Nersēs of Lambron: Commentary on the Dormition of Saint John: Armenian Text and Annotated Translation 9789004343214, 9004343210

Citation preview

Nersēs of Lambron: Commentary on the Dormition of Saint John

Armenian Texts and Studies Editors Valentina Calzolari (University of Geneva) Theo Maarten van Lint (University of Oxford)

Editorial Board Claude E. Cox (McMaster Divinity College, Toronto) Nina G. Garsoïan (Columbia University) Michael E. Stone (Hebrew University of Jerusalem) Robert W. Thomson (Oxford University)

volume 1

The titles published in this series are listed at brill.com/arts

Nersēs of Lambron: Commentary on the Dormition of Saint John Armenian Text and Annotated Translation

By

Robert W. Thomson

leiden | boston

The Library of Congress Cataloging-in-Publication Data is available online at http://catalog.loc.gov/ LC record available at http://lccn.loc.gov/2017010683

Typeface for the Latin, Greek, and Cyrillic scripts: “Brill”. See and download: brill.com/brill-typeface. issn 2405-7045 isbn 978-90-04-34320-7 (hardback) isbn 978-90-04-34321-4 (e-book) Copyright 2017 by Koninklijke Brill nv, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill nv incorporates the imprints Brill, Brill Hes & De Graaf, Brill Nijhoff, Brill Rodopi and Hotei Publishing. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill nv provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910, Danvers, ma 01923, usa. Fees are subject to change. This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.

To Judith

∵

Contents Preface

ix

Introduction: Nersēs and the Dormition 1 Theological Terminology 10 Some Patristic Sources 15 Conclusion 20 Manuscripts of Nersēs’ Commentary on the Dormition The Dormition in Armenian Bibles 24 Nersēs and His Biblical Commentaries 26 Life of Nersēs from the 1736 Edition 33 Memorial of the 1736 Edition 34 Translation of Nersēs’ Commentary with Notes 35 Note to the Armenian Text 35 Nersēs’ Own Introduction 42 Nersēs’ Commentary on the Dormition 50 Variant Text of M in §112 207 Nersēs’ Armenian Text of the Dormition

209

Bibliography 215 Index of Biblical Quotations and Allusions General Index 227

222

21

Preface The document presented below is unique in medieval Christian literature. The apocryphal Acts of John were popular throughout Christendom. Divorced from its place at the end of the Acta, the last section on the death [Dormition] of the Evangelist was translated into nearly all languages of the medieval Christian world. Only in Armenian, however, was a theological commentary written on that short text. Its author, Nersēs of Lambron, was not only a leading figure in the Armenian church of the twelfth century, noted especially for his official interaction with the Byzantine and Latin churches, but also a highly regarded spiritual advisor and monastic superior. He was also very well-known and admired for his many commentaries on scripture and the liturgy. He used the Dormition, hangist in Armenian, as a medium for spiritual reflection, and also for theological exposition of the Armenian tradition. Consequently, in what follows I have tried to point to parallels with earlier Armenian theological texts, for Nersēs regarded himself as a guardian of the faith of Saint Gregory and the early Armenian fathers. The origin of this monograph was rather fortuitous. In 2005 the authorities at the Armenian Library of Manuscripts in Erevan, the Matenadaran, kindly provided me with a disk of the text in Mat 1422 of Nersēs of Lambron’s Commentary on Revelation, and also a Xerox copy of the other text in the same manuscript, Nersēs’ Commentary on the Dormition of John. The former was of great help in the preparation of my study of his Commentary on Revelation [published in 2007]; but the latter remained unexamined in my filing cabinet for some years. Then, in 2011, I was invited to read a paper at the 30th anniversary meeting of the Association International des Etudes Arméniennes, to be held that October in Budapest. This prompted me to resurrect the hitherto neglected Xerox and to examine the text more seriously. At the time I was interested in what Nersēs had to say about John as “the beloved disciple” and his relationship with the family of Jesus. My short paper was politely received, but sparked no great interest. However, one question from the audience concerning the reception of the apocryphal Acts of John in Armenia, which I could not answer at the time, did cause me to look more carefully at this Commentary as a whole. What follows is the result of that investigation. I have not discovered an unknown Armenian version of the Acta Iohannis [to be distinguished from the equally apocryphal Acts of John by Prochoros], but I hope that I have rescued from almost complete oblivion a work by one of the most famous scholarly figures of medieval Armenia.

x

preface

I am grateful in the first place to the authorities of the Matenadaran for sending me the Xerox of the second part of Mat 1422. Even if at first I may have put it aside, without that resource I probably would not have considered investigating this particular short commentary. Then more recently, Valentina Calzolari expressed interest in the apocryphal aspect of the work, which acted as a second spur to action. I am also grateful to her for some bibliographical suggestions. In the preparation of the present monograph Michael Stone has given some valuable advice, and Theo van Lint urged me to present the Armenian text of the Commentary in the language of the scribe of Mat 1422, the famous scholar Esayi Nčʿecʿi, rather than in standardised classical Armenian. Perhaps my greatest motivation was the investigation of a text that to me, at least, had been previously quite unknown. In any event, I leave any final evaluation of the significance of this Commentary in the literary and theological history of medieval Armenia to my readers and critics. Robert W. Thomson The Oriental Institute University of Oxford

Introduction: Nersēs and the Dormition Nersēs of Lambron was the first prolific author of biblical commentaries in Armenian.1 In his short life of only 45 years [1153–1198] he wrote on the Psalms, the Wisdom books, and the Twelve Prophets. He also adapted previous writings on the Catholic Epistles and the Book of Revelation. All this was in addition to a commentary on the Liturgy, numerous theological works, translations of Byzantine law codes, and active participation in official correspondence with foreign ecclesiastical dignitaries.2 Most of the commentaries have been published, save for that on the Psalms, whose great length seems, so far, to have deterred prospective editors.3 One of his shorter commentaries, however, has attracted little attention even though it was published in Constantinople in 1736, and was translated into modern Armenian twenty years ago.4 I refer to the commentary on the so-called Dormition of John [Hangist srboyn Yovhannu], which Nersēs himself calls “Prayers of the Evangelist John.” Unlike the commentaries just cited [save that on the Liturgy], that on the Dormition of John is not devoted to a biblical text. One can, however, point to the inclusion of the Dormition in the standard Armenian Bible, with a number of other “apocryphal” texts.5 In any event, as is clear from his commentary, Nersēs himself

1 For earlier commentaries see Thomson, “Was There an Armenian Tradition of Exegesis?” 2 There is a general resumé of Nersēs’ works, with references to manuscripts and colophons, in Akinean, Nersēs Lambronacʿi. The dates of the commentaries are: Catholic Epistles, 1176; Liturgy, 1177; Revelation and Dormition of John, 1179; Twelve Prophets, 1180; Psalms, begun 1178, completed 1181; Wisdom Books, 1197. For Nersēs’ translations of Greek law codes see Kaufhold, Die armenischen Übersetzungen byzantinischer Rechtsbücher and Burgmann and Kaufhold, Bibliographie zur Rezeption des byzantinischen Rechts. 3 Peter Cowe has informed me that Anushawan Tanielian is engaged on a study of this commentary. For details of texts published before 2005 see Thomson, A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500ad; and “Supplement to A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 ad.” Significant texts and translations published since then include: Tanielian, Nersēs of Lambron: Commentary on the Wisdom of Solomon, and Thomson, Nerses of Lambron: Commentary on the Revelation of Saint John. Theo van Lint informs me that the works of Nersēs are currently being prepared for publication, and will take up four volumes in the large format series Matenagirkʿ Hayocʿ. 4 For the edition of 1736 see Hay Girkʿĕ, no. 431; translation into modern Armenian by Stambōlcʿean, Ganjasar 6. 5 In the standard Armenian Bible edited by Zōrapean, Venice 1805 [henceforth Z], the 29 page Supplement [Yaweluac] contains the following texts: Sirakʿ, Xōskʿ Sirakʿay, iii Ezr, Prayer of Manasse, iii Corinthians, Dormition of John, Request of Euthalius.

2

introduction: nersēs and the ‘dormition’

regarded the text as an authentic record of the evangelist’s death. Since John was considered to be the author of the Book of Revelation, it not surprising that Nersēs’ Commentary on the Dormition is frequently associated with that on the Book of Revelation in the manuscript tradition.6 This commentary has no internal indication of its date, but is generally ascribed to the year 1179. During that year Nersēs was working on his commentary on the Psalms [which he did not finish until 1181], and he also wrote his commentary on Revelation. The commentary on the Hangist srboyn Yovhannu was prompted by a repeated request from Stepʿannos vardapet. Nersēs says: “The letter of your Honour, O holy father, reached me once and twice, urging me to a critical investigation of the prayers of the theologian [and] apostle John. And I thought it more important [to undertake] that task obediently, than to keep a slothful silence.”7 This Stepʿannos is known from other sources as a theologian and “court deacon, dran sarkawag,” in the entourage of the Catholicos Nersēs Šnorhali. In a colophon added in 1193 to the famous Bible of 1066 written at Sebaste, it is said that “for his unerring knowledge he was called Yakobcʿi.”8 The significance of the epithet remains unclear. This seems to be the first of his biblical commentaries suggested to Nersēs by a spiritual father.9 The text on which Nersēs wrote his commentary is quite short. It is the final part of the apocryphal Acts of John the Evangelist. Oral traditions about John the evangelist were known to writers of the late second century, but the Acts of John in its surviving form does not seem to be clearly attested until the fourth century, and what has survived is incomplete. Extracts of different length are preserved under different titles. The last section, known as the Dormition of John or the Metastasis, was detached at an early date to be read on the feast-day of St John, and was included in menologia. It has a richer manuscript tradition in Greek than the other sections, and versions were made at different times into

6 See further below, 21–23. For Armenian translations of the Book of Revelation see the Introduction to Thomson 2007, and for its reception in Armenia, idem 2014. 7 See pp. 3–4 of the translation below. These page numbers refer to the printed edition [C] and are reproduced in the margins of the English translation. 8 Vasn anmolor čanačʿeloy kočʿi sa Yakobcʿi, Matʿevosyan, Hayeren Jeṙagreri Hišatakaranner, 208. The ms is Mat 311. See also the references to Stepʿannos in a gospel of 1173 written at Skewra, Yovsepʿean, Yišatakarankʿ Jeṙagracʿ, col. 446, and in a colophon added to the Bible of 1066 written in Sebastia, item 258 in Yovsepʿean: at the end of Luke the scribe Grigoris describes its repair by the vardapet Stepʿanos, dran sarkawag. See also Ačaṙyan, Hayocʿ Anjnanunneri Baṙaran, s.v. Stepʿannos 82. 9 See the Appendix: Nersēs and his Biblical Commentaries for further information from colophons concerning the requests to Nērses for commentaries.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

3

eight languages: Syriac, Coptic, Armenian, Georgian, Latin, Arabic, Ethiopic, and Old Slav. The Armenian translation of the Dormition, hangist or nnǰumn in Armenian, has been attributed to the fifth century; certainly, its accuracy for the reconstruction of the original form of the Dormition has been appreciated by the editors of the Greek text.10 But no clear evidence for the date of translation has been adduced. The Armenian version does have a significant omission concerning John’s early intention to marry. But here we are not concerned with the ascetic traditions that the Greek version of these Acts promoted, or with the suspicion of the book’s heretical content evinced by various authorities; it was condemned at the Second Council of Nicaea in 787, for example.11 Certainly, Nersēs makes no reference to any difference between the Armenian text he knew and commented upon and any other version of it. The Dormition of John was a very popular text once it became known in Armenia. References to the Dormition by title—i.e. by the initial words of the Armenian text: “Ēr ĕnd ełbars, He was with the brethren”—do not seem to occur before the list of uncanonical writings compiled by Yovhannēs Sarkawag Imastasēr, who died in 1129; the list is known from its description by Mxitʿar Ayrivanecʿi of the thirteenth century.12 The text of the Dormition is not found in Armenian manuscripts predating the thirteenth century.13 By then it circulated in different kinds of collections, notably in liturgical books such as a Čašocʿ or Maštocʿ. It is also found in Bibles of the thirteenth and later centuries, where it is always placed after the Book of Revelation14—though Revelation is sometimes placed after the Book of Acts rather than at the end of the New Testament. In addition to the text in Zōhrapean’s 1805 edition of the Bible [Z], it was also printed separately by Joseph Catergian in 1877 [V] from a Čašocʿ in Venice.15 The differences between these editions are not very significant; nor does the text used by Nersēs for his commentary diverge much from the printed editions. 10

11 12 13 14 15

See Junod and Kaestli, Acta Iohannis, 1983, 40–41. Yet even a cursory comparison of the Greek and Armenian texts of the Dormition shows significant differences between them. For a general discussion of the Acta see also Junod and Kaestli 1982. This paragraph is based on the information given by Junod and Kaestli 1983. Text of Mxitʿar in Anasyan, Haykakan Matenagitutʿiwn, vol. i, col. 907. See the section below: Manuscripts of the Armenian Dormition, which lists those mss containing the text that are not liturgical books. See the descriptions of biblical mss in Adjémian, Grand Catalogue des manuscripts arméniens de la Bible. ms no. 14; see Catergian, Ecclesiae Ephesinae de Obitu Joannnis apostoli narratio ex versione armeniaca, Armenian text titled: Hangist eranelwoyn Yovhannu. Catergian notes that this short text was usually combined in larger collections rather than circulating alone, and gives a long list of exemplars, pp. 30–31.

4

introduction: nersēs and the ‘dormition’

The translation of Nersēs’ commentary below is based on a comparison of the printed text [C = Constantinople 1736] with the text in Matenadaran 1422 [M], which was written in 1284 by the famous scholar Esayi Nčʿecʿi. The text of the Dormition used by Nersēs for the lemmata, printed following this Introduction, indicates the variant readings of C, M, V, and Z.16 Before going any further, we must distinguish between the Acts of John and the later Acts of John by Prochoros, which were probably composed in the fifth century. This latter document only concerns John at Ephesus and Patmos; it does not include the tales of his earlier travels that are the main feature of the Acta Iohannis. The Acts of John by Prochoros exist in more than 150 Greek manuscripts and were translated into Latin, Coptic, Arabic, Ethiopic, Georgian, Old Slavonic, and Armenian.17 The Armenian text is included in the third volume of the Venice collection of “Uncanonical Writings, Ankanon Girkʿ.”18 It lacks the lengthy prayers which are the focus of the Dormition text, and hence of the commentary by Nersēs. The existence of this text was known to Nersēs, for he refers to a history of John by Prochorus, “one of the seventy.”19 Before studying the theological aspect of Nersēs’ commentary, it may be useful to give a brief summary of the Hangist, and also to note what information Nersēs provides about John, since Nersēs himself begins with remarks about the Apostle. The text of the Dormition begins with an exhortation by John to the brethren that they should remain loyal to Jesus Christ. He then asks for bread, gives thanks, and prays to Christ, addressing him with a long list of epithets from the gospels. After they have all communicated, John goes outside the gates of the city with a few companions, and orders them to dig a trench. Another lengthy prayer follows. Here the Armenian text omits the passage in the Greek, where John remembers that three times Jesus prevented him from engaging in marriage, and enabled him to keep a pure life. Then John lay down in the

16

17 18

19

I am grateful to the authorities at the Matenadaran for providing photographs of the text in Mat 1422. In the translation of the commentary below, where the Dormition appears as a series of lemmata, the divergences between C and M are indicated in the notes. For a summary of its contents see Junod and Kaestli 1983. Ankanon Girkʿ iii, ed. Čʿrakean, 190–292; the author introduces himself on p. 192. Translation by Leloir in Écrits apocryphes. Cf. Peeters, Bibliotheca Hagiographica Orientalis, items 458–467, and for Nersēs’ commentary, ibid. item 480. P. 89 of the text in C. The page numbers of the 1736 printed edition are marked in the margins of the translation below. In Armenian the “seventy” [or “seventy-two;” see note to Thomson, The Teaching, §503] are never listed by name. On the number see Metzger, “Seventy or Seventy-two,” and Major.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

5

trench and gave up the ghost.20 The whole text only takes up three columns in Zōhrapean’s edition. The commentary by Nersēs, on the other hand, runs to 92 pages in the manuscript 1422 from the Matenadaran.21 Although Nersēs begins his work with a description of John’s early years, he then indicates that little was known about his life apart from the information to be found in the New Testament. He states that the account of John’s death, when he uttered the prayers quoted in the Dormition, “has no beginning nor any narrative of the circumstances of his original career.”22 He therefore was unacquainted with the Acts of John. Indeed, the Acta Iohannis do not seem to have been known in Armenia at all. There is no attested text of it, and Armenian commentators on the Gospel of John are unaware of John’s activity there described. Stepʿannos Siwnecʿi in the eighth century ignores details of John’s life. And although the commentaries by Sargis Kund [written in 1177], Mattʿēos Ĵułayecʿi [1391] and Grigor Xlatecʿi [1400] remain unpublished and unavailable for scrutiny, Grigor Tatʿewacʿi, who sums up the previous tradition, seems to have been unaware of the Acta Iohannis. Tatʿewacʿi does, however, include some information about John in his own Commentary on the Gospel: John wrote his Gospel in Greek in Ephesus, seventy-one years after the Ascension.23 In his Oskepʿorik, Grigor describes the Dormition, nnǰumn, basing himself on the well-known text, but without mentioning the commentary by Nersēs.24 The Acts by Prochoros were thus the prime source of information about the activity of the evangelist for medieval Armenians. Nersēs certainly seems acquainted with the Acts of John by Prochorus, for he explains the name Biwros [one of the companions of John in his final days] as Prochorus, “one of the seventy in whose name this history of John has been accepted among some.”25 He specifically notes that John saw the destruction of Jerusalem by Titus [in 70ce], that he was familiar with the other three gospels,26 and that Eusebius testifies to his death at Ephesus. Yet he places

20 21 22 23 24 25 26

In the Acts of John by Prochorus John simply disappears. On the other hand, Armenian historians were aware of relics of John in Constantinople; see note to p. 13 of C below. The 1736 printed edition, which is in the small format of 12 × 7 cm, runs to 155 pages of text. The Armenian text of the Dormition printed below is from M 1422. P. 10 in C. Grigor, Meknutʿiwn, 22, 320. For Armenian traditions about languages and places where the gospels were written see Thomson, forthcoming. Grigor, Oskepʿorik, 132–132. P. 89 in C. Cf. n. 23 above.

6

introduction: nersēs and the ‘dormition’

John’s exile to Patmos in the time of Hadrian [117–138] before his restoration to Ephesus in the reign of Trajan [98–117]! Nersēs must have been relying on his memory rather than on a direct reading of Eusebius.27 Regarding the early life of John, why, asks Nersēs, was John called “the beloved disciple”? He explains that John and James, called brothers and sons of Zebedee in the gospels of Matthew and Mark, were the sons of a daughter of Joseph “the father of the Saviour.” He does not name this daughter, but other texts in Armenian indicate that she was called Sałomē.28 James was older than John; and this is proved, says Nersēs, by the painted images of the disciples [ jew nkaragir patkeracʿn]. For John is depicted as a youth, while James is of the same age as Christ.29 John’s mother lived in Joseph’s house while she was suckling the child, that is, in the same house in which Jesus was raised. So it happened that they were brought up together, and Jesus was involved in John’s upbringing, in accordance with the natural love of children for the young. The holy Mother of God also loved him. For that reason, the love of Christ for John was kindled even before Christ was revealed by signs and miracles, and that is why they called him “the beloved disciple” and “son of the teacher.” Where did Nersēs acquire this information about John’s youth? Two kinds of sources immediately spring to mind: previous commentaries on the Gospel of John, and apocryphal lives of the apostles. Before 1179, when Nerses wrote his commentary, several commentaries on the Gospel of John were available in Armenian, both original works and translations. The earliest original commentary is that by Stepʿannos Siwnecʿi of the early eighth century on the Four Evangelists, Meknutʿiwn čʿoricʿ awetarančʿacʿn.30 The title is somewhat misleading, as the largest part of the text deals with Matthew, Mark is allotted less than a page, while Luke and John share the remainder. In any event, Stepʿannos gives no information about John’s upbring-

27 28

29

30

See the references to Eusebius’ Historia Ecclesiastica in the notes to p. 12 of C. See further just below. In a document included in the Venice edition of the “Works” attributed to Movsēs Xorenacʿi entitled “Response to the Letter of Sahak Arcruni [Movsēsi Xorenacʿwoy Matenagrutʿiwnkʿ, Venice 1865],” 289, it is stated that Joseph had four sons: James, Simon, Juda, Jose; and three daughters: Martha, Esther, Salome, the third becoming the wife of Zebedee; hence John was the Saviour’s nephew. For this text see Dasnabedian, “L’Histoire de l’icône de Hogeacʿ Vankʿ.” This idea does not occur in other Armenian explanations of why John was called “the beloved disciple,” e.g. the commentaries on the Gospel of John by Stepʿannos of Siwnikʿ or Grigor Tatʿewacʿi, or in references to John in the theological and historical literature. For details about Armenian biblical commentaries see Petrosyan and Ter-Stepʿanyan, S. Grkʿi hayeren meknutʿyunneri matenagitutʿyun.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

7

ing. The only other original Armenian commentary on John predating Nersēs is that by Sargis Kund, composed in 1177, only two years before Nersēs wrote his commentary on the Hangist Yovhannu. This has not been published yet.31 The only Greek commentary on the Gospel of John translated into Armenian before the time of Nersēs is that by John Chrysostom. It has a complicated textual history,32 but it contains no relevant information about John’s childhood. The commentaries on John by Origen and Cyril of Alexandria were not translated. Of the commentaries in Syriac that were translated into Armenian the earliest is Ephrem’s Commentary on the Diatessaron. This, however, probably belongs to the circle of Ephrem rather than to the fourth century Ephrem himself. It frequently refers to the brothers James and John,33 but it does not mention their early upbringing. Based on Syriac sources but written in Arabic is the Commentary on John by Nonnus of Nisibis, who was known in Armenian as Nanay the Syrian teacher. This was translated into Armenian in the mid-ninth century; the original, alas, did not survive. Nonnus provides a few details about the writing of the gospel, but says nothing of John’s earliest years.34 The Commentary on the Gospel of John by Theodore of Mopsuestia survives in Syriac translation. It was not known directly in Armenia.35 Although it is of interest for details about the writing of the four gospels and John’s preaching at Ephesus, it offers no information about John’s childhood. Nor in original commentaries in Syriac which were not rendered into Armenian, like that by Moses bar Kepha of the ninth century, do we find the information we are seeking, though Moses does give details about the writing of the four gospels. 31 32

33 34 35

See Petrosyan and Ter-Stepʿanyan, 93. I have not been able to check the content of that commentary. The first part, §1–13, was translated from Syriac and the rest, § 14–88, from Greek. This is mostly lost; by the 11th century only 33 chapters survived. The remainder was translated again for Gregory Vkayasēr in 1117 at Drazark by Tʿeopʿistē the Greek rhetor and Kirakos vardapet. For translations of Syriac texts into Armenian see Mathews, “Syriac into Armenian.” Notably to their request to sit on the right and left hand of Jesus, Mark, ch. 10. See the Introduction to the translation by translation by Thomson. Although some of Theodore’s works circulated in Armenia in the fifth century, later he was generally rejected as a “Nestorian” heretic for his dyophysite position. See the discussion in Garsoïan, L’Eglise, ch. ii: “Les crises et la transformation du Ve siècle.” Also, Theodoret’s commentaries were known under a pseudonym, e.g. Epiphanius; see Outtier, “La version arménienne.” It is worth noting that Vardan Arewelcʿi’s Commentary on the Psalms evinces extensive parallels with Theodoret on the Psalms.

8

introduction: nersēs and the ‘dormition’

So let us turn to the realm of apocryphal traditions, a field that greatly appealed to Armenians, and to which they were not inhibited from adding some texts of their own.36 That Joseph, husband of the Virgin Mary, was a widower with children from his first marriage was well known from the Protoevangelium of James, with its expansions in the Armenian version.37 The eldest of his sons was James, not the brother of John but the future first bishop of Jerusalem, and three more are named in the Armenian Martyrdom of James.38 But it is not possible here to expound the multifarious, and often contradictory, traditions about the relatives of Jesus. The closest parallel to the tradition echoed by Nersēs comes in the Armenian History of James and John.39 Here we are informed that Salome was the mother of James and John, the same Salome as appears in the Protoevangelium as midwife at the birth of Jesus. She was a daughter of Joseph, and thus a sister to Jesus: as the author of the text explains: “Just as the sons of Joseph were called brothers of Jesus, so also his daughters [were called] sisters.” This text does not seem to have any known Greek model, though Hippolytus of Thebes [circa 980] knows that Jesus was the uncle of John, being the brother of Salome the daughter of Joseph.40 This short History of James and John is also interesting for its specifically Armenian connection. After a paragraph on the childhood of James and his brother John, the story immediately turns to the decapitation of James by Herod, mentioned in Acts 12.2. James’s head and body became separated. The head was taken to Jerusalem by an angel, whereas the body, after being placed in a coffin, was washed by the sea to Spain where it cured a blind woman. The local inhabitants regarded it as a “headless god,” until St Paul arrived on his travels and taught them better. As for the head that was taken to Jerusalem, according to this text it was buried by the Virgin Mary, James the brother of the Lord, and John the evangelist. This James, the brother of the Lord, is the James in Jerusalem mentioned frequently by Paul in his Epistles. Eusebius in his Ecclesiastical History explains that there were two Jameses: James the brother of the Lord, also known as James the Just, who was chosen by Peter, James, and his brother John after the Ascension to be the first bishop of Jerusalem; 36 37 38 39 40

For general bibliography see M. Geerard, Clavis Apocryphorum Novi Testamenti. Armenian texts in Ankanon Girkʿ, vol. ii; translation in Peeters, Evangiles apocryphes, ii: L’évangile de l’enfance. Text in Ankanon Girkʿ, iii, 449–452; translation in Leloir, Ecrits apocryphes. Text in Ankanon Girkʿ, iii, 293–299; translation in Leloir, Ecrits apocryphes, 408–416. See also the so-called “Letter of Movsēs Xorenacʿi to Sahak Arcruni,” noted above, n. 28. See Fragmentum 1, in pg 117, 1033 b.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

9

and James the brother of John who was beheaded by Herod.41 But the point of our Armenian text is that the head was buried in an appropriate place, over which was later built a splendid and glorious church, “which is the vankʿ and žołovateł of the Armenian uxt.” I leave to historians of the Holy Places the origin of this story in its relationship to the history of the Armenian Patriarchate in Jerusalem.42 Nersēs probably never went to Jerusalem himself,43 but in the year that he wrote this Commentary on the Dormition of John he also composed his Commentary on the Book of Revelation, in which both the earthly and the heavenly Jerusalems figure prominently. Nersēs’ Commentary on the Dormition of John is primarily concerned with interpreting the meaning of the extensive prayers and exhortations expressed by the Apostle before he falls asleep. It follows Nersēs’ usual commentary style, that is, a brief quotation from the text, i.e. the “lemma,” followed by his own comments. The short text is broken into small sections, sometimes each lemma being restricted to a single word. Nersēs places the text as a whole into a schema of Christ’s Incarnation and the reconciliation of God and man, and explains the significance of the passage quoted for the spiritual life, drawing extensively on biblical parallels, previous Armenian theological texts, and Armenian versions of patristic writings. In his exposition Nersēs’ follows a long-standing Armenian tradition of expression regarding the nature of God and the person of Christ. His theological terminology has its roots in the earliest Armenian texts, especially the Teaching of Saint Gregory that forms the longest section in the History of Agatʿangełos as we now have it.44 These ideas recur in Armenian theologians down through the centuries, and parallels may be found in the writings of Nersēs’ own relative and mentor, his great-uncle the Catholicos Nersēs Šnorhali, who ordained him to the priesthood in 1169. Naturally, the Armenian technical vocabulary had been enriched over time, but the fundamental ideas remained consistent. Here follows a synopsis of the terminology.

41 42 43 44

Eusebius, Ecclesiastical History, ii, 1. T. Saswaliancʿ, Patmutʿiwn Erusałēmi, was not available to me. See the comments of Akinean, Nersēs, 37, on a reference to Jerusalem at the end of Nersēs’ translation of the Rule of Benedict. In its present form the Teaching did not form part of the earliest written text attributed to “Agatʿangełos,” but was expanded from shorter expositions into a longer, more comprehensive exposition of the Christian faith in the early sixth century; see the “Conclusion” to Thomson, Teaching, revised edition, 56–61. For the History attributed to the unknown Agatʿangełos see Thomson, The Lives of Saint Gregory.

10

introduction: nersēs and the ‘dormition’

Theological Terminology It may be helpful to begin by comparing the theological terminology of Nersēs’ Commentary with that of the much earlier Teaching of Saint Gregory, a foundation document of the Armenian Church. We can then note some parallels with the vocabulary used by theologians closer to Nersēs in time. God The being of the Godhead is expressed by the abstract noun ēutʿiwn, derived from the verb “to be, exist,” and standard in Armenian theology, 56.45 The nature of God’s ēutʿiwn cannot be defined, because it is incomprehensible, anhas 81, and incorporeal, anmarmin, 69.46 The being of God can also be expressed by the term ełinutʿiwn, 129, derived from the verb ełanim which has the nuance of “coming into being,” and is not used in the Teaching.47 Ēutʿiwn can also be used in the sense of “essence,” as when Nersēs states that “an image bears in itself the essence and form, ēutʿiwn ew jew, of a living thing,” 85. The stem ē in the plural can be used for existent things: thus “the nature of beings, bnutʿwn ēicʿs, proclaims God,” 98. Nersēs also uses the stem goy in the sense of the bodiless forms being existent, 98. Matter, niwtʿ, is an image of the existent, goy, and material things are non-existent in that sense, angoy, 98–99. Nersēs diverges here from the use of goy and its derivatives in the Teaching for the existence of created beings; nor does he use the expression linelutʿiwn, found in the Teaching for the existence of created things. Trinity There is “a single divinity of the Trinity, errordutʿeann mi astuacutʿiwn, of Father, Son and Spirit”, 70. Each has a name and individuality of person, anun ew yatkutʿiwn anjnaworutʿeancʿ, 70; the stem anjn is also used for person, 71.48 Only once does Nersēs refer to hypostasis, zawrutʿiwn, when discussing the significance of an image, nkaragir or nkaragrutʿiwn, 84–85. The image represents the essence, ēutʿiwn, and form, jew, of the living being, but not the hypostasis. The 45 46 47 48

All page references are to the printed text of C, whose page numbers are reproduced in the margins of the translation below. Note here the expansion of Ps 49.13–14. The adjective aneł, “uncreated,” is common in Armenian. Nerses does not use it in this text, but it is found elsewhere in his writings; see references in the nbhl, s.v. Anjn is a standard term for “person,” e.g. Nersēs Šnorhali, Bankʿ čʿapʿu, 170. Dēmkʿ, lit. “face,” is also common: Šnorhali uses the two terms interchangeably, Bankʿ čʿapʿu, 98.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

11

problem, however, is that the basic meaning of zawrutʿiwn is “power,” and it is not always clear which sense is intended. Christ Nersēs’ prime concern is with Christology, and he devotes much attention to the mode of the Incarnation. He takes pains to stress the divinity and humanity of the incarnate Christ; but in line with long-standing Armenian tradition he makes it clear that the nature, bnutʿiwn, of Christ is divine and eternal, 117.49 The union of human and divine in the person of Christ is expressed by a wide range of terms, from the simple “becoming a man” or “taking a body” to the more complex “mingling” of the divinity and the body. “To become a man” may be expressed literally by mard linel, 60, 83, or by the derivative verb mardanal, 35, 76, 82; these have parallels in the Teaching. Instead of “man, mard,” Nersēs may refer to flesh or body. The Armenian term marmin has both connotations, thus blurring the distinction possible in Greek between sarx and sōma.50 So Christ may be said to “take a body, marmin aṙnul,” 66, 107, or to “become flesh, marmin linel,” or the derivative marmnanal, 36, 71, 102. This last is the verb used to translate Cyril of Alexandria’s formula: “One nature of the incarnate Word, mi bnutʿiwn Banin marmnacʿeloy.”51 To “put on” or “clothe oneself, zgenul,” is also used by Nersēs, as it was in the Teaching. For example, “the Son clothed himself with body and soul, zgecʿaw marmin ew hogi,” 27. More common than the clothing metaphor is that of “mingling, xaṙnumn,” another expression found in the earliest Armenian texts. This mingling did not alter the state of the natures, 36: “For he was seen as a man by nature, and was understood as God in truth.” “He mingled his divinity with this body,” 74. “In the nature of Christ there was mingling with the divinity,” 133. The mingling is “without confusion, anšpʿotʿ,” 56,52 or očʿ špʿotʿumn, 74. One expression used by Nersēs for “in-carn-ation,” is the literal ner-mardutʿiwn, 83,53 ner being a prefix invented in the Hellenistic style of translation to render the Greek en; thus nermardutʿiwn renders enanthrōpēsis. By “Hellenistic” in this connection is meant a style of literal rendering from Greek, where not only were innovative compounds created on the pattern of Greek 49 50 51 52 53

In his Synodical Oration, 84–86, Nersēs notes that in declaring Christ to be God and man there is the danger of identifying “nature” and “person.” The word mis, specifically “flesh,” is rarely used in a Christological context, and normally means “meat.” Nersēs emphasises Cyril’s teaching in his Synodical Oration, e.g. 88–90. See Lampe, s.v. asygchytos. Nermardutʿiwn is also found at p. 77 in a short passage found only in the manuscript M.

12

introduction: nersēs and the ‘dormition’

compounds, but also the syntactical pattern of Greek was imitated. Such translations became common in the sixth and later centuries.54 Similarly the Greek oikonomia in the sense of Dispensation or Incarnation was rendered in Armenian by tnawrēnutʿiwn; t[u]n renders oikos, and awrēn is nomos, plus the Armenian abstract ending -utʿiwn.55 Also common in Nersēs for Christ’s Dispensation is the term “service, matakararutʿiwn,” 28, 108, 135. Matakarar means “steward,” and is used as such in the Armenian Bible. The abstract noun is found in some translations, but was not used by native Armenian writers in the early period.56 Instead of Christ taking a “body,” Nersēs may say that “he accepted in the flesh the condition of the body like every man: kreacʿ marmnov zmarmnoyn kirs orpēs amenayn mard, 27;” or: “in the condition of the body he lived without sin, kriwkʿ marmnoy anmeł varecʿaw, 111.” The term “condition,” kirkʿ, refers to all the bodily characteristics that are common to the human lot: hunger, thirst, weariness, etc. They are natural properties: “He offered to the Father his own innocent body with its natural properties, arkeal aṙaǰi Hawr ziwrn anmeł marmin bnakann kriwkʿ,” 67.57 Or “Christ, having taken a body [or flesh, marmin], with its attributes lived without sin, Kʿristos aṙeal marmin, iwr kriwkʿ anmeł varecʿaw,” 107. The term axtkʿ can be used in a similar way. Axtkʿ, however, also has overtones of “passions,” i.e. those attributes that disturb the soul: “He [Christ] did not accept any physical passions in his fleshly body [or bodily flesh], očʿ i marnakan marminn axticʿ inčʿ hiwtʿ ĕnkalaw, 36.”58 Thus in Christ “the light of the Godhead was united, miacʿaw, with the darkness of our nature, 27; the Godhead was united, miacʿeal, with the body, 28; the flesh [or body, marmin] of the Son was united, miacʿeal, with the Godhead,” 48. For this union the verb mianal is most commonly used. The noun for “union” is miutʿiwn, described as “ineffable, ančaṙ, 36, 133, anxaws,” 74, or “unconfused, anšpʿotʿ,” 75. “Christ is one after the ineffable union,” 36; “no speech can indicate the mode of the union, miutʿiwn, of God with the body, for it is seen as a

54 55

56 57 58

See Muradian, Grecisms, with references to the extensive bibliography on this topic. See pp. 72, 78. This expression is not found in the earliest authors or the Teaching. A similar expression, tntesutʿiwn, lit. “oversight of a house,” is found in many translations, but also in the Demonstration attributed to Yovhannēs Mandakuni, G.Tʿ, 33. The latter, however, is a later text of dubious authenticity; see Garsoian, l’ Église, 140–141, n. 27, for discussion and bibliography. See the examples quoted s.v. in the nbhl. To express the same idea the term ancʿkʿ is used in the Teaching, e.g. § 379. See also the lemma on p. 127 of the text.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

13

mingling, xaṙnumn, and not a confusion, špʿotʿumn, but a union by nature,” 74. Christ “was not changed in the union, nor did the ineffable mingling alter the state of the natures, očʿ pʿoxecʿaw i miutʿeann kam aylayleacʿ ančaṙ xaṙnumn ztesutʿiwn bnutʿeancʿn,” 36. More significantly: “the unconfused union did not become a conjunction, očʿ miutʿiwnn anšpʿotʿ yarakcʿutʿiwn ełew,” 75. The expressions “union, miutʿiwn,” “mingling xaṙnumn,” “was not changed, očʿ pʿoxecʿaw,” are found in the Teaching and other early Armenian texts, but not the expression yarakcʿutʿiwn that Nersēs rejects. It means “conjunction, connection, joining,”59 and is first found in Armenian translations of Basil of Caesarea and Cyril of Alexandria to render the Greek synapheia.60 That way of expressing the union of God and man in Christ, however, was regarded suspiciously by Cyril as not reflecting a true union, and later was considered to reflect the theology of Nestorius.61 It is not surprising that Nersēs rejects it as alien to Armenian tradition. In this “ineffable and indivisible union,” where “in the nature of Christ there was mingling with the divinity,” Christ had a will, kamkʿ, like ours, 132–134. This was autonomous and impassible, anjnišxan, anaxt, 130, and separate from the will of the Father, 135. Person Nersēs indicates that a human person is composed of three parts, but he is not consistent as to what these are. First he refers to body, marmin, spirit, šunčʿ [lit. “breath”] and mind, mitkʿ, 40. Mind is the charioteer or driver, kaṙavar, of the body and spirit.62 This šunčʿ is the “breath of life, šunčʿ kendani,” that God “breathed, pʿčʿeacʿ, into the face of Adam” after he had been formed from the dust, hoł, of earth [Gen. 2.7].63 Animals have this spirit, but they do not possess “intellectual, imacʿakan” activity, 98–99, for the mind is this intellectual, imanali or imacʿakan, faculty. This “animal spirit is disorderly,” for

59 60 61 62 63

This abstract noun is derived from two stems: yar, “beside,” and kicʿ, “partner.” See references s.v. in the nbhl. See the many examples s.v. synapheia in Lampe, and the discussion in Grillmeier, Christ in Christian Tradition, i, esp. 463. Here Nersēs echoes Ełišē, History of Vardan, 15: marmnoy ew hogwoy mitkʿ en kaṙavar; cf. Plato, Phaedrus, 246a–b. Cf. the commentary of Hamam, 257, to the “breath of mankind, šunčʿ mardkan,” of Prov. 20.27: “The Word put on the mind of mankind and this rational nature with breath, zmits mardkan ew zbnutʿiwns banaworakan šnčʿovn zgecʿeal Banin.” And compare the discussion of the tenth century Gregory of Narek’s anthropology in his Commentary on the Song of Songs in Petrossian, Commentaire, 246–251.

14

introduction: nersēs and the ‘dormition’

“we are composed of three [parts] in an ineffable mixture: a rational soul, hogi banakan, an irrational spirit, anban šunčʿ, and a tangible body, zgali marmin,” 128. The disorderly spirit governs the senses, zgayarans, and fights against the mind, embroiling it in sin. According to this analysis the relationship between soul and mind is not clear. On the other hand, Nersēs says: “This visible body has an invisible soul, hogi, and through it moves and is called alive.64 And when the soul leaves the matter, tarr, of the body, the soul is not diminished but the body is deprived of life,” 93. It is not our purpose here to study the whole range of Nersēs’ theological works. But a brief comparison with his own Synodal Oration [Atenabanutʿiwn] of the year 1179 may be of interest;65 not only was this delivered in the same year as Nersēs wrote his Commentary on the Dormition, in his Oration he is particularly concerned with defending the Armenian Christological position against the Greek Chalcedonian tradition. In his Commentary on the Dormition Nersēs rarely uses the term “nature, bnutʿiwn,” but in the Synodal Oration he is concerned that the Chalcedonian use of “two natures” be interpreted in line with Armenian tradition. Thus he explains: “We confess Christ to be God and man,” 76,66 and Christ was “ineffably united from two natures,” 82. “We distinguish the individuality, yatknutʿiwn, of the names of the natures, and confess their essence, ēutʿiwn, to be not united but separate, 82.” Armenian councils, claims Nersēs, oppose the division of God and man, but our opponents falsely claim that we say the specific nature of God changed to that of man, 86.67 By saying “one nature of the incarnate Word,” we confirm the individuality of the natures in accordance with Saint Cyril, 88, and declare the ineffable unity of the two [natures] in one person, mi anjaworutʿiwn; for Cyril’s formula proclaims the unity in accordance with the person, miaworutʿiwn ĕst anjnaworutʿean, 90. And Nersēs cites a number of earlier Armenian theologians to confirm his position.

64 65 66

67

Again there is a direct parallel in Ełišē, 15: the soul, hogi, is the life of the whole body. Cf. note 49 above. In this paragraph the page numbers refer to the Synodal Oration in the edition of Venice 1812: Armenian text on even-numbered pages, with facing Italian translation. That translation, by a Catholic Mekhitarist, is sometimes misleading. For example the Armenian ančaṙ xaṙnumn, “ineffable mingling,” an ancient expression in Armenian, does not mean “ipostatica unione,” 85. Yatuk bnutʿiwn Astuacoy pʿoxeal zmardoyn.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

15

Some Patristic Sources Nersēs drew on a number of sources in addition to the apocryphal texts mentioned above. Of particular interest is the Life of Antony by Athanasius, which is explicitly named.68 Antony is important as the first to organise communities who lived under a common rule among the early Egyptian hermits at the turn of the third and fourth centuries. Several times Nersēs draws on this text for specific parallels, particularly with regard to the fate of the soul immediately after death, when it faces challenges by demons in its ascent. The reception of the works of Athanasius in Armenian has not yet been seriously explored. His most famous dogmatic writings: the Contra Gentes, De Incarnatione, Contra Arianos, do not seem to have been translated into Armenian, though there are Syriac versions of the last two. Several shorter works, some spurious, are often cited in order to support the Armenian theological position, not always accurately.69 But a review of the Vita Antonii in its Armenian version is long overdue.70 Nersēs refers to it in the following contexts: In the final prayer of the Dormition, before John lays himself in the grave he addresses Christ in a long series of invocations, including a reference to preaching to animals: “O [you] who preached even to animals” [98]. Nersēs comments as follows: How are we to understand these sayings? Perhaps he means animate71 animals. Never! For although some of them came to Antony and confessed to know the grace of Christ, and were subject to his name and became tame in front of their witnesses,72 we must look on these sayings 68

69

70

71 72

Although some doubt has been raised concerning its attribution to Athanasius himself, rather than “an Athanasian milieu [see the entry “Athanasius” in the odch],” it was certainly accepted in Armenia as a genuine work of the Alexandrian patriarch. The most detailed description of the Armenian manuscripts of works by, or attributed to, Athanasius is by Avagyan, Die armenische Athanasius-Uberlieferung; see also Anasyan, Matenagitutʿyun i, col. 321–368; and for the biography of Antony col. 324–329. See also Casey, “Armenian Manuscripts of St. Athanasius,” for a description of two collections of his works. For the text of the Armenian version of the Life of Antony see Tayecʿi, 533–614. A dubious colophon, Tayecʿi, Introduction, 20 [reproduced in Matʿevosyan, Hišatakaranner, 3], claims that it was translated in the year of Maštocʿ death. In his edition of the Greek text Bartelink notes the existence of the Armenian version of the Vita published by Tayecʿi, but has no comments about it [unlike the Syriac and other ancient versions]. Animate: šnčʿawor, lit. breathing; for šunčʿ see above. 63. See Athanasius, Life of Antony, §50–53.

16

introduction: nersēs and the ‘dormition’

as a metaphor,73 learning from David: ‘Your justice is like mountains, God, and your laws like depths; you give life to mankind and animals.’74 For an animal is what does not possess intellectual activity, although it might even be a man. Now a man is truly so who disciplines this spirit and body through it [i.e. intellectual activity].75 God wished that mankind should worship his spiritual glory spiritually. However, they were unable to do so, but always ran along the ground like an animal.76 Therefore Christ came, and mingling the tangible body with his spiritual godhead, revealed himself tangibly to our animal-like eyes. And through that tangible knowledge he raised [mankind] to the understanding of his spiritual glory. However, Antony is primarily invoked by Nersēs in the context of souls ascending to heaven after death. Later in that same long prayer John states: “Many of the saints saw the ascent of their souls to heaven and wrote [it down]; like Antony saw his own and that of Ammon” [116].77 Nersēs elaborates on this later [139]: Through these [words] we learn that there are two paths for the souls of men after death.78 For the pure, among whom the prince of this world does not find anything of his own, there awaits a battle with the authorities and powers of the air who are below heaven.79 Escaping from these according to their deeds and faith,80 the souls reach Christ and stand there beside him in the delight of joy. And they come with him at the Second Coming,81 not so that they may enter into judgment, but so that they may judge the others through their own virtues,82 in accordance with what Christ said. For just as the Apostles [will judge] Israel,83 likewise all

73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83

Metaphor: yełapʿoxumn, lit. transformation; see Muradyan, Grecisms, 242. Ps. 35.7 [close to Z]. Intellectual activity, imacʿakan nergorcutʿiwn; for nergorcutʿiwn see Muradyan, Grecisms, 242. For men imitating animals by looking to the ground see also Basil, Hexaemeron, ix 2. Athanasius, Life of Antony, §60. Nersēs expands on this later, pp. 142–143 in C. Two paths: one to life, one to death; see Lampe, s.v. odos, for early Christian writers on this theme. The Teaching refers rather to two cups between which a choice has to be made. Eph 6.12. In Eph 2.2. Paul refers to the prince of the power of the air. For the battle of the ascending soul, see just below. Cf. 1Thess 4.17. See 1Cor 6.2: the saints shall judge the world. Matt 19.28.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

17

those perfect in virtue [will judge] those who transgressed in their conduct on the same path. And putting on bodies, they will inherit in them everlasting life,84 as Christ said. However, those who were unable to acquire a chaste life but evinced in their actions the activity of Satan, since the weight of their sins overcomes the activity of their benevolence, the just law of God does not allow them to cross over beyond the evil demons who are under heaven, but they too remain under heaven in expectation of the future judgment and mercy of God, who in this fashion will easily expiate them, that is, with gifts and compassion. Nersēs then adduces several examples from the New Testament to bolster his argument.85 He then continues: So lest this account of the testimonies be increased too much, we place as a seal to it the vision of Antony. For what they spoke figuratively86 because of the inability of the neophyte believers to comprehend, by the will of God he clearly saw and gave as nourishment to the perfect the same awesome knowledge. For once he saw himself ascending into heaven; and in the air examiners [kʿnničʿkʿ] came to meet him and accused him of what he had done in his youth, from whom he escaped unharmed. And again he saw Satan spreading his hands through the air; some of the souls he seized and dragged down below. But as for those who escaped and flew up, over them he gnashed his teeth. Antony saw this vision while awake,87 and Athanasius wrote it down,88 whereby they confirmed for us the position of the soul: that when the saints have here overcome Satan, they ascend to heaven to Christ; and those who weakened in the battle, lingering under heaven await the future judgment. And how much is the boldness and scrutiny of the evil prince of the air upon those

84 85 86 87

88

Based on Matt 19.28–29. See the commentary to the translation below, ad loc. Figuratively: xorhrdabar; see note 73 above. While awake: Athanasius, Life of Antony §65, says Antony was “as it were outside himself.” See also p. 116 in C. Cf. the battle of demons and angels in Ašot’s death scene, Tʿovma Arcruni, History, 251. For such visions and dreams cf. that of Gregory in Agatʿangelos, §732, and general comments in Thomson, Łazar, 267–268, “Appendix on Dreams.” See also Nersēs Šnorhali, Yisus Ordi, 142 [stanza 792 in Kéchichian], for the demons who forcibly detain our souls on their way to heaven. Athanasius, Life of Antony, §65ff.

18

introduction: nersēs and the ‘dormition’

beloved of God, here we learn and tremble. How much need have we for preparedness before that journey! One might expect a Commentary of this character to be restricted to a discussion of theological themes. But Nersēs has a good deal to say about the natural world, ideas that for the most part depend on the popular Hexaemeron by Saint Basil. We know more about the impact of Basil in Armenia than that of Athanasius, thanks in great part to the recent work of Gabriella Uluhogian.89 In her study of the manuscript tradition she drew attention to the three divisions of his work: the Asceticon, the homilies, and the Hexaemeron. The first greatly influenced Armenian monasticism, though unfortunately we have little information about the precise rules for individual monastic establishments, what the Greeks called typika.90 Basil’s extensive homilies are widely quoted by Armenian writers, though their impact has not been studied in much detail. But of all his works the Hexaemeron was the best known; it was widely used for information about the physical universe, and the flora and fauna to be found in it.91 Nersēs does not name Basil in his commentary, but there are several parallels worth noting. The first deals with dreams [Nersēs, p. 22 in C]: A dreamlike apparition is accustomed to operate in the inner man when the body is asleep.92 And whatever he sees is for him trustworthy and infallible on awakening, that he saw a dear one or friend eating or drinking.93 Behold, this was a true sight for him and trustworthy without tan89 90 91

92

93

Uluhogian, “Repertorio.” See also the article on Basil in Armenian translation in Anasyan, Matenagitutʿyun, ii, col. 1344–1405. For the Armenian text and translation of the Asceticon see Uluhogian, Il Libro delle Domande. For the Armenian text see the edition by K. Muradyan, and for translation and commentary, Thomson, Saint Basil of Caesarea and Armenian Cosmology. In his earlier monograph on Basil in Armenian Kim Muradyan drew attention to parallels between the Hexaemeron and the works of Eznik and Anania Širakacʿi; see ch. 5 of his Barseł Kesaracʿin. For varieties of dreams cf. Eznik, §177–178, 252–256; he distinguishes three types: 1. the continuation of mental activity when asleep, 2. those caused by God for encouragement, like Joseph’s and Daniel’s, 3. those caused by the Devil to lead men and women astray. See also Basil, Hexaemeron. iii 9, babblings; iv 1, apparent reality, v 2, dreams fade, vi 1, God speaks as in a dream, ix 1, allegorical explanations and illusions of dreams. Further references in Lampe, s.v. onar. See Isa 29.8.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

19

gible eyes, and he heard his voice not with tangible ears. In this fashion it is necessary to make a turning away from the pleasure of the senses, like the one who is asleep, and to assert the knowledge of God and his promise through the activity of the mind, so that the one to whose eyes the dream appeared trustworthy may see God and his glory that was promised likewise in a trustworthy vision, just as the dream appeared. So that when he asks his mind: Did you see God? it may testify to him: I saw, just as it also testifies about the dream. Such activity of the eyes all saints have possessed, and in this way they have approached God; and it is possible to be occupied in the reading of his words and learning them. Another commonplace of Greek thought is the definition of man. Here Nersēs offers a parallel with Basil, but in fact is quoting the popular Introduction to Philosophy by David of Alexandria, known in Armenian as Dawitʿ Anyałtʿ, David the “Invincible” [Philosopher]: “But one must enquire what the name of his nature is, because the name defines the essence of the nature, just as man [is defined as] living, rational and receptive of mind.”94 Basil cites the same example, but here Nersēs follows exactly the text of Dawitʿ. Regarding the nature of man Nersēs [p. 99] notes that before the coming of Christ “men ran along the ground like an animal.” This reflects Basil’s Hexaemeron, ix 2. Somewhat later Nersēs introduces the ether. With many echoes of the Hexaemeron he comments as follows [p. 118]: “Some of the outsiders have called this the fifth element, and others a perpetually moving and round form that contains this earth.95 To that he says: You are the law of the ether, that is, through your providence; for it continuously moves and does not change. Whence does it attain the unchanging movement, which cannot be seen elsewhere, save from the legislation of the laws of God which controls it? … It is clear that the ether is the firmament that Moses named,96 and it contains within itself the fire, and the fire the air, and the air the water, and the water the earth.97 He [i.e. John] says: You are the law of the ethereal

94

95

96 97

Nersēs, 38. For this definition of man in Armenian see Davitʿ Anyałtʿ, Definitions and Divisions of Philosophy, ch. 3 [identical wording in Nersēs]. For naming and nature cf. Basil, Hexaemeron, iv 5, with the same example. Outsiders: artakʿinkʿ, a standard term for pagans, especially philosophers, e.g. David, Definitions, §14; see also below, p. 139 in C. Movsēs Xorenacʿi, i 3, contrasts the fables of the artakʿinkʿ with the Christian scriptures. For the spheres surrounding the earth see the references in the Index of Topics in Thomson, Saint Basil, s.v. Spheres. Gen 1.7. Earth: hoł, lit. dust, soil. For the concentric spheres see Thomson, Saint Basil, 44, 47.

20

introduction: nersēs and the ‘dormition’

ones, that is, of the luminaries, because through you they have their courses and movements. And you, who are their legislator,98 when you wished you held back the sun from its course in the time of Joshua;99 and you made it go back in the time of Hezekiah.100 In this fashion you control through your laws the other elements that are below it. Air you made the course for birds; and water you gave as resting-place for aquatic [animals]; the earth as habitation for living beings; and hell101 as the station of demons. As Satan said to God: “I have come after travelling through the earth and going about below heaven.””102 Also discernible are reflections of Dionysius the Areopagite regarding the angels and their ranks, e.g. p. 8; or 38, regarding Christ walking on water. There are also several parallels of vocabulary regarding the nature of God.

Conclusion Like the majority of Nersēs’ commentaries, this one too emphasizes spiritual reflection on the words of scripture. In the Dormition the prayers attributed to John, based on the canonical scriptures, offer a particularly apposite occasion for such meditation. Nersēs did not attempt any historical study of John’s life, but was concerned with the spiritual lessons to be learned from his edifying death. Other points do emerge, as we have seen, and no doubt further unacknowledged debts to the Fathers of the Church and traditional Armenian exegesis will emerge after further study in due course. The Hangist was to become an extremely popular text, as witnessed by the number of copies circulating in the century after Nersēs’ death in liturgical books and Bibles. It was not included in the early Armenian lists of the biblical canon, but its increasing popularity may have been influenced by the association of the Book of Revelation, which Nersēs had also retranslated and commented upon, with John the Evangelist.103 In recent times it is rarely men-

98 99 100 101

102 103

Legislator: awrinadir; the cognate awrēnsdir is used of God in Exod 24.12, Jas 4.12. Josh 10.12–13. 4Kgdms 20.10–11. Hell: sandarametkʿ; as the habitat of demons see Lampe, s.v. daimōn, b 4. For the ruler of the underworld see Ełišē, Homilies, 297–299, and Armenian parallels in Thomson’s translation, ibid, 97–100. Job 1.6. For the translations of the Book of Revelation in Armenian see Thomson, “The Reception of the Biblical Book of Revelation in Armenia.”

introduction: nersēs and the ‘dormition’

21

tioned in studies of Nersēs of Lambron and his times, but it seems worthwhile to rescue this work by one of the most renowned medieval Armenian theologians from an unjustified oblivion. The popularity of Nersēs’ commentary on the Dormition and its widespread dissemination can be seen from a survey of surviving Armenian manuscripts that include this text. What is particularly noteworthy is that the manuscripts do not include this commentary with other commentaries by Nersēs—e.g. those on Psalms, Proverbs, Wisdom+Song+Ecclesiastes, Liturgy—though it is commonly found in conjunction with his commentary on Revelation. Here follows a listing, first of the non-biblical manuscripts that contain the Hangist, and then of the biblical ones. In biblical manuscripts the Hangist is found in conjunction with the book of Revelation, though their place in the order of New Testament books varies.

Manuscripts of Nersēs’ Commentary on the Dormition * = with Commentary on Revelation by Andrew and Aretas, revised by Nersēs Matenadaran 603 [1709] 682 [17c] 1113* [1648, written in Constantinople] 1161* [1407] 1172* [17c] 1372 [1681] 1389 [17c] 1391 [1414] 1405* [1651, 1765, Izmir, Eǰmiacin] 1409* [1298, Glajor] 1416* [1662, Siwnikʿ, Šatikʿavankʿ?] 1417* [17c] 1418* [1280, 1288, Xorin anapat, Yovhannavankʿ] 1419* [1318, Glajor] 1422* [1284, Glajor, Bǰni?] = M104

104

This is the manuscript used for the translation below in conjunction with the printed

22

introduction: nersēs and the ‘dormition’

1424* [1620, Łōneay (Konya)] 1437* [18c] 1438* [1632] 1441 [1709, Eǰmiacin] 1460 [1311] 1785 [1700] 1787 [1725] 2190 [1712?] 2516* [1387] 1611 [1363, Crimea] 4359 [17c] 5026 [18c] 5154* [1683, Adana] Jerusalem 68 [1729–1735, Caesarea] 425 [1679, Adana] 458 [13c, Cilicia] 830* [1677, Jerusalem] 929 [17c, Jerusalem] 998* [1623] 1072* [1611] 1137 [nd, np] 1587* [nd, np] Venice 1142 [14c] 1162 [17c]

edition [C]. In his description of the manuscripts written at Glajor [Mathews and Sanjian, Armenian Gospel Iconography, 197–205] Sanjian frequently identifies the Commentary on the Dormition as a “Commentary on John.” But he sometimes gives the traditional Armenian title “He was with the brethren.” This is very misleading. Nersēs is not known to have composed a commentary on the Gospel of John, as opposed to his adaptation of that by Andreas and Aretas on the Book of Revelation. His Commentary on the Dormition of John is usually identified in Armenian by its opening phrase or by the title “Investigation of the Prayers of John,” or as the “Falling asleep (hangist or nnǰumn) of John.”

23

introduction: nersēs and the ‘dormition’

1209 [14c, extract] 1229* [15c] Vienna 78 b [1779, cp] 382 [1284, Ałbercʿ vankʿ, Vayocʿ Jor] 571 [1283, Mliči vankʿ, Cilicia] New Julfa 373* [part b = 1621, Vayocʿ Jor] Bzommar 428* [1693–1695, Amida] 484 [1700] Paris 103 [1800, Diyarbekir, fragment] 312 [1709, Venice church, of Holy Cross] Galata 79 [1709] 209 Dates and Places of Manuscripts (Not Including Extracts) 1280 1283 1284 [= M] 1298 13th century 1311 1318 1363 1387 14th century

1407 1414 15th century 1611 1620 1621 1623 1632 1648 1662

1677 1679 1681 1683 1693 17th century: 7 1700 1709: 3 1712? 1725

24

introduction: nersēs and the ‘dormition’

1729 1765

1779 18th century: 2

Adana: 2 Amida Caesarea Cilicia: 2 Crimea Diyarbekir Ejmiacin: 2

1800 no date: 5

Glajor: 2 Jerusalem: 2 Łōneay [Konya] Šatikavankʿ [Siunikʿ] Xorin anapat [Adana/Feke] Vayocʿ Jor: 2 Venice: 2

The Dormition in Armenian Bibles105 The Dormition [in Armenian Hangist] is not found in the canon list of Anania Širakacʿi, who places Revelation after the Catholic Epistles, and those books before Romans. Yovhannēs Sarkawag [11th c.] places Revelation and the Hangist at the very end of the list. Grigor Tatʿewacʿi [14th c.] places Revelation then the Hangist after the gospel of John, before Acts.106 Item no. 189:107 Jerusalem 1925. This is a full Bible dated to 1269, written at Erznka. Revelation and the Hangist follow the Gospel of John before the Pauline Epistles. No. 14: Matenadaran 195. This is a partial Bible dated to 1284–1288. The gospel of John is followed by Revelation, then the Hangist, then Acts. No. 192: Jerusalem 540. This is a partial Bible dated to 1291–1298, written at Glajor. It contains the Gospels, Acts, Catholic Epistles, Pauline Epistles, Revelation, the Hangist, Wisdom books. No. 17. Matenadaran 179. A full Bible dated to 1292. At the end iii Cor. is followed by Revelation, then the Hangist, then the Prayer of king Manasē.

105

106 107

The following information is taken from Chahé Adjémian, Grand Catalogue de manuscrits arméniens de la Bible; see pp. xcvii–ciii for a discussion of the Armenian Canon of the New Testament. The earliest dated Armenian Bible, written in 1080, does not contain the Gospels, Revelation or the Hangist. Note the manuscripts are listed by Adjémian according to collection, not chronologically.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

25

No. 19. Matenadaran 181. A partial Bible dated to 1295 written at Mleči vankʿ. It begins with the Wisdom of Sirach, then Revelation, the Hangist, Epistles of Paul, Acts, Catholic Epistles, Request of Euthalius, Isaiah, Proverbs, Ecclesiastes, Song, Wisdom, Letter of the Corinthians to Paul, iii Corinthians. Undated No. 22. Matenadaran 1500, of the 13th century. This is a čaṙĕntir written by Mxitʿar Ayrivanecʿi at Ayrivankʿ. It contains the Gospels of John, Matthew, Mark, Luke, Acts, Catholic Epistles, Request of Euthalius, Martyrdom of Paul, Pauline Epistles, Revelation, the Hangist, followed by the Old Testament and the Deaths of the Prophets. No. 281. Leiden, Academy Library 25 of Armenian collection, dated to 13th century. Revelation and Hangist come after the Catholic Epistles, before the Wisdom books and Prophets. No. 231. New Julfa 162, dated to the 13th–14th century. This is a partial Bible, containing Matthew, Mark, Luke, [but not John], Revelation the Hangist, the Pauline Epistles, Acts, Catholic Epistles, Psalms, Wisdom books, Prophets. No. 250. Venice 6. Full Bible, dated to the 13th–14th century. Revelation and Hangist at end. No. 271. Vienna 71. Full Bible dated to the 13th–14th century. Revelation and the Hangist come at the end. In addition the following contain Revelation: No. 1. Mat 2840 of 12th c., an incomplete Bible. No. 3. Mat 5807 of 12th c. Only Revelation and Lamentations of Jeremiah. No. 9. Mat 4243 of 1263–1266 at Barjraberd. Revelation, Acts, Epistles, Prophets. No. 11. Mat 345 of 1270, written in Cilicia. Revelation is at the end. No. 18. Mat 180 of 1295, written in Cilicia. Revelation is at the end. No. 249. Venice 5. Full Bible, dated to 13th century, written at Drazark [?]. Revelation is at the end.

