 16 CZERWCA 1988 R. STATUT STO WARZYSZENIA SPOLECZNO-KULTURALNEGO POLAKOWNALITWIE 19

Rozdzial I ZALOŽENIA OGOLNE § 1. Stovvarzyszenie nosi nazwę: „Stovvarzyszenie Spoleczno-Kulturalne Polakow na Litwie” w skrode SSKPL, zwane dalėj Stowarzyszeniem. § 2. Stowarzyszenie dziala przy Litewskim Funduszu Kultury, uznaje jego statut, popiera cele i zadania i przyczynia się we vvlasnym zakresie do ich realizacji. § 3. Stovvarzyszenie dziala na terenie Litevvskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i ma pravvo zakladania oddzialovv. § 4. Siedzibą vvladz naczelnych Stovvarzyszenia jest miasto Wilnius20. § 5. Dzialalnošč Stovvarzyszenia opiera się na pracy spolecznej ogohi czlonkovv. § 6 . Stovvarzyszenie ma svvoją pieczęč, godlo i sztandar.

Rozdzial II CELI ŠRODKIDZIALANIA STOWARZYSZENIA § 7. Cele i zadania Stovvarzyszenia: 1)

krzevvienie i popieranie języka i kultury polskiej, ksztahovvanie švviadomošci narodovvej Polakovv na Litvvie - vv imię ich nieskrępovvanego funkcjonovvania i rozvvoju na rovvni z innymi językami i kulturami narodovvymi; 2) prezentacja i szeroka popularyzacja osiągnięč Polakovv na Litvvie vve vvszystkich dziedzinach žycia spolecznego republiki, jak tež przybližanie im kultury innych narodovv; 3) zaciesnianie vvięzi kulturalnych z PRL w celu ksztahovvania obyvvatelskich postaw w duchu patriotyzmu i intemacjonalizmu; 4) vvszechstronne zapoznavvanie Polakovv na Litvvie z žyciem narodu polskiego, jego historią, kultūrą, nauką, literatūrą, sztuką i tvvorczoscią ludovvą; 19 Cytovvano za: „Czenvony Sztandar” 1988, n r 209, s. 4. 2,1 W dokumencie stosuje się nazwę Wilnius a nie Wilno, gdyž tego domagaly się w owym czasie litevvskie wladze republiki.

329

ANEKSY

5) przeciwstawianie się wszelkiego rodzaju nacjonalistycznym przesądom, uprzedzeniom, stereotypom, utrudniającym wzajemne zrozumienie i harmonijną wspôlpracç miçdzy obywatelami republiki; 6 ) wszechstronne popieranie polskojçzycznego szkolnictwa oraz dziaialnosci innych placówek kulturalno-oswiatowych; 7) podejmowanie wszelkiego rodzaju inicjatyw mających na celu awans kulturalny ludnošci wiejskiej narodowosci polskiej; 8 ) aktywna praca krajoznawcza: zbieranie i publikacja folkloru, wynajdywanie, opieka i ochrona pomników histoni i kultury, zwlaszcza w terenie, pomoc w ich konserwacji, upamiętnianie miejsc związanych z žyciem i dzialalnoscią wybitnych ludzi; 9) upamiętnianie czynów kombatantów, propagowanie tradycji wspólnych walk narodowo-wyzwoleñczych i ruchu rewolucyjnego, pielçgnowanie pamiçci historycznej; 1 0 ) popieranie i sprzyjanie twórczej dziaialnosci literackiej i edytorskiej; 1 1 ) wydawanie wlasnego pisma spoleczno-kulturalnego w języku polskim; 12) utworzenie w Wilniusie osrodka kulturalnego o zasięgu regionalnym; 13) popieranie twórczosci amatorskiej w každej postaci - kólek uczniowskich, chórów, zespolów dramatycznych, dopomaganie im w ich dziaialnosci, inspirowanie innych form aktywnosci spoleczno-kulturalnej; 14) rozszerzenie zasięgu dziatalnoáci Stowarzyszenia poprzez wspôlpracç zTowarzystwami Przyjažni, i innymi organizacjami i osrodkami o podobnym profílu, w ZSRR i za granicą; 15) sprzyjanie rozwojowi wymiany turystycznej oraz wymiany osobowej we wszystkich sferach žycia spolecznego i kulturalnego między Litewską SRR i PRL; § 8 . Stowarzyszenie osiąga swe cele poprzez: 1)

wspóldzialanie z organami pañstwowymi, partyjnymi, radzieckimi, organiza­ cjami spoiecznymi w zakresie realizacji punktów § 7; 2) organizowanie día cztonków Stowarzyszenia odczytów, wykladów, konferencji, pogadanek, wieczorów dyskusyjnych, konkursów; 3) prowadzenie osrodka kulturalnego, organizowanie wystaw fotografícznych, sztuki, twórczoáci ludowej i dziecięcej, pokazów filmowych, wieczorów twórczych, koncertów, przedstawieñ, innych imprez spolecznych, kulturalnych i sportowych; 4) zakiadanie bibliotek, czytelni, klubów, zespolów twórczosci amatorskiej, literackich, mlodziezowych i innych amatorskich zjednoczeñ kulturalno-oswiato­ wych, organizowanie kólek i kursów języka i kultury polskiej; 5) wspóldzialanie ze srodkami masowego przekazu w naswietlaniu tematyki pol­ skiej; 6 ) prowadzenie dzialalnosci wydawniczej. § 9. Stowarzyszenie przyczynia się caloksztahem swej dzialalnoáci do spolecznego i kul­ turalnego uaktywnienia i awansu swoich czlonków.

330

Aneksy

Rozdzial III CZLONKOWIE, ICH PRAWAI OBOWIĄZKI § 10. W sklad Stowarzyszenia wchodzą czionkovvie zwyczajni, czlonkowie sympatycy i czlonkovvie honorowi. § 11. Czlonkiem Stowarzyszenia može zostač každy obywatel Republiki Litewskiej, ktory uznaje niniejszy Statut Stowarzyszenia i pragnie aktywną i konkretną pracą przyczynič się do realizacji jego celow i zadan. § 1 2 . Czlonkostvvo nabywa się poprzez ztoženie pisemnego podania o przystąpieniu do Stowarzyszenia oraz przyjęcie przez zarząd oddziahi. §13. Dovvodem przynaležnošci do Stowarzyszenia jest wažna legitymacja czlonkowska. § 14. Czlonkiem-sympatykiem Stowarzyszenia može byc každy obywatel niezaležnie od narodowošci i miejsca zamieszkania w kraju i za granicą, ktory materiainie bądž w jakikolvviek inny sposob popiera dzialalnošč Stowarzyszenia. Nadanie miana czlonka-sympatyka jest formą vvyraženia uznania ze strony Stowarzyszenia. § 15. Za zashigi w rozwoju kultury polskiej i szkolnictvva polskiego w republice, na vvniosek Zarządu Glownego, nadawane jest miano cztonka honorowego Stowarzyszenia. § 1 6 . Czlonkovvie Stowarzyszenia mają prawo: 1)

wybierač i byč wybranymi do wszystkich kierovvniczych i kontrolnych organow Stowarzyszenia (od lat 16); 2) brač udzial we wszystkich imprezach organizowanych przez Stowarzyszenie; 3) z upowažnienia Zarządu Glovvnego reprezentowač Stowarzyszenie we wszystkich imprezach, urzędach, organizacjach, w prasie i innych srodkach masowego przekazu. § 17. Czionkowie Stowarzyszenia mają obowiązek: 1) brania czynnego udzialu w pracach Stowarzyszenia oraz realizacji jego cel6 w i zadan statutowych; 2) przestrzegania postanowieh niniejszego Statutu oraz uchwal vvladz Stowarzyszenia; 3) regulamego oplacania skladek czlonkowskich. § 1 8 . Czlonkostwo vvygasa przez: 1) dobrowolne wystąpienie ze Stowarzyszenia; 2) wykluczenie czlonka przez Zarząd Glowny, j eželi ten postępuje niezgodnie ze Statutėm Stovvarzyszenia lub svvoim postępowaniem przynosi szkodę Stovvarzyszeniu.

331

ANEKSY

Rozdzial IV STRUKTŪRA I WLADZE § 19. Podstawową jednostką organizacyjną Stowarzyszenia jest oddzial. Oddziaty tworzone sązgodnie z podzialem terytorialno-admistracyjnym republiki i miasta Wilnius, w rejonach republiki, gdzie istniejąskupiska ludnosci polskiej. § 20. Nizszym ogniwem strukturalnym jest koto, kt6 re powstac može w miejscowosci bądz zespole, gdzie gotowosc vvstąpienia do Stowarzyszenia zglasza co najmniej 10 osob. Kola powstac mogą takže w rejonach republiki, gdzie procent Polakow jest niewysoki. W tym wypadku kola podlegają bezpošrednio zarządowi Glownemu. §21. Kola podlegają zarządom oddzialow, oddzialy - Zarządowi Glownemu. § 22. Wladze Stowarzyszenia podejmujądecyzje w formie uchwat, ktore zapadają w glosowaniu jawnym lub tajnym, stosownie do decyzji zebranych, zwyklą większošc glos 6 w. § 23. Wladzami naczelnymi są: 1 ) zjazd delegatow; 2) Zarząd Glowny; 3) Komisja Rewizyjna.

§ 24. Zjazd delegatow jest zwolywany nie rzadziej niž raz do roku. § 25. Zjazdowi delegatow przewodniezy wybrana na nim większošcią glosow osoba. § 26. Zjazd delegatow: 1) wybiera na rok Zarząd Glowny Stowarzyszenia i Komisję Revvizyjną; 2) wyshichuje sprawozdan prezesa, Zarządu Glownego i Komisji Rewizyjnej; 3) omawia i zatwierdza sporządzony przez Zarząd Glowny program dzialalnošci Stowarzyszenia; 4) ustala zmiany Statutu Stowarzyszenia; 5) rozpatruje spome kwestie w dzialalnosci Zarządu Glownego; 6 ) ustala wysokosc skladek czlonkowskich. § 27. Zarząd Glowny: 1) kieruje dziatalnoscią Stowarzyszenia w okresie między zjazdami delegatow; 2) ma w swojej opiece i ponosi odpowiedzialnosc za mienie Stowarzyszenia; 3) okrešla struktury organizacyjne do realizacji programų dzialalnosci Stowarzy­ szenia; 4) powoluje komisje do badania poszczegblnych problemow; 5) zwoluje raz do roku zjazd delegatow; 6 ) sklada sprawozdanie zjazdowi delegatow.

332

Aneksy

§ 28. Czlonkowie zarz^du glownego wybieraj^ sposrod siebie prezesa stowarzyszenia, jego zast?pcow, sekretarza, skarbnika. § 29. Komisja rewizyjna skiada si? z 3 osob i jest powoJana do kontrolowania caloksztahu dzialalnosci Stowarzyszenia. Skiada sprawozdanie zjazdowi delegatow. § 30. Wladzami terenowymi Stowarzyszenia s^: 1) 2)

walne zebranie czlonkow oddziahi; zarz^d oddziahi.

§ 31. Liczba czlonkow' zarz^du oddziahi zalezy od celow i zadan, jakie sobie oddzial stawia. Rozdzial V MAJATEK STOWARZYSZENIA § 32. Maj^tek Stowarzyszenia skiada si? z: 1)

skladek czlonkowskich; darowizn i wplat na okresione cele od czlonkow-sympatykow; 3) wplywow z dzialalnosci kulturalnej, wydawniczej i gospodarczej Stowarzy­ szenia; 4) wplat innych organizacji. 2)

§ 33. Zobowi^zania w sprawach maj^tkowych podpisuj^ w imieniu Stowarzyszenia dwie osoby: prezes zarz^du Glownego, jego zast?pca lub sekretarz oraz skarbnik. § 34. Stow'arzyszenie ma wlasne konto w banku i kasie oszcz?dno£ciowej (na imi? skar­ bnika). § 35. Stowarzyszenie mo£e otrzymac srodki przez konto Litewskiego Funduszu Kultury z imiennym wskazaniem odbiorcy - Stowarzyszenia. Rozdzial VI § 36. Zmiany i uzupelnienia niniejszego Statutu nast?puj^ w drodze uchwaty zjazdu dele­ gatow, zwykl^ wi?kszosci^ glosow. W tym samym trybie podejmowana jest uchwala o rozwi^zaniu Stowarzyszenia. § 37. W razie rozwi^zania Stowarzyszenia jego maj^tek przypada litewskiemu Funduszowi Kultury.

333

ANEKSY

ZATWIERDZONY PRZEZ RADĘ MINISTROW LITEWSKIEJ SRR 28 sierpnia 1989 STAUT ZVVIĄZKU po l a k 6 w

n a l it w ie 21

Rozdzial I ZAL0ŽEN1A OGOLNE 1. Związek nosi nazwę: „Zvviązek Polakow na Litwie'’ (dalėj Zvviązek), w skrode ZPL. 2. Zvviązek dziala na terenie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w ramach konstytucji republiki i obovviązujących przepisow prawnych. 3. Zvviązek jestniezaležną i samorządnąorganizacjąnajvvyžszej užytecznošci spolecznej. 4. Dziaialnošč Zvviązku opiera się na pracy spolecznej ogohi czlonkovv. 5. Siedzibą vviadz naczelnych Zvviązku jest miasto Wilno. Rozdzial H CELE 1 ŠRODKIDZIALANIA ZWIĄZKU 6 . Praca

na rzecz rozwoju spolecznego i kulturalnego Wilenszczyzny jako nieodlącznej częšci skladowej Republiki Litewskiej; 7. Odrodzenie narodowe, pielęgnowanie šwiadomošci narodowej, awans spdeczny Polakow na Litwie - rdzennej na tej ziemi grupy etnicznej o wielowiekowych tradycjach; 8 . Formutowanie potrzeb i problemow Polakow na Litwie, obrona ich praw oby\\'atelskich i narodowošciowych; 9. Krzewienie i popieranie języka polskiego, uzyskanie gwarancji prawnych dla jego nieskrępowanego fiinkcjonowania, bez uszczerbku dla interesow innych językow w miejscowošciach, gdzie Polacy stanowią znaczny odsetek lub większošč mieszkancow; 10. Odrodzenie kultury narodowej Polakow na Litwie: -

21

utworzenie w Wilnie Osrodka Kultury Polakow na Litwie; wydawanie wlasnego pisma spoleczno-kulturalnego w języku polskim; rozwoj polskojęzycznego szkolnictwa wszystkich szczebli; wspieranie dzialalnošci placowek kulturalno-ošwiatowych;

Statut uchwalony zostal na I Zježdzie Związku Polakowna Litwie w W ilnie, w dniach 15-16 kwietnia 1989 roku. Tekst statutu cytowany za: „Czcrwony Sztandar” 1989, nr 272, s. 4.

334

Aneksy

- wszechstronne popieranie twórczosci iiterackiej, edylorskiej, ludowej. Ksztaltowanie patriotycznych poglądow, pamięci historycznej, poczucia przynaležnošci narodowej cztonków Zvviązku; - upamiętnianie czynów wojennych i powstanczych; - propagowanie tradycji wspólnych walk narodowowyzwolenczych i ruchu rewolucyjnego; - zaciesnianie więzi kulturalnych z PRL i z organizacjami polonijnymi innych krajów; - wszechstronne zapoznanie Polaków na Litwie z žyciem narodu polskiego, jego historią, kultūrą, nauką, literatūrą, sztuką i tworczoscią ludową; - przeciwstawianie się wszelkiego rodzaju nacjonalistycznym przesądom, uprzedzeniom, stereotypom, utrudniającym wzajemne zrozumienie i harmonijne wspólzycie obywateli republiki. 11. Prezentacja i szeroka popularyzacja osiągnięč Polaków na Litwie we wszystkich dziedzinach žycia spolecznego Republiki, jak tež przybližanie im kultury innych narodów. 12.

Związek osiąga swe cele poprzez: - wspóldzi alarne z organami panstwowymi, partyjnymi, administracyjnymi, or­ ganizacjami i ruchami spolecznymi; - bezpošredni udziai, obsenvację i publicznąocenę procesów spotecznych i politycznych, walkę z biurokratyzmem, niegospodamošcią, naruszcniami sprawiedliwosci spolecznej, niszczeniem srodowiska naturalnego; - czynny udziai w žyciu spolecznym Litwy - formowaniu organów wtadzy i or­ ganizacj i spolecznych poprzez wysuwanie swoich kandydatów, do obieralnych organów wladzy, wnoszenie propozycji, wydawanie opinii i ocen odnosnie obowiązujących ustaw i ich projektow; - podawanie do wiadomosci publicznej faktów naruszen praw i swobód obywatelskich, udzielanie pomocy w ich obronie; - zabieganie o oglaszanie w miejscowosciach zamieszkalych przez Polaków referendów w sprawach decydujących o losach ludnošci polskiej; - organizowanie czynów spotecznych, wieców, przewidzianych przez prawo, akcji spolecznych, konferencji, imprez kulturalnych; - prowadzenie ošrodka kulturalnego, organizowanie wystaw fotograflcznych, sztuki, twórczoéci ludowej i dziecięcej, pokazów filmowych, wieczorów twórczych, koncertów, przedstawien, innych imprez spolecznych, kulturalnych i sportowych; - popieranie twórczosci amatorskiej w každej postaci - kólek uczniowskich, chórów, zespolów dramatycznych, wspieranie ich dzialalnošci, inspirowanie in­ nych form aktywnošci spoleczno-kulturalnej; - zakladanie bibliotek, czytelni, klubów, zespolów twórczosci amatorskiej, literackich, mtodziezowych i innych amatorskich zjednoczen kulturalno-oswiatowych, organizowanie kólek i kursów języka, historii i kultury polskiej;

335

ANEKSY

- vvspotdziatanie ze šrodkami masowego przekazu w našwietlaniu tematyki polskiej; - prowadzenie dzialalnošci gospodarczej - vvytvvorczej, budowlanej, handlovvej, ushigowej, turystycznej i innej, na warunkach okreslonych przez przepisy prawa i Statut Związku; Dzialalnošč gospodarcza Związku opiera się na calkovvitym rozrachunku gospodarczym i jako dzialalnošč organizacji spolecznej najwyžszej užytecznošci jest calkovvicie zwolniona od podatku dochodowego i obrotowego. Związek može zaktadač spolki akcyjne. Przy Związku mogą byč zakladane spolki dzialające na warunkach okreslonych przez przepisy pravva, statut spolki i umowę ze Związkiem. Przy Zvviązku mogą byč zakladane banki komercyjny i akcyjny. Dzialalnošč gospodar­ cza može byč provvadzona z udzialem partnerow zagranicznych na zasadach kooperacji, bezpošrednich więzi lub wspolnych przedsiębiorsnv. Rozdzial III CZLONKOVVIE, 1CH PRAWAI OBOVVIĄZKl 13. Czlonkiem Związku može zostač každy obywatel Republiki Litewskiej, ktory uznaje niniejszy Statut i pragnie aktyvvnąi konkretnąpracąprzyczynič się do realizacji jego celovv i zadan. 14. Czlonkostwo nabywa się poprzez ztoženie podania w Kole - podstawowej jednostce organizacyjnej Zvviązku. 15. Dovvodem przynaležnošci do Zvviązku jest legitymacja czlonkovvska. 16. W sklad związku vvchodzą tež czlonkovvie-sympatycy i czlonkovvie honorovvi. 17. Nadanie miana czlonka-sympatyka jest formą vvyraženia uznania ze strony Zvviązku obywatelom niezaležnie od narodovvosci i miejsca zamieszkania w kraju i za granicą, ktorzy materialnie bądž w jakikohviek inny sposob popierają dzialalnošč Związku. 18. Czlonkiem Honorovvym Zvviązku zostaje osoba szczegolnie zaslužona w realizacji celovv Zvviązku. Godnošč Czlonka Honorovvego nadaje Zarząd Gtovvny Zvviązku. Czlonek Honorovvy posiada vvszystkie pravva czlonka zvvyczajnego Zvviązku. 19. Czlonkovvie Zvviązku mają pravvo: - vvybierač i byč vvybrani do vvszystkich organovv Zvviązku (od lat 16); - brač udziat vve vvszystkich organizovvanych przez Zvviązek imprezach; - z upovvažnienia Zarządu Glovvnego reprezentovvač Zvviązek vv innych organizacjach spotecznych, urzędach, instytucjach, šrodkach masovvego przekazu; - nosie odznakę Zvviązku; 20. Czlonkovvie Zvviązku mająobovviązek: - aktyvvnego udziahi w realizacji cel6 w i zadan statutovvych Zvviązku; - przestrzegania založen niniejszego Statutu oraz uchvval vviadz Zvviązku;

336

Aneksy

- regulamego oplacania skladek czlonkovvskich; - przynaleženia do jednego z Kol Związku. 21. Czlonkostwo wygasa przez: - dobrowolne wystąpienie ze Związku; - wykluczenie czlonka na vvniosek Komisji Rozjemczej przez zarząd oddziahi lub Zarząd Glowny, ježeli postępuje on niezgodnie ze Statutėm Zvviązku lub swoim postępovvaniem przynosi szkodę Związkowi. Od uchwa}y Zarządu Oddzialu lub Zarządu Glownego o skresleniu z listy czlonk6 w przyshiguje czionkowi prawo do odwolania się odpowiednio do Zarządu Glownego lub Prezydium w terminie miesiąca od dnia zawiadomienia o podjętej uchwale; - smierč czlonka Zvviązku. Rozdzial IV STRUKTŪRA IWLADZE ZWIĄZKU 22. Podstawowąjednostką organizacyjną Związku jest Kolo, tworzone w miejscu pracy lub poszczegolnych osiedlach, wsiach, dzielnicach, gdzie gotovvosč wstąpienia do zvviązku zglaszają co najmniej 3 osoby. Nowo powstające Ko}a otrzymują prawa reprezentowania Związku po rejestracji w Oddziale. Dzialalnošcią Kola Związku kieruje jego prezes wybierany na walnym zebraniu czlonkow. Walne zebranie czlonkow Kola može tež povvolac zarząd Kola. Zebrania sprawozdawczo-wyborcze odbywają się w kole raz do roku. 23. Wyžszym ogniwem strukturalnym Związku jest Oddzial. Oddziaty tworzone są zgodnie z podzialem terytorialno-administracyjnym Republiki - w rejonach vviejskich i miastach Republiki Litevvskiej. Oddzial Związku posiada osobowošč pravvną, ma konto bankowe i pieczęč, ponosi odpovviedzialnosc materialnąwynikającąz dzialalnosci gospodarczej i zawartych umow. Inne Oddzialy tworzone do koordynacji dzialalnošci kilku lub kilkunastu dužych Kol osobowošci prawnej nie posiadają. Za­ rząd Oddzialu i jego prezes wybierani są na konferencji delegatow Kol, ktore się odbywająnie rzadziej niž raz na dwa lata. 24. Kola podlegają zarządom Oddzialow, Oddzialy - Zarządovvi Glownemu. 25. Wladze Związku podejmują decyzję w formie uchwal, ktore zapadają w glosowaniu jawnym lub tajnym, stosownie do decyzji zebranych, zwyklą większoscią glosow w obecnosci co najmniej 2/3 upravvnionych do glosowania, w tym prezesa lub jednego z wiceprezesow. 26. Wladzami naczelnymi Związku są: -

Zjazd Delegatow; Zarząd Giowny; Komisja Revvizyjna; Komisja Rozjemcza.

