Khurbn-Forshung: Documents on Early Holocaust Research in Postwar Poland [1 ed.] 9783666368561, 9783525368565

Citation preview

KHURBN-FORSHUNG Documents on Early Holocaust Research in Postwar Poland

Edited by Laura Jockusch

archive of jewish history and culture Volume 6

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Archiv jüdischer Geschichte und Kultur Archive of Jewish History and Culture Band / Volume 6

Im Auftrag der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig On behalf of the Saxonian Academy of Sciences and Humanities at Leipzig herausgegeben / edited von / by Dan Diner Redaktion / editorial staff Marcel Müller Momme Schwarz Markus Kirchhoff

Vandenhoeck & Ruprecht © 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Khurbn-Forshung Documents on Early Holocaust Research in Postwar Poland

Selected, annotated, and introduced by Laura Jockusch

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The “Archive of Jewish History and Culture” is part of the research project “European Traditions – Encyclopedia of Jewish Cultures” of the Saxon Academy of Sciences and Humanities in Leipzig. It is sponsored by the Federal Republic of Germany and the Free State of Saxony. The Academy program is coordinated by the Union of the German Academies of Sciences and Humanities. This publication is co-financed by the Saxon State government out of the State budget approved by the Saxon State Parliament.

Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek: The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data available online: https://dnb.de. © 2021 Vandenhoeck & Ruprecht, Theaterstraße 13, D-37073 Göttingen, an imprint of the Brill-Group (Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands; Brill USA Inc., Boston MA, USA; Brill Asia Pte Ltd, Singapore; Brill Deutschland GmbH, Paderborn, Germany; Brill Österreich GmbH, Vienna, Austria) Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Brill Nijhoff, Brill Hotei, Brill Schöningh, Brill Fink, Brill mentis, Vandenhoeck & Ruprecht, Böhlau, Verlag Antike and V&R unipress. Typesetting: textformart, Daniela Weiland, Göttingen Vandenhoeck & Ruprecht Verlage | www.vandenhoeck-ruprecht-verlage.com ISSN 2566-6673 ISBN (Print) 978-3-525-36856-5 ISBN (PDF) 978-3-666-36856-1 https://doi.org/10.13109/9783666368561

This publication is licensed under a Creative Commons Attribution – Non Commercial – No Derivatives 4.0 International license. For a copy of this license go to https://creative​ commons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Contents

Foreword . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 I. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Historiographical Background . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2. The Central Jewish Historical Commission in Poland . . . . . . 19 2.1 Origins and Motivations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.2 Research Methods and Historiographical Continuities . . . 25 2.3 Public Outreach and Research Networks . . . . . . . . . . . 32 2.4 Under Communist Rule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.5 Setting the Agenda for Future Research . . . . . . . . . . . . 46 3. Scope and Structure of the Present Volume . . . . . . . . . . . . 51 4. Editorial Notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5. Acknowledgments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 6. List of Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 7. List of Figures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 8. Figures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 II. Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Transcription Conventions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1. Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology 77 2. Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 3. Survivor Testimonies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 4. Research on Ghettos and Camps . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Biographical Notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 789 Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 799 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 818

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Foreword

Like other historical subject matters, the history of research on the Holocaust is primarily revealed through examining the time period in which it took place. When and how intently did research occur? What methods were used when and how? Which questions were pursued and what sources were consulted for this purpose? Not least of all: Who was conducting this research? These are some of the questions that this edition on early khurbn-forshung seeks to answer. The volume at hand attempts to close a gap in research on the Holocaust. Institutionalized academic research on the extermination of European Jews actually took off in the 1960s and engagement then plateaued at an exceptionally high level at the turn of the century. To the observer it would seem that this research was new and groundbreaking. What took place much earlier, in the second half of the 1940s, remained largely hidden from view. However, it is becoming increasingly clear, and is documented in detail in this edition, that in the immediate aftermath of the war and centered in the parts of eastern Poland liberated by the Soviets, Jewish survivors – working as trained historians or historical activists  – had already begun collecting, systematically recording, and primarily chronicling the catastrophe as early as 1944. Much of what would later become part of foundational works on the Jewish experience of those years had its research origins in this period. Historiographically, the questions arise why early Holocaust research from the mid-to-late 1940s ceased after only a few years, as well as why it didn’t receive the attention it undoubtedly deserved. This can likely be attributed to the interplay of several fundamental events and attitudes that shaped the following years. First and foremost among these is the Cold War, which can be considered a historical era in its own right. In this respect, the transformation of Poland into a People’s Republic, i. e., into a communist polity, hampered the stand of Holocaust research. Moreover, the recent founding of the state of Israel consumed all Jewish attention and its resolutely decisive outlook towards future horizons, which is to say, away from the catastrophic past, contributed noticeably to the research’s fading. With the founding of the People’s Republic, an ethnically homogeneous Polish polity emerged in which there was hardly any willingness to allow the Jewish catastrophe to be seen in its unique particularity. This tendency was

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

8

Foreword

reinforced by the “anti-Fascism” that had come to dominate the official narrative. If anything, a shared victimization of Poles and Jews was emphasized. In the political West, the combination of the Cold War and the fear of a potential nuclear war as the greatest possible catastrophe were allowed to overshadow the memory of the Holocaust. This connection is also suggested by the fact that a temporal affinity can be discerned regarding the détente between the superpowers, and the emerging field of Holocaust research in the 1960s and 1970s. The fall of Communism and the disbandment of the Eastern Block accelerated this tendency. In this attempt in periodization of the tendencies in Holocaust research, the second half of the 1940s can be understood as a unique temporal window of knowledge and understanding, emerging between the end of World War II and the beginning of the Cold War era. This intermediate stage was the time of early khurbn-forshung. The present volume honors its importance. I would like to thank the editor of this document collection, Laura Jockusch, for her erudite and meticulous work. Thus, an important corpus of sources is now available for additional research, but also for academic teaching. Further gratitude is owed to the staff of the project “European Traditions,” namely Stefan Hofmann, Franziska Jockenhöfer, Ulrike Kramme, Frauke von Rohden, Cyra Sommer, Želmíra Urra Muena, Georg Wehse, and especially Marcel Müller, Momme Schwarz, and Markus Kirchhoff, who helped to complete this volume. Dan Diner Series Editor

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Abbreviations

ACDJC

Archives of the Centre de Documentation Juive Contemporaine, Paris AJDC American Jewish Joint Distribution Committee AŻIH Archive of the Jewish Historical Institute, Warsaw Bund General Jewish Labor Bund in Lithuania, Poland, and Russia CDJC Centre de Documentation Juive Contemporaine, Paris CENTOS Centralne Towarzystwo Opieki nad Sierotami (Federation of Associations for the Care of Orphans) CKŻP Centralny Komitet Żydów w Polsce (Central Committee of Jews in Poland) CŻKH/CJHC Centralna Żydowska Komisja Historyczna / Central Jewish Historical Commission DP(s) Displaced Person(s) FPO Fareynikte Partizaner Organizatsye (United Partisan Organi­ zation) Gestapo Geheime Staatspolizei GFHA Ghetto Fighters’ House Museum Archive HASAG Hugo und Alfred Schneider Aktiengesellschaft IMT International Military Tribunal, Nuremberg Kripo Kriminalpolizei NTN Najwyższy Trybunał Narodowy (Supreme National Tribunal) OKW Oberkommando der Wehrmacht PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (Polish Committee of National Liberation) POW(s) Prisoner(s) of War PPP Polish Peoples’ Party PPR Polska Partia Robotnicza (Polish Workers’ Party) PPS Polska Partia Socjalistyczna (Polish Socialist Party) PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (Polish United W ­ orkers’ Party) RSHA Reichssicherheitshauptamt SA Sturmabteilung Schupo Schutzpolizei SD Sicherheitsdienst des Reichsführers SS Sipo Sicherheitspolizei SS Schutzstaffel

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

10 UNRRA USHMM WJC YIVO YVA ZAEGJD ŻIH ŻOB

Abbreviations

United Nations Relief and Rehabilitation Administration United States Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C. World Jewish Congress Yidisher Visnshaftlekher Institut (Yiddish Scientific Institute / ​ Institute for Jewish Research) Yad Vashem Archives, Jerusalem Zentralarchiv zur Erforschung der Geschichte der Juden in Deutschland, Heidelberg Żydowski Instytut Historyczny, Warsaw (Jewish Historical Institute) Żydowska Organizacja Bojowa (Jewish Fighting Organization)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

I. Introduction Every document is a tragedy, every file is a murder – tragedies of individuals and families, murders of entire generations. You look at photographs of people hanged or of those who were candidates for the ovens; you read reports on the amount of fuel used to burn people. There are no words that can possibly describe the state of mind in which we work – ‘graveyard atmosphere,’ ‘mood of the grave’ – all these do not capture the experiences and thoughts evoked by our work.1

With these words, the teacher Noe Grüss,2 one of the employees of the Central Jewish Historical Commission in Poland, described his painful endeavor to document the German genocide of European Jews in the years following the Second World War. Grüss often felt at a loss for words, not just when describing the destruction, suffering, and trauma that Nazi atrocities had caused. Words also failed him as he sought to come to terms with the distress of reliving the catastrophe through the documents, photographs, and artifacts he had begun to collect. Holocaust survivors3 like Grüss launched a systematic historical inquiry into the Jewish cataclysm immediately after their liberation from Nazi rule and founded historical commissions, documentation centers, and projects in fourteen European countries.4 The founders and participants in these documentation initiatives, perhaps 1,000–2,000 women and men, 1

Noe Grüss, Dokumenty wrodzonej szlachetności [Documents on the Innate Nobility], no date [probably 1945], Archive of the Jewish Historical Institute in Warsaw (henceforth AŻIH) CKŻP / KH, folder 7, file no. 303/XX/292, 44–45. Unless otherwise indicated, all translations of documents quoted in the introduction are the editor’s. 2 For biographical information on Noe Grüss and other protagonists of the Jewish historical commissions and documentation centers in postwar Europe, a separate glossary has been included into this volume. See chap. Biographical Notes. 3 The term “Holocaust survivors” is broadly understood here as referring to people persecuted as Jews according to Nazi racial categorizations, who lived under the Nazi regime in the years 1933–1945, and were still alive in Europe at the end of the Second World War. 4 Austria, Bulgaria, Czechoslovakia, France, Germany, Great Britain, Greece, Hungary, Italy, Poland, Romania, Sweden, Switzerland, and the Soviet Union. For an overview see Philip Friedman, The European Jewish Research on the Recent Jewish Catastrophe in 1939–1945, in: Proceedings of the American Academy for Jewish Research 18

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

12

Introduction

who had barely begun to process the trauma of the persecution, the loss of their families and friends, and the destruction of their communities and countries, still found themselves in uncertain living conditions on a continent wrecked by war and genocide. They constituted a diverse group in terms of wartime experiences, nationalities, class status, gender, age, and education.5 With some significant exceptions, most were accountants, engineers, homemakers, journalists, lawyers, physicians, teachers, or writers with no previous training as historians. Regardless of their backgrounds, experiencing the khurbn (destruction) – the Yiddish term for catastrophe that the survivors commonly deployed at the time – had created a powerful urge in them to chronicle and research the events.6 They were driven by the fear that the Nazis had not only murdered a people and destroyed its culture but had also extinguished the memory of the crime and its victims. Commission activists saw their survival as a moral duty to uncover the truth of the atrocities, bear witness in the name of the dead as well as for future generations, and write the genocide of European Jews into the annals of history. Documenting the destruction also provided a vehicle to mourn and commemorate millions of dead, whose burial places, for the most part, remained unknown. Therefore, activists in these grassroots initiatives scrupulously and fervently collected