26

introduction: nersēs and the ‘dormition’

Nersēs and His Biblical Commentaries The motivation for the composition of Nersēs’ biblical commentaries is not always explicitly expressed by Nersēs himself. Interesting information may sometimes be found in contemporary colophons or brief Lives of Nersēs composed by those who knew him. Chief among the latter are the Life by his disciple Samuēl of Skewra and the slightly later Eulogy by Grigor of Skewra.108 Much of this information has been published by Matʿevosyan in his Colophons of Armenian Manuscripts: 5th to 12th Centuries, from which the following passages have been translated: Commentary on the Catholic Epistles [written in 1176]. Matʿevosyan, item 239, p. 220 Basil, named vardapet, abbot of the holy monastery of Drazark, had this book brought with eagerness form Constantinople; and while Grigor, a scribe in Lambron, was translating the same that father died. Then I Nersēs, humble in Christ, immature in study and age [arbunkʿ], arranged it according to literary109 art in memory of those who had worked [on it]. Commentary on the Revelation of Saint John [written in 1179]. Matʿevosyan, item 245, p. 228 I, Nersēs, poor in Christ and slothful among lovers of study, offspring of the last and miserable time, on reading the Revelation of John was distressed at not knowing the solution to its amazing words. Hunting here and there for a commentary on the same in our own language, I did not find any. Afterwards I had occasion to visit the great Antioch; and as I was going around the monasteries of the Romans and Franks that were there, this desire burned in my mind. After investigation I found among the books of the famous monastery110 of Saint Paul in that city the commentary on Revelation in the Lombard language, in the same script which the Franks use, composed by two authors.111 Desiring to translate it, I found no one who could turn it from that language into Armenian. Then, going out of the city to the holy mountain on the north side, in one of the monasteries of the Romans which is called Betʿias, I found locked up112 with one of the reclusive monks called Basil what I desired in the Greek language 108 109 110 111 112

Only Grigor’s Eulogy has been published in full; see the Bibliography. Literary: kʿertʿolakan. Monastery: uxt, but vanoraykʿ just above. I.e. Andrew and Aretas of Caesarea. Locked up: knkʿeal, lit. “sealed,” perhaps “hidden away.”

introduction: nersēs and the ‘dormition’

27

and script, well written and elegant, which had belonged to Athanasios, patriarch of that city. I requested it with entreaties from that well-disposed man, and on receiving it hastened with the book to the patriarchal throne, to my lord Catholicos, the saintly Grigorios. When he was informed of this he greatly rejoiced, and ordered it to be translated by the Metropolitan of Hierapolis, Constandeay, who was staying there under the auspices of the patriarch. With the help of God and of the holy Lord113 we began—he to translate and I to write; and we dedicated this wonderful and divine commentary on Revelation to the studious children of the Armenian church. I beg you readers and lovers of wisdom, that when you understand the depths of God’s wisdom through examining this, you will pray Christ to preserve in peace the holy patriarch, my lord Grigor, the kindly disposed cause and instigator of this translation, during this life and to receive him as heir to his saints in the future kingdom of heaven. May Christ also make worthy of his mercy through your prayers the metropolitan Constandeay who translated it, and Basil the monk who provided the exemplar. This commentary to the divine Revelation was translated in 628 of the Armenian era,114 at the holy and patriarchal see called Hṙomklay, which is surrounded by the elysian waters of the Euphrates, that provides for all bodily needs of the inhabitants through God’s providence, under the protection of the Cross that bore God of Vanik,115 and of other wonderful saints who were put to rest there to the glory of God. But it was corrected from the copy in literary116 style in the sheltered hermitage of saint George in the middle of the Taurus mountains, which is on the Bluff117 of Cilicia at the beginning of Pamphylia,118 by the hand of the humble bishop of that metropolis Tarsus, the miserable Nersēs, through the grace and mercy of Christ, who is blessed for ever. Amen. Commentary on the Twelve Prophets [written in 1180]. Matʿevosyan, item 246, p. 230 In the year oitʿ according to the Armenian calendar [1180] the rendering of this Commentary of the Twelve Prophets was completed through the labour of the humble Nersēs. On reading the inspired Commentary of the ascetic father 113 114 115 116 117 118

Lord: the mss read either tnn “of the house [i.e. patriarchate]” or tṙnn “of the Lord” [i.e. the Lord Catholicos Grigor]. 5 Feb. 1179–4 Feb. 1180. Monastery of Vanik: see Thierry, no. 458. Literary: see n. 109 above. Bluff: gah, “precipice,” perhaps “defile.” See Thierry, nos. 286, 288, for two hermitages dedicated to St. George in this region.

28

introduction: nersēs and the ‘dormition’

Ephrem, I was unable to help my weak mind because of not having the text adequate for the investigation. Then I set to work to occupy myself in the silence of the hermitage119 to compare it and Cyril’s with each other;120 and if by us anything was added to complete a lack, [it was] for the ease in reading of myself and others who might wish to profit. I beg the holy fathers and brothers not to blame my presumption, which was caused by my ignorance. Now if you reckon this labour worthy of good memory, may Christ remember you in his promised blessings, through the entreaties of his holy prophets and our holy father Ephrem. And to him be glory for ever and ever. Amen. Commentary on the Psalms [completed in 1181]. Matʿevosyan, item 270 This is taken from Samuēl of Skewra’s History of the Life of bishop Nersēs, commentator on the Songs of the Psalms, Patmutʿiwn Nersis varucʿ episkoposin, ergocʿs Salmosis kʿnnawłi, and merits a lengthy quotation, pp. 256–260: Now after the death of Hetʿum121 his legitimate son Awšin succeeded to the ancestral throne, and was honoured by king Manuēl with the title of sebastos, and he prospered with much treasure. In his time the king of the Greeks ruled again over Tarson and other cities of Cilicia. His brother-in-law Basil gave him in marriage the daughter of his brother called Zawravar, unbeknown to his brother the Catholicos because of the scruple that existed regarding affinity. She was for him a noble wife and a crown for her husband; like a splendid vineyard she produced new shoots of offspring around the ancestral home, and they remained in God’s blessing. Among them was born, after the eldest daughter, a son called Hetʿum in the year 600 [1151], and the second [son] was our father, with whom this account deals. At the age of being nursed he was affected by an illness, and was taken by his believing parents and dedicated to the all-blessed and ever-glorious Mother of God at the church of her name which is in the monastery of Skewra near this castle. Beginning from a young age he was brought up in the study of literature at the insistence of his parents with his other brothers, and especially was instructed by his devout mother in all fear [of God]. Then the pious prince Awšin, having produced five sons and three daughters, and having endured various afflictions because of his loyalty to the king of the Greeks, full of days in his old age was blessedly transferred to Christ on

119 120 121

Does yanapatakan lṙutʿiwns refer to a specific heritage, or mean in eremitical silence? I.e. Nersēs bases his work on the Commentaries by Ephrem and by Cyril [of Alexandria]. Hetʿum ii of Lambron died in 1143.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

29

his throne and among his brothers and offspring.122 He presented to his eldest son Hetʿum the lordship of his ancestral throne, but his son dedicated to God he appointed as head of the holy church and monastery built by himself. The eldest was given by God’s grace intelligence and wisdom, and he went to the king of the Greeks Manuēl and received his father’s honour of sebastos with rich gifts. Now the one who was in the monastic state, after being instructed in youthful studies, in the sixteenth year of his age was brought by his pious mother to the Catholicos, the holy Nersēs who had succeeded to the throne of his brother Gregory, adorned with all wisdom and knowledge.123 The latter in accordance with the request in the faith of his brother’s sister, accepted the youth and ordained him priest in monastic orders, and called his name Nersēs. His mother left him at his feet for instruction, and went to worship the holy places of Jerusalem. But Nersēs remained at the patriarchal throne only a few days, strengthened in the spirit by the grace of ordination, and desired an untroubled life of solitude and reading. The holy Patriarch, delighted at the youth’s wide learning sent him to the monasteries on the Black Mountain. Travelling around them and practicing mortification and contemplative exercises he progressed and advanced to the fullness of virtue in the love of Christ. After [some] years he returned to his ancestral throne, but despite the desires of his parent and brothers he did not agree to remain as head of the [monastic] community which had been bestowed on him by his father, but remained in solitude in uninhabited places in the mountains with his spiritual instructor John [Yohannēs]. This was sweeter for him than all luxury. And the hermitage of his dwelling was called the Mother of God of Sałru,124 on the stream of the river Žerakra; and near it was the church of Saint George, where in a narrow chamber by night and day he was tireless in reading, save only for performing the task of the holy liturgy. Then in the year oiě [628 = 1179]125 the holy Patriarch Nersēs died in Christ; he was succeeded on the holy throne by his brother’s son Gregory, nicknamed

122 123 124 125

Awšin died in 1170 and was succeeded by his son Hetʿum iii. This is Nersēs iv, known as Šnorhali, [“full of grace”], Catholicos 1166–1173. It was here, with the encouragement of the same spiritual father, that Nerses composed his Commentary on the Liturgy in 1177. For the site see Thierry, Répertoire, 53, item 282. Oiě would be 1179, which is an error. Matʿevosyan prints 1173, the correct date of the Patriarch Nersēs Šnorhali’s death, which in Armenian letters would be oib. Samuēl does not give Nersēs’ date of birth [after his elder brother in 1151], which occurred in 1153. He was ordained priest aged 16, thus in 1169, since which time he had spent an unspecified number of years in solitary study, and consecrated bishop aged 23, thus in 1176.

30

introduction: nersēs and the ‘dormition’

Tłay, who was the son of his [Nersēs’] father’s sister.126 He summoned to himself the youthful Nersēs with a written command; and the latter, because of his inseparable love for him and also because of lacking instruction in letters, hastened to his relative, the holy Patriarch, and through his care and that of holy vardapets, he studied and became learned in the wisdom of the Old and New Testaments. At twenty-three years the Patriarch ordained him bishop of Tarson, also of Lambron and the surrounding provinces, and sent him to his own with honour. When he arrived he evaded the preoccupations of his pastorate and increased his desire for reading of the scriptures. But since he was unable to have leisure in accordance with his desire, he fled hither and thither to distant places. Now since he had studied Greek literature in his youth at the insistence of his mother, with a desire for wisdom among them [Greeks] he entered the island of Cyprus, in order to remain there in poverty to complete his study of their rhetoric. But the wishes of his mother and the love of his brethren did not permit it; when they heard, they brought him back by force. When he realized that he could not go far away, he returned again to his first hermitage called Sałru, in which he had a narrow chamber and his instructor and spiritual father John dwelt. There he gathered all the divine scriptures, and shut himself up in that place for a period of years. In the body he remained occupied with the word of God, which is sweeter to the palate of those who chew it than honey to the mouth. On the Lord’s feasts he served the thanksgiving of the mystery of the holy Eucharist; and on other days he remained in his individual chamber occupied in reading and in writing and in prayer. Then his spiritual father and instructor John, when on occasion sitting with him would examine the meaning of the Psalms; and he begged him to elucidate them in writing and to leave it for the help of those coming afterwards. Then, at the will of God and in obedience to his advisor, he began to write down the investigation of the songs of the Psalms in the course of the days of his age of twenty-six, in the year six hundred and twenty-seven [1178], finishing in his twenty-ninth year. After this he hastened to the mountain near to great Antioch, to the monasteries there which were distinguished by the Latins and Greeks for their divinely-pleasing rules and religious conduct. After dwelling there for some days he translated the Commentary on the Revelation of John. Then compelled once more by love of the Patriarch, the holy Gregory, who summoned him with a

126

Nersēs’ father was Awšin ii, whose sister Marie married Basil the father of Gregory iv.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

31

strict command, he came to him. With entreaties and intimidation he persuaded him to remain at the head of the community, the oversight of which had been entrusted to him at his ordination. In this way the spiritual father curbed the soaring of his mind, and sent him in humble dejection to his throne with honour. At the same time his honourable brother, the sebastos Hetʿum, had built with great splendour the temple of prayer in the holy monastery and adorned it with the depiction of images. Receiving there the groom come from the hermitage, who had been rendered beautiful with divine intelligence like the moon, splendid in knowledge like the sun, and amazing in his life and words, they set on his right hand the queen of the holy temple adorned and elegantly attired; and he sat on the high-priestly throne on the feast of the Queen and the peace of the congregation. Rising up he carried out the wonderful mystery of the holy liturgy in memory of the saving work of Christ and for the propitiation of the people. He communicated in contemplation and taste, and with great joy offered glory to Christ. From then on he took in hand the troubles of the congregation and ran it with good order, having been committed by his father to the holy monastery. He went down daily to the people of the city of Tarson and comforted them with his word of instruction. He put at ease all those who came to see and hear him, not only the people of the Armenians but also the nations of the Franks and Greeks, being knowledgeable about the rules and religious life of each nation, and persuading or being persuaded to arbitration. Now after some years had passed their blood-relative Rubēn grew strong, and after the death of king Manuēl he subjected to himself Mamista and Tarson.127 In his avarice, like Agayab for the vineyard of Nabovtʿ,128 he grasped those castles from them. He remained for a year in good health in prison and endured his enmity, but then God visited and arranged peace for them. The young Rubēn at the beginning of the second year died, and sought forgiveness from them for his youthful wrong to them. There succeeded to the lordship his full brother the benevolent Leon. And he allied with them with an uninterrupted peace. On the Lord’s feasts he brought to himself our father and received from him instructive advice; and through the offering of the holy liturgy he consoled [him] with a multitude of people. Since in those same days for our sins the holy city of Jerusalem was taken by the Muslims,129 and the Roman emperor, king of the Germans, we heard 127 128 129

This is Rubēn iii, 1145–1187. For the Armenian princely families in Cilicia see in general Dédéyan, Les Arméniens entre Grecs, Musulmans, et Croisés. See 3Kgdms, ch. 21 for Ahab, Jezebel, and Naboth’s vineyard. Muslims: aylaser. Jerusalem was captured in 1187.

32

introduction: nersēs and the ‘dormition’

was proceeding to the East for the salvation of the holy places, the great prince Leon decided to send our holy father to meet him as an ambassador. Because of that decision he came to the holy Patriarch Gregory to receive his commands and wishes. On that same journey the nomadic130 tribe of Ismael launched an attack, and slew with the sword the brothers and monks travelling with him near the city of Maraš, and bore off the pack-animals; he alone remained through the care of God and his relative, bishop John, and the vardapet Gēorg. And because he had with him the other book of the Commentary on the holy Liturgy and ecclesiastical rites, dictated by himself through the grace of the holy Spirit, and that was seized by the brigands and there was no copy, he was greatly distressed. On his return to us again, taking care lest also the Commentary on the Psalms, which was his composition, should suffer some upset and no copy remain, he urged the monk our brother Gēorg to begin and write. He willingly undertook this, prepared the material and made a beginning. Then a princely command arrived in haste [to follow] the road that the Roman king of the Germans had taken. As travelling companion he took with him Gēorg and me the humble Samuēl, and commanded [me] to finish what had been begun by him. That I happily undertook, and with firm faith to the glory of God I finished in the year oltʿ [1190]. This was three years [after] the destruction of the holy places of Jerusalem. When our father went down to Tarson in order to sail on the journey before him, the emperor arrived at Iconium, and after a few days his army [reached] Tarson, and he stayed in order to meet them. Now I did not delay in writing this book, because I received from him illumination of the spirit in sitting beside [him] alone in the holy monastery, but I bade [him] farewell, and through the care of Christ I arrived at the last point; and I served those who came later as steward the mixed cups of divine wisdom from our spiritual father that delights souls for the consolation of healing afflicted bodies. And at the end of this I left a little account of the course of his life, lest there remain any doubt in future time for the enquirer as to the who, and whence, and how, as he have today regarding many of our fathers and teachers of the Armenians, that is, David Nerginecʿi,131 and Grigor Narekacʿi, and Movsēs Xorenacʿi, and others in the richness of whose words we delight. But although we desire to know the how of their lives and activity, we have not a single word about the history of these blessed ones. For that reason up until today it is the thirty-eighth year of his life [which] we have indicated briefly. And we

130 131

Lit. tent-dwelling. Davitʿ Anyałtʿ, the so-called “Invincible” philosopher.

introduction: nersēs and the ‘dormition’

33

beg Christ to give him for us further length of days as head with good pastorship and prudent visitation, solicitous of this monastery and prelate of the people. Commentaries on the Wisdom Books [written in 1197]. Matʿevosyan, item 292, p. 292132 Starting on an investigation of this divine wisdom three years before this, which is oxz [1197], from illness of body and dejection of soul the mind of our humility was slow to examine, and [my] hand to write. In this year I went to Constantinople, and on asking their patriarch for the Commentary on Proverbs and Job that they possessed, and having read it I learned that the grace of the holy Spirit on our part bore no less fruit than among them, and the previously examined was in agreement and not alien. Coming home I thanked God with worship, and was encouraged in this investigation, I the wretched Nersēs, who in Tarson have the title of bishop133 and in the monastery of Skewra dwell at rest. In addition to the more or less contemporary information above, the editor of the 1736 printed edition adds a brief Life, which runs as follows:

Life of Nersēs from the 1736 Edition [157] This blessed and most wise teacher of ours, the holy Nersēs of Lambron, was born in the year of the Armenians ob [602, begins 11/2/1153]. In the sixteenth year of his age he was ordained a monastic priest by Nersēs Catholicos and called Nersēs, because his original name was Smbat. When he was twenty-four [158] he was appointed archbishop of Tarson of Cilicia and the surrounding provinces by Grigoris Catholicos. He translated from Greek the History of saint Gregory the Pope called Tiakōlos,134 and the canonical book of the holy father Benedict, by which lived all the nation of the Romans, in the sixteenth year of his life. And in the year 627 [1178] he began a commentary on the Psalms of the prophet David. In the year 628 [1179] he translated the commentary of the vision of saint John the theologian [and] evangelist from Greek into Armenian. And the “He was with the brethren,” which is this book, he himself commented on at the request of 132 133 134

This is taken from a colophon in Matenadaran 4211 [written in 1292] that contains Nerses’ commentaries on Proverbs, Ecclesiastes, and Wisdom. Bishop: aycʿelu. History: Sic! The reference is to the Dialogues of Pope Gregory i, the Great.

34

introduction: nersēs and the ‘dormition’

Stepʿannos his teacher. In the twenty-fourth year of his life he commented on the mystery of the holy Eucharist with wonderful insight. In the same year at the command of Lord Grigoris and the Christ-crowned king of the Armenian Lēōn, he delivered the Synodical [158] speech at the ecumenical council of Tarsus. He also wrote commentaries on the books of Solomon: the Proverbs, Ecclesiastes, and Wisdom; also the Twelve Prophets, and the Parables of the Lord, and the Explanations of difficult words in the scriptures, the Catholic [Epistles], the Stipimn of the Holy Spirit, and the partakan datimn of the Ascension of the Theotokos. He also wrote the Book of the Formation of Man. He delivered also Eulogies on the feasts of the Lord, and composed hymns for services.135 In 646 [1197], on July 17, in the thirty-second [sic!] year of his life136 he died and was buried in the angelic holy monastery of Skewra. May his memory be blessed, and through his prayers may Christ our God have mercy on us, to whom glory for ever. Amen. [160]

Memorial of the 1736 Edition By the mercy of God and through the intercession of the holy Theotokos this holy book was printed in the year of the Armenians 1185,137 in the patriarchate of holy Eǰmiacin of Lord Abraham, Catholicos of all Armenians,138 and in the patriarchate of holy Jerusalem and of Constantinople of Lord Gregory and Lord John, holy bishops and theological teachers, in the recently established press of the clerk Basil of Sebaste and of my brother clerk Jacob. In the city of Constantinople, at the cost and expense of Lord Petan, son of the honourable and spiritual clerk Paul. Now you, who come across this [book] remember in your pure prayers the above-mentioned reasons for it; and may you be remembered by Christ our Lord. Amen. 135 136 137

138

For details of Nersēs’ writings see Akinean, Nersēs Lambronacʿi. The Armenian year 646 began on 31 January, 1197; Nersēs would have been 44 years old. The Armenian year 1185 began on 19 September 1735 and ended 18 September 1736. There is no date in the copy of the book in the British Library; underneath the frontispiece a modern hand has added “Constantinople [in Armenian script] 1736.” In Hay Girkʿe, the date is given as 1736. Abraham iii of Crete, Catholicos 25 November 1734 to 18 April 1737.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes Note to the Armenian Text Nersēs of Lambron’s Commentary on the Dormition of John was a popular text in Armenia, and several exemplars exist from the late thirteenth century, often found in combination with Nersēs’ Commentary on Revelation.1 None of these, however, was written less than one hundred years after the original composition. I am grateful to the authorities of the Matenadaran in Erevan for making available to me the text from Matenadaran 1422, dated to 1284, folios 142r to 187v. It provided a valuable check on the printed edition of 1736. Matenadaran 1422 was written in 1284 by Esayi Nčʿecʿi,2 who was soon to become famous as the abbot of Glajor monastery. It is not clear whether he was at Glajor or Bǰni at the time. The manuscript also contains a copy of Nersēs’ adaptation of the Commentary on the Revelation of Saint John by Andreas of Caesarea.3 The text is written on paper in a clear bolorgir script, in a single column. The writing is close to that of Mat 167, also dated to 1284, copied by Yovhanēs Hṙomayrecʿi at Glajor. Esayi wrote marginal notes in his own hand in that manuscript, but using a rapid script which is not as careful as the writing of Mat 1422.4 There is no autograph of Nersēs of Lambron’s Commentary on the Dormition of John, nor has any critical text yet been published based on the very large number of surviving copies.5 It is therefore uncertain whether Nersēs composed his text in strictly classical Armenian spelling, as the printed edition presents it. At the suggestion of the editors of this series of Armenian Texts, in printing the Armenian text of the Commentary I have decided to follow the spelling and punctuation of Esayi. The advantage of this approach is that, since we cannot be sure exactly what Nersēs himself wrote, we have a secure base for the medieval language in which Esayi of the late thirteenth century would have presented this work to his readers. The following Armenian text thus gives clues as to the pronunciation and grammar of his time. Only a few changes to the Armenian text as it appears in the manuscript have been made. Abbreviations have been written out in full. When reading 1 2 3 4 5

See the list in the Introduction above, 21–24. He was born between around 1260, and died in 1338. See the Introduction to Thomson 2007. See the illustration in Stone et al, Album, no. 97. See the section above, Manuscripts of the Armenian Dormition.

36

Note to the Armenian Text

the text out loud, Esayi would not have pronounced am, the abbreviation for amenayn [“all”], for example, as if it were am [“year”].6 Otherwise, his spelling has been respected, including inconsistencies and variations from standard classical Armenian. Where Esayi has omitted a letter, this has been added between brackets ⟨x⟩; and where a superfluous letter has been written this is put in parentheses [x]. His punctuation, which consists primarily of semicolons, has also been kept, even when the English translation construes the passage somewhat differently.7 Furthermore, capital letters are only printed when used in the manuscript, with the exception of the first letters of personal names and of God. Esayi’s use of interrogative marks is haphazard; I have printed these only where they appear in the text. The sense of a passage may thus only be obvious from the translation. Esayi wrote his text as a continuous whole, marking the lemmata of the Dormition by signs in the margins. I have separated these sections of the commentary into paragraphs, rather than producing a continuous text; and I have also introduced paragraph divisions in the commentary in order to break up very lengthy passages. Chapter numbers have been added to accord with modern divisions of the text. It will thus be easier for the reader to find a given passage than if he were to peruse Esayi’s copy. Occasionally words or brief passages that belong to the text are found in the margins of the manuscript. These seem to have been added by Esayi himself as he corrected what he had written. They have been integrated into the Armenian text, with a note to indicate their source. Esayi’s departures from the standard orthography of classical Armenian fall into various categories, which are listed just below. But it should be stressed that Esayi is not consistent in this regard, so the references to folio numbers give only some examples of the variations, not every occurrence. The interested reader will be able to see from the printed text how often, or rarely, Esayi departs from the norm. Changes in Consonants g>k. kankeacʿ [169v] for kangeacʿ. This is uncommon. d>t. varjucʿt [181v] for varjucʿd [the demonstrative suffix -d]. This is the only example.

6 Esayi normally indicates abbreviations by a stroke above the word; but occasionally -el, for the participle ending in -eal, is not marked. 7 The occasional error has been corrected in a note, leaving the written form in the text.

Note to the Armenian Text

37

h. omitted before vowel. ogikʿ [175r] for hogikʿ; Abraam [182v] for Abraham. This is very common, but Esayi is not consistent. k>g. angeal [171r] for ankeal; angołin [186v] for ankołin; dastiaragel [147r] for dastiarakel; mangamb [143r], mankancʿ, mangunkʿ [162v] for the corresponding forms of manuk; tung [152v] for tunk. s>š. aštičan [146r], for astičan. This change is rare. t>d. ĕndrecʿer [169r] for ĕntrecʿer. tʿ>d. ordovkʿ [167r] for ortʿovkʿ. This change is rare. z>s. asdeacʿ [145v], asdē [159v], asdecʿin [182v] for the verb azdel. But the regular azdeacʿ [167r], azdē [184r] also occur. Changes in Vowels and Diphthongs a>zero. This only occurs in astuac. But since Esayi always abbreviates the forms of that noun, it is only observable in the compound at 165v: astucutʿiwn. ay>a. This reduction is very common, but not universal. ea>e. arbanek [174r] for arbaneak; irers for irears. ĕ. Esayi occasionally adds the shewa to break a cluster of consonants. iw>e. erkeł [174v] for erkiwł. oy>o. This is common for genitive endings, but not universal. Note the inconsistent Ordwo iwroy sirelo [183r: “of his beloved Son”]. u [ու]>w [ւ]. This is common before vowels: anwan for anuan; arwest for aruest. w>zero. This is common before vowels or diphthongs: hogov [161r] for hogwov, zgaloy [152v] for zgalwoy. Verbal Forms ayakʿ>aekʿ. For the 3ppl: imaneakʿ [168r] for imanayakʿ. This is the only example. e>ē. The imperfect endings -ei, -ein, etc. are often written -ēi, -ēin. But there is no consistency. ea>eay. For the 2ps imperative: xotoreay [153r] for xotorea. el>il. The passive infinitive is occasionally spelled with -il. + ē. Monosyllabic 3ps aorists sometimes have a prefixed ē: ēac [166v]; ēaṙ [186r]. ēr>-iwr. The 3ps imperfect is rarely spelled with -iwr: imaniwr [152r].

38

Note to the Armenian Text

Other Anomalies The preposition i is commonly found before y+vowel, where y is already the same preposition in reduced form: i yerkinsn [175v]; i yogocʿn [182r]. Or it reflects the medieval pronunciation of initial e as ye: aṙ i yews [187v]. The superfluous addition of y before a vowel: yimacʿakan [179v] for imacʿakan. This is the only example. Use of the plural marker kʿ for cases other than the nominative: zturkʿ [155v]; i karcikʿ [173v] for i karcis; ĕnd mełančʿakankʿs [172v], where the s is the demonstrative suffix [“with us sinners”]. The following Armenian text is taken from Matenadaran 1422. The folio numbers of the manuscript are indicated in the margins [e.g. 142v]; and for comparative purposes the corresponding page numbers of the printed edition, Constantinople 1736, are also marked in the margins. To avoid confusion the latter are preceded by C. Where the two texts differ, the translation is based on the better reading. It therefore does not always reflect exactly the text of Mat 1422. Obscurities are elucidated in the notes.

[Matenadaran 1422] 142r C3

Տեսութիւն քննութեամբ աղաւթից սուրբ աւետարանչին Յոհանու ի խնդրոյ Ստեփանոս վարդապետի յակոբեցւոյ ի տէր Ներսէսէ յաշակերտէ իւր եւ հոգեւոր որդեկէ. Աստուածովն եւ Հոգիդ սուրբ Աստուած։

Title in C: An Investigation of the Prayers of the Historical Account of the Theologian [and] Evangelist John, composed by Nersēs Archbishop of Tarsus of Cilicia, at the Request of Stepʿannos Yakovkacʿi, his Vardapet.8

C3

Title in M: A Critical Investigation of the Prayers of the holy Evangelist John at the Request of Stepʿanos Vardapet Yakobecʿi, by Lord Nersēs his Pupil and Spiritual Son

8 Title page of C: View of the prayers of the historical account of the Dormition of the theologian [and] evangelist John by Nersēs of Lambron, archbishop.

142r

42

Armenian Text of the Commentary

[Nersēs’ Own Introduction]

C4 142v

C5

ԳԻՐ ՔՈՈՅ ՊԱՏՈՒԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆԴ միանգամ եւ երկիցս հայր սիւրբ եհաս առ իս, փութացուցանող առ ի խնդիր քննութեան աստուածաբան առաքելոյն Յոհաննու | աղաւթիցն։ եւ ես նախապատիւ վարկա զհնազանդութեամբ աշխատութիւնն, քան զհեղգութեամբ | լռութիւնն։ հաւատացեալ թե բան իմաստից յաստուածայինսն, ոչ է մարդկաին գիւտ արհեստի։ եւ ոչ պերճութիւնն որ ի նոսին գով նոցա, կամ նւազութիւնն պարսաւ։ Այլ իւրաքանչիւր ոք ունի զնոյն ըստ իւրում չափոյ հաւատոցն յայնմանէ որ զզանազանութիւն շնորհաց ի մարդիկ բաժանէ, առ որ եւ գովութիւն լսողացն աւարտի։ եւ մի մեք յայսմ երկիւղէ խուսափեալ զպարգեւ նորին ծածկեսցուք։ եւ կամ ի պէտս նորին խնդրո յայտնեալ աստուածայնոցն սեղանակապուտ եւ յափշտակողք լիցուք։ Այլ ջանացեալ միշտ ի մարդկաին նուաստութիւնն մնալ, զամենայն նմա վերադրել ի փառս նորին մատակարարելով պաշտպանաւրէն խոնարհութեամբ։ Արդ քանզի այս Յոհաննէս այն սիրելին է աշակերտ փրկչին մերո, որում եւ զԱստուածածին կոյսն յանձն արար։ Նախ զայն խնդրել մեզ արժան է, թե ո՞րպէս եհաս նա յԵփէսիոս Ասիացիոցa լուսաւորել, կամ յետ ո՞րքան ամաց։ եւ եւս յառաջագոյն ուսանել թե ընդէ՞ր սա միայն անուանեցաւ աշակերտ սիրելի։ զոր կարծեմք այսպէս։ Յոհանէս եւ

a Ասիացիոց [read ասիացւոց] add corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

43

Nersēs’ Own Introduction The letter of your Honour, O holy Father,9 reached me once and twice, urging [me] to a critical investigation of the prayers of the theologian10 [and] apostle John. | And I thought it more important [to undertake] that task obediently than to keep a slothful silence, | believing that an account of the wisdom in the divine [scriptures] is not an investigation for human skill, nor the eloquence in them praise for them, or their weakness censure. But each person has the same [understanding] according to his own measure of faith, from the one who distributes among mankind the variety of grace, towards whom praise is directed by those listening. From that fear let us not retreat, or hide his gift, or be profaners and robbers of things divine in the necessity of revealing that request. But let us attempt always to remain in human lowliness and attribute everything to him, serving his glory in worshipful humility. So because this John was the beloved disciple of our Saviour,12 to whom he also entrusted the virgin Theotokos,13 first it is right for us to investigate how he arrived at Ephesus of the Asians as illuminator,14 and after how many years. Furthermore, first to learn how he alone was called “beloved disciple,” which we wish [to elucidate] as follows. John and James were the sons of the

9

10

11 12 13 14

Father: Stepʿannos is named only at the end, C, p. 156; see further the Introduction, 2. Page references to the text in C are to the printed edition of 1736, marked in the English translation below in the margins; those to the Introduction refer to this book. John as theologian, astuacaban: this is not used of him in the Bible. Origen introduces a quotation of Jn. 1.1 with the phrase: “Ho theologos graphei,” Johanneskommentar, 483. Cf. also Athanasius, Contra Gentes §42, and C, pp. 115, 117, 156 below. Folio numbers in Mat 1422 are distinguished from the page numbers of the printed edition. John 13.23, 20.2, 21.7, 20. John 19.26–27. Theotokos: astuacacin, a literal calque and the standard Armenian expression as also C, p. 94. Cf. Tiruhi, “Lady,” p. 10 and Tiramayr, “Mother of the Lord,” p. 154. As illuminator, C: to illuminate, M.

C4 142v11

C5

44 143v

C6

C7

Armenian Text of the Commentary

Յակոբոս դստեր Յովսեփա անուանելո փր|կչa հաւր որդիք էին։ եւ երէց էր Յակոբոս քան զՅոհաննէս։ իսկ զՅոհաննէս մանուկ, հաստատէ զմեզ ձեւ նկարագիր պատկերացն առ Քրիստոսիւ լինել, որով իմանամք թե Յակոբոս էրէց էր քան զՔրիստոս ըստ ժամանակաց մարմնո, կամ համահասակ։ իսկ Յոհանէս մանուկ եւ տղա։ եւ գոլով դստերն Յովսիփա ի տան նորա ստընդիա մանգամբն | յորում եւ Քրիստոս սնանէր։ ի դէպ էր ձեռասուն լինել նորա Քրիստոսի եւ նովաւ դաստիարակեալ. ըստ որում է մանգանց բնական սէր առ տղայս։ այլ եւ սրբոհոյ Աստուածածնին սիրեցեալ։ վասն այնորիկ եւ ընտրեալ յաշակերտութիւնն Աստուածոյ ամենեցուն յայտնի էր Քրիստոսի որ առ նա նախ սնուցելն սէր մինչչեւ էր յայտնեալ նշանովքն. վասն այնորիկ եւ սիրելի զնա անւանէին աշակերտ եւ որդեակ վարդապետին։ առ այս ապաստան եւ մայրն զգահ երիցութիւննb համարձակութեամբ յարքաութեանն ունել խնդրէր։ զի ձեռասուն էր նորա որդին։ Իսկ եթէ յետ այնորիկ եւ սոքա կոչմամբ եկին յաշակերտութիւնն, չէ ինչ ընդդէմ ասացելոցս։ քանզի մինչեւ յայն ոչ Քրիստոսի զանձն յայտնեալ էր եւ ոչ նոցա առ նմա որոշեալ, այլ սնանելովն ի ձեռն նորա մնաին նոքա ընդ իշխանութեամբ | հաւրն իւրեանց Զեբեթեայ եւ Քրիստոս ընդ Յովսէփա։

a Read փրկչին. b Read երիցութեանն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

45

daughter15 of Joseph called | the father of the Saviour. And James was older than John. Now the form of the illustration of the images confirms for us John as younger relatively to Christ. Whereby we understand that James was older than Christ in bodily time, or of the same age. But John was younger and a youth.16 And since the daughter of Joseph nursed John as a child in his house | in which Christ also was raised, it was appropriate for Christ to be brought up and educated with him. And “beloved,”17 in that there is a natural love of children for youths, and also the blessed Theotokos18 loved [him]. Therefore, after he was selected for God’s19 discipleship it was clear to all that Christ had earlier nurtured love for20 him before Christ21 was revealed through the signs.22 Therefore they called him “beloved disciple” and son of the teacher. As confirmation for this his mother boldly requested he might have superior rank in the kingdom, because her son was raised [with the Lord].23 Now if after that these also came to discipleship by a summons, that in no way contradicts what we have said, because until then Christ had not revealed himself, nor had they decided [to go] with him, but despite being raised with him they remained under the authority | of their father Zebedee,24 and Christ under that of Joseph. 15

16

17 18 19 20 21 22 23 24

Daughter: called Salome. The closest parallel to the tradition echoed by Nersēs comes in the Armenian History of James and John, in Ankanon Girkʿ, iii, 293–299. Here we are informed that Salome was the mother of James [Yakobos in Armenian] and John. A Salome also appears in the Protoevangelium as midwife at the birth of Jesus. She was a daughter of Joseph, and thus a sister to Jesus: as the author of the text explains: “Just as the sons of Joseph were called brothers of Jesus, so also his daughters [were called] sisters.” This text does not seem to have any known Greek model, though Hippolytus of Thebes [circa 980], Fragmentum i, knows that Jesus was the uncle of John, being the brother of Salome the daughter of Joseph; he provides a great deal of information about the family relations of Joseph and Mary. Cf. Sargis Kund, Commentary on the Catholic Epistles, 21 [On the Epistle of James], for the family members in Joseph’s household; his comments are echoed on p. 272 in his commentary on the Epistle of Jude. Grigor Tatʿewacʿi on John 13. 23 notes: “Some say that he was younger and the son of his sister,” i.e. Jesus’ sister, a daughter of Joseph not named by Tatʿewacʿi. I have not seen elsewhere in Armenian texts this argument of age from images. And “beloved”: om. M. Theotokos: Astuacacin. See note 6 above. God’s: their, C. Nurtured love for: been nurtured with, C. Christ: he, C. John ch. 2, esp. vv. 11, 22. Matt 20.20. Matt 4.21, etc.

143r

C6

C7

46 143v

C8

144r

C9

Armenian Text of the Commentary

Իսկ յետ մկրտութեանն թող լիքa նա զ|տունն Յովիփա, եւ սոցա հրամայեաց զիւրեանց հայրն լքանել եւ իւր հետեւել։ յետ որոյ յամենայն խորհուրդb զերիսն միայն ընդ իւր առնոյր առանձինն յայլ աշակերտացն, այսինքն զնոսա եւ զՊետրոս։ զոր եւ զայս ոչ է պարտ առանց քննութեան թողուլ։ զի յաղբիւրէն բարեաց եւ իմաստութեան զի՞արդ լինէր իրս առանց խորհրդոյ կամ մարդկան ինչ աչառանաւք։ Իսկ եթե ասէ ոք վասն զի՞ նոքա անընդմիջաբար սիրէին, կամ ի Յուդաէ խորշէր։ ոչ այսու լուծումն կարծեացս զտեղի առնու, զի անմարթ էր զսիրելին միայն սիրել նմա որ զայս ոչ եդ աւրէնս։ կամ ի Յուդաէ զխորհուրդն իւր թաքուցանել եւ ատելութեան նիւթ նմին | ընձեռել։ այլ քանզի յերկնից էր եւ նոցա դասուցն որոշիչ։ կամեցաւ զկարգ երկնաւորացն եւ յերկրի աղաւտապէս ի պատիւ պաշտաման իւրոյ նկարել։ այսինքն զի անդր ուսաք զմի դասն եւ զերիս կարգման ընդմիջաբար ի պաշտաւն աստուածութեանն կանխեալ։ որ անուանին աթոռք, սէրոբէք, եւ քէրովբէք.c եւ նոցա միջնորդութեամբ գիտութիւն լուսափայլութեանն յաստուածութենէ անտի ի ստորին դասն հեղեալ։ որոց ապացոյց եւ կամ ճշմարտապէս ասել համահա|ւասար ընտրեաց զերիս միշտ յանմիջաբար հաղորդութիւն իւրոց խորհրդոցն։ յաղագս որոյ եւ զաստուածական նորա էութենէ բնութեանն չետ թոյլ հոգին այլ ումեք ճառել բայց միայն սմա, որ զայն վերնոցն անընդմիջաբար պաշտամանն ընդկալաւ հաւասարութիւն։ | եւ եհեղ մեզ գիտութիւն ըստ կարութեան տանելո մարդկան, յայնմանէ զոր ինքն առ իւր ունէր ծովացեալ անչափ քան զտանել աշխաարհի, որպէս եւ ասաց։ այսպէս եւ նոցա է աւրէնք որ վերինն են, զի որում ինքեանք անչափ յաճախութեամբ հաղորդին, տան ներքնոցն զնոյն որպէս եւ տանելն կարեն։ Իսկ զի ի Քրիստոսէ յանձն եղեւ սմա Աստուածածինն ինքն

a Read եթող ելիք. b Read խորհուրդս. c սէրոբէք] + բ sup; քէրովբէք] + ա sup.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

47

Now after the baptism he left | the house of Joseph,25 and he commanded them to leave their own father and to follow him.26 After which, in all his plans he took with him only the three alone from among the disciples, that is, them and Peter.27 One must not leave this without investigation, for from the source of blessings and wisdom how could events be without plan or [conducted] through some human partiality? Now if anyone says: Why did they immediately love [him], or [why] he was abhorred by Judas,28 not thereby would he find a solution to these suppositions. For it was impossible for him to love only the beloved one, since he did not impose this rule; or to hide from Judas his thoughts and hand to him a cause for hatred. But because he who distinguished their ranks was from heaven, he wished to indicate the order of the heavenly ones also dimly on earth for the honour of his worship. That is, we have thus learned the one rank and the three orders to have immediate priority in the worship of the Godhead, those who are called thrones, cherubim and seraphim.29 And through their mediation knowledge of his brilliance flows from the Godhead to the lower ranks.30 As proof of this, or to speak truthfully, | co-equally he chose the three as always immediately to share in his plans.31 For which reason the Spirit did not allow anyone else to describe *the nature of his divine essence,32 save only the one who received that equality of service with the celestial ones directly; | and he poured out on us knowledge in accordance with human ability, from what he himself possessed within himself in abundance, immeasurably more than the world could sustain, just as he said.33 In this fashion it is also the rule for those who are celestial ones, that from the one in whom they themselves share in immeasurable abundance, they give the same to those34 below as much as they are able to sustain it. Now, that 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Matt 4.13: Jesus leaves Nazareth. Matt 4.21–22. Peter, James and John were the three disciples present at the Transfiguration: Matt 17.1, Mark 9.2. Judas: presumably Iscariot; but the verb xoršim, “to shun, avoid, despise,” is not used in the Gospels. Cherubim and seraphim, Mcorr, C: tr. M. See Ps-Dionysius, Heavenly Hierarchy, vii 1, for these three ranks; in reverse from Nersēs’ list, they form the first hierarchy. Ranks: sing. M. Knowledge flows down through the lower orders: Ps-Dionysius, Heavenly Hierarchy, vii 4. Plans: xorhurds; the term is also used in the sense of mystery. The nature of his divine essence, C: the essence of his divine nature, M. John 21.25. Those: the one, C.

143v

C8

144r

C9

48

C 10 144v

C 11

Armenian Text of the Commentary

պատմէ եւ զի առ իւր հաստատէ եւ ոչ եթող զպաշտաւն սպասաւորութեան սրբո կուսին մինչչեւ ի փոխումն իւր։ եւ այս յայտ ի Պաւղոսի ասելոյն է զոր գրեաց առ Գաղատացիսն յետ ամաց չորեքտասանից ելի յԵրուսաղէմ, եւ տեսի զակոբոսa եւ զԿեփաս եւ զՅոհաննէս։ եւ նախ քան զայս Բառնաբաւ հանդերձ ընթացեալ էր նա աւետարանաւն յԱսիա ըստ պատութեան գործոցն | առաքելոց. յետ որոյ եւ Տիմոթեա. վասն այնորիկ կարգեաց զՏիմոթէոս յեկեղեցին Եփէ|սացոց զոր աշակերեաց առաքեալ նախ քան զգալն անդր Յոհաննու։ Իսկ Յոհաննէս յետ փոխմանն Տիրուհոյն եկն յԵփէսոս, ուստի եւ աքսորեցաւ ի Պատմոս կղզի յԱդրիանոսէ արքայէ, եւ դարձաւ վերստին ի Տրաիանոսէ յԵփէսոս, յորում ժամանակի եւ զերկարութիւն ընթացից նորա որ յաշխարհի կամեցաւ Աստուած փոխել յերկինս։ Եւ նախ քան զվերափոխւմն վախջանին ընկալաք ի նմանէ զայս աղաւթս մատուցեալ։ սակայն ոչ սկիզբն ունի բանս, եւ ոչ յեղանակաց առաջին ընթացից պատմութիւն զոր սովորութիւն սահմանի պահեն պատմագիրք։ Այսպէս եւ ոչ առաքելոցն վկաական նահատակութեանցն ճառումն։ եւ առ այս չունիմք ինչ | ճշգրիտ ասել։ բայց թե զի ի կատարեալ պատմութենէ հատեալ տուան մեզ որպէս եւ Թումաին։ զի անագան ուրեմն գտաւ կատարմանն սկիզբն։ կամ թե զի չարարին փոյթ ի ժամանակս առաքելոցն գրոյ յիշատակի որք զհոգին ունէին մակավարժ։ եւ պատմութեանց յերկարութիւն, որպէս յերկրաին խորհուրդս յարակաելոցն սովորութիւն. այլ միայն զվախճանին յեղանակ իւրաքանչիւր նոցա նշանակեցին, որ ասէ աիսպէս։

a Read զՅակոբոս.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

49

the Theotokos was entrusted to him by Christ he himself narrates, and that he sustained her with him and did not abandon service of the holy virgin until her death.35 And this is clear from what Paul said, writing to the Galatians: “After fourteen years I went up to Jerusalem, and I saw36 James and Cephas and John.”37 And before this with Barnabas he hastened with the evangelist to Asia, according to the account of the Acts of the Apostles;38 | after which also with Timothy.39 Therefore he appointed Timothy to the church | of the Ephesians, which the apostle had instructed before John’s coming there.40 Now after the death of the Lady41 John came to Ephesus, whence42 he was exiled to the island of Patmos by king Hadrian; and he was returned again to Ephesus by Trajan.43 At which time God desired to transfer the length of his course in the world to heaven. And before his death we received from him these prayers that he offered. But this account has no beginning nor any narrative of the circumstances of his original career, which historians preserve as a habitual rule, likewise no description of the martyred heroism of the other apostles.44 For this we do not have anything | accurate to say, except that from the complete story extract[s] have been given to us, just as also of Thomas.45 For [either] the beginning of the whole occurred too late, or because those who had the Spirit did not have zeal at the times of the apostles to compose a remembrance commensurate with the length of the history, just as is the custom of those confirmed in earthly46 mysteries. But only the circumstance of each one’s death did they indicate, which runs as follows.47 35 36 37 38 39 40 41 42 43

44 45 46 47

John 19.26–27. And I saw: to see, C. Nersēs has combined several references in Galatians, ch. 2. Paul, Barnabas and John: Acts 15.37. Paul and Timothy: Acts ch. 16. 1Tim 1.3. The Acts also associate Paul and Timothy with Corinth, Thessalonica and Philippi; see 2Cor 1.19, 1Thess 3.2, Phil 2.19. The Lady: tiruhi, femine form of tēr, lord, often used for the Virgin Mary; cf. above at n. 13. Whence: and, C. There is confusion here. According to Eusebius, Ecclesiastical History, iii xviii, 1, John was exiled to Patmos in the days of Domitian; he was restored to Ephesus in the reign of Trajan, Eus. Ecclesiastical History, iii, xxiii, 1. Hadrian followed Trajan [in ad 117], as Movsēs Xorenacʿi knows, History, ii 54–55. I.e. Nersēs does not have the complete Acts of John. Story: patmutʿiwn, also used in Armenian of the Acts of the Apostles. See the bho for the Acts of Thomas in Armenian: only several “epitomes” have survived. Earthly: heavenly, C. Here ends Nersēs’ Introduction. For a discussion of the Dormitio [Metastasis] as a literary construct see Junod-Kaestli, ii, 564–580.

C 10 144v

C 11

50

Armenian Text of the Commentary

[Nersēs’ Commentary on the Dormition] 145r C 12

C 13

§106.

Էր ընդ եղբարս երանելին Յոհաննէս մեծաւ ուրախութեամբ ի Տէր.

Էր` ասէ, եւ թե յորու՞մ տեղւոջ կամ քաղաքի ոչ նշանակէ զլինելն։ սակայն զԵփէսոս իմանամք։ զի անդր վկաէ Եւսեբի զնջջելն նորա։ եւ տեղին յայտնի որ այսաւր փառաւք մեծաւ պատուի։ քանզի անդր էր որպէս ասացաւ յետ դարձին ի Պատմոս կղզոյ ծերացեալ ընդ երկարութիւն ժամանակի։ քանզի ժամանակ թագաւորացն յայս զմեզ հաստատէ։ զի ետես սա եւ զԵրուսաղէմի աւերն որ ի Տիտոսէ, եւ զաւետարանս աւետարանչացն։ եւ էր ընդ եղբարսն յերկարութեամբ | աւուրց շնորհ նշխարի ի Քրիստոսէ թողեալ յաշխարհի։ Մեծաւ ուրախութեամբ ի Տէր։

145v

Ի Տէր ասէ զուրախ լինելն, եւ ոչ ըստ մարմնոյ, զի հակառակ է աստուածաին եւ մարդկաին ուրախութիւնն։ Այսինքն զի որ յԱաստուածն է ուրախ յուսով է ցնծացած եւ մարմնով աշխատած։ իսկ որ յաշխարհի, մարմնով փափկացած եւ յուսով վշտացած։ սա եւ իւրքն ի յայտ է թե յայս էին ուրախ որ առ Քրիստոս ուրախութիւն որ անզեղջանալի է եւ առանց ընդդիմամարտութեան, զի ամենայն ներհակք մարմնո աճեցուցիչ է նորա եւ ոչ նւազիչք, ըստ անմa որչափ առաւելուն չարչարան|քն

a Read այնմ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

51

Nersēs’ Commentary on the Dormition § 106 [1]:48 The blessed John was with the brethren with great joy in the Lord. He says was, but he does not indicate in which place or city this occurred. However, we understand Ephesus, because there Eusebius testifies his dormition.49 And the place is clear which today is honoured with much glory. For he was there, as was said, after his return from the island of Patmos, having grown old through length of time, because the time of the kings50 confirms us in this, since he saw also the destruction of Jerusalem by Titus and the gospels of the evangelists.51 And he was with the brethren52 over a length of days, | leaving in53 the world the grace of remains by Christ.54

C 12 145r

C 13

With great joy in the Lord. He says he was joyful in the Lord and not in the body, because divine and human joy are opposed. That is, who is joyful in God is happy through hope even though weary in the body; but who [is joyful] in the world is pampered in the body but anxious in hope. And his own [people] *rejoiced in hope55 in Christ in the joy that is impenitent and without contradictions;56 for all things contrary to the body increase it and do not diminish it. Accordingly, as much as57 the torments of Christ58 are increased | in us, likewise through Christ

48 49 50 51 52 53 54

55 56 57 58

§106: the standard division of the Dormitio is into 10 sections, § 106–115. [I]: the ten divisions of the text in Z, however, do not correspond to these. Eusebius, he, iii xxxi, 3: John sleeps at Ephesus. Dormition: nnǰel, lit. “falling asleep;” the noun nnǰumn is standard. I.e. Trajan and Hadrian. I.e. John’s own gospel was the last of the four to be composed. Cf. Thomson, “Armenian Traditions concerning the Writing of the Gospels.” Direct quotations of the lemma in the commentary are printed in italics. In, M: to, C. But the tomb was empty, C, pp. 153–154, where Nersēs notes “we do not have his body.” On the other hand, Yovhannēs Drasxanakertcʿi, History, xii 7, refers to relics of John the evangelist brought to Constantinople from Ephesus in the time of Constantius; and Movsēs Dasxurancʿi, History, ii 48, attributes the transfer to Justinian. Rejoiced in hope: it is clear that they rejoiced in this, M. Contradictions: opposition, M. As much as: just as, C. Of Christ: om. M.

145v

52

C 14

Armenian Text of the Commentary

ի մեզ, նոյնպէս եւ ի ձեռն Քրիստոսի առաւել լիցի եւ մխիթարութիւնն մեր։ եւ ինքն Քրիստոս ասաց յորժամ նախատեն զձեզ ուրախ լերուք եւ ոչ եթե յորժամ ոչ չարչարեն։ յայս բանիս | հաւատ ուրախ էր անդ եղբարսն երանելի առաքեալն։ այսինքն չարչարակցութեամբն Քրիստոսի։ Եւ յաւուր միում քանզի կիւրակէ էր եւ եղբարքն ամենայն ժողովեալ էին առ նա, սկսաւ խաւսել այսպէս։

C 15

146r

Կիւրակէն ի մերս բարբառ տերունական թարգմանի։ եւ քանզի Հրէիցն սովորութիւն էր ըստ շաբաթուցն աւուրց դատարկանալ ի միասին ժողովել եւ ունկնդրութեան աւրինացն պարապել։ Զայս պատիւ շաբաթուն փոխեցին առաքեալքն ի միաշաբաթն լուսաւոր աւր յարութեանն Քրիստոսի։ յորում զժողովելն իւրեանց առնէին ըստ հրեականն սովորութեան։ եւ ըստ այսմ խորհրդոյ եղբարքն որք ի բացեայ էին ի հեռաւոր տեղւոջէ ժողովեալ էին առ առաքեալն, զմիաշաբաթն հաղորդութեամբ իրերաց պատուել. եւ ոչ թե զփոխումն նորա զոր | ասդեաց ոք գիտէր։ Իսկ նա սկսաւ ըստ սովորութեանն առնել առ նոսա զվարդապետութիւնն, նախ քան զբեկանելն խորհրդականն հացի։ Եղբարք եւ ծառաակիցք եւ հաղ|որդք Տեառն արքայութեանն. Զի որպէս եւ ի միոյ յարենէ ծնեալքն եղբարք անւանին ըստ մարմնոյ։ Այսպէս եւ ի միոյ Հոգոյ ծնեալքս ի Քրիստոս եղբարք անւանիմք ըստ Հոգոյ։ Իսկ որ ոչն է յայս ծնունդ նորոգաւa հեռի է յեղբայրական անւանէն որպէս ասէ առաքեալ եւ արտաքին։ Այլ զի նոքա ամենեքեան

a Read նորոգած.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

53

our59 consolation is increased.60 Christ himself said: “When they will despise you, rejoice,”61 and not: When they will not torment [you]. In faith in this saying | the blessed apostle was joyful with the brethren, that is, through participation in the torments of Christ.

C 14

And one day, because it was Sunday and alla the brethren were gathered around him,b he began to speakc as follows. a. All: om. C. b. Around him: om. C. c. To speak: + with them, C.

Sunday is translated into our language as “of the Lord.”62 And because it was the custom of the Jews to do no work on Sabbath days,63 to gather together, and be occupied in listening to the Law, the apostles transferred this respect for the Sabbath to the first day of the week, the day64 of Christ’s illuminating resurrection, on which they held their gathering according to the Jewish custom. In accordance with this resolution,65 the brethren who were absent gathered from a distant place around the apostle to honour the first day of the week by communing66 with each other. And no one was expecting67 his death that | he had announced.68 Then in accordance with his custom he began to instruct them before the breaking of the communion bread. Brethren and fellow-servants and participants | of the Lord’s kingdom. For just as those born from one blood are called brethren according to the flesh, likewise we who are born from one Spirit in Christ are called brethren according to the Spirit.69 Now who is not renewed in this birth is far from the name of brother, as the apostle says, and apart [from it].70 But because these were all

59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

Our: om. C. 2Cor 1.5 = Z. Matt 5.11–12. Sunday: kiwrakē; of the Lord: terunakan. Days: + and, C. No work: cf. Exod 20.10, etc. The day: om. C. Resolution: xorhurd, or thought, plan, mystery. By communing: hałordutʿeamb, or by [taking] communion; cf. John 20.19. Expecting, ditēr, C: aware of, gitēr, M. Previously announced: this is not in the Dormitio or in the Armenian Acts of Prochoros. Cf. Matt 23.8. 1Cor 5.11? Heb 2.11? But there is no reference to baptism there.

C 15

146r

54

C 16

C 17

146v

Armenian Text of the Commentary

այսպէս էին, սորին վասն եւ եղբարք անւանէին։ Իսկ յաւելուլ թե եւ ծառակիցք, բացատրութիւն տա վիճակելոցն յաշտիճանս ժառանգաւորութեան։ Քանզի ամենայն պաշտաւնեայք ըստ իւրաքանչիւր ձեռնադրութեանն կարգի, եթե քահանա | կամ սարկաւագ համագործ են միմեանց եւ մի պաշտաւն ծառաեն, սոքա ամենեքեան հաղորդ են եւ Տեառն արքայութեանն, եղբարքն եւ ծառաակիցքն ըստ անսուտ խոստման, ոչ վասն սոցա միայն աղաչեմ, այլ եւ վասն ամենայն հաւատացելոց բանիւ սոցա յիս, զի իցեն մի. դու հայր յիս եւ ես ի քեզ եւ նոքա ի մեզ։ տեսանե՞ս զճշգրիտ հաղորդութիւն ամենեցուն յանվախճան արքաութեանն փառս։ Գիտէք եթե քանի զաւրութիւնս | ի ձեռն իմ ետ ձեզ Աստուած, քանի նշանս, քանի շնորհս։ Գիտել ասելով զարթուցանէ զնոսա առ ի վերստին յիշողութիւն նախ ուսեալ արւեստիցն։ որպէս զի զայն | զմտաւ ածեալ անդրէն ի ներքս ի սիրտս կալցեն զվկայութիւն այժմու ասացելոցս։ Գիտէք եթե քանի զաւրութիւնս ի ձեռն իմ ետ ձեզ Աստուած։ եւ այսու յանբաւութիւն հանէ զբանն, զի այնչափ գիտէին որչափ եւ թուել ոչ կարէին։ այլ ի մոռացունս ոմանց դառնաին։ սակa այս ասէ Աստուածոյ էր տուր եւ ոչ իմ։ ես գործb էի եւ նա կատարիչ գործոյն։ քանի նշանս, քանի շնորհս, այս մարմնական արուեստք եւ զգալի աչացս հաւատ շնորհ զաւրութեանն եւ նշանացն զոր տաին առաքեալքն իմանալեացն վկա բանից բանիցc աշակերտելոցն։ վասն որո նախ զգալին ասէ եւ զերեւելին, եւ ապա յաւելու զայն վասն որոյ այս եղեւն։

a Read սակայն. b Read գործի. c Բանից bis [sic!].

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

55

such, therefore they were called brethren. And in adding also fellow-servants, he distinguishes the clergy71 in the ranks72 of their inheritance; because all ministers, in accordance with the rank of their individual ordination,73 be it priest | or deacon, are co-workers with each other and serve a single worship. All these are participants and brethren of the Lord’s kingdom and fellow-servants in accordance with the truthful promise: “I do not pray for these alone, but for all who believe in me through their word, that they may be one just as74 you, Father, are75 in me and I in you and they in us.”76 Do you see77 the true communion of all in the glory of the unending kingdom?

C 16

You knowa how many powerful deeds God has bestowed on you through me, how many signs, how many [acts of] grace. a. Do you know? C.

By saying know he awakens them to recollection of the miracles he taught them previously, so that | reflecting on that they might keep inwardly in their hearts the testimony of what was now being said.78 You know how many powerful deeds | God has bestowed on you through me. By this he draws out his saying to infinity, because they knew [they were] without measure,79 so much that they could not even count them but they had become forgotten by some. However, he says it was the gift of God and not of myself: I was an instrument,80 and he the accomplisher of the deed. How many signs, how many [acts of ] grace. This, bodily miracles81 and faith tangible to the eyes, is the grace of the power that the apostles gave to those being instructed as a testimony of spiritual words. Therefore, first he says what is tangible and visible, and then he adds the [reason] for which this occurred. 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Clergy, vičakelocʿ, meaning heirs, and by extension clergy, i.e. a calque on klēroi. See the Greek of the lemma. Ranks: sing. C. Ministers: paštōneaykʿ, lit. “servants,” but often used of the lesser clergy. [“Fellow-servants” renders caṙayakicʿkʿ.] Ordination: ǰeṙnadrutʿiwn, lit. laying on of hands. Just as: om. M. Are: om. C. And they in us: om. C. John 17.20–21, with variants from Z. Do you see, M: you see, C. Junod-Kaestli, 570, note that what follows is a sort of anamnēsis, where John reviews all that Christ has done through him for the brethren. Without measure, ančʿapʿ: that much, aynčʿapʿ, M. Instrument, gorcikʿ, C: gorc, deed, M. Miracles: sing. C.

146v C 17

56

Armenian Text of the Commentary Որպիսի վարդապետութիւնս, վերակացութիւնս, հանգիստս, սպասաւորութիւնս.