337

ANEKSY

27. Zjazd Delegatów jest zwotywany nie rzadziej nii raz na 3 lata. 28. Zjazd Delegatów: - rozpatruje i zatwierdza sprawozdania cztonków Zarz^du Gtównego i jego prezesa oraz Komisji Rcwizyjnej; - omawia i zatwierdza sporz^dzony przez Zarzqd Gtówny program dziatalnosci Zwi^zku; - ustala zmiany Statutu Zwi^zku; - wybiera Zarz^d Gtówny Zwi^zku i Komisji Rewizyjn^; - uchwala generalne kierunki dziatalnosci statutowej i organizacyjnej Zwi^zku; - uchwala regulamin wyborów wtadz naczelnych i regulaminy dziatalnosci Zarz^du Gtównego i Komisji Rewizyjnej; -podcjm uje uchwaty w sprawie rozwi^zania Zwi^zku i jego maj^tku; - Zjazd Delegatów jest prawomocny, o ile bierze w nim udzial nie mniej niz 2/3 delegatów. 29. Zarz^d Gtówny: -

-

kieruje dzialalnosci^ Zwi^zku w okresie mi^dzy Zjazdami Delegatów; ma w swojej opiece i ponosi odpowiedzialnosc za maj^tek Zwi^zku; powotuje komisje robocze do badania poszczególnych problemów; wybiera ze swojego grona Prezydium, prezesa i sekretarza odpowiedzialncgo; reprezcntuje Zwi^zek i dziata w jego imieniu; wykonuje uchwaty Zjazdu, ustala szczegótowe wytyczne na podstawie kierunków dziatalnosci Zwi^zku uchwalonych przez Zjazd; sklada na Zjezdzie sprawozdanie z dzialalnosci Zwi^zku; uchwala regulamin dzialalnosci Prezydium Zarz^du Gtównego; wazne inicjatywy polityczne oraz wszelka dziatalnosc zagraniczna Oddziatów posiadaj^cych osobowosc prawn^ s^ podejmowane wyfycznie za wiedz^ i akceptacj^ Zarz^du Glównego; Zarz^d Gtówny nie ponosi odpowiedzialnosci za wszelkie inne inicjatywy i zobowi^zania Oddziatów posiadaj^cych osobowosc praw ns posiedzenia Zarz^du Gtównego odbywaj% si$ w miar? potrzeby, nie rzadziej jednak niz raz na 3 miesi^ce.

30. Prezydium: - wykonuje uchwaty Zjazdu Zarz^du Gtównego; - opracowuje plany dziatalnosci i projekty sprawozdan oraz preliminarz budzetowy; - zarz^dza maj^tkiem Zwi^zku w ramach upowaznien udzielonych przez Zarz^d Gtówny; - sktada sprawozdanie ze swej dziatalnosci na posiedzeniach Zarzadu Gtówne­ go; - posiedzenia Prezydium odbywaj^ si$ w miar? potrzeby nie rzadziej jednak niz raz na miesi^c.

338

Aneksy

31. Komisja rewizyjna sklada si? z 5 osob i jest powolana do kontroli dzialalnosci finansowej i gospodarczej Zwi^zku. 32. Komisja rozjemcza sklada si? z 9 osob i jest powolana do rozstrzygania sporow wewn^trz Zwi^zku i rozpatrywania wykroczen ze strony czlonkow Zwi^zku. 33. Na maj^tek Zwi^zku sklada si?: - sktadki czlonkowskie w wysokosci 5 rubli rocznie (dla uczniow, studentow i emerytdw - 1 rubla rocznie), ktorych 50% przekazywanych jest do Zarz^du Glownego, 25% - do zarz^dow oddzialow posiadaj^cych osobowosc prawn^ i 25% - do Kol i Oddzialow nie posiadaj^cych osobowosci prawnej; -darow izny i wplaty od zalog produkcyjnych, organizacji i czlonkow sympatykow; —wplywy z prowadzonej przez Zwi^zek dzialalnosci kulturalnej, wydawniczej, gospodarczo-handlowej i innej. 34. Zobowi^zania w sprawach maj^tkowych na mocy decyzji Zarz^du Glownego podpisuj^ w imieniu Zwi^zku jego prezes, jeden z wiceprezesow lub sekretarz odpowiedzialny oraz skarbnik. 35. W przypadkach okreslonych statutem i w okreslonym porz^dku zwi^zek placi podatek do budzetu panstwowego. 36. Zwi^zek i jego oddzialy dzialaj^jako osoby prawne i m aj^swoj^ piecz?c ze swoj^ nazw^. Rozdzial V LIK WIDACJA ZWL\ZKU 37. Dzialainosc Zwi^zku zostaje przerwana tylko poprzez przyj?cie uchwaly Zjazdu Delegatow, wi?kszo£ci^ 2/3 glosow w obecnosci co najmniej 2/3 upowaznionych do glosowania.

339

ANEKSY U C H W A L A P R E Z Y D IU M R A D Y N A J W Y Ž S Z E J L IT E W S K IE J S O C J A L IS T Y C Z N E J R E P U B L IK ! R A D Z IE C K IE J

O statusie języka litewskiego22 Wiele organizacji spolecznych, zespotöw pracowniczych, naukowcy, poszczegölni obywatele republiki, a takže przedstawiciele Litewskiego Ruchu na rzecz Przebudowy i komisja do spraw pracy ideologicznej, kultury, nauki i oswiaty ludowej przy komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Litwy zglosily propozycje o uznanie języka litewskie­ go za język panstwowy Litewskiej SRR. Prezydium Rady Najwyiszej Litewskiej SRR podkresla, že takie podejscie odpowiada zasadom leninowskiej polityki narodowej i rezolucji XIX Ogolnozwiązkowej Konferencji KPZR „O stosunkach międzynarodowosciowych”, w ktörej wysunięte zostalo zadanie wykazania więcej troški o aktywne funkcjonowanie językow narodowych w röznych sferach žycia panstwowego, spolecznego i kulturalnego. W latach kultu jednostki i stagnacji w Litewskiej SRR nie zawsze przestrzegano zasad swobodnego rozwoju językow i harmonijnej dwujęzycznošci. Funkcje i stosowanie języ­ ka litewskiego zwęzily się w sferach žycia panstwowego i spolecznego, w dokumentacji resortowej, dziedzinie nauki, produkcji, usiug. Lekcewažący stosunek do języka miejscowej ludnosci oslabial więzi przyjažni między narodami. Prezydium Rady Najwyžszej Litewskiej SRRpostanawia: 1. Celem naturalnego funkcjonowania i rozwoju języka litewskiego w sferach žycia panstwowego i spolecznego naležy nadač mu status języka panstwowego Litewskiej SRR i okrešlič konkretne gwarancje jego užywania, jednoczešnie nie naruszając przy tym prawa innych narodow do postugiwania się swoim językiem ojczystym. 2. Zglosic do omöwienia na kolejnej sesji Rady Najwyžszej Litewskiej SRR następujący projekt založenia Konstytucji Litewskiej SRR: Językiem panstwowym Litewskiej SRR jest język litewski. Litewska SRR zapewnia uzywanie języka litewskiego w dzialalnosci organöw panstwowych i spolecznych, w sferze oswiaty ludowej, kultury, nauki, produkcji, w innych instytucjach, przedsiębiorstwach i organizacjach. PansWo troszczy się o wszechstronny rozwöj języka litewskiego i nauczanie języka litewskiego. Stwarza się waninki do rozwijania takže innych užywanych w Litewskiej SRR język6w. dla opanowania języka rosyjskiego i wykorzystania go jako šrodka obeowania międzynarodowošciowego narodöw ZSRR”

Przeivodniczqcy Prezydium Rady Najuryiszej Litewskiej SRR W. Astrauskas Sekretarz Prezydium Rady Najwyzszej Litewskiej SRR J. Gureckas Wilnius, 6 paždziemika 1988 r. 22

C y to w a n o za: „ C z e rw o n y S z u n d a r ” 1988, n r 2 3 2 , s . 1.

340

Aneksy

DEKRET PREZYDIUM RADY NAJVYYŽSZEJ LITEWSKIEJ SRR O uzywaniu języka panstwowego Litewskiej SRR23

Zgodnie z Konstytucją Litewskiej SRR język litewski jest j ęzykiem panstwowym republiki. W celu zapewnienia rozwoju i funkcjonowania języka litewskiego w žyciu panstwowym i spolecznym bez uszczuplania przy tym konstytucyjnego prawa innojęzycznej ludnošci do užywania swego języka ojczystego Prezydium Rady Najwyzszej Litewskiej SRR postanawia: 1.

Ustalič, že język litewski w charakterze języka panstwowego jest podstawowym srodkiem oficjalnego obcowania ludnošci republiki. Ma on byc uzywany w dzialalnosci organów paristwowych i spolecznych, w sferze oswiaty ludowej, kultury, nauki, produkcji, uslug, tącznošci i w innych dziedzinach žycia spolecznego, we wszystkich przedsiębiorstwach, instytucjach i organizacjach Litewskiej SRR niezaležnie od ich przynaležnošci resortowej (z wyjątkiem Sii Zbrojnych). 2. Naczelne organy wladzy panstwowej i zarządzenia Litewskiej SRR, ministerstwa, resorty, Rady Deputowanych Ludowych i ich komitety wykonawcze, organizacje spoleczne, przedsiębiorstwa, instytucje i inne organizacje prowadzą biurowosc i korespondencję w języku litewskim. Przedsiębiorstwa, instytucje i organizacje, w których biurowosc wewnętrzną prowadzono dotychczas w języku rosyjskim, przechodzą do prowadzenia biurowosci i korespondencji w języku litewskim w ciągu dwóch lat od wejscia w žycie niniejszego Dekretu. W poszczególnych przypadkach termin ten z powaznych przyczyn može byč przedtužony przedsiębiorstwom, instytucjom, i organizacjom o rok z zezwolenia Prezydium Rady Najwyzszej Litewskiej SRR, jednakže powinny one zagwarantowac innym organizacjom i obywatelom mozliwosc zwracania się, zaiatwiania spraw i otrzymywania dokumentów w języku litewskim. Korespondencję z organami wladzy panstwowej i zarządzenia Związku SRR, a takže innych republik ZSRR, z ministerstwami i resortami, organizacjami spolecznymi, przedsiębiorstwami, instytucjami i innymi organizacjami, položonymi poza granicami Litews­ kiej SRR, prowadzi się w języku rosyjskim lub innym języku, jaki uznająza mozliwy do przyjęcia obydwie strony. 3. Ustaw7 Litewskiej SRR, akty Rady Najwyzszej Litewskiej SRR i jej Prezydium, uchwaly i zarządzenia Rady Ministrów Litewskiej SRR, dokumenty organizacji spolecznych przyjmowane są w języku litewskim, publikowane w języku litewskim, a w razie potrzeby - w języku rosyjskim.

23

C y to w a n o za: „ G a lw ie ” 1989, n r 14, s. 1.

ANEKSY

341

Uchwaty, zarządzenia i inné dokumenty ministerstw, resortôw, Rad Deputowanych Ludowych i ich komitetôw wykonawczych, przedsiçbiorstw, instytucji i organizacji przyjmowane są w jçzyku litewskim. W razie potrzeby thimaczy siç je na inny jçzyk. 4 . Organizowane w republice przedsiçwziçcia (zjazdy, sesje, plena, zebrania, posiedzenia, narady, itp.) przeprowadza siç w jçzyku litewskim. Nie wladające nim osoby mają prawo wystçpowania w innym jçzyku. W takich przypadkach zapewnia siç thimaczenie na jçzyk litewski.

5. W jçzyku litewskim musząbyč sporządzone wszystkie pieczçcie, stemple, blankiet biurowe, szyldy, napisy na pomieszczeniach urzçdowych, a takže wywieszane w miejs cach publicznych, nazwy wytwarzanych w republice wyrobôw i ich charakterystyki. Na­ pisy i inné teksty, wykorzystywane podczas realizowania kontaktôw miçdzynarodowyc5' ogolnozwiązkowych miçdzyrepublikahskich, w republice opatrzone mają byč thimacze niami na inné jçzyki. 6 . Kierownicy i inni pracownicy kierowniczy naczelnych organôw wladzy panstwowej i zarządzania Litewskiej SRR, ministerstw, resortôw, Rad Deputowanych Ludowych i ich komitetôw w'ykonawczych, organizacji spolecznych, przedsiçbiorstw, instytucji i innych organizacji republiki powinni wtadac jçzykiem litewskim.

Kierownicy sądow ludowych, paristwowych biur notarialnych, organôw' prokuramry i spraw wewnçtrznych, instytucji ochrony zdrowia, ubezpieczen spolecznych, handlu, uslug, transportu, tącznošci, finansôw, gospodarki mieszkaniowej, a takže innych urzçdôw, mających staty kontakt z ludnoscią, powinni zapewnic obshigç ludnosci w kierowanvch przez siebie urzçdach w jçzyku litewskim, a w razie potrzeby - rowniež, w innym jçzyku mozliwym do przyjçcia dla obu stron. 7. Ludnosci Litewskiej SRR musząbyč stworzone warunki do nauki jçzyka litewskiego i uzyskania ogôlnego sredniego, zawodowo-technicznego, sredniego zawodowrego i wyzszego wyksztalcenia w jçzyku litewskim. W celu zapcwnienia aktywnego udzialu innojçzycznej ludnosci w žyciu panstwowym, spolecznym i kulturalnym republiki, a takze nauki na wyzszych uczelniach Litewskiej SRR naležy jej stworzyc warunki do powažnego opanowania jçzyka litewskiego. W uczelniach z nielitew'skimjçzykiem wykladowym, a tak­ že na specjalnych kursach. 8 . Innojçzycznej ludnosci republiki na jej žyczenie stwarza siç odpowiednie warunki do organizacji dzieciçcych instytucji przedszkolnych, lekcji i szkôl ogolnoksztalcących, przygotowania dla nich wychowawcôw i nauczycieli, wydaw ania ksiąžek i gazet w jçzyku ojczystym, zakladania towarzystw jçzyka i kultury, klubôw, muzeôw, teatrôw, zespolôw artystycznych.

W utworzonych dla innojçzycznej ludnosci dzieciçcych placôwkach przedszkolnych, szkotach i organizacjach kultury do prowadzenia biurowosci wewnçtrznej može byč užywany stosowny jçzyk. 9. Organy panstwowe Litewskiej SRR powinny zapew'nic podniesienie prestižu poprawmej mow'y litewskiej, zachowanie osobowych litewskich imion i toponimôw, a takže wszechstronne popieranie instytucji jçzyka litew'skiego, utworzenie bazy materialnej, nie-

342

Aneksy

zbędnej do jego rozvvoju, badania i rozszerzenia jego funkcji. Rovvnoczešnie trzeba stwarzač warunki do rozvvoju kultury innych užywanych w republice językow. Litewska SRR przyczynia się do nauki języka litewskiego i jego studiowania poza granicami republiki. 10. Odpowiedzialnošč za wykonanie niniejszego Dekretu w ministerstvvach, resortach, Radach Deputowanych Ludovvych i ich komitetach wykonawczych, w przedsiębiorstwach, instytucjach i organizacjach sklada się bezposrednio na ich kierownikow. Kontrolę nad przebiegiem wykonywania w republice niniejszego Dekretu sprawuje Rada Ministrovv Litewskiej SRR. Przygotovvanie i realizację przedsięwzięč w zakresie wykonywania niniejszego Dekre­ tu powierza się Radzie Ministrow Litewskiej SRR. Przeivodniczący Prezydium Rady Najuyžszej Litewskiej SRR W. Astrauskas Sekretarz Prezydium Rady Najuryžszej Liteu'skiej SRR J. Gureckas Wilnius, 25 stycznia 1989 r.

O D E Z W A D O L U D N O Š C IV V IL E N S Z C Z Y Z N Y *4

Rodacy ! Kilkadziesiąt Rad wiejskich i miejskich w rejonach wileriskim, solecznickim i svvięcianskim oglosilo utvvorzenie Polskich Rad Narodovvych. Na pienvszym zjezdzie przedstawicieli tych Rad, ktory się odbyi 12 maja 1989 r., zostala wybrana Rada Koordynacyjna, ktora ma przygotowač koncepcję i poprzez dialog z wladzami, z uwzględnieniem interesow ludnošci Wilenszczyzny i calej Republiki, doprovvadzič do utworzenia w skladzie Litwy Polskiego Narodowego Obwodu Autonomicznego. Co znaczy obwod autonomiczny? O co vvalczymy? Chcemy, aby na Wilenszczyžnie rządzila sprawiedliwošč a nie krzywda, chcemy, aby každy z nas, w urzędzie, w szpitalu, w pracy i w košciele mogl się zwracač i otrzymywač odpowiedz, modlič się w języku ojczystym, chcemy, aby nasze dzieci i wnuki mogly się uczyč po polsku, chcemy mieč rowne ze wszystkimi možliwošci dostępu do nauki i pracy,24

24 Odezwę wydaio Prezydium Rady Koordynacyjnej do spraw utworzenia Polskiego Narodowego Okręgu Autonomicznego. Tekst podano za kserograficzną ulotką w języku polskim i rosyjskim. Odezwę opublikowano takže w prasie: Z . Balcewicz, Nasz losjest w rtaszych rękach, „Czenvony Sztandar” 1989, n r 112.

343

ANEKSY

chcemy, aby narni kierowali ludzie wywodzący się spošrod nas, rozumiejący nasze biedy, mogący obronič prawdę i honor, upomnieč się o nasze krzywdy, chcemy sami decydowac o swoich sprawach. I to jest wlainie autonomia. Pracujemy przez dziesięciolecia w krwawym pocie, a jednak na o$wiatę, na kulturę, na rozwoj naszej wsi otrzymujemy o w ide mniej niž inni. Rodacy ! Tak dalėj trwac nie može ! Starimy ramię przy ramieniu, jak podczas wyb« row na naszych deputowanych Ciechanowicza i Brodawskiego. Na zebraniach i spotk:. niach, w domu i pracy gtošmy ideę autonomii, doradzajmy niezdecydowanym i zagubiony: W tym jest jedyny ratunek przeciw wynarodowieniu, niszczeniu naszych tradycji, obyczajow, kultury, języka. Idea Gorbaczowa o potrzebie autonomii dla mniejszošci narodowych musi bye przez nas szeroko poparta i wcielona w žyde. Dobro Wilenszczyzny jest jednoczesnie dobrem calej Litwy. Rodacy ! Bądžmy odwazni wybierając na swoich deputowanych, kierownikow tylko tych, co staną w obronic naszych spraw. My tu bylišmy, jestešmy i będziemy, my o tę ziemię wspolnie z innymi dbač musimy i razem z innymi musimy byč na niej gospodarzami. Nasz los jest w naszych rękach. Prezydiutn Rady Koordynacyjnej do spraw utworzenia Polskiego Narodowego Okręgu Autonomicznegp.

O D E Z W A R A D Y N A JW Y Ž S Z E J L IT E W S K IE J S R R D O P O L A K O W L I T ^ T 25

Rada Najwyžsza Litewskiej SRR zaznacza, iž stanowcze dąženie ludnošei Litwy do stworzenia na zasadzie demokratyeznego panstwa spoteczenstwa obywatelskiego stanowi jedynie shiszną drogę, ktorapozwoli zatožyč podstawy zjednoczenia się w niepodzielnym spoteczenstwie nie tylko Litwinom, ale tež innym narodom, zamieszkującym Republikę, drogę pozwalającązapewnič przebudowę we wszystkich dziedzinach žycia gospodareze* go, spoleeznego i politycznego.

25

C y to w a n o za: „ C z e n v o n y S z ta n d a r” 1989, n r 159, s . 1.

344

Aneksy

Równoczesnie mieszkañców republiki niepokoi la okolicznosc, ze w niektórych apilinkach ma miejsce deklarowanie lak zwanej „polskiej autonomii terytorialnej”. Rada Najwyzsza Litewskiej SRR zwraca si? do Polaków Litwy z nast?pujXcym oswiadczeniem: „Rada Najwyisza Litewskiej SRR popiera narodowo-kulturalne odrodzenie Polaków Litwy i proponuje zjednoczyé si? w ¡mi? osi^gni?cia tego szczytnego celu wszyslkim silom Polaków Litwy. Rada Najwy¿sza Litewskiej SRR wyraia zdecydowan^ opini?, ze terytorium Litwy jest jednolite, niepodziclnc i ¿e odpowiada to d^zeniom moralnym i historyeznym, a takZe woli wi?kszoáci mieszkañców Republiki. Wychodzqc z tego zalozenia, Rada Najwyzsza Litewskiej SRR wzywa terenowe Rady Deputowanych Ludowych do odwolania powzi?tych przez nie uchwa) o utworzeniu polskich apilinek autonomieznyeh jako sprzecznych z Konstytucj^ Litewskiej SRR. Rada Najwyzsza Litewskiej SRR zwraca si? do Polaków Litwy z apelem wzi?cia wspólnie z przedstawicielami innych narodowoáci jak najaktywniejszego udziahi w opracow'aniu ustawy o narodowosciach".