5

6

(1948–1949), 179–211. In addition, there were also documentation projects among Jews in the United States and Mandatory Palestine. It is difficult to assess the exact number of survivors active in the Jewish historical commissions and documentation centers across Europe owing to the high fluctuation in personnel and the lack of comprehensive statistics. Taking into account that some participated for months, and even years, others only for a few weeks, it can be assumed that the core of the more permanent staff in France, Poland, Germany, Austria, and Italy in the years 1944–1949 comprised 500–800 people, with an average workforce of 80–100 in Poland and the U.S. Zone of Germany, between 20 and 50 in France and Austria, and less than 20 in Italy and the British Zone in Germany. Considering that some volunteers may not have registered with the commissions and documentation centers or that some records may not have been preserved, the total number of employees must have been considerably higher, perhaps between 1,000–2,000 across Europe. Khurbn or khurbm is Yiddish for the Hebrew hu ̣ rban (destruction). While the Hebrew word originally referred to the destruction of the First and Second Temples, khurbn was the common Yiddish term for the Holocaust used among Yiddish-speaking Jews in the early postwar years. See James E. Young, Writing and Rewriting the Holocaust. Narrative and the Consequences of Interpretation, Bloomington, Ind., 1988, 85–89. Alternative Yiddish terms at the time were umkum (death) or shkhite (slaughter) and kataklizm (cataclysm). In this volume, khurbn is translated as destruction in direct reference to the Holocaust.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

13

Introduction

every vestige they could possibly retrieve from the rubble of the recent past: thousands of documents and photographs of the persecution and murder of the Jews left behind by the Nazi regime despite its efforts to cover up evidence, along with Jewish institutional records, diaries and letters from individual Jews, as well as artifacts and objects, songs, poems, and stories that emanated from a destroyed Jewish world. By the end of the 1950s, they had gathered some 18,000 written testimonies and 8,000 questionnaires completed by survivors.7 In addition to preserving these materials in archival collections – some of which remain central to Holocaust research even today, while others are yet to be fully explored in their potential for various disciplines – these documentation projects pioneered the publication of research guidelines, annotated source editions, dictionaries and reference works, statistical and demographic studies, local and regional histories of ghettos and camps, memoirs, diaries, fiction and poetry written during the war, along with historical periodicals.8 Since much of the material collected in the years following the Second World War is not known to a broader audience, this source volume is an attempt to make a fraction of it available to students, scholars, and an interested public. In view of the wealth and extent of the collections, it can only be exemplary rather than exhaustive and aims to encourage the use of the diverse materials sampled here for studying the Holocaust and its aftermath. This volume focuses on the collections of one of the most important proponents of early Jewish Holocaust research, the Central Jewish Historical Commission in Poland, which operated in the years 1944–1947. It features reflections and essays on the problems and methods of Holocaust research, questionnaires and methodological instructions, survivor testimonies, and historical reports on distinct camps.

7

8

See Philip Friedman, Research and Literature on the Recent Jewish Tragedy, in: Jewish Social Studies 12 (1950), no. 1, 17–26, here 25; idem, American Jewish Research and Literature on the Jewish Catastrophe of 1939–1945, in: ibid. 13 (1951), 235–250, here 249. This vibrant publication activity of Jews in the first 15 years after the Second World War is captured in the bibliography provided by Philip Friedman / Jacob Robinson, Guide to Research in Jewish History, 1933–1945. Its Background and Aftermath, New York 1958; idem, Guide to Jewish History Under Nazi Impact, New York 1960.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

14

Introduction

1. Historiographical Background Until the first decade of the 21st century, the widespread efforts of Jews to document and research the Holocaust in the years following the Second World War received little public and scholarly attention. The abundance of historical research on Nazi Germany and its “Final Solution” that universities and research institutes around the world have produced since the 1960s dwarfed earlier Holocaust research that dates from the 15 years following the end of the war. Despite the growing public fascination with Holocaust survivors as historical witnesses in the late 1970s and early 1980s, earlier collections of survivor accounts remained unknown.9 The rising inclination of aging survivors to talk about their experiences in the context of large-scale audio- and videotaped testimony projects since the 1990s suggests that survivors were too traumatized to talk and write about their experiences in earlier decades and could only do so after a period of latency.10 While this might have been true for some, many Holocaust survivors had a desire to speak or write about their traumatic experiences immediately after the war. As Primo Levi noted in his Survival in Auschwitz, first published in Italian by a small publishing house in Torino in 1947, “the need to tell the story to ‘the rest,’ to make ‘the rest’ participate in it, had taken on for us, before our liberation and after, the character of an immediate and violent impulse to the point of competing with our other elementary needs.”11 Raul Hilberg, the father of academic Holocaust historiography, identified a first peak in the gathering of survivor accounts in the latter half of the 1940s, after which a second peak could only be registered 9

Annette Wieviorka has suggested that the emergence of social history in the 1970s and 1980s created a “craze for ethnological ‘life stories’” and an interest in the voices of the excluded, persecuted, and the voiceless; it also led to a democratization of the concept of historical actors and thus gave rise to what Wieviorka called an “era of the witness.” See Annette Wieviorka, The Era of the Witness, Ithaca, NY, 2006, 96–149, here 97. The first to deem the use of testimonies and memoirs as historical sources was Terrence Des Pres, The Survivor. An Anatomy of Life in the Death Camps, New York 1976. 10 For example, according to Dominick LaCapra, “testimonial witnessing typically takes time in a belated manner, often after the passage of many years.” Dominick LaCapra, History and Memory After Auschwitz, Ithaca, NY, 1998, 11. For recent explorations of the distinct genre of video testimony, see Hannah Pollin-Galay, Ecologies of Witnessing. Language, Place, and Holocaust Testimony, New Haven, Conn./London 2018 and Noah Shenker, Reframing Holocaust Testimony, Bloomington, Ind., 2015. 11 Primo Levi, Survival in Auschwitz. The Nazi Assault on Humanity, New York 1996, 9 (first published Torino 1947 and reprinted in 1958 as Se questo è un uomo [If This Is a Man].)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Historiographical Background

15

in the 1980s and 1990s.12 Literary critic Geoffrey Hartman, one of the founders and the first director of the Fortunoff Archive for Video Testimony at Yale University, which itself resulted from the second peak identified by Hilberg, acknowledged that there had been “an initial outpouring of narratives”13 immediately after the war, yet the histories of these early Jewish documentation projects remained absent from the historiography.14 Only since the year 2000 have scholars in Europe, Israel, and the United States studied early Jewish historiographical responses to the Holocaust.15 Three interrelated historiographical developments in the fields of European 12 Raul Hilberg, Sources of Holocaust Research. An Analysis, Chicago, Ill., 2001, 47. 13 Geoffrey Hartman, The Longest Shadow. In the Aftermath of the Holocaust, Bloomington, Ind., 1996, 141. 14 Notable exceptions of historians who dedicated chapters to documentation initiatives by survivors immediately after the war include Shmuel Krakowski, Memorial Projects and Memorial Institutions Initiated by She’erit Hapletah, in: Israel Gutman / Avital Saf (eds.), She’erit Hapletah, 1944–1948. Rehabilitation and Political Struggle, Jerusalem 1990, 388–398; and Lucy S. Dawidowicz, The Holocaust and the Historians, Cambridge, Mass., 1981, 125–141. 15 For example, Natalia Aleksiun, The Central Jewish Historical Commission in Poland, 1944–1947, in: Polin 20 (2008), 74–97; Roni Stauber, Laying the Foundations for Holocaust Research. The Impact of Philip Friedman, Jerusalem 2009; Alan Rosen, The Wonder of Their Voices. The 1946 Holocaust Interviews of David Boder, New York 2010; Laura Jockusch, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, New York 2012; Boaz Cohen, Israeli Holocaust Research. Birth and Evolution, London 2013; Klaus Kempter, Joseph Wulf. Ein Historikerschicksal in Deutschland, Göttingen / Bristol, Conn., 2013; Nicolas Berg, The Holocaust and the West German Historians. Historical Interpretation and Autobiographical Memory, transl. and ed. by Joel Golb, Madison, Wis., 2015; Monica Rice, “What! Still Alive?!” Jewish Survivors in Poland and Israel Remember Homecoming, Syracuse, NY, 2017, chap. 3; Elisabeth Gallas, A Mortuary of Books. The Rescue of Jewish Culture After the Holocaust, New York 2019; Mark Lee Smith, The Yiddish Historians and the Struggle for a Jewish History of the Holocaust, Detroit, Mich., 2019. See also the essays on various documentation initiatives included in: David Bankier / Dan Michman (eds.), Holocaust Historiography in Context. Emergence, Challenges, Polemics and Achievements, Jerusalem / New York / Oxford 2008; Dan Diner (ed.), Simon Dubnow Institute Yearbook 11 (2012); Boaz Cohen / Tom Lawson (eds.), Holocaust Studies 21, (2015), no. 1–2; Regina Fritz / Éva Kovács / Béla Rásky (eds.), Before the Holocaust Had Its Name. Early Confrontations of the Nazi Mass Murder of the Jews, Vienna 2016; Hans-Christian Jasch / Stephan Lehnstaedt (eds.), Verfolgen und Aufklären. Die erste Generation der Holocaustforschung / Crimes Uncovered. The First Generation of Holocaust Researchers, Berlin 2019.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

16

Introduction

history, Jewish history, and Holocaust studies prepared the ground for this scholarly inquiry and critical reassessment: (1) The postwar period has become a field of research in its own right. The increasing interest among historians and the wider public in the political, social, and cultural histories of the immediate aftermath of war and liberation has resulted in the rapidly growing international research field of “aftermath studies.”16 (2) In an effort to understand the self-perceptions of Holocaust survivors, research has focused on the historical records of the “Surviving Remnant,” the she’erit ha-pletah.17 These records demonstrate that after their liberation from Nazi rule, surviving Jews engaged in rebuilding their communities, expressing their political will and party representation, thereby restoring a multifaceted organizational and cultural life. New studies have 16 See, for example, Mary Fulbrook, Europe Since 1945, Oxford 2001; idem, Reckonings. Legacies of Nazi Persecution and the Quest for Justice, Oxford 2018; Carl Levy / Mark Roseman (eds.), Three Post-War Eras in Comparison. Western Europe, 1918 – 1945 – 1989, New York 2001; Jan-Werner Müller (ed.), Memory and Power in Post-War Europe. Studies in the Presence of the Past, Cambridge 2002; Richard Bessel / Dirk Schumann (eds.), Life After Death. Approaches to a Cultural and Social History of Europe During the 1940s and 1950s, Cambridge 2003; Tony Judt, Postwar. A History of Europe Since 1945, New York 2005; Richard Ned Lebow / Wulf Kansteiner / Claudio Fogu (eds.), The Politics of Memory in Postwar Europe, Durham, NC, 2006; David Stafford, Endgame 1945. Victory, Retribution, Liberation, London 2007; William I. Hitchcock, Liberation. The Bitter Road to Freedom. Europe, 1944–1945, London 2008; Suzanne Bardgett et al. (eds.), Justice, Politics and Memory in Europe After the Second World War. Landscapes After Battle, 2 vols., London 2010/2011; Ben Shephard, The Long Road Home. The Aftermath of the Second World War, London 2010; Mark Mazower / Jessica Reinisch / David Feldman (eds.), Postwar Reconstruction in Europe. International Perspectives, 1945–1949, Oxford 2011; Dan Stone, The Liberation of the Camps. The End of the Holocaust and Its Aftermath, New Haven, Conn., 2015. At the same time, there is also a shift toward including the immediate postwar war years into the periodization of the Holocaust, see David Cesarani, Final Solution. The Fate of the Jews, 1933–1949, New York 2016, esp. 765–796. 17 A term of Biblical origin (e. g., Genesis 32:9; II Kings 19:30–31; Jeremiah 31:7), used since 1943 by Jews in the Yishuv, the Jewish community in Mandatory Palestine, to identify those who would survive the persecutions in Europe. After the war, survivors themselves used this term (esp. in its Yiddish variant, sheyres hapleyte) to express their separate group status. See, for example, Zeev W. Mankowitz, Life Between Memory and Hope. The Survivors of the Holocaust in Occupied Germany, Cambridge 2002, 1 f.; Marc Caplan, Art. Khurbn, in: Dan Diner (ed.), Encyclopedia of Jewish History and Culture, 7 vols., Leiden / Boston, Mass., 2017 ff. (vols. 5–7 in prep.) (in the following: Diner (ed.), EJHC), here vol. 3, 607–612.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Historiographical Background