C 18

147r

C 19

C 20 147v

Յուշ ածէ յետ նշանացն եւ զվարդապետութիւնն, որ է հոգոց մխիթար եւ ուրախութիւն։ | եւ այս թե որքան պատշաճ եղեւ ի նոցա հաւատ գիտութեանն առնէ ապաստան։ զի յորժամ լսողն լինի վկա ճշմարտութեանն, զի՞նչ կարաւտի ասաւղն այլ վկայութեանց ի հաստատութիւն։ Վերակացութիւնս, հանգիստս, սպասաւորութիւնս։ Զզանազան դրութիւնքն պարտ է իմանալ, զի այս է պտուղ վարդապետութեանն, վերակացու լինել աշակերտացն | եւ զամենայն թերին ի նոսա ուղղել։ զայս արարի ասէ։ Իսկ հանգիստ։ Զի ծփումն է խորհրդոց ի տարակուսական կարծիս։ եւ լուծանելով զնոյն վարդապետն յանգուցանէ ի խռովութենէն։ Սպասաւորութիւն։ Այսինքն զուսուցանելովն պաշտել եւ դաստիարագել, եւ ի չափ կատարեալ իմաստիցն հասուցանել։ Փառս, հաւատս, միաբանութիւնս, | ձիրս, պարգեւս. Այս պտուղ աշակերտացն է զոր ետուն ի սերմանէ վարդապետին։ Փառս։ Զի յուսան հանդերձեալ փառացն խոստումն բանիւ նորա։ Հաւատս։ Զի ոչ սոսկ լւան զնոյնն որպէս բազումք ի մարդկանէ, այլ վերակացութեամբ հաստատեցան ի հաւատ ասացելոցն։ Միաբանութիւնս։ Զի ոչ պառակտեցան ի գիտութիւն հաւատոյ փառացն որպէս երբեմն Կորնթացիքն։ ոմն այսպէս կարծեաւք եւ ոմն այն։ այլ մի բան եւ ի շունչa կային ամենեքեան։ Ձիրս։ Զի յետ այսր հաւատոյ առին եւ ինքեանք ձիր շնորհաց յԱստուածոյ։ նշանս գործել եւ վարդապետութիւնս առնել որպէս զառաքեալն։ Պարգեւս։ Զի փոխանակ այս ամենայն երկոց պատրաստեալb է նոցա հանդերձեալ փառացն հատուցումն։ | Բայց դու տես զվայելչութիւն բանիցս կարգի։ նախ զաւրութիւն նշ|անացն որովք վարդապետութեանն հաւանեցան։ եւ ապա վարդապետութիւնն զոր

a Read ի մի բան եւ ի մի շունչ. b Պաստրաստեալ։ պատրաստեալ corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

57

What teachings, directions, refreshments, services. After the signs he recalls the teaching, which is the consolation and joy of souls. | And he confirms how appropriate this was for their knowledge of the faith, since when the hearer becomes a witness of the truth, what need does the speaker have of other testimonies for its confirmation? Directions, refreshments, services. In these different fashions one must understand that this is the fruit of teaching, to be director to the disciples | and to correct everything that lacks in them. This I did, he says. And refreshment, because [when] there is perplexity of thoughts in doubtful suppositions, by resolving that the teacher gives them82 refreshment from confusion. Services,83 that is, by teaching them to minister and instruct and to bring them to the measure of the stature of perfect84 understanding. Glory, faith, unity, | gifts, presents. This is fruit for the disciples that they gave from the seed of the service85 of the teacher. Glory, because they learned the promise of future glory through his word. Faith, because not merely did they hear the same, just as many of mankind, but through direction they were confirmed in faith in the sayings. Unity, because they were not disunited in86 knowledge of the faith of glory, as were once the Corinthians, one being of this opinion and another of that;87 but they all were in one word and in one spirit.88 Gifts, because after this faith they too received freely the grace of God to work signs and make instruction, just like the apostles.89 Presents, because instead of all these travails he has prepared for them compensation of future glory, | *since what is here is gift and grace, while what is there is present and compensation.90 But see the splendour of the order of these words. First the power | of signs, whereby they were persuaded of his teaching; and then the teaching which they learned; after that the fruit of their 82 83 84 85 86 87 88 89 90

Them: their thought, C. Services: sing. M. Eph 4.13. Of the service: om. M. Disunited in, paṙaktecʿan: ashamed at, patkaṙecʿan, C. “Unity:” miabanutʿiwn, but in the Greek text, koinōnia. 1Cor 1.11ff., and parallels. Spirit: šunčʿ, lit. breath; Phil 1.27. See further the section on Theological Terminology in the Introduction. Apostles: sing. M. Since … compensation: om. M.

C 18

147r

C 19

C 20 147v

58

Armenian Text of the Commentary

ուսան։ յետ աինորիկ պտուղ բարեպաշտութեան նոցա ի բանէն։ եւ պարգեւ հատուցման պտղոյն որ առնու զնոյն ի ձեռն յաստ աշխատողացն։ Որչափ եւ քանի տեսէք աչաւք ձերովք զտուեալսն ձեզ որք ոչ երեւէին աչացս այսոցիկ եւ ոչ ականջացս այսոցիկ լսելի լինէին։

C 21

148r

C 22

Դարձեալ ի նոսա առնէ ապաստան զվկա լինել բաշխեցելոցն շնորհաց, զի դուք տեսէք ասէ որչափ է, եւ գիտէք զի անչափ է այն որ ի ձեռն իմ միջնորդութեանն եւ վերակացութեանն յԱստուածոյ ձեզ տուաւ։ Բայց ասելն թե ոչ երեւի | աչացս այսոցիկ եւ ոչ ականջացս այսոցիկ լսելի լինէր։ ոչ եթե զինքեան նշանսն ասէ կամ զվարդապետութիւնն, այլ զտուեալն նոցա ի ձեռն այնոցիկ գիտութիւն յԱստուածոյ։ զի այն իմացականիս աչացս է տեսանելի եւ ոչ զգալոյս։ եւ սա ծայրագոյն իմացւածովքն կարէ զանդր փառացն լսել եւ իմաստասիրել։ քանզի զգաարանքս զգալեաց իրաց են միջնորդ եւ ուսուցիչ, եւ ի նոցա գիտութիւնն զմեզ հասուցանեն։ Իսկ Աստուած ոչ է զգալի, եւ ոչ նորա փառքն եւ պարգեւն, այլ իմանալի։ ապա ուրեմն անդր իմանալիս աչք եւ ականջք հպի եւ ոչ զգալիս, եւ սորա անդր եւ յայն գիտու|թիւն առաջնորդէa մտելոյն հաւատն, եւ որ ի նմանէ բղխէ յոյսն առ Աստուած եւ սէրն։ յետ այնորիկ բացադարձութիւն ի զգաարանացս հեշտութենէ, եւ իմացականին ներգործութեան | պարապել։ յորժամ այս լինի ապա երեւի նմա իւր լոյսն եւ գիտութիւնն։ յոր լոյս ոչ կարէ զգալի աչքս հպել, եւ ոչ զգալի ականջb ուսանել։ եւ զի հասին յայս չափ գիտութիւն նոքա առ որս զայս խաւսէր յայտ ի թղթոյն է զի ասէ գրեմ ձեզ հարք զի ծանեայք դուք զայն որ ի սկզբանէն է։ Բայց զի առ մեաւք կարի աղաւտ է եւ ի մոռացմունս դարձեալ իմանալոյս տեսութիւն, սակս որո եւ ոչ պատմութեանն մարտեմք հաւատալ նորին յաղագս անփորձ եւ անընդել լինելոյն։

a առաջնորդել: առաջնորդէ corr. b ականս?: ականջ corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

59

piety from the word. And present of the compensation of the fruit from God,91 who receives the same through those who labour here. How much and how many things given to you have you seen with your own eyes, which werea not visible to these eyes nor wereb audible to these ears! a, b. are, C.

Once more he trusts in them as witness[es] of the grace distributed. For you have seen, he says, how much it is, and you know that what has been given to you from God through my intercession and oversight is immeasurable. But in saying that it is not visible | to these eyes nor audible to these ears, he does not mean his own signs or teaching, but the knowledge given to them by God through these, since that is visible to the spiritual eyes and not to the tangible one. The former through its profound understanding is able to hear92 and comprehend the glory there, because the senses are the intermediary and teacher of tangible things and they bring us to knowledge of them. But God is not tangible, nor are his glory and gifts,93 but spiritual.94 So spiritual eyes and ears approach thither, but not tangible ones. | And faith in him leads to the approach to that knowledge and the hope in God and love that flow from him, in pursuit of which aversion95 from the pleasure of the senses and occupation solely96 with spiritual activity [are required]. | When that occurs, then his light and knowledge appear to him, to which light tangible eyes cannot approach nor tangible ears learn. And that these ones, to whom he said this, have attained such knowledge is clear from the letter: for he says, “I write to you, fathers, because you have come to know that one who is from the beginning.”97 But because among us a vision of this spiritual [knowledge] is very dim and turns to oblivion, therefore we are unable to believe in his account of the same because of being inexperienced and unfamiliar [with it]. 91 92 93 94 95

96 97

From God: om. M. Hear: since Nersēs is referring to the spiritual eye, the verb lsel would be rendered better by “attend to, pay heed to.” Gifts: sing. M. Spiritual: imanali, which renders noētos, noeros. For its opposition to tangible, zgali, see Lampe, s.v. aisthētos, b 1. Aversion: bacʿadarjutʿiwn, lit. turning away. According to the nbhl this Grecism [rendering apo-strophē] is only found in this text. For calques in classical Armenian see Muradyan, Grecisms. Solely: om. M. 1John 2.14: [I write: I wrote, Z].

C 21

148r

C 22

60

C 23

148v

C 24

Armenian Text of the Commentary

զաւրինակէ բուռն հարցուք թերեւս կարող լիցուք հաստատել զասացեալս թե այլ աչք կա եւ այլ ականջք ըստ սրբոյս։ եւ այլ տեսութիւն նոցա քան զգալիս։ Երազական երեւոյթ սովոր է ներգործել ներքինս մարդ ի ննջելնa մարմնոյս։ եւ զոր ինչ տեսանէ | հաւատարիմ եւ անըստգիւտ նմա լինի յարթնութեան, թե սիրելի կամ բարեկամ յուտել կամ յըմպել զինքն տեսանէ, եւ այն ահա եղեւ տեսութիւն նմա ճշգրիտ եւ հաւատարիմ առանց զգալի աչացս, եւ լուաւ լուր ոչ ընդ զգալի ունկնս։ այսպէս պարտ է բացադարձութիւն առնել ի զգաարանացս հեշտ|ութենէ որպէս նա որ ննջելնb է, եւ մտացն ներգործութիւնc առաջի զգիտութիւնն Աստուածոյ եւ զնորին խոստմանն արկանել։ որպէս զի այն աչացն որոց երազն եղեւ եւ հաւատարիմ տեսեալ լիցի Աստուած եւ փառքն իւր զոր խոստացաւ։ այնպէս հաւատարիմ տեսութեամբ որպէս եւ երազ եղեւ։ որպէս զի ի հարցանելն ցմիտս իւր թե տեսէ՞ր զԱստուած վկայեսցէ նմա թե տեսի ըստ որում եւ վասն երազին վկայէ։ Զայսպիսի աչաց ներգործութիւն ամենայն սուրբքն | կալեալ էին, եւ այնպէս առ Աստուած մերձեցեալ։ եւ կարէ պարապեալն ընթերցման ի բանից նոցին ուսանիլ։ Բայց զի ճշգրիտ լիցի ասացեալս։ ոչ թե զոչ հայելն աչաւք կամ լսել ականջաւք կամ խաւսել լեզւաւ ասեմք բացադարձութիւն մտացն ի զգայարանացն, այլ զի մի զխոկումն ի նոսին ցրւեսցէ։ այսինքն ոչ կոխալ թե զայս խաւսիմ կամ զայս տեսանեմ։ այլ ամենեւին արտաքս կորզել զիմացականն ի նոցա համախոհութենէ։ եւ առ իմանալին Աստուած միեղէնութեամբ դարձուցանել։ որ ոչ զգալի աչացս, այլ այն աչացն է տեսանելի ըստ երանելոյս։ ուղղի այս ի վերին շնորհացն եւ ի մերս ջանից։ քանզի ոչ ոք կարէ ասել Տէր զՅիսուս եթե ոչ Հոգովն սրբով։

a ննչելն?: ննջելն corr. b Read ննջեալն. c ներգործութիւն?: ending illeg.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

61

Let us grasp an example, so that perhaps we may be able to confirm this saying that there are other eyes and other ears according to this holy one, and their view is other than the tangible. A dreamlike apparition is accustomed to operate in the inner man when the body is asleep.98 And whatever he sees on awakening | is for him trustworthy and infallible, that he saw a dear one or friend eating or drinking.99 Behold, this was a true sight for him and trustworthy without tangible eyes, and he heard his voice not with tangible ears. In this fashion it is necessary to make a turning away from the pleasure of the senses, | like the one who is asleep, *and to assert the prior knowledge of God and his promise through the activity of the mind,100 so that to the one to whose eyes the dream appeared trustworthy God and his glory that was promised may be seen likewise in a trustworthy vision, just as the dream appeared. So that when he asks his mind: Did you see God? it may testify to him: I saw, just as it also testifies about the dream. Such activity of the eyes all saints | have possessed, and in this way they have approached God; and it is possible to be occupied in the reading of his words and learning them. But in order that what I have said may be verified, we do not say that the turning of the mind away from the senses is not to see with the eyes or hear with the ears or speak with a tongue, but that it should not scatter one’s contemplation of them. That is, not to consider that I say this or I see this, but totally to extirpate the spiritual from concordance with them, and to turn [the mind] towards the spiritual God solely, who is not tangible to the eyes but only visible to those eyes, according to this blessed one.101 This is directed by supernal grace and our efforts, because: “No one can call Jesus Lord except through the Holy Spirit.”102

98

99 100

101 102

Dreams: Eznik, §177–178, 252–256, distinguishes different kinds: 1, the continuation of mental activity when asleep; 2, dreams caused by God for encouragement, like those of Joseph and Daniel; 3, those caused by the Devil to lead men and women astray. See also Basil, Hexaemeron, iii 9, for babblings; iv 1, dreams as apparent reality; v 2, dreams fade; vi 1, God speaks as in a dream; ix 1, allegorical explanations and illusions of dreams. Further references in Lampe, s.v. onar. See Isa 29.8. There are significant variants here; the correction to “activity” in M is illegible, and the grammar of the phrase is different in C and M. Stambolcʿean offers a typically loose rendering: “and to confirm the mind in the knowledge of God and his promise,” thus omitting both “nergorcutʿiwn, activity” and “aṙaǰi, prior.” I.e. John. 1Cor 12.3 = Z.

C 23

148v

C 24

62

Armenian Text of the Commentary Արդ հաստատեցարուք ի նա, յիշելով զնա յամենայն գործս ձեր։

C 25 149r

Հաստատելն ի նա այն աչացն է իմացականին։ եւ աայսպէս ասաց Քրիստոս։ կացէք յիս եւ ես ի ձեզ։ զի հոգ|ի է Աստուած եւ ոչ մարնին։ ի նա հոգին հաստատի։ եւ հաստատի յորժամ ի կամացն մարմնոյն եւ զգաարանացս արտաքս ելանէ։ Այսպէս խնդրէ զհաստատելս. յիշելով ասէ զնա յամենայն գործս ձեր։ զի յորժամ Աստուածոյ յիշատակն անաղաւտ լիցի մտացն եւ ոչ ի լեզւոյն հպել կամացն ի հրաժարելի խորհուրդս դժւարին լինի։ եւ այնուհետեւ կամացն զկնի գնա եւ մարմինն։ այսպէս եմք տաճար Աստուածոյ, յորժամ իմացականս զյիշատակ նորին լինի զգեցեալ։ Գիտացէք զխորհուրդ մատակարարութեանն որ եղեւ առ մարդիկ թե ոյր աղագաւ արար Տէր։

C 26

Յայսր քննութեան թե ձեռն արկեմք | եւ զոր նա ասաց գիտել մեք բանիւս որոնեմք, ելանէ բանս քան զչափ սահմանին եւ ի լրումն ոչ ժամանէ խորհրդոյն։ այլ համառաւտ իմասցուք։ արդար է Աստուած եւ արար զմարդս իմացող բարոյ եւ չարի եւ անձնիշխան։ նա կամաւ թողեալ զբարին պատրանաց չարին հետեւեցաւ։ սակս որոյ եւ յարդարութենէնa դատապարտեցաւ։ յետ որոյ չեղեւ ոք ի ծնընդոց նորա այնպէս արդար որպէս զնա ստեղծ Աստուած։ այլ մանաւանդ եւ ի չարիսն յաճախեցին։ եւ ներգործէ ի նոսա չարութիւնն Սատանա, եւ ոչ եթե բնութիւնն զոր անմեղ արար Աստուած։ այլ կամաւ թողեալ զբարին միտէին ի մեղսն, եւ

a Յարդարութենէ։ յարդարութենէն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

[2]103

63

Now let us be firm in him, remembering him ina all your works. a. Him in: om. C.

To be firm in him is for spiritual eyes. And Christ spoke thus: “Abide in me and I in you,”104 for | “God is spirit”105 and not flesh. In him the spirit abides; and it abides when it stands apart from the desires of the flesh and the senses. In this fashion he seeks [us] to be firm. Remembering him106 in all your works; for when the remembrance of God will be clear to the mind, [and] it is not difficult through the tongue’s will to approach forbidden thoughts,107 then the flesh also follows the will. In this way we are the temple of God108 when our spiritual [faculty] is clothed with his recollection.

C 25 149r

You have knowna the mystery of his providence that has been accomplished for mankind, for what reason the Lord accomplished it. a. You have known: Do you know? C.

If we undertake an investigation of this | and seek to understand what he said through this saying, it goes beyond measure and does not reach the fullness of the meaning. But let us understand briefly. God is just;109 and he made men understanding of good and evil and with independent will.110 However, the latter willingly abandoned the good and followed the deceits of the evil one; therefore he was condemned by the justice of God. After this none of his offspring was as just as God had created him,111 but rather they multiplied in evils. Satan worked evil in them and not the goodness in which God had created them without sin. But willingly they abandoned the good and inclined

103 104 105 106 107 108 109 110

111

For the division of the Dormition into ten sections in Z cf. n. 48 above. John 15.4. John 4.24. Here C and M both express him, absent in the lemma of C. The meaning of this phrase is unclear. 1Cor 3.16. Deut 32.4; Psalms passim. Cf. Gen 2.17, 3.22. “With independent will, anjn išxan,” only appears in the Armenian Bible in 1Ezra 4.28, simply referring to the king’s power. For the concept of free will in Armenian see Eznik’s treatise, which is devoted to the concept of anjnišxanutʿiwn. The title given to this untitled work by Mariès, De Deo, is misleading. The first person called just, ardar, in the Armenian Bible is Noah.

C 26

64 149v C 27

C 28

150r

Armenian Text of the Commentary

այն | կամացն յորդորիչ թշնամին լինէր։ եւ զնոցանէ առ Աստուած չարախաւսէր թե իւրեանց կամքն եւ բնութիւնն է մեղանչական։ | Իսկ չգոյր ոք ի մարդկանէ որ զնա սուտ առնէր զի ամենեքեան մեղան։ առաքեաց Աստուած զորդին իւր որ եկն մատակարար եւ սպասաւոր եղեւ մարմնոյս առ ի փրկութիւնն եւ Աստուածոյ արդար ստեղծողին զսոյն ջատագով ուստի եւ զգեցաւ մարմին եւ հոգի եւ կրեաց մարմնովն զմարմնոյս կիրս որպէս զամենայն մարդ, եւ հոգովն զհոգոյն եւ ի կրելն ոչ մեղաւ, զի լոյս աստուածութեանն միացեալ էր ընդ խաւար բնութիւնս յորժամ Սատանա մարտնչէր զբնութիւնս որպէս զխաւար գայթագղեցուցանել լոյսն տեսանէր զպատրանսն եւ ոչ տայր տեղի, ըստ այնմ լոյսն ի խաւարի անդ լուսաւոր էր։ այսինքն ի մարմինս, եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու։ այսինքն Սատանա։ եւ հասու ոչ եղեւ երկուցն։ զի ոչ մարմնոյն կարաց մեղաւք հասանաել։ եւ | ոչ աստուածութեանն որ ընդ մարմինն միացեալ էր տեղեկ լինել։ քանզի ոչ ոք յիշխանաց ասէ աշխարհիս այսորիկ ծանեաւ, զի եթե էր ծանուցեալ ոչ արդեւք զՏէր փառացն ի խաչ հանէին։ այլ ասէին զնա Որդի Աստուածոյ կարծեւք։ Արդ յորժամ կատարեաց զմարմնոյն անմեղ ցուցանելո մատակարարութեանն խորհուրդ եւ չետ թոյլ մեղաց ընդ բնաւորական իւր կիրս խառնել | այլ մնաց մարմնով եւ հոգւով անմեղ եւ ամբողջ։ զայն անմեղ

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

65

to sin.112 | The Enemy113 was the instigator of that will, and he slandered them to God that their own will and nature were sinful.114 | There was no one of mankind who could rebut him, because all had sinned. God sent his Son, who came and became a steward and servant115 for the salvation of the flesh and a champion116 for God the just creator of the same. Hence he clothed himself117 in body and soul, and endured in the flesh the conditions of the body like every man, and in the soul those of the soul.118 In that condition he did not sin,119 because the light of the Godhead was united120 with the darkness of our nature. And when Satan struggled to cause that nature to stumble like darkness, the light saw his tricks and did not allow it, in accordance with the saying: “The light shone in the darkness”—that is, in the body—“and the darkness did not comprehend it”—that is, Satan.121 He did not comprehend either of the two, for he was unable to attain the body through sin, nor | to comprehend the Godhead that was united with the body. For, he says: “None of the princes of this world recognized him, since if they had recognized him122 they would indeed not have crucified the Lord of glory,”123 but they would have called him apparently124 Son of God. So when he had completed the mystery of his dispensation125 of the body demonstrating it to be sinless, he did not permit sin to be mingled with his natural condition, | but remained in body and soul sinless126 and perfect. That 112 113

114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126

Gen 6.5. Various names are given to Satan in this text: Accuser, 145; Devil, 146; Enemy, 26, 61, 110– 113; Hunter, 43, 44, 67; Opponent, 106; Outsider, 40; Slanderer, 61, 64; Traitor, 29; Tyrant, 106. For further Armenian evidence see Thomson, Teaching, § 278–279. Job ch. 1–2. Steward: matakarar; for this term in regard to the Incarnation see the Introduction, 12; it is not used of Christ in the nt. Servant: Phil 2.7. Champion, ǰatagov, is not used in the Armenian Bible; cf. C, p. 30, of Christ’s faithful. Clothed himself: see the Introduction, s.v. Theological Terminology, for references and parallels. Man: note the ambiguities of marmin: body or flesh; and of hogi: soul, or spirit. Heb 4.15. United: see Theological Terminology. John 1.5 = Z. Him: om. M = Z. 1Cor 2.8. He says: asē is used to introduce a biblical quotation, whether a specific person is intended [as Paul here], or merely “scripture” in general. Apparently: karceōkʿ, lit. “by thought, supposition, or surmise.” Dispensation: matakararutʿiwn, lit. “service;” cf. n. 115 just above, and the Introduction, s.v. Theological Terminology. Sinless: Heb 4.15.

149v C 27

C 28

150r

66

C 29

C 30

150v

Armenian Text of the Commentary

մարմինն վասն ամենեցուն մեղաց իւր կամաւ Հաւր Աստուածոյ պատարագ ետ։ եւ ի մարմինն յոր չունէր իշխանութիւն մահ մերձենալ մեղաց պատուհասն եւ անէծքն մահ ընկալաւ եւ անէծս անւանեցաւ վասն մեր։ եւ զմեզ ի մեղացն եւ յանիծիցն զոր առաջին Ադամն սփռեաց երկրորդ | Ադամն սրբեաց։ եւ մեղաց մեր պարտական զառիթն եւ զդաւաճանն դատապարտեաց արդարութեամբ։ զի այն մարմինն եցոյց թե ամենայն մարմինք անմեղ էին իւրեանց կրիւքն թե ոչ էիր դու պատրեալ։ եւ այսմ դատաւոր եղեւ Հայր, եւ արդարացոյց իրաւամբք զմատակարարութիւնն Որդւոյ, եւ պատառեաց նովաւ զմեր յանցանսն թողեալ նորա մահուն զամենեցուն մեղս. մնացեալ Սատանաի ընդ մեղաց մեր դատապարտութեամբ, եւ մեք յարդարութիւն գրեցաք Քրիստոսիւ։ զի որպէս ի միոջէ մարդոյ ասէ առաքեալ յամենեսեան դատապարտութիւն։ այսպէս եւ ի միոջէ արդարութեան յամենեսեան արդարութիւն կենաց։ բայց կեանքն լինի յետ զպարտս Ադամա հատուցելոյ։ որպէս եւ Քրիստոս արար, զի նախ մեռաւ եւ ապա | կենդանացաւ։ այսպէս եւ մեզ որք նախ ըստ մարմնո ծնաք յԱդամա, եւ յետ այնր հոգւով ի Քրիստոսէ. Հարկ է ըստ հնոյ հաւրն բնութեան մեռանել, եւ ապա ըստ նոր Հաւրն յառնել։ եւ զի այս յոյս ի նմանէ հաստ|ատեցաւ կրկին կենաց։ մեռաք կամաւք մեր կենաց աշխարհիս ի ջուր աւազանին եւ որ ի սմա հեշտութեանցն, որպէս եւ նա արար։ եւ ակն ունիմք այն կենացն։ եւ չեմք կամովք յայս աշխարհէս։ Արդ զայս ամենայն ասէ եւ որ ընդ սովաւ է գիտել է ձեզ արժան։ եւ զի անմեղ եցոյց Քրիստոս զբնութիւնս միշտ անմեղութեամբն ջանալ Քրիստոսի ջատագով լինել եւ նորա արդարութեանն։ եւ մի մեղանչելովն Սատանաի։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

67

sinless body, for the sake of the sins of everyone, he willingly offered as a sacrifice to God the Father.127 And in that body, to which death did not have the power to approach, he accepted death, the punishment and curse of sin, and was called a curse for our sake.128 And the second Adam129 purified us from sin and from the curse which Satan130 had cast on the first Adam. | And through his righteousness he condemned the guilty cause of our sin and the traitor.131 For that single body demonstrated that all bodies would have been sinless in their condition, unless you had deceived.132 To this the Father was judge, and he justified legally the Son’s dispensation, and through him he tore up our transgressions.133 His death forgave the sins of all. Satan remained under the condemnation of our sins, and we were clothed in righteousness through Christ. For as the apostle says: “Just as by one man condemnation [fell] on all, likewise by one righteousness, righteousness of life [came] on all.”134 Life occurred after the payment for Adam’s debt, just as Christ acted: for first he died, and then | he came to life. Thus we, who first were born in the body from Adam and after that in the spirit by Christ, must die in accordance with the nature of the old father, and then arise in accordance with the new Father.135 And because this hope | of a second life was confirmed by him, we die willingly to the life of this world and its pleasures in the water of the font, just as He did;136 and we look forward to that life and are not willingly of this world. So you must know all this, he says, and what goes with it. And because Christ showed this nature as sinless, [you] must137 endeavour always in sinlessness to be a champion138 of Christ and of his righteousness, and not of Satan by sinning. 127 128 129 130 131 132 133

134 135 136 137 138

Heb 9.14. Gal 3.13. 1Cor 15.45. Satan: om. M [the subject remaining unspecified]. Traitor, dawačan: i.e. Satan. For various names given to Satan see n. 113 above. You had deceived: ēir du patreal. This could be either active or passive: You [i.e. Adam] had been deceived, or: You [i.e. Satan] had deceived. Tore up: pataṙeacʿ, not a biblical term, but for the language of debt see Rom 4.4, and for the cheirograph Col 2.14. For Armenian parallels see Xosrov Anjewacʿi, Commentary on the Liturgy, §74; also Stone, Adam and Eve, esp. 80–81. Rom 5.18, somewhat garbled. In the Epistle to the Romans Paul develops the argument of debt and condemnation. Eph 4.22–24 for the old man and the new. Christ’s baptism: Matt ch. 3, Mark ch. 1, Luke ch. 3, John ch. 1. Must: om. M. Champion: see n. 116 above.

C 29

C 30

150v

68

Armenian Text of the Commentary Աղաչէ զձեզ ինքնին Տէր ի ձեռս իմ։ կամեցեալ մնալ առանց թշնամանաց, առանց նենգութեան, առանց անառակութեան։

C 31

C 32 151r

Թշնամանս եւ նենգութիւն ասէ ի մենջ Քրիստոսի, զմեղանչելն։ եւ թե այս որպէս է ապացուցիւ ուսցուք։ զոր աւրինակ առեալ ոք զաւրավար զզաւրս իւր առ թագաւորն վասն թշնամեացն անիրաւելո ի դատաստան ընթանա։ իսկ զաւրացն որք ուխտեցին սմա ծառաել մտեալ առաջի արքաին թշնամեացն լինին ջատագով։ ո՞չ ապաքէն նենգեցին զզաւրագլուխն, եւ թշնամանս նմա արարին զայն։ այսպէս եւ մեք մեռաք ցանկութեամբ աշխարհիս ընդ Քրիստոսի մկրտութեամբն, եւ զյոյս մեր յերկինս եդաք։ եւ նա վկայեաց առաջի Հաւր թե չեն յաշխարհէս։ եւ Քրիստոս միշտ բամբասող է Սատանաի առաջի Հաւր եւ դատապարտող իւրով մարմնովն։ եւ զմեզս որ իւր զաւրքս եմք կամի այնմ աւգնական լինել մեր անմեղութեամբն։ իսկ մեր թողեալ զայն | շաւ|եղ, եւ կամակոր հեշտութեամբ ընդ մեղս թաւալեալ եւ Սատանաի կամացն ջատագով լեալ թշնամանք է Քրիստոսի եւ նենգութիւն ընդ նմա մեռելութեանն դաշանց։ բայց մեղանչել ասեմք զկամաւ կորանալն անզեղջ կամաւք, եւ ոչ զակամաւ գթելն եւ դարձեալ զղջանալն։ զի այս փորձութիւն է ի մեղացն, եւ այն ծառայութիւն նորին։ զայս աղաչէ ասէ` զձեզ ինեւ Տէր ոչ առնել։ եւ տես զի աղաչէ եւ ոչ հրամայէ։ եղբայրաբար եւ ոչ տիրապէս։ Քանզի գիտէ եւ զթշնամանսն որ ի ձենջ, գիտէ եւ զանարգութիւնն, գիտէ եւ զնենգութիւնն, գիտէ եւ զանառակութիւնն, ի ստունգանելն ձեր ի սրբոց պատուիրանաց նորա.

C 33

Զպատրուակաւ ասացեալսն երեւելի առնէ։ այսինքն թե այս ամենայն անպատւութիւնս | լինի ի մէնջ անւաննa եւ փառացն Աստուածոյ ի պատուիրանին ստունգանելն։ զի թե որ պահէ զպատուիրանն փառաւորէ զնա եւ որ ոչն պահէ թշնամանէ։ եւ զի՞նչ է պատուիրանն, սէրն

a անւանն որ: անւանն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

69

The Lord himself begs you through me, wishing that youa remain without offences, without deceit, without wantonness.b a. You: om. M. b. Wantonness: pl. C.

By offences and deceit,139 he means sinning by us against Christ. And that this is so, let us learn by an example. Just as some general, taking his troops, hastens to the king in order to bring judgment on the wrong-doing of his enemies, but when the troops who have vowed to serve him are before the king they become protectors against his enemies; have they not then betrayed the general and offended him? In the same fashion we have died to the desire of this world and placed our hope in heaven. And he testified before the Father: “They are not of this world.”140 Christ is always defaming Satan before the Father and condemning him through his body. And we, who are his troops,141 he wishes to assist in this through our142 sinlessness. However, our abandoning that || path and rolling in sin with crooked pleasure and becoming champions of the will of Satan, that is an offence to Christ and betrayal of the pact of death with him. But we say to commit sin is to act crookedly with unrepentant will, and not to stumble unwillingly and again repent. For this is temptation unto143 sin, and that is service to the same. This, he says, the Lord begs you through me not to commit. And see that he begs and does not command, in a brotherly and not lordly fashion.

C 31

C 32 151r

For he knows the insult that is from you; he knows also the dishonour.a He knows the deceit; he knows also the wantonness in your disobeying his holy commandments. a. Dishonour, anargutʿiwn [as in commentary]: vileness, anardutʿiwn, C.

He reveals the things spoken as a pretext, that is, all this dishonour | of the name and glory of God is effected by us in our144 disobeying his commandment. For if he who keeps the commandments glorifies it, then who does not keep it insults it. And what is the commandment? Love for God and for each other; and this is

139 140 141 142 143 144

Deceit: pl. C. Of this world: yašxarhēs [ yašxarhē, Z]; see John 17.14. Troops: zōrkʿ, as in the simile just above, or “army,” as in Matt 22.7. “Soldier of Jesus Christ” [2Tim 2.3] is rendered by zinuor. Our: -s, M; his, -n, C. Unto: against, C. Our: om. M.

C 33

70

151v C 34

առ Աստուած եւ առ միմեանս։ եւ սա է աղբիւր ամենայն բարեաց։ եւ ահա սոյն ոչ աւտար ի բնութենէս կրից այլ ամենեցուն ախորժելի։ ապա թե ելեալ ի բնութենէս ստունգանեմք կրից սորա եւ աւրինացն, որ ըստ բնութեանս սահմանեաց մեզ զգնալն նենգեցաք զանձինս եւ զաւրինադիրն։ Բայց ստունգանել իմացիր զարհամարհութեամբ եւ կամակար մտաւք | յանցանելն եւ ոչ թե զգթելն։ զի ահա սոյն գրէ եթե ասեմք մեղս չունել զանձինս խաբեմք։ ապա ուրեմն ստուգանողացն է որ զմեղանչելն որպէս զաւրէնս բռնէ։ եթե փոքու կամ | մեծ յանցանաւք ոք այսպէս վարի ստունգանեաց զպատուիրանին։

§107.

C 35

Armenian Text of the Commentary

Արդ մի տրտմեսցի ի ձէնջ բարերարն, գթածն, ողորմածն։

Զի՞նչ այլ տրտմութիւն նմա քան զայս, զի նա զուղիղն ցոյցa եւ մեք ընդ թիւրն գնամք։ նա զբնութիւնս անմեղ լինել հրատարակեաց, եւ մեք մեղաւք զսա վատթարեցուցանեմք։ զհարկաւոր պիտոյսն ընդարձակ արար, եւ մեք յաւելորդացն յածիմք ցանկութիւն։ մի ասէ անիրաւէք զնա զուղեղ աւրէնսն կոխելով, եւ տրտմեցուցանէք։ Բարերարն։ զի այս է բնութիւն Աստուածոյ, բարերարութիւնն որով զերկինս եւ զերկիր ըստ իւրաքանչիւր աւգտի կառավարէ, եւ բարութեան իւրոյ զամենեսեան հաղորդեցուցանէ։ Գթածն։ Գթութիւնն պտուղ է բարութեանն։ արդ էր | բարի ի վերա մեր եւ պտուղ ետ զգթութիւնն զի մարդացաւ յընդարձակութենէ բարութեանն ստիպելb ի գթալն։ Ողորմածն։ Իսկ ողորմութիւն է վշտակցութիւնն, զի չարչարակից եղեւ մեզ եւ բարեխաւս յաստուածակոյս կողմ անդր, եւ միջնորդ քաւութեանն։

a Read եցոյց. b Read ստիպեալ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

71

the source of all blessings.145 Behold, the same is not foreign to the condition of our nature, but is pleasing to all. So if, departing from our nature, we contravene its condition and the laws which in accordance with its nature he decreed for us to walk in, we have deceived ourselves and the law-giver. But understand the disobedience is transgression with contempt and perverted mind, | and not stumbling. For behold this same one indeed writes: “If we say [we] do not have sin, we deceive ourselves.”146 So then, the disobedient one147 is he who reckons sinning as the law. If someone, whether with a small or | great transgression, so behaves, he has disobeyed the commandment. § 107.

150 151 152 153 154

C 34

So let not the benevolent, the compassionate, the merciful, be grieved by you.

What other grief has he that this, that he demonstrated the straight148 and we walk crookedly; he declared our nature to be sinless, and we through sin render it wicked; he provided [our] necessary needs liberally, and we stray into desire for superfluities? Do not wrong, he says, the one who tramples on the straight laws, and do not make [him] grieve. The benevolent: For this is the nature of God: benevolence, through which he guides heaven and earth in accordance with each one’s advantage, and makes all share in his goodness.149 The compassionate: Compassion is the fruit of his goodness. Now he was | benevolent for us and gave as fruit his compassion, because he became man150 from the abundance of his goodness,151 being constrained to have compassion. The merciful: Now his mercy is his commiseration; for he shared in sufferings with us and was an intercessor towards God152 and a mediator of his153 expiation.154

145 146 147 148 149

151v

Love for God and keeping the commandments: cf. 1John 5.2–3. 1John 1.8, not Z. The disobedient one, C: among the disobedient, M. Straight: ułił, or “upright,” a persistent theme in the Psalms and Proverbs. Goodness: barutʿiwn. In the following lines the text alternates between goodness and benevolence, barerarutʿiwn, lit. the doing of good. Became man: mardacʿaw. Cf. the verb marmnanal, to become body/flesh, as below, and the discussion in the Introduction, s.v. Theological Terminology. Goodness: benevolence, C; see n. 142 just above. Rom 8.34, Heb 7.25, 1John 2.1. His: om. C. Rom 3.25, 1John 2.2, 4.10.

C 35

72

152r

C 36

C 37

Armenian Text of the Commentary

Սուրբն։ Քանզի գութ որ ոչ է սուրբ։ այսինքն որ մարդկաինս է։ իսկ նա ի զայս առնելն սուրբ է։ զի վասն մեր աւգտի միայն կր|եաց զխոնարհութիւնն, եւ ոչ իւր ինչ ի պէտս։ Յստակն։ Զի չունի ինչ շամանդաղ ի կամսն խառնեալ կամ ի բնութիւնն, այլով աւրինակաւ երեւեալ եւ այլ ինչ լինել, այլ յստակ է որպէս երեւի քաղցր եւ սուրբ նոյնպէս եւ է իսկ։ Անարատն։ Զի չկրեաց ինչ ի մարդկաին արատաց ի | խորհուրդս կամաց մտածութեան իւրոյ ի մարմնանալն։ Անհիւթն։ Վասն զի եւ ոչ ի մարմնական մարմինն ախտից ինչ հիւթ ընկալաւ, եւ զի մտաւք էր սուրբ եւ մարմնով որ մեզ անկար է։ քանզի թեպետ եւ զմարմին սրբեցին ոմանք, այլ ոչ եւ զդիւրաշարժ միտսն։ իսկ նա մտաւք անարատ էր եւ մարմնով ի հիւթաց ախտից անհիւթ։ Միայնն։ Զի միայն նա գտաւ ի մարդկանէ այսոքիւք խարդարեալ։ Մինն։ Զի մի է յետ անճառ միութեան աստուածութեանն եւ մարմնոյն։ Անփոփոխն։ Քանզի ոչ փոխեցաւ ի միութեանն, կամ այլայլեաց անճառ խառնումն զտեսութիւն բնութեանցն։ այն զի մարդ տեսանէր բնութեամբ եւ Աստուած նոյն ինքն իմանիւր ճշմարտութեամբ։ Ստոյգն։ Զի չեղեւ պատրանաւք տեսեալ մարդ, կամ ի մէջ սոցա խաբէութեամբ շրջեալ կամ խաւսեալ։ Աննենգն։ Զի ոչ նենգեաց զարդարութիւն տերութեանն յողորմութեամբ փրկագործութիւնն։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

73

The holy:155 For there is156 a compassion which is not holy; that is, the one which is human. But he in doing this is holy, because only for the sake of helping us | he bore his humiliation,157 and not for his own need. The pure: For he has nothing hazy158 mixed with his will or his nature, to appear in a different form or become something else, but he is pure. Just as he appears mild159 and holy, so indeed he is. The undefiled: For he did not endure any human defilement | in the thoughts of his mind’s will in becoming flesh.160 The immaterial: Because he did not accept any material passion161 in his bodily flesh, and162 because in mind and body he was pure, which for us is impossible. For although some have purified their body, they have not [purified] their easily-swayed mind; whereas he was undefiled in mind and body [and] unaffected163 by material passions. The only: For only he of mankind was adorned with these [attributes]. The one: For he is one after the ineffable union of the divinity and the flesh.164 The unchanging: Because he was not changed in the union, nor did the ineffable mixture165 alter the state166 of the natures. For he was seen as a man by nature, and the same was understood as God in truth. | The certain:167 For he was not seen as man by deception, or move among them by deceit, or speak confusedly.168 The undeceiving: *For he did not deceive the righteousness of his lordship in mercifully working salvation.169 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169

The following adjectives [printed in bold] are part of the text of the Dormition, but not clearly indicated as separate lemmata by Nersēs. There is: om. M. Humiliation: xonarhutʿiwn; cf. Phil 2.8. Hazy: šamandał, obscure, foggy. Mild: kʿałcʿr, as of Christ’s yoke, Luke 6.35. To become flesh: marmnanal; see n. 150 above. Passion: axtkʿ; for this aspect of the bodily condition see the Theological Terminology. And: om. C. Unaffected: anhiwtʿ, lit. immaterial. For the union, miutʿiwn, see the Theological Terminology. Mixture: xaṙnumn. For this common expression to render the Incarnation see parallels in the Theological Terminology. State: tesutʿiwn, lit. idea, view, conception. Certain: stoyg, lit. authentic, real. Confusedly: om. M. For his mercifully working salvation did not deceive the righteousness of his lordship, M.

152r

C 36

C 37

74

152v

Armenian Text of the Commentary

Անցասումն։ Զի չարկ զիշխանութիւնն ի կիր եւ զպատժողական զաւրութիւնն որպէս առ Իսրայէլ իa յանապատն։ այլ զամենայն ինչ ողորմութեամբ առ մարդիկ եւ քաղցրութեամբ | կատարեաց։ եւ զի կարէր պատուահասել այլ ոչ կամեցաւ։ եցոյց զզաւրութիւնն յանբան տունգ թզենոյն։ Որ ի վեր է քան զամենայն ասելի եւ իմանալի անուն Աստուած Յիսուս.

C 38

Քանզի իմանալի էր Աստուած եւ եղեւ զգալի մարդ։ եւ նոյն ինքն որ Աստուած իմանալի, Յիսուս տեսանելի։ | բայց ոչ ըստ իմանալոյն իմացականացն է հասանելի սրբոց հրեշտակացն։ եւ ոչ ըստ զգալոյն զգալի մարդկանս լեզւաւ ճառելի։ եւ զայսb յայտ առնէ սրոբեիցն թեւաւք զերեսս յանհասին հասանէ պարուրել։ եւ մարդկան ոչ բնաւ ի նոյնն կարող լինել ձկտել։ զի ննջէր գիտէ, բայց որպէս զծովն խռովեցուցանէր ննջելն տկարանա։ զի ընթանայր գիտէ, բայց թե որպէս ի վերա լոյծ կոհակացն տեղի տայր գիտելոյ։ այսպէս անհաս է անունն Աստուածոյ Յիսուսի յերկնաւորաց եւ յերկրաւորաց։ Բայց ո՞ր անուն խնդրելի է։ բնութեանն։ զի անունն զբնութեանն էութիւն սահմանէ, որպէս մարդն զկենդանի բանաւորն եւ մտաց ընդունակ։ իսկ նորա բնութեան սահմանիչ ոչ գիտեն արարածքս, այլ անուա-

a ի om. corr. b յլայս? զայս corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

75

The patient:170 For he did not use his authority or his punishing power, as on Israel in the desert.171 But he accomplished everything compassionately for mankind and mildly. | And because he was able to punish, yet did not wish [to do so], he showed his power on the irrational plant of the fig-tree.172

152v

Who is above every name173 that can be uttered or is intelligible,174 Goda Jesus. a. God: My God, C.

For he was intelligible [as] God, and became tangible man. And the same who [is] intelligible God is visible Jesus. | But not in accordance with the intelligence of the spiritual beings is he comprehensible to the holy angels, nor in accordance with the sensation of tangible mankind is he utterable by the tongue.175 The concealing of their faces from attaining the unattainable comprehension by the wings of the seraphim make this clear,176 and the inability of mankind to stretch out to the same. For he knows that he slept, but how his sleeping177 disturbed the sea he is unable [to know].178 He knows that he ran, but how over the fluid waves,179 he stops180 short of knowing. Thus the name of God Jesus is unattainable for heavenly and earthly ones. But one must enquire what is the name of his nature, because the name defines the essence of the nature, just as the man [is defined as] living, rational and receptive of mind.181 But creatures do not know what defines his nature,

170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181

Patient: ancʿasum: lit. not becoming angry. In the Armenian text of the Pentateuch God is said to punish Pharaoh [patžel, Gen 12.17], but not Israel in the desert. Matt 21.19, Mark 11.14. Irrational, an-ban, used normally of animals as opposed to man, who is ban-awor, rational; cf. the distinction in Greek between a-logos and log-ikos. Phil 2.9. Intelligible: imanali: that can be understood; also used in the sense of spiritual; cf. above, n. 94. For this argument cf. Ps-Dionysius, Ecclesiastical Hierarchy, i 2. Isa 6.2. His sleeping: nnǰeln: the sleeping one, nnǰealn, C. Mark 4.37–41, Luke 8.23–25. Matt 14.25. Stops: stopped, M. Cf. Ps-Dionysius, Divine Names, ii 9: “We do not know how Christ walked over water.” For this definition of man in Armenian see Davitʿ Anyałtʿ, Definitions and Divisions of Philosophy, ch. 3 [identical wording in Nersēs]. For naming and nature cf. also Basil, Hexaemeron. iv 5, with the same example.

C 38

76 C 39

Armenian Text of the Commentary

նեն զնա ի ներգործութեանցն յառաջճանապարհէ | որպէս եցոյց բարի ողորմած։ այս ամենայն ներգործութեան կամացն են սահմանիչք, եւ ոչ բնութեանն յայտնիչ։ Ուրախ լիցի ի բարիոք կրաւնաւորութեանս մերում.

153r

C 40

Յետ ի մեղացն որով թշնամի հրաժեշտ զգուշութեան տալոյն յորդորէ ի բարեգործութիւնն որով ուրախ առնեմք | զնա։ զի ոչ այս միայն բաւական է առ ի կատարումն հրաժարել ի չարէն։ այլ պարտ է փոխանակ այնորիկ զբարին ի ներքս մուծանել ըստ այնմ խոտորեայ ի չարէն եւ արա զբարի։ եւ զի՞նչ է մեր բարութիւնն եւ նորա ուրախութիւնն։ զկիրս մարմնոյ եւ մտաց արդարութեամբ կրել։ քանզի այս է ստուգաբանութիւն բանի սահմանի։ որպէս զի մի յարիցէ ցանկութիւն շնչոյս ի վերա իմանալոյն եւ զնա ի ծառայութիւն իւր եւ ախտիցն | ձգեսցէ։ այլ որպէս զի կառավար լիցի միտքն եւ շունչս եւ մարմին նովաւ դաստիարակել։ իսկ մտացն դաստիարակիչ աւրէնքն Աստուածոյ։ յորժամ այսպէս վարեմք զկիրս ուրախ լինի փրկիչն մեր տեսեալ զփրկեալքս ի հետս շաւղաց իւրոց փութացեալս։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

77

but they name him from the progression of his activities, | as he demonstrated: good, merciful. All these [epithets] define the will of his activity, and are not indicators of his nature.

C 39

Let him rejoice in oura good piety.182 a. Our: your, C.

After ending his consideration of sin, by which he is offended,183 he urges [us] to the doing of good works, whereby we make him joyful. | For this alone does not suffice for perfection, to be divorced from evil; but it is necessary instead of that to introduce the good, according to [the saying]: “Turn aside from evil and do good.”184 And what is our blessing and his joy? To bear with righteousness the circumstances of the body and mind, because this is the true meaning of the definition of the saying, so that the desire of the spirit185 not rise up against that of the intelligible and draw it into servitude to itself and its passions.186 | But let the mind be like187 a director,188 and our spirit and body be taught by it, and the teacher of the mind be the Law of God. When we conduct our lives in this way, our Saviour is joyful, seeing us saved ones hastening along his own paths.

182 183 184 185

186 187 188

Piety: krōnaworutʿiwn, or religious life. He is offended, tʿšnamani: enemy, tʿšnami, M! Ps 33.15; cf. 1Pet 3.11. Spirit: šunčʿ, lit. breath, but often meaning soul [psychē] or spirit [pneuma]. Nersēs was contrasting body, marmin, and mind, mitkʿ; this seems to introduce a third aspect in the human person, which consists of body, mind, and spirit [Plato’s thymos]. See further Nersēs’ commentary at p. 128 of C, and the Introduction, s.v. Theological Terminology. Cf. the “passionate impulse, axtawor yarjakumn,” in Ps-Dionysius, Divine Names, ii 4. Like, orpēs: orpēs zi, so that, M. Director: kaṙavar, lit. driver, charioteer. Note the direct parallel in Ełišē, History of Vardan, 15: the mind steers body and soul, marmnoy ew hogwoy mitkʿ en kaṙavar. Cf. Plato’s analogy in his Phaedrus, 246a–b, of the three parts of the soul: the charioteer controlling two horses. For further parallels see also Lampe, s.v. ēniochos.

153r

C 40

78

Armenian Text of the Commentary Խնդասցէ ի սուրբ կեանս մեր։

Սուրբ լինի կեանս յորժամ ընդ պղծիչ ախտսն ոչ շաղախի։ ոչ հոգին խորհրդով եւ ոչ մարմինն գործով, եւ այս խնդութիւն է նմա զի զպատկեր իւր եւ ոչ զաւտարին յանձինս նկարեմք։ Հանգիցէ ի պարկեշտ վարս մեր։

C 41 153v

Զի թե Պաւղոս որ ճաշակ մի միայն էառ յաստուածութեանն սիրոյ առատութենէ, ասէր ո՞ հիւանդանա։ եւ ոչ ես հւանդանամ, ո՞ գայթագղի, եւ ոչ ես տապանամ։ ապա Քրսիտոս որ ոչ վասն իւր ինչ այլ վասն մեր մարդացաւ | եւ մեռաւ, յորժամ տեսնաէ զմեզ անառակ վարուք այնր շնորհացն եղեալ ժխտողս, զո՞ր տապ վշտակցութեան ոչ կրէ։ իսկ յոր|ժամ ի պարկեշտութեանն մնամք, եւ վարեմք զաշխարհս ոչ վայելով այլ միայն ընթանալով ընդ սա եւ առ նա փութալով հանգչի նա յայս զմեզ տեսեալ։ Անհոգ լիցի ի ժուժկալութեան մերում։ Անժուժկալութիւնն է ամենայն ախտից առիթ եւ պատճառ, որպէս եւ համբերութիւնն բարեաց։ յորժամ ժուժկալութեամբն զարդարիմք անհոգ է նա ի վշտակցութիւնն մեր։ այսինքն ոչ յամենայն ախտից խռովեալ եւ ոչ յընթացից առաքինութեանն այլայլիլ եւ կասիլ։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

79

Let him be glad in oura holy lives. a. Our: your, C.

Our life is holy when it is not contaminated with foul passions, neither the soul by thoughts nor the body by deeds. And this is gladness for him, because we pattern his image in ourselves189 and not that of the outsider.190 May he rest in oura chaste lives. a. Our: your, C.

For if Paul, who only received a taste of the abundance of the love of the Godhead, said: “Who is sick and I am not sick; who stumbles and I am not in a fever?”191 then Christ, who became man and died, not for his own sake but for us, | when he sees us through impure lives sneering at such192 grace, what fever of suffering193 will he not endure? However, | when we remain chaste and live not enjoying this world but only running through it and being zealous for that,194 he rests on seeing us in this [state]. Let him be confident in oura patience. a. Our: your, C.

Impatience is the cause and reason of all passions, as [is] endurance of blessings. When we are adorned with patience, he is confident in our co-suffering, that is, not being disturbed by all passions and not being deflected and desisting from the course of virtue.

189 190 191 192 193 194

For the image of Christ in us see Rom 8.29, 1Cor 15.49. Outsider: ōtar, foreigner, other, stranger. Here Satan is implied, the stranger as opposed to the true shepherd of John 10.5. 2Cor 11.29 [M = Z]. For the “taste” cf. Heb 6.4–5. Such: om. M. Suffering: vštakcʿutʿiwn, lit. co-suffering; but sympathy seems inappropriate here. It, that: Nersēs contrasts sa, this world, and na, the chaste life. Running: Paul often uses this verb for the passage through life, e.g. 1Cor 9.24, 26.

C 41 153v

80

Armenian Text of the Commentary Հաճեսցի ⟨ի⟩ միաբանութեան մերում։

C 42

Միաբանութիւն ունել մեզ յամենայն տեղիս գիրք սուրբք յորդորեն զորոյ պարտ է զեղանակն իմանալ։ ոչ եթե ըստ մարմնոյ է այս սիրելութիւն կամ մարմնով միայն առ իրերս լինել։ այլ զի՞նչ։ ամենայն մարդ ոչ կարէ Աստուածոյ խորհրդոցն հասանել, այլ սակաւուց է այս շնորհ, զոր ընտրեն եւ ինքեանց առաջնորդ կարգեն ընդ նորա բանն եւ ընդ կամսն։ զամենեցուն զմիտս ախորժէ Աստուած մի լինել եւ ոչ իւիք նմին հակառակիլ կամ հերձւած բաժանող կամաւք ի միեղինութիւն հաւտին մուժանել, այլ մնալ հաւանութեամբ եւ զամենայն բան նորա որպէս զաստուածայինսն ընդունել։ եւ այս է որ հաճեցուցանէ զմեզ Աստուածոյ հնազանդութիւնն որում չիք վեհագոյն առաքինութիւն։ Ժպտեսցի ի զգաստութեանն մերում։

C 43 154r

Զմաքուր սիրոյն յեղանակ | ուսուցանէ, այսինքն զհայրականն եւ ոչ զտիրականն։ քանզի հաւրն է ընդ որդւոյն զգաստ|ութիւնն ժպտելն. այսինքն զի զներքին մարդոյն գութն ունի շարժիչն անձինն։ այսպէս եւ Քրիստոս յետ հաղորդելո ամենայնիւ կրիցս մերոց բաց ի մեղաց, եւ փորձ լինելո ի չարչարակցութիւն։ ոչ եթե միայն մարմնական կրիցն է մեր փորձ, այլ եւ ուրախականին։ եւ ահա առաջի ամենահաեաց աչացն է ընթացքս մեր, որպէս ընդ անպատշաճսն տրտմի, այսպէս եւ ընդ պատշաճսն ժպտի։ եւ այս է զգաստութիւնն այսինքն զի ի խաւար մարմնոյս կապեալ եմք եւ դիւրաւ է մեզ դրժիլն։ արդ յորժամ առեալ առաջնորդ զլոյս գիտութեանն

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

81

Let him be pleased at oura unity. a. Our: your, C.

Everywhere the holy books urge us to have unity,195 of which it is necessary to understand the character. This love is not according to the body, or being with each other only in the body. What then [is it]? Not every man is able to attain the mysteries of God,196 but this grace belongs to few. They choose it and set it as guide for themselves in accordance with his word and will. God is gratified that the minds of all are one and not in any way opposed to it [unity], or that schism by a divisive will enters the unity197 of the flock, but that it remains in agreement and receives all his words198 like those of God. And this is what renders us pleasing to God, obedience; there is no virtue more sublime.

C 42

Let him smile at oura sobriety. a. Our: your, C.

He teaches the character of pure love, | that is, fatherly and not lordly, since it is for the father to smile at his son’s sobriety, | that is, because compassion controls the inner man as the mover of his soul.199 In this way Christ too after sharing totally in our condition, except for sin,200 experienced fellowsuffering, not only the experience of our sad201 states but also of the joyful ones. Behold, our course is before his all-seeing202 eyes. Just as he is sad at the inappropriate, likewise he smiles at the appropriate. And this is sobriety: because we are bound203 to the darkness of the body and it is easy for us to be deceived.204 Then, when taking as guide the light of his knowledge we become

195 196 197

198 199 200 201 202 203 204

Everywhere, unity: see Paul, passim, and the Psalms, esp. 54.15, 58.6. The mysteries of God, ay [i.e. astuacoy] xorhrdocʿs: ays xorhrdocʿs, these mysteries, C. Unity: Here Nersēs uses miełinutʿiwn, not miabanutʿiwn as in the lemma. The latter has the sense of togetherness, being of one accord; the former means singleness, and can be used of the Trinity or of the unity within the Son. See Theological Terminology. Words: sing. M. Mover of his soul: šaržičʿ anjinn; on p. 93 of C Nersēs indicates that the soul, hogi, moves the body. Heb 4.15. Sad, trtmakan: bodily, marmnakan, M. All-seeing: amenahayeacʿ; used of Christ in Ps-Dionysius, eh, iii 3.10, but in the Bible only at Wis 7.23 in a list of epithets of wisdom. Bound: close, C. To be deceived, džril, C: to transgress, držil, M.

C 43 154r

82

C 44

Armenian Text of the Commentary

զգաստ լինիմք` ի ճանաչել զծողակս դաւաճանիչս որսողին, ժպտի նա ընդ արթնութիւնն մեր եւ իւր լուսաւորութեանն | նմանութիւնն։ Բերկրեսցի ի սիրելն մեր զնա։

154v C 45

Այս է վախճան եւ կատարումն ամենայնի։ զի ամենայն տեսակք առաքինութեան վասն այնորիկ լինին, որպէս զի առ սէրն Աստուածոյ նոքաւք ճանապարհ արասցուք։ եւ սիրոյն եզր կամ սահման ոչ է որպէս ժուժկալութեանն մարմնոյն կարն կամ միաբանութեանն ուրանալ կամսն։ այլ այս զոր սոքա ծնանին, այսինքն սէրս առ Աստուած անեզր է եւ անվախճան, եւ որքան ձկտի ոք այնքան կարաւտ փափագանացն աճէ։ իսկ որ համարի զինքն յեզր սիրոյն հասանել վասն այնորիկ կարծէ զի ոչ սիրէ։ ապա թե ոչ ամենայն սիրողի սիրոյն վախճան է տեսանելն զսիրելին, եւ զմեր սիրելոյն որքան այժմ անկար է փափագողացս տեսանել։ | ուստի միշտ անվախճան փափագն աճէ մինչեւ առ նա հասանէ, | թողում ասել թե մանաւանդ եւ ոչ յայնժամ դադարէ ըստ առաքելոյ. սոքա մի են երեքեան եւ մեծ քան զսոսա ասէ սէրն է, զի անեզր է։ բայց դու ինձ ի վախճան ասացելոցս տես զպարկեշտութիւն վարդապետութեանս եւ սքանչացիր։ քանզի ի խրատականսն ոչ ասաց որպէս այլ գրոց սովորութիւն մի բարկացուցանէք զԱստուած, կամ մի խռովեցուցանէք։ այլ մի թշնամանէք եւ մի նենգէք։ իսկ ապա փոխեալ ի յորդորականսն ոչ եդ եթե սրբեցարուք եւ արդարացարուք վասն փառաց, կամ վասն պսակացն խոստացելոց։ այլ թե ժպտեսցի եւ բերկրեսցի Քրիստոս ի սրբութիւն ձեր։ եւ զի՞նչ ուսանիմք ի նրբութենէ ընթացից բանիս,

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

83

sober in recognizing the snares of the treacherous hunter,205 he smiles at our watchfulness and the likeness to his own illumination. |

C 44

Let him rejoice in oura loving him. a. Our: your, C.

This is the end206 and completion of everything, that all forms of virtue are performed for that sake, so that thereby we may make our way to the love of God. And this is not the limit or boundary of love, like the capability of the body for endurance or the denial of will for unity. But this, which these beget, that is our love for God, is unlimited and unending. And as much as anyone stretches out [to it], that much the lack of desires increases. But whoever reckons himself to have attained the limit of love, for that reason he thinks he does not love. Otherwise, the seeing of the beloved is the end of the love of every lover. And in as much as it is now impossible for us who so desire to see | our beloved,207 hence the unending desire always increases until it attains him. | I omit saying that especially then it does not cease, in accordance with the Apostle: “These three are one,208 and greater than these is love,”209 because it is210 unlimited. But observe for me at the end of these sayings the modesty of his teaching and be astonished, for in his admonitory [words] he did not say, as is the custom of other books: “Do not make God angry,”211 or “Do not disturb [him],”212 but: “Do not insult and do not cheat.” Then, changing to exhortation, he does not say: “Be pure and just for the sake of glory or for the promised crowns,”213 but that Christ will smile and rejoice at your purity. What do we learn from the subtlety214 of the passage of these words,215 save the pure and natural 205

206 207 208 209 210 211 212 213 214 215

Hunter: orsoł, as on p. 67 of C. See Ps 90.3, Prov 11.8, for orsoł as the spiritual enemy; further references to Satan in the nbhl, s.v. The verb is also used for fishing; cf. Matt 4.19, Luke 5.10. Agatʿangełos, Aa §81, refers to hunting/fishing for men with the hook of the Cross. End: vaxčan, in the sense of aim or final cause. Cf. 1Cor 13.12. Are one: om. C. 1Cor. 13.13. The Armenian nt translates meizōn toutōn by a comparative, mec kʿan zsosa, not a superlative. Because it is: om. C. Jer 25.6. Do not disturb: mi xrovecʿucʿanēkʿ; this phrase does not seem to be attested in the Armenian Bible. 1Pet. 5.4 for the “crown of glory.” Subtlety, nrbutʿenē: purity, srbutʿenē, C. These words: sing. M.

154v C 45

84

C 46

Armenian Text of the Commentary

բայց թե զմաքուր եւ զբնաւորական սիրոյն տեսակ, առ որ յանցաւորն յամաւթոյն, եւ ոչ թե յերկեղէն ըմբռնի | որ մեծ է քան զերկիւղն։ իսկ զպահողն բնութիւնն շարժէ եւ ոչ արտաքին երեւոյթն. եւ է ի ներքս ի մեզ ասացելոցa ուսումն, որ քննէ իւրովի գտանէ։ Զայս այժմ խաւսիմ ընդ ձեզ եղբարք փութացեալ յառաջիկա գործն ձեր արդէն իսկ կատարեալ ի Տեառնէ.

155r

C 47

Գործք ամենայն վասն այնորիկ լինին որպէս զի պտուղ տայցեն ընդ սակաւուն բազում յառ յապա ժամանակն, ըստ որում երկրագործն ի սերմանելն յուսա։ իսկ ձեր պտուղ ասէ չէ կեղակարծ | յուսով առ ի տալո զպտուղն, այլ կատարեալ է գործոյն պտուղն, այն զի Քրիստոս ընդ աջմէ Հաւր է ձեր գլուխն եւ պսակիչն։ միայն ես խաւսիմ զի առ ի նոյնն փոյթք եւ անվեհեր լինիցիք։ որպէս զի զայն շնորհն զոր նա իւր աշխատութեամբն եւ խաչիւն առ ձեզ ի Հաւրէ, մի դուք վասն | հեղգութեանն կորուսանէք։ զի կատարեալ է ձեր գործոյն պտուղն, ոչ թե ի ձենջ այլ ի Քրիստոսէ։ զի նա արար զձեզ որդիս Աստուածոյ, միայն դուք ի նորա շնորհն փութացիք գործով ձեր, եւ ոչ թե ի ձեր առաքինութիւնն վստահանալով առ ի յարդարանալ։ քանզի այս անկար, ըստ որում ասէ առաքեալ թեպետ ճնշիմ եւ չարչարիմ բայց ոչ եթե զիմ արդարութիւն ինչ ունիմ, այլ զհաւատոցն Քրիստոսի։ Քանզի զի՞նչ այլ ինչ ունիցիմ ասել ձեզ ունիք զԱստուածոյ ձերոյ զգրաւականն։

C 48

Այսինքն զմարմինն Քրիստոսի։ քանզի նա մեր փրկութեան եւ կենաց առհաւատչեայ։ արդ եթե զայն ոչ ունեիք ի դէպ էր ինձ զվարդապետութիւնս երկարել։ իսկ որովհետեւ ամ⟨են⟩եքեան հաւատացեալ էք, եւ գիտէք եթե Որդին Աստուածոյ վասն ձեր առ մարմին | եւ ընդ աջմէ Հաւր

a ասացելոյ։ ասացելոց corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

85

state of love, in which the offender is grasped, not by fear but by shame, | which is greater than fear. Its nature moves its possessor and not outward appearances.216 The learning of these sayings is within us: who searches, finds by himself. [3]217

C 46

This now I speak with you, brethren, hastena to the task before you, now to complete it inb the Lord. a. Hasten: hastening, M. b. To complete [it] in: being completed by, M.