Rada Najwyzsza Litewskiej SRR

UCHWALA NADZWYCZAJNEJ SESJ1SOLECZNICKIEJ REJONOWEJ RADY DEPUTOWANYCH LUDOWYCH ODBYTEJ 6 IX 1989 W SOI.ECZNIKACH26 1. Oglosic rejón solecznicki Solecznickim Polskim Narodowo-Terytorialnym rejonem z samorz^dem w sktadzie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z równoprawnym stosowaniem w dzialalnosci organów pañstwowych i spolecznych, w sferze oswiaty ludowej, kultury, produkcji, ushig, l^cznosci i w innych dziedzinach zyeia spolecznego j?zyków litewskiego, polskiego i rosyjskiego. 2. Proklamowanie Solecznickiego Polskiego Narodowo-Terytorialnego Rejonujest cz?sci%skladow^ ruchu narodowego na rzecz utworzenia na terenie Wilenszczyzny Wileñskiego Administracyjno-Terytorialnego Okr?gu Narodowego lub obwodu narodowego. 3. Solecznicki Polski Narodowo-Terytorialny Rejón zachowuje uksztaltowane w rejonie struktury organów wtadzy radzieckiej i zarz^dzania spoleczno-ekonomicznego.

¿ r ó d l o : „C ze rw o n y S zta n da r" n r 2 0 7 , 1989, s. 1.

345

ANEKSY

UCHWALA O PROKLAMOWANIU WILEÑSKIEGO POLSKIEGO REJONU NARODOWO-TERYTORIALNEGO Z SAMORZĄDEM W SKLADZIE LITEWSKIEJ SRR27

1. Oglosic rejón wilenski Polskim Rejonem Narodowo-Terytorialnym z samorządem w skladzie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z równoprawnym stosowaniem w dzialalnosci organów pañstwowych i spolecznych, w sferze oswiaty ludowej, kultury, produkcji, uslug, lącznošci i w innych dziedzinach žycia spotecznego językow litewskiego, polskiego i rosyjskiego. 2. Wilenski Polski Rejón Narodowo-Terytorialny zachowuje uksztahowane w rejonie struktury organów wladzy radzieckiej i zarządzania spoleczno-ekonomicznego. 3. Poprzeč uchwalę X sesji 18 kadencji Solecznickiej Rejonowej Rady Deputowanych Ludowych z 6 wrzeánia 1989 roku „O proklamowaniu na terytorium rejonu solecznickiego tej samej nazwy Polskiego Rejonu Narodowo-Terytorialnego z samorządem w sktadzie Litewskiej SRR. 4. Uchwa*ę danėj sesji skierowac do Rady Najwyžszej Litewskiej SRR, do Rady Najwyzszej ZSRR i do KC KPZR.

2' Niniejszą uchwalę podjęto na nadzwyczajnej sesji Wileñskiej Rady Rejonowej w N iemenczynie, w dniu 15 wrzesnia 1989. Zródlo: „Czerwotty Sztandar” 1989, nr 215, s. 1.

BIBLIOGRAFIA I. A R C H I V V A L I A Archiwum Akt Nowych w Warszawie - Zespot Akt Generalncgo Petnomocnika Rządu RP do Spraw Repatriacji - Zespot Akt Gtovvnego Petnomocnika Rządu RP do Spravv Ewakuacji Ludnošci Polskiej z Litewskiej SRR w Wilnie - Petnomocnik rejonovvy Rządu Tymczasovvego RP do Spravv Evvakuacji z LSRR w: Druskiennikach, Duksztach, Ignalinie, Jaszunach, Kiejdanach, Kovvnie. Landvvarovvie, Niemenczynie, Novvej Wilejce, Novvych Svvięcianach, Olkienikach, Oranach, Podbrodziu, Rudziszkach, Rzeszy, Szumsku, Švvięcianach, Trokach, Wilnic. -Z esp o l Akt PKWN - Zespol Akt Ministcrstvva Spraw Zagranicznych - Zespol Akt Zvviązku Patriotow Polskich

Archiwum Zaktadu Historii Partii przy KC PZPR (obecnie w sktadzie AAN jako: Oddziat VI - Archiwum Lewicy Polskiej): - Akta Zvviązku Patriotovv Polskich - Przedstavvicielstvvo CKW PPS przy Zarządzie Glovvnym ZPP vv Moskwie

Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie: - Zespoi 6 - Zespot 7

Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Litewskie Archiwum Partstwowe w VVilnle): - Fond (Zespot) R-743, Aprašas (opis) 5 - F. R-841, Ap. 1; 10 - F . R-851, Ap. 10

Lietuvos Valstybinis Visuomenu Organizacijų Archyvas (dawne archiwum KPL w Wilnie): - Materiaty statystyczne o sktadzie narodovvošciovvym KPL

348

Bibliografia

Archiwum Wilertskiego Paiìstwowego Instytutu Pedagogicznego (obecnie Uniwersytet Pedagogiczny), - Imienne listy absolwentów instytutu z lat 1962-1989.

Z biör dokumentöw Jerzego Surwily z W ilna (zawiera uratowane przed wyrzuceniem na makulaturę dokumenty z pierwszych lat istnienia redakcji „Czerwonego Sztandaru”, ktöre wczesniej znajdowafy się w redakcji tego dziennika). Z biör dokumentöw Ignacego Zukowskiego z Sulechowa (zawiera oryginafy oraz kopie dokumentöw i materialow pozostawionych przez jego wuja, Konstantego Syrewicza). Z biör dokumentöw Aleksandra Zyndula z W ilna (zawiera maszynopisy ulotek, odezw, dokumentöw programowych SSKPL).

PRÄS A „Prawda Wileriska” [W ilno]- 1944-1948 „Czerwony Sztandar” [Wilno] -1953-1991 (od 1990 „Kurier Wilenski”). „Przykazania Lenina” [Soleczniki] - 1973-1991 „Szalcza” [Soleczniki] -1991 „Galwie” [Troki] - 1988-1990 „Wilnia” [Wilno]-1991 „Nasza Gazeta” [Wilno] - 1989-1991 „Znad Wilii” [Wilno] -1989-1991 „Magazyn Wilenski” [Wilno] - 1990-1991 „Ekspres Informacija”, gruodis 1989, nr 1.

DOKUMENTY

DRUKOWANE, ZBIORY DOKUMENTÖW

Byt ludnoscipolskiej iv panstwie litewskim. Wswietle dochodzenjej prawprzed Ligą Narodow, opracowal W. Wielhorski, Wilno 1925. Fundacja Kultuty Pclskiej na Litwie. Statut, Wilno 1990. Kairiūkštyte N„ 1956 tn. Rūpesčiai del Lietuvišku mokyklų Vilniaus Krašte, „ Kultūros Barai” 1989, nr 8 , s. 49-51. KąckaB., Stępka S., Repatriacja ludnošcipolskiej z Z S R R 1955-1959. Wybör dokumentöw, War­ szawa 1994.

349

BIBLIOGRAFIA

Konstytucja Litewskiej Socjalisiycznęj Republiki Radzieckiej (Ustawa Zasadnicza) Uchwalona na dziewiqtej nadzu'yczajnej sesji Rady Najtvyzszęj Litewskiej SRR dziewiqtej kadencji 20 kwietnia 1978 r, Kaunas 1978. Lietuvos ir Lenkijos santykiai 1917-1994. Dokumentu rinkinys, red.V. P. Plečkaitis, J. Widackis [Widacki], Vilnius 1998. Posiedzenie biurą K C Kl>L(b) w kwestiiPolakowLitwy (stenogram), „Kurier Wilenski" 1997 nr 52, s. 5; nr 53, s. 6 ; nr 54, s. 6 . Przesiedlenie ludnosci polskiej z kresow wschodnich do Polski 1944-1947, wybör, opracowar i red. dokumentöw S Ciesielski, Warszawa 1999. Repatriacja Polakow z Z S R R , „Historia i Ž yde" [dodatek do „Ž ydą Warszawy"] 193' nr 5, s. 4. Srebrakowski A., Stan posiadania woczarh polskiego dziennikarza. Polac)> na Litwie 40 la. temu, „ Znad Wilii” 1995, nr 21, s. 6 . Statut Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polakow na Litwie, „ Czerwony Sztandar" 1988. nr 209, s. 4. Statut Zwiqzku Polakow na Litu'ie, „Czerwony Sztandar" 1989, nr 272, s. 4. Vilniusgtazarni Poljakow (leto 1944), „Scbytija i Vremja" 1990, nr 8 , s. 15-17. Wardzynska M., Sytuacja ludnosci polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy czerwiec 1941lipiec 1944, Warszawa 1993. Zatrzymani na Litwie, „Karta i Ž yde" [dodatek do „Ž ydą Warszawy"] 1992, nr 9, s. 11

BIBLIOGRAFIE Lietuvos T SR spauda. Valstybine suvestine bibliografija, 1940-1955, T. l,K n . 2, Vilnius 1964. Lietuvos T SR spauda. Valstybine bibliografine rodykle,!. 2, 1956-1965, Vilnius 1982. Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od wrzesnia 1939 do 1955 roku, T. 1-3, Warszawa 1975-1990. Wawrykiewicz M., Krawczuk W., Materialy do Bibliografii Dziejów Mniejszošci Polskich i Polonii w Z SR R , Krakow, lipiec 1990. Wawrykiewicz M., Krawczuk W., Materialy do Bibliografii Dziejów Mniejszošci Polskich i Polonii w ZSRR. (Częšcdruga wrazz uzupefnieniem i erratq dia częšcipierwszej), Krakow, listopad 1990.

350

Bibliografia

A TI A S Y Atlas narodow mira, red. S. I. Bruk, W.S.Apenczenko, Moskwa 1964. Atlas Litowskoj SSR , Moskwa 1981 (to samo takze w wersji iitewskej) Istorija Kommunisticzeskoj Partii Sowietskogo Sojuza. Atlas dlja sistetny partijnoj ucziebby, Mos­ kwa 1979.

PUBLIKACJE ZAWIERAJACE WYNIKI S P I S Ö W L U D N 0 Š C I NA L I T W I E Bevölkerungsstatistik des litauischen Staates mit besonderer Berücksichtigung der Deutschen. A u f Grund der ersten litauischen Volkszählung vom l 7.9.1923, Berlin 1935. Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1970goda po Litovskoj S S R , Vilnius 1975. Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1979goda po Litovskoj SSR, Tom 1, Vilnius 1980. Itogi vsesojuznoj perepisi naselenija 1979 goda po Litovskoj S S R , Tom 2, čast 2, Vilnius 1981. Lietuvosgyventojai. Statistikos rinkinys, Vilnius 1991. Lietuvos Respublikosgventoju demografine statistika (tautiniu aspektu), Vilnius 1992. Lietuvos Respublikos pagrindiniu tautybių gyventojai, Vilnius 1991. ,,Lietuvos Statistikos Departamento Darbai” - [kwartalnik]. Lietuvos Staistikos Metraštis 1939 m., Vilnisu 1939. Maly roeznik statystyczny Polski Wrzesieh 1939 - czcnviec 1941, Warszawa 1990, s. 139. 1959 metu visasąjunginiogyventoju surašymo duomenys.Lietuos TSR , red. K. A. Orechovas ir V. V. Grigaite, Vilnius 1963. [Jest to kolejny tom wyniköw radzieckiego spisu ludnosci z roku 1959, jedyny w serii, ktory byl dwujęzyczny]. 1959 metu visasąjunginio gyventoju surašymo duomenys. (Lietuvos T SR miestai ir rajonaj), red. V. Grigaite, Vilnius 1962. 1989 metu visuotinio gyventoju surašymo duomenys, I tomas, Vilnius 1991. Statističeskij ežegodnik Litvy. 1989god, Vilnius 1991. Statističeskij ežegodnik Litvy. 1990god, Vilnius 1991.

BIBUOGRAFIA

351

OPRACOWANIA I PUBLICYSTYKA O R A Z I NNE P U B L I K A C J E ZAWI ERAJ ĄCE I N F O R M A C J E O P O L A K A C H NA L I T WI E ( W Y B 6 R ) Agajew A. G., Losy narodowosci, Warszawa 1981. Akinczo A., Poczqtek drogi.Jaka szkola jest nam potrzebna, „Czerwonv Sztandar” 1989, nr 36, s. 3. Albin J., Liczba i rozmieszczenie Polakdw na Litwie w lauich 1919-1939, [w:] Liczba i roz mieszczenie Polakdw w šįviecie, pod red. W. Wrzesinskiego, cz. 2, Wroclaw' 1985, s. 257-286 Alechno M.,Bliska a male ztiatia. Dtii kultury Litewskiej, „Zielony Sztandar'’ 1957, nr 5' s. 5. Aliulis V., Mowmy o dobrym sqsiedztwie, Lad”, 1988, nr 31, s. 6 . Aldys R, Kiek Lietuvoje lenku?, „Viltis” 6 V, 1992, s. 5, 6 . Ancuto A., Nowa szkola, nowe zadania. Na spotkanie sierpniowej konferetteji tiauczycieli, „Szalcza” 1992, nr 100, s. 2-3. Ancuto A., O najwazniejszym, „Szalcza” 1992, nr 15, s. 1, 3. Andruszkiewicz J., Na marginesie sierpniowych konjereneji nauczycielskich. Nieprzemijajqca misja szkoly, „Czerwonv Sztandar” 1978, nr 83, s. 4. * ..j\za sto lai będzie... zndw pierwszy dzwonek» rozmawiala Alwida Antonina Bajor, „Magazyn Wilenski” 1994, nr 20, s. 3-4. Bagdonas A., Litwa-Polsza: kogda iseziezniet cholodok?, „ Sobytija i Wriemja” [Wilno] 1990, nr 2, s. 11-13. Bartoszewicz B., Nad Niemnem i Wiliq: Konjlikty ipozoty. Wilenskie ivędrdtvki, „Orka” 1957, nr 6 , s. 8 ; nr 10, s. 3, 6 ; nr 15, s. 8 . Bartoszewicz B., Wnioski z Dekady, „ Ž yde Warszawy” 1957, nr 170, s. 2. Basta A., Polski ansambl, „Reporter” 1988, nr 6 , s. 24-25. Bechczyc-Rudnicka M., Hxpresem przezcztery miasta: Wilno i Kowno, „Kamena” 1976, nr 26, s. 4-5. Bednarski J., Polacy na Litu>ie 1988-1991, „Sprawy Narodowosciow e” [Šeria nowa.] T. I, z. 1, 1992, s. 171-186. Bendrojo lavinimo mokyklos 1983 m., Vilnius 1983 [biuletyn statystyezny Ministerstwa Oswiaty Litewskiej SRR). Bėrės S., Wilno - miasto poetow, „Odra” 1981, nr 1-2, s. 20-29. Biberowa B., Dwiegospodynie wjedtiej kuchni...?, „Czenvony Sztandar” 1970, nr 281. Bierizow W., Referatprzewodniczqcego KomisjiMandatowej, „Czenvony Sztandar” 1986, nr 2 1 , s. 6 . Billik B., Rozu'dj szkolnietu’a w radzieckiej Litwie, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1978, nr 4, s. 125-133.

352

Bibliografia

Bizan M., Tropem wielkich romantyköw, Literatūra'’ 1979, nr 35, s. 11. Blaszczyk G., Kronika litewska, „Lithuania” nr 1-3: 1990-1991. Biaszczyk G., Litwa wspdlczesna, Warszawa-Poznan 1992. Blaszczyk G., Polacy na Litwie. Zaiys problematyki historycznej i wspölczesnej, „Przegląd Wschodni”, T. I, z. 1: 1991, s. 147-167. Blaszczyk R, Epopėja Polakdw Ziemi WUenskiej, Wydawnictwo Ruchu Narodowego, grudzien 1990. Blaszczyk R, O nacjonalizmie litewskim, Wydawnictwo Ruchu Narodowego, maj 1990. Borkowicz J., Spdro polskq autonomię. Historia konfliktu, „ Gazeta Wyborcza” 1989, nr 100. s. 6 . Borkowski J. [pseud. A. Srebrakowski], O polsh im szkolnictwie na Litwie, „Obecnosč” 1988, nr 24, s. 105-110. Boski R., Wilenskie wieczory teatralne, „ Warmia i Mazury” 1964, nr 9, s. 3-4. Brazis R., Bumbul M., Stan szkolnictwa polskiego na Litwie (rok szkolny 1989/90), „Magazyn Wilehski” 1990, nr 9, s. 1, 3. Brazis R., Bumbul M., Statystyka o nauczycielstwie iv szkolach polskich (rok 1990), „Kurier Wilehski” 1991, nr 37, s. 3. Brazis R., Wgronie naukowcdw, „Nasza Gazeta” 1989, nr 2, s. 1,2. Brazis R., Zarys stanu oswiaty, nauki i kuliury polskiej na Litwie w latach 1939-89, „Kurier Wilehski” 1990, nr 72, s. 2. Breslawiskiene L., Co mieli Polacy w Litwie międzywojennej?, „Kurier Wilehski” 1990, nr 245, s. 4. Brzozowska L., Odrodzenie Polskiej Macierzy Szkolnej na Litwie, „Kurier Wilehski” 1990, nr 233, s. 4. Brzozowska L., Pracowiteferie. Republikanska konferencjapolonistow, „ Czerwony Sztandar” 1978, nr 82, s. 3. Buchowski K., Polacy w niepodleglym panstwie litewskim 1918-1940, Bialystok 1999. Bugaj M., Poszukiwanie tožsamosci, „Rzeczpospolita” 1988, nr 175, s. 6 . Bulota J., Periodines spaudos raida Lietuvoje, [w:] Žurnalisto žittynas, Kaunas 1992, s. 23-68. Butkewicziene J., Portret dokumentalny, „ Szalcza” 1992, nr 89, s. 2. Butkus G., Kollektiwizacija wLitwie: celi i metody, „Kommunist” 1989, nr 3, s. 48-55. Butrymowicz M., O polskich szkolach na Litwie i nie tylko..., „ Kamena” 1988, nr 25, s. 4-5. Bychun S., Wriemja projasnit’pozicii, „Sowietskaja Litwa” 1990, nr 17, s. 3. Bytnar G., «Mite miasto», „Tygodnik Powszechny” 1980, nr 21, s. 4-5. Chaniejew O., Szkola naAntokolu, Wilnius 1956. Chodkiewicz A., Prosa znad Wilii i Niemna, „Lad” 1990, nr 9, s. 6 . Chojnacki W., Stan i potrzeby bibliografu Polonii Zagranicznej (szkic bibliograficzny), „Probl.emy Polonii Zagranicznej”, 1961, t. II.

BIBUOGRAFIA

353

Chröscielewski T., Kilka ivražen z objazdu Litivy, „Fakty 78" 1978, ar 45, s. 6 . Chrzanowski M., Kto ty jesteš? Polacy na Litwie, Ukrainie, Bialorusi - to nie Polonio, „Przegląd Tygodniowy” 1989, nr 3, s. 2. Chrzczonowicz D., Po polsku, „Glos Nauczycielski” 1978, nr 22, s. 8 . Ciechanowicz J., Z mys1q o przeszlošci wprzyszlos?, „ Student” 1979, nr 23, s. 5. Co nurtuje szkolnictwo polskie na Litwie. List otwarty do Przewodniczqcego Rady Ministröw Lit. SRR tow. W. Sakalauskasa, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 8 8 , s. 3. Czechowicz Cz., Li& znad Wilii, „Pobrzeže” 1971, nr 34, s. 24-25. Czechowicz L., O rusyfikacji, litwinizacji iproblemach językoįvych, „ Kurier Wilenski” 1990, nr 61, s. 4. Czechowicz R., Co się zdarzylo wJaszunai?, „ Szalcza” 1992, nr 82, s. 2. Czechowicz R., C zy lydą trzyszkoly wJaszunai?, „Szalcza” 1992, nr 101, s. 2. Czechowicz R., Niepopulamy zawod, „Szalcza” 1992, nr 27, s. 1. Czekmonas W.J a k zachowac polskos'c na Litwie?, „ Czerwony Sztandar” 1989, nr 221, s. 1. Czeslaiv Milosz - w spraudėpodręcznikow historii, „Kurier Wilenski” 1991, nr 158, s. 4. Czemiakiewicz J., Przemieszczenia Polakow i Zydöw na Kresach Wschodnich II Rzecz)>pospolitej i w Z SRR 1939-1959, Warszawa 1991. Czemiakiewicz J., Repatriacja ludnošci polskiej z Z S R R 1944-1948, Warszawa 1987. Czemiakiew icz J., Repatriacja z Z S R R wlatach 1944-1959, „Sprawy Narodowosciowe” Šeria Nowa 1991, nr 4, s. 103-116. Czymbor D., Podprqd, „ Magazyn Wilenski” 1991, nr 1. Czy tojest polskie s'więto? „Gazeta Wyborcza” 1989, nr 89, s. 6 . Czcmiuw iene J., Malzenstwa mieszane na Litune, „Problemy Rodziny" 1991, nr 1, s. 31-33. Dagiel S., Srawozdaniez pobytu w Litewskiej Soc. Rep. Radz., „Zeszyty Pedagogiczne” 1976, s. 194-196. Deptula T., Mowa jest jak s)’tnfonia. Polski Teatr Ludoury w ¡Vilnie, „Za i Przeciw” 1987, nr 50, s. 19. Dluga L, Prosą polskojęzycztia na Litwie, „Forum Polonijne” 1996, nr 1, s. 27. Dlugosz Z., Przestrzenne zroznicowanieprzyroslu naturalt¡ego i migracji w LSRR iv l. 1951-1975, „Zeszyty Naukowe U. J. Prace Geograficzne” 1980, z.52, s. 27-37. Dobrovvolski S. R., Zndw u>Litwie. Dekada kultury liteivskiej 22 VI - 1 VII 1957, „Tygodnik Demokratyczny” 1957, nr 27, s. 6 . Doklad priedsiedatielja inandatnoj komissii towariszcza W. Astrauskasa, „ Sow'ietskaja Litwa” 1976, nr 17. Drėma V., Wokowach barbarzynstwa. Kronika zniszczen kosciolašįv.Jana 1948-1963, .,Przegląd Wschodni”, T. I, z.3, 1991, s. 641-656. Dubicka B.. Niektore odrębnošci slowotwörcze polszcz)’zny wilenskiej, [w:] Studia nad polszczynq kresowq, t. IV. pod red. J. Riegera i W. Werenicza, Wroclaw' 1985, s. 71-80.