17

explored the significance of cultural activity, family, and reproduction in the processes of postwar reconstruction. Attending to the significance of gender, social background, nationality, and ideological viewpoints, these studies show the complexities of how survivors processed trauma, loss, and survival after the liberation.18 (3) Jewish responses to Nazi persecution and genocide both during and after the event have emerged as a subfield of Holocaust studies.19 Recent research has demonstrated that survivors actively confronted and publicly commemorated the Holocaust immediately after the liberation. Fathoming just how much Jewish public and private discourse had already occurred in the first 15 years after the war’s end, some historians note that the “myth” of the general Jewish silence emerged only in later decades.20 18 Examples of studies that capture these research trends include: David Bankier (ed.), The Jews are Coming Back. The Return of the Jews to Their Countries of Origin After WW II, Jerusalem / New York / Oxford 2005; Atina Grossmann, Jews, Germans, and Allies. Close Encounters in Occupied Germany, Princeton, NJ, 2007; Margarete Myers Feinstein, Holocaust Survivors in Postwar Germany, 1945–1957, New York 2010; Avinoam J. Patt / Michael Berkowitz (eds.), “We Are Here.” New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, Detroit, Mich., 2010; Françoise S. Ouzan / ​ Manfred Gerstenfeld (eds.), Postwar Jewish Displacement and Rebirth 1945–1967, New York 2016; Françoise S. Ouzan, How Young Holocaust Survivors Rebuilt Their Lives. France, the United States and Israel, Bloomington, Ind., 2019. A number of studies have taken a broader perspective on survivors of Nazi terror, analyzing the experiences of Jews and non-Jews in context, for example: Anna Holian, Between National Socialism and Soviet Communism. Displaced Persons in Postwar Germany, Ann Arbor, Mich., 2011; Bardgett et al. (eds.), Survivors of Nazi Persecution. 19 See, for example, Bob Moore, Survivors. Jewish Self-Help and Rescue in NaziOccu­pied Western Europe, Oxford / New York 2010; Francis Nicosia / David Scrase (eds.), Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, New York 2010; Jürgen Matthäus et al. (eds.), Jewish Responses to Persecution, 1933–1946, 5 vols., London 2010–2015; Evgeny Finkel, Ordinary Jews. Choice and Survival During the Holocaust, Princeton, NJ, 2017. 20 The first to address the plethora of Jewish responses to the Holocaust immediately after the event was Gerd Korman, The Holocaust in American Historical Writing, in: Societas 2 (1972), no. 3, 251–270; the first to explicitly call the postwar silence a “myth” was Bernard Wasserstein, The Myth of “Jewish Silence,” in: Midstream 26 (1980), no. 7, 10−16. Twenty years later, a number of scholars have further explored the wealth of Jewish responses to the Holocaust in Europe, the United States, and Israel and analyzed the origins of the “silence myth” in greater depth: Hanna Yablonka, The Myth of Holocaust Survivors’ Silence. The Case of the Israeli Artists, in: Shmuel Almog et al. (eds.), The Holocaust. History and Memory. Essays Presented in Honor of Israel Gutman, Jerusalem 2001, 207–235, here 210; Lawrence Baron, The

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

18

Introduction

The extent of the early Jewish efforts to write Holocaust history complicates previously held assumptions about the postwar Jewish responses to the Holocaust and the genesis of Holocaust research. Even if most of these documentation initiatives were transitory and lasted only for a few years, their work proved groundbreaking, for it laid the archival basis for Holocaust studies and raised research questions regarding the historical development of the “Final Solution,” Jewish responses to persecution, possibilities and constraints for rescue, the relations between the Jews and their non-Jewish neighbors, and the connections between physical destruction and cultural genocide. These early efforts anticipated later trends in Holocaust scholarship and set the stage for an integrated narrative on the destruction of European Jews based on sources of both perpetrators and victims. So far, several publications have made the fruits of early Holocaust research accessible. These include critical editions and translations of survivor testimonies from children and adults and of the historical publications that appeared under the imprints of various historical commissions in the latter half of the 1940s.21 This volume complements this growing body of literature Holocaust and American Public Memory, 1945−1960, in: Holocaust and Genocide Studies 17 (2003), no. 1, 62−88; Hasia Diner, We Remember with Reverence and Love. American Jews and the Myth of Silence After the Holocaust, 1945–1962, New York 2009; François Azouvi, Le mythe du grand silence. Auschwitz, les Français, la mémoire, Paris 2012; David Cesarani / Eric J. Sundquist (eds.), After the Holocaust. Challenging the Myth of Silence, London 2012; Elisabeth Gallas, Frühe Holocaustforschung in Amerika. Dokumentation, Zeugenschaft und Begriffsbildung, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 15 (2016), 535–569; Deborah Lipstadt, The Holocaust. An American Understanding, New Brunswick, NJ, 2016. Similarly, Dalia Ofer has shown that the Holocaust played a central role in Israeli public discourse already in the late 1940s, in part due to the roles of survivors arriving in the newly founded state. Dalia Ofer, The Strength of Remembrance. Commemorating the Holocaust During the First Decade of Israel, in: Jewish Social Studies 6 (2000), no. 2, 24–55; see also idem / Françoise S. Ouzan / Judy Tydor Baumel-Schwartz (eds.), Holocaust Survivors. Resettlement, Memories, Identities, New York 2012; Dina Porat, Israeli Society, the Holocaust and Its Survivors, London / Portland, Or., 2008. See also Elisabeth Gallas / Laura Jockusch, Anything but Silent. Jewish Responses to the Holocaust in the Aftermath of World War II, in: Simone Gigliotti / Hilary Earl (eds.), A Companion to the Holocaust, Oxford 2020, 311–330. 21 See the editions of selected published texts in translation: Frank Beer / Wolfgang Benz / Barbara Distel (eds.), Nach dem Untergang. Die ersten Zeugnisse der Shoah in Polen 1944–1947. Berichte der Zentralen Jüdischen Historischen Kommission, Berlin 2014; Frank Beer / Markus Roth (eds.), Von der letzten Zerstörung. Die Zeitschrift ‘Fun letstn churbn’ der Jüdischen Historischen Kommission in München 1946–1948,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

19

by focusing on methodology and research developed by the members of the Central Jewish Historical Commission in Poland.

2. The Central Jewish Historical Commission in Poland 2.1 Origins and Motivations On August 29, 1944, a handful of survivors in Lublin in eastern Poland joined forces to document the German mass murder of Polish Jews and founded a historical commission (Yidd., historishe komisye). Five weeks earlier, the Red Army had liberated the city, which then became the temporary capital of the Soviet-controlled Polish territory. Seeking “to get exact knowledge of what the Jewish cataclysm looked like,” five Polish Jews, none of them trained historians, established a historical commission: the teacher Ada Lichtman (1915–1993), the writer Jehuda Elberg (1912–2003), and Communists Marek Bitter (1902–1965; as chairman), Menachem (Marek) Asz (as secretary), and Mieczysław Szpecht (1910–?). They gathered sources “from an exclusively Jewish point of view”22 (see Document 1), mainly eyewitness testimonies from survivors in and around Lublin. The commission grew to a body of twelve coworkers, including the writer Shabse Klugman (1897–1981), who, like Elberg, was active in the renewed Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors,23 Paweł Zelicki, the writers Cwi Epstein alias Ben-Efraim, Leon Berlin 2020; Freda Hodge (ed.), Tragedy and Triumph. Early Testimonies of Jewish Survivors of World War II, Clayton 2018; Janina Hescheles, Mit den Augen eines zwölfjährigen Mädchens. Ghetto  – Lager  – Versteck, ed. by Markus Roth, Berlin 2019. For an edition of child survivor testimonies, see: Feliks Tych et al. (eds.), Kinder über den Holocaust. Frühe Zeugnisse 1944–1948. Interviewprotokolle der Zentralen Jüdischen Historischen Kommission in Polen, Berlin 2008. 22 Minutes of the Meetings of the Jewish Historical Commission in Lublin, August 29– November 5, 1944, AŻIH, CŻKH/303 / XX, folder 10, 12. 23 The Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors was founded in Lublin in October 1944 by a small number of surviving Jewish writers. Through mutual aid, a news agency, a Yiddish radio program, and cultural events, the organization proved instrumental in rebuilding Yiddish writing and journalism in postwar Poland. By 1948, in the context of the growing politicization of Jewish life, the Union had lost its independence, and subsequently fell into insignificance when it became a branch of the Polish Writers Association in 1950. See Nathan Cohen, The Renewed Association of Yiddish Writers and Journalists in Poland, 1945–1948, in: Joseph Sherman (ed.), Yiddish After the Holocaust, Oxford 2004, 15–36.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

20

Introduction

(Leyb) Szczekacz Rozen, and Dawid Kupferberg. In order to guide the process of collecting survivor accounts that had already begun days before the first meeting of the commission and evolved systematically thereafter, the activists drafted a questionnaire that covered the diverse experiences of the city’s survivor population (Document 1). Three months later, the Central Committee of Jews in Poland24 – a newly founded body representing the roughly 280,000 Jews, who constituted the remnant of Polish Jewry25 – invited the historian and survivor Philip Friedman (1901–1960) to restructure and lead the commission. Friedman, a former student of Salo W. Baron with a doctorate in history from the University of Vienna, had survived in hiding in his native city Lvov. In November 1944, he settled in Lublin and at the end of December, he founded the Central Jewish Historical Commission (Centralna Żydowska Komisja Historyczna; CŻKH). Friedman’s appointment as founder and director of CŻKH may have been guided by hopes of continuing prewar traditions of Polish Jewish historio­ graphy, as well as by the aspiration to entrust this onerous and significant task of researching the recent tragedy to a survivor who was also a professional 24 The Central Committee of Jews in Poland or Central Committee of Polish Jews (Centralny Komitet Żydów w Polsce; CKŻP) was the main Jewish organization representing the Jewish population in Poland, attending to its material, social, and cultural needs in the years 1944–1950. It provided food, housing, education, cultural activity, vocational training, and an employment agency as well as aid in repatriation of Jews from the Soviet Union to Poland, and emigration from Poland. It received funds from both the Polish government as well as the American Jewish Joint Distribution Committee (AJDC). It was founded in Lublin in late July 1944 as the Provisional Central Committee of Polish Jews (Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich). In February 1945 it was relocated to Warsaw as the Central Committee of Polish Jews (Centralny Komitet Żydów Polskich) to supervise regional and local subcommittees. Under pressure from the communist government, the Committee dissolved in 1950 and merged with the Jewish Association for Culture and Art to become the Social and Cultural Association of Jews in Poland (Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce; TSKŻ). See Natalia Aleksiun, Art. Central Committee of Jews in Poland, in: Gershon D. Hundert (ed.), The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, vol. 1, New Haven, Conn., 2008, 298 f. 25 According to David Engel, between 266,000 and 281,000 Jews lived on Polish territory at some point between July 1944 and July 1946, although the majority eventually chose to live outside of Poland. See David Engel, Poland since 1939, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1404–1411, here 1407. Lucjan Dobroszycki estimates that there were 275,000 Jews in Poland during the period from summer 1944 to spring 1947. Lucjan Dobroszycki, Survivors of the Holocaust in Poland. A Portrait Based on Jewish Community Records, 1944–1947, Armonk, NY, 1994, 25.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