All tasks are accomplished for his sake so that they may give fruit in future time, much for a little, as the husbandman hopes when sowing. But your fruit is not uncertain, he says, | in the hope of giving fruit, but it is the fruit of perfect work in that Christ at the right hand of your Father is head and crown-giver.218 Only I speak so that you may be zealous and courageous for the same, so that you may not lose because of laziness219 the grace which through his own labour and cross you possess from the Father. | For the fruit of your task has been accomplished, not by you but by Christ, for he made you sons220 of God.221 Only do you hasten to his grace through your works,222 not trusting in your own virtue for righteousness, because that is impossible, as the Apostle says: “Although I am mortified and tormented, yet I do not have my own righteousness, but that of the faith of Christ.”223

155r

C 47

For what else would I have to say to you? You have the pledge of your God. That is, the body of Christ, for it224 is the earnest of our salvation and life.225 So if you did not have that, it would be appropriate for me to prolong my teaching. But since you are all believers and you know that the Son of God took flesh | for 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225

Appearances: sing. M. See n. 48 above. Crown-giver: psakičʿ; see the previous paragraph. Laziness, hełgutʿiwn, C: mildness, hezutʿiun, M. Sons: sing. M. 1John 3.2, and parallels. Works: sing. M. Based on Phil 3.9. But čnšim, mortified, and čʿaračʿarim, tormented, are from 1 Cor 9.27 and Gal 2.19. It, na: There being no grammatical gender in Armenian, na could refer to body or Christ. Earnest: aṙhawatčʿeay is used by Paul of the Spirit, 2 Cor 1.22, 5.5, Eph 1.14, rendering arrabōn; but pledge, grawakan [in the lemma], is not used in the Armenian nt.

C 48

86

Armenian Text of the Commentary

նստոյց ձեզ կենաց յոյս եւ որդեգրութեանն Աստուածոյ առհաւատչեայ։ եւ ծասկէք եւ ճաշակէք, Հոգւով միշտ զայս շնորհս յոր եւ ուրախ էք։ չունիմ ես այլ ինչ ի վերա հաստատուն խարսխին պնդելոցն նեցուկ բանի տալ ամրութիւն։ 155v

C 49

Ունիք զբար|երարութեան նորա զտուրս։ Այսինքն զՀոգոյն սրբո շնորհսն։ քանզի յետ զմեր գրաւականն Հաւր տանելո միջնորդին Աստուածոյ եւ մարդկան Յիսուսի։ զայն տուրսն առ ի Հաւրէ առհաւատչեայ եւ ի մեզ սփռեաց, եւ արար խաղաղութիւն ոչ վայրապար այլ առհաւատչէից հաստատութեամբ։ զի մարմինն Որդւոյն ընդ աստուածութիւնն միացեալ, եւ աստուածութիւն Հոգոյն ի մարդիկ բնակեալ մի եղեն անքակ պնդութեամբ։ եւ զի առ նոսա յայնժամ յայտնապէս գործէր | Հոգին։ վասն այնորիկ որպէս Քրիստոսի յերկինս լինելոյն հաւատային, այսպէս եւ Հոգոյն յերկիրս։ Ունիք զանհրաժեշտ գալուստն նորա։

C 50 156r

Անհրաժեշտ, քանզի ոչ ուրեք կարեն ի նմանէ յայնժան խուսափել ոչ մարդիկ եւ ոչ դեւք։ դարձեալ զի եւ անստգիւտ հաւաստութեամբ գալոց է։ արդար դատաստանաւ զարդարս պսակել եւ զմեղաւորս տանջել։ բաւական զգուշութիւն է ձեզ ասէ յայն ահեղ եւ ի սոսկալի աւրն հայել։ Արդ երիս եդ որ զերիսն ի մեզ ուղղէ իմաստս։ գրաւականն զսէրն միշտ առ ինքն յերկինս պահէ եւ զմիտսն։ զտուրք Հոգւոյն զաւրութիւն ընձեռէ եւ ի դրժանացն պարսպէ։ գալստեանն յիշատակ, ի փառսն յորդորէ եւ երկիւղիւն արհուրեցուցանէ։ յորժամ սոքա ի պարզութիւն | Հոգոյն այսպէս ներգործեն, չիք այնպիսոյն հաղորդութիւն ընդ աշխարհս, կամ ի պատրանաց դաւաճ|անութիւն։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

87

your sake and sat on the right hand of the Father,226 as hope of life and earnest of the adoption of God,227 and through the Spirit you chew and taste this grace, in which you rejoice, I do not have anything further to offer as confirming support for [this] saying to those established on this firm base. |

155v

You have the gifts of his benevolence. That is, the grace of the Holy Spirit. For after Jesus as mediator between God and mankind228 brought our pledge229 to the Father, he received that gift from the Father as an earnest and spread it upon us. And he made peace, not in vain but as confirmation of the earnest. For when the flesh of the Son was united with the Godhead, and the divinity of the Spirit dwelt on mankind, they firmly became one. And then the Spirit operated openly upon them. | Therefore, just as they believed in Christ’s being in heaven, so also [they believed] in the Spirit on earth.

C 49

You have his indispensable coming. Indispensable:230 because they cannot then escape anywhere from him, neither men nor demons. Furthermore, because with irreproachable foundation he will come with righteous judgment to crown the righteous and torment the sinners, he says it is sufficient precaution for you to look to that awesome day. Now he posited three [things], he who directs the three terms to us: the pledge, which guards the love and the mind always with him in heaven; the gifts of the Spirit, who entrusts power and fortifies against the snares231 [of the devil]; the recollection of the coming, which exhorts to glory, and terrifies through fear. When these so operate in simplicity of the Spirit, | there is no communing of such a one with the world or the treachery of deceits. |

226 227 228 229 230 231

E.g. Mark 16.19, Acts 7.55. But in the many allusions to this phrase “God” or “power,” not “Father,” are used. Adoption: Rom 8.15. 1Tim 2.5. Pledge: grawakan, as in the previous lemma. In this lemma the Greek text has arrabōnas for the Armenian gifts, zturs; cf. n. 225 above. Indispensable, anhražest: om. C. Snares, džrankʿ, C: transgressions, držankʿ, M. For the same variant see above, n. 204.

C 50 156r

88

Armenian Text of the Commentary Զի թե ոչ եւս մեղիցէք զոր յանգիտութեանն գործեցէք թողուցու ձեզ։ ապա թե գիտացեալ զնա եւ ի նմանէ ողորմութիւն գտեալ նոյնպէս վարիք եւ զառաջինն եւս համարեսցի ձեզ եւ ոչ ընկալջիք ողորմութիւն ի նմանէ։

C 51

156v C 52

Մի ոք լսելով զայս փոքր կարծեսցէ զողորմութիւնն Աստուածոյ, եւ ի ներքո սահմանի բանիս գրաւեալ։ այլ զճշգրիտ զաւրութիւնն քննեսցուք։ արդ նոցա գիտութիւն Քրիստոսի ոչ զայն համարիմք զբերանովն աղաղակ թե Քրիստոնեայք եմք որպէս եւ այժմ է տեսանել յաշխարհ, որք զայս եւ հաւասար գիտեն։ եւ թե զի՞նչ է Քրիստոնեութիւնն կամ զինչ յոյս կոչման իւրեանց բնաւ եւ ոչ կարեն | վկայութեամբ սրտի դաւանալ, այլ ի կարծիս թերեհաւատութեան են որպէս եւ գործն ցուցանէ։ այլ նոցա անգիտութեան մեղք է հեթանոսութիւնն։ իսկ յորժամ գիտացին զՔրիստոս, ոչ վայրաբար ծանեան այլ առին ողորմութիւն զշնորհս Հոգւոյն որ ի սիրտսն յայտնի վկայէ թե եմք որդիք Աստուածոյ, եւ նշանս պէսպէս նոքաւք կատարէր, որպէս յայտ առնէ առաքեալ առ Գաղատացիսն եւ Կորընթացիսն։ եւ մեծ էր նոցա գիտութեանa եւ իմաստութեան շնորհն զոր առնուին ի Հոգւոյն քան գործոց նշան։ այսինքն զի ամենեցուն ներքին տեսանէր անըստգիւտ հաւատով զհանդերձեալ փառսն եւ զՔրիստոս եւ իւր գործսն։ զայսպիսի ողորմութիւնս | ասէ գտեալ թե դարձեալ հեթանոսական անխտրութեամբն վարիք ի ստորեւ քարշեալ ոչ ի հաւատոյ կարծեաց | այլ միայն ի մարմնո հեշտախտութենէ։ ոչ ընկալջիք ողորմութիւն ի նմանէ։ իսկ այսաւր հաւատն է աղաւտացեալ յաշխարհէ, զի ի գործ ըստ իւրաքանչիւր կարի փութամք։ եւ թե յոր հաւատայ վերա շինիմք զնոյն գիտեմք եւ ոչ բնաւ։ հաւատ ասեմ ոչ գիտութիւն աստուա-

a Գիտութիւն։ գիտութեան corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

89

For if you will no longer sin, which you did in ignorance, he will forgive you. But if, after knowing him and finding mercy from him, you live in that fashion, then he will reckon the original [sin] against you and you will not receive mercy from him. Let no one, on hearing this, regard *the pledging of God’s mercy as something insignificant232 under the definition of this saying, but let us examine its true meaning. Now we reckon their knowledge of Christ not [to be] a crying out with the mouth: “We are Christians,” as one may now see in the world, those who know this and its like. Yet what Christianity is or “what the hope of their calling,”233 they are totally unable to declare by the testimony of [their] heart, | but they are in a mental state of disbelief, just as their action indicates. However, their paganism234 is235 a sin of ignorance. But when they knew Christ, they did not know [him] to no purpose, but received as mercy the grace of the Spirit, which clearly testified in their hearts:236 “We are sons of God.”237 And through them it accomplished various signs, as the apostle indicates to the Galatians and Corinthians.238 The grace of their knowledge and wisdom that they received from the Spirit was greater than that of the signs239 of their works; that is, because the inner man240 of them all saw with irreproachable faith the future glory and Christ and his works. He says: After finding such mercy, | if you again live in pagan indifference, dragged down not by thoughts241 of faith | but merely by the pleasure of the body, you will not receive mercy from him.242 Now today faith is extinguished from the world, because according to each one’s ability we hasten to the task, and we do not at all know on which faith we build that. I say faith, not knowledge of the Godhead but knowledge of the grace of the mysteries243 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243

The pledging … insignificant, C: God’s mercy as insignificant and pledged, M. Eph 1.18. Paganism: hetʿanosutʿiwn, the abstract noun from hetʿanos, Greek ethnos. In the Armenian Bible it is found only in the Books of Maccabees. Is: was, C. Hearts: sing. C. 1John 3.2. For the signs, nšans, accomplished by the Spirit see 2Cor 12.12. Gal 5.22 refers rather to the fruits of the Spirit. Signs: sing. M. Man: om. M. Thoughts: karcikʿ, which could also mean suspicions. Him: the Lord, C. Mysteries: xorhrdocʿ, or thoughts. Cf. Col 2.2 for “mysteries.”

C 51

156v C 52

90

C 53

157r

ծութեանն այլ գիտութիւն Քրիստոսի խորհրդոցն շնորգաց։ Արդ թեպետ մկրտեալ է ոք, եւ թե յետ մկրտութեանն ծերացեալ եւ յայսմ հաւատոյ գիտութենէ տգէտ թե կրաւնաւոր կամ աշխարհական յորժամ դառնա եւ բուռն հարկանէ ուսանել զնոյն, եւ ճանաչէ զՔրիստոսի առ մեզ զողորմութեանն մեծութիւն։ իւր սիրտն վկայէ թե զոր ինչ մեղա մինչեւ ցայժմ տգիտութեամբ էր եւ թողու ինձ Աստուած։ եւ թե այլ գթեմ ծանր է իմ ապաշխարութիւնն եւ ոչ այսպէս թեթեւ։ ըստ որում երկեցուցանէ | երանելիս զայնպիսիսն թե ոչ ընկալջիք ողորմութիւն։ բայց նախ գիտելն ⟨է⟩ եւ առնուլն զողորմութիւնն եւ ապա այս, այսաւր գիտեմք ոչ բնաւ եւ սակաւուց է գիտելոյն զշնորհն։ իսկ բազումք ոչ միայն մկրտեալք այլ եւ մկրտիչք, եւ բնաւ ոչ գիտեն ըստ ներքին մարդոյն հաւատով խորհրդոյն զաւրութիւն։ այսպիսեացն մինչեւ ճանաչեն`ի բաց է դուռն ողորմութեանն Աստուածոյ յորժամ | եւ ախորժեն եւ շնորհաւքն արդարութիւնն։ իսկ ապա թե ախորժելի համարին զտգիտութիւնն եւ ոչ ի փոյթ գիտութեանն ջանան անձամբ զանձինս մատնեն յանաչառն ատեան։

§108.

C 54

Armenian Text of the Commentary

Եւ զայս ասացեալ յաղաւթս եկաց այսպէս։

Զվարդապտութեանն ի վերա աշակերտացն աղաւթս կամեցաւ կնքել։ որպէս զառաքինի երկրագործ զի յետ արկանելո յանդաստանն զսերմանիսն ջուրբ ոռոգանէ որպէս զի | վաղվաղակի բուսուսցէ։ Ո՛ զպսակս զայս հիւսեր քոյով հիւսմամբդ Յիսուս. Ո գիրք սկիզբն բանի դնել երկուa ճանապարհ ունին։ մին սքանչացումնն ընդ անհասութիւնն խառնեալ։ եւ միւս դարձեալ զսքանչացումնն ընդ հարցական հակառակութեանն։ եւ զայս ի միում տեղւոջ առաքեալ ցուցանէ։ ով խորք մեծութեան ասէ եւ իմաստութեանն Աստուածոյ։ այս

a երկու: բ in ms.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

91

of Christ. So although someone has been baptized, if after his baptism he grows old and ignorant of this knowledge of the faith, be he clerical or lay,244 when he turns and undertakes to learn the same, and recognizes the magnitude of Christ’s mercy towards us, his own heart testifies: Whatever I sinned up to now was through ignorance, and God will forgive me. But if I stumble again, my repentance will be difficult and not this light. Accordingly, he frightens | such blessed ones: You shall not receive mercy. But first one must know and receive mercy, and then this. Today we know not totally, and the grace of knowing belongs to few. Many, not only the baptized but also the baptisers, totally do not know in their inner man245 the power of the mystery of faith.246 For such people, until they know righteousness through grace, the door of God’s mercy is open whenever | they please. Whereas, if they think ignorance is pleasing and do not attempt to pursue knowledge, they themselves deliver themselves to the impartial tribunal.

C 53

157r

§ 108 [4]247 Having said this, he prayed as follows: He wished to seal *his teaching for the disciples by prayer248 like a virtuous husbandman; for after casting his249 seeds onto the land he irrigates them with water, so that | he may make them rapidly grow.250 O youa have woven this crown with your weaving, Jesus! a. You: + who, C.

The letter O beginning the section has two meanings: one, astonishment mingled with incomprehension; and the other, again astonishment [mingled] with interrogative contradiction.251 And this the Apostle indicates in one place: “O depths of the majesty and wisdom of God!”252 This is amazement that 244 245 246 247 248 249 250 251 252

Clerical: krōnawor, lit. religious, often used of monks; lay: ašxarhakan, lit. of the world. In their inner man: Rom 7.22. Of faith: through faith, M. [4]: see n. 48 above. His teaching … prayer, C: the prayers of his teaching for the disciples, M. His: om. M. The theme is reminiscent of Matt ch. 13, Mark ch. 4, Luke ch. 8. Contradiction: hakaṙakutʿiwn, i.e. expecting a negative response; the Armenian renders the Greek antilogia. Rom 11.33. In this paragraph C consistently punctuates the exclamations as interrogative statements. The Armenian o [alternate spelling ov] is ambiguous, being used for both the interrogative pronoun Who? and the exclamation O!

C 54

92

C 55 157v

Armenian Text of the Commentary

հիացումն է որ ի վեր է քան զհասումն։ յետ որոյ յաւելու ով գիտաց զմիտս Տեառն, այս անհասութեան ներդաշնակումն է ընդ հարցմանն։ եւ Դաւթա է այս սովորութիւն։ երբեմն ո՛ խաւսեսցի ասէ հակառակելով զզաւրութիւն Տեառն։ երբեմն ո՛ արար զհր⟨ե⟩շտակս իւր հոգիս, ո՛ հաստատեաց զերկիր։ զարմացումն է ասացեալս։ այսպէս եւ երանելիս այժմ զվերահայեցողութիւն | ամենամաքուրն աչաց յիւրն սիրելի լոյս հպեցուցեալ եւ զլոյս ընդ լոյսն խառնեալ յաղթահարի ի վեհ|ագունին անհասութենէ, եւ միայն ի զարմացումն սքանչելի հիացմանն լինի ապաստան, իւրաքանչիւր բանի զնոյնն սկիզբն կարգեալ։ որով ցուցանէ զիւրաքանչիւր ասացեալսն ըստ իւրեանց բնութեանցն զարմանալիս։ Ո՛ զպսակս զայս հիւսեր քոյով հիւսմամբդ Յիսուս.

C 56

Պսակ զառաքինութիւնսն անուանէ, զորս նախ քան զայս ուսոյց ըստ կարգի աշակերտացն։ զայս ասէ դու Յիսուս հիւսեր։ ո՞րպէս։ քանզի նախ յանձն եւ ի մարմին իւր նկարեաց զամենայն տեսակս բարութեանց։ եւ ինքն հիւսեալ ընդ միմեանս զառաքինութիւնսն պսակեաց այնու զմարմին իւր։ եւ ապա մեզ ուսոյց զնոյն պսակ հիւսել եւ | նորին փառացն հաղորդութեան ժամանել։ եւ զինչ էր պսակն զոր հիւսք ընդ միմեան⟨ս⟩ յեռեալ առաքինութեանցն Քրիստոսի կապեաց ի գլուխ նորա։ առաքեալն ասէ հնազանդ եղեւ Հաւր մահու չափ եւ մահու խաչի։ արդ յորժամ նա հնազանդ էր Հայրն զպսակն հիւսէր։ իսկ յորժամ մահւամբն ի վախճան ած զհնազանդութիւնն, կապեաց զհիւսեալ պսակն ի գլուխ նորա։ այսինքն զի շնորհեաց նմա անուն ի վեր քան զամենայն անուն, եւ

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

93

is above comprehension. After which he adds: “Who knew the mind of the Lord?”253 This is a junction of incomprehension with a question. And this custom is David’s. Once he said antithetically:254 “Who will describe the power of the Lord?”255 Once: “Who made his angels spirits?”256 “Who established the earth?”257 These sayings are astonishment. In this way this blessed one now brings the upward gaze | of his all-pure eyes close to his beloved light, and mingling light with light258 is overcome by the incomprehensibility of the sublime,259 | and the only refuge is in the astonishment of his wondering amazement. He arranges the beginning of each section260 the same, whereby he indicates each saying wondrous in accordance with its own nature.

C 55 157v

O youa have woven this crown with your weaving, Jesus. a. You: + who, C. The lemma is repeated.

He calls the virtues crown, which prior to this he taught the disciples in order. You, Jesus, wove states this. How? Because first he bore in himself and in his own body all forms of blessings, and he himself having woven the virtues with each other thereby crowned his own body, and then taught us261 to weave the same crown | and to attain a share in the same glory. And what the crown was that he placed on his head, the weaving with each other entwined with the virtues of Jesus,262 the Apostle declares: “He was obedient263 unto death and the death of the cross.”264 Now when he was obedient, the Father wove the crown; but when by his death he brought his obedience to an end, he bound the woven crown to his head. That is, because: “He granted him a name above all names, and the

253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264

Rom 11.34, with ot parallels. Antithetically: hakaṙakelov. The verb is used in logical works to render antithēmi. For a general discussion see Aristotle, De Interpretatione, vii. Ps 105.2 = Z. Ps 103.4 = Z, but an exclamation in M and Z. Ps 135.6, exclamation in M. But in Z this is a statement: He established the earth. Mingling light with light: i.e. to describe a mystical vision. The sublime: vehagunin; or: of the sublime one. Section: ban, as above. Us: om. C. Jesus: Christ, M. Obedient: + to the Father, M. Phil 2.8, verb not Z.

C 56

94

Armenian Text of the Commentary

ամենեցուն ծունր կրկնեսցի պատկերի Ադամա, որ ի կերպարանն Հաւր միացաւ անշփոթ խառնմամբ։ Ո՛ զբազում ծաղիկս զայս անթառամ ծաղիկդ քոյ յաւդեցեր։ 158r C 57

Անթառամ ծաղիկ է մարմինն նորա ծաղկեալ ի փառս | եւ ի յէութիւն աստուածութեանն։ իսկ բազում ծաղիկք են պէսպէս տեսակաւք | առաքինութեան մարդիկ առ նա փութացեալ։ ոմն վկայութեանն որակութեամբ, ոմն ճգնութեանն գունով, միուսն կուսութեամբ, եւ միուսն ամուսնութեանն պարկեշտութեամբ, ոմն աղքատութեամբ, եւ ոմն ողորմածութեամբ, ոմն աւրինարդութեամբ, եւ ոմն հնազանդութեամբ։ զայսոսիկ զամենեսեան իբրեւ զզանազան անդամս ի գլուխս։ Այսպէս եւ Քրիստոս ի մարմինն խառնեաց եւ փառացն հաղորդեցոյց, զի ես կենդանեմ եւ դուք կենդանի լինելոց էք։ ես ի Հայր եւ դուք յիս եւ ես ի ձեզ։ եւ առաքեալ ասէ մինչեւ հասցուք ամենեքեան ի յայր կատարեալ ի չափ հասակի կատարմանն Քրիստոսի։ Ո՛ սերմանեցեր զկենար⟨ար⟩ բանս քո զայսոսիկ.

C 58

Կենարար բան զպատուիրանսն է իմանալ, վասն զի պատուիրանք նորա կեանք են յաւիտենականք ասաց։ եւ զայս բանս թե որով աշխատութեամբ կարէ մահկանացու | զանմահութիւն ստանալ Քրիստոս սերմանեաց ի յաշխարհս։ նախ զյոյսն թե այլ կեանս կայ յիւր մարմինն արձանացուցեալ,a եւ ապա ստանալոյ մեզ զնոյն վարդապետ եղեալ։

a Արձանացեալ։ արձանացուցեալ corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

95

knee of all will bend”265 to the image of Adam,266 who was united to the image of the Father with unconfused mingling.267 O youa bound these many flowers to your unfading flower. a. You: + who, C.

The unfading flower is his body flowering in glory | and in the being of the Godhead. But the many flowers | are the people hastening to him with various forms of virtue: one with the quality of martyrdom, and268 another with the hue of asceticism; one with virginity, and another with the chastity269 of marriage; one with poverty, and another with mercy; one with lawfulness,270 and another with obedience. All these, like various limbs to the head,271 in this fashion Christ joined to his own272 body and caused to participate in his own273 glory. For he said:274 “I am alive, and you will be living. I in the Father, and you in me and I in you.”275 And the Apostle said: “Until we all attain the perfect man in the measure of the stature of the perfection of Christ.”276

158r C 57

O youa sowed these your life-creating words. a. You: + who, C.

By life-creating word one must understand the commandments, for he said his commandments are everlasting life.277 And as for by what power the mortal can | acquire immortality, Christ sowed *the hope in this world that there is another life, first278 representing it in his own body, and then teaching us to acquire the same. 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278

Phil 2.9–10 = Z. Will bend: bends, C. Image of Adam: Rom 5.14, Adam is an image, ōrinak, of him who was to come. For Christ as an image of God cf. 2Cor 4.4, Col 3.10. United, miacʿaw; unconfused mingling, anšpʿotʿ xaṙnumn: see the Introduction, s.v. Theological Terminology. And: om. M. Parkeštutʿiwn implies chastity within marriage, not abstinence from all intercourse. Lawfulness: awrinadrutʿiwn, implying the laying down of laws. For this paragraph see Rom ch. 12, 1Cor ch. 12; for Christ as head, glux, Eph 4.15, Col 1.18. Own: om. M. Own: om. M. He said: om. M. John 14.19–20. Eph 4.13. Cf. Matt 19.16–17. The hope … first: first the hope in the world that there is another life, M.

C 58

96

Armenian Text of the Commentary Ո՛ միայնդ ես խնամակալ քոոց ծառաից եւ բժիշկa որ ձրի բժշկես.b

158v

C 59

Իղձ բաղձանաց ծնանի զբանս առ որ եւ ոչ զաւրաւոր մեկնող կարէ հասանել, զի ո՛ կարէ չափել զսէրն Յոհանու առ Քրիստոս ուստի այսոքիկ գաին ի յառաջ խաւսակցութեան։ | արդ տես թե զինչ ասէ` միայն ասէ դու գտար խնամակալ եւ բժիշկ մարդկան. եւ խնամոցն չափաւոր,c զի զիւր արդարութիւննd մեզ ետ, եւ զմեղս մեր յինքն ընկալաւ եւ փոխանակ մեր մեռաւ։ նոյն ինքն այս է եւ ձրի բժշկութիւնն զի շնորհաւք ետ զպարգեւ Հոգոյն յաշխարհ եւ ոչ ըստ գործոց մերոց։ | եւ նա եկեալ զամենայն անգիտութիւնս մեր մխիթարեաց եւ զցաւս առողջացոյց, զի ուսոյց թե միշտ քաւիմք Քրիստոսի շորհաւքն, որչափ եմք ի մարմնի արիւնն ասէ Յիսուսի սրբէ զմեզ յամենայն մեղաց, յորժամ ընդ մարմնոյն եւ հոգոյն լինի խորհրդոյն զաւրութիւն կենարար, ճանաչելe ունի թե միշտ բժշկիմ ձրի։ Ո՛ միայնդ ես բարերար եւ անամբարտաւան.

C 60

Երկուս ծանեաք զկիրս Սատանաի չարութեանf եւ ամբարտաւանութիւն, զի թե չէր ամբարտաւան զղջանայր ընդ չարիսն։ սոյն է եւ մարդկաին ամենայն մեղաց աղբեւր, ի չարութենէն ծնանի մարմնոյն գիջութիւն եւ հեշտախտութիւն, եւ յամբարտաւանութենէն հոգեկան եւ շնչաւոր մեղացն տեսակք։ յայսցանէ մարմնով միայն Տէրն մեր գտաւ անփորձ ըստ փոքու | եւ մեծի, որով եւ փորձեալքս արդարացեալ սրբեցաք։

a b c d e f

Բժշկ։բժիշկ corr. Բշկես։բժշկես corr. Read չափ. զարդարութիւնն։ զիւր արդարութիւնն corr. ճաշակել։ ճանաչել corr. Read չարութիւն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

97

O youa alone are guardian of your servants, and physician who heals freely. a. You: + who, C.

An eager desire begets these words, which no powerful interpreter can comprehend. For who can measure the love of John for Christ? Whence came these to prediction? | So see what he says: You alone became guardian and physician of mankind. And the measure of the care is that279 he gave us his righteousness, and took our sins upon himself,280 and died for our sake,281 this same is also the free healing.282 For by grace he gave the gifts283 of the Spirit to the world, and not in accordance with our works. | And he came and consoled all our ignorance and righted our pains, because he taught that we are always reconciled284 by the grace of Christ as long as we are in the body. “The blood of Jesus, he said, purifies us from all our285 sins.”286 When the power of the mystery is with the body and the spirit as sustenance, it lets [me] recognize that I am always healed freely.

158v

C 59

O youa alone are benefactor and not proud. a. You: + who, C.

We know two characteristics of Satan: wickedness and pride; for if he were not proud, he would have repented at his wicked [deeds].287 The same288 is also the source of all human sins. From wickedness is born pollution of the body and voluptuousness. And from pride [are born] forms of spiritual and animate289 sins. From these, small and great, only our Lord was innocent in the body,290 | through whom we who have experienced them are justified291 and purified. 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291

The measure, that, čʿapʿ or: čʿapʿawor, measured, M sic. 1Pet 2.24. 1Cor 15.3 and parallels. Free: jri [as in the lemma], i.e. gratis, for nothing. Gifts: sing. M. Heb 2.17. Our: om. M. 1John 1.7. God is opposed to the proud, ambartawankʿ: Prov 3.34, echoed in Jas 4.6, 1 Pet 5.5. The same: soyn. There being no grammatical gender in Armenian, this could refer either to Satan or to wickedness. Animate: šnčʿawor. Note the use of this term in Nersēs, already discussed above, p. 19, n. 88. Heb 4.15. E.g. Rom 3.23–24.

C 60

98

Armenian Text of the Commentary Ո՛ միայն ողորմած եւ մարդասէր.

159r

Ողորմութիւնն է ախտակցութիւն յորժամ ոք ի գթոյն ստիպի եւ անկելոյն ձեռն տա. եւ զայս նա ծանոյց մարդ | լինելով եւ զանգեալ բնութիւնս կանգելովն։ իսկ զմարդասիրւթիւնն զի զկանգնեալ եւ զսուրբ յինքն մարմինն փոխանակ մեղանչական ազգի մարդկան պատարագեաց եւ քաւեաց այսպիսի սէր ոք ասէ ոչ եցոյց զանձն դնել ի վերա բարեկամացն, որպէս եւ ես դնեմ ի վերա թշնամեացն։ Ո՛ միայն փրկիչ եւ արդար.

C 61

Զարդարութիւնն ընդ փրկութիւնն առնու։ քանզի են բազումք որ փրկեն ոչ արդարութեամբ այլ զուժգնութիւն զաւրութեանն ի գործ արկանելով։ նա ոչ այսպէս։ այլ | արդարութեամբ։ զի զմարմինս էառ եւ իւր կրիւքն վարեալ զթշնամին չարախաւս անմեղութեամբն յամաւթ արար։ եւ ապա զարդարն ի վերա անարդարոցս փրկանք ետ ըստ Պետրոսի Աստուածոյ Հաւր եւ զմեզ ի ծառայութենէ դատակնքին Ադամա զերծոյց։ զի որպէս հնոյն մեղաւքն մեռաք, նորոյս արդարութեամբն կենդանացաք։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

99

O youa alone areb merciful and benevolent. a. You: + who, C. b. Are: om. M.

The mercy is sympathy, when anyone is pressed by compassion and gives a hand to the fallen one. He made this known by becoming man | and raising up our fallen nature. Whereas the benevolence is because this raised and holy body he gave and292 sacrificed in place of the sinful human race, and made reconciliation.293 Such love, he said, no one demonstrated, to lay down his life for294 friends,295 as I lay down [my life] even296 for enemies.

159r

O youa alone areb Saviour and righteous. a. You: + who, C. b. Are: om. M.

He takes297 righteousness with salvation, because there are many who save without righteousness but by employing the energy of their power; whereas he does not [act] in this manner, but | with righteousness, because he took our body and living in its own condition298 by his innocence put the slanderous Enemy299 to shame. Then he gave the just one as ransom to God the Father for us unjust ones, according to Peter,300 and he freed us from servitude to Adam’s condemnation.301 For just as we died in the sins of the old [man], through the righteousness of the new we were made alive.302

292 293 294 295 296 297

298 299 300 301 302

Gave and: om. M. Heb 2.17. For: + his, M. Adaptation of John 15.13. Even: om. M. He takes: Stambolcʿean translates aṙnu as if it were aṙnē, and assumes the subject is the Lord. But the commentary seems to imply that John, author of the Dormition, is the subject of the first phrase, and Christ the subject of the second phrase [as also at the beginning of the next section]. Condition: kirkʿ see the Theological Terminology. Slanderous: čʿaraxaws, lit. speaking evil, which renders the Greek diabolos, cf. Jas 4.7. Enemy: for names given to the Devil in Armenian see also notes to pp. 26 and 147 in C. 1Pet 3.18 with 1Tim 2.6. Condemnation: dataknkʿin, not used in the Armenian Bible. Nersēs also refers to liberation from Adam’s condemnation in his Commentary on the Liturgy [see ref in the nbhl]. Cf. Eph 4.22–24.

C 61

100

Armenian Text of the Commentary Ո՛ միշտ ես եւ յամենեսեան եւ ամենայն ուրեք մերձ ես Աստուած իմ Յիսուս։ դու քոովք պարգեւաւքդ ծածկեայ զամենեսեան ոյք ի քեզ յուսան։

C 62 159v

C 63

Զմշտնջենաւորութիւնն ինքն սա յայտնեաց յաւետերանին ասելով ի սկզբանէ էր բանն։ իսկ եթե յամենեսեան եւ ամենայն ուրեք մերձ ո՞րպէս է խնդրելի է։ եւ զայս իմանամք ոչ բնութեանն յորժամ ասէ թե ես ընդ ձեզ եմ զամենայն աւուրս, | եւ կացէք դուք յիս եւ ես ի ձեզ։ այլ ըստ գիտութեան մեր զինքն եւ ըստ նախախնամութեան | իւրոյ։ քանզի որպէս արեգական տարրն յերկինս է եւ զլոյսն ընդհանուր սփռեալ։ յամենեսեան մերձ է մարմնապէս։ այսպէս ջանամք զաստուածութիւնն իմանալ, որ ի վեր է քան զաւրինակդ։ եւ ասեմք զնա յամենեսեան որք գիտեն զնա։ զի որպէս մարմնոյ ի մարմին հպելն մերձաւորութիւն է։ այսպէս եւ հոգո անըստգիւտ հաւատով յԱստուած մերձենալն հաղորդութիւն ասի, եւ սա նմին տաճար։ զի նա զաւրութեամբն եւ իւրով տեսութեամբն յամենեսեան մերձ է, բայց ոչ ամենեքեան առ նա։ զոր աւրինակ արեգակն մերձ է յիս, բայց ես յորժամ զաչս կափուցանեմ ոչ եմ մերձ ի նա, եւ յորժամ բանամ հաղորդիմք ընդ իրերս։ այսպէս եւ Աստուածոյ իմանալի լոյսն | ասդէ մինչեւ ցորոշումն շնչոյ եւ հոգոյ։a սակայն որքան կափուցեալ է ոգւոյ աչս ոչ կարէ տեսանել զնա որ մերձ, ապա թէ բանա տեսանէ։ եւ կափուցանէ զսա անհաւատութիւնն եւ յուսահատութիւնն։ որ չհաւատամք գրոց որ զնա մերձ ասեն։ յաղագս ոչ տեսանելո մարմնով։ ուստի եւ ոչ յուսամք եւ խնդրեմք զաւգնելն կարծելով թե անջրպետութեամբ աւդոյդ հեռի է ի մէնջ։ վասն այսորիկ ոչ

a աոգոյ։ հոգոյ, corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

101

O youa are always, and close to all, and everywhere, my God Jesus. You through your gifts protectb all those who hope in you. a. You: + who, C. b. You, protect, cackes: I was protected, cackeay, M.

He himself [John] revealed his [Christ’s] eternity by saying in the gospel: “From the beginning was the Word.”303 Now one must investigate how he is close to all and everywhere. This we understand not according to304 his nature, when he says: “I am with you all the days,”305 | and: “Abide in me, and I in you,”306 but [we understand] him according to our knowledge and according to his providence. | For just as the element307 of the sun is in heaven, and spreading its light generally is close to all, in the same way we attempt to understand the Godhead who is superior to this example.308 And we say he is in all309 those who know him. For just as closeness is the approach of a body to a body, in the same way closeness to God through the pure faith of the Spirit is called participation. And he is a temple for that,310 because he is close to all through his power and his oversight. But not all [are close] to him. For example, the sun is close to me, but when I shut my eyes I am not close to it; and when I open them, we participate in each other.311 In this way too the spiritual312 light of God | has an influence as far as the distinction of breath and spirit.313 As long as the eye of the spirit is closed, it cannot see the one who is close-by. But if it is opened, it sees. Lack of faith closes it and despair that we do not believe the scriptures which call him close,314 because of our315 not seeing him in the body. Hence we do not hope or request to be helped, supposing that he is far from us by an interval of the air. Therefore

303 304 305 306 307

308 309 310 311 312 313 314 315

John 1.1. According to: om. M. Matt 28.20 = Z. John 15.4. Element: tarr, or matter; it is generally used for the four elements in nature: earth, air, fire, water; niwtʿ is also used in the same sense, e.g. pp. 83, 93,134 in C. For Armenian ideas on the elements of the physical world see Thomson, Saint Basil of Caesarea, 33–34. For the simile cf. Basil, Hex. vi 9. In all: the lemma can also be read: you are always, and in all, and everywhere close. Cf. Eph 2.21. Sight as participation: cf. p. 55 in C above for light mingling with light. Spiritual: imanali; see above, n. 94. Breath, spirit: šunčʿ, hogi; see Theological Terminology. E.g. Ps 118.151. Our: om. M.

C 62 159v

C 63

102

160r C 64

Armenian Text of the Commentary

ասաց թե ծածկեայ զամենեսեան, այլ արկ զխտրոցն թե որք ի քեզ յուսան։ այսինքն որ զլոյս քո տեսանեն խնամեայ զնոսա։ քանզի ոչ յուսացելոցն անվայելուչ է աղաւթելն։ իբր թե ասել առ արեգակն | թե ծագեա ի խափեալa աչս, նա պատասխանէ թե եւ ծագեալ եմ ինքն բացցէ զաչս եւ ի լոյս վաելեսցէ։ այսպէս եւ Աստուած | յամենեսեան մերձ լոյսb է բայց ծածկէ ոչ զամենեցուն իմանալի աչս կամ ընդ նոսա ծագեալ միանա այլ միայն յորս յուսով եւ հաւատով բանան զմիտս, եւ զմերձ ինքեանց լոյսն փայլատակեալ ի յանձինս ձգեն։ Ո՛ գիտես զչարախաւսին մերոյ ամենայն ուրեք զմեքենայս եւ զբռնութիւն.

C 65

160v

C 66

Զայս չարախաւս Դաւիթ բազում անգամ ի բազում տեղիս յեղյեղէ անդր որ հաի մտաւորապէս ուսանի զբռնութիւնն եւ զչարախաւսութիւնն այսինքն ի սաղմոսսն սուրբ։ յորժամ ասէ քանզի նստան իշխանք եւ չարախաւսէին զինէն, եւ բացին ի վերա իմ զբերանս իւրեանց եւ ասացին այո՛ այո՛ տեսին աչք մեր։ նա եւ այլ բազումս։ սակայն մեզ քննելի է թե ո՞րպէս է չարախաւսութիւնն, եւ իմանամք զայս ի Յոբա։ զի Աստուած եհարց զառաքինութիւնն | երանելոյն, եւ նա չարախաւսեաց։ այսպէս է տեսանել զնա վասն ամենայն մարդկան առաջի Աստուածոյ ամբաստանող։ այսինքն զի առանց մեր կամացն չիք հնար նմա մեզ ի խորհուրդս գթեցուցանել, բայց թե արտաքին մարմնոյս ածէ վտանգ, որպէս Յոբա եւ վկաիցն, որոց եւ ոչ այնպէս կարաց տիրել, իսկ մեզ բազում անգամ տիրէ։ քանզի տեսեալ իc մեզ | զախորժումն մեղացն խորհրդով խառնէ ընդ նմին զիւրն ամբոխական խորհրդոցն յորդորումն, եւ ստիպէ առ ի մեղսն քաղցրուցեալ զնոյն մարմնոյս ախորժակաց։ եւ յորժամ ոչ կարեմք մարտին յաղթել այլ զխորհուրդն գործով կատարեմք չարախաւսէ առաջի Աստուածոյ, իբր թե կամաւ եւ ի բնութեանն հարկէ յայ⟨ն⟩ թաւալեցան եւ ոչ | յիմ մեքենաիցս դաւաճանութենէ եւ

a փափեալ։ խափեալ corr. b յոյս: լոյս corr. c ի added above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

103

he did not say: You protect316 all, but he made a distinction: Those who hope in you, that is, those who see your light you care for, because for him who does not hope it is inappropriate to pray. As if to say to the sun: | “Shine on closed eyes;” it responds: “I am shining.” Let he who wishes317 open his eyes to this318 light and enjoy it. In the same way too God | is a light319 close to all; but he does not protect the spiritual eyes of all, nor does he shine on and unite with them, but only on those who in hope and faith open their minds, and draw the light that flashes close to them into themselves.

160r C 64

O youa know the ubiquitous devices and tyranny of our slanderer. a. You: + who, C.

This [term] slanderer David often repeats in many places.320 Who looks with his mind learns his tyranny and slandering, that is, in his holy psalms, when he says: “Because the princes sat down and slandered me;”321 and: “They opened their mouths against me and said: Yes, yes, our eyes have seen.”322 Also many other [examples]. However, we must enquire what this slandering is. We understand it from Job, for God questioned the virtue | of the blessed one, and he slandered [him].323 In the same way one can see him making accusations before God about all mankind. That is, because without our will he is not able to make us stumble in our thoughts, save if he brings danger to the outer body, as to Job and the martyrs, over whom he was unable to rule in that way. But he often rules over us, because on seeing in us | [our] pleasure in sin in our thoughts, he mingles with that the urging of his own turbulent thoughts and presses [us] to sin, indicating the same to be sweet to the appetites of the body. And when we are unable to win the battle but carry out the thought by deed, he slanders [us] before God: “Willingly and by constraint of nature they plunged into that, and not by | the deceit of my324 tricks and by force. For which

316 317 318 319 320 321 322 323 324

You protect: I was protected, M; cf. the lemma above. He who wishes: him, M. This: the, M. Light, loys, CMcorr: hope, yoys, M. Slanderer, čʿaraxaws: see p. 26, n. 113 above for the names given to the Devil. Ps 118.23 = Z. Ps 34.21 = Z. Job 1.8–11: God questioned Satan about Job, and Satan slandered Job. My: om. C.

C 65

160v

C 66

104

C 67 161r

բռնութենէ։ սակս որո կամակոր են մարդիկ իբրեւ զիս եւ անարժան ողորմութեան։ Իսկ սա ասէ առ Քրիստոս թե դու գիտես։ ո՞րպէս։ քանզի մարմին առեր եւ զքեզ հալածեալ ոչ եհաս։ փորձեցար վասն վտանգելոցս աւգնութեան, եւ վտանգակից ես քահանայապետ։ արդ այնպէս դիցուք թե որդի թագաւորին եկեալ աղքատութեան մեր հաղորդեցաւ եւ զամենայն թշւարութեան մեր փորձ առ։ եւ ապա գնացեալ առ Հայրն, այլ ոք չարախաւս զմէնջ մտէ առաջի նորա։ իսկ մեր բուռն հարեալ զոտից Որդոյն ի նա ապաստանիմք ասելով, դու տեսար եւ ծաներ, դու ստոյգ գիտես, թե սուտ ասէ դա կամ թե ճշմարիտ։ եւ նա առաջի Հաւր վկայեալ յամաւթ առնէ զչարախաւսն։ այսպէս եւ Քրիստոս միշտ մեզ | քահանայագործելովն եւ իւր փորձ մարմնովն վշտակցելովն յամաւթ առնէ զՍատանաի չարախաւսութիւնն եւ զնա որ դաւաճանիչն է դաւաճանելոցս | փոխան դատապարտէ, արկեալ առաջի Հաւր զիւրն անմեղ մարմին բնականն կրիւք, որ մնաց այնպէս վեհագոյն մեղաց։ եւ արդարեցոյց զպատրանաւք եւ ի բռնութենէ աներեւոյթ որսողին խարդ⟨աւ⟩անեալ ազգ մարդկան։

§109.

C 68

Armenian Text of the Commentary

Եւ ապա խնդրեացa հաց գոհացաւ այսպէս։

Այս որ մինչեւ ցայս վայր ոչ գոհութիւն է եւ ոչ վասն իւր աղաւթք որպէս հանդերձեալ է առնել։ այլ ի վերա աշակերացն փրկութեան որոց եւ զբանսն խաւսեցաւ։ իսկ ապա յետ այնորիկ կամեցաւ եւ զտերունի մարմնոյն յիշատակ կատարել ըստ որում էր իւրեանց սովորութիւն։ եւ ուսանիմք ի պատմութենէ անդի | գործոց առաքելոցն երբեմն թե

a Read խնդրեալ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

105

reason mankind is crooked325 like me, and unworthy of mercy.” But he [John] says to Christ: You know. How? Because you took a body,326 and he did not succeed in persecuting you. You were tempted regarding help for us in danger, and you are a compassionate327 high-priest.328 So thus we shall state that the king’s son329 came and shared in our poverty, and experienced all our misery, and then went to the Father. And if330 anyone else will slander us before him, then taking hold of the Son’s feet, we shall take refuge in him, saying: “You saw and knew. You well know whether he speaks falsehood or truth.” And he, testifying before the Father, will put the slanderer to shame. In this fashion Christ continually | acts as priest for us, and puts Satan’s slander to shame through his own sharing of affliction in the body. The one who is the deceiver | he condemns in place of us deceived ones, casting before the Father his own innocent body with its natural properties,331 which thus remained superior to sin and justified the race of mankind that had been cheated by the frauds and tyranny of the invisible hunter.332

C 67 161r

§ 109 [5].333 Then he askeda for bread ⟨and⟩ he gave thanks as follows: a. He asked: Having asked: C.

Up to now this was334 not giving of thanks335 nor prayer for us as he was about to do, but for the salvation of his disciples, to whom he spoke these words. But then after this he wished also to carry out remembrance336 of the Lord’s body, as was their custom. And we learn from the history | of the Acts of the Apostles: Once, they were participating in the breaking of bread and prayer;337 and once, 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337

Crooked: kamakor, as Heb 10.26 of sinning. You took a body: marmin aṙer; see the Theological Terminology. Compassionate, vštakicʿ, lit. sharing in tribulation: sharing in danger, vtangakicʿ, M. Heb 4.14. The high-priesthood of Christ is an important feature of the Teaching, e.g. § 414, 433. See also pp. 72, 103, 114 [in C] below. King’s son: king, C. If: om. M. Natural properties: bnakan kirkʿ; see the Theological Terminology. For Satan as hunter, orsoł, see p. 26, n. 113 above; for parallels see the nbhl, s.v., and Lampe, s.v. thēreutēs, thēreuō. See Junod-Kaestli, 566–567, for this section of the Dormitio as an interpolation. Was: is, M. Giving of thanks: gohutʿiwn, which renders the Greek eucharistia. Remembrance: cf. Luke 22.19, 1Cor 11.24 for yišatak rendering anamnēsis. For this term as eucharist see Lampe, s.v. anamnēsis. Acts 2.42.

C 68

106

Armenian Text of the Commentary

հաղորդ լինեինa բեկանելո հացին եւ աղաւթից։ եւ երբեմն թե յետ երկարելո Պաւղոսի զվարդապետութիւնն բեկեալ զհացն ետ նոցա։ քանզի ի Քրիստոսէ ընկալան հրաման եւ նոր ուխտ եւ զայս առնել միշտ իւր խորհրդոցն յիշատակ։ այսինքն թե ընդ զգալի հացիս ուտեմք հոգով եւ հաւատով զքո մարմինդ եւ զոր առ ի սմանէ փրկութիւնն։ վասն այսորիկ եւ սա յետ աղաւթիցն խնդրեաց հաց զայս կատարեալ խորհուրդ։ զի առնելով զհացն Տեառնն մարմին գոհութիւն աւրհնութեանցն զորս հոգւով եւ մարմնով ընկալցի Քրիստոս։ 161v

Զոր աւրհնութիւն կամ զոր պատարագ կամ զոր | գոհութիւն ի բեկանել հացիս անւանեսցուք, այլ միայն զքեզ Յիսուս։

C 69

Ըստ ի բաց բարձմանն յանբաւութիւնն աւարտէ | զփառաւորութիւնն։ այսինքն թե ի վեր քան զաւրհնելb եւ զգոհութեամբ հատուցանել առատացաւ ի մեզ շնորհդ, եւ չիք աւրհնութիւն կամ բանաւոր պատարագ զոր կարեմք տալ Հաւր քո ի մէնջ փոխանակ զքեզ շնորհելոյն մեզ, այլ միայն զքեզ Յիսուս։ այսինքն միայն զքեզ ի մէնջ տամք նմա նուէր եւ պատարագ ընձաի։ քանզի ամենայն պատարագ ի նուիրողէն հաշտութեան կաշառ Աստուածոյ լինի։ որպէս զի զայն ընկալեալ զիջանիցի ի սաստէն որ վասն յանցանացն։ արդ տաին Իսրայէղ զանբանիցն հոյլս նմա վասն այսր իսկ նա խաւսեաց թե ոչ ուտեմ ես միս, ինձ զաւրհնութիւն մատո զբանաւորն նուէր։ որպէս զի միտքդ առ իս որ անմարմինս եմ նովաւ հպեսցի։ իսկ ապա եւ ոչ այնու կարացաք հաշտեցուցանել, յաղագս որո Որդին եկն եւ եղեւ առ ի մէնջ Հաւր նուէր։ | եւ մեք տամք նմա փոխանակ ամենայնի զսիրելին Յիսուս, այսինքն զխորհուրդ չարչարանացն զոր վասն մեր կրեաց, վասն այսորին ասէ միայն զքեզ Յիսուս։ թե զհացս

C 70

a հաղորդեին: հաղորդ լինեին corr. b զաւրհնել։ հ above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

107

after Paul had extended his teaching, he broke the bread and gave to them.338 For they had received from Christ the command and new covenant, and to do this always as a memorial of his own mysteries.339 That is, with this tangible bread we eat through the Spirit and faith your body and the salvation [that comes] from it. For this reason he too after prayer asked for bread *in order to carry out340 this mystery, so that by taking341 the bread, the Lord’s body, with thanks for the blessings which he would receive in spirit and body, [he might let] the disciples participate in Christ.342 What blessing or what sacrifice or what giving of thanksa | should we name at the breaking of this bread, save only you, Jesus?

161v

a. Sacrifice, giving of thanks: tr. C.

He concludes his giving of praise to prevent it extending to infinity. | That is, beyond blessing and requiting thanks your grace was bountiful upon us, and there is no blessing or rational sacrifice that we can give from us to your Father in return for you bestowing grace on us, save only you, Jesus. That is, only you do we give from ourselves as a gift and sacrificial offering.343 For every sacrifice is a payment344 of reconciliation to God from the offerer, so that on receiving it he may repent of his anger for the transgressions. Now the Israelites345 gave him hordes of animals for that reason; but he346 reproached them: “I do not eat meat. Offer me a rational offering as blessing, so that thereby your mind may approach me, who am bodiless.”347 But even through this we were not able to reconcile [him], for which reason his Son came and became an offering from us to the Father. | And we give him in return for everything the beloved Jesus, that, is the mystery of the torments which he endured for our sake. Therefore he says:

338 339 340 341 342 343 344 345 346 347

Acts 20.7. Matt 26.28, Mark 14.24, Luke 22.19–20. In order to carry out, C: carrying out, M. By taking: aṙnelov in C and M, as if from the verb aṙnel, not the required aṙnul. Participate in: hałord, the standard term for communion. Offering: pl. C. Payment: kašaṙ. This term is not used in the Armenian nt; according to Deut 10.17 God does not accept kašaṙ [which can mean “bribe”]. Israelites: Israel, M. He, na: om. M. Cf. Ps 49.13–14 for the offering of blessing. But “rational” and “bodiless” do not appear in those verses.

C 69

C 70

108

Armenian Text of the Commentary

առեալ քո խորհրդովքդ կնքեմք եւ Աստուածոյ մեր եւ Հաւր քո նուէր մատուցանեմք որ ես դու։ Փառաւորեմք Տէր զքո ասացեալդ Հաւր անուն։

162r

C 71

Միչչեւ էր Քրիստոս երեւեալ Հայր անուն ոչ գիտէր ոք ի վերա աստուածութեանն | կամ Որդի, այլ միայն փ⟨առ⟩աւորէին զնա Աստուած որ պարունակէր զերիս անձնաւորութիւն։ քանզի ի վերա երիցն առնունa զԱստուածն եւ զՏէրն։ իսկ ապա Քրիստոս Որդի երեւեալ Աստուածոյ մարմնովն յայտնեաց մեզ զանունն Հաւր եւ զ⟨յ⟩ակտութիւն անձնաւորութեանցն։ ուստի եւ ուսաք Հայր եւ Որդի եւ Հոգի անւանել զԵրրորդութեանն մի աստուածութիւն, զայդ ասէ փառաւորեմք զանձնաւորութիւն Հաւր | ի ձեռն քո ընդ մեզ եղեալ անձինդ Որդւոյ։ Փառաւորեմք զմուտ դրանն քո։ Մուտ դրանն է իմանալ կամ զերեւելն նոցա որպէս պատմէ յերեկոի միաշաբաթուն, կամ զմարմնանալն։ զի որպէս դուռն արար զմարմինն եւ նովաւ եմուտ աստուածութիւնն յաշխարհս։ զոր փառաւորեմք, այսինքն Հաւր նուիրեմք, եւ առաջի դորա վերաձայնեմք թե զայս ընկալաք կամաւք քո շնորհս ի ձեռն միածնիդb քո։

a առնուն + ամենայն գիրք in marg. b միածինիդ: միածնիդ corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

109

Only you, Jesus; that is,348 taking this bread we seal it through your mystery, and offer it349 to our God and your Father as a gift, which is you.350 We praise, Lord, the name of the Father spoken by you. Before Christ appeared, no one knew the name Father or Son concerning the Godhead, | but they praised him only as God, which included the three Persons; for all the scriptures accept concerning351 the three [the names] God and Lord. But when Christ, the Son of God, appeared in the body, he revealed to us the name of the Father and the individuality of the persons.352 Hence we learned to name the single divinity of the Trinity as Father and Son and Spirit. This person of the Father, he says, we praise | through you in that you are the person of the Son.353 We praise your entry of the door. By entry of the door354 is to be understood either [his] appearance to them, as he relates,355 on the evening of the first day of the week,356 or the incarnation.357 For he made his body like a door,358 and through it the Godhead entered this world, whom we praise, that is, we offer to the Father. And in front of him we proclaim that we have received this grace by your will through you the onlybegotten.359

348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359

That is: om. M. It: + which you are, M. Which is you: om. C. Concerning: om. C. Individuality of the persons: yatkutʿiwn anjnaworutʿeancʿ; for these terms see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Person: anjn rather than anjnaworutʿiwn as just above. John 10.9; for exegesis see Lampe, s.v. thyra, b5. He [i.e. John] relates: is related, C. John 20.19. Incarnation: marmnanal; see Theological Terminology. John 10.9. Only-begotten: miacin, John 1.14, etc; Nersēs only uses the term here and on p. 102 [in C].

162r

C 71

110

Armenian Text of the Commentary Փառաւորեմք զյարութիւնն որ քեւ ցուցաւ մեզ։

Զի նա եղեւ անդրանիկ ի մեռելոց մարմնով ի մշտնջենաւոր յարութիւն եւ եցոյց ամենեցուն թե հնար է մարմնաւորաց յետ մեռանելոյն յառնել, եւ մնալ յանապականութիւն։ եւ զայս ասէ նուիրեմք զընկալեալս ի քէն շնորհ Հաւր վասն մեր բարեխաւս։ C 72

162v

Փառաւորեմք զճանապարհն քո։ Այսինքն զմարմնով ճանապարհն զոր արար յետ յարութեանն ի մեռելոց ի յերկինս եւ նստաւ ընդ աջմէ Հաւր ի մշտնջեն|աւորս սրբիչ մեզ եւ քահանայապետ։ Փառաւորեմք զսերմն քո։ Սերմն է Քրիստոսի պէսպէս անւանք տնաւրէնութեանն, զոր յետ մարմնով երեւելոյն անւանեցաւ։ եւ սերմանեաց զայնոսիկ ի մեզ եւ բուսոյց զառ իւր շնորհն զհաւատն եւ զխոստովանութիւն, զոր ըստ կարգի եբեր ի վերա, նախ ասացեալ զմտեալնa յաշխարհ, եւ ապա զյառնելն ընդ աջմէ Հաւր յերկինս ճանապարհաւն նստելն, եւ ապա զսերմն, զի սերմ իւրո գիտութեան յայնժամ բուսաւ ի մեզ յորժամ մտեալ յերկինս զցաւղ Հոգւոյն եհեղ յերկիր։ եւ զի՛նչ եկեալ նա բուսոյց մեզ,

a Read զմտանելն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

111

We praise your resurrection that through you was shown to us. For he became the first-born from the dead360 in the body for the eternal resurrection;361 and he showed everyone that it is possible for bodily ones after dying to rise and remain in incorruption.362 And, he says, we offer this grace received from you to the Father because [you are] our intercessor.363 |

C 72

We praise your path. That is, the path364 in the body that he made after the resurrection from the dead to heaven,365 and sat on the right hand | of the Father,366 among the eternal ones as purifier367 and high-priest for us.368

162v

We praise your seed. Seed369 means the various names of Christ’s dispensation,370 which he was called after appearing in the flesh. And he sowed them in us and made his grace grow, faith and confession, which he cited in order: first he mentioned his entry into the world, and then his resurrection, and then371 his sitting at the right hand of the Father through his path to heaven; and then seed, because he made the seed of knowledge of him grow in us, at the time when he entered heaven and poured the dew372 of the Spirit on the world.373 And on coming, what did he make grow for us? |

360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373

Col 1.18. John 11.25: “I am the resurrection.” 1Cor 15.52–54. Intercessor, barexaws: Rom 8.34. Path, čanaparh: cf. John 14.6. Acts 1.11. Col 3.1. Heb 10.14, where Z differs from the Greek. Many references in the Epistle to the Hebrews; cf. above, n. 328. Seed: cf. Mark 4.26, Luke 8.5, 11. Dispensation: tnawrēnutʿiwn, a calque on the Greek oikonomia, a standard term for the Incarnation; see Theological Terminology. And then: om. M. Dew, cʿoł: this is not used in the Armenian nt of the Spirit, but is based on the typos in Judg 6.38; cf. Ełišē, Commentary on Joshua and Judges, 180. World: earth: M.

C 73

112 C 73

163r C 74

Armenian Text of the Commentary Զբանն, զշնորհն, զհաւատն։

զայսոսիկ Քրիստոս սերմանեաց։ բայց դեռ մինչ ինքն յերկրի էր ի սիրտ ումեք հաւատ սոցին ոչ բուսաւ։ այլ աշակերտքն եւ յետ յարութեանն մանգունք եւ ի մանկաբար գործն անւանեցան։ իսկ ապա եկեալ Հոգին ծաղկեցոյց զորս ասէ եւ սակաւ բանիւք եւ փոքում⟨բ⟩ք զմեծամեծսն քանակէ։ Զբանն։ Զի յետ Հոգոյնa ծանեաք թե նա որ երեւեցաւ մեզ ի սկզբանն էր բան ի Հաւրէ։ Զշնորհսն։ Եւ նոյն ինքն շնորհաւք խոնարհեցաւ ի յերկնից ի մերb եւ մարմնացեալ ի մերս բնութիւն բնակեցաւ։ Զհաւատն։ Եւ ոյր աղագաւ այս։ բանին շնորհաւք եւ ոչ ըստ պարտեաց յայս խոնարհեալ։ յաղագս մեզ հաւատ | լինելո, այսինքն յաղագս զգիտութիւն աստուածութեանն սքանչելեաւքն եւ զփրկութիւն | մարդկան անչափն գթով ի մեզ հաւատարիմ առնելո։ Զաղն։ Զի որպէս աղն զկերակուրսն համեմէ եւ ճաշակելի առնէ։ այսպէս նա իւրով առ մեզ երեւմամբն զմարդկաին անհամութիւնս համեմեաց եւ ճաշակելի արար Աստուածոյ Հաւր։ այսինքն զի զաստուածութիւնն ի մարմինս խառնեաց, եւ զմարմինս աստուածեղէն աղիւն անոյշեաց։

a հոգոյն։ հոգ above line. b յերկնից + ի մեր ms: om. corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

113

The word, the grace, the faith. These Christ sowed.374 But while he himself was on earth, their faith did not grow in anyone’s heart. But the disciples even after the resurrection were named children for their child-like activity.375 But then the Spirit came and caused what he had spoken to flourish. In a few small words he enumerates the greatest: The word. For after the Spirit we recognized that he who had appeared to us in the beginning was the Word from the Father.376 The grace. He himself through grace was humbled377 from heaven, became incarnate, and dwelt in our nature.378 The faith. For whose sake? Through the grace of the Word, and not in accordance with debts379 was he humbled to this, for the sake of our having faith, that is, | for the sake of making firm in us the knowledge of his divinity through the miracles, and the salvation of mankind | through his immeasurable compassion. The salt. For just as salt flavours foods and makes them tasty,380 likewise he through his appearance to us flavoured our human tastelessness381 and made it tasty382 for God the Father. That is, because he mingled his divinity with this body,383 and sweetened this body with his divine salt.384

374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384

Word: John 1.1; grace: John 1.14, 17. The noun “faith, hawat[kʿ],” does not occur in John’s gospel, but see 1John 5.4. John 21.5. John 1.1. Phil 2.8. Incarnate, marmnacʿeal, nature, bnutʿiwn: see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Debts: Rom 4.4; see p. 29 of C above. Matt 5.13, Mark 9.50, Luke 14.34–35. Tastelessness, anhamutʿiwn, M: immortality, anmahutʿiwn, C. Cf. 1Pet 2.3. Mingled: see Theological Terminology. Sweetened, anušeacʿ: cf. the Pauline imagery of sweet, anoyš, at 2 Cor 2.15.