354

Bibliografia

Dziedzinska G., Entuzjašci z Inkarasu, „Przyjažn” 1988, nr 16, s. 18-19. Eberhardt P., Polska ludnos'čkresowa. Rodowöd, liczebnošč, rozmieszczenie, Warszawa 1998. Eberhardt P., Przemiany narodowosdowe na Litwie, Warszawa 1997. Eberhardt P., Przemiany narodowos'ciowe na Litwie w X X wieku, „Przegąd Wschodni”, 1 .1, z. 3, 1991, s. 449-485. Eberhardt P., Sklad narodowosciowy ludnos'ci ziemi liteu'skiej n 'X X wieku, [w:] Mniejszošci narodowe i religijne w Europie Šrodkowo-Wschodniej w šįvietlestatystyk X IX i X X ivieku, red. naukowaZ. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995, s. 98-117. Emocje i co dalėj?, „Czerwony Sztandar” 23 III 1989. Fajnhauz D., Rozwöjžycia kulturalnego Polaköw na Litwie, „Zielony Sztandar” 1956, nr 76, s. 2-3. Fastyn J., Dainawa, „Trybuna Ludu” 1967, nr 63, s. 3; nr 65, s. 4; nr 69, s. 6 . Fedorowicz A., Z žycia Polonii Litewskiej, „ Argumenty” 1962, nr 28, s. 9. Gajewski A., Propublico bono, „Kierunki” 1957, nr 29, s. 7. Gajewski A .,Ze wspomnieri repatrianta, „Kierunki” 1957, nr 18, s. 5, 11. Gamiewicz J., Litwo Ojczyzno Moja, „Tygodnik Solidamošč”

8

XII 1989.

Gamiewicz J., Polacy na Litwie, „Glos” 1990, nr 64/66, s. 9-24. Gauczas P., Procesy etnolingivistyczne w rejonie trakajskim. (Przeszlošč i terazniejszos'c), „Galwie” 1989, nr 93, s. 3; nr 94, s. 3; nr 95, s. 3; nr 96, s. 3; nr 97, s. 3-4. Gauczas P., Rejon wilenski i szalczyninkajski - to mimo wszystko Litwa!, „Galwie” 1990, nr 94; 95; 96; 97; 98; 99; 100; s. 3. Gaučas P., Etnolingvistine padėtis pietryčiu Lietuvos mokyklose, „ Tarybine Mokykla” 1989, nr 3, s. 16-19. Gaučas P., Traku rajono gyventoju nacionaline sudėtis (1959 m. ir 1970 m. gyventoju surašymo duomenys), „Geografija ir Geologija”, T. X, Vilnius 1973. Gaučas P., Lietuviu kalba Vilniaus krašte, „Pergale” 1989, nr 6 , s. 148-167. Gaučas P., Karaliene M., Dabartines Vilniausgyventojum nacionalines sudėties kitimo tendenci­ jos, „Geografija” T. XVII, Vilnius 1981, s. 124-143. Gauczas P., Karaliene M., Sklad narodowosciowy mieszkancow Zwiqzku Radzieckiego, „ Ku­ rier Wilenski” nr 51, 1990, s. 2. Gaučas P., Stankūniene E., Kaimo gyvetoju skaičiaus pasiketimai Lietuvos administraciniuose rajonuose (1950.1.1 - 1959.1.15), „Geografija ir Geologija”, T. X, Vilnius 1973, s. 79-86. Gienzur W., KPL woczach czlonköwpartii. Mowiq liczby, „Galwie” 1989, nr

86,

s. 1.

Golinski L., Korespondencja z Wilna o obchodzie Dekady Kultury Polskiej na Litwie, „Trybuna Ludu” 1957, nr 180, s. 1. Grabowski Z.,Nauczaniejęzyka rosyjskiego w szkotachzpolskimjęzykiem wykladowym w Litewskiej SRR, „Język Rosyjski” 1957, nr 1, s. 28-35.

BIBLIOGRAFIA

355

Grek-Pabisowa I., Językoiva rzeczyivistošc na dawnych Kresach polnocno-wschodnich, [w:] Kresy - pojęcie i rzeczyunstosč. Zbidr studiow, pod red. K. Handke, Warszawa 1997. Guranowski J., Kosciot katolicki na L i tune Radzieckiej, „Zeszyty Argumentow" 1967, nr 5, s. 120-125. Historicj i wspolczesnosYjęzyka polskiego na Kresach wschodnich, pod red. I. Grek-Pabisowej, Warszawa 1997. Hlebowicz A., Dlaczego tak niewielu, ..Lad" 1989, nr 35. Hlebowicz A .J ę z y k polski na Litine, „Lad" 1989, nr 17, s. 5. Hlebowicz A., Kosciol odrodzony, Gdansk 1993. Hlebowicz A., Polacy na Litine, „Lad" 1988, nr 9. Holuj T., Szkicz podrozy na Litwę, „Ž yde Literackie” 1978, nr 42, s. 7, 12; nr 43, s. 13-14. Hryniewicki E., Miasto bardow i legend, ..Kontrasty" 1972, nr 3, s. 8-9, 37. Hryniewicki E., Polacy w Wilnie, „Kontrasty" 1972, nr 4, s. 12-13. Huszcza J .,Minsk, Nowogrodek, Wilno, „Profile" 1971, nr 11, s. 30-34. JaWonska A., Retro morale, ..Nowa Wies" 1988. nr 24, s. 8-9. Jackiewicz M., Polskie žyde kulturalne w Republice Litewskiej 1919-1940, Olsztyn 1997. Jadczak S., Soleczniki - stolica Polakdw na Litwie, „Nowe Relacje” 1990, nr 15, s. 1,3. Jakaboski T. P., Poles in Lithuania File Complaint with European Commission of Human Rights, „The Post Eagle" [New Jersey] 22 I 1992, s. 1, 14. Jakubowski E., Polacy na Liturie, „Zeszyty Historyczne" [Paryž] 1980, z. 53. Jakutis S., Polski Zespdl Ludouy Piesni i Tahca «Wilia» w Wilnie, ., Literatūra Ludowa" 1966, nr 2/3, s. 87-90. Jakutis S., Przedmiot naszej dumy, „Czerwony Sztandar" 5 X 1975. Jakutis S., Trwanie w Polskosci. Rozmoivęprzeprowadzil T Kijonka, „Tak i Nie" 1987, nr 9, s. 3, 5. Jarosinski W., Problem statystycznej oceny asymilacji Polakow zagranicq, „ Studia Socjologiczne" 1970, nr 3, s. 195-207. Jaworski T., Wspanialy debiut, ..Kurier Polonijny" 1988, nr 9, s. 8 . Juchniewicz H., Polacy na Litine, „Czerwony Sztandar" 1988, nr 231, s. 2. Juchniewicz H., Urbatiizacja Lituy w aspekcie narodowosciouym. „ Magazyn Wilenski" 1991, nr 2 , s. 2 0 -2 2 . Jurkiewicz S Procesy etniczne w zwierciadlestatystyki, „Czerwony Sztandar" 1982, nr 181, s .2 . Kairiūkštyte N.,Kas ir kaip vyko i Lenkiją (1944-1946 m.), „Mokslas ir Gyvenimas" 1993, nr 2, s. 18-19. Kairiūkštyte N., Požiūris i pokario repatriaciją Lenkijos, „Voruta" 1993, nr 5, s. 6 . Kairiūkštyte N., Tuno klausimai pirmosios gyventoju repatriacijos iš Lietuvos SSR i Lenkiją metais (1945-1946), „Lituanistica" 1992, nr 3, s. 11-21.

356

Bibliografia

Kairiūkštyte N., Vilniaus krašto gyventojų sudėties pokyčiai 1939-1946 m., [w:] Lietuvos rytai, red. K. Garšva, L. Grumadiene, Vilnius 1993. Kairys A., Oswiata w Litwie Wschodniej, „Galwie” 1992, nr 90, s. 3. Kamocki J., Polska mniejszos'c na Litwie, „Glos” 1990, nr 60-61, s. 36-42. Kancedikiene E., Šladami zamieszczonych i niezamieszczonych listów, „Czerwony Sztandar” 21 IV 1971. Kersten K., Repatriacja ludnoscipolskiejpo II wojnie siviatowej. Studium historyczne, Wroclaw 1974. Kniukšta P., Wilenszczyzna ijęzyk liteivski, Vilnius 1990. Kojaliene L.,Mocnespoiwo, „Czerwony Sztandar” 16IV 1976. Komaiszko L., Copotrzehnepolskiejszkole na Litwie?, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 143, s. 2 . Komunisticzeskaja Partija Bielorussa w cifrach 1918-1988, Minsk 1988. Komu nisticzeskaja Partija Litwy w cifrach 1918-1976. Sbornik statisticzeskich dannych, Wilnius 1977. KPSS w cifrach, „Partijnaja Žizn”\ 1976, nr 10, s. 13-23. Koncerty Czterdziestolatki, „Magazyn Wilenski” 1995, nr 10, s. 13. Kopeč H., Zjawiska demograficzne towarzyszqce zmianom granic Polski. II Sesja Rady Naukowej dia Zagadnien Ziem Odzyskanych 16-18X111946, Zeszyt I, Warszawa 1946. Koprukowniak A., Kilka uwag o polskojęzycznych podręcznikach szkolnych na Litwie po II wojnie swiatowej, [w:] WUno-Wilehszczyzna jako krajobraz i srodowisko wielu kultur. Tom III, pod red. E.Feliksiak, Bialystok 1992, s. 263-274. Koprukowniak A., Oswiata i szkolnictwo polonijne, [w:] Polonia w Europie. Praca zbiorowa pod red. B. Szydlowskiej-Ceglowej, Poznan 1992, s. 91-116. Koprukowniak A., Oswiatapolska na Litwie, w Rumunii i w Czechoslowacjipo drugiej wojnie siviatowej (1945-1988), [w:] Dzialalnos'č oswiatowa w wybranych spolecznosciach polonijnych, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1994, s. 89-123. Koprukowniak A., Oswiata polska w Zwiqzku Radzieckim.Przeglqd literatury, „Przegląd Polonijny” 1984-1985, nr 5-6, s. 221-235. Koprukowniak A., Szkola polska na Litwie, [w:] Szkolnictwo polonijne na swiecie. Zarys syntezy, pod red. A.Koprukowniaka, Lublin 1995, s. 316-330. Korab-Žebryk R., Biala księga w obronieArmii Krajowej na Wilenszcz)>znie, Lublin 1991. Korab-Žebryk R., Operacja wilehskaAK, Warszawa 1985. Kormanowa Ž., Szkolnictwopolskie w Z S R R , „Glos Nauczycielski” 1949, nr 19. Korybut-Daszkiewicz A., Wilno wspolczesne, „ Warmia i Mazury” 1961, nr 1, s. 22-24. Korybut-Daszkiewicz A.,ZnadNietnnai Šwisloczy, „ Warmiai Mazury” 1960,nr 10,s. 16-17. Kosman M., Orzel i Pogon. Z dziejów polsko-litewskich XIV-XX w., Warszawa 1992. Kosman M., Wilno dawniej i dzis, Torun 1993.

BIBLIOGRAFIA

357

Kosobudzki W., W kręgu sqsiedzkich pogumrek, „ Wieš” 1954, nr 45, s. 4. Krajewski Z., Polacy iv Republice Litewskiej 1918-1940, Lublin 1998. Krasinski E., Teatrpolski tv Wilnie, w Bialymstoku i we Lwowie, „ Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1-4, s. 249-277. Krukauskiene E., Aspekt socjelogiczny problemų Polakow na Litwie, „Galwie” 1990, nr 105, 106, 107, 108, 109, s. 3. Ksiąžek T., Polsko-litewsko-bialoruskie zwiqzki spoleczne i naukowo-kulturalne w ostatnim civiercwieczu, „ Z Dziejöw Stosunköw Polsko-Radzieckich”, T. 5: 1969, s. 171-178. Kucharski K., Konspiracyjny rudi niepodleglosciowy w Wilnie w okresie od wrzes'nia 1939 r do maja 1941 r, Bydgoszcz 1994. Kudirko J., Polska ksiąžka: dūžy problem matych księgarni, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 85, s. 4. Kudirko J., Szybko mija czas, „Czerwony Sztandar” 17 XII 1975. Kupis T., Wilenskagazeta «Czerwony Sztandar», „Prasa Polska” 1977, nr 6 , s. 19-21. Kurzawa E., Moje odkrycie Litwy. Wilenskie impresje, „ Kurier Podlaski” 1988, nr 123, s. 6,14. Kurzawa E., Polscypoedz Wilna, „Gazeta Mlodych” 1987, nr 89, s. 8 . Kurzawa E., Polonia wilenska, „Kierunki” 1988, nr 31, s. 12. Kurzawa E., Polskie s'rodki masowej komunikacji na Wilenszczyznie, „Goniec Kresowy”, 1989, nr l ,s . 6-7. Kurzawa E., Skonczmy z mitami. Rozmowa z Romualdem Mieczkowskim, wilenskim poetą, redaktorėm naczelnym pisma «Znad Wilii», „Orzel Bialy” 1995, nr 1512, s. 26-30. Kurzawa E., Slownik polskich pisarzy wspdlczesnych Wilenszezyzny, Zielona Gora 1995. Kurzowa Z .Język polski na Litwie i Bialorusi. I.Język Michala Wolosewicza - wspolczesnego polskiego pisarza ludowego, [w:] Studia tiadpolszczyzną kresowq, t. V, pod red. J. Riegera i W. Werenicza, Wroclaw 1990, s. 165-184. Kurzowa Z.,Język polski Wilenszezyzny i kresöwpdlnocno-wschodnieh X V I-X X w., Warsza­ wa-Krakow 1993. Kurzowa Z.Język polski w ZSR R . Historia, stan obecny, potrzeby badaweze, „ Przegląd Polonijny” 1983, z . l , s . 17-38. Kurzowa Z., Polacy na Litwie. Burzenie mitow, „Ilustrowany Kurier Codzienny” czerwiec 1990, s. 20. Kurzowa Z., Skqdjestešmy ? Polacy na Litwie, „ Polityka” 1991, nr 51 -52, s. 21. Kurzowa Z., Sytuacja językowa polskiej ludnosci wiejskiej w Litewskiej i Bialoruskiej SRR, „Przegląd Polonijny” 1985, nr 3, s. 5-20. Kurzowa Z., Sytuacja spoleezna ijęzykowa Polonii litewskiej, „Ž yde Literackie” 1989, nr 6 , s. 1 , 10 - 1 1 . Kušmierz J., Między „Wschodem”a „Zachodem”. Stosunki etniczne na Wilenszczyznie w wypowiedziach jej mieszkancow, „Przegląd Wschodni”, 1 . 1, z. 3, 1991, s. 507-525.

358

Bibliografia

Kužminski J., Miasto Vilnius, „Kontrasty” 1980, nr 12, s. 48. Kuzmickas B., Polonizacja Litury: lekcje historii, „Galwie” 1989, nr 107, 108, 109, 110, 111-112, 113, 114, s. 3. Kuznecow A.L, Awtonomija iii samouprawlenije?, „Sowjetskaja Etnografija” 1990, nr 2, s. 3-14 Kwiatkowski J., Trwanie pobkos'ci. Nauczyciele polonijni. Rozmowç przeprowadzila Terese Dobrzyhska-Morales, „Slowo Powszechne” 1988, nr 167, s. 7. Lansbergis V., „Chcemyjeszcze ivięcej ijeszczeszybciej>>(wyunad), „ Tygodnik Powszechny” 1989, nr 5. Latuch M., Repatriacja ludnošeipolskiej w latach 1955-1960 na tie zewnętrznych ruchow wędrowkowych. Rozprawa doktorska pisana pod kierownietwem prof, dr E. Sztrum de Sztrema, Warszawa 1961. Lewandowicz J., Grod Gedymina. Koresp. z Wilna, „ Warmia i Mazury” 1972, nr 5, s. 7,29. Lietuva. Praeitis, kultūra, dabartis, red. S. Žukas, Vilnius 1999. Lietuva Vilnius 1939, Vilnius 1989. Lietuvos ikimokylines ir kitos vaiku ištaigos. Statistikos biuletenis, Vilnius 1991. Lietuvos ikimokyklines ir kitos vaiku ištaigos. Statistikos rinkinys, Vilnius 1992. Lietuvos rytai, red. K. Garšva, L. Grumadiene, Vilnius 1993. Lietuvos studentija ir mokslevija. Statistikos rinkinys, Vilnius 1991. Lietuvos T S R ekonomika ir kultūra. Staistiniu duomenų rinkinys, skirtas didžiojo spalio penkias­ dešimtosioms metinams, Vilnius 1967. Lietuvos TSR ekonomika ir kultūra 1977 metais. Statistikos matrastis, Vilnius 1978 [wydawnietwo periodyczne dotyczące m.in. szkolnictwa i wydawnictw]. Lietuvos TSR spaudos statistika 1990, Vilnius 1991 [wydawnictwo periodyczne ukazujące się od roku 1957, dotyczy ukazujących się na Litwie ksiąžek i czasopism]. Lisiewicz J., «Piqtka» naAntokolu, „Magazyn Wilenski” 1994, nr 19, s. 3-4, 23. Lisiewicz J., Taka zwykla szkolna historié, „Magazyn Wilenski” 1995, nr 7-8, s. 3-8. Lisiewicz J., Tradycje nowe i powroty, „Magazyn Wilenski” 1995, nr 10, s. 9-10, 16-19. List Polaka z Litwy. Przez 50 lat niepamiętaliscie, že istniejemy a teraz chcecie na nos zbic kapital, „Gazeta Wyborcza” 1989, nr 99, s. 6 . Litwini w Polsce. Polacy na Litwie 1994, Warszawa -Wilno 1995. Liutikas V., Mokyklos nacionalumogynėjas, „Tarybinis Mokytojas” 1988, nr 79, s. 2. LKP skaičiais 1981-1985, red. J. Čaplikas, Vilnius 1985. Luczaj A., Powstanie wilehskie ijego epilog, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 31. Lossowski P., Litwa a sprawy polskie 1939-1940, Warszawa 1985. Lossowski R, Mniejszoščpobka na Litwie, „ Sprawy Miçdzynardowe" 1992, nr 7-12, s. 69-88. Lossowski R, Polska-Litwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991. Lossowski R, Skąd Litu>ini wracajq?, „Przegląd Tygodniowy” 1989, nr 19.

BIBLIOGRAFIA

359

Maciąg W., Notatki wiletiskie, „Žycie Literackie” 1957, nr 26, s. 5. Mackiewiczowa J., Polacy na Litwie w latach II wojtty iwiatowej, Bydgoszcz b.d. Malinowski L., U sqsiaddw za miedzq, „Poznaj Swiat” 1959, nr 2, s. 30-32. Maniuszis I., Radziecka Litwa w przededniu 50-lecia Z S R R , „Žycie Warszawy” 1972, nr 143, s. 3. Martinkunas V., Klaidas reikia taisyti, „Tarybinis Mokytojas” 1988, nr 77, s. 2. Maryanski A., Stan i rozmieszczenie mniejszošci polskiej w Z SR R , „Czasopismo Geogr ficzne”, 1974, nr 1. Maryanski A., Struktūra narodowos'cioiva ludnošci Z S R R w 1977 r., „Czasopismo Geogn; ficzne” 1971, z. 4. Mędelska J.Język polski na Litwie w dziewiqtym dziesięcioleciu X X wieku, Bydgoszcz 1993. Miklaszewicz L, Hlebowicz A., Archidiecezja wileriska w Litewskiej SRR 1944-1953. Hierarchia - kler - struktūra, „Przegląd Wschodni”, t. Ill, z. 3, 1994, s. 497-506. Milobędzka B., «Czerwony Sztandar» - zwierciadlo kultury, „Poglądy” 1979, nr 21, s. 2-3. Minkevičius J., Katolicyzm a problematyka narodu, ..Czlowiek i Swiatopogląd” 1969, nr 12, s. 104-110. Miškinis P., Lietuvos ir Lenkijos santykiu raida po II pasaulio karo, „ Lietuvos TSR Mokslu Akademijos Darbai” serija A, 1970, t. 1, s. 65-78. Mirski Jozef, Stnutne spraury w Wilnie, „Kultūra” [Paryž] 1986, nr 9, s. 103-106. Mniejszošci polskie i Polonia w ZSRR, pod red. H. Kubiaka, T. Palecznego, J. Rokickiego. M. Wawrykiewicz, Wroclaw-Warszawa-Krakow' 1992. Mlynski L., Nauczycielepolscy na Litwie, „Žycie Literackie” 1976, nr 45, s. 8 . Mtynski L., Šladami pisarzy. Wpolskiej szkole na radzieckiej Litwie, „ Glos Nauczycielski” 1965, nr 33, s. 9. Moja wiara niejestanipolska, ani litewska, z ks. Kazimierasetn Vaicionisem, proboszczem w Turgielach rozmawia Bronislaw Kotnorowski, „ABC” 1989, nr 8 . Morozow M., Tradycje narodowe a wychowanie patriotyzmu radzieckiego, Wilnius 1951. Mr6 z L.., Problemy etnicztiew Litwie IVschodniej, „Przegląd Wschodni”, 1.1, z. 3,1991, s. 487-506. «M y okazalis» zertwami nie sowsieni czestnoj politiczeskoj igry», - zajawil korrespondentu „R T " bywszyj wtoroj siekrietar’ C K KPL, buduszczij bizniesmien, a nynie biezrabotnyj Wladislaw Szwed, „Raboczaja Tribūna” [Moskwa] 1991, nr 194, s. 2. Myšlinski J., Prasa w języku polskim na Litwie radzieckiej 1940-1966, „Rocznik Historii Czasopismiennictwa Polskiego”, T. VIII: 1968, z. 2, s. 198-219. Myšlinski J., Uwagi o prasie w języku pohkitn ivydawanej na Litwie Radzieckiej (1940-1966j, „Z Dziejow Stosunkow Polsko-Radzieckich”, T.4: 1969, s. 128-135. Nad Niemnem i Baltykiem. Rozu'dj kultury w radzieckiej Litwie, „Kultūra i Ty” 1973, nr 1, s. 44-46. Nagaj M., Centralny kurs dla nauczycieli polskiego z Litewskiej i Ukrainskiej SRR, „ Poionistyka” 1965, nr 5, s. 59.