21

historian. Those present at the founding meeting of CŻKH included several of the previous activists, among them Asz, Klugman, Kupferberg, S­ zczekacz, and Bitter, and a number of new collaborators: the journalist Ruven Feldschuh-Safrin (Ben-Shem; 1900–1980); Leon Bauminger (1913–2002), a graduate of Warsaw University, who became the Commission’s first secretary; the historian Joseph Kermisz (1907–2005), also a graduate of Warsaw University, who had survived in hiding in eastern Poland; the teachers Mejlech Bakalczuk (1896–1960) and Noe Grüss (1902–1985), who had returned from the USSR; and the Hebrew poet, writer, and partisan leader Abba Kovner (1918–1987) from Vilna.26 Three weeks after its founding, CŻKH publicly advertised its mission in the triweekly Yiddish bulletin of the Jewish Press Agency as “researching and illuminating the German murder campaign committed against the Jews in Poland” based on documents and eyewitness testimonies, while also “popularizing the results of the research and making them available to […] Jewish and non-Jewish circles in and beyond Poland.”27 Following the complete liberation of Poland, in March 1945, the Commission moved its headquarters to Łódź. The city served as the unofficial capital and Jewish center of postwar Poland. By the end of that year, the Jewish population in Łódź had grown from 1,160 at the city’s liberation in January 1945 to over 38,000.28 In the following weeks, the Commission established a countrywide network of more than 20 branches. By mid-1945, despite poverty, housing shortages, and the transient Jewish population, it had established five District Jewish Historical Commissions (Wojewódzka Żydowska Komisja Historyczna) in Kraków, Wrocław, Warsaw, Białystok, and Katowice, which in turn oversaw 21 local historical commissions.29 In total, CŻKH and its local and regional branches employed between 70 and 100 paid coworkers, 26 Noe Grüss, Rok pracy Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej [One Year of Work of the Central Jewish Historical Commission], Lodz 1946, 7. 27 Anonymous, Vegn der tsentraler yidisher historisher komisye [On the Central Jewish Historical Commission], in: YPO Buletin 6 (1945), no. 16, 3. See also Document 2 for a Polish translation of the handwritten Yiddish document, which is preserved in very poor condition. 28 Lucjan Dobroszycki, Re-emergence and Decline of a Community. The Numerical Size of the Jewish Population in Poland, 1944–47, in: YIVO Annual 21 (1993), 3–32, here 13 f. On Łódź in the years 1945–1950, see Shimon Redlich, Life in Transit. Jews in Postwar Lodz, 1945–1950, Boston, Mass., 2010, esp. chaps. 2 and 3. 29 Local historical commissions were based in Będzin, Bielsko, Bydgoszcz, Bytom, Chorzów, Częstochowa, Dzierżoniów, Gdańsk, Gliwice, Kielce, Kutno, Lublin, Parczew, Pietrolesie, Piotrków, Przemyśl, Radom, Sosnowiec, Tarnów, Toruń, and Włocławek. See Work Report, April 30, 1945, AŻIH, CKŻP / KH/330, folder 27, 10; List of the Local Commissions, no date, AŻIH, CŻKH, folder 12, 7.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

22

Introduction

more than half of them women,30 in addition to an even larger number of volunteers (Yidd., zamlers) entrusted with the task of collecting historical documents and eyewitness testimonies in their own towns and regions.31 Key figures who joined Friedman’s staff included the historians Isaiah Trunk (1905–1981) and Artur Eisenbach (1906–1992), the literary scholar Nachman Blumental (1905–1983), and the writer Rachel Auerbach (1903–1976), who together with the lawyer Hersz Wasser (1912–1980) had worked for historian Emanuel Ringelblum32 in the Warsaw Ghetto. Ada Eber, Friedman’s second wife, Joseph Wulf (1912–1974), Michał Borwicz (1911–1987), Nella Rost (1900–1988), Maria Hochberg-Mariańska (1913–1996), and Szymon Datner (1902–1989) were among other prominent coworkers. As they collected 30 In November 1945, of the 30 employees at the central branch in Łódź, two-thirds were women. The regional and local branches listed about 50 employees, divided equally between men and women. Thus, in total there were about 80 workers, 45 of whom were women. See Philip Friedman and Noe Grüss to Raphael Mahler, November 2, [1945], AŻIH, CKŻP / KH, folder 85, 88. That December, Friedman wrote of 80 employees, 70 percent (i. e., 55) of them women; see Philip Friedman to Alfred (Abraham) Silberschein, December 12, 1945, Yad Vashem Archives Jerusalem (henceforth YVA), M.20, folder 187, 32. This is all the more remarkable because fewer Jewish women had survived than men. For example, the Jewish population in Łódź in 1945 included 96 Jewish women for every 100 Jewish men. See Dobroszycki, Re-emergence and Decline, 12. Possible factors explaining the prominence of women among commission workers include the large number of female collectors of historical material working in and around the YIVO Institute for Jewish Research before the war, the strong position Jewish women assumed in prewar social and communal activism and in the Jewish labor movement, and the disruption of traditional gender roles as a consequence of the war. 31 See Philip Friedman’s report at a conference of the World Jewish Congress (WJC) in London, August 22, 1945, American Jewish Archives in Cincinnati, Ohio, World Jewish Congress Collection (AJAC / WJCC), A 92/1. 32 Born in Buczacz in Eastern Galicia, Emanuel Ringelblum (1900–1944), earned a doctorate in history from the University of Warsaw in 1927. Affiliated with the Zionist party Poale Zion Left, he worked as a history teacher in Jewish schools before the war and engaged in social work for the AJDC. In the Warsaw Ghetto, Ringelblum continued his strong commitment to social, political, and historical work. Between 1940 and 1943, he organized a clandestine ghetto archive. In April 1943, Ringelblum left the ghetto with his wife and 13-year-old son and went into hiding. The hideout was discovered on March 7, 1944, and Ringelblum and his family were taken to the Pawiak prison where they were shot several days later. See Samuel D. Kassow, Who Will Write Our History? Emanuel Ringelblum, the Warsaw Ghetto, and the Oyneg Shabes Archives, Bloomington, Ind., 2007; Israel Gutman (ed.), Emanuel Ringelblum. The Man and the Historian, Jerusalem 2010.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

23

documents left behind by Germans escaping the Soviet advances, along with survivor testimonies, diaries, memoirs, Jewish folklore, artifacts, and photographs, they also prepared them for publication. The Central Committee of Jews in Poland allocated a portion of the funds it received from the Polish government and the American Jewish Joint Distribution Committee (AJDC) toward the Commission’s expenses. The quest to expose the truth of the Jewish cataclysm was driven by a variety of motivations. Some were of a psychological nature. The members of the Central Jewish Historical Commission sought to fulfill “the task with which history has entrusted us: to immortalize the last path of our martyrs, to engrave in our chronicle with golden letters the heroic fight that our heroes fought against death.”33 (Document 3) Thus, they deemed their fact-finding mission a moral imperative and a “holy duty” to the dead, to future generations, and indeed to Jewish history. This rhetoric of duty (Documents 17, 18, 20, and 21) indicates a rationalization process through which survivors sought to cope with destruction, loss, survival, and feelings of guilt for having survived while loved ones had perished: they had not survived at random, but to devote their lives to the moral duty of recording the catastrophe. For many survivors, working for a historical commission was an attempt to make sense of the senseless past and finding a purpose in their postwar lives. They regarded their documentation work as a way to mourn and commemorate the dead. The document collections compiled in Poland and elsewhere in Europe functioned as symbolic memorials. Indeed, “[i]n keeping with the bookish, iconoclastic side of Jewish tradition, the first ‘memorials’ to the Holocaust period came not in stone, glass, or steel – but in narrative.”34 Other motivations were to serve cultural ends, namely the safeguarding of archival records that would enable history writing and research. Pushed into action by the anxiety that the documentary evidence on the khurbn might be destroyed and that Jews would not have access to the historical records if they remained in state institutions, survivors sought to create their own archival repositories, at the disposal of Jewish communities and open to non-Jewish researchers (Document 6). Still other motivations centered on questions of self-understanding and belonging. The employees of CŻKH largely saw themselves as members of a national minority with deep-seated roots in a multi-ethnic Poland. For Philip Friedman and his colleagues, the Holocaust was not only “the 33 CŻKH to the Union of Jewish Writers, Artists, and Scholars in New York, April 24, 1945, AŻIH, CKŻP / KH, folder 118, 2 f. 34 James E. Young, The Texture of Memory. Holocaust Memorials and Meaning, New Haven, Conn./London 1993, 7.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

24

Introduction

greatest national catastrophe of the Jewish people,”35 but also a central chapter in Poland’s wartime calamity. They, thus, also intended to educate their non-Jewish compatriots that Jews had been distinctly victimized and subjected to an annihilation scheme, resulting in the murder of three million Polish Jews. In a climate of violent anti-Semitism and political turmoil that accompanied Poland’s transformation into a mono-ethnic nation-state and communist regime under Soviet tutelage, the Commission was eager to counter stereotypes of Jews as “harmful aliens” by underscoring that Jews had actively resisted the fascist German occupiers and were not passive victims. Yet another motivation was to channel feelings of vengeance into an active contribution to bringing Nazi perpetrators to justice by gathering evidence against them and to equip the Polish delegation at the International Military Tribunal at Nuremberg (Document 50) with documents pertaining to Nazi crimes against Jews. The Commission closely cooperated with the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland (Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce),36 a government body formed to investigate and prosecute German war crimes on Polish soil. While Philip Friedman served on the board of the High Commission’s Łódź branch,37 the CŻKH employees advised prosecutors and appeared as expert witnesses at several trials of German war criminals at Polish courts (Documents 42, 46).38 Here the CŻKH workers could draw upon the archives and present the fruits of their research on broader aspects of the Holocaust in Poland while detailing the deeds of the respective Nazi perpetrators.