163r C 74

114

Armenian Text of the Commentary Զանխաւս մարգարիտն։

C 75

Յորժամ ասացաւ լինել մարմնոյս զմիութիւն Աստուածոյ։ յաւելու թե զանխաւս մարգարիտն, զանճառ միութիւնն որ ի վեր է քան զբան այսու հաստատելով։ քանզի անխաւս ըստ այսմ է։ քանզի ոչ կարէ խաւսք կամ պատմւթեանa բանի առ նա ձգտել, եւ զեղանակ միութեանն Աստուածոյ ընդ մարմնոյն նշանակել։ զի խառնումն եւ ոչ շփոթումն, եւ միութիւն բնութեամբ եւ | յատկութիւն էութեանցն ի նոյն ի նմին տեսանի։ ոչ յեղյեղեցան բնութիւնքն զի միացան, որպէս եւ զայլ միաւորեալս է տեսանել։ եւ ոչ միութիւն անշփոթ յարակցութիւն եղեւ որպէս զանյեղ հպաւորութիւնս իրաց առ մեզ գտանեմք։ այլ ի միութիւնն տեսանի յատկութիւնքն եւ ի յատկութիւնսն միութիւնն որ ի վեր է քան զհասումն խաւսից կամ զճառելb մտաց մարդկան եւ լեզւոյ։ Զգանձն։

163v

C 76

Քրիստոս յաւետարանին զինքն գանձ եւ մարգարիտ անւանեաց, եւ սա զայն անուանսն երկրորդէ։ եւ գանձ է, զի առիթ է | ստացողին ամենայն հոգեւոր հարստութեան։ իսկ յագարակի, զի ի մարմին պատրւակեցաւ, որ ոչ է ամենեցուն հասանելի կամ փափագելի, այլ միայն գիտողացն որք եւ վաճառեն զամենայն կենցաղոյս զբաղանք եւ զնա ի սիրտս սիրոյն | գնիւք սեփականեալ ստանան։

a Read պատմութիւն. b զճառել։ զ above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

115

The inexpressible pearl. When he said the unity of God was the salt385 of this body, he added: the inexpressible pearl,386 thereby confirming the ineffable unity that is superior to the word. For by inexpressible he means387 that388 no speech or description of a word can attain him or indicate the mode of the union of God with the body. For it is seen as a mingling and not a confusion,389 and a unity by nature and | individuality of beings in the same one.390 The natures were not changed, because they were united as one can see other united [things]. And the unconfused union did not become a conjunction,391 as we find the unaltered proximities of things with us. But the individualities are seen in unity, and the unity in the individualities, which is beyond the comprehension of speech or human mind and tongue to express.

C 75

The treasure. In the gospel Christ called himself treasure392 and pearl,393 and this one [John] repeats those names. He is treasure because he is the cause | of all spiritual wealth for the one acquiring it. Now, in a field,394 because it was covered395 in a body, which is not attainable for everyone or desirable but only for those who know; they sell everything pertaining to this life and acquire it in their heart for the price of love. |

385 386 387 388 389 390 391

392 393 394 395

He said, salt, asacʿ ał: it was said, asacʿaw, M. Pearl: Matt 13.45–46. He means, asē: it is, ē, M. That: because, M. Mingling, xaṙnumn; confusion, špʿotumn: see the Introduction, s.v. Theological Terminology. One, minn: him, nmin, M. Individuality of beings, yatkutʿiwn ēutʿeancʿ: see Theological Terminology. Conjunction: yarakcʿutʿiwn. This renders synapheia; see Cyril of Alexandria’s criticism of that term quoted in Lampe, s.v., which later was regarded as Nestorian-leaning; see also the Theological Terminology. For Nestorius’ understanding of the term see Grillmeier, i, esp. 463. Matt 13.44. Matt 13.46. What follows is based on the parable in Matt 13.44, where treasure is “hidden, cackeal.” Covered, patruakecʿaw, M: contained, parunakecʿaw, C. See n. 400 for “veil, covering.”

163v

C 76

116

Armenian Text of the Commentary Զարաւրն։

Քանզի այս որ շնորհաւք մարդացաւ եւ անճառ ընդ մեզ միացեալ գանձ փրկութեան տուաւ աշխարհի ոչ եկաց մնաց մինչեւ մեք առ նա փութացաք եւ զշնորհն ընդգրկեաք կարաւտեալքս։ այլ ինքն արաւր եղեւ, եւ բանիւ վարդապետութեանն եւa նշանագործութեամբն, եւ հերկեալ սերմանեաց ի մեզ զգիտութիւն փրկութեան մերոյ։ Զուռկանն։ Նոյն ինքն է բանն զոր արկեալ յաշխա⟨ր⟩հս որսաց զմարդիկ ի ծովէ մեղացն ի փրկուիւն։ Զմեծութիւնն։ Զի որսաց ոչ ի մահ, այլ ի վեր ածեաց զժողովեալսն ուռկանաւն յանվախճան թագաւորութեանն մեծութիւնն։ Որ վասն մեր կոչեցար որդի մարդո։ C 77

Զպատրւակաւ ասացեալսն սկսանի յայլ եղանակ | մեկնաւրէն երկրորդել։ զի դու որ բան էիր ասէ ոչ վասն այլ իրաց այլ շնորհաւք վասն մեր յանձն առեր զլինելն Որդի մարդո եւ կոչիլ։

a եւ above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

117

The plough. For this treasure, who was made man by grace and united with us ineffably and given as salvation to the world, did not wait until we hastened to him and embraced his grace in our lack, but he himself became a plough396 through the word of his teaching and working of signs, and tilled and sowed in us the knowledge of our salvation. The net. The very same is the word that he cast into this world and caught397 mankind from the sea of sin to salvation.398 The greatness. Because he caught not for death, but he raised up those gathered by the net to the greatness of the unending kingdom.399 [You] who for our sake was called Son of man. Those things spoken through a veil400 he begins to repeat in a different form in an explanatory manner. | For you who were Word, he says, not for the sake of other things but by grace for our sake undertook to become and be called Son of man.401

396

397 398 399 400 401

Luke 9.62. For the varied symbolism of the plough see the examples from Irenaeus in Danielou, Primitive Christian Symbols, s.v. These would be known in Armenia from the Armenian version of Contra Haereses, Books iv and v. In his Commentary on the Psalms, Vardan compares the Cross of Christ with the plough; see the nbhl, s.v. arõr. Net: Matt 13.47. Caught: orsacʿ, or hunted, based on Matt 4.19 etc; see the discussion above at p. 43, n. 205. For the sea of sin see the Teaching, §568, with the parallels in Thomson n. 391. Cf. Eph 3.8, 2Pet 1.16. Veil: patruak, “covering,” as 1Pet 2.16. E.g. John 3.13.

C 77

118

Armenian Text of the Commentary Զճշմարտութիւնն։

Զոր վերագոյն հաւատ եդ աստ ճշմարտութիւն անւանէ։ զի այս շնորհ մարդկութեանն ճշմարտապէս փրկութիւն եղեւ մեզ ի քէն, եւ ոչ կարծիւք ինչ պատրանաւք։ Զհանգիստն։ 164r

C 78

Արդարեւ | հանգիստ։ քանզի չիք այլ վրդովեալ հոգւոց հանգիստ եւ ուրախութիւն քան զնորա ներմարդութեանն յիշատակ եւ մտածութիւնն։ այսինքն զի թե պոռնիկ է գտանէ առ նա պոռնիկ հանգուցեալ։ թե աւազակ, տեսանէ զնա աւազակին ողորմեալ։ թե մաքսաւոր, ընդ մաքսաւորս ի սեղան։ եւ մինչեւ ի բուն յետինսն խոնարհեցաւ, զի ամենայն յուսահատեալք ի նորա յոյսն դիմեալ ի խռովութենէ իւրեանց հանգիցեն։ Զգիտութիւնն։ Գիտութիւն է Քրիստոսի տնաւրէնութեանն թե ոյր աղագաւ եղեւ կամ ո՞րչափ առ ի նմանէ մեզ զաւրութիւն ընձեռեցաւ։ քանզի խորհրդաբար եւ ոչ յայտնի գիտութիւն մտաց, եւ ոչ մարմնոյ աչաց տեսանելի։ յաղագս որոյ եւ առաքեալ զայս աղաւթէ ի վերա Եփեսացոցն։ աղաւթս առնեմ ասէ

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

119

The truth. Whom above he posited as faith, here he calls truth.402 For this grace of humanity truly became salvation for us by you, he says,403 and not by404 any supposed deceit. The repose. Rightly | repose,405 because406 there is no other repose and joy for a troubled soul407 *than the recollection of and reflection on his incarnation.408 That is, if one is a fornicator one finds him providing repose [for] a fornicator.409 If a robber, one sees him merciful to the robber.410 If a tax-gatherer, he sat411 at table with tax-gatherers.412 And to the very least he was humble. For all the hopeless, if they turn from their troubles to hope in him, will gain repose. | The knowledge. Knowledge is that of Christ’s dispensation,413 for whose sake it occurred, or how much power was entrusted to us from him. For this is mystical414 and not obvious *knowledge for the mind, nor is it visible to the eyes of the body.415 Concerning this the Apostle also said416 this prayer about the Ephesians: “I

402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416

Truth: John 1.14, 17, 14.6. He says: om. M. By: om. C. Repose, hangist; e.g. Matt 11.29. Because, kʿanzi: than which, kʿan zor, C. A troubled soul, C: troubled souls, M. Than … incarnation: om. C. Incarnation: nermardutʿiwn; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. It is also used in Nersēs’ Synodical Oration, 32. Fornicator: poṙnik, which could refer to male or female. See various references in the gospels that include tax-gatherers, as just below. Luke 23.43. He sat: om. M. Matt 9.11 and parallels. Dispensation: tnawrēnutʿiwn; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. For “knowledge of salvation” see Zacharias in Luke 1.77. Mystical: xorhrdabar. For xorhurd as mystery, see above, e.g. p. 68 in C. Knowledge … body: om. C. Said: says, M.

164r

C 78

120

Armenian Text of the Commentary

գիտել ձեզ զինչ է յոյս կոչման նորա, եւ զինչ առաւելութիւն զաւրութեան նորա ի մեզ։ Զզաւրութիւնն։ Եւ արդ զի՞նչ է զաւրութիւնն։ Պաւղոս ցուցանէ, զի շնորհաւք նորա ասէ էք փրկեալք ի ձեռն հաւատոց եւ ոչ ի գործոց։ Զպատւիրանն։ Յետ հաւատոցն դնէ եւ զպատուիրանն զոր ընկալաք, զի երկոքում⟨բ⟩քս լինիմք կատարեալք։ Զհամարձակութիւնն։ C 79 164v

Յորժամ հաւատովն զաւրանամք, եւ պատուիրանաւն պարսպիմք, համարձակեցոյցa զմեզ առ ինքն` | յասելն եթե կացէք յիս եւ բանք իմ ի ձեզ, | Եւ որք կացին եւ պահեցին գիտեմք զի համարձակաբար խնդրեցին եւ առին։ Զազատութիւնն։ Քանզի զգրեալսb իւր շնորհաւքն ազատեաց։ Այսինքն զի ամենայն մարդ զաշխարհիս գիտէր զկեանս ճշմարիտ եւ սմա ծառաէր որչափ եւ կարէր։ նա եկեալ այլ կեանս քարոզեաց եւ յառժամանակեայ մեղացս գերութենէ ազատեաց զմիտս եւ զցանկութիւն ամենեցուն։

a համարձակեցոյց։ ակ above line. b Read զգերեալս.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

121

pray, he said, that you may know what is the hope of his calling and what the abundance of his power among us.”417 The power. Now Paul indicates what the power is:418 “For by his grace, he says, you are saved through faith and not by works.”419 The commandment. After faith he sets down the commandment420 that we received, because we are perfected by them both.421 The confidence. When we are strengthened through the faith and fortified by the commandment, he gave us confidence422 regarding himself in saying: | “Remain in me, and my words in you. | *Whatever you seek in my name will be done for you.”423 And we who remained and kept [his words] know that they asked with confidence and received. The freedom. For he freed the prisoners through his grace;424 that is, because every man knew the life of this world as true, and to this he was subject as much as he could, then he came and preached a different life, and freed the mind and desire of all from temporary captivity to sin.425

417 418 419 420 421 422 423 424 425

Based on Eph 1.18. Power, zõrutʿiwn: the term is frequent in the synoptic gospels for Christ’s miracles; cf. also Luke 9.1. Based on Eph 2.8–9. Commandment, patuiran: John 12.49–50. Jas 2.22. Confidence, hamarjakutʿiwn: equivalent to the Greek parrēsia, e.g. Mark 8.32. Based on John 15.4, 7. Whatever … for you: om. M. Freedom, azatutʿiwn: e.g. Gal 5.1. 2Tim 2.26.

C 79 164v

122

Armenian Text of the Commentary Զառ ի քեզ փախուստն։

C 80

Զի յորժամ ազատի ոքa ոչ թե վաղվաղակի զերծանի յաշխարհէս, այլ սա զկնի ընթանա, կամ փառաւք, կամ զբաղմամբ, կամ հեշտութեամբ վարէ։ թերեւս հասանի եւ կործանէ։ իսկ ազատեալն չուինի այլ փախչելոյ տեղի | ապաստանի քանզիb զՔրիստոս առ որ աղաւթիւք եւ հաւատովն պնդի եւ զխոստմունս եւ զկիրս նորա առաջի աչաց նկարէ եւ զերագելն փութով առ զաւրագլուխ մարտին աւր ըստ աւրէ փութացուցանէ։ Զի դու ես Տէր արմատ անմահութեան եւ աղբիւր անապականութեան, եւ հիմն յաւիտեանցն։

165r

C 81

Գլխաւորէ զկարգաւ ասացեալս, այսինքն թե առ քեզ վասն այնորիկ փախչին զի զքեզ միայն ծանեան արմատ անմահութեան։ արմատ անմահութեան զնա` ոչ թե ըստ աստուածութեան ասէ, այլ ըստ մարմնոյն։ քանզի մարմնոյ անմահ լինելո սկիզբն | եւ արմատ նա եղեւ։ եւ չեղեւ այլ մարմին յետ մահու յանմահութիւն փոխեալ յառաջ քան զնա։ Եւ աղբիւր անապականութեան եւ հիմն յաւիտեանց։ Նոյն է դարձեալ զի ի Քրիստոսէ բղխեաց յոյս եւ | գիտութիւն մահկանացւացս անապական լինելոյ, եւ որք յայն յաւիտենական կեանսն յուսան զշինուած հաւատոց իւրեանց եւ յուսոյ ի վերա նորին որպէս ի հիմն կառուցանեն ըստ որում գրէ առաքեալ, զոր իբրեւ զխարիսխ անշարժ ունիմք անձանց մերոց ի ներքին կողմ⟨ն⟩ վարագունին։ Անուանեալ զայս ամենայն վասն մեր որպէս զի մեր կոչեցեալ զքեզ այսոքիւք գիտասցուք զմեծութիւն քո։ Տե՛ս թե զի՞նչ ասէ։ քանզի այս ամենայն անւանքս ասէ, ոչ եթե բնութեան էութիւնc աստուածութեանդ է յայտնիչ, այլ մարդասիրութեանդ ցոյցք։

a ոք։ ո above line. b Read քան. c Read էութեան.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

123

The flight to you. For when someone is freed, not immediately is he liberated from this world, but the latter pursues him; he is driven by glory or by amusement or by pleasure. Perhaps it even happens that it destroys him. Now the one freed has no other place to flee for refuge426 | than427 Christ, to whom he is bound by prayer and faith. And he paints the promises and his condition before his eyes, and day by day urges him on to hasten with zeal to the general of the combat.428

C 80

For you, Lord, are root of immortality, and source of incorruption, and foundation of ages. He abridges the things spoken in order. That is, they flee to you because they have recognized you alone as root of immortality.429 He says he is root of immortality not in accordance with his430 divinity, but according to the body, because he became the origin and root of the body being immortal. | And no other body was changed to immortality after death before him. And source of incorruption and foundation of ages. This is the same again, for from Christ flowed hope and | knowledge for us mortals of becoming incorruptible.431 And those who hope in eternal life set the construction of their faith and hope upon him as on a foundation.432 Accordingly the Apostle writes: “Whom we have as an immovable base for ourselves beneath the veil.”433 Named all this for our sake, so that when we call you by these [epithets] we might know your greatness. See what he says. For all these names are not indicators of the nature of the essence of your Godhead, but pointers to your benevolence, since that made

426 427 428

429 430 431 432 433

Flight, pʿaxust: as Matt 24.20; refuge: apastan; cf. 2Cor 1.19. Than, kʿan: because, kʿanzi, M! Combat: mart, 1Tim 6.12. Christ is not called general, zawraglux, in the nt, though Satan is so called in the Armenian version of Rev 20.9 [not in the Greek]. Cf. 2 Tim 2.24 for the soldiers of Christ, zawravar. Wis 15.3. His [suffix -n]: om. M. For incorruption see 1Cor 15.52–54. Construction, šinuac: Eph 2.21; foundation, himn: Eph 2.20–21. Based on Heb 6.19.

165r

C 81

124

Armenian Text of the Commentary

զի այն արար զքեզ աղ, մարգարիտ, արաւր, ուռկան։ եւ սահմանի մեծութիւնդ ի գործոց անուանադրուտենէ եւ ոչ ի բնութիւնդa սահանէ զի այդ անհաս է։ C 82

165v

C 83

Որ է անտես ի ժամանակիս յայսմիկ | եւ սրբոց միայն տեսանելի ի միայնոջ ի քում մարդն կերպարանեալ։ Մի ոք կարծեսցի թե անտես այժմ աշխարհի եւ սրբոց հասանելի զաստուածութիւնն ասէ։ զի այս եւ ի սրբոց մնա անհաս որպէս եւ ինքն գրեաց ի թուղթն սիրելիք այժմ որդիք Աստուածոյ եմք եւ չեւ եւս է յայտ թե զինչ լինելոց եմք. Գիտ|եմք յորժամ նայն յայտնի նման նմա լինելոց եմք, քանզի տեսանելոց եմք զնա որպէս եւ էն։ եւ ամենայն որ ունի զայս յոյս յանձին սրբէ զանձն իւր որպէս եւ նա սուրբ է։ արդ ահա ուսաք զի անհաս է այժմ աստուծութիւնն եւ ի հանդերձեալն լինի տեսանելի։ իսկ անտես այժմ զխորհուրդ մարդանալոյն ասէ զոր եւ անուանեաց զանազան կոչմամբքն. քանզի նա անտես է բազմաց եւ միայն սրբոց յայտնի, որք զիմաստութիւնն եւ զսրբութիւնն ի գործ | ածեն եւ զնոյն որոնեն։ այսինքն զի ոչ եթե մարդ եղեալ տարր փոխեաց կամ զբնութիւնս այլայլեաց, զի ակամա կամաւք ամենեցուն լինէր գործն իւր յայտնի։ այլ մարդ եղեալ խորհրդաբարb դարձեալ վերացաւ։ որ կամի տեսանէ զնա եւ զիւր խորհուրդսն, եւ որ ոչ կամեցան ոչ տեսին եւ ոչ տեսանեն։ եւ զի՞նչ է զոր տեսանեն զխորհուրդս ներմարդութեան նորա սուրբքն, հաւատոյն աչաւք, այն զոր ի թուղթսն ասաց թե որդիք Աստուածոյ եմք այժմ բայց յուսով եւ ոչ արդեամբք, խորհրդա-

a Read բնութեանդ. b խորհրդաբար bis.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

125

you salt, pearl, plough, and net. And434 your greatness435 is defined by the naming of your436 works and not by the definition of your nature, because that is incomprehensible. Whicha is invisible at this time | and is only visible to the pure,b man being figured in you alone.

C 82

a. Which: or, which could also mean “who.” b. To the pure: by the pure, C.

Let no one suppose that he means his divinity is invisible now to the world yet comprehensible to the pure, because this remains incomprehensible even to the pure, as he himself wrote in his letter: “Beloved, now we are sons of God, and it is not yet clear what we shall be.437 | We know that438 when he shall be revealed, we shall be like him, because we shall see him as he is. And everyone who has this hope in himself, purifies himself just as he is pure.”439 Now behold, we have learned that his divinity is now incomprehensible and in the future it will become visible. Invisible now means the mystery of his incarnation,440 which he also named with various appellations. For he is invisible to many, and only clear to the pure who practise his wisdom and purity | and seek441 the same. That is, when he became man Christ442 did not change [our] substance443 or alter our nature, because his task would have appeared unwilling to everyone; but he became man mystically,444 and was again raised up.445 Who wishes sees him and his mysteries; and those who did not wish did not see, nor do they see him.446 What is it that they see? The pure ones [see] the mystery of his incarnation447 through the eyes of faith. That he said in his letter:448 “We are now sons of God,” but through hope and not in reality, 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448

And: om. M. Greatness, mecutʿiwn, or “majesty”: as in the lemma on p. 76 of C. Your [suffix -d]: om. M. We shall be MZ: [what] will be, C. That: om. M. 1John 3.2–3. Incarnation: mardanal, becoming man; see the introduction, s.v. Theological Terminology. Seek: work, C. Christ: he, M. Substance: tarr, matter, element; see Theological Terminology. Mystically: xorhrdabar, see p. 78, n. 414 above. Luke 24.51. Him: om. M. Incarnation: nermardutʿiwn; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Letter: pl. M.

165v

C 83

126

C 84 166r

C 85

Armenian Text of the Commentary

բար եւ ոչ երեւելապէս, զի դեռ չէ յայտ թե զինչ եմք։ այլ սուրբքն տեսանեն հաւատովն թե յորժամ նա յայտնի նման նմա լինելոց եմք որ ծնաք ի հոգեւոր զանկւածո ցեղապետին մերոյ նորոյն Ադամա։ եւ վասն այսր յուսոյ | սրբեն զանձինս իւրեանց ի պատրանաց աշ|խարհիս, եւ որքան սրբեն առաւել զնկարագիր շնորհացն մեծութեան տեսանեն։ ըստ որում ասէ. Ի միայնոջ ի քում մարդն կերպարանե⟨ա⟩լ։ այսինքն թե որ քո մարդ լինի եւ զքո անդամն լինելն անարատ պահէ ի նորա իմացական աչսն այս մեծութիւն շնորհիս կերպարանի։ եւ ոչ ամենեցուն։ զի մարդ Քրիստոսի է որ զնա է զգեցեալ եւ նորա տաճար է։ եւ այնպիսին այս կերպարանի մատակարարութեամբ հաւատոյ, եւ գիտութեամբ մտաց, եւ սրբութեամբ մարմնոյն։ յաղադս որո եւ առաքեալ մարդ նորին գոլով ցուցանէ յինքն զնկարագրութիւնն։ այժմ ասէ տեսանեմ իբրեւ ընդ հաելի աւրինակաւ։ Բայց տես զստուգութիւն բանիս զի կերպարանեալ ասէ եւ ոչ ճշմարտեալ։ | քանզի որպէս նկարագիրն կերպարան զէութիւն եւ զձեւ կենդանոյն բերէ յինքեան, բայց ոչ եւ զզաւրութիւնն։ այսպէս եւ սուրբքն ի մաքրութիւն մտաց իւրեանց կարեն կերպարանել եւ տեսանել զհանդերձեալ մեծութիւնն։ բայց ի զաւրութիւն եւ ի փառսն այժմ ոչ արդեամբք, այլ յուսով միայն վայելեն։ եւ արդիւնք կրեն զչարչարանսն եւ զաշխատութիւնa զկիրս մարմնոցն։ Իսկ որ ոչ էb մարդ Քրիստոսի եւ տաճար, եւ ոչ սուրբ եւ սրբոյն նմանեալ, ոչ այժմ զնկարագիր եւ զկերպարան հանդերձեալ փառացն կարէ յինքն հաւատ-

a Read զաշխատութեան. b է above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

127

mystically and not visibly, “because it is not yet clear what we are.”449 But the pure ones see through the faith: “When he will be revealed, we shall be similar to him,” those who were born from the spiritual dough of our patriarch the new Adam.450 For the sake of this hope | they purify themselves from the deceits of this world; | and as much as they purify [themselves], that much451 the more they see the image of the greatness of his grace.452 Accordingly he says: Man being figured in you alone. That is, who becomes your man and keeps unsullied the becoming your limb,453 in his spiritual eyes this greatness of the grace is figured,454 and not in those of all; for the man of Christ is he who has put him on455 and is his temple.456 In457 such a one he is figured through the operation of faith and by the knowledge of the mind and by the purity of the body. Therefore the Apostle, being a man of the same [Christ], showed458 in himself his image.459 He says: “Now we460 see through a mirror by an example.”461 But see the accuracy of the saying; for he says figured and not actualized, | because just as the image bears in itself a figure, the essence and the form of the living being, but not the power,462 in this way too the pure ones are able to figure and to see the future greatness in the purity of their minds, but they experience the power and the glory463 now not actually but by hope alone. And as a result they endure the troubles and tribulations of bodies. Now who is not a man of Christ and temple, and is not pure nor464 resembles the pure, is not now able to see in himself the

449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462

463 464

1John 3.2; but “we shall be” in Z. Dough: zanguac; see 1Cor 5.7 for the Old Adam as “dough,” and 1 Cor 15.45 for the New Adam. For patristic use of “dough,” see Lampe, s.v. phyrama. That much: om. M. Cf. Heb 1.3. 1Cor 6.15, Eph 5.30. Figured, kerparaneal: Rom. 8.29. Gal. 3.27. i Cor. 6.19 and parallels. In: om. M. Showed: shows, M. Image: nkaragrutʿiwn; see Heb 1.3 for nkaragir. We: I, M. 1Cor 13.12 = Z. Image, essence, power, as Heb 1.3: nkaragir ēutʿean, or krē zamenayn baniw zawrutʿean iwroy. Power, zawrutʿiwn, is also used in the sense of hypostasis; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Power and glory: Matt 6.13 and parallels. Nor: and, M.

C 84 166r

C 85

128 166v

C 86

ովն եւ յուսովն տեսանել կամ ի միտս գծագրել։ եւ ոչ ի հանդերձեալսն | յարդիւնս նորին վայելեալ։a որպէս ասաց Քրիստոս Հայր ես վասն սոցա աղաչեմ եւ ոչ աշխարհի։ այսպէս ի լրումն ածեալb | զխորհուրդ աստուածութեանն ընդ Հայր եւ այսպէս պատարագեալ նմա զՈրդին իւրc որ վասն մեր տնաւրէնութեաննd շնորհացն անունադրութեամբքն վախճան էած խորհրոյն։ քանզի ոչ կարաւտանայր յերկարութեան բանից ի հաշտութիւն ածել կամ ի գութ խոնարհեցուցանել որ զնոյն ինքն զհաշտարարն անճառն խաղաղութեամբ բնակեալ ունէր ի յինքեան։

§110.

C 87

Armenian Text of the Commentary

Եւ բեկեալ զհացն կարկառ նոցա ի վերա իւրաքանչիւր եղբաւր աղաւթս առնելով արժանի լինել շնորհացն Տեառն եւ սրբո գոհութեանն։

Ընդ հացին կարկառ նոցա եւ զշնորհսն։ եւ շնորհ զոր եթե ոչ զոր ինքն ասաց արիւն Յիսուսի սրբէ զմեզ յամենայն մեղաց։ սակս որո եւ ի բաշխելն աղաւթէր արժանի նոցա լինել տրիցն որ ի Տեառնէ։ եւ արժանաւորութիւն չիք այլ ինչ բայց միայն հաւատ | եւ գիտութիւն։ հաւատալ թե որպէս մարմինս Ադամա դատապարտէ զիս թեպետ եւ ոչ յանցեայ ընդ նմա։ մարմինն Յիսուսի սրբէ զիս թեպետ եւ ոչ եմ սուրբ որպէս զնա։ եւ մարմին Քրիստոսի է յորժամ ընդ հացին Հոգւով զխորհուրդ եւ զշնորհ նորա մարմին լինելոյն գիտէ եւ ուտէ։

a b c d

Read վայելել. ածեալ։ ա 2 omit corr. իւր + իւրով. See note to translation ad loc. տնաւրինութեանն։ տնաւրէնութեանն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

129

image and figure of the future glory by faith and hope, nor sketch it in his mind | nor enjoy its future reality.465 As Christ said: “Father I pray for these and not for466 the world.”467 In this way he brought to fulfilment | his plan468 with the Father; and thus, offering to him his own Son,469 through his titles of grace for the sake of our470 dispensation brought completion to the mystery. For he did not need a length of words in order to bring to reconciliation or incline to mercy [the one] who possessed the same conciliator in himself dwelling in ineffable peace.471

166v

C 86

§ 110 [6]. And breaking the bread, he presented it to them, praying on behalf of each brother that he would be worthy of the grace of the Lorda and of the holy thanksgiving.b a. Of the Lord: om. C. b. Thanksgiving: gohutʿiwn, the Greek eucharistia.

With the bread he offered to them also the grace. What grace? Not what he himself had said: “The blood of Jesus purifies us from all sins,”472 for which reason in distributing it he prayed that they473 would be worthy of the gifts that [come] from the Lord. And there is no other worthiness save only faith | and knowledge: to believe that just as this body of Adam condemns me, although I did not transgress with him, in this way474 the body of Christ475 purifies me, although I am not pure like him. And the body of Christ is when with the bread through the Spirit he knows the mystery and the grace of his becoming flesh476 and eats [it].

465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476

Reality: ardiwnkʿ, or “fruits.” For: om. M. John 17.9, C = Z. Plan, zxorhrdacutʿiwnn, C: zxorhurd astuacutʿeann, the plan of the divinity, M. His own Son: om. C. Our: om. C. The text of this paragraph in C and M is unclear. 1John 1.7 [not Z]. They, nocʿa: om. C. In this way: om. M. Christ: Jesus, M. Flesh: marmin; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. For discussion of communion see also pp. 66–67 in C above.

C 87

130

167r

Armenian Text of the Commentary Ճաշակեալ եւ նորա նոյնպէս եւ ասացեալ թե եւ ինձ մասն ընդ ձեզ լիցի եւ խաղաղութիւն սիրելիք իմ։ |

Քանզի որպէս Հոգւով ամեն⟨եք⟩եան մի եմք ի Քրիստոս։ այսպէս եւ ի խորհուրդ մարմնո նորա հաղորդութեան պարտիմք մի լինել։ յաղագս որոյ եւ ինքն ճաշակեաց ընդ եղբարսն կցորդ զանձն արարեալ նոցա փրկութեան եւ խաղաղութեանն որ ի մարմնոյն Քրիստոսի բաշխելոյն շնորհեցաւ։ C 88

Ասէ ցԲիւռոս առ | ընդ քեզ զեղբարցդ հանդերձ երկու որդովք եւ պայտատովք եւ եկ զկնի իմ։ Եղբարքն առ նա ի տանն ժողովեցան։ կամ թե յեկեղեցին ուր եւ խաւսեցաւ նոցա զբան եւ բաշխեաց զհաղորդութիւնն։ ապա զծածուկ խորհուրդ մահուն իւրո զանխլաբար ի նոցանէ առնէր, զի մի իւիք ամբոխեսցին։ քանզի կամաւ էր եւ ոչ բռնութեամբ։ եւ ի դէպ էր աշակերտացն ի գիտելն հրաժարեցուցանել, որպէս եւ զՊաւղոս յետ մարգարէութեանն Ագաբա յԵրուսաղէմ, մինչ զի ասել մի լայք եւ ճմլեցուցանէք զսիրտ իմ։ արդ զի զայս մի կրեսցէ ոչ ազդեաց զխորհուրդն, այլ միայն գործո թաղմանն սկիզբն արար։ առնուլ հրամայելով աշակերտին զեղբարսն բրիչս եւ զփայտատսն եւ զորդիսն տապանին կազմիչս։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

131

When he too had tasted likewise, he said: “And may there be a part for me with you and peace,a my beloved. *And the peace of the Lord [be] with you.b” a. And peace: om. C. b. And the peace of the Lord ⟨be⟩ with you: om. M.

For just as through the spirit we are all one in Christ,477 then we must be one in the mystery of communion in his body. For which reason he himself tasted with the brethren, participating with them in the salvation and peace which was granted by the distribution of the body of Christ.

167r

He said to Biwros: “Take | with you twoa of the brethren, with two baskets and pick-axes, and follow me.”

C 88

a. Two, C: om. M.

The brethren had gathered with him in the house or in the church478 where he had spoken the word to them and distributed the communion. However, the secret mystery of his death he hid from them, lest in any way they be troubled; for it was by his own will and not by force, and it was appropriate for the disciples to know his taking leave. Just as Paul after the prophecy of Agabos in Jerusalem even said: “Why do you weep479 and break my heart?”480 so lest he endure that, he did not indicate his plan, but merely began the task of burial by ordering the disciple to take the brethren, spades, pick-axes and baskets to fashion the coffin.481

477 478

479 480 481

Gal 3.28. House or church: The Dormition refers on p. 12 of C to their being in Ephesus; on p. 14 to their gathering on Sunday for communion; and on pp. 89–90 to John coming out of the house. Why do you weep: Do not weep, M. Acts 21.13. Coffin: tapan, which normally indicates a box for the body; it is also used for Noah’s ark. But John was buried directly in the earth; see below.

132

Armenian Text of the Commentary Եւ Բիւրոս առանց հեղգալոյ | արար զոր հրամայեաց նմա ծառայն Աստուածոյ Յոհանէս։

C 89

Այս Բիւռոս թուիa թե Պրոքորոն է մի յեւթեանցն յորո անուն եւ պատմւթիւնն է Յոհանու առ ոմանս կարծեւք ընկալեալ։ 167v

§111.

Եւ ելեալ երանելին Յոհանէս ի տանէն գրայրb | առաջի դրացն հրամայեալ բազմութեանն մեկուսանալ յինքենէ։

Քանզի յորժամ նա ել ամենեքեան ընդ իւր ելին արտաքս։ իսկ նա հրամանաւն արգել։ եւ տեսc զի բազում էր ժողովուրդն առ որս զբանն խաւսեցաւ։ քանզի ոչ ոք իբր զԵփեսացոց քաղաքն ընկալաւ միամիտ զհաւատսն Քրիստոսի հասարակաբար, եւ պահեաց անխոտոր յառաջադիմութեամբ որպէս յայտ է առ նոսա ի թղթին Պաւլոսի։ C 90

Եւ հասեալ ի շիրիմ ինչ եղբաւր մերոյ ասաց ցպատանիսն | բրեցէք որդեակք, եւ նոքա բրէին, իսկ նա ստիպէր զնոսա եւ ասէր խորագոյն լիցի բրած[ն]դ։ Որպէս ուսաք յորոց տեսին, մեկուսի է ի քաղաքէն Եփէսոսէ ուր հաճեցաւ լինել զգերեզմանն, եւ բարձրագոյն տեղի։ Իսկ զի ի շիրիմն եհաս եւ անդ արար ազդելով զխորհուրդն արդեամբք եւ ոչ բանիւ թե եւ ինձ եղբաւրս կա ճանապարհ առաջի։ բայց ոչ իշխէին հարցանել։ քանզի չէր ի մէջ նոցա աւելորդ խաւսք, յորմէ եւ յանդգնութիւն ծնանի։ այլ համբերութիւն

a թիւի։ թուի corr. b Read գնայր. c Read տեսեալ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

133

And Biwros without delay | did what John the servant of God had commanded him.

C 89

This Biwros seems to be Prochoros, one of the seventy,482 in whose name this483 history of John has been accepted among some supposedly.484 § 111.

And the blessed John, coming out of the house, went | in front of the gates,a having ordered the multitude to depart from him.

167v

a. Gates: sing. C.

For when he came out, they all came outside with him. But by a command he prevented them,485 seeing486 that the crowd to whom he had spoken the word was many. For no one sincerely accepted the faith of Christ in general and kept it with unswerving progress487 like the city of Ephesus, as is clear regarding them from488 the letter of Paul to them.489 And *reaching the tomb of a certaina brother, he said to the youths: | “Dig, my sons.” And they dug. And he urged them on and said: “Let your digging be deeper.” a. A certain, mioy, C: our, meroy, M.

As we have learned from eyewitnesses,490 the place where he was pleased his grave should be is away from the city of Ephesus and raised up. He came to the tomb and there indicated his plan in reality and not by word: “I, this brother, have a journey before me.” But they did not dare to question him, because there was no further speech in them, from which boldness is born, but patience and

482

483 484 485 486 487 488 489 490

Seventy: In the Teaching the number of apostles and disciples (in addition to the original twelve) is given variously as seventy, §686, or seventy-two, § 457, 612; see also n. 323 to §503 in Thomson’s translation. See also Metzger, “Seventy or Seventy-two disciples?” This, -s: the, -n, M. This implies that Nersēs was familiar with the Acts of Prochoros, but not the Acta Iohannis of which the Dormitio is the final section; see the Introduction. Supposedly: karcewkʿ. This implies that Nersēs had doubts [karcikʿ, suspicions] about the authenticity of these Acts. Them: om. M. Seeing: and see, M. Progress: yaṙaǰadimutʿiwn, as in 1Tim 4.15. From: in, M. I.e. Eph 1.15. Eyewitnesses: Nersēs here refers to his contemporaries, not to the text of Prochoros.

C 90

134

Armenian Text of the Commentary

եւ լռութիւն եւ նախապատւութիւն սրբոյն, որպէս եւ նոքա Քրիստոսի առնէին։ զի տեսին զնա եւ հարցանել ոչ իշխէին։

C 91

168r

Եւ նա ի բրելն նոցա խաւսէր ընդ նոսա զբանն կենաց եւ յորդորէր եկեալսն ընդ նմա ի տանէն, շինելով եւ հաստատելով զնոսա ի մեծութիւնն Տեառն, եւ աղաւթս | առնելով ի վերա իւրաքանչիւր ուրուք ամենեցուն։ Կարծելի է զի բազմութիւնն մեկուսացաւ բայցa աշակերտքն ամենեքեան ընդ նմա եկին ընդ որս եւ զբանն հաստատութեան խաւսէր եւ աղաւթս առնէր։ ի Քրիստոսէ ուսեալ զի եւ նա այնպէս արար ի մատնութեանն գիշեր նախ խաւսեցաւ ընդ նոսա եւ ապա առ Հայր յաղաւթսն ի վերա նոցա դարձոյց զբանն։ Իսկ մեք ոչ ինչ իմանաեաք ամենեւին։

C 92

Կարապետ մահու ցաւքն է եւ հիւանդութիւնն կամ բռնութեամբ սպանութիւնն։ իսկ յայսցանէ աւտար էր, եւ զիարդ կարէին իմանալ առանց ազդելո զանընդել զգործն։ դարձեալ` զի եւ ամենեքեան լուեալ էին զբանն Քրիստոսի թե կամիմ եւ զի կացցէ դա մինչեւ ես գամ եւ ընդ եր⟨կար⟩ութեամբ աւուրցն անմահութիւն ունել երանելւոյն յուսաին | յոր պնդեալ զայս յանկարծադէպ մահս ոչ կարէին իմանալ։ Եւ իբրեւ կատարեցին զբրածն պատանիքն շուրջանակաւ որպէս եւ կամէր մերկանայր երանելին զհանդերձն զոր զգեցեալ էր եւ տարրանայր իբրեւ զանկողին ինչ ի խորութեան բրածին եւ միայն կափորտամբն կացեալ։ Աւրինակ արար զայս հանդերձեալ գործոյն, թե որպէս զհանդերձս այսպէս եւ զմարմինս եմ այժմ մերկանալոց որ տարածի ի վիհ գերեզմա-

a ի բաց: բայց corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

135

silence and respect for the saint, just as they did for Christ; for they saw him and did not dare to ask questions.491 And while they were digging he spoke the word of life with them. And he encouraged those who had come with him from the house, instructing and confirming them in the majesty of the Lord, and praying | for each one of them all. One must suppose that the multitude had departed, but all the disciples had come with him. With them he spoke the word of confirmation and prayed, having learned from Christ because he too acted likewise on the evening of the betrayal:492 first he spoke with them, and then in his prayer to the Father turned his words to their behalf.493

C 91 168r

But we did not understand at all. The harbinger of death is pain494 and illness, or violent killing. But he495 was alien to these, so how were they able to understand without [his] informing [them] of the unfamiliar deed?496 Furthermore, because they all had heard the word of Christ: “I wish that he remain until I come,”497 and they hoped the blessed one would have immortality with length of days, | relying on that they were unable to understand this unexpected death. [7]

And when the young men had finished their digging round abouta as he desired, the blessed one stripped off the garmentsb in which he was clothed, and formed as it were a bed in the bottom of the trench, and stood [clothed] only in his shirt. a. Round about: šrǰanakaw, perhaps “in a circle.” b. Garment, M.

He did this as an example for the act to come, that just like garments, so also I am now about to strip off my body, which is laid out in the depth of the grave

491 492 493 494 495 496 497

John 21.12. Betrayal, matnutʿean: wisdom, imastutʿean, M! John ch. 13–16 for Jesus’s instruction, followed by the prayer to the Father in ch. 17. Pain: pl. M. For illness as a harbinger of death see the nbhl s.v. karapet. He, na: om. M. Deed: pl. C. John 21.22.

C 92

136

Armenian Text of the Commentary

նիս առանց զգեցողի զնոյնն հոգոյս եւ սա համբառնա առ Աստուած յոր եւ անձկացեալն է։ Համբարձեալ զձեռս իւր ի վեր եւ յաղաւթս կայր այսպէս։ 168v C 93

C 94

169r

Պարտ է գիտել մեզ թե անկար է մեկնող բանի զզաւրութիւն աղաւթից երեւելի առնել։ քանզի աղաւթքն ունի ընդ մարմին բանին զտրփումն | զեղձս եւ զտենչանս առa ընդունող աղաւթիցն խառնեալ։ եւ այս հոգւո կիրք է ներքին մարդոյս եւ ոչ բանին ճառելի։ արդ զոր աւրինակ երեւելի մարմինս ունի զաներեւոյթն հոգի, եւ նովաւ շարժի եւ ասի կենդանի։ իսկ յորժամ հոգին պակաս է ի տարրէ մարմնոյս ոչ ինչ թերանա, սակայն կենացն զրկի։ այսպէս եւ աղաւթք սրբոցն յորժամ ի նոցանէ խաւսէր կենդանի էր, զի ունէր զհոգի սիրոյն եւ բաղձանացն ընդ իւր խառնեալ եւ առ Աստուած զնոյն ի հաճութիւնb բուրեալ։ իսկ առ մեզ մնաց մարմին բանիս եւ ոչ կեանքն աներեւոյթ բաղձանքն եւ սէրն որով սա շարժէր եւ ներգործէր։ եւ ունիմք զտարր բանիս անպակաս որպէս զմարմին, սակայն հոգի բաղձանացն որով կենդանի էր սա մնաց առ Յոհանէս, եւ առ որս զնորին փափագն ընդ սոյնս խառնեալ | դարձեալ կենսացուցանեն եւ Աստուածոյ նուիրեն։ վասն այսորիկ անվայլելչութիւն տիրէ աղաւթիցն մեկնութեամբն յորժամ ոչ է կարելի եւ զբաղձանսն ընդ նմին ցուցանել։ այլ դու ինձ իմա առանց գրո ընդ գրեցելոցս մաքրութեամբ մտացդ որ ի քեզ զանբարբառելի փափագումնն ուստի բողբոջ բանիցս բուսան, զի Յոհոնոու է առ Յիսուս խաւսք սիրեցելոյ աշակերտին առ սիրող վարդապետն | Աստուածածնին որդեկի առ անդրանիկ եղբայրն զլանջսն ողջագուրողի առ ողջունեալն պաղատանք։

a այլ։ առ corr. b ճաճութիւն: հաճութիւն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

137

without the soul that put it on.498 And the latter rises up to God for whom it longed. Raising his hands, he prayed as follows: We must know that the interpreter of the saying is unable to reveal the meaning of the prayer, because prayer499 has mingled with the body the wish, | desire, and longing of the utterance for the one who receives the prayer. This is the condition of the soul of the inner man and not of the spoken word. Now just as this visible body has an invisible soul and through it moves and is called alive,500 but when the soul lacks the matter of the body, it is in no way diminished but [the body] is deprived of life; in the same way too the prayer of this holy one501 when uttered by him502 was alive, because it held mingled with it the soul of love and desire that was a pleasing odour for God. So the body of this word remained with us but not the life, the invisible desire and love whereby this moved and acted; and we possess the matter of the word undiminished like the body. But the soul of the desire whereby the latter was alive remained with John; and also with those who, mingling his desire with their own, | made it alive again and offered it to God. For this reason it is inappropriate to subject the prayer to interpretation, when it is not possible to demonstrate the desire with the same. Through these written words understand for me without writing by the purity of mind within you that inexpressible desire from which grow the shoots503 of these words. For John’s speech, was directed to Jesus, that of the beloved disciple for his loving teacher, | that of the child of the Theotokos for the older brother,504 the supplication of the one embracing the breast for the one embraced.505

498 499 500 501 502 503 504

505

See the Introduction, s.v. Theological Terminology for Nersēs’ views on body, soul, spirit. Prayer: the prayer, M. Nersēs is here making a general statement. The soul, hogi, is the life of the body: as Ełišē, History of Vardan, 15. See also Gen 2.7: Adam became a hogi kendani when God breathed into him the šunčʿ kendani. This holy one: the holy ones, M. Him: them, M. Shoots: sing. M. See Nerses’ own Introduction above, where Nersēs indicates that Jesus was John’s elder step-brother; cf. also John 19.26–27. Theotokos: Astuacacin, as above; see p. 6 of C for her loving John. John 13.25, 21.20.

168v C 93

C 94

169r

138 §112.

C 95

Armenian Text of the Commentary Ո՛ ընդրեցեր զմեզ յառաքելութիւն հեթանոսաց։

Յորժամ զյոյսa լսես զանհասութիւն իմա առ որ կորովաձիգ իմանալին բբովք ձկտեալ տեսանէր եւ ոչ զգալի բանիւ զնոյն պատմել կարէր։ քանզի ոչ ասէ Յիսուս կամ Տէր, այլ ո՛։ այսինքն զի | կոչումն անւանն զբացակա լինելն առ որ խաւսի նշանակէ, զոր զարթուցանէ անւամբն եւ ապա խաւսի։ իսկ սա ոչ իբր զբացակա այլ մերձեալ հուպ գոլով միայն զայս ասել բաւական համարի։ Ընտրեցեր զմեզ յառաքելութիւն հեթանոսաց։ Եւ ընտրութիւնն ե՞րբ էր, նախ քան զլինելնb աշխարհի ըստ Պաւղոսի։ իսկ զի ասէ հեթանոսաց առաքելութիւն։ քանզի յառաջագոյն առ Հրեայսն առաքեցան։ իսկ յորժամ նոքա ժխտեցին շնորհին, ասաց, երթայք այսուհետեւ եւ աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս։ Ո՛ առաքեցեր զմեզ յաշխարհ Աստուած. Զորս ընտրեաց նախ քան զաշխարհ յորժամ կամեցաւ առաքեաց ի յաշխարհ քարոզս փրկութեան եւ աւետաւորս երկնից արքայութեան։

C 96

169v

Ո՛ ցուցեր զքեզ ի ձեռն մարգարէից քոց։ Հիմն ասէ արկեր այս շնորհացս առ մարգարէիւքն եւ ապա մեւք կատարեցեր, զի մի վայրապար կամ հարեւանցի լիցի շնորհն։ իսկ եթե ո՞րպէս ծանեան նոքա եւ ազդեցին ամենեցուն է յայտնի։ ըստ որում ասէ ոմն ի նոցանէ, ոչ ինչ գործէ Տէր սաբաւովթ զոր ոչ յայտնէ | յունկն ծառաից իւրոց մարգարէիցն։

a Read զո՛ս. b զլինել։ զլինելն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

§ 112.

139

Oa youb chose us for the apostolate of the gentiles. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

When you hear this “O”,506 understand the incomprehensibility towards which he looked, straining with his skilled pupils.507 He was unable to explain the same in perceptible speech, because he did not say “Jesus” or “Lord,” but “O,”508 that is, | because the calling of the name indicates the one to whom he speaks to be distant, whom he awakens by the name and then addresses. Now the latter, not like someone distant but being close and nearby, reckons the saying “O”509 alone to be sufficient. You chose us for the apostolate of the gentiles. And when was the choice? Before the creation of the world according to Paul.510 Now why did he say for the apostolate of the gentiles? Because previously they511 had been sent to the Jews. But when they disavowed the grace, he said: “Go henceforth, make disciples of all the gentiles.”512

C 95

Oa youb sent us to the world, God. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Those whom he chose before the world, when he wished he sent to the world as preachers of salvation and as evangelists of the kingdom of heaven. |

C 96

Oa youb showed yourself through your prophets. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

He established this foundation of grace, he says, in the time of the prophets, and then accomplished it in our time, lest the grace be in vain or transitory. How they recognized and announced it is clear to all according to what one of them said: “The Lord Sabaoth works nothing that he does not reveal | to513 his servants the prophets.”514 506 507 508 509 510 511 512 513 514

This “O”, z-o-s: hope, zyoys, M. Pupils, bibkʿ: of his eyes. O: This indicates that the O in the lemma is exclamatory and not interrogative [Armenian o being ambiguous]. The saying “O”: this, M. Eph 1.4. I.e. the apostles. Matt 28.19. To: + the ear of, M. Based on Amos 3.7 [not Z].

169v

140

Armenian Text of the Commentary Ո՛ ոչ դադարեցեր երբէք այլ միշտ կեցուցանես կարողսն։

C 97

Տես թե զինչ ասէ` զի դու միշտ կեցուցանես եւ զայս կամիս։ բայց կեան ոչ ամենեքեան բայց կարողքն։ եւ այս յամենայն դարս։ զի Էնովք իւր դարին է յանդիմանիչ, որք թէ կամեցեալ էին ընդ նմա էին կացեալ։ եւ Նոյ` իւրոյն։ մարգարէքն` Իսրայէղի։ եւ առաքեալքն եւ սուրբքն` հաթանսաց։ որ բուռն եհար | զփրկութենէն երբ եւ կամեցաւ հաստատեցաւ։ եւ այս յայտ առնէ զնորա միշտ խնամելն, եւ զոչ փրկելոցն մարմնական ախտիւք զտկարութիւնն։ Ո՛ ի ձեռնa ամենայն բնութեանց զքեզ ծանուցեր։ Այսինքն զի աներեւոյթք նորա արարածովքս իմացեալ տեսանին։ քանզի պատկեր են ուրւականքս աննիւթիցն։ եւ զայս յայտ առնէ խորանն զոր կանկնեաց Մովսէս ըստ աւրինակին զոր ետես ի լերինն, եւ պաշտաւնէայքն ի նմա, որք առակաւ եւ աւրինակաւ երկնաւորացն պաշտէին ըստ առաքելոյ։ եւ այս կարէ հաստատել թե ամենայն զգալիքս յարացոյց իմանալեացն ստեղծան յԱստուածոյ։ զոր եւ հեթանոսաց իմաստասէրքն ոչ դանդաղեցան ասել։ քանզի գոյ եւ որակ, զայն զիմանալին ասացին։

a ձեռ։ ձեռն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

141

Oa youb did not ever desist, but always give lifec to those who are able.d a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. Life: + even, ew C. d. Able, karoł: those in need, karõt, Z.

See what he says: You always give life, he says,515 and this you wish, but not all live save those who are able;516 and this in all ages. For Enoch is the reprover of his own age,517 those who if they had wished would have stood with him; and Noah of his; the prophets, of Israel; and the apostles and saints, of the gentiles. Whoever518 grasped | salvation whenever he wished was confirmed. And this reveals his perpetual care and the weakness through bodily passions of those not saved.519 Oa youb made yourself known through all natures. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

That is, his invisible things are understood and seen by us created ones,520 because these shadowy things are an image of the immaterial ones. The altar521 that Moses set up according to the model that he saw on the mountain makes this clear, and the worshippers on it who worshipped as a parable and model of the heavenly things according to the Apostle.522 And this can be confirmed, that all these perceptible things were fashioned by God as a paradigm of the spiritual things.523 Even the philosophers of the gentiles did not hesitate to say this, because they called that spiritual thing being524 and a form,525 while these material things are non-existent and an 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525

He says: om. M. Stambolčean explains this phrase as referring to the great and the strong of Isa 53.12; but “able, karoł,” does not appear there. The Armenian Bible does not state that Enoch reproved, ē yandimanič, his own age. But see Jude 14–15, and the apocryphal Book of Enoch. Whoever: who, M. Those not saved: a reference to the Greek lemma not rendered in Armenian? Rom 1.20 [not Z]. Altar: xoran, also used for the tabernacle. Heb 8.5; and cf. Exod 25.40. Model: awrinak; cf. Thomson, Teaching, 22; image: patker; parable: aṙak. Spiritual: imanali; see above, also intellectual, grasped by the mind. Paradigm, yaracʿoycʿ: also used in the sense of “example;” see David, Definitions, ch. 1. Being: goy; see n. 527 just below. Form: orak, or “quality.”

C 97

142 C 98

170r

Armenian Text of the Commentary

իսկ զնիւթս գոին պատկեր, եւ | անգո յաղագս յեղյեղմաննa եւ ապականութեանն։ եւ զի որակն եւ գոյքն անմարմին է յայտ է նոյն եւ ձեւքն այնու զի ի մտածութիւնս աննիւթաբար տեսանի⟨ն⟩։ այսպէս է տեսանել զբնութիւն էիցս հրատար|ակիչ Աստուածոյ եւ զնա պարզ եւ ի վեր քան զձեռակերտս իւր ստեղծած։ Ո՛ եւ անասնոց անգամ քարոզեցեր։

C 99

Որպէս իմասցուք զասացեալս թերեւս շնչաւոր ասէ անասնոց։ ոչ երբեք։ քանզի թեպետ եկին ոմանք ի նոցանէ առ Անտոն եւ գիտել զշնորհսն Քրիստոսի խոստովանեցան եւ հնազանդեցան յանուն նորա, եւ զգաւնացան առաջի իւրոցն վկաից։ սակայն մեզ պարտ է ըստ յեղաշրջման հաել յասացեալսս ուսեալ ի Դաւթա արդարութիւնք քո որպէս լերինք Աստուած եւ իրաւունք քո որպէս խորս զմարդիկ եւ զանասուն կեցուցանես։ | քանզի անասուն է որ զիմացական ներգործութիւն ոչ ունի թեպետ եւ մարդ է։ իսկ մարդ է ճշմարիտ որ նովաւ զշունչս եւ զմարմինս դաստիարակէ։ արդ կամեցաւ Աստուած զի մարդիկ իմացականապէս զիւր իմանալի փառսն պաշտեսցեն. իսկ նոքա ոչ կարացին, այլ տկարութեամբ միշտ որպէս զանասուն ընդ հողս սահէին։ վասն այնորիկ եկեալ Քրիստոսի եւ խառնեալ ընդ իմանալի աստուածութեան զգալի մարմին անասնեղէն աչացս ծանոյց զինքն զգայապէս եւ ընդ զգալոյն գիտութեան վերածեաց եւ յիմաստ իմանալոյն իւր փառաց։

a յեղյեղման։ յեղյեղմանն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

143

image of the existent | because of their changing and corruption. And because the form and beings are bodiless, it is clear that the forms526 [are] also the same, by the fact that they are seen immaterially in thoughts. Thus one can see the nature of beings527 is a declarer | of God, and he is simple528 and superior to his created handiworks.

C 98

170r

Oa youb preached even to animals. a. O: Interrogative in C. b. You: + who, C; + also, M.

How are we to understand these sayings? Perhaps he means animate529 animals. Never! For although some of them came to Antony and confessed to know the grace of Christ, and were subject to his name and became tame in front of their witnesses,530 we must look on these sayings as a metaphor,531 learning from David: “Your justice532 [is] like mountains, God, and your laws like depths; you give life to mankind and animals.”533 | For an animal is what does not possess intellectual activity, although it might even be a man. Now a man is truly so who disciplines this spirit and body through it.534 God wished that mankind should worship his spiritual glory spiritually. However, they were unable to do so, but in their weakness always ran along the ground like an animal.535 Therefore Christ came, and mingling the tangible body with his536 spiritual godhead, revealed himself tangibly to our animal-like eyes. And through that tangible knowledge he raised [mankind] to the understanding of his spiritual glory.

526 527

528

529 530 531 532 533 534 535 536

Form: here Nersēs uses jew, the more literal rendering of form or shape. Beings: ēkʿ. For the terms goy and ē meaning existence see the Introduction, s.v.Theological Terminology; Nersēs diverges from the usage in the Teaching, for which see Thomson, Teaching, 15–17. Simple, parz: for God as “simple” see the many examples in Lampe, s.v. haplous. PsDionysius, Heavenly Hierarchy, ii 2, stresses that one should not apply the multiple forms that occur on earth to the heavenly and divine simplicities. Animate: šnčʿawor, lit. breathing; see p. 39, n. 185. See Athanasius, Life of Antony, §50–53. Metaphor: yełašrǰumn, lit. transformation. The more usual expression is yełapʿoxumn, for which see Muradyan, Grecisms, 242. Justice: pl. M. Ps 35.7. I.e. through intellectual activity, imacʿakan nergorcutʿiwn. For men imitating animals by looking to the ground see Basil, Hexaemeron, ix 2. His, -n: om. M.

C 99

144

Armenian Text of the Commentary Ո՛ զանապատ եւ զվայրենի հոգինa զգաւն եւ հանդարտ արարեր։

C 100 170v

C 101

Տես զի ուղեղ այսպէս կարգ ասացելոցս հետեւի։ զի յորժամ եկն նա անապատ էին մարդիկ եւ վայրենի յիմանալի գիտութենէն, | ոչ գիտէին թե այլ կեանս կա կամ այլ աստուած ի վեր քան զերկիրս։ | այլ ընդ ոսկի եւ ընդ արծաթ եւ ընդ համատիպ մարդկան ուրւական հանէին զփափագ աստուածսիրւթեան իւրեանց։ իսկ նա տես թե որպէս մեղմութեամբ զգաստացոյց, մարդապաշտիցն ինքն մարդ ետ Աստուած։ պատկերասիրացն զիւր պատկեր շնորհեաց երկրապագե[ա]լ։ այսպէս զգաւնացոյց զնոսաb զգալն եւ հանդարտեցոյց։ զի յորժամ ասէին հեթանոսացն թե Աստուած անտես է անհաս է աննիւթ է ոչ հաւանէին շաղախեալքն ընդ սիրելութիւն նիւթոյս եւ ոչ զգաւնանաին։ իսկ յորժամ ասէին եթե մարդ է վասն մեր խաչեցաւ զմեզ սիրեաց, ընդ մեզ կերաւ եւ արբ եւ յերկինս համբարձաւ առաջի աչաց մեր, տեղի տաին հաւանական բանիցն։ | եւ այնպէս ի ձեռն մարմնոյն Քրիստոսի զգաւնացեալ նուաճեցան յանհաս աստուածութեանն հաւատ։ Ո՛ ծարաւելոյն նմա քոով բանիւդ զքեզ իսկ ետուր։ Ի դէմս մի մարդո առնու զամենայն հեթանոսս վասն ընդ մի շաւիղ նոցա գնալոյն։ եւ զի՞նչ էր ծարաւ նոցա, աստուածպաշտութիւնն, զի ըստ բնաբոյս բարուց ամենեքեան ծարաւեցան փափագմամբ յաստուածպաշտութեան։ եւ զի ոչ կարացին ա⟨ն⟩հասին մարդկեղէն իմաստութեամբ հասանել ի տարերքս դարձան եւ զսոսա սկսան պաշտել։ եւ տես թե ո՞րպէս վկաէ այսմ Պաւղոս արք Աթենացիք ըստ ամենայնի պաշտաւնա-

a ոգին։ հոգին corr. b Read զնոցա.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

145

Oa youb made the solitary and wild soul sober and tame. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

See that the order of these sayings follows directly in this fashion. For when he came, men were solitary and wild in spiritual knowledge. | They did not know that another life existed or another god superior to this earth; | but they transferred their desire for the love of God to gold and silver and similar phantasies537 of mankind. But see how he gently tamed them. He538 gave himself as a man to those who worshipped men; those who loved images he allowed to worship his own image;539 and540 in this way *he rendered them sober541 and tamed them. For when they said to the gentiles that God is invisible, incomprehensible, immaterial, those who were contaminated with love of the material were not persuaded and were not tamed. But when they said he is a man, was crucified for our sake, loved us, ate542 and drank with us, and ascended to heaven before our eyes, they gave way to these persuasive words. | And thus through the body of Christ they were subjected to faith in his incomprehensible Godhead. Oa youb through your word gave yourself to it when it thirsted. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

In the person of a man he accepts543 all the gentiles because of their going on a single path. And what was their thirst? Piety.544 For in accordance with their natural disposition they all thirsted with a desire for piety. And because they were unable to attain the incomprehensible through mortal wisdom, they turned to material things545 and began to worship them. See how Paul bears witness to this: “Men of Athens, he said,546 I see you in all respects pious.”547 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547

Phantasies: sing. M. He: God, M. Worship his image: see a parallel to this argument in Agatʿangełos, § 81 [in Gregory’s prayers]. And: om. M. He rendered them sober: zgastacʿoycʿ, C; zgawnacʿoycʿ, M. [He] ate: I ate, M. Accepts, aṙnu: makes, aṙnē, C. There are several examples of confusion between the verbs aṙnel and aṙnul in the text. Piety: astuacpaštutʿiwn, lit. worship of God. Material things: tarers, the pl. of tarr, which is used for matter, or one of the four elements. He said: om. M. Acts 17.22 [not Z]. Pious: paštōnasēr, lit. loving worship; cf. n. 544 above.