360

Bibliografia

Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Karköw 1995. Nationalitäten in der UdSSR im Lichte des Parteikongresses und der Volkszählungsergebnise, „ Os­ teuropa” 1981, nr 9/10, s. 812-824. Niwinski R, Okręg Wiletiski A K w latach 1944-194Ü. Warszawa 1999. Nomialny Litwin, žadėti komunistą. Algirdas Brazauskas w rozmowie z A datnem Michnikietn i Palviem Smoletiskim przeprowadzonej w przeddzieh wizyly Aleksandra Kwasniewskiego na Litwie, „Gazeta Wyborcza” 19%, nr 55, s. 8-9. Nowicki Cz., Wilenskie niespodzianki i pordwnu/iui. Wizyta po 25 latach, „Žycie Warszawy” 1970, nr 301, s. 3; 1971, nr 1, s. 4; nr 3, s. 2. Jlcha A., Przechadzki po starym lVilnie, „Przyjazn” 1956, nr 36, s. 9-10. )lcha A., W dolinie Mickiewicza igdzie indziej (O nawiqzanie stosimkdw kulturalnych polskoliteivskich), „Przyjazn” 1956, nr 38, s. 9-10. O polskich szkolach na Litwie i nie t)>lko..... .Kamena” 1988, nr 25, s. 4-5. Ostrowska H., Bycsiewcq, „Magazyn Wilenski” 1992, nr 2, s. 18-19. O scislejszy kontakt z masami, „Czerwony Sztandar” 1954, nr 261. Ostojczyk S., Zasady polityki litewskiej wstosunku do mniejszošci polskicj w Litwie, „Sprawy Narodowosciowe” 1935, nr 5, s. 375. Ostrowska H., Krotki bilatis: co tnamy, a jeszcze miei možemy. Polskie žiobki - przedszkola wtoku realizacji, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 17, s. 3. Oswiata wLudowej Litwie Radzieckiej, „Glos Nauczycielski” 1957, nr 27-28, s. 1. O/ga-Michalski J., Wilno I960 (Fragmentpoematu), „Tygodnik Kulturalny Orka” 1960, nr 51, s. 5. °aluszkiewicz R, Benedyktynki wilehskie w latach terroru,„ Znad Wilii” 1992, nr 19. °amięttiiki Polakdw na Litwie 1945-1995 - Losy pokoleh. Materialy konkursowe, opracowal i wstępem opatrzyl A. Budzynski. Warszawa 1998. Passent D., Skqd Litwini wracajq. Koresp. z Z S R R , ..Polityka” 1976, nr 17, s. 11-15. °astuszewski K., Rozmoivy u stdp zamku Gedymina, Kierunki” 1962, nr 32, s. 7, 11. i'astuszewski K., Wilno Mickiewicza, „Kierunki” 1962, nr 35, s. 5, 8 . Patackas A., Kunigas AmbraziejusJakavonis, Trakai-Vilnius 1993. Piesowicz K., Demograficzne skutki II wojny s'wiatowej, „Studia Demograficzne” 1987, nr 1, s. 103-113. Piesowicz K., Wazniejsze zmiany w zaludnieniu ziem polskich w czasie II wojny šwiatowej, „Studia Demograficzne” 1988, nr 3, s. 77-122. Piesowicz K., Wielkie ruchy migracyjne w latach 1945-1950, Studia Demograficzne” 1988, nr 4, s. 51-89. Pietkiewicz R, Farba T Wspomnienia bylego žolnierza AK, Gdansk 1990. Pietryčiu Lietuva: socialiniai teisiniai aspektai, red. A. Matulionis, E. Krukauskiene, V. Raudeiiunas, Vilnius 1990.

BIBLIOGRAFIA

361

Pini-Suchodolska J., Polski zespöl teatralny w Wtlnie, „Teatr Ludowy” 1965, nr 11, s. 49. Piontek S., Piosenka polska w Wtlnie, „Nadodrze” 1981, nr 3, s. 3. Piotrowiczowa D., Polskie uilniana prasowe,’’Suplement” 1994, nr 31, s. 6-7. Plaszczycki T., Polscy architekci w Wtlnie, „Fundamenty” 1958, nr 33, s. 4. Podgörski W. J., Dwadzieüia lat wspolpracy, „Nowa Szkola” 1979, nr 7-8, s. 55-57. Podgörski W. J., Gt{bsz}’ oddech. Polskie szkoly na Litwie, „Polityka” 1989, nr 11. Podgörski W. J., Litwa - Polska XJX-XX wieku. Wybor esejow, Warszawa 1994. Podgörski W. J., Nauczanie j^zyka polskiegojako ojczystego w Zwiqzku Socjalistycznych Re­ publik Radzieckich, [w:] Szkolnictwo polonijne po II wojnie swiatowej. Przeobrazenia ipc trzeby, podred. A. Koprukowniaka, Lublin 1980, s. 232-246. Podgörski W. J., Post$py oswiaty. Przed 10-rym kursem specjalnytn dla nauczycieli polonistdu zL itw y Radzieckiej, „Czerwony Sztandar” 1978, nr 96, s. 2. Podgörski W. J., Szkolnictwo polskie w ZSRR, [w:] Szkolnictwo polonijne w X X wieku. Studia i rozprauy, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1986, s. 205-221. Podmostko W., Zawsze z mlodziezq, „Czerwony Sztandar” 4 X 1970. Polakowa M., Przyjazn zdobyta niespodzkwanie, „Czerwony Sztandar” 30 IV 1970. Polskie odrodzenie na wschodzie, red. nauKOwa A. Bobryk, J. Jaron, Siedlce 1999. Polskoj$zyczne szkolnictwo na Litwie, oprac. A. Hlebowicz, „Lad” 1988, nr 29, s. 8 . Potröjnyjubileusz Uniwersytetu Wilenskiego,Warmia i Mazury” 1960, nr 1, s. 22-24. Powazne braki gazety «Kolchozowa Iskra», „Czerwona Gwiazda” 1952, nr 129, s. 2. Pozostawione historii. Litwini oPolsce i Polakach, pod red. K. Korzeniewskiej, V. Sirutaviciusa, Krakow 1999. PoZarskas M., Rozivöj kultury na Litwie Radzieckiej w szdstej pi^ciolatce, Wilnius 1957. Poiarskas M., Stosunki Litwy Radzieckiej i Pohki Ludowej, Kaunas 1974. Pozarskas M., Wspdlpraca przyjacidl zrodzona przez socjaliztn, Kaunas 1984. Pracz ideologicznq na szczebel centralnego zadania, „Czerwony Sztandar” 1960, nr 233. Prosa musi byc swobodnq. «Galwie» -gazetq rejonu trockiego, „Galwie” 1989, nr 142, s. 1. Prejszkas K., Socjalistyczna Litwa, „ Swiat i Zycie” 1954, nr 26, s. 1. Problemy Polaköw na Litwie, „Tydzien Polski” z 7 II 1981, s. 2. Proboszcz z Mejszagoly, z ks. pralatemJdzefem Obr^bskim rozmawia Adam Hlebowicz, „Niedziela” 1989, nr 35. Program szkol osmioletnich. Jqzyk polski i literatura kl. V-VIII, Kaunas 1965. Programy ogolnoksztalcqcych szköl srednich. Historia Polski kl. Vt VIII, IX, Vilnius 1989. Programy ogölnoksztalcqcych szkol fadnich. J^zyk polski i literatura klasy V-XII, Kaunas 1989. Prosvescenie i kultura Litovskoj SRR. Statisticeskij sbomik, Vilnius 1964. Przeobrazenia ustrojowe w republikach dawnego Z S R R , pod red. E. Zielinskiego, Warszawa 1993.

362

Bibliografia

Puciato G., Wilno po dziesi?ciu latach, „ Kronika” 1936, nr 20, s. 1. Pytlarczyk K., Wykaz czasopism wjezyku polskim wydawanych w latach 1939-1941 oraz 1944-1945 na terenieLitwy, Bialorusi i Ukrainy,,, Biuletyn Informacyjny Studiöw z Dziejow Stosunkow Polsko-Radzieckich” 1966, nr 2, s. 44-49. Renik K., Podpolnicy, Warszawa 1991. .?./vesz L., Volk aus 100 Nationalitäten. Die sowjetische Minderheitenfrage, Bern 1983 Rigby T. H., Communist Party Membership in the U.S.S.R. 1917-1967, Princeton 1968. Kozczenko M., Chlubnyjubileusz, „Czerwony Sztandar” 5 X 1975. Rulka J., Stare i nowe Wilno, „Pomorze” 1972, nr 24, s.7. Rymowicz I., «U mnic i koh zatahczy». Rozmow$ przeprowadzila Katarzyna Nazarewicz, „Sztandar Mlodych” 1986, nr 213, s. 8 . Sariusz-Wolski M., Dusa brzegi, „Przegl^d Tygodniowy” 1989, nr 46, s. 7. Sawicka E., N a placu Gedymina, „ Polityka” 1988, nr 45, s. 11. Sawiel J., Szkola w Butrimonisie, „Szalcza” 1991, nr 67, s. 1. Sawiel J., Szkoly napoczqtku roku szkolnego, „Szalcza” 1992, nr 121, s. 3. Sawiel J., Zantykajq niektdreprzedszkola, „Szalcza” 1992, nr 5, s. 3. Siedlecki J., Losy Polakdw w Z S R R w latach 1939-1986, Londyn 1987. Siedlecki Z., Z podrdzy po ZSRR: Sprawy wilehskie, „Trybuna Ludu” 1956, nr 61, s. 4. Sienkiewicz J., Ilu jest Polakdw na Litwie? Spis ludnos'ci w 1989 roku w Republice Litewskiej zostal sfalszowany; „Lad” 1992, nr 3 z 19 1, s. 5. Sienkiewicz J., Nasza racja stanu. Wyborpublikacji 1988-1998, Torun 2000. Sienkiewicz J., Polacy na Litwie, „Tygodnik Solidamosc” 1989, nr 17. Sienkiewicz J., Polonia radziecka: definicja, problemy isposoby ich rozwiqzania, „Czerwony Sztandar” 1989, nr 12. Sienkiewicz M., Tydzieh wpodrdzy, „Przekröj” 1976, nr 1653, s. 8-9, 22-23. Sikorski R., Lithuanian Polespledge allegiance to the Kremlin, „ The Sunday Telegraph” z 8 lipca 1990. Sirijos-Gira V., Mozaika wilehska, „Zycie Warszawy” 1970, nr 165, s. 6 . Sitarski A. P., Stan obecny Kos'ciola katolickiego na Litwie, „Chrzescijanin w Swiecie” 1987, nr 171, s. 77-87. Skalski E., Wilno - miasto i ludzie, „ Widnokr?gi” 1963, nr 8 , s. 6-10. Skargis A. I., Rozwdj szkolnictwa zawodowego w Litewskiej SR R , „ Szkola Zawodowa” 1962, nr 3, s. 52-54. Slaninaite E., Waitiekus S., Wyzsze studia, a szanse absolwentdw szkol Wilehszczyzny, „K u­ rier Wilenski” 1990, nr 94, s. 3. Snarski W., Notatki z kraju Gedymina, ,JContrasty” 1956, nr 5, s. 6 ; nr 6 , s. 6 ; nr 8 , s. 5.

BIBLIOGRAFIA

363

Spojrzenie z Wilniusu. (Problemy os'wiaty w rejonie szalczininkajskim), „Szalcza” 1992,

nr 111, s. 2. Spoleczehstwo bialoruskie, liteu'skie i polskie na ziemiach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (Bialorus zachodnia i Litwa wschodnia) w latach 1939-1941, pod red. M. Gizejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995. Spor o polskiegminy. Wypowiedzi Polaköw i Litwinöw, „Gazeta Wyborcza” 1989, nr 49. s. 6 . Srebrakowski A., Liczba Polaköw na Litwie wedlugspisu ludnošci z 27 maja 1942 roku, „ Wroclawskie Studia Wschodnie”, T. 1, Wroclaw 1997, s. 169-184. Srebrakowski A., Polac)>litewscy wobec Kotnunistycznej Partii L itu yi komunizmu, [w:] IVroclawskie Studia z Historii Najnowszej, t. VII, pod red. W. Wrzesinskiego, Wroclaw 1999, s. 251-270. Srebrakowski A., Polacy w Komunistycznej Partii Lituy, „ Magazyn Wilenski” 1992, nr 5-6, s. 2-3. Srebrakowski A., Polacy z Litwy, „Karta” 1992, nr 7, s. 46-55. Srebrakowski A., Prosa polska w latach powojennych na Litwie, „Znad Wilii” 1993, nr 20, s. 5. Srebrakowski A., Przemiany w szkolach polskich na Litwie w latach 1939-1989, ze szczegolnym uivzględnieniem programų nauczania i podręcznikow, [w:] Szkolnictwo polskie na Lit­ wie, pod red. A. Szerląg, Wroclaw 1998, s. 27-46. Srebrakowski A., Publikacje ksiqzkowe w języku polskim uydawane przez litetoskie ojicyny panstwowe 1944-1990, [w:] Wroclawskie Studia z Historii Najnowszej, t. VI, pod red. W. Wrzesinskiego, Wroclaw 1998, s. 235-246. Srebrakowski A., Liczba Polaköw w Z S R R w swietle oficjalnych statystyk radzieckich, [w:] Mniejszos'ci narodowe i religijne w Europie Š rodkowo-Wschodniej w swietle statystyk X IX iX X w ieku , red. naukowa Z. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995, s. 75-97. Srebrakowski A., Sponad Wilii cichychjai, „Kurier Polonijny” 1989, nr 2, s. 8 . Srebrakowski A., Statystyczny portret Polaköw z Litwy. (Na podstawie oficjalnych danych stat)>stycznych), Įw:] Mniejszos'ci narodowe i religijne w Europie Šrodkowo-\Vschodniej wsii'ietle statystykXIX i X X wieku, red. naukowa Z. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995, s. 119-137. Srebrakowski A., Szkolnictuw polskojęzycznc na Litwie w latach 1944-1991, [w:] Problemy ksztalcenia Polaköw ze Wschodu, wstęp i redakeja J. Mazur, Lublin 1992, s. 55-66. Staar Richard F., Weltkommunistnus 1980/81, „Osteuropa” 1981, z.7, s. 582. Stanaitis A., Stankūniene E., Vilniausgyventoju dinamika X X a. Antroje puseje, „ Geografija” T. XVII, Vilnius 1981, s. 109-122. Stempkowska H., «Wdia» tna 30 lat, „Kurier Polonijny” 1985, nr 179, s. 4. Stieda E., Die Bevölkerung des Generalbezirks Litauen, „Ostland” [Ryga] 1942, nr 6 , s. 18-22. Stoberski Z., Polacy i Litwini, „ Polityka” 1966, nr 50, s. 1. Strohska A., Bliskoščnie dopodzielenia, „Polityka” 1978, nr 39, s. 9. Stronska A.,Jak zostac Polakiem?, „Odrodzenie” 1989, nr 16.

364

Bibliografia

Stroriska A., Korespondencja z trzech republik. Biaiorus. Litwa. Ukraina, „ Polityka" 1980, nr 7, s. 1 2 . Stronska A., Miasto Vilnius, „Kontrasty" 1980, nr 10, s. 13-17; nr 11, s. 17-20. Slronska A., Nasz sqsiad Lietuva. Koresp. z Z S R R , „ Polityka” 1976, nr 234, s. 4; nr 249, s. 1 . Strzelczyk J., Polacy na Litwie, „ Konfrontacje" 1988, nr 9. Stundzis M. R., Brada zza Niemna, „Žycie Warszawy" 1957, nr 149, s. 3. Surgailis G., Lietuva ir Lenkija: Pokario emigracijosproblemos, „ Kommunistas" 1989, nr 10, s.75-81. Surwilo J., Scena polska nad Wiliq. 30 lat Polskiego teatru w Wilnie (przy b. Palacu Kultury Kolęjarzy) 1965-1995, Wilno 1995. Surwilo J., Zostali tu z narni na dobre i zle. Losyprzedstawicieliprzedwojentiej inteligencji Wilna i Wilenszczyzny po 1944, Wilno 2000. System oswiaty rejonu trakajskiego w 1989-90 roku szkolnym, „Galwie" 1989, nr 154, s. 2,4. Szejnert M., Wileriskie spotkania, „Tygodnik Kulturalny" 1970, nr 48, s. 2,9; nr 49-50, s. 6-7. Szerzej osurietlacprzygotowania do wyborow, „Czerwony Sztandar" 1957, nr 43. Szewczyk W., Nad Wiliq i Niemnem, „ Poglądy" 1967, nr 21, s. 11 -12. Szewczyk W., Wieczory wileriskie, „Žycie Literackie" 1967, nr 45, s. 13. Szynkowski T , To wszystko Ojczyzna. SzesY wiekow kosciola i parafti Mejszagola. Od ks. kanonika Mikolaja do ks. pralataJozefą, Wilno 1999. Szypowska L, Nauczyciele z Litwy w Polsce, „ Polonislyka" 1965, z .l, s. 61 . Šeinius I., Czeru'ony potop. Litwa w okresieX 1939- X 1940, Warszawa 1998. Swietlikowski P., Wolalo nas Wilno. Z dziejow Garnizonu Miejskiego Artnii Krajowej Okręgu Wilenskiego, Poznan 1991. Ternaty polsko-litewskie. Ilistoria-Literatura-Edukacja, pod red. R. Traby, Olsztyn 1999. Tomasevičiene S., Pod wezwaniem sw. Katarzyny, „ Kobieta" 1990, nr 9, s. 4-5. Tomaszewska T., «Bronimy tych, ktorzy pracujq» - stwierdzili uczestnicy plenum Solecznickiego KR KPL, „Ojczyzna" 1991, nr 21, s. 2. Tomaszewski L., Kronika Wilenska 1939-1941, Warszawa 1989. Tomaszewski L., Kronika wilenska 1941-1945. Zdziejou> Polskiego Panstwa Podziernnego, Warszawa 1992. Tomaszewski L. Wilenszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1999. Topolska B., Polacy w Wielkim Księstu'ie Litewskim w X V l-X V III w., „Lithuano-Slavica Posnaniensia", T. 2: 1987, s. 147-166. Towards a Civic Societ)'. The Baltic Media’s Long Road to Freedom, Tartu 1993. Tronski B., Wileriskie spotkania. Kor. z Wilna, „Trybuna Ludu" 1965, nr 62, s. 6 . Tronski B., Wileriskiezapiski, „Przyjazn" 1956, nr 13-14, s. 7; nr 15, s. 12.

BIBLIOGRAFIA

365

Tronski B., Z wilenskiego notatnika, „Przedpole” 1956, nr 3, s. 1-2. Tronski B., Z ivilehskiego notatnika, „Widnokrąg” 1956, nr 13-14, s. 2-3. Trzydziešcipracowitych lat. Rozmoiva z naczelnym redaktorėm «Czenvonegp Sztandaru», „ Przyjažn” 1983, nr 26, s. 3, 6 . Turska H., O powstaniu polskich obszardwjęzykoįvych na Wilehszczyznie, Vilnius 1995 [tytul tež w języku rosyjskim; tekst polski, litewski i rosyjski]. Urbanczyk S., Początkipolskiego dialektu na ¡Vilenszczyžnie, „Slavia Orientalis” 1968, nr 3, s. 433-436. Urbonas V., Lietuviu periodinė spauda. Raidos istorija ir dabartis, Vilnius 1995. Urbonas V , Respublikos žurnalu sistema. Dabartis ir perspektyvos, Vilnius 1989. Vaitiekūnas S., Lietuvos teritorija irgyventojai, Vilnius 1998. Vaitiekus S., Polacy Litivy. Informacja statystyczno-analityczna o položeniu i sytuacji žycioivej polskiej mniejszos'ci w Republice Litewskiej, Wilno 1995. Venckunas V., Repatriacija i Lenkiją, „Pasaulis” 1990. nr 22, s. 17. Vilniaus miesto istorija nuo spalio revolucijos iki dabartinie diene, red. H. Šadžius, R. Žepkaite, J. Žiugžda, Vilnius 1972. Wachowicz B., Nad Wi\ią, „ Swiat” 1962, nr 20, s. 14-15. Wamenska M., Między ¡Vilią a Niemnem: Daine - po liteivsku znaczy piesn, „Trybuna Ludu” 1957, nr 65, s. 6 . Wamenska M., Nad ¡Vilią i ¡Vletiką, „Stolica” 1957, nr 28, s. 6 - 8 . Wasilewski J.,^1 labędž ocalat..., „Tygodnik Kulturalny” 1963, nr 11, s. 4, 6 . Wasilcwski W., Czenvone rože i tulipany. Korespondecja z Litwy, „ Trybuna Ludu” 1959, nr 99, s. 8 . Wasilewski W.,Nad Niemnem i ¡Vilią, „Trybuna Ludu” 1959, nr 91, s. 6 . Waszczuk E., Korespondencja z ¡Vilna, „Žycie Warszawy” 1973, nr 168, s. 8 ; nr 173/174, s. 10; nr 181, s. 5. Waszczuk E., Polskie szkoly i chory w ¡Vilnie, „Žycie Warszawy” 1959, nr 87, s. 4. Waszczuk E., Wposzukiwaniu Polakow. IVizyta w ¡Vilnie, „Žycie Warszawy” 1959, nr 75, s. 2 . Widacki J., Edukacja spolecznosci polskiej na Litwie, „Suplement” 1994, nr 31, s. 13. Wieczerska J., Kraj, ktdrysię szanuje. Dni Literatury Polskiej, „Czas” 1978, nr 41, s. 28. Wiejski czytelnik o swoim dzienniku, „Czerwony Sztandar” 1978, nr 74, s. 2. Wilczur J., Kasiu kochanaž Ty, „Tygodnik Demokratyczny” 1974, nr 18, s. 6-7. Wildziunas J., ¡Vilna dzis ijutro, „ Rzeczywistosc” 1956, nr 27, s. 3. Wilno jako ognisko oswiaty wlatach pro'by (1939-1945). Swiadectwa czasu zebraly i opracowaly E. Feliksiak i M. Skorko-Baranska, Biafystok 1994. Wolkonowski J., Okręg Wiletiski Ziviązku ¡Vaiki Zbrojnej - Armii Krajowej wlatach 1939-1945, Warszawa 1996.