35 Philip Friedman and Noe Grüss to Raphael Mahler, November 2, [1945], AŻIH, CKŻP / KH, folder  85,  88. 36 The High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland was established on March 29, 1945, as part of the Polish Ministry of Justice. Headquartered in Warsaw, it had the task of collecting evidence on German crimes committed on Polish soil and against Polish nationals outside Poland. This evidence was to be used at international and Polish trials of German war criminals. In April 1948, the High Commission was renamed Institute of National Remembrance (Instytut Pamięci Narodowej). See Wlodzimierz Borodziej, “Hitleristische Verbrechen.” Die Ahndung deutscher Kriegsverbrechen in Polen, in: Norbert Frei (ed.), Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg, Göttingen 2006, 399–437, here 412. 37 Gabriel N. Finder / Alexander V. Prusin, Justice Behind the Iron Curtain. Nazis on Trial in Communist Poland, Toronto 2018, 183. 38 See ibid., chap. 5.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

25

2.2 Research Methods and Historiographical Continuities In its research methods, CŻKH focused on documenting the experiences and responses of the victims of the “Final Solution” through the lens of both perpetrator documents as well as Jewish sources. Nazi documents left behind by the retreating German army, civil administrations, SS and police forces toward the end of the war clearly had the value of being self-incriminatory; yet for several reasons, Commission workers believed that Nazi documents should not be the only basis for writing the history of the Holocaust. The survivors shared a distinct awareness of the Nazis’ intentional use of euphemistic and codified language to obscure their genocidal intent and their conscious efforts to obliterate the paper trail of their crimes. Additionally, in their view, the arbitrary selection process in which German records had outlasted the collapse of the Nazi empire, had rendered German documents fragmentary and fallacious. Moreover, German documents did not adequately reflect the experiences of the Jewish victims, either intentionally distorting them or concealing them altogether. Thus, in the eyes of the CŻKH coworkers, perpetrator documents could only be used if contextualized using victim sources.39 Yet, the Nazis’ effectiveness in expunging Jewish society and culture impeded the collection of Jewish sources. Aware that original wartime records pertaining to the victims’ experiences were scant, the Commission in Łódź broadened its notion of “historical sources” beyond gathering institutional and individual records created during the events to include records generated after the fact, drawn from survivors’ memory. CŻKH collected a wealth of material for the study of Jewish life under the Nazi occupation. From the start, the Commission focused on collecting eyewitness testimonies from individual survivors as evidence of the great variety of wartime experiences. During the founding meeting in Lublin in August 1944, the group had already drafted a list of points to guide collectors of testimonies (Document 1).40 They, thus, hoped to gather information from 39 Philip Friedman, Les problèmes de recherche scientifique sur notre dernière catastrophe, in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (CDJC) (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 72–80; Michał Borwicz, Les tâches de la nouvelle historiographie juive, in: ibid., 93–96. 40 The actual process of collecting testimony had begun a good week before the founding meeting of the Commission. The earliest preserved testimony, which addressed the liquidations of the Sandomierz and Staszów Ghettos, was collected from a witness, referred to as Gertner, in Lublin on August 20, 1944. On the day before the founding meeting of CŻKH, Ada Lichtman wrote down the testimony of the twenty-one-year-old tailor Perec Szapiro, who related his experiences in the

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

26

Introduction

large segments of the survivor population, including from former inmates of ghettos and concentration camps, partisans, escapees to the Soviet Union, and people who had lived in hiding or under a false identity. In fall 1945, the Commission in Łódź published detailed guidelines instructing voluntary zamlers on how to interview witnesses. Questionnaires in Polish and Yiddish addressed various persecution experiences: disenfranchisement, discrimination, deprivation, expulsion, flight, ghettoization, forced labor, resistance, deportation, extermination, hiding, survival, and liberation. They did not just focus on the chronology of the physical persecution, but also on its socioeconomic, cultural, political, and psychological effects on Jewish society and its impact on cultural and religious life, as well as on inter-ethnic relations. Likewise, the questionnaires also inquired about the behavior of the German perpetrators and the local bystanders and collaborators, as seen from the perspective of their Jewish victims, and explored the social fabric and cultural contexts in which the genocide occurred (Documents 14–16).41 Since Commission workers shared a sensitivity for language, not only in terms of their awareness of Nazi euphemisms, but also in terms of the distinct challenges that the Nazis’ victims faced when trying to give words to their experiences, the developments of language and literature under the impact of persecution and genocide also emerged as a prominent field of inquiry. A separate questionnaire instructed zamlers to collect so-called “folklore” materials – songs, poems, legends, and stories created in ghettos and camps – by eavesdropping on private conversations and asking survivors to write down literary creations, terms, and idiomatic expressions from the years of German occupation (Document 16).42 Gniewoszów and Zwoleń Ghettos and the Dęblin and Stawy forced labor camps, and described murders of Jews by the local Polish population. In the days following the Commission’s founding, Lichtman, Marek Asz, and others continued their task with greater vigor. See Żydowski Instytut Historyczny (ed.), Holocaust Survivors Testimony Catalogue, vol. 1: no. 1–900, Warsaw 1998, 11–17. 41 Józef Kermisz, Instrukcje dla zbierania materiałów historycznych z okresu okupacji niemieckiej [Instructions for Collecting Historical Materials from the Period of the German Occupation], Lodz 1945; Noe Grüss / Genia Silkes, Instrukcje dla badania przeżyć dzieci żydowskich w okresie okupacji niemieckiej [Instructions for Research of Jewish Children’s Experience During the German Occupation], Lodz 1945. In addition, a Yiddish version of all three questionnaires (see also the following note) appeared as: Centralna Żydowska Komisja Historyczna (ed.), Metodologishe onveyzungen tsum oysforshn dem khurbn fun poylishn yidntum [Methodological Instructions for Researching the Catastrophe of the Polish Jewry], Lodz 1945. 42 Nachman Blumental, Instrukcje dla zbierania materiałów etnograficznych w okresie okupacji niemieckiej [Instructions for Collecting Ethnographic Materials from the Period of the German Occupation], Lodz 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

27

Not only did language itself reflect the monstrosity of the crimes and provide researchers with a lens onto the historical events – as Commission workers believed – but glossaries (Documents 47, 48) and dictionaries referencing the neologisms and idiomatic expressions of Nazi-language and khurbn-speech would ensure that those who did not have firsthand experiences would be able to relate to survivor accounts in the future.43 Philip Friedman and his colleagues did not, however, invent their entire gamut of research techniques from scratch. Rather, the focus on socioeconomic, cultural, and linguistic aspects, along with “folklore,” and the use of non-professional zamlers, echoes a number of eastern European Jewish cultural practices and historiographical traditions that well predated the Holocaust. The founders and coworkers of CŻKH revered the Russian Jewish historian Simon Dubnow for having established an eastern European brand of Jewish historiography dedicated to studying the social, cultural, and economic history of the Jewish community, and for having elevated historical research into a national project and a central element of secular Jewish self-understanding.44 Tales circulating in survivor circles, maintaining that 43 See, for example, Nachman Blumental, Słowa niewinne [Innocent Words], Krakow 1947; idem, Verter un vertlekh fun der khurbn tkufe [Words and Expressions from the Destruction Period], Tel Aviv 1981 (first published 1956–1959 in Yidishe sphrakh); Moshe Yosef Feigenbaum/Yacob Rozenboym, Verterlekh fun Lodzer geto [Expressions from the Łódź Ghetto], in: Fun letstn khurbn 1 (1946), no. 3, 68–71; Moshe Yosef Feigenbaum, Geto verterlekh un anekdotn [Ghetto Expressions and Anecdotes], in: Fun letstn khurbn 2 (1947), no. 6, 72–76; Shmuel Glube, Geto un Katset verterlekh [Ghetto and Camp Expressions], in: Fun letstn khurbn 3 (1948), no. 10, 131–136; D. Greisdorf, Vilner geto verterlekh [Vilna Ghetto Dictionary], in: YIVO bleter 30 (1947), no. 1, 134–135; Israel Kaplan, Dos folksmoyl in Natsi-klem [Jewish Vernacular Under Nazi Oppression], Munich 1949 (recently translated as: The Jewish Voice in the Ghettos and Concentration Camps. Verbal Expression Under Nazi Oppression, ed. by Zeev W. Mankowitz, Jerusalem 2018); Elye Spivak, Di shprakh in di teg fun der foterlendisher milkhome [Language in the Days of the Patriotic War], Kiev 1946; Shmuel Weintraub, Dos blutike verterbukh fun Hitler goles [The Bloody Dictionary of the Hitlerite Exile], in: Undzer shtime, January 1, 1946, 16–18; February 20, 1946, 21–23; March 17, 1946, 18. See also Perla Sneh, Khurbn Yiddish. An Absent Absence, in: Lessons and Legacies of the Holocaust 12 (2017), 215–231; Hannah Pollin-Galay, “A Rubric of Pain Words.” Mapping Atrocity with Holocaust Yiddish Glossaries, in: Jewish Quarterly Review 110 (2020), no. 1, 161–193. 44 See, for example, Simon Dubnow’s essay on the writing of Jewish history as a national mission, published in Russian in 1891 and in Hebrew in 1892: Simon Dubnow, Let Us Seek and Investigate. An Appeal to the Informed Among Us Who Are Prepared to Collect Material for the Construction of a History of the Jews in Russia and Poland

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

28

Introduction

shortly before Dubnow was shot in the Riga Ghetto in December 1941, he had called upon the ghetto population to record every detail of their persecution, also bestowed upon him the place of a patron of the postwar efforts to write the history of the recent cataclysm.45 Secondly, Commission workers made use of the scholarly approaches and research methods deployed in Polish Jewish historiography in the interwar years, which, under the impact of the distinguished Polish Jewish historians Mojżesz Schorr,46 Ignacy Schiper,47 and Majer Bałaban48 (the teacher of

45 46

47

48

(transl. from Hebrew by Avner Greenberg, introd. and annot. by Laura Jockusch), in: Simon Dubnow Institute Yearbook 7 (2008), 353–382. Nicolas Berg / Anke Hilbrenner, Der Tod Simon Dubnows in Riga 1941. Quellen, Zeugnisse, Erinnerungen, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 1 (2002), 457–471. Mojżesz Schorr (1874–1941), born in Przemyśl, Galicia, was a rabbi, a historian, and a scholar of Semitic languages, whose work on Jewish autonomy in pre-partition Poland was foundational for the establishment of the field of Polish Jewish historio­graphy. Educated at the University of Vienna, he became professor of Semitic languages and history at the University of Lvov in 1916. In 1923, he was appointed professor of Semitic languages at the University of Warsaw, where he also became active in establishing the Institute for Jewish Studies. Upon the outbreak of the Second World War, Schorr fled to Soviet-occupied eastern Poland, where he was arrested by the secret police of the NKVD (Russ., Naródnyy komissariát vnútrennikh del, People’s Commissariat for Internal Affairs) in October 1939. In 1941, he was sentenced to five years of hard labor and died in Uzbekistan in the summer of that year. See Natalia Aleksiun, Art. Schorr, Mojżesz, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1675 f. Ignacy Schiper (1884–1943), one of the most important Jewish historians of interwar Poland, pioneered in writing Jewish economic history and propagated researching cultural and socioeconomic issues. A Marxist and Zionist, he was also a member of the Sejm in 1922–1927, a frequent contributor to the Polish and Yiddish press, and a member of YIVO’s Historical Section. Although he never held a regular university position, he taught at the Institute for Jewish Studies in Warsaw. In the Warsaw Ghetto, he engaged in relief work and joined Emanuel Ringelblum’s clandestine ghetto archive, while also working for the official archive of the Jewish Council. During the Warsaw Ghetto uprising, Schiper was arrested and deported to Majdanek, where he was murdered in July 1943. See Robert Moses Shapiro, Art. Schiper, Ignacy, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1672. Born in Lvov, Majer Bałaban (1877–1942) was educated at the University of Lvov and taught at the University of Warsaw, where he became associate professor of Jewish history in 1935. He pioneered in using Polish and Jewish communal records and rabbinic responsa literature as historical sources for his meticulously researched works on Jewish communities and the Frankist movement. He died of a heart attack in the Warsaw Ghetto. See Robert Moses Shapiro, Art. Bałaban, Majer, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 113.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