C 100 170v

C 101

146

171r C 102

C 103

Armenian Text of the Commentary

սէրս տեսանեմ զքեզ։ ասէ եւ Քրիստոս վասն անառակ որդւոյն թե` ասաց ի միտս իւր յարուց|եալ գնացից առ հայր իմ։ եւ այս է գնալն զի Աստուած | փափագէին եւ խնդրէին ունել հեթանոսք։ բայց ի խնդրելն եւ ի գնալն հեռագոյն կացին յԱստուածոյ զի մինչ յաւդ տկարացին ժամանել։ իսկ ի հեեռուստ տեսեալ զնա Հայրն յայն փափագ գթացաւ եւ եկն ընդ առաջ նորա, այսինքն զի Միածինն եկն եւ մարմնացաւ եւ անգեալ զպարանոցաւ բնութեան մեր համբուրեաց զմեզ, եւ ինքն ապա ի դիմաց մեր զՀայրն հաշտեցոյց ուժգին արտասւաւքն եւ աղաւթիւքն։a արդ զայս ասէ ծարաւ եւ զսոյն տալ զոր ի տերունի առակէս ուսաք, զի ծարաւ էր մարդկան աստուածպաշտութեանն, եւ նա եկն եւ զովացոյց զնոսա ինքեամբ ոչ տուեալ զինքն իմանամի Աստուած միայն նոցա զոր ոչ կարէին տեսանել, այլ ընդ իմանալւոյն եւ զգալին,b ընդ աստուածութեանն եւ զմարմիննc կերակուր ընդ անմարմնութեանն | եւ զարիւնն ըմպելի։ եւ այս քաղցրացոյցd ի քիմս նոցա զգիտութիւնն Աստուածոյ, եւ զծարաւ նոցին զովացոյց զի զԱստուած միշտ մարմնով յինքեանս ունին եւ ճաշակեն մտաւք զմարմինն եւ ըմպեն իմաստութեամբ զարիւնն որովք զսուրբ լինելն իւրեանց ի ձեռն վշտակից քահանաապետին հաւատան, եւ զմտեալնe ի կեանս ուր նա եղեւ մարմնով առաջնորդ։ Ո՛ մեռելոյն նմա արագ յայտնեցար։

171v

Մեռեալ գրոց սովորութիւն է զխաւար տգիտութեանն կոչել որպէս ասե առաքեալ։ | մինչդեռ մեռեալն էաք ի մեղս մեր կենդանացոյց զմեզ

a b c d e

եւ աղաւթիւքն bis. զգալինի։ զգալոյնի corr. Sic! զմարմին։ զմարմինն corr. քաղցրացոյց։ ր above line. Read զմտանելն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

147

Christ too said concerning the dissolute son: “He said in his mind: I shall arise and go to my father.”548 | This is the going, that the gentiles had a desire for God | and sought to possess him,549 but in their seeking and going they remained far from God, since they were able [only] to attain empty words.550 But when the Father saw them551 with that desire from afar, he had pity and came to meet them. That is, the Only-begotten came and was incarnate;552 and falling on the neck of our nature he kissed us.553 Then on our behalf he himself reconciled the Father with his powerful tears and supplications.554 So thirst means this, and to give the same that we have learned from the555 parable of the Lord. For mankind was thirsty for piety and he came and refreshed them with himself. He did not give himself to them only as a spiritual God, which they were unable to endure,556 but with the spiritual also the tangible; with his Godhead also his body as food; with his incorporeality also | his blood to drink. And this rendered the knowledge of God sweet in their palates,557 and refreshed their thirst; for they possessed God perpetually in the body, and tasted his body with their minds, and drank his blood through wisdom. Thereby they558 believed that they became pure through the high-priest559 who shared their afflictions, and that they entered into life where he became their leader in the body.

171r C 102

C 103

Oa youb rapidly were revealed to it when it was dying. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

It is a custom for scripture to call the darkness of ignorance dying.560 As the Apostle said: | “While we were dead in our sins, Christ made us alive.”561 For 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561

As in the parable of the Prodigal Son, Luke 15.18 [I … father = Z]. Him: om. M. Empty words: ōd, lit. wind; cf. 1Cor 14.9. Them: him, M. Was incarnate: marmnacʿaw; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Luke 15.20. And supplications: bis, M! The: this, M. Endure, tanel: see, tesanel, M. Ps 118.103. They: + also, M. High-priest: for this theme, based on the Epistle to the Hebrews, and an Armenian parallel see above p. 66 of C at n. 328. Dying, meṙeal: or dead. Based on Col 2.13.

171v

148

C 104

Armenian Text of the Commentary

Քրիստոս։ վասն զի որպէս մեռեալ անգեալ դնէին մարդիկ միայն ի յերկրաին եւ յապականացու ցանկութիւնս։ եւ բնաւ ոչ կարէին գիտել զպատրաստեալ պատուհասն յաւուր յորում դատելոց էր Աստուած զգաղտնիս | մարդկան։ ուստի եւ արդարութեամբ յայտնեցաւ Քրիստոս եւ ուսոյց զնոսա. զի թե կամաւ կորանաին որպէս զՍատանա զրկումն էր ճշմարտութեանն փրկելն. իսկ ապա թե ակամա, պարտ էր իմաստնացնել յաղագս որոյ յայտնեցաւ եւ զարթոյց ի մեռելութենէն։ իսկ նոքա յաւժարութեամբ յարուցեալ կանգնեցան եւ նմին հետեւել փութացան։ Ո՛ ընգղմելոյն նմա յանաւրէնութիւն արագ աւրէնք ցուցար։

C 105

172r

Մեռեալ էին ի հաւատոց եւ մոլորեալ եւ ընգղմեալ ի գործոց, զի ոչ այլ կեանս գիտէին, եւ ոչ զաստի կենաց բարեգործութեան սահման։ ուստի զերկուսս արար Քրիստոս, հաւատովն կենդանացոյց եւ յանաւրէնութեան ծովէն վերածեաց եւ աւրինաւք դաստիարակեաց։ աւրէնս ոչ տուեալ միայն | բանիւ, այլ եւ զանձն իւր գործով։ զի ես սիրեցի ասէ եւ դուք սիրեցէք։ ես խոնարհեցա եւ դուք խոնարհք լերուք, ես մարմնով զաշխարհ թողի զմահն ընդտրեցի եւ դուք զայս արարէք։ որ գտանէ զանձն իւր ասէ կորուսցէ զնա, եւ որ կորուսցէ իբրեւ զիս հաւասար իմ։ այս աւրէնք որ չէր սոսկ բան այլ ունէր վկա բանիցն եւ զապացոյցն, զամենեսեան յան|աւրէնութեան ծովէն կարող եղեւ վերածել եւ հաւատարիմ աւրինացն ի ներքո նուաճել։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

149

mankind had fallen as if dead into merely earthly and corruptible desires, and totally were unable to562 know the punishment prepared for the day on which God will judge the secrets of mankind.563 | Hence Christ appeared with righteousness and taught them. For if they had been crooked564 like Satan willingly, it would have been a deprivation of truth to save them;565 but if unwillingly, it was necessary to make them wise. Therefore he was revealed and awoke them566 from their deathly state.567 Then they willingly arose, stood up and hastened to follow him.

C 104

Oa youb were shown rapidly as a lawc to the one drowning in lawlessness. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. Rapidly as a law, arag awrēnkʿ, M: aragawrēn, rapidly, C.

They were dead to the faith and had gone astray, and were drowning in [lawless] deeds, because they did not know a different life or the definition of benevolence for this life here. Hence Christ did two things: through the faith he gave them life and raised them from the sea of lawlessness;568 and through the law he instructed them. He did not give a law only | by word, but also [gave] his own self in deed. For: “I have loved, he said, and you have loved; I was humbled and you will be humbled and569 become low. In the body I left the world and chose death, and570 you too did this.” “Who finds his soul, he said, will lose it; and who will lose [it] like me, will find it,571 equal to me.”572 This law was not573 merely a word, but it had a witness to the words and the demonstration, who574 was able to raise them all from the sea of lawlessness575 | and subject them to the true law. 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575

Were unable to: did not, C. Rom 2.16. They had been crooked: koranayin, Ps 105.43. Them: om. M. Them: om. M. Deathly state, meṙelutʿiwn: the only biblical use of this term in the Armenian Bible is in Rom 4.19, for Sarah’s womb. Cf. the “sea of sin,” Teaching, §553, 568. Be humbled and: om. M. And: om. M. Will find it: om. M. Based on Matt 10.39. Was not, očʿ ēr: which was not, or čʿēr, M. Who, or [or which]: om. M. Cf. n. 568 above.

C 105

172r

150

Armenian Text of the Commentary Ո՛ հերքելոյն նմա բնաւին ի Սատանաէ ծանուցար։

C 106

Եւ ուստի՞ էր բնաւին հերքեալ զնոսա Սատանա, յայտ է թէ ի գիտութենէն Աստուածոյ, եւ իa յուսոյ անմահութեանն։ եւ յայս երկուցս արարեալ յուսահատ, քաղցրացոյց նմա զամենայն աւտար | ի բնութենէս զհեշտութիւնսն։ սակայն նոքա ոչ հեշտանաին ի նոյնն, այլ մահուն երկիւղիւ կաին վտարանդիք, մանաւանդ եւ բնական առաքինութեանց սահման գտին, եւ զքաղաքս աւրինաւք դաստիարակեցին որպէս ասէ առաքեալ հեթանոսք որ ոչ գիտեն զաւրէնս բնութեամբ զաւրինացն գործեցին։ զորս տեսեալ Քրիստոս թե ընդ ծառաութեամբ Սատանաի գոլով բնական յաւժարութեամբ ապստամբեն ի նմանէ, եւ աստուածաին կամացս հետեւել ախորժեն։ որպէս բարերար եւ արդար ծանոյց զինքն փրկիչ եւ ազատիչ ի բռնաւոր ունողէն։ Ո՛ յաղթեցեր հակառակորդին ի քեզ ապաւինելոցն։

C 107

172v

Ի քեզ ասէ ապաւինէին տգիտութեամբ մարդիկ բնութեամբ զքո աւրինացն գործելով եւ հակառակորդ առ քեզ գալոյն առ ապաւէնդ | ունէին զՍատանա, դու նմա յաղթեցեր, եւ զապաւինեալսն առ քեզ ժողովեցեր։ Բայց որպէս յաղթեաց խնդրելի է։ այսինքն զի դատակնիքն Ադամա ի վերա նոցա էր, եւ ոչ ներէր ար⟨դար⟩ութիւնն Աստուածոյ տալ նոցա զհոգին որով եւ նուաճէին յաստուածգիտու|թիւն։ իսկ Քրիստոս առեալ

a ի om. corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

151

Oa youb were made known to the one totally overcome by Satan. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

How did Satan totally overcome them?576 It is clear that it was from the knowledge of God and the hope577 of immortality. Of these two they had despaired, and he had sweetened for them all | the delights578 alien to our nature. However, they were not pleased with the same, but remained hostage to the fear of death; especially as they discovered the definition of our579 natural virtues and had organized their cities with laws. As the Apostle says: “The gentiles who did580 not know the law, by nature worked the [deeds] of the law.”581 When Christ saw them in subjection to Satan, with natural zeal they rebelled from him and took pleasure in following the divine will, as the benevolent and just one582 had made himself known as Saviour and liberator583 from the tyrant584 who controlled them.

C 106

Oa youb conquered the opponent of those who took refuge in you. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Mankind585 took refuge in you, he says, through ignorance, by nature working [the deeds] of your law, and instead of586 coming to you as refuge they had Satan. | You conquered him, and gathered those who had taken refuge in you. But how he conquered is to be investigated. That is, because the condemnation of Adam was upon them, and the justice of God did not allow [him] to give them the spirit by which they were subjected to the knowledge of God, | then

576

577 578 579 580 581 582 583 584 585 586

Thee being no grammatical gender in Armenian, the lemma does not indicate who, or what, the “one overcome [herkʿeloyn nma]” by Satan might be. The Greek has nenikēmenē, which refers to the soul. Hope, yoys: light, loys, C. Delights: sing. C. Our, -s: om. M. Did: do, M. Rom 2.14 [not Z]. Benevolent and just: Rom 7.12, but referring to the law, not applied directly to Christ. Saviour: pʿrkičʿ; this reflects the lemma in the version in Z. Liberator: cf. Gal 4.31, 5.1. Tyrant, bṙnawor: not used in the Armenian nt, but for parallels see Lampe, s.v. tyrannos. For Satanʿs tyranny see also pp. 64, 67, 164 [in C]; for other names given to Satan see p. 26. The Greek lemma refers to the soul, not the plural “mankind.” Instead of, hakaṙak: opponent, hakaṙakord, as in the lemma, M sic!

C 107

172v

152

C 108

Armenian Text of the Commentary

մարմին իւր կրիւքն անմեղ վարեցաւ եւ փոխանակ հնազանդութեան հնոյն Ադամա հնազանդ եղեւ Հաւր մահու չափ, եւ զանպարտ մարմինն որ ոչ մեղաւ իբրեւ զպարտական մահուամբ Հաւր պատարագ ետ։ իսկ անմեղին մահն հաշտեցոյց զԱստուած ընդ մեղանչականքս, եւ զՍատանա փոխան մեր դատապարտեաց։ եւ ետ Հայր մարդկան փոխան մահուանն Որդւոյ զոր առ զՀոգին որ եկեալ սփռեցաւ ընդ տիեզերս եւ զանենեսեան յԱստուած եւ յառ նա ապաւինութիւնն | հաստատեաց եւ զՍատանաի հնարս նա առաջի նոցա խայտառակեաց։ քանզի ոչ ոք կարէ ասել Տէր զՅիսուս եթե ոչ Հոգւովն սրբով։ Ո՛ ետուր նմա զքո ձեռնդa եւ յարուցեր ի դժոխական իրաց։

C 109

Ձեռն Քրիստոսի զգործսն իւր ասէ։ քանզի այս է գրոց սովորութիւն, ըստ այնմ աջ Տեառնb արար զաւրութիւն եւ բարձր արար զիս։ եւ գործ այլ զոր իմանամք մարդկամ վերածիչ եթե ոչ զխաչն։ զի այն էր որ զփրկութիւն մեզ մատակարարեաց որպէս ցուցաւ։ քանզի ի նմա բեւեռեաց զհակառակն մեր ըստ առաքելոյ, այսինքն զմեղսն։ եւ յորժամ Քրիստոս անմեղն մեղք անուանեցաւ եւ որպէս զմեղս մեռաւ, մեք արդարացաք շնորհաւք նորա։ եւ յորժամ արդարացաք արժանի եղաք եւ զհոգին ընդունել։ եւ առեալ զհոգին յարեաք ի դժոխական | իրաց մարմնոյս պատրանաց, եւ

a ձեռն + ?։ ձեռնդ corr. b տէր։ տեառն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

153

Christ took flesh and in its attributes587 lived without sin.588 In place of the disobedience589 of the old Adam, he was obedient to the Father unto death,590 and the innocent body which had not sinned he gave as a sacrifice to the Father by his death like a guilty one. Now the innocent death reconciled591 God with us sinners, and it condemned Satan in our place. And in return for the death of the Son the Father gave to mankind the Spirit he had received, which came and was spread over the universe. And it established everyone in God and in refuge with him, | and put Satan’s snares592 to shame before them, because “no one is able to call Jesus593 Lord except through the holy Spirit.”594

C 108

Oa you gave it your hand, and raised it from the deeds of hell. a. O: Interrogative, C.

By the hand of Christ he means his works, because this is the custom of scripture in accordance with the [saying]: “The right hand of the Lord worked power, and raised me.”595 And what other act do we understand as raising mankind save the cross, because it was that which effected596 our salvation, as was indicated? For according to the Apostle to that he nailed our opponent, that is, sin.597 And when Christ, the innocent, was called sin598 and died like sin,599 we were justified by his grace.600 And when we were justified we became worthy to receive the Spirit; and receiving the Spirit, we were raised from the deeds of hell, | the deceits of this body, and we began to comprehend the

587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600

Attributes [of the flesh]: kirk’; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. 2Cor 5.21. Disobedience: obedience, M! See Rom 5.19. Cf. Phil 2.8. Reconciled: 2Cor 5.18–19. The theme of sacrifice is that of the Epistle to the Hebrews, which Nersēs had expounded earlier, p. 69. Eph 6.11. Jesus: zys, M; ys, C. 1Cor 12.3 [M = Z]. Ps 117.16 [not Z]. Effected, matakarareacʿ: for the importance of the abstract noun matakarutʿiwn in the sense of “economy, dispensation,” see the Theological Terminology. Based on Rom 6.6; cf. Eph 2.16. 2Cor 5.11. Sin: + and, C. Rom 3.24.

C 109

154 173r

Armenian Text of the Commentary

զվերին փառսն սկսաք իմաստասիրել եւ առ ի | նոյն գուն գործել։ այսպէս կանգնեցաք ձեռամբն Քրիստոսի։ զի յԵրուսաղէմ յոր Քրիստոս զբազում ամսն ոչ կարաց զոք առ ինքն դարձուցանել, այն զի չէին արդարացեալ եւ արժանացեալ հոգւոյն։ յետ խաչիւն զմեղս մեր բառնալո Պետրոս ի մի աւրն միով բանիւ երիս հազարս աշակերտեաց. քանզի զհոգին ձգէր ի նոսա ընդ բանին զոր ի ձեռանէ Քրիստոսի ընկալաւ եւ կանգնէր։ Ո՛ ոչ թողեր նմա ի մարմնի կրաւնաւորել։

C 110

Պարզ է ասացեալս, քանզի Քրիստոս ուսոյց մարմնաւորացս զմարմնո կրաւնս ատել եւ յանմարմնոց կայան ժամանել։ քանզի մինչեւ ի նա չէր այս յոյս, այլ Մովսէս փոխանակ պահելո զաւրէնս, այգիս եւ ձիթենիս ունել խոստանայր կեանս գիրգ եւ փափուկ։ | իսկ Տէր մեր եկեալ յայս կրաւնիցս եհան զմեզ, եւ զուրացութիւն անձին եւ զգոյից քարոզեաց։ որպէս զի կամաւ ատելովն զառժամանակեայս գտջիք ասէ զմշտնջենաւորն։ որում հետեւեցաւ ազգ մարդկամ, եւ քաղցր եղեւ ի քիմս նոցա այս յոյս անմահութեան զորa չարչարանաւք ստանաին, քան զծայրագոյն կրաւնս փափկութեան մարմնո որո վախճան առընթեր էր. Ո՛ ցուցեր նմա զթշնամին իւր։ Տեսանե՞ս թե զինչ ասէ։ ցուցեր նմա զթշնամին իւր։ վասն զի մինչեւb ի Քրիստոս ոչ գիտէին մարդիկ յայտնի զՍատանա, կամ թե նորա

a զոր։ ր above line. b մինչեւ։ եւ above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

155

supernal glory and to strive for it and to attain it.601 | In the same602 fashion we were set upright by the hand of Christ. For in Jerusalem, in which Christ for many years was unable to convert anyone to himself in that they had not been justified and made worthy of the Spirit, after the removal of our sin through his cross on one day Peter with one word made disciples of three thousand people,603 because he drew the Spirit onto them with the word that he had received from the hand of Christ, and he set them upright.

173r

Oa youb did not allow it to livec in the body. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. To live: krōnaworil, to live the religious or monastic life.

This saying is clear, because Christ taught us bodily ones to hate the life of the body and to attain the status of the bodiless.604 For up until him there was not this hope; because Moses in return for keeping the law promised one would have vineyards and olive trees, a gentle and luxurious life.605 | But when our Lord came, he extricated us from this pattern of life606 and preached the denial of the self607 and of possessions,608 so that willingly hating this temporal [life] we might find, he said, the eternal one.609 The race of mankind followed that, and this hope of immortality became sweet in their palate,610 which they acquired through torments rather than the extreme life of luxury of the body, the end611 of which is612 close. Oa youb showed it its own enemy. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Do you see what he says? You showed it its own enemy, because up until Christ men did not know Satan clearly; or through his activity desire for sin existed 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612

And to attain it: om. M. The same: this, M. Acts 2.41. Not a quotation from the gospels; perhaps based on John 12.25? Deut 6.11, Ps 91.15. Pattern of life: krōnkʿ; cf. krōnaworil in the lemma. Matt 16.24, Luke 9.23. Possessions: goykʿ, not used in the gospels in this sense; cf. Matt 19.21. Matt 19.16. Ps. 118.103. End: vaxžan; for the imminence of the end see 1Pet 4.6 [7]. Is: was, M.

C 110

156 173v C 111

C 112

Armenian Text of the Commentary

ներգործութեամբն կրի ի մեզ բաղձանքս մեղաց, այլ բնութեան | տային։ քանզի թեպետ եւ ասէ պատմութիւն գործոցն առաքելոց թե Սադուկեցոցն էր ոչ խոստովանել հրեշտակ, դեւ, | յարութիւն։ սակայն որպէս յարութիւնն էր ի կարծիք եւ հաստատեցաւ Քրիստոսիւ։ այսպէս եւ գիտութիւնն Սատանաի եւ իւրն ներգործութիւն։ եւ որպէս եցոյց զթշնամին, այն զի ինքն կրիւք մարմնոյ անմեղ վարեցաւ։ եցոյց մարդկան թե ձեր մեղանչելդ ոչ է ի բնութենէդ կամ յանձնիշխան կամացդ յաւժարութենէa միայն, այլ թշնամոյն որ խառնէ զթիւնս իւր ընդ պարզութիւն մտաց ձերոց եւ տա մեղանչել։ արդ եթե ոք իբրեւ զիս զգուշանա ընտրողութեանb բնական կրիցն, եւ թշնամոյն արկածիցն, ուտէ որպէս ես կերա, եւc ոչ մեղանչէ։ ննջէ որպէս ես ննջեցի, եւ ոչ յանցանէ, վաստակի եւ երկնչի որպէս եւ եսս, եւ ոչ պարտաւորի։ եւ այս ուսան ամենեքեան եւ տեսին զթշնամին խայտառակեալ առաջի իւրեանց։ իսկ ո՞ր է մերն | կամ ո՞ր թշնամւոյն։ ամենեցուն է յայտնի։ զի աւելորդն նորա է, եւ բնականն եւ կարեւորն մեր կամաց իրք յոր ըստգտանաւք մտաց դատապարտիմք նորա է, եւ անըստգիւտն մեր։ եւ իմա ինձ թե յորժամ ստոյգ իմացան մարդիկ զթշնամին, որպէս զըմբշամարտութիւնն ի գլուխ հանին, մինչ զի յաներեւոյթ ներգործելոյն տկարացեալ մարմնապէս ընդ նոսա ի մարտ լինէր։d

a b c d

յաւժարութեեան։ յաւժարութենէ corr.

Read ընտրողութեամբ. եւ above line. Read զինէր.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

157

among us, but they ascribed it to nature. | For although the history of the Acts of the Apostles says that the Sadducees did not confess angel, demon, | and613 resurrection,614 yet just as the resurrection was in their thoughts and was confirmed through Christ, likewise too knowledge of Satan and his activity. Just as he showed the Enemy615 that he himself in the condition616 of the body lived without sin, he showed mankind that your committing sin is not from your nature or enjoyment of freewill alone,617 but from the Enemy who mingles his own poison with the simplicity of your minds and causes [you] to commit sin. So if anyone, like me, takes care deliberately to preserve himself from natural passions and the attacks of the Enemy, he eats as I ate and does not sin, he sleeps like I slept and does not trespass, he labours and fears as I did and is not guilty. Likewise618 they all learned and saw their Enemy put to shame before them. Now who619 is ours | or who the Enemy’s, is clear to everyone, because the superfluous is his, and the natural and necessary [is] of our will. The things of which we are condemned by the accusation of the mind are his, and the irreproachable ours. Understand me, that when mankind accurately understood the Enemy, they brought the contest620 as it were to a head, with the result that weakened by his invisible activity, in bodily fashion he armed621 for battle with them.

613 614 615 616 617 618 619 620

621

And: om. M. Acts 23.8. For names given to Satan see n. 113 above. Condition: kirkʿ; translated as “passions” just below; see Theological Terminology. For the freewill of the soul see below, p. 127 in C. Likewise: this, M. Who: or. This is the personal, not impersonal interrogative; but the following context refers to things, irkʿ. Contest, ĕmbšamartutʿiwn: used of athletic contests, it does not occur in the Armenian Bible. Trdat is called ĕmbšamart in Agatʿangełos, §12, and the Armenian version of the Georgian Chronicles, 87 [p. 204 in Thomson’s translation], translates bumberazi, “champion,” used of king Vaxtʿang, as ĕmbiš and axoyean. Cf. 1 Tim 6.12 for “fighting the good fight,” mart, as just below of the “battle” of the mind. He armed, zinēr: he was, linēr, M [sic].

173v C 111

C 112

158

Armenian Text of the Commentary Ո՛ զգիտութիւնն սուրբ արարեր Աստուած իմ Յիսուս.

174r

C 113

C 114

Ո՛վ ամենավաելուչ ասացելոցս | բայց մի կարծեր թե գիտութիւն զաստուածգիտութեան հաւատ սա է, զի այս զի՞նչ կարաւտ էր սրբութեան։ այլ զգիտակցութիւն մտացս, որ շաղախեալ եւ պղծեալ միշտ լինէր սատանաական հորհրդովքն, զայս սրբեաց Յիսուս որպէս զի խորհրդոցն եդ կնիք զաւրէնսն եւ սահման եւ ոչ գործոցն։ | յասելն ասաց Մովսէս մի շնար, այլ ես ասեմ մի ցանկար։ արդ յորժամ զչար ցանկութիւնն սրով բանին յապաւեաց գիտակցութիւն մտացս սրբեցաւ եւ իւր բնաբոյս վայելչութեամբն զարդարեցաւ։ քանզի Սատանա զայս պղծէր, եւ յորժամ զսա իւր կամացն հաւանեցուցանէր, զմարմինսa իբրեւ զարբանեկ զկամս մտացն կատարէր, եւ ոչ կարէին մարդիկ սրբել այնու զի ոչ ունէին մտաց աւրէնք։ իսկ Քրիստոս խորհրդոց պատերազմ ուսոյց, եւ ի մտացս մարտ ասաց թշնամւոյն յաղթել եւ այնպէս զսա միշտ մաքրել, եւ աստուածութեանն պատրաստական տաճար ունել։ յասելն ճրագ մարմնոյ ակն է, այսինքն միտքն եթե ակն քո սուրբ է ամենայն մարմինդ լուսաւոր եղիցի, եւ եթե չար է եւ մարմինդ խաւար։ եւ մարդ բարի ի բարի | գանձուց սրտին բղխէ զբարին։ այսմ աշակերտեալ մարդիկ դիւրաւ առաքինացան, զի գիտութեան ասպարէզս ընդ աւտար խորհուրդսն մարտեան եւ վաղվաղակի սրբեցան։

a Read մարմինս.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

159

Oa youb made knowledge of youc pure, my God Jesus. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. Of you: om. M.

O622 most eloquent sayings! | But do not think that [this] knowledge confirms623 that of piety, because what need did this have of purity? But Jesus purified the consciousness of the mind that was always being muddied and fouled by satanic plans, in that he placed the laws as seal and boundary for its thoughts, but not for its deeds, | in saying: “Moses said, do not commit adultery; but I say, do not lust.”624 Now when he suppressed evil lust by the sword of his word,625 the consciousness of our mind was purified and adorned with its own natural beauty. For Satan had fouled this, and when he persuaded it626 to its own will, our body carried out the mind’s will like a servant; and men were unable to be purified by the fact that they did not have the laws of the mind. But Christ taught war against thoughts; he said in the battle of the mind [we should] conquer the enemy, and in that way always to purify it and keep it as a temple627 prepared for the Godhead, in saying: “The eye is the lamp of the body,” that is, the mind. “If your eye is pure, all your body will be shining; and if it is evil, your body [will be] dark.”628 And: “A good man from the good | treasures of his heart pours out the good.”629 Having studied this, mankind easily became virtuous, because in630 the contest of knowledge they fought against the alien thoughts and rapidly were purified.

622 623 624 625 626 627 628 629 630

O: with interrogative sign, C. Confirms: hastatē, C: is the faith [?], hawat sa ē, M. Based on Matt 5.27–28. Cf. Heb 4.12. It, sa: om. C. Temple: Paul refers to the body, rather than the mind, as a temple, 1 Cor 3.16–18. Matt 6.22–23, Luke 11.34 [not Z]. Matt 12.35, Luke 6.45 [not Z]. In: om. M.

174r

C 113

C 114

160

Ո՛ Հայրդ ես սրբոց ի վեր քան զերկինս եւ Աստուած երկնաւորաց աւրէնքդ ես եթերականաց, | եւ աւդականաց ընթացք, երկնաւորաց պահապան, եւ երկեղ սանդարամետականաց։

174v

C 115

C 116 175r

Armenian Text of the Commentary

Ասէ ուրեմն Քրիստոսի քահանաագործող խորհրդոցն Պաւղոս, ունիմք մեք քահանայապետ անցեալ ընդ երկինս զՅիսուս զՈրդին Աստուածոյ։ եւ ինքն Քրիստոս աղաւթեաց ի վերա իւրոցն Հայր կամիմ զի ուր եսն եմ եւ սոքա ընդ իս լինիցին։ արդ եթե Քրիստոս անց ընդ երկինս եւ զսրբոցն իւրոցնa զանցանելն կամեցաւ, որոց այլ ոմանց ի վեր քան զերկինս եղելոցնb անուանի նա | Հայր եթե ոչ նոցա։ զորոc առաւելութեանն շնորհին կամեցեալ ցուցանել, առաքեալ դարձեալ գրէ համարձակ լուսաւորեսցէ Տէր զաչս սրտից ձերոց առ ի գիտել մեզ զինչ է յոյս կոչման նորա, եւ թե զինչ է ինքն յաւելու ասել։ զի յարոյց Աստուած զՔրիստոս ի մեռելոց եւ նստոյց ընդ աջմէ իւրմէ յերկնաւորսd ի վերա ամենայն իշխանութեան եւ պետութեան եւ զաւրութեան, եւ ամենայն անւան անւանելոյ։ եւ զնա զոր վերոյ նոցա նստոյց եդ գլուխ եկեղեցւոյ։ արդ զոր Պաւղոս գլուխ ասէ, աստուասաբանս Հայր դնէ։ եւ անդամք նորա եւ որդիք զեկեղեցի իւր նշանակէ զորս ի վեր քան զերկինս առ իւր հանգուցանել Քրիստոս կամեցաւ։ ասելով կամիմ զի ուր եսն եմ եւ սոքա ընդ իս իցեն, եւ զսոյն լայնութիւն եւ երկայնութիւն սիրոյ նորին զոր ինքեանք գիտէին հաստատուն եւ մեզ | աղաւթէին ուսանել հաւատով։ ապա ուրեմն անցեալ | ընդ երկինս գլուխն Քրիստոս եւ ի վեր քան զերկինս անդամքն իւր եւ մարմին պատկանեալք ի գլուխն որոց եւ Հայր է եւ անուանի։ իսկ Հայր` զի սերմամբ բանին ի ստորինս եկեղեցւոյ ծնաւ

a b c d

իւրոցն + իւրոց sic! եղելոցն above line. Read զորոց. յերկնաւորս + իք sic!

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

161

Oa youb are Father of the holy ones above the heavens, and God of the heavenly ones; you are the law of the ethereal ones | and path of the airy ones, guardian of the earthly ones and terror of those in hell.c

174v

a. O: Interrogative, C. b. You: + who: C. c. Those in Hell: sandarametakankʿ, as Philipp. 2.10.

So Paul, hierarch631 of Christ’s thoughts, says: “We have a high-priest who has passed into heaven, Jesus the Son of God.”632 And Christ himself prayed for his own: “Father, I wish that where I am, they too may be with me.”633 Now if Christ passed into heaven and wished that his holy ones might pass [there also], of which others above heaven is he named | Father unless of those to whom the Apostle wished to demonstrate the superiority of the grace of Christ?634 Furthermore, he boldly writes: “May the Lord illuminate the eyes of your hearts in order that you635 may know what is the hope of his calling.”636 And what that is he adds by saying: “For God himself637 raised Christ from the dead, and sat him at his right hand among the heavenly ones, above all authority and rulership and power and every name that is named. And the one whom he placed over them he set as head of the church.”638 Now whom Paul calls head, our theologian639 posits as Father; and he indicates his church as his limbs and sons,640 whom Christ wished to settle above heaven with himself, saying: “I wish that where I am, they too may be with me.” The same length and width of his love641 that they themselves knew [he made] secure, and | they prayed that we might learn through faith. So the head, Christ, | passed to heaven, and above the heavens his limbs and body became appropriate for the head, of whom he is Father. Now [he is named] Father, because by the seed of the word from the womb of the church down below

631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641

Hierarch: kʿahanayagorc, a calque on ierourgos. See Rom 15.16, describing Paul as ierourgounta. Heb 4.14 [not Z]. John 17.24 [not Z]. Of Christ: om. M. You: we, M, which is the text of the Armenian nt in Z. Eph 1.18 [not Z]. Himself: om. C. Eph 1.20–22 [not Z]. For John as “theologian,” cf. pp. 3, 115, 117, 156 in C. Limbs: Rom ch. 12, 1Cor. ch. 12. Sons: Heb 8.14, 12.7. Eph 3.18.

C 115

C 116 175r

162

C 117

175v C 118

Armenian Text of the Commentary

յարգանդէ զեկեղեցին անդրանկաց գրելոցն յերկինս որք աստ Հայր ունին զնա յուսով եւ անդր գործով։ այլ թե եւ որպէս սրբոցն ոգիքն առ նա են եւ ժողովին։ ինքն ի վախճան աղաւթիցս ցուցանէ, եւ առաքեալ մատուցեալ էք ի քաղաք Աստուածոյ կենդանւոյ Երուսաղէմ յերկինս, եւ յոգիս արդարոց կատարելոց, եւ զելք ոգւոյն յերկինս տեսին բազումք ի սրբոցն եւ գրեցին ըստ որում Անդոնն զիւրն եւ զԱմոնին։ նոցա է Հայր Քրիստոս եւ նոքա ի վեր քան զերկինս որք չարչարելի մարմնով | զանմարմին մարտն վանեցին, եւ առ Հայրն իւրեանց կէտ եդեալ փութացան։ Եւ Աստուած երկնաւորաց։ այսինքն զի արարիչ է հրեշտակաց, եւ միշտ լուսափայլութեամբ շնորհին կերակրիչ։ պահող զնոսա յանյեղլի անապականութիւնն նախախնամութեամբն եւ ի մշտնջենաւորութիւն բնութեանն։ զի այս ամենայն յարարչէն Աստուածոյ նոցա տնաւրինեցաւ, եւ տնաւրինի։ Աւրէնքդ ես եթերականաց եւ աւդականաց ընթացք։ Տես ինձ զմաքրութիւն մտացն եւ զկորովութիւն իմանալի բըբաց աստուածաբանիս, զի յերկիրս գոլով ոչ ի ստորնայնոցն ի վեր կոյսa ընդթանա, այլ ի վերուստ ի վայր գա։ այլ զի նախ մտեալ էր առ այն որ ի | վեր է քան զերկինս եւ զառաջին բանսն ընդ նմա խաւսեալ, եւ ապա անդի ի ներքին կողմանէ վարագուրին արտաքս զմիտս քարշէ, եւ ի խոնարհ կոյս ճանապարհ առնէ։ | եւ եկեալ ի Քրիստոսէ յորդիսն որոց Հայր է Քրիստոս եւ ի վեր են քան զերկինս, ի յերկինսն ի հրեշտակս

a կոյս above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

163

he begat the church of the first-born written in heaven,642 who have him here as Father in hope and there in deed. But how the souls of the holy ones are with him and gathered together, he himself indicates at the end of this prayer. And the Apostle says:643 “You have approached the city of the living God, Jerusalem in heaven, and the souls of the perfected righteous ones”644 And many of the saints saw the ascent of their souls645 to heaven and wrote [it down]; like Antony saw his own and that of Ammon.646 Their Father is Christ, and they are647 above heaven, who in the passible body | waged the incorporeal battle, and were zealous to aim for their Father. And God of the heavenly ones. That is, because he is creator of the angels and perpetual nourisher648 through the illumination of his grace. *He guards them through his providence of immutable incorruption and through his eternal nature;649 for all this was administered and is managed for them by their creator God. You are the law of the ethereal ones and path of the airy ones. See for me the purity of mind and the perspicacity of the spiritual eyes of our theologian.650 For despite being on earth, he does not run to things below, but comes down from above. First he entered to the one | who is above heaven and spoke his first words with him; and then from below he draws the mind out from the veil and makes his way in a humble direction. | Then he came to the sons by Christ, whose Father is Christ and who are above heaven, to heaven

642 643 644 645 646 647 648 649

650

Heb 12.23 [not Z]. Says: om. M. Heb 12.22 [not Z]. Souls: sing. M. Athanasius, Life of Antony, §60. Nersēs expands on this below, pp. 141–143 in C. Are: om. M. Nourisher, kerakričʿ: of God at Deut 32.18. He … nature: the immutable incorruption and the eternity of his nature guard them through his providence, M. Nersēs here is referring to the divine nature, not the incorruptibility of Christ’s body. For the influence in Armenia of Julian of Halicarnassus see Garitte, Narratio, 117–130, for the early period, and Garsoïan, L’ Eglise arménienne, 206 and 214; also Pétrossian, Commentaire, 234–235, for Gregory of Narek. For John as “theologian” see n. 10 to Nersēs’ Introduction.

C 117

175v C 118

164

C 119

176r

Armenian Text of the Commentary

որոց Աստուած է եւ ի խոնարհ են քան զնոսա անտի խոնարհի ի յեթերդ, այսինքն յարփիդ, զոր ոմանք հինգերորդ տարր ասացին յարտաքնոցն, եւ այլք մշտաշարժ եւ կնդաձեւ զերկիրս պարունակող, նմա ասէ եթերին աւրէնք ես դու, այսինքն նախախնամութեամբդ, զի միշտ շարժի եւ ոչ յեղեղի, եւ անյեղ շարժում զոր ոչ է այլ ումեք տեսանել, ուստի է նմա եթե ոչ ի սահմանադրութենէ աւրինացն Աստուածոյ որ զնոյն կառավարէ։ բայց զի բազմաւորական դնէ աւրէնքդ ես եթերականաց` յայտնի է, զի եթերն է որ ի ներքո ինքեան պարունակէ զամենայն զգալիսս։ քանզի եթերին պարունակելով զհուրն, հրոյն զաւդ, աւդոյն զջուր, ջրոյն զերկիր։ | վասն այնորիկ ասէ թէ կառավար ես աւրինաւք քո զամենայն տարերքս որ ի ներքո են նորա սահմանեաց,a այսինքն զերկիր իւրովքս ծնընդովք, եւ զջուր իւրովքն ղաւղակովք, եւ զաւդ իւրովքն թռչնովք, որոց ամենեցուն աւրէնք եւ կառավար էր կամք բարերարութեանն Աստուածոյ յիւրաքանչիւր էութիւնն։ | Եւ աւդականաց ընթացք։ Աւդս յետ հրեղէն երկնին է զոր եթեր անուանեաց։ քանզի երկու երկին ուսաք, մի անմարմին, եւ միւս զեթերդ, որ է անաւսր քան զմարմին եւ թանձր քան զանմարմինն։ եւ հրեշտակացն զանազանուռիւն դասուցն յանմարմինն երկինն անմարմնապէս է։ իսկ այս եթերս զի տարր է յայտ այնու է զի նիւթական աչաւք տեսանի։ քանզի ի պատառել աւդոյն երեւի զգալի աչացս, այլ յանմարմինսն զգալի աչք ոչ հպի բայց թե մարմնապէս ձեւանան։ արդ ասացեալ զայն իջանէ յաւդս որ յետ եթերին է ուր եւ լուսաւորք են հաստատեալ։ քանզի այս որ մեզ երկին երեւի, ոչ է երկինն զոր գիրք հաստատութիւն կոչեն, եւ արտաքինքն եթեր, այլ խտութիւն թանձրութեան աւդոյն։ եւ ի նմա են կառուցեալ լուսաւորքն եւ ընթանան,

a Read սահմանաց.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

165

and651 to the angels whose God he is and who are below them; thence he is humbled to the ether, that is, the light.652 Some of the outsiders have called this the fifth element, and others a perpetually moving and round form that contains this earth.653 To that he says: You are the law of the ether,654 that is, through your providence; for it continuously moves and does not change. Whence does it attain the unchanging movement, which cannot be seen elsewhere, save from the legislation of the laws of God which controls it? But because he posits [it as] numerous, you are the law of the ethereal ones,655—it is clear that the ether is the firmament that Moses named,656 and it contains within itself the fire, and the fire the air, and the air the water, and the water the earth657 |—he says: You are the law of the ethereal ones, that is, of the luminaries, because through you they have their courses and movements. And you, who are their legislator,658 when you wished you held back the sun from its course in the time of Joshua;659 and you made it go back in the time of Hezekiah.660 In this fashion you control through your laws the other elements that are below it. Air you made the course for birds; and water you gave as resting-place for aquatic661 [animals]; the earth as habitation for living beings; and hell662 as the station of demons. As | Satan said to God: “I 651 652

653

654 655

656 657 658 659 660 661 662

And: om. M. Light: arpʿi, not in the Armenian Bible, often renders ether. Basil, Hex. viii 7, describing birds, refers to the “upper” and “lower” ethers, etʿer. For ether as the “fifth element” see Nersēs, Commentary on Proverbs, viii 30; Anania of Širak rejected that concept; see Thomson, Saint Basil, 37. The angels’ realm is the fiery sphere according to Eznik, § 114; and Basil, Hexaemeron, ii 5, notes that they dwell in light. Outsiders: artakʿinkʿ, a standard term for pagans, especially philosophers, e.g. David, Definitions, §14; see also below, p. 139 in C. Movsēs Xorenacʿi, History, i 3, contrasts the fables of the artakʿinkʿ with the Christian scriptures. For the spheres surrounding the earth see the references in the Index of Topics in Thomson, Saint Basil, s.v. Spheres. Etʿer, not ethereal ones. From here: C, 118 line 19 = M, f. 175v line 14, to 120 line 1 = M, f. 176v line 4, the texts of C and M diverge. What follows is a translation of text of C; for a translation of the text in M see below, p. 207. Gen 1.7. Earth: hoł, lit. dust, soil. For the concentric spheres see Thomson, Saint Basil, 44, 47. Legislator: awrinadir; the cognate awrēnsdir is used of God in Exod 24.12, Jas 4.12. Josh 10.12–13. 4Kgdms 20.10–11. Aquatic: lit. swimming. For descriptions of the various animals see Basil, Hexaemeron. Hell: sandarametkʿ; see the lemma on p. 114 above. For hell as the habitat of demons see Lampe, s.v. daimōn, b 4. For the ruler of the underworld see Ełišē, Homilies, 297–299, and Armenian parallels in Thomson’s translation, ibid, 97–100.

C 119

176v

166

176v

C 121

Armenian Text of the Commentary

ըստ որում ասէ աւդականաց ընթացք։ քանզի ո՞ այլ հոլովէ զարեգակն եթե ոչ նախախնամութիւնն Աստուածոյ։ կամ ո՞ կառավարէ զպարս աստեղացն, եթե ոչ նորա կամքն։ ո՞ զլուսին նիւթիւ ժամանակաց սահման հաստատեաց որպէս ասէ մարգարէն եթե ոչ կարգաւորիչն արարածոցս ամենայնի նա է արարիչ սակս որոյ եւ նախախնամիչ։ երկնաւորաց պահապան, երկիւղ սանդարամետականաց։ Սանդարամետ իմանալի է զերկիրս եւ զսորին ալսն եւ զստորինս ուր եւ դեւք են եւ շրջին։ ըստ որում | ասաց Սատանա ցԱստուած յածեալ ընդ երկիր եւ շրջեալ ի ներքո երկնից եկեալ կամ։ արդ նա նոյն ինքն Աստուած որ զերկնաւոր հրեշտակսն սիրոյն առատութեամբ պահէ եւ նախանմամէ, լուսաւորէ եւ կերակրէ։ Ձկտեցուցանէ զիւրն իմանալի զաւրութիւնն եւ ի սոցա գիտութիւնն այսինքն ի դիւացն, ոչ քաղցրութեամբ այլ երկիւղիւ եւ սաստիւ որպէս զի պանդուխտ եղելոցսa ի մէջ ինքեանց մարդկան ազգի, ըստ անհաշտ թշնամութեան մի ինչ անիրաւութեամբ դժրիչ լինիցին։ եւ զայս է ուսանել ի Յոբա զի զայնքան թոյնս դառնութեան չարին խնամքն Աստուածոյ եւ երկիւղն ի նմանէ պարուրէր, եւ չիք նոցա բռնութիւն ի վերա մարդկան։ բայց թե կամաւ ոք զնոյն ախորժէ, ըստ այնմb որում պատրաստ էք զանձինս ձեր ծառայս ի հնազանդութեան ծառայէք որում հնազանդիքն։ եւ զայս առնէ երկիւղն Աստուածոյ որ է ի վերա նոցա։ ասէ զսոյն եւ Դաւիթ ի բազում տեղիս իբրեւ զայն որոտաց Տէր յերկնից եւ բարձրեալն ետ | զձայն իւր ի կարկուտ եւ ի կայծակունս հուր։ տեսանես թե զոր սաստկութիւն չարութեան նոցա երկիւղնc Աստուածոյ շիջուցանէ։ զի թե ոչ այնու արգելեալ փակէին վաղվաղակի զյիշատակ մարդկան յերկրէ բառնաին ըստd անյագն ատելութեան։

a b c d

եղելոցոյցս։ եղելոցս corr. այնմ։ ն above line. երկիւղն։ ւ above line. ըստ։ ը above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

167

have come after travelling through the earth and going about below heaven.”663 He said: You are their terror, and thereby you subdue them from their envy for mankind. He said: Guardian of the heavenly ones, because he who is guardian of the heavenly angels through divine providence also | through knowledge cares for and nourishes [them].664 He extends his spiritual power even *to the knowledge of the demons665 who are in hell,666 not gently but in terror and violently, so that in their implacable hatred they may not be illegally deceivers of the race of mankind which became a stranger among them. This one may learn from Job, because the providence of God and fear of him enclosed him from so much poison of cruel evil. And they have no hold over mankind, unless anyone willingly desire it, in accordance with: “To whom you are prepared [to give] yourselves in obedience667 as servants, you are servants to whom you obey.”668 And the terror of God669 which was upon them does this. David also says the same in many places, as for example: “God thundered from heaven, and the one on high gave forth | his voice, hail and coals of fire.”670 Do you see that the terror of God quenches671 the ferocity of their wickedness? For if they had not been prevented by that and held back, they would have rapidly removed the memory of mankind from the earth in their insatiable hatred.

663 664 665 666 667 668 669 670 671

Job 1.6. Here ends the divergence between the texts of C and M; see n. 655 above. To … demons: to their knowledge, that is, of the demons, M. Who are in hell: om. M. In obedience: i hnazandutʿiwn, C = Z; i hnazandutʿean, M. Rom 6.16 [C = Z]. Of God: his, C. Ps 17.14 = Z. Quenches, ziǰucʿanē: extinguishes, šiǰucʿanē, M.

C 120

C 121

168

Armenian Text of the Commentary Ընկալ զքոոյ Յոհանու հոգիս, թերեւս արժանի եղելո ի քէն.

177r

C 122

Ո՛վ ամենամաքուրն անձին եւ քաղցրութեամբն առ քաղցրութիւնն իւր բարբառողին։ այլ մեզ ո՞ տա զայս բանիցս մարմնո զհոգին, այսինքն շարժող եւ ներգործիչ այսինքն զսէրն եւ զփափագն որ յառաջ բերէր զասացեալս։ քոոյ ասէ Յոհանու, յայտ է թե սիրեցեալ քո աշակերտի, զոր քո սիրելութեան անւամբ բարգաւաճեցեր զնորա հոգին այժմ ի քեզ առ եւ խառնեայ զսէրն ընդ սէրդ ի պատշաճս. | թերեւս արժանի եղելո առ ի քէն։ եթե ոչ նա` ո՞ այլ ոք։ բայց ի ներքոյ մարդկաինս մնա սահմանի գիտելով ոչ զայլ ոք ի գործոցa արդարացեալ բայց միայն զՅիսուս եւ զմեզ նորա շնորհաւքն։ ըստ որում գրէր ի թուղթն, եթե ասեմք մեղս չունել, սուտ եմք եւ ճշմարտութիւն ի մեզ ոչ գո։ արդ ըստ իմ գործոցս ասէ թերի եմ ի կարծիս քո ընդունելութեանդ զի ծառա անպիտան եմ յետ ամենայնին։ իսկ ըստ քո շնորհացդb արժանի համարձակ։

§113.

C 123

177v

Ո՛ եւ զիս պահեցեր մինչեւ ի ժամս յայս անմերձ ի խառնակութենէ կանանց։

Տես զաղաւթիցս կարգն։ նախ զոր հասարակաց աշխարհի արար Քրիստոս շնորհս գոհութեամբն եւ աւրհնեաց։ եւ ապա յանձն իւր դարձաւ զիւրն առաքինութիւն զամենայն նմա վերագրէ, եւ նորին զաւրութեանն | եւ ոչ իւր, ըստ այնմ ո՛չ ես այլ շնորհքն Աստուածոյ որ ընդ իս։ այսպէս եւ սա դու ասէ պահեցեր մինչեւ ցայժմ ի շարժմանէ ցանկութեան եւ ոչ իմս մարդկ|աին միտք որ հաստատեալ է ի խնամս չարին։ այլ քո զաւրութիւն

a գործովք: ի գործոց corr. b շնորհաւդ?։ շնորհացդ corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

169

Receive the soul of your John, perhaps being worthy of you. O672 most pure soul, and sweetly addressing its sweetness! But who will give us the soul of the body of these words, that is, their mover and activator,673 namely, the love and desire which produced these sayings? He says: Of your John; clearly, of your beloved disciple,674 whom you made illustrious through the title of your love. Take now his675 soul to yourself, and mingle his love with your love at this appropriate time.676 | Perhaps being worthy of you; and if not him, who else? But down below he remains in this human condition, knowing no one else was justified by works save only Jesus, and us by his grace,677 according to what he wrote in his epistle:678 “If we say we have no sin, we lie, and the truth is not in us.”679 So according to my works,680 he says, in my opinion I lack your acceptance, because I am the least worthy servant of all; but in accordance with your grace, worthy and681 emboldened.

177r

C 122

§ 113 [8]. Oa youb kept me until this time untouched by intercourse with women. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

See the order of this prayer. First he682 blessed with thanks the grace which Christ gave to everyone in the world; and then turning to his own person, he attributes all his own virtue to the power of the same | and not to his own, in accordance with the saying: “Not I, but the grace of God which is with me.”683 In similar fashion684 he too said: You kept [me] until this time from the impulse of desire, and not my own human | mind which is set in attention to evil.685 But

672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685

O: interrogative, C; exclamatory, M. Mover, šaržičʿ; activator, nergorcičʿ: the soul moves the body, see p. 93 in C. For Nersēsʿ explanation of why John was called “beloved,” see above, pp. 5–6 in C. His: zoroy, C; znora, M. Time: om. M. Gal 2.16–17. Epistle: pl. C. 1John 1.8 [not Z]. Works: sing. C. And: om. M. He: + ew, also, M. 1Cor 15.10 [not Z]. In similar fashion, soynpēs: in this fashion, ayspēs, M. In attention to evil, i xnams čʿarin: or perhaps, in the care of the evil one.

C 123

177v

170

Armenian Text of the Commentary

խառնեալ ընդ սա ետ ի չարէն հրաժարել եւ զբարին ընդգրկել։a այսինքն զհրեշտական կուսութիւնն։ Ոʿ եւ զհայելն ինձ ընդ կին մարդ ծանր գրեցեր։

C 124

Թեպետ եւ զաւետարանին գրեալսն ասէ եւ զաւրէնս, բայց տիրապէս իմանալի է զիւր մտացն մաքրութեան կատարելութիւն, որ ոչ թե ի խառնակութենէ պահեցաւ մարմնո այլ եւ ի մտաց։ քանզի ներքին մարդոյս ասէ ծանր եւ աւելորդ եղեւ հայելն ի կին ցանկութեամբ։b արդ զառաջինն ուղղեցին բազումք, բայց երկրորդ սահմանս սակաւուց մանաւանդ թե եւ | ոչ ումեք բաց ի նմանէ եղեւ հասանելի, զի զմարմին կարացին սուրբքն անշաղախ պահել, սակայն զմիտս ի խորհրդոց ոչ ոք ետ զանձնէ իւր տարացոյց որպէս զսա։ Ո՛ յառժամանակեայ կենացս փրկեցեր զիս եւ ի մշտնջենաւորդ առաջնորդեցեր։

178r

Դու ասէ փրկեցեր եւ ոչ իմ ջանն, ոչ միայն յամուսնութեանն պատաղմանց, այլ եւ յամենայն զգաարանացս հեշտութենէ որք սովոր են ընդ առժամանակեա կեանս թաւաղել։ ոմն հաելով, այլ ոմն լսելով, այլ խաւսելով, եւ ձեռն գործով։c յայսցանէ ասէ փրկեցեր զիս ի զգալի մարմինս զիմանալիս հոգի անհարւած պահեցեր ի զգաարանացս նետից։ եւ ի մշտնջենաւորսդ առաջնորդեց|եր, ընդ հետս քո հետեւել գործովք, եւ միշտ առ քեզ լինել իմացականս մտովք։

a ընդգրկել։ զ, կ above line. b ցանկութեամբ։ ցանկ above line. c ձեռն գործով։ read ձեռնագործելով.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

171

your power mixed with this, allowed [me] to separate from evil and embrace the good, that is, angelic virginity.686 Oa youb made me reckonc it hard to look at a woman.d a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. For this sense of the verb grel see the nbhl, s.v. d. Woman: kin, C; kin mard, M.

Although he mentions687 the writings of the gospel and the law,688 yet in fact he intends the perfection of the purity of his mind. He was kept from intercourse not only of the body, but also of the mind, because he says to look on a woman with desire was hard for the inner man and excessive. Now many have observed the former, but the second rule [was] for a few, especially as | it was unattainable for anyone except himself; since the saints689 could keep the body uncontaminated, but [in keeping] the mind from thoughts no one gave himself as an example like him.

C 124

Oa youb saved me from this temporary life, and led me to thec eternal [life]. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C. c. The, C: your, M.

You saved, he says, and not my own effort, not only from the entanglements of marriage but also from all pleasure of the senses which are accustomed to wallow in this temporary life: one by looking, another by listening, others690 by speaking and acting. From these, he says, you saved me; that is,691 in this tangible body you preserved my spiritual soul unaffected by the arrows692 of the senses; and you led me to eternal [life], | to follow you in deeds and to be with you always in my spiritual mind. |

686 687 688 689 690 691 692

For virgins as “angelic,” see Lampe, s.v. aggelos, O. For John as a “bodily angel,” see below, p. 129 in C. Here Nersēs omits the section in the Greek text that describes John’s being dissuaded from marriage three times; for the passage see Junod-Kaestli, 576–578. Law [not “of the law”]: pl. M. For the gospel and law see p. 113 in C. The saints: they, C. Others: sing. M. That is, om. M. Eph 6.16.

178r C 125

172 C 125

Armenian Text of the Commentary Ո՛ ի մարմնաւոր աղտեղութենէ որոշեցեր զիս։

Ախտ է մարմնո ամենայն կիրք որ արտաքո է բնութեանս ցանկութիւնք ոչ թե զառ գիջութիւն ասեմ միայն, այլ եւ զաչաւք հեշտանալն մարմնոյս, եւ զականջիվք մեղկելն, եւ զբանիւն ստորաքարշելն, եւ ամենայն որ շնչով կամ մարմնովս գործ կամ խորհուրդ ներգործի աղտեղութիւն ասի։ իսկ անաղտ է ի մարդս իմացականին ըստ բնութեանն շարժումն եւ նորա սնունդ եւ կերակուր սէրն եւ գիտութիւն Աստուածոյ է եւ ասի։ արդ ասէ ի զգաարանացս արտաքս որոշեցեր զմիտսa եւ ի սոցա հեշտութեամբն վշտանալո։ միշտ առ քեզ պահեցեր որով եւ զգաարանացս տիրեցի, եւ զսոսա ի նոյն շաւեղ անախտութեան դաստիարակեցի։ C 126

178v

Ո՛ ի դառն մահուանէն զերծուցեր զիս եւ ի քեզ միայն հաստատեցեր։ Մահ է տգիտութեամբ մեղանչելն եւ առանց խղճի մտաց ըստ փոքու եւ մեծի։ մահու չափ մեղք գիտութեամբ մեղանչելն եւ ոչ կարել ի հեշտութենէն յաղթութեամբ խղճի մտացն զերծանել մեղք է, առաքինոյն ընթացիցն կասել, եւ իւիք գթել ըստ տկարութեան մարմնոյս եւ դարձեալ զղջանալ։ Արդ զի ասէ ի մահուանէ տգիտութեանն | զերծուցեր, եւ յորժամ զերծուցեր եւ զքեզ ծանեայ, ոչ կամեցա յայլ ինչ հաստատել որպէս զայլս ի մարկանէ որք յետ գիտելոյս զՔրիստոս եւ այնպէս դարձեալք ի ցանկութիւն իրաց աշխարհիս։ այլ ես զերծեալ միայն ի քեզ պնդեցա, ոչ ի փառս, ոչ ի սէր ընտանեաց, ոչ յիշխանութիւնս բազմաց որ

a զմիշտս։ զմիտս corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

173

Oa youb separated me from bodily contamination. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Passion [is] of the body, all conditions which are outside our693 nature, [namely] desires. I do not mean only what pertains to pollution,694 but also pleasing the body through the eyes and being voluptuous with the ears and being vile in word. And everything that by my spirit695 and body is done, deed or thought, is called contamination.696 Now in man697 the natural impulse of the intellectual is pure;698 and its growth and nourishment are the love and knowledge of God, and so called. But, he says, you separated my mind from my senses and from being afflicted by their pleasure, and you always kept me with you; whereby I both dominated my senses, and instructed them on the same path of impassibility.699 |

C 126

Oa youb rescued me from a bitter death, and established [me] solely on you. a. O: interrogative, C. b. You: + who, C.

Death is sinning in ignorance and without compunction, little or great. Sin as far as death is700 sinning with knowledge, and being unable to escape from pleasure by the conquest of compunction. Sin is to diverge from the course of the virtuous one, and in some way to stumble701 in accordance with the weakness of the702 flesh and again repent. Now he said: You rescued me from a death of ignorance; | and when you rescued [me] and I recognized you, I did not wish to be established on anything else like the rest of mankind, who after knowing Christ in that way turned703 to desire for the things of this world. But I, on being rescued, was made firm solely on you and not on glory, not on love of

693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703

Our: om. C. Pollution: giĵutʿiwn, e.g. 2Cor 12.21. Spirit: šunčʿ; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Contamination, ałtełutʿiwn, M: azatutʿiwn, freedom, C. In man: om. C. Pure, anałt, M: unfree, anazat, C. Intellectual [faculty]: imacʿakan; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. For man’s freewill see p. 127 just below. Impassibility, anaxtutʿiwn, rendering the Greek apatheia. Is: om. M. Jas 2.10. The: this, -s, M. Turned, C: we turned, M.

178v

174 C 127

Armenian Text of the Commentary

սովոր է զմաքուր ոգիսն գրաւել։ | զիս ասէ ի քեզ պնդեցեր, եւ զկամս եւ զսէր հանեալ յամենայնէ միայն ի քեզ ուսուցեր հաստատութեամբ բեւեռել։ Ո՛ զծածուկ ախտս հոգւոյ իմոյ սանձեցեր, եւ զյայտնի գործս նորա խափանեցեր.

C 128 179r

Ախտ ծածուկ է հոգւոյ խորհրդոցն կիրք, եւ յայնտի գործ մարմնով զխորհրդոցնa կամսն ի գլուխ աւարտել։ Յիս ասէ զերկոսեանսն հանջեցեր, զի հոգիս ի խորհրդոց չարաց սրբեցաւ եւ մարմինս յանկոսնելի գործոց։ Բայց տես զի սանձեցեր ասէ` եւ ոչ խափանեցեր զխորհուրդն, զի խափան մարմնոյս գործոյ տիրէ եւ ոչ անմարմնոյն եւ մշտաշարժի. եւ մշտաշաժ հոգիս անձնիշխան է զոր կամի եւ խորհի։ Արդ ոչ եթե զանձնիշխանութիւնն եբարձ ի նմանէ առ ի յոչ գիտել զչարն, այլ սանձեաց զխորհուրդ | եւ դժուարաշարժ առ ի նոյնն ար|ար` որպէս եւ զհրեշտակ։ Ո՛ նեղեցեր եւ հալածեցեր զխռովարարն որ յիս։ Խռովարար ի մեզ է անասնեղէն շունչ։ քանզի յերից եմք հաստատեալ անճառ խառնմամբ, յոգւո բանականէ, եւ յանբան շնչո, եւ ի զգալի մարմնո։ եւ շնչոյս է զինեալ հակառակb աւրինաց մտացս եւ գերեալ զնա յաւրէնսն մեղաց։ այսինքն սմա որ ընդ զգաարանս է խառնեալ։ զի այլ է

a զխորհրդոց bis. b հակառակ bis.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

175

family, not on authority over many, which is accustomed to seize pure souls. | He says: You made [me] firm on you; and stripping off the wish and love for everything [else], you taught me to be securely704 nailed solely on you.

C 127

Oa youb bridled the hidden passions of my soul, and restrained its open deeds. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

The hidden passion of a soul705 is the state of its thoughts. And an open deed is to bring to accomplishment in the body the desires of the thoughts. In me, he says, you suspended both, because you purified my soul706 from evil thoughts and my body from blameworthy deeds. But see that he says: You bridled, and not: You restrained my thoughts;707 because restraint controls the deeds of this body and not those of the incorporeal and ever-moving [soul].708 And this evermoving soul has freewill [to do] what it wishes and plans.709 So he did not remove freewill from him so that he would not know710 evil, but he bridled his thought | and rendered it slow711 to the same, | like the angels.712 Oa youb afflicted and expelled the disorderly within me. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

The disorderly that is in us is the animal spirit.713 For we are composed of three [parts] in an ineffable mixture: from a rational soul and an irrational spirit and a tangible body.714 And the spirit fights against the law of our mind, and imprisons it in the laws of sin; that is, the one that is mingled with the senses. 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714

Securely: hastatutʿeamb, from the same stem as the verb established in the lemma. Nailed: cf. Ps 118.120. A soul: souls, C. You purified my soul: my soul was purified, M. Thoughts: sing, M. The soul, hogi, is ever-moving and self-moving, mštašarž, inkʿnašarž, and what is evermoving is immortal; see David, Definitions, §13. Freewill, anjnišxanutʿiwn: this is the main theme of Eznik’s treatise, often misleading entitled “Against the Sects” or “On God.” Know, gitel: contemplate, ditel, C. Slow, džuarašarž: lit. slow to move. The angels: an angel, M. Animal spirit: anasnełēns šunčʿ. For šunčʿ see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Rational soul, irrational spirit, tangible body: hogi banakan, anban šunčʿ, zgali marmin.