366

Bibliografia

Woroszylski W., Odwiedzitiy w Wilnie (Spotkania z Palakami) , „Žycie Warszawy” 1955, nr 261, s. 5. Wozniakowski K., Ludnošc polska w Z S R R po II wojnie iwiatowej (stati i roztnieszczenie), [w:] Liczba i roztnieszczenie Polakdw w swiecie, pod red. W. Wrzesiriskiego, cz. 2, Wroc­ law 1985, s. 399-412. Wožniakowski К „Obchody mickiewiczowskie w Wilnie w roku i 940, „Ruch Literacki” 1974, z.#5 ,s. 315-318. Wozniakowski K., Od SS-Kdo Z P L %„ Akcent” 1990, nr 1-2, s. 203-215. Wozniakowski K., Polska literatūra Wiletiszczyztiy 1944-1984, Wroclaw 1985. Wozniakowski K., Poczqtek drogi. Od Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polakdw na Litwie do Zwiqzku Polakdw na Litwie, [w:] Wilno-Wtlenszczyzna jako krajobraz i s’rodowisko wielu kultur, Тош II, pod red. E. Feliksiak. Bialyslok 1992, s. 333-378. Wozniakowski K., Wspolczesnypolski teatramatorski w Z S R R . Szkic iiifonnacyjny, „Pamiętnik Teatralny” 1981,z.l,s. 139-160. Wöjcik J., Centraltiy kurs dla nauczycielijęzykapolskicgp z Litewskiej i Ukrainskiej S R R ,„ Polonistyka” 1966, nr 6 , s. 56-58. Wpierwszych szeregach, „Ojczyzna Radziecka” 1960. nr 1000 z 14 XII, s. 2. Wpoiskach konstruktiwnogopodchoda, „Echo Litvy” 1990, nr 91, s. 2. Wraga R. [pseud. J. Niezbrzycki], Sowiecka doktryna w sprawach tiarodowosciouych, Londyn 1949. Wspolczestia polska poezja Wiletiszczyztiy, wybör i opracowanie J. Kajtoch, K. Wozniakow­ ski, Warszawa 1986. Wysepki polskosci / u^nviad z W. Czeczotetn/, „Kontrasly" 1983, nr 12, s. 12. Zalihski W., Žycie muzyczne w Иtynie, „Ruch Muzyczny” 1960, nr 10/11, s. 15. Zatozennia teorii asytnilacji, praca zbiorowa pod redakcją H. Kubiaka, А. K. Palucha, Wroc­ law 1980. Zapolskiene A., Dyskusjeprzy okrqglytn stole, „ Galwie" 1989, nr 8 6 , s. 1. Zarcwicz K., N a zietni litewskiej, „ W Obronie Pokoju" 1954, nr 1, s. 115-119. Zawadzki Cz., «Ja znam tengrod...», „Odglosy” 1958, nr 44, s. 8-9. Zawsze hyd osobowo/ciq. Rozmowę przeprowadzila R. Czechowicz, „Szalcza” 1992, nr 121, s .2 . Zbijewska K.. Litewskiezapiski teatralne, „Teatr** 1956, nr 6 , s. 13-16. Zlobin S., О KPL, KPZR i jeszcze о czymd, „ Szalcza” 1991, nr 9, s. 2, 4. Znajdzilowska B., Grejs L., Gudele - wieipod tniastetn, „ Žycie Warszawy” 1971, nr 237, s. 6 . Znajdzilowska B.. Grejs L., Przyjazii niejedtio та itnię, „ Žycie Warszawy” 1971, nr 229, s. 2. Z. K., Nauczyciele z Wilenszczyzny w Polsce, „Polonistyka” 1969, nr 6 , s. 73-74. Z okazji jubileuszu 40-lecia Redakcji Podręcznikow w języku polskim roztnawiamy z jej kierowniczkq Paniq Lucjq Pocewicziene, „Magazyn Wilenski” 1991, nr 11, s. 10-11.

BIBLIOGRAFIA

367

Zovvczak M., Kultūra religijna polshiej wsi na Litivie. Raport z badan prowadzonych w rejonie unlefiskim, w Upcu 1990 r., „Przegląd Wschodni”, T. I, z. 1, 1991, s. 527-556. Ženkievvicz J., Ziemianstivo polskie w republice Liteivskiej w okresie międzyu’ojcnnytn, Tonui 1998. Žepkaite R., Vilniaus istorijos atkarpa 1939 m. spalio 27 d. - 1940 m. birželio 15d., Vilnius 1990. Zyivotjak slonce. Wspomnienia księdza pralataJozefą Obrębskiego, spisal i opracovval J. Sienkiewicz, Wilno 1996.

SPIS TABEL Tabela 1. Liczba ludnosci guberni wilenskiej w 1897 r. vvedtugjęzyka ojczystego.................. 28 Tabela 2. Liczba i procent Polaków oraz Litwinów w okręgach „Ober-Ostu” ......................... 30 Tabela 3. Porównanie liczby niektórych narodowosci na Litwie w okresie międzywojennym podawanych w litewskich publikacjach urzędoNvych oraz obliczonych przez Polaków..........................................................1" 7 Tabela 4. Porównanie liczby i procentu Polaków mieszkających na Litwie w okresie międzywojennym podawanych przez Litwinów i Polaków.....................33 Tabela 5. Zmiany w szkolnictwiepolskim na Litwie w latach 1926-1929................................ O Tabela 6 . Sklad narodowosciowy osób deportowanych z Litwy w latach 1939-1941............. 66 Tabela 7. Liczba ludnosci Litwy wedhig spisu z 27 V 1942......................................................71 Tabela 8 . Liczba osób, które skorzystafy z možliwosci ewakuacji do Polski w okresie od momentu podpisama ukladu o ewakuacji do dnia 1 listopada 1946 (Dane zweryfikowane przez stronę polską i litewską).............................................. 98 Tabela 9. Porównanie danych o liczbie ewakuowanych Poiaków z Litwy zawartych w akcie zakoñczenia ewakuacji oraz w pracy J. Czemiakiewicza......... 9? Tabela 10. Podzial osób ewakuowanych z Litewskiej SRR w latach 1945-1947 wedhig narodowosci, z zaznaezeniem rejonu ewakuacji (Zestawienie J. Czemiakiewicza)........................................................................101 Tabela 11. Struktūra spoleczna ludnosci ewakuowanej z Litewskiej SRR (Zestawienie J. Czemiakiewicza).........................................................................102 Tabela 12. Struktūra wiekowa ludnosci ewakuowanej z Litewskiej SRR (Zestawienie wg. J. Czemiakiewicza).................................................................. 103 Tabela 13. Transfer ludnosci polskiej z Litwy w latach 1955-1959......................................... 104 Tabela 14. Liczba i procent Polaków w pos/czególnych republikach ZSRR wedhig danych spisu ludnosci z 1959 roku.........................................................123 Tabela 15. Sklad narodowosciowy Litwy pohidniowo-wschodniej wedhig spisu z roku 1959 (podzial administracyjny z tamtego okresu)............. 125 Tabela 16. Liczba i procent Polaków w poszczególnych rejonach Litwy, w latach 1959-1989.................................... 126 Tabela 17. Liczba i procent ludnosci polskiej oraz litewskiej w rejonie trockim wedtug spisu z 1959 roku przy podziale administracyjnym zroku 1959 oraz z roku 1989............................................................................... 128 Tabela 18. Zmiana liczby mieszkariców Wilna w latach 1897-1989....................................... 129 Tabela 19. Zmiana procentu glównych narodowosci Wilna w latach 1959-1989..................¿31

Tabela 20. Liczba giównych narodowosci rejonu wileñskiego w laiach 1959-1989............. 132 Tabela 21. Liczba giównych narodowosci rejonu solecznickiego w latach 1959-1989.........133 Tabela 22. Liczba giównych narodowosci rejonu trockiego w latach 1959-1989................. 133 Tabela 23. Liczba giównych narodowosci rejonu swięcianskiego w latach 1959-1989.........133 Tabela 24. Porównanie procentu Polaków i Litwinów w rejonie wileñskim wykazanego w spisie 1989 roku oraz danych samorządu tego rejonu..................138 Tabela 25. Podziat najliczniejszych narodowosci Litwy wedhig miejsca urodzenia.............. 139 Tabela 26. Podzial Polaków na Litwie wedhig miejsca zamieszkania.....................................141 Tabela 27. Podzial procentowy pracujących mieszkañców Litwy, róznych narodowosci na pracowników umyslowych i fízycznych..................... 142 Tabela 28. Podzial procentowy pracujących mieszkañców Wilna, róznych narodowosci na pracowników umyslowych i fízycznych..................... 142 Tabela 29. Procentowy podziat giównych narodowosci Litwy wedlug miejsca zatrudnienia. (Porównanie danych z lat 1979 i 1989)............... 143 1abela 30. Liczba absoKventów polskich grup w Wileñskim Pañstwowym Instytucie Pedagogicznym. (Studia dzienne)..........144 Tabela 31. Podzial narodowosci Litwy wedlug procentu osób mających vvyžsze wyksztalcenie. (Dane w procentach).....................................145 Tabela 32. Podzial narodowosci Litwy wedlug procentu osób mających wyksztalcenie niepelne šrednie, srednie i niepetne wyžsze. (Dane w procentach)................... 146 Tabela 33. Liczba uczniów pobierających naukę w języku polskim, w szkolach pañstwow'ych na Litwie w latach 1944-1991 ................................... 155 Tabela 34. Porównanie wielkosci procentu ludnošci danėj narodowosci w rejonach gdzie dzialają polskie klasy, do procentu osób uczących się w poszczegolnychjęzykach. (Rok szkolny 1979/80)..........................................163 Cábela 35. Porównanie wielkosci procentu ludnošci danėj narodowosci w rejonach gdzie dzialają polskie klasy, do procentu osób uczących się w poszczegolnychjęzykach. (Rok szkolny 1989/90)..........................................164 labela 36. Liczba ksiąžek wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990..................177 Tabela 37. Liczba czasopism wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990.............195 Tabela 38. Podzial Polaków na Litwie wedlug deklarowanego języka ojczystego...............236 Tabela 39. Stopieñ uznawaniajęzyka swojej narodowosci za ojczysty przez rózne narodowoáci Litwy w latach 1959-1989. (Dane w procentach.)........................237 Tabela 40. Stopieñ uznawaniajęzyka polskiego za ojczysty przez Polaków w rožnych republikach radzieckich w latach 1959-1989. (Dane w procentach)................ 239

Tabela 41. Stopieñ uznawania j?zyka polskiego za ojczysty przez Polaków na wsi i w miastach Litewskiej SRR, w latach 1959-1989. (Dañe w procentach)........ 241 Tabela 42. Ma&eñstwa zawarte na Litwie w roku 1990.........................................................242 Tabela 43. Procent dzieci urodzonych przez matki maj^ce m$za innej narodowosci niz wlasna....................................................... 244 Tabela 44. Stopieñ swobodnego poslugiwania si§ drugim j^zykiem obok ojczystego przez Polaków na Litwie. (Dañe w procentach)...................... 245 Tabela 45. Sklad narodowosciowy KPL w latach 1945-1990................................................251 Tabela 46. Podzial mieszkañców Litwy wedlug wielkosci procentu czlonków KPL wsród danej narodowosci...........................................................254 Tabela 47. Podzial etatowych pracowników KC KPL oraz Gorkomów i Gorrajkomów KPL wedlug narodowosci...............................257 Tabela 48. Podzial etatowych pracowników Rajkomów KPL wedlug narodowosci............ 257 Tabela 49. Sklad narodowosciowy kadr partyjnych KC KPL oraz jej gorkomów i gorrajkomów.................................................................... 258 Tabela 50. Sklad narodowosciowy kadr partyjnych rajkomów KPL.................................... 259 Tabela 51. Sklad narodowoáciowy Niezaleznej Komunistycznej Partii Litwy (NKPL) stannadzieñ 1 X 1990r.................................................................................... 269 Tabela 52. Sklad narodowosciowy Demokratycznej Partii Pracy (DPP) (powstalej na bazie Niezaleznej Komunistycznej Partii Litwy) stan na dzieñ 13I II 1991 r...................................................................................270 Tabela 53. Ilustracja procesu przcchodzenia Polaków z Niezaleznej Komunistycznej Partii Litwy (NKPL) do powstalej na jej bazie Demokratycznej Partii Pracy (DPP). (Dañe día glównych miast i wybranych rejonów)............................................... 270 Tabela 54. Porównanie cz?stotliwosci ucz^szczania na nabozeñstwa przez Polaków i Litwinów, na podstawie badañ ankietowych z wrzesnia 1994..........................284

SPIS WYKRESOW Wykres i. Zmiana sldadu narodowosciowego Wilna w latach 1897-1989............................130 Wykres 2. Zmiana liczby mieszkancow w rejonie wilenskim, w latach 1959-1989................134 Wykres 3. Liczba glownych narodowosci rejonu solecznickiego w latach 1959-1989........134 Wykres 4 . Zmiana liczby mieszkancow Solecznik w latach 1959-1989................................. 135 Wykres 5. Liczba glownych narodowosci rejonu trockiego w latach 1959-1989................. 135 Wykres 6 . Liczba glownych narodowosci rejonu swi?ciariskiego w latach 1959-1989.........136 Wykres 7. Liczba ucz^cych si? po polsku w szkolach panstwowych na Litwie w latach 1944-1991 ................................... 156 Wykres 8 . Liczba i naklad ksi^zek wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990..................................................:........................176 Wykres 9. Liczba ksi^ek wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990............... 178 Wykres 10. Liczba czasopism wydawanych po polsku na Litwie w latach 1944-1990.........194 Wykres 11. Podzial Polakow na Litwie wedlug deklarowanegoj?zyka ojczystego............237 Wykres 12. Stopien uznawania j?zyka swojej narodowosci za ojczysty przez rozne narodowosci Litwy w latach 1959-1989....................................... 238 Wykres 13. Znajomosc j?zyka ojczystego przez Polakow w roznych republikach radzieckich, w latach 1959-1989.................................. 240 Wykres

14. Osoby, ktore w

1990 roku zawarly zwi^zek malzenski z przedstawicielem innej narodowosci niz wlasna........................................... 243

Wykres 15. Procent dzieci urodzonych w latach 1985-1990 przez matki maj^ce m?za innej narodowosci.....................................................................244 Wykres 16. Stopien swobodnego poslugiwania si? drugimj?zykiem...................................246 Wykres 17. Liczba i procent Polakow w Komunistycznej Partii Litwy..................................253 Wykres 18. Stopien „upartyjnienia” glownych narodowosci Litwy.................................... 254

SPIS MAP (тару wykonal Grzegorz Wysocki) Мара 1. Tereny obj?te post?powaniem wyborczym do Sejmu Wilenskiego...........................34 Mapa 2. Polacy na Litwie wedlug spisu z 1989 r.................................................................... 137

SPIS ILUSTRACJI Ilustracja 1. Alegoria Wilna uciskanego przez Polaköw......................................................... 35 Ilustracja 2. Medai karykatura dla uczestniköw „buntu” gen. Zeligowskiego........................ 45 Ilustracja 3. Antypolska karykatura zestawiająca godla obu panstw......................................47 Ilustracja 4. Litewski marsz na Wilno......................................................................................55 Ilustracja 5. Litwini w marszu na Wilno...................................................................................56 Oustracja 6 . Rosjanie wycofujący się z Wilna......................................................................... 56 Ilustracja 7. Fotokopiajednodniöwki „Nasza Depesza”..........................................................59 Ilustracja 8 . Warunki nauki uczniöw polskiej 19 szkoly šredniej w czasie, kiedy byla pozbawiona wlasnego lokalu i korzystala z gosciny litewskiej szkoly šredniej na Zwierzyncu w Wilnie...........................................161 Ilustracja 9. Plakat informacyjny o zapisach do szkoly polskiej............................................ 166 Ilustracja 10. Fragment podręcznika „Czytanki” dla klasy I szkoly podstawowej na Litwie. Wydanie z 1985 roku...................................................................168 Ilustracja 11. Fragment podręcznika „Czytanki” dla klasy I szkoly podstawowej na Litwie. Wydanie z 1985 roku....................................................................168 Ilustracja 12. Okladki ksiąžek................................................................................................181 Ilustracja 13. Tytuiy niektörych czasopism w języku polskim ukazujących się na Litwie w latach 50.......................................................... 204 Ilustracja 14. Plakaty z lat 50. zachęcające do prenumeraty dziennika „Czerwony Sztandar”................................................................... 208 Ilustracja 15. Plakat z 1959 roku zachęcający do prenumeraty dziennika „Czerwony Sztandar”.................................................................... 209 Ilustracja 16. Ulotkareklamowa„Czerwonego Sztandaru”...................................................210 Ilustracja 17. Plakaty reklamowe z lat 50. i 60. zachęcające do prenumeraty dziennika „Czerwony Sztandar”............................................211 Ilustracja 18. Gazeta „Elfowiec”........................................................................................... 213 Ilustracja 19. Pierwszy sklad zespolu „Wilia”. Zdjęcie z 1957 r.............................................226 Ilustracja 20. „Wilenka” - pierwszy dziecięcy zespol folklorystyczny dzialający od 1972 r...................................................................................... 230 Ilustracja 21. Ks. Jözef Obrębski (w šrodku), ks. Amoni Chomicki (z lewej), ks. Adolf Trusewicz(z prawej)...................................................................... 276 Ilustracja 22. Pierwsza komunia w dniu 6 lipca 1969 r. w parafii księdza Jozefą Obrębskiego w Mejszagole.....................................280

Ilustracja 23. Karta rejestracyjna czlonka SS KPL................................................................ 294 Ilustracja 24. Zaproszenie na konferencję wileñskiego SS KPL............................................ 296 Ilustracja 25. Obrady 1Zjazdu ZPL....................................................................................... 298 Ilustracja 26. Obrady I Zjazdu ZPL....................................................................................... 298

♦

INDEKS NAZWISK

A Abigalowa J. —282 Abraham W - 23 Abramauskas Stasys - 302 Abramowicz Witold - 58 Abramowicz Wladyslaw - 221, 223 Achramowicz Zinajda - 185 Adamczuk L . - 285 Adamowicz Maria - 186 Adamowicz W. - 154 Agajew A. - 121, 351 Akinczo A. - 351 Aksamitas P - 283 Albin Janusz - 13-14, 351 A ld y s P - 351 Alechno .Vi. —351 Aleksandravičius Petras - 114 Aliulis K -351 Ancerewicz Czeslaw - 84 Ancuio A. - 351 Andrejew I. - 201 Andruszkiewicz J. - 351 Aniczas J. - 278 Anuszkin - 108 Apenczenko W. S. - 350 Apollonow Arkadij - 8 6 Aronska Maria - 172 Astrauskas Vytautas - 339, 342 Augustinas - 108 B

Bach Jan Sebastian - 224, 225 Baczynski Krzysztof Kamil - 170 Bagdonas A. - 351

Baginski Stanislaw - 58 B ajorA .- 229, 351 Balcewicz Z . - 342 Balčikonis Juozas - 114 Baranowski Waclaw - 173 Barška B. - 229 Bartoszewicz B. - 351 Bartoszewicz M. - 201 Basanavičius Jonas - 26 Basta A licja- 16, 351 Batory Stefan- 2 5 , 62, 84, 119, 175, 200 Batowski Henryk - 54 BaumydJ. - 303 Baužitie J. - 292 Baženska Emilia (Makuszynska) - 49 Baženski Michal - 49 Bechczyc-Rudnicka M. - 351 Bednarski J. - 351 Bekisz Pawel - 287, 321, 326 Beresnevičius P - 252, 254, 256, 257,258, 259, 260 Bėrės' S. —351 Beria Lawrenti - 85, 8 6 Bębnowska Jadwiga - 189 Biberowa B. - 351 Bielicka H a n k a - 6 8 , 75, 152 Bienozow W - 260, 351 Bičiūnas V - 49 Bill Jan-1 8 9 BillikB. -3 5 1 Bilotaite D. - 303 Biržiška Mykolas - 29 Bizan M. - 352 Blaszczyk Grzegorz - 16,23,112, 194,272, 352

★ Osoby, ktôrych nazwiska są wymienione tylko w przypisach i bibliografii, podano tylko z inicjalem imienia oraz zaznaczono kursywą.