29

Kermisz, Trunk, and Eisenbach), had paid particular attention to the study of socioeconomic and cultural contexts.49 Another decisive source of influence was the YIVO Institute for Jewish Research. Established at a conference in Berlin in 1925 and headquartered in Vilna, YIVO studied past and present Jewish society. Apart from such social science-oriented research methods as interviews, questionnaires, statistics, and autobiographical essays, it also took into account philology and folklore to study cultural practices. Assisted by non-professional zamlers, YIVO cherished the use of a popular research concept in the service of the Jewish community; indeed, its followers saw studying social, economic, and cultural issues as a means to strengthen Jewish society from within. Several CŻKH members had been affiliated with YIVO before the war and resumed close contact with its new postwar center in New York.50 Lastly, CŻKH drew from earlier examples of Jewish documentation and testimony projects that  – materializing in the early 20th century and resurfacing during the Holocaust – had emerged in response to continuing anti-Jewish violence. As a popular form of self-defense, these initiatives engaged in what Philip Friedman termed khurbn-forshung (destruction research) (Documents 8, 11),51 which entailed gathering evidence from the instigators and perpetrators of violence, as well as using eyewitness testimony from Jews, and sometimes also from local non-Jewish bystanders. These models included: the testimony collection on the 1903 Kishinev pogrom compiled by the pioneer of modern Hebrew poetry Chaim Nahman Bialik; Leo Motzkin’s inquiry into the pogroms in the Russian Empire between 1881 and 1905; S. An-Ski’s initiative during the First World War to document the suffering of the Jewish populations in the Pale of Settlement amidst the devastation wrought by the armies of the Russian, German, and Austro-Hungarian Empires; Elias Tcherikower’s Berlin-based Ostjüdisches Historisches Archiv, which captured the Ukrainian pogroms between 1917 and 1921.52 The most recent example was the clandestine archive in the underground of the Warsaw Ghetto headed by Emanuel Ringelblum codenamed Oyneg Shabbes (Yidd., 49 On Jewish historiography in interwar Poland, see Natalia Aleksiun, Conscious History. Polish Jewish Historians Before the Holocaust, Liverpool 2020. 50 On the history of YIVO, see Cecile E. Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture. Scholarship for the Yiddish Nation, New York 2014. 51 Philip Friedman, Die grundsätzlichen Probleme unserer Churbnforschung, Archives of the Centre de Documentation Juive Contemporaine in Paris (henceforth ACDJC), box 13, 1. 52 For more on these initiatives and influences, see Jockusch, Collect and Record!, 18–45.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

30

Introduction

Joy of the Shabbat). Between 1940 and 1943 Ringelblum and his 40 collaborators chronicled the destruction of Warsaw and Polish Jewry by collecting official German documents, personal accounts, diaries, and correspondence from individual Jews, printed matter and ephemera from the ghetto, along with studies surveying women and children, the fight against hunger, and Jewish self-help among other topics.53 Secret Jewish archives existed in the ghettos of Białystok, Kovno, Łódź, and Vilna.54 Jews across Europe recorded the destruction in letters, diaries, notebooks, and chronicles.55 The members of the Sonderkommando of Auschwitz-­ Birkenau  – Jewish deportees temporarily spared from death and forced to move bodies from gas chambers to crematoria  – documented their experiences in secret diaries, chronicles, and letters, which they buried at the site of mass murder.56 Likewise, prisoners in the Chelmno extermination 53 Samuel D. Kassow, Art. Oyneg Shabbes, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 4, 698–703; idem, Who Will Write Our History?. 54 On Białystok, see Sara Bender, The Białystok Archive, in: Israel Gutman (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks. Jewish Archives from the Holocaust Period, Jerusalem 1997, 121–131 [Heb.]; Bronia Klibanski, The Underground Archives of the Bialystok Ghetto Founded by Mersik and Tennenbaum, in: Yad Vashem Studies 2 (1958), 295–329; on Łódź, see Michal Unger, Jewish Documentation from the Łódź Ghetto, in: Gutman (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks, 141–150 [Heb.]; Lucjan Dobroszycki (ed.), The Chronicle of the Łódź Ghetto 1941–1944, New Haven, Conn., 1984, ix–lxviii; on Vilna, see Yitzhak Arad, The Vilna Ghetto Underground Archive, in: Gutman (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks, 151–160 [Heb.]; David E. Fishman, The Rise of Modern Yiddish Culture, Pittsburgh, Penn., 2005, 139–153; idem, The Book Smugglers. Partisans, Poets, and the Race to Save Jewish Treasures from the Nazis. The Story of the Paper Brigade of Vilna, Lebanon, NH, 2017. 55 See Robert Moses Shapiro (ed.), Holocaust Chronicles. Individualizing the Holocaust Through Diaries and Other Contemporaneous Personal Accounts, Hoboken, NJ, 1999; Alexandra Zapruder (ed.), Salvaged Pages. Young Writers’ Diaries of the Holocaust, New Haven, Conn., 2002; Alexandra Garbarini, Numbered Days. Diaries and the Holocaust, New Haven, Conn./London 2006; Zoë Vania Waxman, Writing the Holocaust. Identity, Testimony, Representation, Oxford 2006; Amos Goldberg, Trauma in First Person. Diary Writing During the Holocaust, Bloomington, Ind., 2017. For last letters and testaments writing by Jews during the Holocaust, see Walter Zvi Bacharach (ed.), Last Letters from the Shoah, Jerusalem 2004. 56 See, for example, Nathan Cohen, The Diaries of the Sonderkommando in Auschwitz. Coping with Fate and Reality, in: Yad Vashem Studies 20 (1990), 273–312; Gideon Greif, We Wept Without Tears. Testimonies of the Jewish Sonderkommando from Auschwitz, New Haven, Conn., 2005.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

31

camp recorded the horrors they witnessed in a collective notebook.57 With these final testaments, intended for Jews abroad, generations to come, future historians, and postwar tribunals, the victims sought to leave vestiges of their lives and deaths. They hoped that these would survive and help to build a better future, keep alive the memory of the victims, avenge the dead, and bring the perpetrators to justice. Indeed, as Gustawa Jarecka, a left-leaning Polish language author before the war, put it in an essay she wrote for Oyneg Shabbes in fall 1942, just months before she was murdered at Treblinka in January 1943: “The record must be hurled like a stone under the history’s wheel in order to stop it. That stone has the weight of our knowledge that reached the ­bottom of human cruelty. […] One can lose all hopes except the one – that the suffering and destruction of this war will make sense when they are looked at from a distant, historical perspective. From suffering, unparalleled in history, from bloody tears and bloody sweat, a chronicle of days of hell is being composed, in order that one may understand the historical reasons that shaped the human mind in this fashion, and created government systems which made possible the events in our time through which we have passed.”58 Thus, those who were committed to leaving a record while facing the abyss of the cataclysm hoped that the evidence they left behind would subvert the Nazis’ painstaking attempts to erase all traces of their crimes.59 In the case of Oyneg Shabbes, there was both an immediate methodological link to CŻKH as well as continuity in personnel. Rachel Auerbach and Hersz Wasser – together with Wasser’s wife Bluma the three surviving coworkers of Emanuel Ringelblum – worked for the District Jewish Historical Commission in Warsaw. Thanks to their approximate knowledge of where the archives had been buried in 1943, the first cache of the material was retrieved from the rubble of the Warsaw Ghetto in September 1946.60 The CŻKH workers understood themselves as Ringelblum’s heirs, and their attention to

57 Shmuel Krakowski / Ilya Altman, The Testament of the Last Prisoners of the Chelmno Death Camp, in: Yad Vashem Studies 21 (1991), 105–123. 58 [Gustawa Jarecka], The Last Stage of Resettlement is Death, in: Joseph Kermish (ed.), To Live with Honor and Die with Honor! Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives “O.S.” (Oneg Shabbath), Jerusalem 1986, 703–708, here 704. 59 Garbarini, Numbered Days, 2. 60 Anonymous, Vegn der tsentraler yidisher historisher komisye.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

32

Introduction

socioeconomic factors, culture, politics, gender, age, and class in the study of the Holocaust had also resulted from his seminal influence. Following these models of khurbn-forshung and applying these techniques to researching the Holocaust meant establishing a cultural continuity with the Jewish life worlds that had been destroyed. Indeed, in Philip Friedman’s words, it was a way of perpetuating the “golden chain” (Document 4) of Jewish culture across the void left by the recent catastrophe. 2.3 Public Outreach and Research Networks The work of the Central Jewish Historical Commission depended on the cooperation of the Jewish public in gathering Nazi documents and Jewish sources from the war years. Even more so, in order to collect substantial numbers of survivor testimony, it needed to garner following among large segments of the Jewish community. Therefore, the Commission invested in building relations with the Jewish public in several ways. For example, it used a variety of posters and ads reminding the Jews in Poland of their moral duty to bear witness, promoting slogans such as “The blood of our martyrs […] is still fresh. It […] calls upon us not to forget!”61 (Document 20). CŻKH used other media as well. It launched radio programs informing the public about the Commission’s work (Document 46), published historical essays in the Jewish press, especially the Łódź-based weekly Dos naye lebn (The New Life), the key organ of the Central Committee of Jews in Poland (Document 44), and it founded a Society of the Friends of the CŻKH with branches in Łódź, Paris, and London (Document 17), which had the task of propagating the Commission’s work and sell its publications among the Jewish and non-Jewish public in Poland and to Polish Jews abroad. The Commission disseminated its work through a multifaceted publication program. Between 1945 and 1947, almost 40 monographs, mostly in Polish, appeared under the imprint of CŻKH. These included eleven local studies of ghettos and camps,62 five memoirs and a book of child survivor

61 Zakhor et asher asah lekha Amalek! [Remember What Amalek Did to You!], October 30, 1946, AŻIH, CKŻP / KH, folder 28, 17. 62 These included Philip Friedman’s works on Auschwitz-Birkenau and Rachel Auerbach’s study on Treblinka: Philip Friedman, To jest Oświęcim! [This is Oświęcim], Warsaw 1945 (later published as: This Was Oswiecim. The Story of a Murder Camp, London 1946); Michał Borwicz, Uniwersytet zbirów. Rzecz o obozie Janowskim we Lwowie 1941–1944 [The University of Criminals. On the Janowska Camp in

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

33

testimonies,63 five volumes of annotated documents,64 four methodological works with questionnaires and research guidelines, several volumes of ghetto and camp literature, and a dictionary of terms and expressions from the time of the occupation.65 It was the Commission’s expressed goal to collect testimonies of survivors of all ages and social classes and avoid privileging a particular type of wartime experience (Document 17). Potential witnesses visited the premises of the branches of CŻKH to give their testimonies and hand over various kinds of historical material (Document 49) or interviewers visited witnesses at home to take their testimonies. Thanks to these efforts, CŻKH compiled 3,000 surLvov 1941–1944], Krakow 1946; idem, W 3-cia rocznice zagłady ghetta w Krakowie (13. II.1943–13.III.1946) [On the 3rd Anniversary of the Destruction of the Ghetto in Krakow (3-13-1943–3-13-1946)], Krakow 1946; Mendel Balberyszski, Likwidacja getta Wileńskiego [The Liquidation of the Vilna Ghetto], Warsaw / Lodz / Krakow 1946; Rachel Auerbach, Oyf di felder fun Treblinke. Reportazsh [On the Fields of Treblinka. A Report], Warsaw / Lodz / Krakow 1947; Noemi Szac-Wajnkranc, Przeminęło z ogniem. Pamiętnik pisany w Warszawie w okresie od założenia ghetta do jego likwidacji [Gone with the Fire. A Diary Written in Warsaw in the Period from the Establishment of the Ghetto to Its Liquidation], Warsaw 1947. 63 See, for example, Maria Hochberg-Mariańska / Noe Grüss (eds.), Dzieci oskarżają [The Children ­Accuse], Krakow 1947 (also published as: The Children Accuse, London / Portland, Or., 1996). 64 The volumes on camps were edited by Nachman Blumental, on roundups and deportations by Joseph Kermisz, and on the Łódź Ghetto by Artur Eisenbach: Nachman Blumental (ed.), Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 1: Camps], Lodz 1946; Józef Kermisz (ed.), Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 2: Roundups and Deportations], Warsaw 1946; Artur Eisenbach (ed.), Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto łódzkie [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 3: Ghetto Łódź], Krakow 1946. 65 Michał Borwicz, Literatura w obozie [Literature in the Camp], Krakow 1946; idem (ed.), Pieśń ujdzie cało … Antologia wierszy o Żydach pod okupacja niemiecka [The Song Will Survive … An Anthology of Poems About Jews Under the German Occupation], Warsaw 1947; idem / Nella Thon-Rost / Józef Wulf (eds.), Dokumenty zbrodni i męczeństwa. Antologia [Documents of Crime and Martyrdom. An Anthology], Krakow 1945; Mordechai Gebirtig, S’brent [It’s on fire], ed. by Joseph Wulf, Krakow 1946; Simcha Bunam Szajewicz, Lekh lekha [Go Forth], Lodz 1946; Blumental, Słowa niewinne.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