C 128 179r

176

C 129

Armenian Text of the Commentary

զգաարանացս հեշտութիւն եւ այլ իմացականիս։ եւ մանաւանդ եւ հակառակք են միմեանց, զի զգաարանս հեշտանա, եւ միտքն խղճմտութեամբն տրտմի։ արդ զայս խռովարարս որ զիմանալիս տրտմեցուցանէ, յայտ է եթեa զգալի շունչս նեղեցերb քո զաւրութեամբդ եւ հալածեցեր։ այսինքն մարզեցեր եւ յիմանալի մտացն | հաւանութիւն նուաճեցեր։ Ո՛ անբիծ զճանապարհն իմ որ առ քեզ հաստատեցեր։

179v

C 130

Յորժամ զմիտքն ի Յիսուս հաստատեաց, եւ զշունչն նովաւ սանձահարեաց եւ զգաարանսն ի ներքո մտացն դաստիարակեաց, ո՞ր բիծ նմա ի ճանապարհ կենցաղոյս կարէր տիրել մարմնաւոր հրեշտակին։ զի բծաւոր լինիմք ի սոցա ընդդէմ միմեանց զինելոյն, որպէս ասէ առաքեալ։ կամք առաջի կա ինձ եւ առնել զբարին ոչ։ արդ յորժամ կամաց մտացն շունչն, եւ շնչոյն մար|մինն հետեւի, եւ միտքն սոքաւք ի բաց դարձեալ յաշխարհէս ի մի եղինութիւն Աստուածոյ խառնի, անբիծ եւ արդար գնան զառ նա ճանապարհն որպէս գնաց սա եւ խոստովանի։ Ո՛ առանց սայթաքելո | պահեցեր զշաւիղս իմ որ ի քեզ։ Ո՛վ անհասութեանս եւ անմարմնապէս զմարմին կառավարութեանս։ զի ոչ ասէ իւիք թողեր զիս շեղլով ի ճանապարհ կենցաղոյս ընդ աշխարհս թաւալեալ։ այս ուղղեցաւ արդարեւ ի Քրիստոսի շնորհացն որում եւ վերադրէ զամենայնն։ սակայն ոչ ինչ նուազ եւ յիւրն անձնիշխան կամացն անախտութենէ։ քանզի որչափ եւ բանամք զբերանս, այնչափ եւ ձգեմք զհոգին։ եւ չիք առ Աստուած աչառանքc տեսանել երբէք։

a թե։ եթե corr. b նեղեացեր: նեղեցեր corr. c Read աչառանաւք.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

177

For one thing is the pleasure of the senses, and another that of the intellect,715 especially as they are opposed to each other; because sense enjoys pleasure and the mind through its716 compunction is grieved. So this disorderly that grieves the intellect is clearly the sensible717 spirit [which] you afflicted and expelled through your power; that is, you disciplined and subjected it into assent to the intelligent mind. |

C 129

Oa youb confirmed my path to you unsullied. a. O: Interrogative, C. b. You: who, C.

When he confirmed his mind on Jesus and through him bridled his spirit, he also disciplined the senses in subjection to the mind. What impurity in the path of this life could control that bodily angel,718 for we become sullied when they oppose each other? As the apostle says: “The will is present to me, but not the doing of good.”719 So when the spirit follows the will of the mind, and the body that of the spirit, | through them the mind turns away from this world and is mingled with the one being720 of God, unsullied and righteous it goes on the path to him, as he [John] went and confessed. Oa youb preserved without stumbling | my way to you. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

O the incomprehensibility and incorporeal guidance of the body! For he does not say: You let me deviate in some way from the path721 of this life in passing through the world. But he was truly set upright by the grace of Christ, to whom he attributes everything. But [he was] in no way diminished even by the impassibility of his own autonomous will, because as much as we open our mouths, that much we also draw in the [holy] Spirit, and with God there is never any looking with partiality.

715 716 717 718 719 720 721

Intellect, imacʿakan: Nersēs seems to equate this with mind, mitkʿ. Its: om. C. Sensible: zgali, i.e. capable of sensation, a different nuance from tangible of the body. John is an angel because of his virginity; see p. 123 in C above. For this idea see in general Sfameni Gasparro. For the virginity of angels see references in Lampe, s.v. aggelos. Rom 7.18 [not Z]. Being, ełinutʿiwn: for the vocabulary see the Theological Terminology. Path: čanaparh, but “way, šawił,” in the lemma. The previous lemma has čanaparh.

179v

C 130

178

Armenian Text of the Commentary Ո՛ աներկմիտ ետուր զհաւատս իմ ի քեզ։

C 131

Հաւատն յիմացականին է ներգործութիւն եւ նմա զի չէ ազատ ի մարմնոյս կրից եւ կամաց իմանալիa գիտութւն յաստուածութեանն։ բազում անգամ տարակոյս եւ երկմտութիւն տիրէ, զի ասէ յայս կրիցս սուրբ արարեր։ զի որպէս ոք | առաջի զգալի աչաց ունի զլոյս արեգականն եւ ոչ երկմտէ այնպէս եւ ես առաջի հաւատոյս աչաց ունելով եւ տեսանելով զքեզ եւ զոր առ քեզ իմանալիb փառացդ վայելչութիւն բնաւ ոչ ի կարծիս երկմտութեան վարեցա։ Ո՛ զսուրբ գիտութիւն որ ի քեզ սահմանեցեր ինձ։

180r

C 132

Միտքս յիմացական է, եւ ան|յագ է յիմացութիւնն, սմա այլք այլ ինչ տան կերակուր, այսինքն զաշխարհիս իմաստութիւն եւ զկենցաղոյս խելամտութիւն եւ հանճառ, որ ոչ է սուրբ եւ ոչ ասի։ իսկ ճշմարիտքն ուղղեն զնա ի բնական ներգործութիւն եւ ի սուրբն, այսինքն ի գիտութիւնն Աստուածոյ եւ ի նորա ուսմանն հաւատարիմc գիտութիեանս ասէ սահման եւ նպատակ առաջի ոչ այլ ինչ եդեր, քան զառ քեզ միշտ հպելն եւ թեպետ եւ եմ յաշխարհի բնաւ ոչ ետուր | ի ներքո սորա զմիտս սահմանել, այլ առ քեզ եւ առ քո գիտութիւնդ սահմանեցեր սմա միշտ լինել։ զայս ուսաք հրեշտակաց կարգ եւ աւրէնք առ աստուածութիւնն զոր սա զանձնէ պատմէ, եւ անմարմին ի մարմնաւորացս միջի մարմնով փայլակէ։ այլ մի ոք ասասցէ թե յԱստուածոյ միայն էր ամենայն որում եւ տա եւ դիւրին էր Աստուածոյ այսպէս զայս ուղղել։ քանզի այս յանդգնութիւն է եւ անձնիշխանականիս ուրացութիւն։ այլ ինքն զինքն կամաւք եւ յաւժարութեամբ ի ծայրագոյն մաքրութիւն վերածեաց եւ ծայրագոյն

a յմալի։ read իմանալի. b յիմանալի։ իմանալի corr. c հաւատարիմ: read հաւատ իմ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

179

Oa youb rendered my faith in you undoubting. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

The faith of the intellectual [faculty] is activity. And on him who722 is not free from the condition and will of the body, spiritual723 knowledge of the Godhead often produces uncertainty and doubt. From this condition, he says, you purified me. For just as someone | who724 has before his tangible eyes the light of the sun does not doubt, so too, having and seeing you and the splendour of the spiritual glory in you before the eyes of my faith, I have not been at all entangled in thoughts of doubt.

C 131

Oa youb defined for me the pure knowledge that [pertains] to you. a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Our mind is intellectual and | its understanding is insatiable. To it others give different nourishment, that is, the wisdom of this world and the cleverness and talent pertaining to this life, which is not pure or so called. But the true ones direct it to its725 natural activity and what is pure, that is, to the knowledge of God and to faith in his teaching.726 As the definition and goal of my knowledge, he says, you set before me nothing other than always to approach you. And although I am in the world, you did not at all permit | me727 to set my mind below this, but you decreed728 it should always be directed towards you and to knowledge of you. This we learned [as] the order729 of the angels and the law pertaining to divinity, which he declares about himself; and [like] an incorporeal one he shines out bodily among the corporeal ones. But let no one say that from God alone was everything to whomever he gives it, and it would have been easy for God in the same730 fashion to set this one also731 aright. For this is insolence and denial of our freewill. But he [John] raised himself willingly and zealously to the pinnacle of purity, and received the 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731

Who: because, M. Intellectual, imacʿakan: Nersēs distinguishes this from imanali, “spiritual;” both adjectives derive from the same stem imanal, “to understand.” See the Theological Terminology. Who: om. M. Its, -n: om. M. Faith, my [next sentence]: hawat. Im, C: hawatarim, faithful, M! Me: om. M. Defined, set, decreed: these all render the same verb sahmanel. Order: karg, or “rank.” The same: this, M. Also: om. M. Nersēs refers to John.

180r

C 132

180

C 133

180v

Armenian Text of the Commentary

շնորհին եղեւ ընդունակ։ զի թե Քրիստոսի կամս բնականս խոստովանիմք եւ ոչ մեղանչեմք, ո՞րչափ եւս առաւել Յոհանու։ սակայն որպէս Քրիստոս զիւրն հետեւեցոյց աստուածեղէն կամացն եւ լուսով աստուածութեանն եւ զխաւար բնութեանս հալածեաց։ այսպէս | եւ սա ի նա յեցեալ պնդեցաւ իւր կամաւք եւ առեալ զլոյս զաւրութիւնa հոգւոյն յառաջնորդին հետեւելո կամովք ոչ յետ դարձաւ։ սակայն Քրիստոսին բնու|թեամբ էր ընդ աստուածութիւնն խառնումն եւ անճառ միութիւն եւ անբաժին, իսկ սորայն հետեւաբար ընդ անձնիշխան յաւժարութեանն։ Ո՛ գործոց իւրաքանչիւր արժանեաց վարձս հատուցեր։

C 134

Տեսանես զկանխաւ ասացելոցդ հաստատութիւն ի բանիդ յաջորդէս։ քանզի այսու բժշկէ զկարծիս խորհողացն թե ի Քրիստոսէ միայն ուղղեցաւ այս ի նա եւ ոչ յիւր կամացն նպաստ լինելո։ զի թե Քրիստոսի միայն էր սորա չէր գործն, եւ թե չէր գործն իւր եւ ոչ վարձու սպասէր։ այլ պարտ է իմանալ թե ընդ նիւթ մերոց կամացս աստուածեղէն | զաւրութիւնն խառնի, եւ ի ձեռն նորա եւ մեր փրկութիւնն տնաւրինի։ իսկ սա այժմ զամենայնն ետ Քրիստոսի, թե դու եւ զճանապարհս ուղղեցեր եւ ի պարկեշտութիւն զաւրացուցէր եւ զմիտս ի քեզ պնդեցեր, խոնարհութեամբ զիջանելով եւ զիւր կամսն ոչ բնաւ յիշելով առաջի նորա որ զամենայնն տեսանէ։ եւ ապա զի մի զայս լուեալ կարծեսցուք թե որպէս զանբան նիւթ զարդարեաց զնա Քրիստոս այսպիսի արաքինութեամբք։ յաւելու թե գործոց իւրաքանչիւր ըստ արժանեաց վարձս հատուցեր։ այսինքն թե ըստ իմ կամացս յաւժարութեան եւ մարմնոյս ճգնութեան զայս վարձս զմաքրութիւնս ինձ հատուցեր այժմուս։ եւ խոստացեալ ես տալ զպտուղ սորին զհանդերձեալ կենացդ փառսն եւ զուրախութիւն։

a Read զաւրութեան.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

181

supreme grace. For if we confess the will of Christ as natural732 and do not sin, how much the more for John! However, just as Christ made his own will follow the divine one, and through the light of his divinity733 expelled the darkness of our nature, in the same fashion | this one too, relying on the same,734 was made firm through his own will. And receiving the light of the power of the Spirit, he willingly followed the leader735 and did not turn back. However, in the nature of Christ | there was mingling with the divinity and ineffable and indivisible union;736 whereas his *love [was] through conjunction737 with Christ, and not unity by nature.738

C 133

180v

Oa [you] whob rewarded the deeds of each worthy one. a. O: Interrogative, C. b. Who: om. M.

Do you see the confirmation of the earlier sayings by this next remark?739 For by this he cures the suspicions of those who thought that by Christ alone this was corrected for him, and not by being assisted by his own will. For if it was Christ’s alone, it was not his own act, and if it were not his own act, he would not have expected a reward. But it is necessary to understand that with the element740 of our own will the divine | power is mingled, and through his and ours salvation is effected. He now attributed everything to Christ: “You directed my path and strengthened [me] to chastity and bound my mind to you,” humbly submitting and not at all recalling his own will before the one who sees everything.741 So lest on hearing this we suppose that Christ adorned him with such virtues like irrational matter, he adds: You rewarded appropriately742 the deeds of each one, that is, in accordance with the eagerness of my will and the austerity of my body, you now rewarded me for my purity; and you promised to give as fruit for this the glory and joy of the future life. 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741

742

The will, as natural: the natural will, M. Divinity: + also, M. The same: that, M. Leader, aṙaǰnord: e.g. Acts 5.31, of Christ. For the expressions see the Introduction, s.v. Theological Terminology. Conjunction, yarakcʿutʿiwn: see p. 75 in C, n. 391 above, and the Theological Terminology. Love … nature: consequently his [was] through autonomous willingness, M. Cf. Matt 16.27, Rom 2.16. Element, niwtʿ, or “matter” [as in the next paragraph]. See the Theological Terminology. Who sees everything: or zamenayn tesanē, e.g. Job 28.10; cf, Lampe, s.v. pantepoptēs. Movsēs Xorenacʿi, History, iii 24, refers to the all-seeing, amenates, eye of God; but that word is not found in the Armenian Bible. Appropriately, ĕst aržaneacʿ; but the lemma reads aržaneacʿ.

C 134

182 181r C 135

Armenian Text of the Commentary Ո՛ եդիր յոգւոջ իմում մի ինչ ստացւած պատւական քան || զքեզ համարել։

Երանի է քեզ ո՛վ աստուածազգեաց եւ քումդ հոգւո, զի տիրապէս զպատւականն ընտրեցեր եւ սիրեցեր եւ ոչ զկարծեւքն որոց անմաքուրքս ծառաեմք։ բայց իմա ինձ եւ աստ զերկուց կամացն յայտնութիւն։ այսինքն զիւրն եւ զԱստուածոյն, զի դու ասէ ուսուցեր հոգւոյս ոչ ինչ քան զքեզ համարել պատուական, եւ ես զուսումն արդեամբք կատարեցի, եւ ոչ համարեցա, եւ այսպէս յերկուց յաւժարութենէ ուղղեցa անանջրպետ սիրելութւն, յիմ կամս եւ ի քո շնորհացդ։ դու սիրեցեր եւ ես սիրոյդ արժանաւոր գտա աւթեւան։ Եւ արդ Տէր իմ Յիսուս զմատակարարութիւնն զոր ընկալա ի քէն կատարեցի։

C 136

181v

Տէր իւր միայն անուանել զհասարակաց փրկիչն առաւել սիրոյն ընտանութիւն որով կապեալ էր տա զտարացոյց։ | քանզի զայս եւ Աստուած առնէր, իւրոցն միայն զինքն անուանելով Աստուած։ Իսկ մատակարարութիւն է նախ առաջին իւրո անձին սրբութիւն, որում հպատակեաց ջանիւ եւ կամաւք որպէս Աստուածոյ տաճարի, ըստ այնմ գիտասջի իւրաքանչիւր ոք զիւր ամանն սրբութեամբ ստանալ։ եւ յետ այնորիկ առաքելական գործոյն պաշտաւնն հաստատեալ նմա, այսինքն սպասաւոր լինել հեթանոաց քարոզութեամբ բանին որպէս ասէ զանձնէ առաքեալ զայս ասէ ի վախճան ածի զի միչեւ ի հասեալ կէտ վախճանիս ոչ յանձն | բիծ կարացb զետեղիլ եւ ոչ զքարոզութիւնն համարեցա ամաւթ։

a Read ուղղեցաւ. b կարաց bis.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

183

Oa youb placed in my soul to regard no possession more precious than | yourself.

C 135

a. O: Interrogative, C. b. You: + who, C.

Blessed are you, divinely inspired one, and [blessed is] your soul. For you chose and loved the truly most precious things,743 and not the supposed ones to which we impure ones are servants. Understand for me here the revelation of the two wills, that is, of his own and God’s. For you said: You taught my soul to regard nothing more precious than yourself, and I truly carried out that teaching and did not reckon it onerous.744 In the same745 fashion from the zeal of these two an undivided love was established between my love and your grace: you loved, and I became a worthy dwelling-place of your love. [9]746

Now, my Lord Jesus, I have fulfilled the service that I received from you.

To call the Saviour of all his Lord alone provides an example of greater familiarity of love, whereby he was bound.747 | For this God also did, calling himself748 God only of his own. Now the service749 is first and foremost the purity of his own self, to which he was attentive with effort and will as to the temple of God, in accordance with [the saying]: “Let each one know to keep his own vessel in purity.”750 And after that, the ministry of the apostolic task, that is, to be a minister to the gentiles, was entrusted to him through the preaching of the word, as the Apostle says about himself:751 “This I brought to an end,” because until reaching the end of my life, | he was unable to fix any stain on myself, and I did not reckon the preaching shameful.752

743 744 745 746 747 748 749 750 751 752

181r

Things: sing. M. Onerous: om. M. The same: this, M. 9: according to the divisions of the text printed in Z. Whereby he was bound, orov kapeal ēr, as M: C puts this phrase in brackets. Paul frequently refers to himself as “bound” to Christ: e.g. Eph 3.1, 4.1, Phlm 1, 9. Calling himself, M: being called, C. Service: matakararutʿiwn, rendering oikonomia in the lemma; see the Introduction, s.v. Theological Terminology. 1Thess 4.4 [not Z]; see 1Cor 3.17 for temple. Let each one know, C: 2nd pl, M. Cf. Gal 1.16. Cf. 2Tim 1.11–12.

C 136

181v

184

Armenian Text of the Commentary Արժանի արա զիս քումդ հանգստեան, զքո զողորմութիւնդ շնորհելովa ինձ որ է անփախուստ եւ անճառ փրկութիւն։

C 137

C 138

182r

C 139

Քանզի | ամենայն երկք ճգնութեանն վասն այն հանգստեանն յուսոյ է։ արդ զի զայս զաւրացուցեր ասէ կրել զաշխատութիւնս որո եւ զվարձդ խոստացար արա արժանի եւ վարձուցտb հատուցման։ քանզի այս նորա ողորմութիւննc շնորհ է գործոց մարդկան վարձս հատուցանել։ զի ահա ի մի աշխատութիւն ճգնին մարդիկ մինն առնու զվարձս վասն առ նա յուսոյն, եւ միուսն որ նովին երկաւքն վարեցաւ ոչ բնաւ։ ապա յայտ է թե գործք բնաւ ոչ կարեն ինչ առնել եւ ոչ են բնութեամբ արդացուցիչք։ այլ արիացուցիչ է նորա շնորհ ողորմութեանն զոր ասէ շնորհեսցես ինձ, որ է անփախուստ եւ անճառ փրկութիւն։ Անփախուստ զիշխանական արդարութիւնն ասէ եւ փրկութիւն զողորմութիւնն. զի ոչ | մեղաւորք փախչել կարեն ի քէն յորժամ արհամարհեն, եւ ոչ արդարք զրկին ի փրկութենէ որ յուսան։ սակայն մեզ աստ կա տարակուսելի քննութիւն, զո՞ր հանգիստ արդեւք խնդրէ երանելիս, յորս ընթանալովն ի յընթացսն զգուշանա յաջորդ բանիւք աղաւթիցս։ | Զի թե զմարմ⟨ն⟩ոյն խնդրէ, զայն աստ ի գերեզմանն էր թողլոց։ այլ եթե զհոգւոյն խնդրելի է, եւ գո առանց մարմնո հանգիստ հոգոց, ուր զի առաքեալ ասէ իւրաքանչիւր ոք իւրով մարմնովն ժառանգեսցէ զոր ինչ գործեաց եթե բարի եւ եթե չար։ արդ եթե մարմնովն ժառանգէ հոգիքն զի՞նչ լինին յետ մահուն։ արդեւք մեռանի՞ն, եւ նոքա ընդ մարմնոյն մինչեւ ցյարութիւնն։ ոչ երբէք։ զի զանմահութիւն հոգո ոչ եմք կարաւտ յեկեղեցւո ուսանել, | արտաքին իմաստնոցն զնոյն հաստատութեամբ խոստովանելով, եւ Տէրն ասէր սպանանեն զմարմին եւ զհոգի ոչ կարեն սպանանել։

a շնորհելով։ ր above line. b Read վարձուցդ. c Read ողորմութեանն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

185

Make me worthy of your rest, granting me your mercy, which is inescapable and ineffable salvation. For | all works of austerity753 are for the sake of hope of that rest. So because you strengthened [me], he says, to endure this travail, for which you promised your reward, make [me] worthy also of the compensation of your reward; since this is the grace of his mercy, to offer rewards for the deeds of mankind.754 For behold, men labour at a single task: one receives the reward because of his hope,755 and the other, who was occupied with the same works, not at all. It is clear then that works cannot accomplish anything, nor are they justificatory by nature.756 But it is the grace of his mercy that justifies,757 which, he said, may you grant me. Which is inescapable and ineffable salvation. Inescapable means his sovereign justice, and salvation his mercy. | For sinners, he says,758 are unable to escape you when they disdain [you];759 nor are the just deprived of the salvation in which they hoped. However, here we are faced with a problematical investigation, as to760 what rest in fact this blessed one seeks. Making for this in his course he is cautious in the following words of this prayer. | For if he seeks [the peace] of the body, that he was to abandon here in the tomb. But if he were to seek that of the soul, the peace of souls exists without their body, because the Apostle says: “Each one in his own body inherits whatever he has done, whether good or evil.”761 So if he inherits in the body, what becomes of the souls after death? Do they indeed die also with the body until the resurrection? Never! For we have no need of instruction from the church concerning the immortality of the soul, | since the outside philosophers762 confess the same. And the Lord said: “They kill the body, and the soul they cannot kill.”763

753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763

Austerity, čgnutʿiwn: as on p. 134 of C. Rewards, varjkʿ: e.g. Matt 5.12; for deeds, gorckʿ, Rom 4.4; for labours, vastakkʿ, 1 Cor 3.8. Hope: + in him, M. For the argument cf. Gal 2.16. That justifies, ardaracʿucʿičʿ: that emboldens, ariacʿucʿičʿ, M. He says: om. M. Disdaining God: as Lev 26.40. As to, tʿe: om. M. 2Cor 5.10 [not Z]. Philosophers: + firmly, M. See above, p. 118 in C, n. 653, for “outsiders,” and Shirinian, “Artakʿin ew nurb greankʿ,” Aštanak 2. Matt 10.28 [= Z]; cf. Luke 12.4.

C 137

C 138

182r

C 139

186

182v C 140

Armenian Text of the Commentary

ապա ո՞ր է հանգիստ սրբոցն հոգոց նախ քան զյարութիւնն։ ինքն Քրիստոս զայս ուսոյց մեզ յասելն առ նա Պետրոսի որ թողաք զամենայն եւ եկաք զկնի քո, զի՞նչ լինիցի մեզ։ Իսկ նա ասէ` դուք որ եկիք զկնի իմ, եւ ամենայն ոք որ գա հարիւրապատիկ առնու յայսմ աշխարհիս, եւ յաշխարհին որ գալոցնa է զկեանսն յաւիտենից։ իսկ որք ոչ գնացին զկնի նորա, ոչ այսպէս, այլ ի դատաստան զնոսա ածէ, զողորմութիւնն եւ զսէրն պահանջէ, եւ այնու արդացուցանէ որովք ուսանիմք թե երկու շաւիղք են հոգոց մարդկամ յետ մահուն։ սրբոցն յորս ոչ ինչ գտանէ աշխարհիս իշխան յիւրոցն։ մարտ կա առաջի ընդ իշխանու|թիւնս եւ ընդ | պետութիւնս աւդոյդ որ են ի ներքո երկնից, յորոց զերծեալ ըստ գործոց իւրեանց եւ ըստ հաւատոց հոգիքն առ Քրիստոս ժամանեն, եւ անդ են առ նմա ի զուարճութիւն ուրախութեան, եւ գան ընդ իւր յերկրորդ գալստեանն, ոչ որպէս զի ի դատաստան մտցեն, այլ որպէս զի զայլս իւրեանց առաքինութեամբն դատեսցեն ըստ որում ասաց Քրիստոս։ քանզի որպէս առաքեալքն զԻսրայէղ, այսպէս ամենայն կատարեալ վարուք զի նոյն շաւեղն յանցաւորն։ եւ զգեցեալ զմարմինսն ժառանգեն նովաւ զկեանսն յաւիտենից։ իսկ որք ոչ կարացին պարկեշտ վարս ստանալ այլ կրեցին գործով զներգործութիւն Սատանաի, մինչ զի ծանրութիւն մեղացն յաղթէ բար-

a գալոց։ գալոցն corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

187

So what is the rest of the pure souls before the resurrection? Christ himself taught this to us when Peter said to him: “We have abandoned everything and followed you. What will happen to us? Then he said: You who followed me, and everyone who comes, will receive a hundredfold in this world, and in the world to come life everlasting.”764 But for those who did not follow him, it was not thus, but he brings them to judgment; he demands mercy and love, and thereby justifies them. Through these we learn that there are two paths for the souls of men after death.765 For the pure, among whom the prince of this world does not find anything of his own, there awaits a battle with “the authorities | and powers | of the air who are below heaven.”766 Escaping from these according to their deeds and faith,767 the souls reach Christ and stand768 there beside him in the delight of joy. And they come with him at the Second Coming,769 not so that they may enter into judgment, but so that they may judge the others through their own virtues,770 in accordance with what Christ said. For just as the Apostles [will judge] Israel,771 likewise all those perfect in virtue772 [will judge] those773 who transgressed in their conduct on the same path. And putting on bodies,774 they will inherit in them everlasting life,775 as Christ said.776 Those, however, who were unable to acquire a chaste life but evinced in their actions777 the activity of Satan, since the weight of their sins overcomes the

764 765 766 767 768 769

770 771 772 773 774 775 776 777

Based on Matt 19.27–29; cf. Luke 18.28–30. Two paths: one to life, one to death; see Lampe, s.v. odos, for early Christian writers on this theme. The Teaching refers rather to two cups between which a choice has to be made. Eph 6.12. In Eph 2.2. Paul refers to the prince of the power of the air. For the battle of the ascending soul with the demons of the air, see Nersēs quoting from Athanasius, Life of Antony, just below, p. 142. Stand, kan: are, en, M. Cf. 1Thess 4.17. The expression “second coming, erkrord galust,” is not used in the nt, but galust renders parousia; Matt 24.27, 1Cor 15.23, 1Thess 2.19, etc. See the Teaching for the “coming again:” krkin galust, §471, miwsangam galust, § 670 [which renders palingenēsia at Mt. 19.28]. Virtues: sing. M. See 1Cor 6.2: the saints shall judge the world. Matt 19.28. In virtue: om. M. Those: sing. M. Bodies: zmarminsn; the demonstrative suffix -n impies “their bodies.” Based on Matt 19.28–29. In them: novaw, sing. i.e. each in his own body. As Christ said: om. M. Actions: sing. M.

182v C 140

188 C 141

183r

C 142

C 143

Armenian Text of the Commentary

եգործութեանն։ նոցա ոչ թողու արդար իրաւունքն Աստուածոյ | ընդ այսս չարութեան անցանել որ են ի ներքո երկնից, այլ մնան եւ նոքա ի ներքո երկնից ակն կալեալք հանդերձեալ դատաստանին եւ ողորմութեանն Աստուածոյ, որ այնպէս դիւրաւ հանդերձեալ է զնոսա քաւել, այսինքն տրիւքն եւ գթովքն։ այսմ բազումս է ի գրոց եւ ի սրբոց ածել հաւանական վկայութիւնս որք խորհրդաբար զնոյն ասդեցին, եւ նախ Տէրն յաւետարանն յառակ մեծատանն եւ Ղազարու յայտնապէս ցուցանէ, զի ցայն ժամ դեռ եւ Աբրաամa էր ընդ անիծիւքն Ադամա եւ ի ներքո իշխանութեան խաւարին, եւ ապա զեր|ծաւ յայնմանէ որ երթեալ քարոզեաց ոգոցն որ էին ի բանդին որպէս ասէ Պետրոս։ գրէ եւ առաքեալ փրկեսցէ զիս յիշխանութենէ խաւարին, այսինքն յաւդաին այսոցն, եւ զերծուսցէ յարքայութիւն Որդւո իւրոյ սիրելո։ | եւ թե ո՞ր է արքայութիւնն առ Եբրաեցիսն յայտնէ, մատուցեալ էք ի Սիոն լեառն յեկեղեցին անդրանկաց ի բիւրս հրեշտակաց, եւ յոգիս արդարոց կատարելոց։ տես զի ոչ սոսկ արդարս ասէ այլ կատարեալ արդարս գոլ զորսb անդանաւրն զուարճանան։ արդ զի մի յաճախեսցի բանս առաւելութեամբ վկաութեանցս կնիք դնեմք սորին զտեսիլն Անտոնի, զոր սոքա խորհրդաբար խաւսեցան յաղագս ոչ տանել կարել նոր ընծա հաւատաաելոցն նա յայտնապէս ետես կամաւքն Աստուածոյ եւ կատարելոցն կերակուր ետ զնոյն սոսկալի գիտութիւն։ քանզի ետես երբեմն զի ինքն ելանէր յերկինս եւ յաւդն քննիչք եկին նմա ընդ առաջ եւ զմանգութեանն թե ինչ գործեալ էր բաղբաղէին յորոց զերծաւ անփորձ։ եւ դարձեալ ետես | զՍատանա զի սփռեալ զձեռս ընդ աւդն զոմանս ի յոգոցն ըմբռնէր եւ ի ստորեւ քարշէր, իսկ որք զերծանէին եւ գեր ի վերո թռչէին նոցա ի վերա զատամունս կրճտէին։ զայս Անդոն ետես տեսիլ ի յարթնութեան, եւ Աթանաս գրեաց

a Աբրաամա։ Աբրաամ corr. b Read որք.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

189

activity of778 their benevolence, the just law of God does not allow them | to cross through the evil demons who are under heaven,779 but they too remain under heaven in expectation of the future judgment and mercy of God, who in this fashion will easily expiate them, that is, with gifts and compassion. One could adduce many persuasive testimonies for this from the scriptures and the780 saints, who indicated the same figuratively.781 First the Lord clearly demonstrates it in the gospel in the parable of the rich man and Lazarus,782 because up to that time Abraham was still under the curse of Adam and subject to the authority of darkness;783 and then he was freed | by the one who came and preached to the souls who were in prison, as Peter says.784 The Apostle also writes; “May he save me, he says,785 from the authority of darkness,” that is from the demons of the air, “and liberate me into the kingdom of his beloved Son.”786 | And what kingdom it is he reveals to the Hebrews: “You have approached, he says,787 Mount Sion, the church of the first-born, to myriads of angels and the souls of the just made perfect.”788 See that not only does he mention the just, but that they are perfected just, who there enjoy delight. So lest this account of the testimonies be increased too much, we place as a seal to it the vision of Antony. For what they spoke figuratively789 because of the inability of the neophyte believers to comprehend, by the will of God he clearly saw and gave as nourishment to the perfect the same awesome knowledge. For once he saw himself ascending into heaven; and in the air examiners790 came to meet him and accused him of what he had done in his youth, from whom he escaped unharmed. And again he saw Satan | spreading his hands through the air; some of the souls he seized and dragged down below. But those who escaped and flew up, over them he791 gnashed his teeth. Antony saw this vision 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791

The activity of: om. M. Eph 6.12; the Armenian ayss, “demons,” renders Paul’s ta pneumatika. The, -n: om. M. Figuratively, xorhrdabar: or mystically. Luke 16.19–31. Paul in Galatians, ch. 3, refers rather to Abraham and the curse of the Law; cf. 1 Cor 15.22: all die in Adam. 1Pet 3.19. He says: om. M. Col 1.13 [not Z]. He says: om. M. Abbreviated from Heb 12.22–23. Figuratively: xorhrdabar; see just above, n. 781. Examiners, kʿnničʿkʿ; cf. the “scrutiny, kʿnnutʿiwn,” just below. He: pl. M [sic!].

C 141

183r

C 142

C 143

190 183v

C 144

Armenian Text of the Commentary

որովք հաստատեցին | զմեզ ի հոգւոցն տեղկայանի, թե սուրբք որք աստ յաղթեցին Սատանաի ելանեն առ Քրիստոս։ եւ որք տկարացան ի մարտ ի ներքոյ երկնից դադարեալ հանդերձեալ դատաստանին ակն ունին։ եւ թե որքան է չար իշխանի աւդոյն համարձակութիւն եւ քննութիւն ի վերա սիրելեացն Աստուածոյ աստ ուսանիմք եւ սոսկամք։ զի թե այս Յոհանէս այսպիսի մաքրութեամբ զյամաւթ լինելն նոցա ոչ իւրոյ վարուցն հաւատայր, այլ շնորհացն Քրիստոսի յորմէ եւ խնդրէր մեզ որքան նախ քան զճանապարհն | զայն պիտո է պատրաստութիւն։

§114.

Եւ արդ ի գալս իմում առ քեզ ընգրկեսցի հուրն։

Այսինքն հոգոյս որ հանդերձեալ եմ ի մարմնոյս արտաքս ելանել եւ առ քեզ դիմել հուրն ընգրկեսցի, յայտ է թե սատանաական բռնութիւնն։ Վանեսցի խաւարն։ Մեք ոչ գիտեմք թե որպէս է անդ հուրն եւ խաւարն, սոքա ուսան հոգւովն եւ գրեցին։ որպէս եւ Պաւղոս ասե մարտ է մեզ ընդ իշխանութիւնս աշխարհակալի խաւարին։ Տկարասցի վիհն։ Ահա եւ վիհ անդր նշանակէ դարան գայթագղութեան ընթացողացն հոգւոց։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

191

while awake,792 and Athanasius wrote it down,793 whereby they confirmed | for us the position of the soul: that when the saints have here overcome Satan, they ascend to heaven794 to Christ; and those who weakened in the battle, lingering under heaven795 await the future judgment. And how much the boldness and scrutiny of the evil prince of the air are upon those beloved of God, here we learn and tremble. For if John, possessed of such purity, believed they would be ashamed not of their own conduct, but of the grace of Christ which he requested, how much need have we for preparedness before that journey! | § 114.

So in my coming to you let the fire recede.

That is, may the fire—clearly Satan’s tyranny796—recede for my soul which is797 about to leave my body and run to you. May the darkness be defeated. We do not know what the fire and darkness are there; they have learned798 and written as Paul says: “We have a battle with the powers799 of earthly darkness.”800 May the abyss be weakened. Behold abyss there indicates the ambush of stumbling for the souls801 of those on their way.

792

793 794 795 796 797 798 799 800 801

While awake: Athanasius, Life of Antony §65, says Antony was “as it were outside himself.” See also above, p. 116 in C. Cf. the battle of demons and angels in Ašot’s death scene, Tʿovma Arcruni, History, 251. For such visions and dreams in early Armenian authors see Thomson, Łazar, 267–268, “Appendix on Dreams.” See also Nersēs Šnorhali, Yisus Ordi, stanza 792 = lines g 364–368, p. 142, for the demons who forcibly detain our souls on their way to heaven. Athanasius, Life of Antony, §65ff. To heaven: om. M. Heaven: erkni, C; pl. M. Tyranny, bṙnutʿiwn: for Satan as “tyrant,” cf. p. 26 in C, n. 113 above. Which is: who am, M. Learned: + in the spirit, M. Powers: sing. C. Cf. Eph 6.12. Souls: sing. C.

183v

C 144

192

Armenian Text of the Commentary Խամրասցի հնոցն։

Ոչ թե հանդերձեալն այլ այն ուր մեծատունն պապակէր։ Շիջցի գեհենն։

C 145 184r

Նոյն ինքն է բռնութիւնն նորա եւ յանդգնութիւնն։ զի զհանդերձելոյն զայս | կարծել յաւելւած բանիցս ոչ տա մեզ թոյլ։ Ամաչեսցեն հր|եշտակք չարին։ Նոքա որ ընդ սուրբ հրեշտակսն որ տանին զհոգիսն հակառակին եւ զիւրեանց մաքսն զոր առեալ են ի գործոց մերոց իբրեւ գրով առաջի սփռեն, զի յորժամ ոչ յաղթեն այլ ներգործութիւն կամացն Աստուածոյ զոր կատարեցաք լինի առաւել քան զնոցայն նոքա ամաչեն ընդ զուրն պարտաւորել։ Երկիցեն դեւք, զմրեսցին իշխանք։

C 146

Քանզի դատաւոր Աստուած է եւ Սատանայ դատախազ, եւ ոչ բռնադատող առանց նորա կամացն։ յորժամ Աստուած ըստ արդար իրաւանցն ազդէ թե չունիք իշխանութիւն ի վերա դորա եւ բարի գործն է առաւել քան զչարն, գիտեն եւ հաւատան նոքա արդար իրաւանցն եւ երկեղիւ | զմրին ի մարտնչելո եւ արգել լինելո հոգոյն վերելից։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

193

May the furnace languish. Not the future one, but that where the rich man thirsted.802 May Gehenna be extinguished. The same is his tyranny and insolence; because803 the continuation of the saying804 | does not allow us to suppose this refers to the future one.

C 145

Let the angels of the evil one be shamed. These are those who oppose the holy angels who lead the soul;805 and their tax806 that they take from our deeds they spread in front [of us] as if in writing.807 And808 when they do not overcome, but the operation of God’s will, which we fulfilled, is superior to theirs, let them be809 ashamed at their pointless condemnation.810

184r

Let the demons be afraid; let the princes lose their senses. For God is judge, and Satan the accuser;811 and he does not condemn without his will. When God overcomes812 according to just law, that you do not have power over him and the deed is good rather than evil, they [the demons] know and trust the just law, | and in fear they lose their senses to do battle and prevent the ascent of the soul.

802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812

See p. 141 in C for the rich man and Lazarus. According to Luke 16.23 the rich man was in hell, džoxkʿ, not gehen, as the next lemma. For the future furnace, hnocʿ, see Matt 13.42, 50. Because: om. C. Saying: pl. M. Soul: pl. M. Tax: for the theme of the evil spirits examining souls in their ascent and taking tax see the references in Lampe, s.v. telōnēs. In writing: for Paulʿs exposition of legal obligations and the cheirographē see Col 2.14; cf. above, p. 29 of C. And: for, M. Let them be: they are, M. I.e. of innocent souls. Accuser: dataxaz, as Acts 25.16; the usual Armenian epithet for Satan is bansarku, slanderer, calumniator, as in the lemma just below; see further p. 26 in C, n. 113 above. Overcomes: warns, M.

C 146

194

Armenian Text of the Commentary Ընկճեսցին զաւրութիւնքն։

Սատանաի է զաւրութիւնն որ առ զայս իշխանութիւնս յԱստուածոյ յընթաց⟨ս⟩ մեր յետ մահու այդպէս բռնադատել զմեզ։ Աջակողմանքն կացցեն, ձախակողմանքն մի մնասցեն։ Աջակողմանք են հրեշտակքն բարեգործութեանն ջատագովքն եւ վկայք։ իսկ ձախակողմանք չար դեւքն նոցին հակառակքն եւ չար գործոցն բողոքողք, ըստ այնմ անցցին ի կողմանէ քումմէ հազարք բիւր են ընդ աջմէ քումմէ։ արդ կացցեն ասէ նոքա որք առ քեզ զընթացիցդ առաջնորդք են եւ ջնջեսցին որք զայն հակառակին խափանել։ 184v C 147

Բանս|արկուն պապանձեսցի, Սատանա կործանեսցի։ Բանսարկու եւ Սատանա անուանեմք | զնա ի գործոյն, զի միշտ զբանս չար խորհրդոցն արկանէ ի սիրտս մեր։ իսկ Սատանա զի հակառակ է ամենայն բարեգործութեան եւ փրկութեան։ նա ասէ պապանձեսցի եւ մի կարասցէ զինէն չարախաւսել կործանեսցի եւ մի զաւրեսցէ ինձ յաղթել։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

195

Let the powers be thrown down. It is the power of Satan, who seized this authority from God to condemn us thus after death in our course.813 Let those on the right hand stand; let those on the left hand not remain. Those on the right hand are the angels,814 advocates and witnesses of doing good; while those on the left hand are the evil demons, opponents of the same and accusers of evil deeds, in accordance with [the saying]: “Thousands shall fall815 from your side, and816 myriads817 from your right hand.”818 Now, he says, let those stand who are guides of your course for you; and let those who are opposed in order to prevent that be exterminated. |

184v

Let the devil be silent; let Satan be destroyed.a a. Destroyed: terrified, C.

We call him devil819 and Satan | from his work; for he is always casting words820 of evil thoughts821 into our heart and mind.822 Let Satan, because he is opposed to all doing of good and salvation, be silenced, he says, and let him not be able to calumniate me; may he be destroyed and not have the power to overcome me.

813 814 815 816 817 818 819 820 821 822

Course: i.e. through the air. The angels: sing. C. Fall, ankcʿin: pass, ancʿcʿin, M. And: om. M. Myriads: + there are, en, C [om. MZ]. Ps 90.7. Devil: bansarku, see note just above. For various epithets applied to Satan see p. 26 in C, n. 113 above and the Teaching, §278–279. Casting words: bans … arkanē: i.e. the etymology of bans-arku; see previous note. Thoughts: sing. C. And mind: om. M.

C 147

196

Armenian Text of the Commentary Սրտմտութիւն նորա տոչորեսցի, մոլութիւն նորա սուզեսց⟨ի⟩։

Չիք այլ նմա տրտմութիւն քան զփրկութիւն մարդկան, եւ այնմ ջանա մոլութեամբն հակառակել եւ պատճառս դատապարտութեան հնարել։ յորժամ ես լինիմ շնորհաւք քո յաղթող սրտմտութիւնն սպառե⟨ա⟩լ անգործ մնայ, եւ մոլութիւնն մարտին անզաւր սուզանի։ Տանջանարանք նորա պատկարեսցեն։

C 148

Ոչ եթե տանջանարանք նորա անբան նիւթք են որպէս զմարմնոյս է տեսանել զի ոչ զգան զպատկառանք։ այլ հոգիք են չարք | եւ ատելիք։ եւ տանջել ոչ զամենեսեան կարեն, այլ զորս ինքեանց ծառաեցուցին։ եւ այս յայտ ի մեծատանէն եւ յՂազարա։ արդ յինէն ասէ քո շնորհաւքդ որպէս ի յաղթողէ մարտի իւրեանց պատկառեսցեն։ Յարձակումն նորա զգասցի։

185r

Զոր աւրինակ որ կարծէ զթռչուն ըմբռնել ձգէ զձեռս թերեւս ասէ ոչ զերծանի։ եւ ապա զերծեալ իմանա թե երագութիւն թեւոցն եղեւ աւգն|ական։ այսպէս եւ Սատանա վասն առաւել չարութեանն եւ յարդարսն ձգէ զձեռն ըմբռնել, որպէս եւa յԱնդոնն, իսկ յորժամ ոչ կարէ զգա թե թեւք առաքինութեանն զնոսա վերացուցին ըստ արդար իրաւանցն Աստուածոյ։ Մանգունք նորա չարչարեսցին, եւ ամենայն արմատ նորա տարակուսեսցի։

C 149

Մանգունք են գործակիցք չարեաց դեւքն որք չարչարին | յանբծացն յաղթելն, յուսալով թե ըստ ամենայն առ դոսա ներգործեալ մեր չարեացն որոց ոչ ետուն տեղի մեք եմք դատապարտելոց յանաչառ ատենին։ եւ իմացեալ թե մարդ գոլով անմեղ վերացաւ, հաստատեն թե զայլ մարդիկ ոչ իւրեանց կամքն այլ մեր դաւաճանութիւնքն առնեն մեղանչականք։

a եւ above line.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

197

May his anger be burned up; may his error perish. He has no other anger823 than at the salvation of mankind, and in his error he strives to oppose that and to contrive excuses for condemnation. When I am victorious through your grace, he says,824 his anger will be exhausted and remain ineffective, and the error of his struggle will perish as impotent. May his instruments of torture be ashamed. His instruments of torture are not irrational materials, as one can see of bodily ones, because these do not feel shame; but they are evil | and hateful spirits. And they are unable to torture everyone, but [only] those whom they have subjected to themselves. This is clear from the rich man and Lazarus.825 Now let them be ashamed of themselves, he says, by me through your grace as victor in the battle.

C 148

May his assault be painful. As for example, he who plans to catch a bird stretches out his hands and says: Perhaps it will not escape; and then when it does escape, he understands that the rapidity of its wings aided it. | In this fashion too, Satan because of his exceeding wickedness stretches out his hands to catch the righteous, as with Antony.826 But when he is unable, he is pained827 that the wings of their virtues bore them upwards in accordance with the just laws of God.

185r

May his children be tormented, and all his roota be thrown into doubt. a. Root: pl. C.

The children are the demons, accomplices of evil, who are tormented | by being overcome by the spotless, hoping that in accordance with all the evils we performed towards them, to which they did not consent, we shall be condemned at the impartial tribunal.828 And understanding that despite being a man he was raised up sinless, they confirm that not their own will but our deceits make 823 824 825 826 827 828

Anger, srtmtutʿiwn, C: grief, trtmutʿiwn, M. He says: om. M. See above at p. 141 in C. See above at p. 143 in C. He is pained; zgay, as in the lemma [there rendered “painful”]. Impartial tribunal: cf. p. 53 in C above.

C 149

198

Armenian Text of the Commentary

սակս որո եւ տարակուսին ի հանդերձեալ դատաստանին երկեղէ, իմացեալք թե ոչ միայն ի Քրիստոսի մարմնոյն, այլ եւ շնորհաւք նորա ի սրբոց իւրոց եմք դատապարտելոց, քանզի գիտեն զահեղ պատժոցն սաստկութիւն։ Եւ տուր ինձ զճանապարհս իմ որ ի քեզ անբասիր եւ անբռնադատ վաճարել։

C 150 185v

Թե ոյք են բամբասողքն կամ բռնադատողքն ի ճանապարհին ահա եցոյց ճշգրութեամբ։ արդ յորժամ ի նոցա բռնութենէն զերծանիմ ասէ առ | քեզ հանգչիմ եւ վճարիմ այնուհետեւ յաշխատութենէ։ զի չիք այլ ինչ յայսմանէ զերծելոցն, բաց թե անճառ խնդութիւն | եւ անպատում ուրախութիւն առ յոյս իւրեանց Քրիստոս։ Առնուլ զայն զոր խոստացար այնոցիկ որք սրբութեամբ կեցին եւ պարկեշտութեամբ սիրեցին զքեզ։ Եւ զայն խոստումն ով կարէ պատմել, քանզի ակն ոչ ետես ունկն ոչ լուաւ եւ ի սիրտ մարդո ոչ անկաւ զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց։ սա ասէ եւ զիս արժանի արա այնմ խոստման, ոչ վայրապար այլ զի սրբոց է պարգեւն եւ ի սէր քո պարկեշտութեամբ կացելոց, եւ ես զայն շնորհիւ քո հանի ի գլուխ։

§115.

C 151

Եւ ապա կնքեալ զինքն եւ ասացեալ դու լեր ընդ իս Տէր իմ Յիսուս։

Զդրոշմ նշանի փրկական խաչին կնիք եդ ի վերա | մարմնոյն եւ հոգոյն, որով եւ Քրիստոս ի նմա տպանայր ըստ որում ասաց դու լեր ընդ իս, այսինքն քո զաւրութիւնդ Յիսուս Քրիստոս եւ Տէր.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

199

other men sinful. For which reason they are thrown into doubt from fear of the future judgment, understanding that not only by the body of Christ but also through his grace we shall be condemned by his saints, because they know the severity of the awesome punishment.829 [10]

And allow me to accomplish my journey to you without blame or violence.

Behold, he has indicated truly who the calumniators or violent ones830 on the journey are. So when I am freed from their violence, he says, with | you I shall rest and be delivered831 thenceforth from labour, because for those freed from this there is nothing else than | ineffable joy and indescribable delight832 with their hope, Christ.833

C 150 185v

To receive that which you promised to those who lived in purity and loved you in chastity. Who can describe that promise? “For eye has not seen nor ear heard, and it has not fallen into the heart of man, what God has prepared for those who love him.”834 Of this promise, he says, make me worthy; not for no reason, but because it is a gift to the saints and those living chastely in your love. And I through your grace have brought it to completion. § 115.

And then, having sealed himself and having said: “Be with me, my Lord Jesus Christ,”a a. Christ: om. M.

He placed the mark of the sign of the saving cross as seal on his body | and soul, whereby Christ was imprinted on him, according to his saying: Be with me, that is, your power, Jesus Christ and Lord.

829 830 831 832 833 834

Note the alternation of first and third person for the same subject. Violent ones: bṙnadatkʿ, C; bṙnadatołkʿ, M; cf. the Devil’s tyranny, bṙnutʿiwn, n. 113 above. Calumniators, bambasołk’, reflects the lemma anbasir, “without blame.” And be delivered: om. C. 1Pet 1.8. 1Tim 1.1. 1Cor 2.9 [not Z]; cf. Isa 64.4.

C 151

200

Armenian Text of the Commentary Կողմեցաւ ի խորափտին ուր եւ զհանդերձն իւր տարածեաց։

Զաղաչանս զամենայնս հսկելով մարմնոյն կատարեաց եւ ի վախճան ածեալ կողմեցաւ առ ի վախճան պատրաստեալ, որպէս զի յաւան⟨դ⟩ել հոգւոյն մի այլ ումեք հարկ լիցի զմարմինն ընթադրել մանաւանդ զի եւ աշակերտքն հաստատեսցեն զնոյնն։ Եւ ասացեալ ցմեզ խաղաղութիւն ընդ ձեզ եղբարք։

186r C 152

Յայտ է թե վերջինն, զոր այլ ոչ էք լսելոց մարմնապէս ի վարդապետէս։ Բայց զինչ խաղաղութիւնն այն զոր ինքն ի Քրիստոսէ ընկալաւ յասելն զխաղաղութիւն զիմ տամ ձեզ, զի ընդ | ձեզ յետ վախճանիս ունիմ ասէ | սէր եւ խաղաղութիւն եւ բարեխաւս եմ ձեր առաջի նորա առ որ ընթանամս։ Մինչդեռ մեք ուրախէաք եւ լայաք աւանդեաց զհոգին ի ձեռս Տեառն։

C 153

Երկուցս այսոցիկ հակառակացս ուրախութեան եւ արտւասաց ո՞րպէս մարթ է կիրք լինել մարդո ի միում ժամանակի ըստ որում նոցայն պատահեաց։ այլ զայն է իմանալ թե չգիտէին եւ այնպէս ստոյգ զվախճանն, այլ ի կարծիս մատնեցան։ ուրախէին յուսովն թե ոչ է ըստ կարծեաց մերոց աղաւթելս այն զի յանմահութիւն սահմանեցաւ մնալ։ եւ լային, զի տեսանէին զնա մահու ճանապարհորդելով։ ուստի եւ վարանումն տարակուսանացն յերկուս միտս եւ ներգործութիւն խոնարհեցուցանէրa զնոսա։ յոյս նախագէտ խորհրդոյն յուրախութիւն, | եւ տեսակ առ առաջիկա գործոյն ի տրտմութիւն եւ յարտասուս։ Եւ մինչդեռ այսպէս տարաբերէին շուրջ նովաւ, նա ոչ ընդերկարեաց այլ վաղվաղեալ աւանդեաց զհոգին առաջի նոցին։ քանզի անմարթ էր նոցա համարձակել կափարիչ դնել գերեզմանին թե ոչ զայս տեսեալ։ այլ

a խոնարհեցանէր։ խոնարհեցուցանէր corr.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

201

He lay down in the trench, where he had spread his garment. He carried out all these petitions awake in the body; and on completing them he lay down prepared for the end, so that once his soul had been committed835 no one else would need to bury his body, especially so that his disciples might confirm the same. And having said to us: Peace [be] with you, brethren, It is clear that [it was] the last [word],836 that you would hear no more from our teacher bodily. But what peace would it be? That which he himself had received from Christ when he said: “My peace I give to you.”837 | For even after my death, he said, I have love and peace with you, | and I am your intercessor838 before the one to whom I hasten.839

186r C 152

While we were rejoicing and weeping, he entrusted his soula into the hands of the Lord. a. His soul: zhogin, M; zhogin iwr, C.

How is it possible for a man to experience at the same time these two opposites, joy and tears, as happened to them? But one must understand that they did not know his death was so certain, but they were betrayed in their thoughts. They rejoiced in the hope that this prayer was not as we supposed, that he had been designated to remain for immortality.840 And they wept, because they saw him travelling on the road to death. Hence the vacillation of their doubts subjected them to two minds and actions. Hope anticipating the thought, for joy; | and sight of the present action, for sadness and tears. While they were thus841 agitated around him, he did not delay but rapidly committed his soul before them. Now it would have been impossible842 for them to dare to place a cover on the tomb, unless they had seen this accu-

835 836 837 838 839 840 841 842

Committed: awandel, as Luke 23.46. Cf. John 20.19, 21, 26. John 14.27 [= Z]. 1John 2.1. Cf. John 14.28. John 21.23. Thus: in the same fashion, C. Impossible: possible, C.

C 153

202

186v

C 154

Armenian Text of the Commentary

տեսին ամենայն իրաւք, զի առաջի իւրեանց հանգեաւ, եւ ապա ծածկեցին զհանգստարանն։ սակայն ոչ վարկանիմ զայս աւելորդ յիշել, թեպետ եւ պատմութիւնս զլրումն եառ թե մարմինն ամբարձաւ յերկրէ եւ չիք ի միջի որպէս եւ զայլ առ|աքելոցն կամ զսրբոցն այլ միայն գերեզմանն ունայն եւ հանդերձն զոր տարրացոյց անգողին ի խորափիտն։ իսկ թե աստ էր վասն ոչ յիշէ յաւետարանացն է իմանալ զի ահա նոքա զճառ չարչարանացն ընդ | երկար եւ ճշգրիտ պատմեալ զՔրիստոսի։ իսկ զյարութիւնն համառաւտ անցին, եւ զհամբառնալն ոչ բնաւ փոյթ արարին գրել բաց ի միոյն ի մեր հաւատս արարեալ ապաստան։ նոյն հոգինa էր եւ առ աշակերտս վարդապետացն եւ նոցին ընթացիցն պատմիչս։ այլ մեք ուսաք ստոյգ եւ հաւատամք եթե յետ այնորիկ եկեալ բացին զգերեզմանն եւ ունայն գտին ի մարմնո երանելոյն։ զի զճաշակ միայն առ զմահու որպէս եւ Տիրամայրն զպարտ բնութեանս հատուցեալ։ այլ զի ոմանք ասեն թե գալոց է սա ի հանդերձեալն ընդ Էնովքա եւ ընդ Եղիաի։ ոչ ուսաք զայս ի սրբոցն որք զայն խորհուրդ պատմեցին։ եւ դարձեալ Էնովք եւ Եղիա գան զի չեւ են մեռեալ մարմնով որպէս զի

a Read հոգն.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

203

rately;843 but they did see in reality that in front of them he fell asleep. And then they hid his resting-place. But I do not think it superfluous to add also that844 this history845 has received fulfillment, that his body was raised from the earth and is no longer here just as [the bodies] of the other | apostles or saints,846 but only the empty tomb and the garment which he formed as a bed in the trench.847 But why does he not recall here that [the same] is to be understood from the gospels? For behold, they related at length and truly the account of the torments of Christ, | but passed over the resurrection briefly, and were not at all concerned to describe the ascension save by one,848 taking refuge in our faith. It was the same concern for the disciples of the teachers, and for the historians of their lives. But we have learned for sure,849 and believe that after that they came and opened the tomb, and they found it empty of the body of the blessed one, because on paying the debt of our nature850 he had only taken a taste of death, like the Mother of the Lord.851 But as for some saying that he will come in the future with Enoch and Elias,852 we have not learned this from the saints who related this mystery. Furthermore, because they have not yet died in the body, Enoch and Elias will 843 844 845

846

847

848 849 850 851

852

Accurately: om. M. Also that, C: although, M. This history, patmutʿiwns: Nersēs uses the same word on p. 11 of C for the story of John’s death, simply called “account, ban,” on p. 10, though he admits that it is partial and not a full account of John’s life. Earlier, p. 13 in C, Nersēs noted that John left “in the world the grace of remains, nšxar,” which implies some relic. According to one tradition John left his sandals behind; see James, Apocryphal New Testament, 270. Nerses claims that John’s body disappeared. On the other hand, Armenian historians note that relics of his bones were in existence: e.g. Yovhannēs Drasxanakertcʿi, 47 [Maksoudian xx 7]: “Constantius had the relics of Saint John the Evangelist [znšzars oskeracʿ Yovhannu awetarančʿin] transported from Ephesus to Constantinople.” But according to Movsēs Dasxurancʿi, ii 48, this translation occurred in the reign of Justinian: “During his reign Justinian transferred the relics of Saint John the Evangelist [znšxars srboyn Yovhannus awetarančʿin] to Constantinople.” But both Mark and Luke mention Christ’s ascension to heaven: Mark 16.19, Lk. 24.51. Nersēs was familiar with the Acts of John by Prochoros; see p. 89, n. 483 above. Cf. Rom 5.14, 1Cor ch. 15. Mother of the Lord: tiramayr, see p. 10 of C for the term; further references in the nbhl, s.v. For the Assumption of the bvm in Armenian tradition see van Esbroeck, Aux origines de la Dormition de la Vierge. Elias: + and, C. The brief Armenian text entitled “Concerning the Twelve Holy Apostles,” 472, claims that John conversed with Enoch and Elias while still in the body.

186v

C 154

204 C 155

187r

C 156

C 157 187v

Armenian Text of the Commentary

մեռցին։ քանզի անհնար է յԱդամա սերելոցս | ի դատապարտութենէ նորա ոչ ճաշակե[ա]լ։ իսկ սա ահաւասիկ ճաշակեաց, քանզի հանգեաւ եւ զհոգին աւանդեաց։ եւ չիք այլ մի անգամ վախճանելոցս կրկին մահ, այլ զգեցաւ դարձեալ զմարմինն յետ մեռելութեանն թե պարտ է ասել զգենուլ եւ կամ զկարծեւք խորհուրդս Աստուածոյ թողուլ անհաս իմաստիցն, եւ զճշգրիտս մեր հաստատել թե զմարմինն ոչ | ունիմք։ Իսկ թե ուր է` Աստուած գիտէ որ փոխեացն։ նա թե եւ ումեք հաճո լիցի առնուլ այսմ հաստատութիւն զասացեալն նորա յաւետարնին, ոչ ասաց նմա Յիսուս ասէ ոչ մեռանել, այլ թե կամիմ ես զի կացցէ դա մինչեւ եւ ես գամ։ այսինքն զի ոչ թե ասաց Քրիստոս ոչ առնուլ զճաշակ մահու Յոհանու զոր եւ ինքն ընդունելոց էր։ այլ թե կամիմ զի կացցէ դա յետ մեռանելոյն յանապականութիւն | մշտնջենաւորութեամբ որպէս եւ այլքդ լինելոց էք յետ ապականութեան մարմնոցդ։ իսկ մինչն ընդ արձակութիւն սահմանի է աստ որպէս եւ ի բազում տեղիս եւ ոչ կէտ լրման, ըստ այնմ յաւիտենից մինչեւ յաւիտեանս դու ես։ զայդ բան ոչ թե հաստատեմք։ այլ ի կամս քննողացն զճշմարտութիւն առնեմք ապաստան զհաւանութիւնն։ եւ մանաւանդ ի քոյդ որ յամենայնի ես ճշմարտասէր եւ իմաստասէր, մինչ զի ոչ քոովդ բաւականացեալ, այլ եւ զմեզ ձգեցեր հաւանութեամբս ի յանդգնութիւն ո՛ հայր պատուական Ստեփանոս, զորսa ի գլուխ ած շնորհն Աստուածոյ զխնդրելիս ի ձեռն տառապեալս գործարանի ի փառս իւր, եւ ի վայել քումդ հաւատոց եւ ճշմարիտ որ առ աստուածաբանս սիրո։ ոչ եթե ըստ որում պարտն էր կամ զբովանդակն | ածեալ ի լոյս զսորա զաւրութիւնն որ անհասն էր յինէն։ այլ փութացեալ միայն հնազանդութեամբ | որդիականս հպատա-

a Read զորոյ.