376 Blaszczyk P - 352 Bobr)'k A. - 361 Bohdziun - 227 Bojko Alfons - 50 Bolszakow Iwan - 110 Borkowicz J. - 352 Borysowicz Wladyslaw - 249 Boski R. - 352 Brandys Kazimierz - 184 Brandys Marian - 184 Braun Andrzcj - 184 Brazauskas Algirdas - 260, 266 Brazis Romuald - 13, 173, 306, 352 Brensztejn M. - 29, 30 Breslawiskiene L. - 352 Briulanka Karyna - 226 Briulanka Teresa - 226 Brodawski Anicet - 343 Brodowski Leon - 304 Broniewski Wladyslaw - 170, 184 Brozek Andrzej - 10, 11 Brucz Stanislaw - 200, 201 Bruk S.I. - 350 Bryll Emest - 223 Brzozowska L. - 352 Brzozowski Z .S. - 148 Bubnys. - 292 Buchawiackas S. - 61, 292 Buchowski K. - 17, 352 Budzyhski A. - 20, 360 Budzynski Wiktor - 39 Bugaj M. - 352 Bujnicki Teodor - 84 Bukowinski Wladyslaw - 285 Bulota J. - 352 Burnbul M. - 13, 352 Burokevičius M. - 267, 269 Butkewicziene J. - 352 Butkus G. - 352 Butrymowicz M. - 352 Bychun S. - 267, 352 Bylinski - 108 Bytnar G. - 352 Bzow - 234

INDEKS NAZWISK C

Chaniejew O. - 183, 352 Chmiclcwska Maria - 61, 286, 319 Chodkiewicz A. - 352 Chojnacki W. - 352 Chopin Fryderyk - 234 Chrös'cielewski T - 353 Chruszczow Nikita - 222 Chrzanowski M. - 353 Chrzczonowicz D. - 353 Ciechanowicz Jan - 186,188,215,283,293, 306, 343, 353 Ciesielska D. —61 Ciesielska W. - 148 Ciesielski Stanislaw - 22, 67, 250, 349 Conti Witold - 68 Cukcrzis Jakub - 115, 116, 159, 160 Cwirka Petras - 184 Cytowicz Waleria - 186 Cywinska Maria - patrz Chmielewska Ma­ ria Cywinski Stanislaw - 58 Czajkowski Piotr - 225 Czamowski Czeslaw - 58 Czartoryski Adam - 62 Czechow Antoni - 184 Czechowicz Cz. - 353 Czechowicz L. - 353 Czechowicz R. - 353 Czcczot Wlodzimierz - 188, 366 Czekanowski J. — 27 Czekmonas W. - patrz Cekmonas V. Czcpowiczowie - 235 Czemiachowski A. - 201 Czemiachowski Iwan gen. - 74 Czemis Aleksander - 233 Czcmiakiewicz Jan - 14, 15, 82, 83, 87, 96, 98, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 153, 353 Czemiakowska - 182 CzemiuwieneJ. —242, 243, 353 Czetyrkowski Pawel - 22, 266, 288 Czobot Medard - 173, 223, 300, 306 Czymbor D. - 281,353 Czynski E. - 27

INDEKS NAZWISK

377

Czystow M. - 183 Čepaitis Virgilijus - 303, 304, 305 Černius Jonas - 54 Čaplikas J. - 153, 252, 358 Čekmonas V. - 247 Čibiras Povilas - 302 Čibiriene Veronika - 115 Čiurloniene-Kymanaite Sofija - 114 Čiurlonis Konstantin - 112 D Dagiel S . - 353 Damjenajtis W. - 214 Dąbrowska Maria - 170 Deruga Aleksy - 78 Dcružyna J. - 152 Dembinski Henryk - 84, 200, 249 Deptuta T - 353 Dluga I. - 353 Dlugosz Z . - 353 Dmochowska z Jelenskich Emma - 148 Dobraczynski Jan - 190, 223, 281 Dobrou/olski S.R. - 353 Dobrzanski Jerzy - 78, 86 Donelajtis Krystyn - 184 Donskij G. - 282 Doįvmont K. - 267 Drėma Vladas - 175, 275, 353 Drozd L. - 295 Drūto Gertrūda - 249 Drūto Jan Kiejstut - 249 Dubicka B. - 10, 353 Dubrawska Janina - 227 Dutkieivicz T. - 149 Dvarionas Balys - 114 Dziedzinska G. - 354 Dzierzynski Feliks - 170, 267 Dziewicka Irena - patrz Irena Sztachelska Dzievvicka Maria - 249 Dzwonkowski Roman - 120, 122,272, 276 E

Eberhardt Piotr - 14, 247, 248, 255, 354 Emeljanoiv W.M. — 16 Engels Fryderyk - 188

F

Fajnchauz Davvid - 200, 201, 354 FastynJ. - 354 Fedeccy - 78 Fedecka Maria - 85 Fedoroivicz A. - 354 Fedorouncz E. —274 Feliksiak Elžbieta - 12, 61, 105, 148, 297, 356, 365, 366 Fiedorowicz Antoni - 182, 200, 201, 206 Fiedosow I. - 170 Figurska - 154 Fredro Aleksander - 75, 234 Friml Rudolf - 75 Frolow - 182 G

Gaidulis Juozas - 185 Gajdelionis Povilas - 29 Gajewski Antoni - 227, 354 Gamieuncz J. - 354 Garszko Barbara - 226 Garszko Teresa - 226 Garšva Kazimieras - 15, 62, 99, 128, 158, 292, 356, 358 Gaučas Petras - 13, 28, 61, 117, 129, 131, 136, 158, 159, 160, 247, 291, 292, 354 Gauczas Patras - patrz Gaučas Petras Gede Tadeusz - 117, 118, 281 Gedvilas Miečyslovas - 107, 108, 110, 153, 318 Gedymin - 73 Geniuszas J. - 26 Gieczevvska Janina -1 8 5 ,1 8 6 Gieczewski Romuald - 76, 87, 306 Gienzur —354 Gira Sirijos Vytautas - 221, 362 Gižejeivska M. - 363 Gloivacki A. - 77, 79, 80 Gogol Mikolaj - 184 Goldoni Carlo - 234 Golinski L. - 354 Gohib Lew - 200, 201, 282 Goniewicz Tadeusz - 190 Gorbaczovv Michail - 287, 289, 299, 343

378

INDEKS NAZWISK

Gorki Maksym - 184 Gömisiewicz - 84 Görski K. - 24, 25 Grabowski Z . - 354 Graczow L eo n id - 109, 110 Grek-Pabisowa Iryda - 11, 355 Grejs L. - 366 Grigaite V.V. - 120, 350 Grigas I. - 201 Griška Albinas - 302 Griškevičius Petras - 289 Grodziriski Eugeniusz - 185, 186, 187 Grumadiene L. - 15, 62, 99, 247, 292, 356, 358 Gruszas Juozas - 234 Gudaitis Antanas - 114 Gulbinowicz Henryk arcybp. - 319 Gulewicz Zofia - 227 Guranowski J . - 277, 285, 355 Gureckas J. - 339, 342 Gurianow Alcksander - 6 6 H

Handke K . - 11 Harasimovvicz T. - 201 Hausvater Piotr - 187, 227 Hemingway Emest - 221 Hemik Spalinska J. - 221 Hitler Adolf-301 Hlcbowicz Adam - 21, 272, 273, 274, 277, 355, 359, 361 Hlasko Marek - 170 Hotuj Tadeusz - 233, 355 Hoppc Tadeusz - 326 Hryciuk Grzegorz - 14, 22, 67, 250 Hryniewicki E. - 355 Iluszcza J. - 355

I Ibianstitie Violetta - 235 Irosznikowa Irina - 234 Iwanow Mikolaj “ 22, 147, 148, 191, 299 Iwaszkiewicz Emilia - 173 Iwaszkiewicz Jaroslaw - 170

J

Jablonska A. - 355 Jackiewicz Ai. - 17, 355 Jadczak S. - 355 Jakaboski T.P. - 355 Jakavonis Ambraziejus - 69-70 Jakowicki Wladyslaw - 58 Jakubovskis - patrz Jakubowski J. Jakubowski E. — 355 Jakubowski J. - 113 Jakutis Stanislaw - 189,222,223,226,227, 228, 355 Jalbrzykowski Romuald abp - 64, 273 Jan Pawel II - 323, 325, 326 Janiszewski Wladyslaw - 78, 94. 150 Janowska Halina - 8 Janulaitis Augustinas - 29 Januszko A. - 201 Jaron J. - 361 Jarosiiiski W. - 355 Jaruzelski Wojciech - 212 Jasiulewicz Tadeusz - 233 Jaszczuk B. - 201 Jauniškis B. - 283 Jaworski T. - 355 Jesakow W. - 171 Jędrychowska Anna - 119, 200, 249 Jędrychowski Stefan - 20, 84, 160, 200, 249 Juchniewicz H. - 355 Juodspis Gytis - 247 Jurkieivicz S. - 355 K

Kacynel Antoni - 189 Kaftanow Siergiej - 110 Kairiūkštyte Nastazija - 15, 98, 112, 114, 115, 158, 348, 355, 356 Kairys A. - 356 Kajtoch J. - 219, 221, 366 Kalinin Michail - 196, 206 Kalwajtöwna Jadwiga - 233 Kalwajtöwna Miroslawa - 233 Kaluski M. - 272 Kamocki J. - 356

379

INDEKS NAZWISK

Kancedikas Jeliszawa - 200, 201, 356 Kancedikiene E. - patrz Kancedikas Jeli­ szawa Kantor R. - 10 Kapala Jan Stefan - 249 Kapralow - 107 Karaliene M. - 13, 28, 129, 131, 354 Kardaszewicz Jan - 304 Kardis Teresa - 186 KarosasJ. —16 Kanvacki Franciszek - 221 Kaszkarowa I. - 10, 169 Kaszkiewicz Aleksander - 277, 321, 322, 324 Katelbach Tadeusz - 50 Kazlauskaite J. - 25, 43 Kazmierska Kaja - 16 Kącka Božena - 15, 118, 162, 348 Kersten Krystyna - 14, 356 Kçstowicz Zygmunt - 75, 76 Kialkowa Wanda - 87 Kiejzik L ilija -232 Kiszkis Stanislaw - 279 Klos J . - 275 Klossowski A. - 181 Kniukszta Pranas - 218, 356 Kniwa A. - patrz Knyva Albertas Knyva Albertas - 83, 8 8 , 108, 109, 154, 157 Kobulow Bogdan - 8 6 Kojaliene L. - 356 Kolas Jakub - 10 Kotodziej Edward - 18, 36, 39, 48, 50, 84 Komaiszko L. — 356 Kondratowicz Bronislawa - 181, 204, 211 Kondratowicz Luwik - 25 Kononcew B. - 201 Konopnicka Maria - 152, 184 Konwicki Tadeusz - 184 Kopeč H. - 356 Koprukowniak Albin - 12, 13, 149, 356, 361 Korab-Žebryk R. - 17, 69, 356 Korablew J. - 170 Korczyc Tadeusz - 187

Korkuc Jakub - patrz Kurkutis Jakub Korkuc Wladyslaw - 229, 281 Kormanowa Z. - 356 Korybut-Daszkiewicz A. - 356 Korzeniewska K — 361 Kosman M. - 356 Kosobudzki W. - 357 Koscialkowski S. - 148 Kosciuszko Tadeusz - 78 Kowalewicz W. - 201 Kowalcwski Franciszek - 227 Kowalska Irena - 186 Kozniewski Kazimierz - 184 Kozusznik Stanislaw - 234 Krajewski Zenon - 17, 34, 357 Krakauskiene E. - 247, 360 Krasicki Janek - 188 Krasinski E. - 357 Krasnosielski N. - 183 Krasnowski Tadeusz - 205 Kraszewski Jôzef Ignacy - 25 Krawczun Wladyslaw - 232 Krawczuk Wojciech - 349 Kriauczunienc Wladyslaw'a - 185 Kruczkowski Leon - 170, 184, 232 Kruger Maria - 234 Krukauskiene E. — 15, 357 Krupowies Maria - 230 Krzyzanowski Aleksander “Wilk” - 74 Krzyzanowski Bronislaw - 61, 63 Ksi^zek Tadeusz - 9, 357 Kubiak Hieronim - 8 , 18, 359, 366 Kucharski K. - 357 Kuczynski J. - 274 Kudirko Jadwiga - 189, 190, 222, 357 Kukuczkin J. - 170, 171 Kulicka Irena - 286, 319, 322 Kulikowski Julian - 86 Kulka J. - 287 Kumaniecki K M - 29 Kupis T - 357 Kurkutis Jakub - 50 Kumakowicz J an - 68 Kurzawa E. - 357 Kurzowa Zofia - 8 , 10, 11, 247, 357

380

INDEKS NAZWISK

KusmierzJ. - 245, 285, 357 Kuziniewicz Dominik (Wincuk) - 230 Kuzmickas B. - 292 Kuznecow A. I. - 358 Kužminski J. - 358 Kuzmowa Helena - 187 Kwasniewski Aleksander - 260 Kwiatkowski J. - 358 Kymanaite Kazimiera - 233 L

Landsberg - 29 Landsbergis Vytautas - 358 Latuch Mikoiaj - 15, 104, 105, 358 Laurinkiene N . - 128, 158 Lauryniene Jadwiga - 167, 168, 187 Lauš Bronislaw - 39 Lebion J. - 292 Lembiert M. - 10 Lcnin Wtodzimierz - 116, 169, 188, 262, 263 Lenkutis F - 47 Lensicki W. - 201 Lepko Urszula - 274 Lewandowicz J. — 358 Lewandowska Stanislawa- 17, 85, 8 8 , 192 Liberus —39 Lisiewicz J. - 231, 358 Lisôwna A. - 201 Liutikas V - 358 Lorentz Stanislaw - 175 Luczaj A. - 358 Ludwig Adam - 78 Lukošunas A. - 176, 177, 195 Lutyk Boleslaw - 39 L

Lossowski Piotr - 16, 26, 28, 31, 32, 33, 34, 50, 54, 57, 58,60, 61,62, 63,64,67, 69, 358 Lotocka Maria - 189 Loumianski H. - 23 Lozinski Jerzy - 187 Lukaszewicz Anna - 226 Lukaszewicz Irena - 226

M

Maciqg W - 359 Maciejewska Jolanta - 262 Maciejewski Zbigniew - 224, 232 Maciejkianiec Ryszard - 293 Mackiewicz Irena - 233 Mackiewicz Jôzef - 84, 200 Mackiewicz Stanislaw (Cat) - 192, 200 Mackiewicz Zygmunt - 293, 297, 306 Mackiewiczowa J. - 359 Mackonis K. - 201 Majakowski Wlodzimierz - 184, 234 Makowski B. - 43, 60 Makuszynski Komei - 49 Malewski J. - 84 Malinowski L. - 359 Maliszewski E. —27, 29 Malaszkina-Morka Alicja - 189 Mamajew -1 0 8 Maniuszis I. - 359 Manusiewicz A. - 183 Marchlewski Julian - 170, 267 Marciniak R. — 192 Marcitikjavičius J. - 292 Marczyk Helena - 187 Marczyk Krystyna - 293 Margolis R - 201 Markiewicz Emil - 182 Marks Karol - 188 Martinionis A. - 58 Martinkėnas Vincas - 61, 302, 359 Maryanski Andrzej - 13, 359 MatulonisA. - 15, 360 Mazur G. - 192 MazurJ. - 22, 148, 363 Mazurowas G. - 263 Mažul Henryk - 189, 212, 224, 262, 266, 293 Melina Michal - 68 Mergel W - 49 Merkulow Feliks - 214, 215 Merkys Antanas - 64 Meysztowicz Walerian - 192 MędelskaJ. - 11, 359 Michajlowski Jerzy - 8 6

INDEKSNAZWISK

Michalowski S. - 201 Michalowska Alina - 187 Michnik Adam - 260 Mickievičius - 88 Mickievičius (Antanas?) - 110 Mickiewicz Adam - 25, 26, 49, 175, 183, 184, 188, 225, 227, 228 Mieczkowska Wanda - 231 Mieczkowski Romuald - 189, 193, 212, 214,216,217, 224, 293 Miklaszewicz I. - 359 Milius V - 128, 158 Milobędzka B. - 359 Milosz Andrzej - 92 Milosz Czeslaw - 84, 170, 320, 353 Milto Wanda - 186 Mincewicz Jan - 230, 231, 281, 295, 296 Minkevičius J. - 359 Miodunka W. - 8 Mirkina Chaba - 182 Mirska Marta - 68 Mirski J. - 359 Miškinis P - 15, 359 Mitkowska A . - 21A Mlynski Ludwik - 186, 293, 359 Modzelewski Zygmunt - 83 Molczanowicz Lucja - 187 Molotow Wiaczeslaw - 54, 290 Moniuszko Stanislaw - 75, 228 Monwidowna Helena - 48 Morozow M. - 359 Mošcicki Ignacy - 62 M rdzL. - 121, 359 Muraszko Zofia - 46 Murawscy - 150, 165, 166 Mykolaitis-Putinas Vinkas - 114 Myslinski Jerzy - 12, 67, 359 N Naborowska A. - 80, 220 Nagoj M. - 359 Narkiewicz Maria - 186 Newerly Igor - 184 Niedzwiecka Maria - 173 Nienarskow A. - 171

381

Niezbrzycki J. - patrz Wraga R. Niunka Vladas - 107 Niwinski P. - 17, 360 Nowicki Andrzej - 78 Noivicki Cz. - 360

O Obrebski Józef - 276, 280, 326 Obzierska Helena - 192 Ochmanski Jerzy - 31, 40 Ochocki Stanislaw - 84, 85, 8 6 , 8 8 , 89, 90 Ogrodnik Józef - 200, 201 Okiñczyc Czeslaw - 193, 308 Okolowicz Wincenty - 249 Olcha A . - 360 O lc zy k A .- 96 Oldakowska Stefania - 187 Orda Jerzy - 105, 226, 227 Orechowas K. A. - 120, 350 Ordonówna Hanka - 68 Orzeszkowa Eliza - 61, 184 Osóbka Morawski Edward - 318 Osterwa Juliusz - 234 Ostojczyk S. - 38, 41, 42, 44, 360 Ostrowska H. - 360 Ostrowski Alcksander - 184 Ozga-Michalski J. - 360 Ozogowska Hanna - 223 P

Paleckis Justas - 77, 107, 108, 110, 153 Paleczny T - 8 , 359 Paluch A .K - 366 Paluszkiewicz F. - 274, 360 Pankiewicz J. - 276 Passent D. - 360 Pasluszewski K. - 360 Paszan (vel Panan) Edward - 96 Paszan (vel Panan) Helena - 96 Paszan (vel Panan) Leon - 96 Patackas A. - 70, 360 Perepeczko L. —77 Perkowski Stanislaw - 51 Peroni ks. - 65 Petrauskas Kipras - 114

382 Petrusewicz Kazimierz - 249 Petunowa Wera - 185-186 Pfeil gen. - 29 Piasecki Sergiusz - 58 Pieniąžkowa - 234 Picracki Bronislaw - 57 Piesowicz K. - 100, 360 Pietkiewiez P - 360 Pietraszkiewiczöwna Stanislawa - 319 Pietrow - 110 Pilipaitis Edward - 227 Pilkiem M. - 6 6 Pilsudskį Jan - 58 Pilsudskį Jözef- 26, 31, 32, 33, 44, 58, 62, 170, 301, 323 Pilsudskį Kazimiera - 58 Pinczuk - 109 Pini-Suchodolska J. - 361 Piontek S. —361 Piotrowicz Danuta - 226, 230, 361 Piotrowicz Wojciech - 154, 189, 214, 224, 293 Piörko Edward - 160 Pizlo T. - 201 Plechavičius Povilas - 40, 69 Plečkaitis VP. - 349 Pleskaczewski Mieczyslaw - 233 Plaszczycki T. - 361 Pobog-Kielanowski Leopold - 68 Pocewicziene Lucja - 185, 186, 366 Poczywalow L. — 183 Podgorski Wojciech Jerzy - 12, 149, 224, 361 Podmostko W. - 361 Podoski B. - 25 Pogrzebacz Feliks - 248 Pohl (burmistra Wilna) - 29 Polak G. - 287 Polakowa M. - 361 Pollakowna Janina - 233 Popiehiszko Jerzy - 327 Popow Iwan - 234 Posmysz Zofia - 233 Poswiatowska Halina - 170 Poivolocki S. - 152

INDEKSNAZWISK

Požarskas Mykolas - 9 , 152, 153, 156,203, 361 Požarski Wîodzimiera - 235 Pranculis - 92 Prejszkas K. - 361 Prus Boleslaw - 184 Praegrodzki Igor - 75 Przewalska Z . - 77 Praewalski Jan - 77 Przybos Julian - 223 Puciato G. - 362 Purickis Juozas - 57 Purvinis B. - 159 Puszkin Aleksander - 184 Putrament Jerzy - 84, 184, 223, 249 Puziewicz - 182 Pytlarczyk K - 362 R Racine Jean Baptiste - 225 Radomski Lucjan - 326 Radziwill „Czamy" Mikolaj - 24 Raguotis Antanas - 108 Rajczunas ks. - 46 Rapacki Adam - 104 Rauckiene Jadwiga - 186 Raudeliunas V — 15, 360 Razin - 108 Rebane Alina - 200, 201 Remarque Erich Maria - 221 Renik Krzysztof - 21, 277, 278, 279, 362 Reuesz L. - 362 Reymont Wladyslaw - 184 Ribbentrop Joachim - 290 RiegerJ . - 353, 357 Rigby T.H. - 255, 362 Rimša Petras - 114 RokickiJ. - 8 , 359 Rolleczek Natalia - 184 Rolska A. - 303, 304 Romanowicz Leonid - 206, 210 Romanowska Jadwiga - 226-227 Romanowska Ryszarda - 226-227 Romer E. - 39, 50 Romer Helena - 33

INDEKS NAZWISK

Rotkiewicz Helena - 229 Rotomskis P. - 83 Rozczenko M. - 362 Rudakow Jewgienij - 77 Rudnicka Helena - 184 Rulka J. - 362 Rumpel Wincenty - 39 Rybalko Alicja - 224, 225 Rymarczyk Eugeniusz - 182,184,185,186, 187 Rymowicz Irena - 234, 362 Ryndziuñski - 182 S Sabaliūnas Leonas - 60 Saja Kazys - 234 Sakalauskas W. - 172, 173 Sakas-Sakawiczius W. - 184 Sariusz-lVolski M. - 362 Savickyte V. - 262, 264 Sawicka Gertrūda - patrz Drūto Gertrūda Sawicka E. - 362 Sawicka Wanda - 186 Sawicki Adam - 273 SawielJ. — 362 Sawsianowicz - 51 Schurnmer-Szermentoivski E.M. - 36,40,43, 44 Sempolinski Ludwik - 6 8 , 75, 76 Serafín Stanislaw - 51 Siedlecki J. - 362 Siedlecki Z . - 362 Sienkiewicz Henryk - 184, 234 Sienkiewicz Jan - 121, 122, 137, 138,212, 276, 280, 293, 295, 362, 367 Sienkiewicz M. - 362 Sierocka K. - 191 Sikorski Radoslaw - 267, 362 Sipaitis Witalis - 232, 233 Sipowicz I. - 201 Sirutavičius V 361 Sitarski AP. - 272, 273, 275, 362 Skabertin Gleb - 184 Skalska Krystyna - 187 Skaiski E. - 362

383

SkarbekJ. - 14, 22, 122, 247, 354, 363 Skargis A. -3 6 2 Skaržanka Hanna - 75 Skaržynski Bohdan - 249 Skorko-Baranska M. - 61, 148, 365 Slaninaite E. - 362 Slawinska Zakošcielna Ewa - 61 Smetona Antanas - 29, 40, 61 Smoleriski Pawel - 260 Snarski W. - 362 Snieczkus (Sniečkus) Antanas - 77, 106, 261, 289 Sokotowski Aleksander - 189 Staar R . E - 256, 363 Stachura Edward - 170 Stal Franciszek - 8 6 Stalin J o z e f-54, 74, 85, 111, 160, 196, 301 Stanaitis A. - 363 Staniewiczowa Eugenia - 62 Stankūniene E. - 13, 363, 354 Staszic Stanislaw - 25 Stefanowicz Tadeusz - 226 Stempkowska II. - 363 Stempkowska Matylda - 189 Steponaitis V. —43 Stefanowicz E. - 77 Stępka S. - 15, 118, 162, 348 Stieda E. - 363 Stoberski Z . - 363 Stolzman M. - 25 Stronska A. - 363 Strumilo Wladyslaw - 217, 293 Stružanowska Janina - 232, 234 Strzelczyk J. - 364 Strzembosz T. - 363 Studnicki W .- 39 Stulginskis Aleksandras - 29 Stundzis M.R. - 364 Subačius J. - 263 Sukiennicki Wiktor - 250 Sulowski Z . - 14, 22, 122, 354, 363 Surblys K. - 252, 254, 256, 257, 258, 259, 260 Surgailis G. - 15, 364 Surwillo Tomasz - 50