34

Introduction

vivor accounts over the course of three years.66 Although the testimonies were preserved in written form, they had a strong oral quality in that the written texts were dictated or were written notes from oral interviews. Commission employees who interviewed witnesses with the help of the questionnaires either wrote down accounts dictated to them or oversaw the witnesses’ own writing. Although the Commission had published detailed questionnaires in 1945 to standardize interview practices (Documents 14–16), the extent to which interviews followed the instructions was left at the discretion of the respective interviewer. In most cases, the interviewers copied or typed the testimony afterward for the sake of a cleaner, more legible copy, sometimes also including a short one-paragraph summary at the beginning of the text (Documents 24–26, 29, 31–33, 37, 40). The witnesses read or were read aloud their testimony at the end of the interview and authenticated it with their signature. We will never know the extent to which interviewers interfered with the testimony while it was given and influenced the witnesses as they were telling their stories. However, these testimonies are valuable historical sources of different length and quality, some rich in detail, others barren, sketchy, and imprecise. A portion of these texts has been sampled in chapter three of this volume. In its efforts to collect, research, and publish, CŻKH was part of a larger network of Jewish and non-Jewish documentation initiatives across Europe. The advancing Allied armies seized tons of documents left behind by the collapsing German Reich, which they deemed valuable not for historical research but as evidence in future war crime trials. Millions of pages of captured German documents nurtured the Nuremberg trials, the separate tribunals in the four Allied occupation zones in Germany in the years 1945–1949 as well as many subsequent trials that took place across Europe in the following decades. The archives compiled by the Allies for their respective war crime trials later served as the main archival repository for historical research on National Socialism and the Holocaust. Other archival collections were compiled out of the need to trace incarcerated, deported, displaced, and missing individuals. As early as 1943, the Allied Forces Headquarters had created a Tracing Bureau in the framework of the British Red Cross in London. Administered by the Supreme Headquarters Allied Expeditionary Forces as of the following year, the tracing service moved to Versailles and with the occupation of Germany to Frankfurt am Main and later to Bad Arolsen, a small town at the center of the four Allied occupation zones. With the end of the war, the 66 Feliks Tych, The Emergence of Holocaust Research in Poland. The Jewish Historical Commission and the Jewish Historical Institute (ŻIH), 1944–1989, in: Bankier / Michman (eds.), Holocaust Historiography, 227–244, here 232.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

35

Tracing Bureau was placed under the auspices of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA), which was replaced by the International Refugee Organization (IRO) in July 1947. The International Tracing Service (ITS), as it was called in 1948, assembled 26,000 meters of documents on Nazi Germany’s victims and perpetrators, including over 50 million reference cards for more than 17.5 million people.67 Moreover, a number of government-sponsored research institutes emerged after the war, for example, the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland, the French Committee for the History of the Second World War, the Institute of Contemporary History in Munich, and the Netherlands State Institute for War Documentation. None of these, however, particularly dedicated their attention to the persecution and genocide of the Jews.68 Despite the collection and documentation activities on the part of the victorious Allied armies and the new governments, Jewish survivors across liberated Europe feared that their fate was overlooked, unless they themselves collected material pertaining to the German mass murder of European Jews in their own purely civilian, grassroots initiatives and compiled this material in Jewish archives and documentation centers.69 Thus, the Central Jewish Historical Commission in Poland was part of a wider, transnational phenomenon of Jewish Holocaust documentation initiatives. Indeed, CŻKH was not the first initiative of this kind. The earliest documentation center established with a clear intention to prepare for the needs surviving Jews would face on the “day after” was the Centre de Documentation Juive Contemporaine (CDJC) in Paris. As early as the end of April 1943, 16 months before France’s liberation, a group of French and foreign-born Jews began to compile what they called the “great book of the martyrdom 67 The collection is open to the public since 2007 and can be accessed at (June 14, 2021). See also Suzanne Brown-Fleming, Nazi Persecution and Postwar Repercussions. The International Tracing Service Archive and Holocaust Research, Lanham, Md., 2016. 68 Norbert Frei’s edited volume, Transnationale Vergangenheitspolitik (2006), provides a comparative perspective on how various European states dealt with Nazi crimes in the early postwar years and the role played by documentation in the prosecution of German crimes. For more on the Institute of Contemporary History in Munich, see Berg, The Holocaust and the West German Historians; Robert G. Moeller, War Stories. The Search for a Usable Past in the Federal Republic of Germany, Berkeley, Calif., 2001, 51–87; Horst Möller / Udo Wengst (eds.), 50 Jahre Institut für Zeitgeschichte. Eine Bilanz, Munich 1999. 69 This fear was verbalized, for example, in Moshe Yosef Feigenbaum, Tsu vos historishe komisyes? [Why Historical Commissions?], in: Fun letstn khurbn 1 (1946), no. 1, 3. See Document 6.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

36

Introduction

of French Judaism.”70 In consideration of the German defeats at El Alamein and Stalingrad and anticipating the end of the war, the Russian-born Jewish entrepreneur Isaac Schneersohn gathered 40 representatives of various Jewish organizations in his apartment in Grenoble in the south of France. The meeting resulted in the founding of a clandestine documentation center with the purpose of assembling a great variety of documents on crimes committed against Jews in France. Once the war would be over, Schneersohn and his followers hoped, this material would facilitate the return of the Jews to civic equality and provide them with evidence for material claims and legal redress.71 It appears, however, that the actual documentation work began only after the liberation of France, when Schneersohn reconstituted the center in Paris in fall 1944, and changed its name from Documentation Center to Center of Contemporary Jewish Documentation (Centre de Documentation Juive Contemporaine). Schneersohn and his 50 coworkers, among them the Russian-born lawyer and journalist Léon Poliakov, collected documents from Jewish organizations and government agencies and prepared monographs about the Holocaust in France.72 Another prominent example of a Jewish documentation initiative that even predated the war and continued in the postwar years was the Jewish Central Information Office or “Wiener Library” in London. Founded as early as February 1934 by the German Jewish orientalist Alfred Wiener (1885–1965) and the Dutch Jewish academic David Cohen (1882–1967) in Amsterdam, it had the goal of collecting information on Nazism and its anti-Jewish policies in order to inform world public opinion and defend German Jews. Transferred to London in 1939, it made its resources available to the British government during the war and became one of the most important libraries on Nazism and the persecution of the Jews at the time.73 70 Anonymous, Voici quelques mots en ce que nous voulons [1943], Archives of the Alliance Israélite Universelle (AAIU), Paris, Archives du Consistoire Juif pendant la guerre, microfilm reel 1, folder 4. 71 Ibid. There is virtually no documentation on the CDJC’s pre-liberation activity. See Renée Poznanski, La création du Centre de Documentation Juive Contemporaine en France (Avril 1943), in: Vingtième Siècle 63 (1999), no. 1, 51–63. 72 On the history of CDJC in Paris see Jockusch, Collect and Record!, 46–83; Renée Poznanski, Art.  Center of Contemporary Jewish Documentation, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 1, 610–612; Johannes Heuman, The Holocaust and French Historical Culture, 1945–65, London 2015; and Simon Perego, Pleurons-les. Les Juifs de Paris et la commémoration de la Shoah (1944–1967), Ceyzérieu 2020. 73 Alfred Wiener, L’histoire et les buts du Jewish Central Information Office (Wiener Library), in: CDJC (ed.), Les Juifs en Europe, 125–128; Ben Barkow, Art.  Wiener

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

37

Other Jewish historical commissions were established after the end of the war, some were even direct “satellites” of CŻKH in the sense that its former employees were involved in their establishment. The most significant example is the Central Historical Commission founded in late November 1945 in Munich, in the U.S. Zone of Allied-occupied Germany, by a group of twelve survivors (see Fig. 5). The key initiators were the Polish-born accountant Moshe Yosef Feigenbaum (1908–1986), who had worked for the Historical Commission in Łódź before he left Poland in fall 1945, and the Belarusian-born journalist and history teacher Israel Kaplan (1902–2003), who had reached Germany on a death march and had been liberated by American troops. The 80 survivors employed in the Commission’s 50 branches were Jews of eastern European backgrounds and part of the 250,000–300,000 Jewish Displaced Persons (DPs) who lived in Germany in the first five years after the war, mainly in the American Zone. Unlike in France and Poland, the activists of the DP commission had no prewar connection with their surroundings and had no intention of staying but instead awaited the prospects of re­building their lives overseas. In the meantime, they busied themselves with compiling an archive with German documents on the Nazi mass murder of European Jews and testimonies from its survivors who, like the Commission workers themselves, were temporarily stranded in – of all places – Germany.74 Other former CŻKH employees who left Poland and established historical commissions elsewhere in Europe included Nella Rost, the vice-director of the District Jewish Historical Commission in Kraków, who founded the Hi­st­ oriska Kommissionen (Historical Commission) in Stockholm in 1946, which collected eyewitness testimonies from Polish Jewish refugees in Sweden with ­ orwicz the financial support of the World Jewish Congress (WJC);75 Michał B and Joseph Wulf, who founded the Centre d’Histoire d’Étude des Juifs Polonais in Paris in 1947, a small research initiative focusing on the history

Library, in: Dan Diner (ed.) Enzyklopädie jüdischer Geschichte und Kultur, 7 vols., Stuttgart / Weimar 2011–2017, here vol. 6, 404–408. 74 The Central Historical Commission in Munich operated until March 1949. See ­Jockusch, Collect and Record!, 128–147. 75 In 1951, the Commission discontinued its work and Rost immigrated to Uruguay. See, Nella Rost, La Commission Historique de Stockholm, in: CDJC (ed.), Les Juifs en Europe, 57 f.; Johannes Heuman, In Search of Documentation. Nella Rost and the Jewish Historical Commission in Stockholm, in: idem / Pontus Rudberg (eds.), Early Holocaust Memory in Sweden. Archives, Testimonies, and Reflections, Cham 2020, 33–65.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