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

205

come in order that they may die, since it is impossible for the descendants of Adam | not to taste his condemnation.853 But behold, he [John] did taste, because he fell asleep and committed his soul, and there is not another second death for those who have854 died once. But he put on again the body after death, if one should855 say put on, or leave this dubious856 mystery to the incomprehensible wisdom of God and confirm what we [know] for sure, that we do not have his body. | But where it is, God who transferred him knows. If it pleases anyone to receive as confirmation for this his saying in the gospel: “Jesus did not say to him he would not die, but that I wish that he remain until I come.”857 That is, Christ did not say John would not take a taste of death, which he himself was about to undergo, but: “I wish that he remain” after dying, in incorruptibility | eternally, just as you others were to be after the corruption of your bodies. Until is here defined as extension, as in many places,858 and not as a point of completion; in accordance with the [saying]: “You are from ages until ages.”859 This account we do not confirm [ourselves], but we trust its persuasiveness in the wish of those who have scrutinized its accuracy;860 and especially in yours, who in everything are a lover of truth and of wisdom, so that you were not satisfied with your own but also drew us by this persuasiveness to temerity, O father Stepʿannos, whose request the grace of God has brought to completion through this miserable instrument, to his own glory and the adornment of your faith and true love for this theologian.861 And not, as was necessary, did I bring the whole of its significance to light, which would have been impossible for me. But merely in the obedience of my | filial deference I zealously gave cause

853

854 855 856 857 858 859 860 861

1Cor 15.21. Numerous references in the Bible indicate that Elias [Elijah] must come again. Heb 11.5, following Gen 5.24, indicates that Enoch was “transferred [the verb pʿoxel is used in both cases],” but not that he would come again. In his adaptation of Andreas of Caesarea’s Commentary on Revelation, Nersēs cites Enoch and Elias together several times, interpreting them as the two witnesses of Rev 11.3; and to the commentary on Rev 10.11 he adds that they will come again to prevent the reception of Antichrist. Those who have: sing. C. If one should, tʿē part ē, M: although, tʿēpēt, C. Dubious, karceawkʿ; cf. 2Cor 5.7, where it renders dia eidous and is contrasted with faith. John 21.23 [not Z]; on the Greek text see Metzger, Commentary, ad loc. In many places, i bazum tełis: or, “to many places.” Ps 89.9 [= Z]. Accuracy, čšgrtutʿiwn, C: truth, čšmartutʿiwn, M. I.e. John the Evangelist, Nersēs being the “instrument.”

C 155

187r

C 156

187v

206

Armenian Text of the Commentary

կութեամբ պատճառս նիւթել իմաստնոյդ առ ի յեւս սորին իմաստութիւն բարձանալ, շնորհաւքն Քրիստոսի Աստուածոյ յուսոյն մերոյ եւ լուսո որ է աւրհնեալ յաւիտեանս։ ամէն։

Translation of Nersēs’ Commentary with Notes

207

to your sagacity to raise even higher the wisdom of the same, through the grace of Christ, our hope862 and light,863 who is blessed for ages of ages. Amen.

Variant Text of M in §112 Text of M, f. 175v line 14 to 176v line 4 [= C, p. 118 line 19 to 120 line 4] It is clear that it is the ether, which contains below itself all tangible things; for the ether contains the fire, the fire the air, the air the water, the water the earth. Therefore he says: You are controller through your law of all the elements which are below its boundaries; that is, the earth with its offspring, and the water with its swimming [creatures], and the air with its birds. The law and controller of all these was the will of God’s beneficence for each one’s existence.864| And the course of the airy ones. This air below the fiery heaven is what he called ether. For we have learned that there are two heavens, one incorporeal and the other this ether, which is more subtle than a body and denser than the incorporeal. And the variety of ranks of angels is [located] in the incorporeal heaven incorporeally. But this ether, because it is an element, is thereby clearly visible to material eyes, for it appears to tangible eyes in the rending of the air. But tangible eyes cannot approach incorporeal things unless they are formed bodily. So he said this descends to the air which is below the ether, where also the luminaries have been established. For this heaven that appears to us is not the heaven that the scriptures call “firmament” and the philosophers865 [call] ether, but a distillation of the denseness of the air. And in it the luminaries are controlled and run [their course]. Accordingly, he speaks of the course of the airy ones. For who else makes the sun circle around, save the providence of God? Or who controls the paths of the stars, except his will? Who established the definition of times by the matter of the moon, as the prophet says, except the one who arranges these creatures? He is the creator of all, hence also provider, guardian of the heavenly ones, terror of those in hell. Hell is to be understood as this earth and its agitations, and those [regions] below where the demons are and move around. Accordingly | Satan said to God: “I have come after walking on the earth and travelling

862 863 864 865

1Tim 1.1. John 1.4–9. Existence: ēut’iwn, or essence. See p. 10 for the terminology. Philosophers: lit “outsiders”; see p. 165 n. 653.

176r

176v

208

Armenian Text of the Commentary

below heaven.”866 So it is God himself who guards and cares for, illuminates and nourishes the heavenly angels through the abundance of his love.

866

Job 1.6

Nersēs’ Armenian Text of the Dormition The text printed below is that used by Nersēs for the lemmata of his commentary. It is taken from Matenadaran 1422 [henceforth M], written in 1284 which, with the only printed edition of the commentary [Constantinople 1736 from unknown exemplars, henceforth C], forms the basis for the following English translation of the commentary. It represents the text of M as faithfully as possible. Abbreviations have been expanded and the punctuation changed, where appropriate to the sense. A fully critical edition of the Armenian text, especially given its popularity (as noted in the Introduction), is most desirable, but would require a much wider investigation than the present enquiry, which is limited to Nersēs’ understanding of the meaning of this short text. An Armenian text of the Dormition was printed in Vienna in 1877 by Joseph Catergian with an accompanying Latin translation [henceforth V]. That text, derived from liturgical manuscripts, is often divergent from the text used by Nersēs, as is also the critical Greek text printed by Junod and Kaestli. The editors of the Greek used V in the preparation of their edition, but not the lemmata from the Commentary on the Dormition by Nersēs. The Dormition was also included in the Armenian Bible, the standard version of which was published in Venice by Zōhrapean in 1805 [henceforth Z]. In the English translation of Nersēs’ commentary the text of the lemmata has been rendered from this Armenian text [M], with necessary corrections and significant variants from C.1 The more extensive differences in V or the Greek are only occasionally noted. So although the text printed below is that of M, the English translation in the body of the commentary may follow C on occasion, where it is clear from the commentary that M does not correspond precisely with the exemplar of the Dormition that Nersēs had before him. The spelling of M, written by Esayi Nčʿeci, often reflects his fourteenth century pronunciation rather than the standard spelling of classical Armenian; see the Note preceding the text of the full commentary. To avoid confusion, the same spelling is followed here.

1 In other words, the text of M contains some obvious errors in addition to variants deriving from an earlier text tradition.

210

nersēs’ armenian text of the ‘dormition’

§106. [Z: ա]

Էր ընդ եղբարսa երանելին Յոհաննէսb մեծաւ ուրախւթեամբ ի Տէր. Եւ յաւուր միում,c քանզիd կիւրակէ էր եւe եղբարքնf ամենայնg ժողովեալ էին առ նա,h սկսաւ խաւսելi այսպէս։ Եղբարքj եւ ծառաակիցքk եւ հաղորդք Տեառն արքայութեանն,l գիտէքm եթէ քանի զօրութիւնսn ի ձեռն իմ ետ ձեզ Աստուած, քանի նշանս,o քանիp շնորհս, որպիսիq վարդապետութիւնս, վերակացութիւնս, հանգիստս, սպասաւորութիւնս, փառս, հաւատս, միաբանութիւնս, ձիրս, պարգեւս. Որչափ եւ քանիr տեսէքs աչաւք ձերովք զտուեալսն ձեզ, որք ոչ երեւէինt աչացս այսոցիկ եւ ոչ ականջացս այսոցիկ լսելի լինէին։u

[Z: բ]

Արդ հաստատեցարուք ի նա յիշելով զնաv յամենայնw գործս ձեր։ Գիտացէքx զզխորհուրդ մատակարարութեանն որ եղեւ առy մարդիկ` թէ ոյ՞ր աղագաւ արար Տէր։ Աղաչէ զձեզz ինքնին Տէր ի ձեռս իմ, կամեցեալaa մնալab առանց թշնամանաց, առանց նենգութեան, առանց անառակութեան։ac Քանզի գիտէ եւ զթշնամանսնad որ ի ձէնջ. գիտէ եւ զանարգութիւնն. գիտէ եւ զնենգութիւն.ae գիտէ եւ զանառակութիւնն ի ստուգանելն ձեր ի սրբոց պատուիրանաց նորա։ Արդ մի տրտմեսցի ի ձենջ բարերարն,af գթածն,ag ողորմածն, սուրբն, յստակն, անարատն, անհիւթն, միայնն, մինն, անփոփոխն, ստոյգն, աննենգն, անցասումն, որ ի վեր է քան զամենայն ասելի եւ իմանալի անուն` Աստուածah Յիսուս.ai Ուրախ լիցի ի բարւոք կրաւնաւորութեանսaj մերում.ak խնդասցէ ի սուրբ կեանս մեր.al հանգիցէ ի պարկեշտ վարս մեր.am անհոգ լիցի ի ժուժկալութեանan մերում.ao հաճեսցի ⟨ի⟩ap միաբանութեանսaq մերում.ar ժպտեսցի ի զգաստութեաննas մերում.at բերկրեսցի ի սիրելնau մերումav զնա.

§107.

aCZ: եղբարսն bC: Յօհաննէս; Z: Յովհաննէս cC: + ասէ dZ: om քանզի eZ: om էր եւ fZ: եղբարք gC: om ամենայն hC: om առ նա iC: խօսիլ; CZ: + ընդ նոսա jZ: + իմ kCZ: ծառայակիցք; Z: + եւ ժառանգակիցք lC: արքայութեան mC: գիտէ՞ք nZ: զօրութիւն oZ: + քանի արուեստս pZ: որչափ qC: ո՞րպիսի rC: ո՞րչափ եւ քանի՞ sC: տեսիք tCZ: երեւին uC: լինին; Z: լինիցին vC: om զնա wZ: + ի xC: գիտէ՞ք; Z: գիտէք yZ: ի zZ: + եղբարք aaZ: կամեցեալ] եւ մաղթէ կալ abC: + ձեզ acC: անառակութեանց adC: զթշնամանս aeCZ: զնենգութիւնն afZ: + աստուած agZ: + եւ ahC: աստուածն; CZ: + իմ aiZ: + արդ ajCZ: կրօնաւորութեան akC: ձերում alC: ձեր amC: ձեր anZ: ժուժկալութեանս aoC: ձերում apCZ + ի aqC: միաբանութեանն; Z: միաբանութեան arC: ձերում asCZ: զգաստութեան atC: ձերում auZ: սիրելս avC: ձերում

nersēs’ armenian text of the ‘dormition’

211

[Z։ գ]

Զայս այժմ խօսիմ ընդ ձեզ` եղբարք. փութացեալa յառաջիկա գործն ձեր, արդէն իսկ կատարեալb ի Տեառնէ։c Քանզի զի՞նչ այլ ինչd ունիցիմ ասել ձեզ։ Ունիք զԱստուածոյ ձերոյ զգրաւականն. ունիք զբարերարութեան նորա զտուրս. ունիք զանհրաժեշտ գալուստնe նորա։ Զի թէ ոչ եւս մեղիցէք, զոր յանգիտութեանն գործեցէք` թողուցուf ձեզ.g ապա թեh գիտացեալ զնա եւ ի նմանէ ողորմութիւն գտեալi նոյնպէս վարիք,j եւ զառաջիննk եւս համարեսցի ձեզ, եւ ոչ ընկալջիք ողորմութիւն ի նմանէ։l

§ 108 [Z: դ]

Եւ զայս ասացեալ`m յաղաւթսn եկաց այսպէս։ Ոo զպսակս զայս հիւսերp քոյով հիւսմամբդ Յիսուս. Ոq զբազում ծաղիկս զայս յանթառամr ծաղիկդ քոյ յաւդեցեր.s Ոt սերմանեցեր զկենար⟨ար⟩u բանս քո զայսոսիկ. Ոv միայնդ ես խնամակալ քոյոց ծառայից, եւ բժիշկ որ ձրի բժշկես. Ոw միայնդ ես բարերար եւ անամբարտաւան. Ոx միայնy ողորմածz եւ մարդասէր. Ոaa միայնab փրկիչ եւ արդար. Ոac միշտ ես եւ յամենեսեան,ad եւ յամենայնae ուրեք մերձ ես` Աստուած իմ Յիսուս. Դու քոովքaf պարգեւաւքդag ծածկեայah զամենեսեան ոյք ի քեզ յուսան. Ոai գիտես զչարախաւսինaj մերոյ ամենայնak ուրեք զմեքենայս եւ զբռնութիւն։

109 [Z: ե]

Եւ ապա խնդրեացal հաց`am գոհացաւ այսպէս։ Զո՞ր աւրհնութիւն կամ զո՞ր պատարագ կամ զո՞ր գոհութիւնan ի բեկանել հացիս անւանեսցուք, այլ միայն զքեզ` Յիսուս.ao Փառաւորեմք Տէր զքո ասացեալդap հաւրaq անուն. Փառաւորեմք զմուտ դրաննar քո. Փառաւորեմք զյարութիւննas քո որ քեւat ցուցաւ մեզ. Փառաւորեմք զճանապարն քո. Փառաւորեմք զսերմն քո. զբանն, զշնորհսն,au զհաւատն, զաղն, զանխաւսav մարգարիտն, զգանձն, զարաւրն,aw զուռկանն, զմեծութիւնն, որ վասն մեր կոչեցար որդի մարդո,ax զճշմարտութիւնն, զհանգիստն, զգիտութիւնն, զզօրութիւնն, զպատւիրանն, զհամարձակութիւնն, զազատութիւնն, զառ ի քեզ փախուստն։ Զի դու ես Տէր aC: փութացէք; Z: փութացեալ + ի bC: կատարել cCZ: տէր dZ: om ինչ eCZ: գալուստ fZ: թողցէ gZ: + աստուած hZ: + եւ iZ: + եւ jC: վարիցիք kZ: զառաջինսն lZ: ի նմանէ ողորմութիւն mZ: + առ նոսա nCZ: յաղօթս oC: ո՞; CZ: + որ pCZ: հիւսեցեր qC: ո՞; CZ: + որ rC: անյթառամելի (sic); Z: յանթառամելի sCZ: յօդեցեր tC: ո՞; CZ: + որ uC: զկենարար; Z: կենդանարար vC: ո՞; CZ: + որ wC: ո՞; CZ: + որ xC: ո՞; CZ: + որ yC: միայնդ; + ես zZ: գթածդ ես aaC: ո՞; CZ: + որ abC: միայնդ; + ես acC: ո՞; CZ: + որ adZ: յամենեսին aeZ: ամենայն afZ: քոյով agCZ: պարգեւօքդ ahC: ծածկես aiCZ: + որ ajCZ: զչարախօսին akC: յամենայն alC: խնդրեալ amZ: + եւ anC: tr. գոհութիւն, պատարագ aoZ: + Քրիստոս apZ: ասացեալ aqC: հօրդ; Z: հօր arCZ: դրան asZ: զյարութիւն atZ: om քեւ auCZ: զշնորհն avC: զանխօս; Z: զանհաս awC: զարօրն axCZ: մարդոյ

212

nersēs’ armenian text of the ‘dormition’

արմատ անմահութեան, եւ աղբիւրa անապականութեան, եւ հիմն յաւիտենեանցն.b անուանեալ զայս ամենայն վասն մեր, որպէս զի մեր կոչեցեալ զքեզ այսոքիւք, գիտասցուք զմեծութիւնc քո։ Որ է անտեսd ի ժամանակիս այսմիկ, եւe սրբոց միայնf տեսանելի,g ի միայնոջ ի քում մարդն կերպարանեալ։

§110 [Z: զ] Եւ բեկեալ զհացն` կարկառh նոցա,i ի վերա իւրաքանչիւր եղբաւրj աղաւթսk առնելով արժանի լինելl շնորհացն Տեառնm եւ սրբոn գոհութեանն։o Ճաշակեալ եւp նորա նոյնպէս, եւ ասացեալ թէ` եւ ինձ մասնq ընդ ձեզ լիցիr եւ խաղաղութիւն`s սիրելիք իմ,t ասէ ցԲիւռոս` առu ընդ քեզ զեղբարցնv հանդերձ երկու որդովքw եւ փայտատովք,x եւ եկ զկնի իմ։ Եւ Բիւռոս առանց հեղգալոյy արար զոր հրամայեաց նմա ծառայն Աստուածոյ Յոհանէս։z Եւ ելեալ երանելին Յոհանէսaa ի տանէն` գնայրab առաջի դրացն,ac հրամայեալ բազմութեաննad մեկուսանալ յինքենէ։ae Եւ հասեալ ի շիրիմ ինչ եղբաւրaf մերոյ`ag ասաց ցպատանիսն, բրեցէք որդեակք, եւ նոքա բրեին։ah Իսկ նա ստիպէր զնոսա եւ ասէր, խորագոյն լիցի բրած[ն]դ։ai Եւ նա ի բրելն նոցա` խաւսէր ընդ նոսա զբանն կենաց, եւ յորդորէր զեկեալսն ընդ նմա ի տանէն, շինելով եւ հաստատելով զնոսա ի մեծութիւննaj Տեառն, եւ աղաւթսak առնելով ի վերաal իւրաքանչիւր ուրուք ամենեցուն։ Իսկ մեք ոչինչ իմանաեաքam ամենեւին։

§111.

[Z: է]

Եւ իբրեւ կատարեցին զբրածն պատակիքն շուրջանակաւ որպէս եւ կամէր,an մերկանայր երանելին զհանդերձնao զոր զգեցեալap էր, եւ տարրանայրaq իբրեւ զանկողին ինչ ի խորութեան բրածին, եւ միայն նափորտամբն կացեալ. համբարձեալar զձեռս իւր ի վեր եւ յաղաւթսas կայր այսպէս։

aZ: աղբեւր bC: յաւիտենից; Z: յաւիտեանց cZ: զմեծութիւնդ dZ: + ի մէնջ eZ: եւ] որ fCZ: + է gZ: + եւ hC: կարկառեաց iZ: + եւ jCZ: եղբօր kCZ: աղօթս lC: լինիլ mC: om Տեառն nCZ: սրբոյ oZ: + եւ pZ: om եւ qZ: + եղիցի rZ: om լիցի sC: om եւ խաղաղութիւն; խաղաղութիւն + ընդ ձեզ tC: + եւ խաղաղութիւն Տեառն ընդ ձեզ. եւ; Z: + եւ uC: + դու vC: զեղբարցն] երկու յեղբարցդ; Z: երկուս յեղբարցդ wC: որթովք; Z: որդւովք xZ: փայտատօք yZ: յապաղելոյ zC: Յօհաննէս; Z: Յովհաննէս aaC: Յօհաննէս; Z: Յովհաննէս abM: գրայր (sic) acC: դրանն adZ: բազմութեան aeZ: ի նմանէ afCZ: եղբօր agC: միոյ ahCZ: բրէին aiCZ: բրածդ ajC: մեծութեան akCZ: աղօթս alCZ: վերայ amCZ: իմանայաք anZ: om որպէս եւ կամէր aoC: զհանդերձսն apCZ: զգեցեալն aqZ: ստանայր arZ: համբարձ asCZ: յաղօթս

nersēs’ armenian text of the ‘dormition’

213

Ոa ընտրեցեր զմեզ յառաքելութիւն հեթանոսաց. Ոb առաքեցեր զմեզ յաշխարհ` Աստուած. Ոc ցուցեր զքեզ ի ձեռն մարգարէիցd քոց. Ոe ոչ դադարեցեր երբէք, այլ միշտ կեցուցանեսf զկարողսն.g Ոh ի ձեռն ամենայն բնութեանց զքեզ ծանուցեր. Ոi եւj անասնոց անգամ քարոզեցեր. Ոk զանապատ եւ զվայրենի հոգին զգաւնl եւ հանդարտ արարեր. Ոm ծարաւելոյն նմա քոովn բանիւդo զքեզ իսկ ետուր. Ոp մեռելոյն նմա արագ յայտնեցար. Ոq ընգղմելոյնr նմա յանաւրէնութիւնs արագ աւրէնքt ցուցար. Ոu հերքելոյն նմա բնաւին ի Սատանաէv ծանուցար.w Ոx յաղթեցեր հակառակորդին ի քեզ ապաւինելոցն. Ոy ետուր նմա զքո զձեռնդ, եւ յարուցերz ի դժոխական իրաց. Ոaa ոչ թողեր նմաab ի մարմնի կրաւնաւորել.ac Ոad ցուցեր նմա զթշնամին իւր. Ոae զգիտւթիւննaf սուրբ արարեր` Աստուած իմ Յիսուս. Ոag հայրդ ես որբոցah ի վեր քան զերկինս, եւ Աստուած երկնաւորաց.ai աւրէնքդaj ես եթերականաց, եւ աւդականացak ընթացք, երկնաւորացal պահապան, եւ երկեղam սանդարամետականաց։ Ընկալ զքոոյan Յոհաննուao հոգիս, թերեւս արժանի եղելոap ի քէն։

§ 112.

§ 113 [Z: ը]

Ոaq եւ զիս պահեցեր մինչեւ ի ժամսar յայս անմերձ ի խառնակութենէ կանաց. Ոas եւ զհայելն ինձ ընդ կին մարդat ծանր գրեցեր. Ոau յառժամանակեայ կենացս փրկեցեր զիս, եւ ի մշտնջենաւորդav առաջնորդեցեր. Ոaw ի մարմնաւոր աղտեղութենէ որոշեցեր զիս. Ոax ի դառն մահուանէն զերծուցեր զիս, եւ ի քեզ միայն հաստատեցեր. Ոay զծածուկ ախտսaz հոգւոյ իմոյ սանձեցեր, եւ զյայտնի գործս նորաba խափանեցեր. Ոbb նեղեցեր եւ հալածեցեր զխռովարարն որ յիս. Ոbc անբիծ զճանապարհն իմ որ առ քեզ հաստատեցեր. Ոbd առանց սայթաքելոbe պահեցեր զշաւիղս իմbf ի քեզ. Ոbg աներկմիտ ետուր զհաւատս իմ որ ի քեզ. Ոbh զսուրբ գիտութիւնbi որ ի քեզ սահմանեցեր ինձ. Ոbj գործոց aCZ: ո՞ որ

bC: ո՞; CZ: + որ cC: ո՞; CZ: + որ dZ: մարգարէիցն eC: ո՞; CZ: + որ fZ: կեցուցեր; C: + եւ gC: զկարօղսն; Z: զկարօտեալսն hC: ո՞; CZ: + որ iC: ո՞; CZ: + որ jC: om եւ kC: ո՞; CZ: + որ lCZ: զգօն mC: ո՞; CZ: + որ nCZ: քոյով oZ: բանիւ pC: ո՞; CZ: + որ qC: ո՞; CZ: + որ rCZ: ընկղմելոյն sCZ: յանօրէնութիւն tC: արագ աւրէնք] M: արագօրէն; Z: արակ օրէնք uC: ո՞; CZ: + որ vCZ: Սատանայէ wZ: ընծայեցար փրկիչ xC: ո՞; CZ: + որ yC: ո՞; CZ: + որ zZ: + զնա aaC: ո՞; CZ: + որ abZ: զնա acC: կրօնաւորիլ; Z: կրօնաւորել adC: ո՞; CZ: + որ aeC: ո՞; CZ: + որ afZ: զգիտւթիւն; C: + քո agC: ո՞; CZ: + որ ahZ: որոց aiZ: + ո որ ajCZ: օրէնքդ akCZ: օդականաց alZ: երկրաւորաց amCZ: երկիւղ anCZ: զքոյոյ aoC: Յօհաննու; Z: Յովհաննու apCZ: եղելոյ aqC: ո՞; CZ: + որ arCZ: ժամանակս asC: ո՞; CZ: + որ atC: om մարդ auC: ո՞; CZ: + որ avC: մշտնջենաւորսն; Z: մշտնջենաւորն awC: ո՞; CZ: + որ axC: ո՞; CZ: + որ ayC: ո՞; CZ: + որ azZ: ախտ baZ: նորին bbC: ո՞; CZ: + որ bcC: ո՞; CZ: + որ bdC: ո՞; CZ: + որ beCZ: սայթաքելոյ bfCZ: + որ bgC: ո՞; CZ: + որ bhC: ո՞; CZ: + որ biCZ: գիտւթիւնն bjC: ո՞; CZ: + որ

214

nersēs’ armenian text of the ‘dormition’

իւրաքանչիւր արժանեացa վարձս հատուցեր.b Ոc եդիրd յոգւոջ իմում մի ինչ ստացւածe պատւականf քան զքեզ համարել։g

[Z: թ] Եւ արդ Տէր իմ Յիսուս` զմատակարարութիւնն զոր ընկալաh ի քէն կատարեցի. Արժանի արաi զիս քումդ հանգստեան,j զքո զողորմութիւնդ շնորհելով ինձ, որ է անփախուստ եւ անճառ փրկութիւն։ Եւ արդk ի գալս իմում առ քեզ` ընգրկեսցիl հուրն.m Վանեսցի խաւարն. Տկարասցի վիհն. Խամրասցիn հնոցն. Շիջցի գեհենն.o Ամաչեսցեն հրեշտակք չարին. Երկիցեն դեւք. Զմրեսցին իշխանք.p Ընկճեսցին զօրութիւնքն.q Աջակողմանքն կացցեն.r Ձախակողմեանքնs մի մնասցեն. Բանսարկուն պապանձեսցի. Սատանաt կործանեսցի.u Սրտմտւթիւն նորա տոչորեսցի. Մոլորութիւն նորա սուզեսցի.v Տանջանարանք նորա պատկառեսցեն.w Յարձակումնx նորա զգասցի.y Մանգունքz նորա չարչարեսցին. Եւ ամենայն արմատaa նորա տարակուսեսցի.ab

§114.

[Z: ժ]

Եւ տուր ինձ զճանապարհս իմ որ իac քեզ անբասիր եւ անբռնադատ վճարել, առնուլ զայն զոր խոստացարad այնոցիկ որքae սրբութեամբ կեցին եւ պարկեշտութեամբ սիրեցին զքեզ։ Եւ ապա կնքեալaf զինքն, եւ ասացեալag դու լեր ընդ իս Տէր իմ Յիսուս,ah կողմեցաւai ի խորափտին ուր եւaj զհանդերձն իւր տարածեաց, եւ ասացեալ ցմեզ` խաղաղութիւն ընդ ձեզ եղբարք.ak մինչդեռ մեք ուրախէաք եւ լայաք, աւանդեաց զհոգինal ի ձեռս Տեառն։am

§115.

aZ: om արժանեաց bZ: հատուցանես cCZ: + որ dC: եդեր eCZ: ստացուած fCZ: պատուական gC: համարիլ hCZ: ընկալայ iZ: արժանի արա] արժանաւորեա՛ jZ: քում հանգստեանդ kZ: om արդ lCZ: ընկրկեսցի mC: tr հուրն ընկրկեսցի nZ: համրասցի oC: գեհեանն pC: իշխանքն qZ: զօրութիւնք նորա ընկճեսցին rZ: կայցեն sZ: ձախակողմանքն tCZ: Սատանայ uCZ: զարհուրեսցի vCZ: սուզեսցի wC: պատկառեսցին xZ: յարձակմունք yZ: կապեսցին zCZ: մանկունք aaC: արմատք abC: տարակուսեսցին] Z: + եւ սգասցի մինչեւ ի սպառ acCZ: առ adZ: խոստեցարն aeZ: որ afZ: զամենայն agZ: + թէ ahCZ: + Քրիստոս; Z: + եւ aiCZ: կողմնեցաւ ajZ: om եւ akCZ: + եւ alC: + իւր amZ: + սուրբ առաքեալն եւ աւետարանիչն Յովհաննէս. Եւ Յիսուսի փառք, եւ Քրիստոսի պատիւ եւ զօրութիւն յաւիտեանս իաւիտենից. Ամէն։

Bibliography Abbreviations am avant bho csco dos ectt fbr gcs gt’ ha hats jcsss musj nbhl nts oca odch pg po pts REArm sc sh svtp tu upats Z

Azgayin Matenadaran Treasures of the Armenian Tradition Bibliotheca Hagiographica Orientalis; see Secondary Literature Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium Dumbarton Oaks Studies Eastern Christian Texts in Translation Forschungen zur Byzantinischen Rechtsgeschichte Die Griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte Girkʿ Tʿłtʿocʿ; see Armenian Texts Handes Amsorya Harvard Armenian Texts and Studies The Journal of the Canadian Society for Syriac Studies Mélanges de l’Université Saint Joseph Nor Baṙgirkʿ Haygazean Lezui; see Secondary Literature New Testament Studies Orientalia Christiana Analecta Oxford Dictionary of the Christian Church Patrologia Graeca Patrologia Orientalis Patristische Texte und Studien Revue des études arméniennes Sources chrétiennes Subsidia Hagiographica Studia in Veteris Testamenti Pseudepigrapha Text und Untersuchungen University of Pennsylvania Armenian Text and Studies Armenian Bible, ed. Y. Zōhrapean; see Armenian Texts

Armenian Texts Acts of John by Prochoros. Text in Ankanon Girkʿ, iii, 190–292. Agatʿangełos: Agatʿangełay Patmutʿiwn Hayocʿ, ed. G. Ter-Mkrtčʿean and St. Kanayeancʿ, Tiflis 1908; repr. Delmar ny, 1980. Translation [not including the Teaching] in R.W. Thomson, The Lives of Saint Gregory: The Armenian, Greek, Arabic and Syriac

216

bibliography

Versions of the History attributed to Agathangelos, Ann Arbor mi, 2010. Translation of the Teaching [= §259–715 of the History]: R.W. Thomson, The Teaching of Saint Gregory [rev. ed.], [avant 1] New Rochelle, ny 2001. Ankanon Girkʿ, vol. ii, ed. E. Tayecʿi, Venice 1898. Ankanon Girkʿ, vol. iii, ed. Kʿ. Čʿrakean, Venice 1904. Athanasius: S. Atʿanasi Ałekʿsandrioy hayrapeti Čaṙkʿ, Tʿułtʿkʿ ew Ĕnddimasacʿutʿiwnkʿ, ed. E. Tayecʿi, Venice 1899. Basil of Caesarea: Asceticon: Basilio di Cesarea: Il Libro delle Domande, ed. and trans. G. Uluhogian [csco 536, 537, Scriptores Armeniaci 19, 20], Leuven 1993. Hexaemeron: Barseł Kesaracʿi: Yałags vecʿawreay ararčʿutʿean, ed. K. Muradyan, Erevan 1984. Translation in Thomson, Basil of Caesarea and Armenian Cosmology; see Secondary Literature. “Concerning the Twelve Holy Apostles, Yałags erkotasan surb aṙakʿelocʿ,” Ankanon Girkʿ, iii, 471–473. David/Dawitʿ Anyałtʿ. Sahmankʿ ew Tramatutʿiwnkʿ Imastasirutʿean, ed. S.S. Arevšatyan, Erevan 1980. Armenian text reproduced with facing English translation and notes in B. Kendall and R.W. Thomson, Definitions and Divisions of Philosophy by David the Invincible Philosopher [upats 5], Chico ca, 1983. Dionysius Thrax, Ars Grammatica. Greek and Armenian text in N. Adontz, Denys de Thrace et les commentateurs arméniens, Louvain 1970, 1–76. Dormition of John: Hangist eranelwoyn Yovhannu, ed. J. Catergian, Vienna 1877. Translation: J. Catergian, Ecclesiae Ephesinae de Obitu Joannnis apostoli narratio ex versione armeniaca, Vienna 1887. Ełišẽ. Commentary on Joshua and Judges. Armenian text in Matenagrutʿiwnkʿ, Venice 1859. Translation: R.W. Thomson, “A Commentary on Joshua and Judges attributed to Ełišē,” REArm 31 [2008–2009], 59–99. History of Vardan. Ełišēi vasn Vardanay ew Hayocʿ Paterazmin, ed. E. Ter-Minasyan, Erevan 1957. Translation: R.W. Thomson, Elishē. History of Vardan and the Armenian War [hats 5], Cambridge ma, 1982. Homilies. Armenian text in Ełišēi Matenagrutʿiwnkʿ, Venice 1859. Translation: R.W. Thomson, A Homily on the Passion of Christ attributed to Elishe [ectt 5], Leuven 2000. Ephrem, Commentary on the Diatessaron. L. Leloir, S. Éphrem, Commentaire de l’ Évangile concordant, version arménienne [csco 137, 145, Scriptores Armeniaci 1, 2], Louvain 1953. Eusebius, Ecclesiastical History: Patmutʿiwn ekełecʿwoy Ewsebiosi Kesaracʿwoy, ed. A. Čarean, Venice 1877. Eznik. L. Mariès and C. Mercier, Eznik, De Deo. po 28, 3, 4, Paris 1959. Georgian Chronicles: Armenian Version. I. Abulaje, Kʿartʿli Cʿxovrebis Jveli Somxuri Tʿargmani, Tbilisi 1953. Translation. R.W. Thomson, Rewriting Caucasian History. The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles, Oxford 1996.

bibliography

217

Girkʿ Tʿłtʿocʿ, ed. Y. Izmireancʿ, Tiflis 1901. Grigor Skewraʿci, Nerbołean i surbn Nersēs Lambronacʿi, Venice 1854. Grigor Tatʿewacʿi, Meknutʿiwn Yohannu Awetarani, ed. Ł. Zakʿaryan, Ẽǰmiacin 2005. Oskepʿorik, trans. H. Kʿyoseyan, Erevan 1995. Hamam, Commentary on Proverbs. Text and translation: R.W. Thomson, Hamam. Commentary on the Book of Proverbs [huas 5], Leuven 2005. Hippolytus of Thebes, Fragmentum 1, pg 117. History of James and John. Armenian text in Ankanon Girkʿ iii, 293–299. Infancy Gospel. See Protoevangelion. Irenaeus, Contra Haereses iv and v. Armenian text. K. Ter-Mekerttschian and E. TerMinassiantz, Irenaeus gegen die Häretiker, Buch iv und v in armenischer Version [tu 35,2], Leipzig 1910. Translation. A. Rousseau et al, Irénée de Lyon, Contre les Hérésies, Livre iv [sc 100] Paris 1965, Livre v [sc 152], Paris 1969. Łazar, Łazaray Patmutʿiwn Hayocʿ ew Tʿułtʿ aṙ Vahan Mamikonean, ed. G. Tēr-Mkrtčʿean and S. Malxasean, Tiflis 1904; repr. Delmar ny, 1985. Translation. R.W. Thomson, The History of Łazar Pʿarpecʿi, Atlanta ga, 1991. L. Leloir, Ecrits apocryphes sur les apôtres [Corpus Christianorum, Series Apocryphorum 3, 4], Turnhout 1986, 1992. Martyrdom of James. Armenian text in Ankanon Girkʿ, iii, 449–452. Matenagirkʿ Hayocʿ, Texts of Armenian Classical Authors, ed. Z. Yegavian, many volumes, in progress since 2003, Antelias Lebanon. Movsēs Dasxurancʿi [or Kałankatuacʿi]. Movsēs Kałankatuacʿi, Patmutʿiwn Ałuanicʿ ašxarhi, ed. V. Aṙakʿelyan, Erevan 1983. Translation. C.J.F. Dowsett, The History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci, London 1961. Movsēs Xorenacʿi. Collected works: Movsēsi Xorenacʿwoy Matenagrutʿiwnkʿ, Venice 1865. History. Movsēs Xorenacʿi, Patmutʿiwn Hayocʿ, ed. M. Abełean and S. Yarutʿiwnean, Tiflis 1913; repr. Delmar ny, 1981. Facsimile edition with additional collations by A.B. Sargsean, Erevan 1991. Translation. R.W. Thomson, Moses Khorenatsʿi, History of the Armenians, rev. ed, Ann Arbor mi, 2006. Nersēs of Lambron: Commentary on the Catholic Epistles. Unpublished; see Akinean, Nersēs, 277–281. Commentary on the Dormition of John. Text: Tesutʿiwn Ałōtʿicʿ: Patmutʿean banicʿ Nnǰman Astuacaban Awetarančʿin Yōhannu arareal Nersēsi Lambronacʿwoy, Constantinople 1736. Translation: S. Stambōlcʿean, “Yovhannēs Astuacaban Awetarančʿi Nnǰman Patmutʿean Ałōtʿkʿi xōskʿeri Meknutʿiwnĕ,” Ganjasar 6 [1996], 478–549. Commentary on Ecclesiastes. Text and translation: Prince Max, Herzog von Sachsen, Nerses von Lampron, Erzbischof von Tarsus: Erklärung des Versammlers, Leipzig 1929. Commentary on the Liturgy. Xorhrdacutʿiwn srbzan pataragi, Venice 1847. Translation: I. Kéchichian, Explication de la Divine Liturgie, Beirut 2000.

218

bibliography

Commentary on Proverbs. Text and translation: Prince Max, Herzog von Sachsen, Nerses von Lampron, Erzbischof von Tarsus: Erklärung der Sprichwörter Salomos, 3 vols., Leipzig 1919, 1920, 1926. Commentary on Revelation. Armenian text: Meknutʿiwn Yaytnutʿean S. Awetarančʿin Yovhannu arareal S. Andrēi ew Aritasay episkoposacʿn Kesaru, Jerusalem 1855. Translation: R.W. Thomson, Nerses of Lambron, Commentary on the Revelation of Saint John [huas 9], Leuven 2007. Commentary on the Twelve Prophets. Meknutʿiwn srbocʿ erkotasan margarēicʿ arareal eranelwoyn Nersisi Lambrōnacʿwoy, Constantinople 1826. Commentary on the Wisdom of Solomon. A. Tanielian, Archbishop Nersēs Lambronacʿi: Commentary on the Wisdom of Solomon, New York 2007. Synodical Oration. P. Aucher, Orazione Sinodale, Venice 1838 [Armenian text and Italian translation]. Nersēs Šnorhali, Yisus Ordi. Armenian text in Tn. Nersisi Šnorhalwoy bankʿ čʿapʿu, Venice 1928. Translation: I. Kéchichian, Nersès Šnorhali, Jésus fils unique du Père [sc 203], Paris 1973. Nonnus of Nisibis. Commentary on John: Meknutʿiwn Yovhannu Awetaranin, ed. Kʿ. Črakʿean, Venice 1920. Translation: R.W. Thomson, Nonnus of Nisibis, Commentary on the Gospel of Saint John, Atlanta ga, 2014. Protoevangelion. Armenian text in Ankanon Girkʿ, ii. Translation: P. Peeters, Évangiles apocryphes, ii: L’évangile de l’enfance, rédactions syriaques, arabe et arméniennes, Paris 1914; A. Terian, The Armenian gospel of the infancy, with three early versions of the Protoevangelium of James, Oxford 2008. Pseudo-Dionysius. The Armenian Version of the works attributed to Dionysius the Areopagite, ed. and trans. R.W. Thomson [csco 488, 489, Scriptores Armeniaci 17, 18], Leuven 1987. Samuēl Skewracʿi, Patmutʿiwn Nersis varucʿ episkoposin, ergocʿs Sałmosis kʿnnawłi. See Matʿevosyan 1988, 255–261. Sargis Kund, Meknutʿiwn Katʿołikeacʿ Tʿłtʿocʿ, ed. H. Kʿyoseyan [Nor Ktakarani Grkʿeri Meknutʿyunner 17], Ẽǰmiacin, 2003. Stepʿannos Siwnecʿi, Meknutʿiwn čʿoricʿ awetarančʿacʿn, ed. G. Yovsepʿean, Erevan 1994. Tatʿewacʿi. See Grigor Tatʿewacʿi. The Teaching of Saint Gregory. See Agatʿangełos. Tʿovma Arcruni. Tʿovmayi vardapeti Arcrunwoy Patmutʿiwn Tann Arcruneacʿ, ed. Kʿ. Patkanean, St. Petersburg 1887; repr. Tiflis 1917, Delmar ny, 1991. Translation: R.W. Thomson, Thomas Artsruni. History of the House of the Artsrunikʿ, Detroit 1985. Xosrov Anjewacʿi. Commentary on the Divine Liturgy. Armenian text with translation by S.P. Cowe, New York 1991. Vardan Arewelcʿi, Meknutʿiwn Sałmosacʿ, Astrakhan 1797. Yovhannēs Drasxanakertcʿi. Yovhannu Katʿołikosi Drasxanakertcʿwoy Patmutʿiwn Ha-

bibliography

219

yocʿ, ed. M. Emin, Tiflis 1912; repr. Delmar ny 1980. Translation: K. Maksoudian, Yovhannēs Drasxanakertcʿi. History of Armenia, Atlanta ga, 1987. Yovhannēs Mandakuni [attr.], Demonstration, Apacʿoycʿ. Armenian text in G.Tʿ., 29–40. Translation: M. Tallon, Livre des Lettres [= musj 32, fasc. 1], Beirut 1955, 105–138. Y. Zōrapean, Astuacašunčʿ matean hin ew nor Ktakaranacʿ, Venice 1805. [In addition to the texts noted above, further editions and translations of the various Armenian works may be found in Thomson, A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500ad, and “Supplement to a Bibliography of Classical Armenian Literature.”]

Greek Texts Acts of John. E. Junod and J.-D. Kaestli, Acta Iohannis, 2 vols [Corpus Christianorum, Series Apocryphorum, 1 and 2], Turnhout 1983. Aristotle, De Interpretatione. Loeb edition. Athanasius: Vie d’Antoine, ed. G.J.M. Bartelink [sc 400], Paris 1994. Contra Gentes and De Incarnatione, ed. and trans. R.W. Thomson, Oxford 1971. Dormitio. See Acts of John. Hippolytus of Thebes, Fragmenta, pg 117. Origen, Origenes Werke iv, Der Johanneskommentar, ed. E. Preuschen [gcs 10], Leipzig 1903. Plato, Phaedrus, Loeb edition.

Secondary Literature Ačaṙyan, H., Hayocʿ Anjnanunneri Baṙaran, 5 vols, Beirut 1972. Adjémian, Ch., Grand Catalogue des manuscripts arméniens de la Bible = Š. Ačēmean, Cʿucʿak astuacašunčʿ mateani hayerēn Jeṙagirnerun, Lisbon 1992. Anasyan, H.S., Haykakan Matenagitutʿiwn, E-ŽĔdd, vol. i, Erevan 1959; vol. ii, Erevan 1976. Akinean, N., Nersēs Lambronacʿi [am 179], Vienna 1956. Avagyan, A., Die armenische Athanasius-Überlieferung [pts 69], Berlin 2014. Bibliotheca Hagiographica Orientalis, ed. P. Peeters [sh 10], Brussels 1910; repr. 1954. Burgmann, L. and H. Kaufhold, Bibliographie zur Rezeption des byzantinischen Rechts [fbr 18], Frankfurt am Main 1992. Casey, R.P., “Armenian Manuscripts of St. Athanasius of Alexandria,” htr 24 [1931], 43– 59. Danielou, J., Primitive Christian Symbols, London 1964.

220

bibliography

Dasnabedian, T., “L’Histoire de l’icône de Hogeac’ Vankʿ: une attribution à Moïse Kʿertoł,” ha 107 [1993], 149–166. Dédéyan, G., Les Arméniens entre Grecs. Musulmans, et Croisés, 2 vols, Lisbon 2013. Fedwick, P.J., ed. Basil of Caesarea: Christian, Humanist, Ascetic, Toronto 1981. Garitte, G., Narratio de Rebus Armeniae [csco 132, Subsidia 4], Louvain 1952. Garsoïan, L’Eglise arménienne et le grand schisme d’Orient [csco 574, Subsidia 100], Leuven 1999. Sfameni Gasparro, G., Enkrateia e antropologia [Studia Ephemeridis Augustinianum 20], Roma 1984. Geerard, M., Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Turnhout 1992. Grillmeier, A., Christ in ChristianTradition, rev. ed, vol. i, London and Oxford 1975. Hay Girkʿĕ 1512–1800 tʿvakannerin [Hay grkʿi matenagitutʿyun, 1], ed. N. Oskanyan, Kʿ. Korkotyan, A. Samvelyan, Erevan 1988. Junod, E. and J.-D. Kaestli, Acta Iohannis, 2 vols [Corpus Christianorum, Series Apocryphorum, 1 and 2], Turnhout 1983. Junod, E. and J.-D. Kaestli, L’histoire des Actes apocryphes des apôtres du iiie au ixe siècle: le cas des Actes de Jean [Cahiers de la Revue de Théologie et de Philosophie 7], Genève-Lausanne-Neuchâtel 1982. Kaufhold, H., Die armenischen Übersetzungen byzantinischer Rechtsbücher [fbr 21], Frankfurt am Main 1997. Lampe, G.W.H., ed, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1968. La Porta, S., The Armenian Scholia on Dionysius the Areopagite. Studies on their Literary and Philological Tradition [csco 625, Subsidia 122], Leuven 2008. Leloir, L., Écrits apocryphes sur les apôtres [Corpus Christianorum, Series Apocryphorum 3, 4], Turnhout 1986, 1992. Major, T., “The Number Seventy-two: Biblical and Hellenistic Beginnings to the Early Middle Ages,” Sacris Erudiri 51 [2013], 7–45 Matʿevosyan, A.S., Hayeren Jeṙagreri Hišatakaranner, E-ŽB dd, Erevan 1988. Mathews Jr., E.G., “Syriac into Armenian: The Translations and their Translators,” jcsss 10 [2010], 20–44. Mathews, T.F. and A.K. Sanjian, Armenian Gospel Iconography. The Tradition of the Glajor Gospel [dos 29], Washington dc 1991. Metzger, B., “Seventy or Seventy-two disciples?” nts 5 [1958/9], 299–306. Muradyan, G., Grecisms in Ancient Armenian [huas 13], Leuven 2012. Muradyan, K., Barseł Kesaracin ev nra “Vecʿōrean” hay matenagrutʿyan meǰ, Erevan 1976. Nor Baṙgirkʿ Haygazean Lezui, ed. G. Awetikʿean, X. Siwrmēlean, M. Awgerean, 2 vols, Venice 1836–1837; repr. Erevan 1979, 1981. Outtier, B., “La version arménienne du commentaire des psaumes de Théodoret: Premier bilan,” REArm 12 [1977], 169–180.

bibliography

221

Pétrossian, L., Grégoire de Narek: Commentaire sur le Cantique des Cantiques [oca 285], Rome 2010. Petrosyan, E. and A. Ter-Stepʿanyan, S. Grkʿi hayeren meknutʿyunneri matenagitutʿyun, np 2002. Širinyan, M.E., “Artakʿin ew nurb greankʿ,” Aštanak 2, 15–45. Saswaliancʿ, T., Patmutʿiwn Erusałēmi, 2 vols, Jerusalem 1931. Stone, M.E., Adam and Eve in the Armenian Traditions, Fifth through Seventeenth Centuries [sbl, Early Judaism and Its Literature 38], Atlanta ga, 2013. Thierry, M., Répertoire des monastères arméniens, Turnhout 1993. Thomson, R.W., A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500ad, Turnhout 1995. Thomson, R.W., Saint Basil of Caesarea and Armenian Cosmology [csco 646, Subsidia 130], Leuven 2012. Thomson, R.W., “Armenian Traditions concerning the Writing of the Gospels: When, Where, and in what Language?” Forthcoming. Thomson, R.W., Nerses of Lambron: Commentary on the Revelation of Saint John [huas 9], Leuven 2007. Thomson, R.W., “The Reception of the Biblical Book of Revelation in Armenia,” in The Armenian Apocalyptic Tradition [svtp 25], ed. K.B. Bardakjian and S. La Porta, Leiden/Boston 2014, 242–253. Thomson, R.W., “Supplement to A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 ad,” Le Muséon 120 [2007], 163–223. Uluhogian, G., “Repertorio dei manoscritti della versione armena de S. Basilio de Cesarea,” in Basil of Caesarea: Christian, Humanist, Ascetic, ed. P.J. Fedwick, Toronto 1981, vol. ii, 571–588. van Esbroeck, M., Aux origines de la Dormition de la Vierge: études historiques sur les traditions orientales, Ashgate: Aldershot 1995. Yovsepʿean, G., Yišatakarankʿ Jeṙagracʿ, Antelias 1951.

Index of Biblical Quotations and Allusions Chapter and verse are given in accordance with standard Armenian numbering [as in z], which for the Old Testament normally accords with that of the Septuagint. References are to pages of this book. Genesis 1.7 2.7 2.17 3.22 5.24 6.5 12.17

19, 165 137 63 63 205 65 75

Exodus 24.12 25.40

165 141

Leviticus 28.40

185

Deuteronomy 6.11 10.17 32.4 32.18

155 107 63 163

Joshua 10.12–13

20, 165

Judges 6.38

111

3Kingdoms [1Kings] ch. 21

31

4Kingdoms [2Kings] 20.10–11

20, 165

Ezra 4.28 Job ch. 1–2 1.6 1.8–11 28.10

Psalms 17.14 33.15 34.21 35.7 49.13–14 54.15 58.6 89.9 90.3 90.7 91.15 103.4 105.2 105.43 117.16 118.23 118.103 118.120 118.151 135.6

167 77 103 16, 143 10, 107 81 81 205 83 195 155 93 93 149 153 103 147, 155 175 101 93

Proverbs 11.8 20.27

83 13

Isaiah 6.2 20.8 29.8 53.12 64.4

75 18 61 141 199

Jeremiah 25.6

83

Amos 3.7

139

Matthew ch. 3 4.13

67 47

63

65 20, 167, 208 103 181

223

index of biblical quotations and allusions 4.21 4.21–22 5.11–12 5.12 5.13 5.27–28 6.13 6.22–23 9.11 10.28 10.39 11.29 12.35 ch. 13 13.42 13.44 13.45–46 13.46 13.47 13.50 14.25 16.24 16.27 17.1 19.16 19.16–17 19.21 19.27–29 19.28 19.28–29 20.20 21.19 22.7 23.8 24.20 24.27 26.28 28.19 28.20 Mark ch. 1 ch. 4 4.26 4.37–41 8.32 9.2 9.50 11.14

45 47 53 185 113 159 127 159 119 185 149 119 159 91 193 115 115 115 117 193 75 155 181 47 155 95 155 187 16, 187 17, 187 45 75 69 53 123 187 107 139 101

67 91 111 75 121 47 113 75

14.24 16.19

107 87, 203

Luke 1.77 ch. 3 6.35 6.45 ch. 8 8.5 8.11 8.23–25 9.1 9.23 9.62 11.34 12.4 14.34–35 15.18 15.20 16.19–31 16.23 18.28–30 22.19 22.19–20 23.43 23.45 24.51

119 67 73 159 91 111 111 75 121 155 117 159 185 113 147 147 189 193 187 105 107 119 201 125, 203

John ch. 1 1.1 1.4–9 1.5 1.14 1.17 2.11 2.22 3.13 4.24 10.5 10.9 11.25 12.25 12.49–50 ch. 13–17 13.23 13.25 14.6

67 43, 101, 113 207 65 109, 113, 119 113, 119 45 45 117 63 79 109 111 155 121 135 43, 45 137 111, 119

224

index of biblical quotations and allusions

John (cont.) 14.19–20 14.27 14.28 15.4 15.7 15.13 17.9 17.14 19.26–27 20.2 20.19 21.5 21.7 21.12 21.20 21.23 20.21 29.26 21.22 21.23 21.25

95 201 201 63, 101, 121 121 99 129 161 43, 49 43 53, 109, 201 113 43 135 43, 137 205 201 201 135 201 47

Acts 1.11 2.41 2.42 5.31 7.55 12.2 15.37 ch. 16 17.22 20.7 21.13 23.8

111 155 181 181 87 8 49 49 145 107 131 157

Romans 1.20 2.14 2.16 3.23–24 3.24 3.25 4.4 4.19 5.14 5.19 6.6

141 151 149, 181 97 153 71 113, 185 149 95 153 153

6.16 7.12 7.18 7.22 8.15 8.29 8.34 11.33 11.34 ch. 12 15.14 15.16

167 151 177 91 87 79, 127 71, 111 91 93 95, 161 203 161

1Corinthians 1.11 2.8 2.9 3.8 3.16 3.16–18 3.17 5.7 5.11 6.2 6.15 6.19 9.24 9.26 9.27 11.24 ch. 12 12.3 13.12 13.13 14.9 ch. 15 15.3 15.10 15.15–45 15.21 15.22 15.23 15.45 15.49 15.52–54

57 65 199 185 63 159 183 127 53 16, 187 127 127 79 79 85 105 161 61, 153 83, 127 83 147 203 97 169 67 205 189 187 127 79 111, 123

2Corinthians 1.5 1.18

53 49

225

index of biblical quotations and allusions 1.19 1.22 2.15 4.4 5.5 5.7 5.10 5.11 5.18–19 5.21 11.29 12.21 Galatians 1.16 ch. 2 2.16 2.16–17 2.19 ch. 3 3.13 3.17 3.18 4.32 5.1 Ephesians 1.4 1.15 1.18 1.20–22 2.2 2.8–9 2.16 2.20–21 2.21 3.1 3.8 3.28 4.1 4.13 4.15 4.22–24 5.30 6.11 6.12 6.16

123 85 113 95 85 205 185 153 153 153 79 173

183 49 185 169 85 189 67 127 131 151 121, 151

85, 139 133 89, 121, 161 161 16, 187 121 153 23 101, 123 183 117 161 183 57, 95 95 67, 99 127 153 16, 187, 189, 191 171

Philippians 1.27 2.7 2.8 2.9 2.9–10 2.19 3.9

57 65 73, 93, 113, 153 75 95 49 85

Colossians 1.13 1.18 2.2 2.13 2.14 3.1 3.10

189 95, 111 89 47 193 111 95

1Thessalonians 2.19 3.2 4.4 4.17

187 49 183 16, 187

1Timothy 1.1 1.3 2.5 4.15 6.12

199, 207 49 87 133 123

2Timothy 1.11–12 2.3 2.6 2.24 2.26

183 69 99 123 121

Philemon 1.9

183

Hebrews 1.3 2.11 2.17 4.12 4.14 4.15 4.15

127 53 97, 99 159 105, 161 65, 81 97

226

index of biblical quotations and allusions

Hebrews (cont.) 6.4–5 6.19 7.25 8.5 8.14 9.14 10.14 10.26 11.5 12.7 12.22 12.22–23 12.23

79 123 71 141 161 67 111 105 205 161 163 189 163

James 2.10 2.22 4.6 4.7 4.12

173 121 97 99 165

1Peter 1.8 2.3 2.16 2.24 3.11 3.18 3.19 4.6

199 113 117 97 77 99 189 155

5.4 5.5

83 97

2Peter 1.16

117

1John 1.7 1.8 2.1 2.2 2.7 2.14 3.2 3.2–3 4.10 5.2–3 5.4

97 71, 169 71, 201 71 129 59 89, 127 125 71 71 113

Jude 14–15

141

Revelation 10.11 11.3 20.9

205 205 123

Wisdom of Solomon 7.23 15.3

81 123

General Index Names introducing biblical quotations, or mentioned within them, are not listed. Abraham 189 Abraham iii, Catholicos 34 Acts of John [Acta Iohannis] 2, 4, 5, 133n483 Acts of John by Prochorus 4, 5, 133n483 Adam 67, 95, 97, 129, 153, 189, 205 Agatʿangełos 9, 145n539 See also Teaching of Saint Gregory Ahab 31 Air 20, 161, 163 powers of 16, 17, 185, 187n767, 189 prince of 191 see also Elements Ammon 16, 163 Anania Širakacʿi 18n91, 24, 165n652 Andreas of Caesarea 22n104 Angels 17n87, 20, 75, 157, 163–167, 171n686, 175–179, 189, 191n792, 193, 195, 207 ranks of 47 Animals 13 animal spirit 175 definition of 16 habitat of 165 preaching to 15, 143 Antichrist 205n853 Antioch 26, 30 Antony 16, 17, 143, 163, 189, 197 Apostles 16, 49, 53–57, 141, 187, 203 as evangelists 51, 139 seventy 4, 5, 133 Aretas of Caesarea 22n104 Asia 49 Athanasios, patriarch of Antioch 27 Athanasius of Alexandria Armenian translations 15 Life of Antony 15, 187n767, 191 Awšin i 28 Awšin ii, father of Nersēs of Lambron 30 Barnabas 49 Basil, abbot of Drazark 26 Basil, brother-in-law of emperor Manuel Basil of Caesarea 13, 18 Hexaemeron 18, 19, 61n98, 75n181, 165n652

28

Basil, hermit 26 Biwros 5, 131, 133 Black Mountain 29 Breath 13, 14n63, 57n88, 77n185, 101, 143n529 Christ see Jesus Christ Christianity 89 Communion [Eucharist] 53, 107, 129, 131, 147 Christ’s body and blood 147 Constantine, metropolitan of Hierapolis 27 Constantinople 5n20, 6, 33, 51n54 Constantius 51n54 Corinthians 57 Cyril of Alexandria 7, 11, 13, 14, 28, 115n391 Cyprus 30 David of Alexandria, the “Invincible Philosopher,” Nerginecʿi 19, 32 Introduction to Philosophy 19, 75n181, 165n653 Demons 15–17, 20, 87, 165, 167, 189, 191n792, 193–197, 207 Dionysius the Areopagite 20, 47n29, 75n175, n180, 77n180 Domitian 49n43 Dormition of Saint John Armenian titles 1 translations of 3 Drazark 7n32 Dreams 18, 19, 61 Egyptian hermits 15 Elements [earth, air, fire, water] 19, 101n307, 165, 207 as spheres 19 fifth element [ether] 19, 165, 207 Elias 205n853 Ełišẽ 13n62, 20n101, 77n188, 111n372, 137n500, 165n662 Enoch 141, 205n853 Ephesus 4, 5, 7, 43, 49, 51, 133 Ephrem the Syrian 7, 28 Esayi Nčʿecʿi 4, 35, 36, 209 Esther, daughter of Joseph 6n28

228 Ether see Elements Eusebius of Caesarea 6, 8, 49n43 Eznik 18n91, 61n98, 165n652, 175n709 Franks 26, 31 see also Latins Gẽorg, vardapet 32 Georgian Chronicles 157n620 Germans, king of, Holy Roman emperor 31, 32 Glajor 22n104 God, theology of 10 Greeks 31 Gregory i, Pope 33 Grigor Narekacʿi 13n63, 32, 163n649 Grigor of Skewra 26 Grigor, scribe in Lambron 26 Grigor Tatʿewacʿi 5, 24, 445n16 Grigor Tłay, Catholicos 27, 29, 30, 32, 33 Grigor Vkayasẽr 7n32 Grigor Xlatecʿi 5 Grigoris, scribe 2n8 Hadrian 6, 49 Hamam 13n63 Hell 20, 87, 165, 167, 189, 191n792, 193–197, 207 Herod 8, 9 Hetʿum ii 28 Hetʿum iii 29, 31 Hezekiah 165 History of James and John 8, 45n15 Hippolytus of Thebes 8 Hṙomklay 27 Images 45, 145 Irenaeus 117n396 Ismael [Arabs] 32 Israel 75, 107, 141 James, bishop of Jerusalem 8 James, brother of John 6–9, 43, 45 Jerusalem 5, 9, 29, 31, 32, 51, 155 Armenian cathedral in 9 Jesus Christ brothers and sisters of 8 Christology 9, 11–14, 65, 73, 75, 107, 163n649

general index high-priest 105, 111, 145 upbringing 6 John see also Yovhannẽs John, bishop 32 John Chrysostom 7 John, patriarch of Jerusalem 34 John the Evangelist passim Jose, son of Joseph 6n28 Joseph 6, 8, 45, 47 Joshua 165 Juda, son of Joseph 6n28 Judas 47 Judgment, future 16, 17, 87, 187–191, 199 Julian of Halicarnassus 163n649 Justinian 51n54 Kirakos vardapet

7n32

Lambron 30 Latins 30 see also Franks Leon ii 31, 32, 34 Lombard language 26 Luminaries 20, 165, 207 Mamista 31 Manuel, emperor 28, 29, 31 Maraš 32 Martha, daughter of Joseph 6n28 Martyrdom of James 8 Mary see Virgin Mary Maštocʿ 15n70 Mattʿẽos Jułayecʿi 5 Moses 155, 165 Moses bar Kepha 7 Movsẽs Dasxurancʿi 203n847 Movsẽs Xorenacʿi 6n28, 8n39, 165n653, 181n741 Naboth 31 Nazareth 47n25 Nersẽs of Lambron Commentary on the Dormition 9, 26 manuscripts of the Commentary 21 ordination of 29 relics of 203n847 Synodal Oration 14 works 1, 20, 21, 33, 34

229

general index Nersẽs Šnorhali, Catholicos 2, 9, 10n48, 17n87, 29, 191n792 Nestorius 13 Nicaea, second council of 3 Noah 141 Nonnus of Nisibis 7 Origen 7 Outsiders [philosophers]

19, 141, 165, 185

Patmos 4, 6, 49, 51 Paul 8 Peter 8, 47 Plato 77n185, n188 Prochorus 4, 5, 133 Protoevangelium of James

8

Romans 26 Rubẽn iii 31 Sadducees 155 Saint George, hermitage 27, 29 Saint Paul, monastery 26 Salomẽ 6, 8, 45n15 Sałru, hermitage 29, 30 Samuẽl of Skewra 26, 28, 32 Sargis Kund 5, 7, 45n15 Satan 17, 20, 63–67, 97, 149, 151–155, 159, 187, 193–197, 207 names of 65n113 Sea of sin 117, 149n568 Skewra, monastery of 28, 34 Spain 8 Stepʿannos Siwnecʿi 5, 6 Stepʿannos vardapet 2, 41, 205

Tarsus 28, 30–34 Teaching of Saint Gregory 4n19, 9–13, 16n78, 65n113, 105n328, 117n398, 133n482, 141n522, 143n527, 149n568, 187n765, 195n819 see also Agatʿangełos Tʿeopistẽ, rhetor 7n32 Theodore of Mopsuestia 7 Theotokos see Virgin Mary Thomas Acts of 49 Timothy 49 Titus 5, 51 Tʿovma Arcruni 17n87, 191n792 Trajan 6, 49 Trdat 157n620 Trinity, theology of 10, 11, 109 Vakhtang 157n620 Vanik, monastery of 27 Virgin Mary, Theotokos 6, 8, 43, 45n15, 49, 137, 203 Xosrov Anjewacʿi

67n133

Yovhannẽs see also John Yovhannẽs Drasxanakertcʿi 51n54, 203n847 Yovhannẽs Mandakuni 12n55 Yovhannẽs Sarkawag 24 Yovhannẽs, spiritual father of Nersẽs 29 Zebedee

6, 45