384

INDEKS NAZWISK

Surwilo Jerzy - 58, 207, 208, 209, 210, 212, 219, 232, 233, 234, 235, 293, 297, 348, 364 Surwilowa Zofia - 46 Syrewicz-Ostyk Konstanty (ps. Kazimierz Rymwid)- 191 Syrokomla Wladyslaw - 184 Syta Andrzej - 187 Szantof S. - 201 Szczerbinskiene Jadwiga - patrz Šccrbinskiene Jadwiga Szejnberg M. - 297 Szejnert M. - 364 Szendziclarz Zygmunt „Lupaszko” - 70 Szeriqg A. - 363 Szemas Adomas - 283 Szeivczyk W. - 364 Szkop Jan - 84, 8 6 , 152 Szostakowski Jozef - 12, 224, 233 Szpilewski Edward - 173 Sztachelska Irena - 74, 75, 77, 78, 80, 118, 160, 249 Sztachelski Jerzy - 118, 249 Sztrum de Sztrem E. - 15, 358 Szuba Z . - 277 Szulc Ksenia - 154 Szulski Piotr - 173 Szumauskas - patrz Šumauskas Motiejus Szumowska E. —201 Szutouricz D. - 152 Szwed Wladyslaw - 267, 268, 269 Szwemik Mikolaj - 154 Szwoynicka Maria - 46 Szydlowska-Ceglowa B. - 12, 356 Szydlowski Franciszek - 104, 227 Szykowska J. - 201 Szynkowski T - 364

š Šadžius H. - 365 Šakenis K. - 41 Šarmaitis R. - 252, 254, 256, 257, 258, 259, 260 Ščerbinskicne J. - 167, 168. 187 Šeinius I. - 364

ŠernasJ. —29 Šetkus B. - 62 Šiaudinis V - 292 Šikšnys (Šiaulėniškis) M. - 114 Šimelionis Izidorius - 302 Šumauskas Motiejus - 107, 112, 158

Š Šcibor-Rylski Aleksander - 184 Smialowski Igor - 6 8 Šniežko Aleksander - 189 Šwietlikowski P. - 364 Šwięcicki Henryk - 233 T

Tamošiūnas M. - 128, 158 Tarasiejski - 182 Tatol Witold - 173 Tęgoborski —147 Thugutt S. - 29 Tolstoj Lew - 221 Tomaseuičiene S. - 364 Tomaszewska Jozefą - 183 Tomaszewska T - 364 Tomaszewski Longin - 17, 85, 192, 364 Topolska Maria Barbara - 24, 364 Traba R. - 16, 364 Trofimow Aleksander - 107 Tronski B. - 364 Tuliszewski Zdzislaw - 293 Turkowscy - 62 Turkowska Jadwiga - 62 Turowski Wiktor - 227 Tunka H. - 247, 365 Tuwim Julian - 170, 184, 221 Twardowski Romuald - 226 Tyrylo Wcronika - 233

ü Ulanski Kazimierz - 49 Ulcvčius - 186 Urbanczyk S. - 365 Urbonas V - 42, 365 Urbšys Juozas - 54, 55 Umiaž Helena - 228, 229, 235

385

INDEKS NAZWISK

V Vaičiūnas Patras - 114 Vaitiekūnas S. - 365 Vaitiekus Severinas - 15, 158, 215, 306, 365 Valiukonis Donatas - 279 Venclowa Tomas - 301, 302, 303 Venckunas V. —15, 365 Vengeris Antanas - 302 Vidmontas - patrz Widmont Vienuolis Antanas - 114, 115, 116 Vileišis Jonas - 29 Višniauskaite - 114, 159 Voldemaras Augustinas - 40, 54, 57 W Wachowicz B. - 365 Walas T. - 360 ¡Valas A . - 8 Waleszkiewicz A. - 201 Walewander Edward - 120, 272, 277 Walickas Petras - 229 Walukiewicz Stanislaw - 297 Walçsa Lech - 320 Wardzynska Maria - 17, 349 Wamenska M. - 365 Wasilewska Wanda - 149, 184 Wasilewski H. - 201 Wasilewski] . - 365 Wasilewski L - 23 Wasilewski W - 365 Waszczuk E. —365 Wawrykiewicz Malgorzata - 8 , 349, 359 Wejtko W - 32 Werenicz WL. - 10, 353, 357 Werkowska K. - 201 Wçdziagolski Bronislaw - 58, 67 Widacki Jan - 349, 365 Widmont - 114, 159, 160 Wieczerska J. - 365 Wielhorski Wladyslaw - 23, 25, 30,31,36, 348 Wieniawski Henryk - 226 Wierszylto - 227 Wiesiolowski J. - 192

Wiçska Rôza - 265 WilezurJ. - 365 Wilczynski M. - 201 Wildziunas J. - 365 Wincel Henryk - 227 Winecki Michat - 249 Winnicki Zdzisla Julian - 149, 255 Wisner Henryk - 31 Witold Wielki Ksi^zç Litewski - 49 Wodzicki Mieczyslaw - 187 Wojciechowski Leon - 96 Wojnowski Henryk - 229 Wojszwillo Mirostaw - 189 Wojtkiewicz Maria - 233 Wojtkiewicz Marian - 227, 233 Wojtowicz Maria - 233 Wojtyla Karol - patrz Jan Pawel II Wolski Jôzef - 83, 8 6 Wolkonowski Jaroslaw - 17, 73, 84, 87, 121, 365 Wolkow - 73 Wolkowycki Kazimierz - 39 Wolodzko T. - 201 Wolosewicz Michal - 10, 189 Wormsbecher Hugo - 299 Woronko Irena - 227 Woronowicz I. - 201 Woroszylski W - 366 Worotynski Slawomir - 189, 222, 224 Wozniakowski Krzysztof - 14, 187, 219, 220, 221, 223, 228, 232, 234, 235, 297, 305, 366 WojcikJ. - 366 Wraga R. - 366 Wrzesinski Wojciech - 8 , 14, 22, 363, 366 Wyrwicz-Wichrowski Karol - 67-68 Wysocki Czeslaw - 267, 268 Wyspianski Stanislaw - 235 Wyszkowska Joanna - 200-201 Wyszynski Stefan prymas - 321, 323 Z Zaborowski Juliusz - 200, 201 Zacharkiewicz Helena - 169, 187 Zagalowa J. - 105

386 Zakaras A. - 184 Zalinski W. - 366 Zahižskaja - 108, 109, 154, 157 Zapolska Gabriela - 234, 235 Zapolskiene A. - 366 Zarewicz K. - 366 Zawadzcy - 175 Zawadzka Janina - 96 Zawadzki Cz. - 366 Zawadzki Henryk - 96 Zbijeivska K - 366 Zdaniewicz W - 285 Zdanowska Krystyna - 186 Zdanowski Edmund - 85 Zenonowicz Ludwika - 322, 326 Zielinski E. - 361 Zielinski Z . - 96, 274 Zicnkicwicz Aleksander - 190 Zimanas Henrikas - 108, 175 Zinkjawiczus Z . - 101, 291 Zlobin S. - 269, 366 Znajdzilowska B. - 366 Zowczak M. - 367 Ž Želenski IV - 57 Zeligowski Lucjan gen. - 33, 34, 44, 45 Zejmowna Maria - 68 Žem ajte (wlasc. Julia BeniuševičiuteŽymantiene) - 184, 234 Zenkiewicz J. - 367 Žepkaite Regina - 55, 60, 64, 247, 365, 367 Žeromskį Stefan - 75, 184 Žiugžda Juozas - 9, 157, 365 Žmuidzinavičius Antanas - 29 Zotkiewski Jerzy - 187 Žukas S. - 358 Žukauskas Antanas - patrz Vienuolis Anta­ nas Zukowski Ignacy - 152, 192, 348 Zukowski Zcnon - 173 Žyndul Aleksander - 20, 294, 296, 298, 348

INDEKS NAZWISK

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH*

A Ameryka Potodniowa - 186 Annenia - 139 Astrachan - 76 Anykščiai - patrz Onikszty Augustöw - 30 Auksztota - 24 Ausieniszki - 287 Australia - 8 Austria - 248, 325 awizenska gmina (apilinka) - 138 Azerbejdžan - 123, 139 B Bajory - 131 Belgia - 42 Berežniki - 316 B ezdany- 197, 198, 205 bezdahska gmina (apilinka) - 138 Bialoruska SRR - 7, 10,11,18,23,32,113, 118, 120, 121, 122, 123, 139, 140, 147, 148, 149,159,170, 171, 182, 193, 239, 240, 249, 255, 281,299, 321 Biatoruš - patrz Bialoruska SRR bialostockie wojewödztwo - 311 Bialystok - 170, 273 Bieniakonie - 71 Birže - 24, 38 Birže rejon - 126 Bobty - 51 Borowicze - 76 Brzešč - 24

Bug rz. - 74 bujwidziska gmina (apilinka) - 138 bujwidzka gmina (apilinka) - 138 Burbiszki - 49 Bydgoszcz - 17 C czamoborska gmina (apilinka) - 138 Czamy Bor - 20, 94, 95 Czechoslowacja - 12 Czerwonodwör - 197, 198, 205 D Datnöw - 47, 93 Daugavpils - 148 Dmitröwka - 50 Druja - 28 Druskienniki - 79, 82, 89, 98, 99, 101, 316, 348 Dubinki - 70 duksztahska gmina (apilinka) - 138 Dukszty- 79, 81,97, 98, 99, 101, 273, 316, 347 Dyneburg - patrz Daugavpils Dzieržynsk - 76 Dziewieniszki - 197, 198, 205 Dzisna - 28 dzisniehski powiat - 28 Džwinsk (tot. Daugavpils) - 200

* W indeksie pom inięto nazwy Litwa, Litewska SRR, W ilno, Wilenszczyzna, Związek Radziecki, ZSRR. Pom inięto takze nazwy miejscowošci występujące tylko jako miejsce wydania cytowanych publikacji.

388

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH E

ejszyski rejón - 109, 115, 123, 124, 125, 128, 129, 196 Ejszyszki - 71, 79, 82, 112, 115, 190, 197, 198, 205, 206, 223, 229, 265, 316 Estonia - 123, 139, 261, 302 Europa - 58, 215, 290 F

Fabianiszki - 131 Federacja Rosyjska (RF SRR) - 147, 149, 180, 239, 240 Francja - 42, 91, 117, 304 G

Gajžuny - 55 Gdynia - 200 Gieranony - 24 Glinciszki - 70 Graužyszki - 69, 71, 73 Grodno - 24, 30, 57, 124, 321 grodzieñski obwód - 139 grodzieñski powiat - 60 Gruzja - 76, 123, 139, 147 grygajcka gmina (apilinka) - 138 Grygiszki - 175, 190 Gudeliai (Gudele) - 318 Gudziany - 93 I Ignalino - 79, 81, 83, 98, 99, 101, 316, 347 lgnalino rejón - 125, 127 J

Janiszki rejón - 126 Janów rejón - 125, 126 Jaszuny - 79, 82, 98, 99, 101, 197, 198, 205, 316, 347 Jeíszanka - 76 Jenisiej - 169 Jerozolimka - 274 Jewie - 97, 115, 197, 198, 205 Jewie rejón - 109, 125, 126 jezioroski powiat - 82, 311 Jeziorosy - 38, 52

Jeziorosy rejón - 125, 127, 202 Jezno rejón - 125 Joniszki - 115 Jurbork rejón - 126 K

Kalwaria - 273 Kahiga - 74, 80, 96 Kapčiamiestis - 318 Kaukaz - 107 Kazachska SRR - 57, 123, 139, 149, 239, 240, 319 Kazachstan - patrz Kazachska SRR Kazan - 169 Kiejdany - 24, 38, 82, 92, 93, 98, 99, 101, 347 Kiejdany rejón - 126, 202 Kielmy rejón - 126 Kijów - 156 Kirgizja- 139 Klajpeda - 42 Klajpeda rejón - 126 Kojdanów - 24 Kolešniki - 112, 115 Kolonia Wileñska - 115 Komi A SR R -319 Korwie - 150, 167 Koszedary - 30 Koszedary rejón - 126, 202 kowalczucka gmina (apilinka) - 138 kowicnska gubemia —27 kowieñski powiat - 29 Kowieñszczyzna - 32, 150, 272 Kowno - 24, 29, 32, 33, 37, 38,42, 44, 45, 46,49, 50,51, 52, 53, 54, 58,64,69, 82, 92, 98, 99, 101, 150, 180, 199, 228, 229, 230, 235, 285, 347 Kowno rejón - 126, 199, 202 Kómik - 192 Krakow - 8 , 10, 11, 25, 223, 233 Krasnodarski Kraj - 107 Krasnojarski Kraj - 319 Kretynga - 38 Kretynga rejón - 126 Krewo - 24

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

Kuba - 222 Kujawy - 23 Kupiszki rejón - 126 Kuprianiszki -131 Kutaisi - 76 L Landwarów- 71, 81,98,99,101,190,197, 198, 205, 316, 347 Laurów - 94, 96 Lazdijai - 318 Leningrad - 156 Lenino - 78 Lida - 28 lidzki powiat - 28 Lourdes - 325 Lublin - 12, 78,81,249,318 Lwow- 2 5 , 117, 149, 156, 160, 187, 189, 227 L lawaryska gmina (apilinka) - 138 Lawže - 87 Lopie - 47 Lotewska S R R - 10, 18, 69, 120, 123, 139, 148, 149, 159, 239, 240, 261, 289, 302 Lotwa - patrz Lotewska SRR Lozdzieje rejón - 126 M

Malaty - 30 Malaty rejón - 125, 127 Mariampol - 38 Mariampol rejón - 126, 127 mariampolska gmina (apilinka) - 138 Mazowsze - 23, 24 Mazurowszczyzna - 73 mejszagolska gmina (apilinka) - 138 Mcjszagola - 71, 79, 280, 326 Merecz - 30 Mickuny - 71, 79, 81, 197, 198, 205, 299, 316 miednicka gmina (apilinka) - 138 Miedniki - 74 Minsk - 10, 58, 74, 75, 117, 124, 160

389 Moldawia - patrz Motdawska SRR Moldawska SRR - 123, 139, 149 moskiewski obwód - 76 Moskwa - 7, 17, 54, 77, 78, 79, 81, 83, 84, 91, 93, 100, 106, 107, 108, 111, 118, 149, 150, 156, 157, 159, 160, 169, 174, 179, 182, 185, 186, 190, 199, 201, 206, 214, 215, 217, 255, 260, 267, 268, 269, 273, 281, 299 Možejki - 38 Možejki rejón - 126 Murowana Oszmianka - 69, 73 N Newa - 169 Niemcy - 91 Niemenczyn - 71, 79,98,99, 101, 115,151, 190, 197, 198, 205, 231, 281, 300, 347 Niemenczyn rejón - 109,123,124, 125,128 niemenczyñska gmina (apilinka) - 138 niemieska gmina (apilinka) - 138 Niemiež - 190 Nieswiež - 24 Norwegia - 91 Nowa Wilejka - 55, 58, 6 6 , 79, 81, 98, 99, 101, 102, 112, 115, 116, 150, 151, 152, 197, 198, 205, 281, 316, 347 Nowa Zelandia - 8 Nowe Šwięciany - patrz Nowoswięciany Nowe Troki - 112 nowgorodzki obwód - 76 nowogródzkie województwo - 7 Nowošwięciany - 30, 79, 81, 83, 89, 90, 98, 99, 101,316, 347 nowowilejski rejón - 109 Nowy Dwór - 115 О

Odessa - 156, 326, 327 Okmiana rejón - 126 olicki powiat - 82, 311 Olita - 38, 55 Olita rejón - 126, 127 olkienicka gmina - 60

390

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

Olkieniki - 70, 82, 98, 99, 101, 112, 316, 347 Onikszty - 115 Onikszty rejón - 126 O rany-50, 79, 98, 99, 101, 112, 196, 197, 198, 206, 273, 318, 347 oranska gmina - 60 orañski rejón - 125, 127, 163, 198, 199 Oszmiana - 28, 71 oszmiañski povviat - 28

rudomiñska gmina (apilinka) - 138 Rudomino - 197, 198, 205 Rudziszki - 71, 73, 81, 98, 99, 101, 136, 197, 198, 205, 316, 347 Rukojnie - 190 rukojñska gmina (apilinka) - 138 Rumunia - 12 Ryga - 231, 290 Rzesza - 71, 81, 83, 98,99, 101, 102,316, 347 rzeszañska gmina (apilinka) - 138

P

Plungiany rejón - 126 Plauty - 30 Pobrady - patrz Podbrodzie Podberezie - 197, 205 Podbrodzie - 30, 71, 79, 81, 83, 98, 99, 101, 102, 197, 198, 205, 316, 347 podbrodzki rejón - 109 podbrzeska gmina (apilinka) - 138 podbrzeski rejón - 115 Podbrzezie - 71, 79, 115, 198 Podlasie - 24 Pokroje rejón - 126 Polska - 7, 8, 9, 82, 96, 113, 115, 170, 205, 218, 221, 302, 304, 312 Ponetery - 47, 51 Poniewiez - 38, 49, 52, 53, 62, 82, 92, 98, 99, 101, 150, 277 Poniewiez rejón - 126 Poswol rejón - 126 Poznan - 192 Preny - 55 Preny rejón - 126 Puñsk - 316 R

Radoszkowicze - 28 Radziwiliszki rejón - 127 Radun - 30 Rakiszki - 38 Rakiszki rejón - 127 Rosienie - 38, 52 Rosienie rejón - 127 Rosja - 8, 123, 139

S Samara - 169 Saratów - 76, 107, 306 S ejny- 30, 38,316 Smolany - 316 Smolensk - 74, 75 solecznicki rejón - 109,121,123,124,125, 127, 128, 129, 132, 133, 134, 163, 164, 190, 193, 198, 230, 267, 269, 300, 342, 344 Soleczniki -6 1 ,7 1 ,7 9 , 116, 135, 190, 197, 198, 205, 273, 300 Soly - 71 Stalingrad - 76 Stalino - 76 Stalinogorsk - 76 staliñski obwód - 76 Stany Zjednoczone Ameryki Pótnocnej patrz USA suderwiaáska gmina (apilinka) - 138 suwalska gubemia - 27 Suwalszczyzna - 32 Suwatki - 30 suzoñska gmina (apilinka) - 138 Syberia - 57, 292 Szaki - 38 Szaki rejón - 127 Szawle - 38 Szawle rejón - 127 Szkudy rejón - 127 Szum sk- 79, 81, 83, 98, 99, 101, 316, 347 Szylele rejón - 127 Szylokarczma - 127

INDEKS NAZW GEOGRAFICWCH

391

szyrwincki rejón - 109,125, 127, 163, 164, 198, 199 Szyrwinty - 30, 197, 198, 203

š Šwięciany - 28. 79, 8!. 98, 99, 101, 109, 154, 157, 273,287,316, 347 švvięcianski powiat - 28, 60, 82, 311 švvięcianski rejón - 109,121,123,125,127, 128, 132, 133, 136, 163, 164, 198, 202, 230, 342 T

Tadžykistan - 139 Tallin - 290 Taurage - patrz Taurogi Taurogi - 38, 222, 223 Taurogi rejón - 127 Telsze - 38 Telsze rejón - 127 Toruñ - 150, 165 trocki powiat - 28, 29, 82, 311 trocki rejón - 109, 123, 124, 125, 128, 132, 133, 135, 136, 163, 193, 198,202,230,287 trocko-koszcdarski powiat - 38 T roki-27, 28, 71, 79, 81, 98, 102, 109, 112, 154, 157, 162, 198,203,273, 316,347 Turgiele - 79, 273 Turkmenia - 139 Turmonty - 79

126, 127, 164, 190,

99, 101, 190, 197,

U

Uciana - 38 Uciana rejón - 127 Ukraina - patrz Ukraiñska SRR Ukraiñska SRR - 7, 10, 12, 18, 76, 109, 117, 118, 120, 122, 123, 139, 147, 148, 149, 156, 159, 167, 170, 171,228,239, 240, 299 USA - 18, 46 USRR - patrz Ukraiñska SRR Uzbekistán - 139

V

Veisiejai - 318 Vievis - patrz Jewie Vilkaviškis - 318 W

Waka Trocka [gmina (apilinka)] - 138 Walbrzych - 96 Warszawa - 11, 19, 25, 44, 49, 50, 51, 93, 95, 103, 150, 187, 200, 206, 216, 217, 219,227, 233,274,285,303 Wasiliszki - 30 Westfalia - 18 Wędziagola - 47 Wiazmia - 74 Widugicry - 316 Widuklc - 48 Wieden - 42, 325 Wielka Brytania - 8 , 1 8 Wielkic Soleczniki - patrz Soleczniki Wilcjka - 28, 58 wilejski powiat - 28 wileñska gubemia - 27, 28 wilenski powiat - 28, 29, 82 wileñskie województwo - 7, 140 wileñsko-trocki powiat - 60, 140 wilkomierski powiat - 29 wilkomierski rejón - 202 Wilkomicrz - 38, 52, 53, 62, 82, 92, 98, 99, 101

Wilkomierz rejón - 127 winnicki okręg - 117 witebski obwód - 140 Wodokty Uešne - 47 wojdacka gmina (apilinka) - 138 Wolga - 169 Workuta - 274 Woroniany - 71 Woronie - 47 Wroclaw - 22, 61, 190, 227, 286, 319, 320, 324 Wylkowyszki - 38 Wylkowyszki rejón - 127 Wysoki Dwór - 51 wyzyna oszmiañska - 24

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

392

Z

Zaolzie - 18 Ziemia Chehniñska - 23 Ž Žagary - 115 Žcjmy - 47, 51 Žmudž - 24 žytomierski okręg - 117