38

Introduction

of Polish Jews under Nazi occupation;76 and the teacher Mejlech Bakalczuk, who established a historical documentation center in Linz, in the U.S. Zone of Austria in early 1946, which soon after its founding was taken over by the architect Simon Wiesenthal (1908–2005) and focused on collecting evidence against German and Austrian Nazi war criminals.77 Historical commissions and documentation centers founded at the end of the war worked in close cooperation with one another, leading to interaction between individual researchers and the cross-fertilization of their efforts. In late November and early December 1947, the CDJC hosted the first European conference of Jewish historical commissions and documentation centers in Paris.78 32 delegates from 13 countries met to coordinate their research. Among the conference participants were Philip Friedman, Joseph Kermisz, Nella Rost, Michał Borwicz, Joseph Wulf, Moshe Yosef Feigenbaum, Alfred Wiener, Simon Wiesenthal, and Tuviah Friedman (1922–2010), director of the Jewish documentation center in the international zone of Allied-occupied Vienna.79 Further delegates included Massimo Adolfo Vitale (1885–1968), who headed a tracing service for Italian Jewish deportees in Rome; Asher Moissis (1899–1975), head of the Council of Jewish Communities of Greece in Athens; Meyer Halévy (1900–1972) of the Society for the Study of Romanian Jewry in Bucharest; and Elie Echkenazy, the director of the Jewish Scientific Institute in Sofia.80 Budgetary constraints and lack of valid travel documents to cross a European continent that  – recovering from war and destruction – represented a collage of occupation zones controlled by increasingly antagonistic forces thwarted attendance from a number of organizations involved in Holocaust documentation. Among the missing were the Jewish 76 The full name of the Commission was: Centre d’Étude d’Histoire des Juifs Polonais auprès de l’Association des Juifs Polonais en France; it existed until 1951. See ­Jockusch, Collect and Record!, 272, n. 30. 77 Simon Wiesenthal, L’importance de la documentation historique Juive pour la recherche et le châtiment des criminels de guerre (exemple Autrichien), in: CDJC (ed.), Les Juifs en Europe, 37–40. See also Jockusch, Collect and Record!, 149–156. 78 Earlier that year, two other conferences had been held to discuss the problems of researching the European Jewish catastrophe, in January 1947 at YIVO in New York and in July 1947 under the auspices of Yad Vashem, the incipient Holocaust memorial and research institute, and the Hebrew University in Jerusalem. However, only very few of the survivors who engaged in the documentation projects in Europe could participate in either of these conferences. See Cohen, Israeli Holocaust Research, 57–73; Jockusch, Collect and Record!, 160–185. 79 On the documentation center in Vienna, see Jockusch, Collect and Record!, 149–156. 80 On the personalities and institutions represented at the 1947 conference, see CDJC (ed.), Les Juifs en Europe; Jockusch, Collect and Record!, 165–168.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

39

Fig. 1: Jewish Historical Commissions and Documentation Centers in Postwar Europe

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

40

Introduction

Documentation Action in Bratislava, the documentation department of the Central Board of Hungarian Jews in Budapest and the incipient Israeli memorial and archive Yad Vashem in Jerusalem. The 1947 meeting was crucial not only because it gave delegates an unprecedented opportunity to relate their wartime experiences and to hear about what Jews in other countries had endured in the recent war, but also because it was a first attempt at a transnational collaboration and at studying the Holocaust beyond national borders, as a true European event. Delegates raised questions regarding the origins and implementation of Nazi Germany’s “Final Solution to the Jewish Question;” they considered the “singularity” of the Holocaust as compared to both earlier catastrophes visited on the Jewish people and the Nazi regime’s victimization of other national, ethnic, religious, and political groups. They already anticipated the need to undertake a comparative study of the Nazi policies in various countries, not only because the Holocaust had affected Jews across Europe, but also because they understood the conundrum that while the Nazis had pursued a global genocidal scheme, its implementation had differed from country to country, as had the experiences of the Nazis’ Jewish victims and the relations between the Jews and their non-Jewish compatriots. Not least, the meeting touched upon crucial phenomenological and methodological problems (Document 8) that continue to preoccupy Holocaust researchers even today, as for example, the relative use of documents created by the Nazi agencies and their collaborators or those of their victims in narrating the Holocaust. Delegates further debated what would be the ultimate purpose of the documentation work: whether it should provide a foundation for a systematic historical scholarship or serve more practical and immediate ends, such as the prosecution of war criminals or the fight against anti-Semitism and fascism; they also disagreed about where the archival collections they assembled should ultimately reside  – in a sovereign Jewish state in Palestine, whose creation alongside a Palestinian state had been approved by the United Nations at the eve of the conference, or in Europe where the catastrophe had taken place and where most of its survivors currently lived.81 The conference delegates found no conclusive answers to their questions and debates when they met in Paris. But their clear notion that the Nazi persecution and murder of the Jews was a transnational, “European” event and that therefore its research needed to be comparative and pursued by a European network of scholars is remarkable.

81 For a detailed discussion of the conference, see Jockusch, Collect and Record!, 160–185.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

41

2.4 Under Communist Rule In the end, cross-border cooperation among those institutions did not bear fruit. This was largely due to the instability of some of the initiatives and the growing tensions between East and West, which made cooperation and exchange extremely difficult. The Central Jewish Historical Commission in Poland was active at a fleeting moment when reconstructing organized Jewish life on the prewar model seemed a possibility to many survivors despite the overwhelming human and cultural loss that the community – 90 percent of whose members had been murdered – was facing. Hopeful that Nazism had been destroyed and that the new communist regime was truly committed to fighting anti-Semitism and toward creating a better society, the activists saw their own efforts to educate the public as a contribution to this project. Thanks to the close collaboration of Philip Friedman, Nachman Blumental, Joseph Kermisz, and others with the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland, CŻKH supplied the Polish delegation at the Nuremberg trial with documents, and some of its coworkers gave expert testimony at several Polish war crime trials. This seemed to confirm government support of the historical work, as did the fact that the Commission received financial support through the Central Committee of Jews in Poland, which in turn received government funds. Yet, at the grassroots level, because of their own suffering under the occupation, many non-Jewish Poles were reluctant to even acknowledge that the persecution and murder of the Polish Jewish population, and the European Jews as a whole was a historical event in its own right, deserving special attention. While CŻKH took great care to document the enormous scale and particularity of the Jewish cataclysm in Poland, it was equally attentive to the political climate in linking the fate of the Jews to that of the majority population, underscoring the notion that the lessons of the recent past had universal ramifications: that the persecution of Jews exemplified widescale crimes of fascism; that Auschwitz-Birkenau symbolized a crime that had begun with the Jews but, in fact, targeted all humanity; and that, although victimized, Jews had also been active resisters and allies in Poland’s fight against the fascist occupiers. Starting early 1946, by when the Central Committee of Jews in Poland had come to be dominated by members of the communist Polish Workers’ Party (Polska Partia Robotnicza; PPR), it began to put considerable political pressure on the Central Jewish Historical Commission to prioritize political agitation over collection and research. While “fighting fascism” through exposing German crimes and educating the public about the Jewish cataclysm was essential to CŻKH’s work, Friedman and his colleagues were strongly committed to rigorous scholarship that was not compromised by

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

42

Introduction

political interests.82 After the Central Committee cut its funding for CŻKH and prevented it from independently seeking financial support from Jewish organizations abroad,83 Friedman resigned from his post as director in March 1946. In response, the Central Committee repudiated his resignation and showed readiness to allow the Commission occasional subventions from AJDC, the American Jewish Labor Committee, YIVO in New York, and the Societies of the Friends of CŻKH in London and Paris. However, the dispute showed the impracticability of launching more systematic and comprehensive fundraising campaigns abroad.84 The Central Committee’s growing indignation over CŻKH’s attempts to maintain contacts with Jewish researchers and Holocaust documentation projects in Western Europe, the United States, and Palestine, or to seek support from foreign publishers in financing and publicizing its books beyond Poland.85 As a result, Friedman left Poland in July 1946,86 and over the next four years, most of his core colleagues followed suit. The general elections of January 19, 1947, which rendered the communist “Democratic Bloc” (a coalition of the communist PPR, socialist Polish Socialist Party / Polska Partia Socjalistyczna; PPS, and two smaller left-wing parties) the most powerful political faction, brought PPR into a dominant position and paved the way for Poland’s transformation into a one-party state.87 Although these developments ultimately meant the restriction of

82 Protocol, second CŻKH scholarly meeting, September 19–20, 1945, AŻIH / CKŻP/ KH330, folder 29, 9–12 and 24 f. (Yidd.); Protocol no. 108, Presidium of the Central Committee, December 19, 1946, AŻIH / ​CKŻP / Prezydium 303 I/4, 100 (Pol.). 83 See the protocols of the CKŻP presidium on continuation of funding for the Historical Commission, usually 200,000 to 300,000 zloty as the fixed monthly budget plus additional payments for publications, AŻIH / CKŻP / Prezydium, 303 I/1–27 (Pol.). See also CŻKH’s work report, April 30, 1945, AŻIH, CKŻP / KH, folder 27, 10 (Pol.). 84 On this conflict, see Friedman’s letters to Jacob Pat (secretary of the Jewish Labor Committee in New York), April 20, 1946, AŻIH, CKŻP / KH, folder 113, 23, and (no date) 24 (Yidd.). 85 Tych, The Emergence of Holocaust Research in Poland, 235. 86 Rather than returning from a four-month trip to France and Germany, Friedman accepted AJDC’s offer to head its Education and Culture Department in Munich, in the U.S. Zone of Germany; two years later, he moved to the United States. See Salo W. Baron, Introduction, in: Philip Friedman, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed. by Ada June Friedman, New York / Philadelphia, Penn., 1980, 1–8, here 4 f. 87 The provisional Polish government’s commitment to hold free elections, a concession to the British and the Americans at the Potsdam Conference in August 1945, was

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

43

independent Jewish life in Poland, they initially seemed to further the work of the Historical Commission by turning it into a permanent research institute. On January 27, 1947, Nachman Blumental, who had succeeded Friedman as director, and Joseph Kermisz, the new secretary-general, ventured the idea of establishing CŻKH as a permanent Jewish archive and research institute in Warsaw, modeled on the interwar YIVO and in the manner envisioned by Friedman and his collaborators since its founding. The proposal found approval among the PPR representatives on the Central Committee, especially with Szymon Zachariasz, leader of the party’s caucus. Since the institute would serve the PPR’s quest of gaining strength in the Jewish community by dominating Jewish cultural life, the Central Committee mustered government support for a Jewish research institute in Warsaw.88 In the summer of 1947, after receiving the consent of the Central Committee, CŻKH moved from Łódź to Warsaw. All but seven of the regional and local commissions had closed down.89 From October 1 of that year, the Jewish Historical Institute (Żydowski Instytut Historyczny; ŻIH) formally replaced CŻKH, with Nachman Blumental as director and Joseph Kermisz as vice-director. The new secretary-general was the archivist and PPR member Rafał Gerber, who had recently returned from the Soviet Union, where he had been a functionary in the Union of Polish Patriots. Other employees who had formerly been active in the Commission included Auerbach, Eisenbach, and Trunk.90 Although turning CŻKH into a permanent institute initially seemed beneficial to the project of Jewish Holocaust research in Poland, it also meant finally carried out after several postponements, when Communism had in fact already consolidated its control. Over one million voters were disenfranchised on allegations of wartime collaboration, fraudulent ballot counting, and a campaign of terror against opponents of the new regime. The “Democratic Block” won 80.1 percent of the votes versus 10.3 percent for the Peasant Party. See Joseph Rothschild / Nancy M. Wingfield, Return to Diversity. A Political History of East Central Europe since World War II, New York 32000, 80–85. 88 Stefan Stach, Geschichtsschreibung und politische Vereinnahmungen. Das Jüdische Historische Institut in Warschau, 1947–1968, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 7 (2008), 401–431, here 407–410. 89 Of those remaining – in Białystok, Katowice, Kraków, Łódź, Szczecin, Wałbrzych, and Wrocław – all but the first two had closed down by January 1949, and those in Kraków and Łódź were reduced in size. 90 See, for example, Blumental’s and Kermisz’s letter to “citizen” Modrzewski in Lublin, September 23, 1947, informing him that as of September 2, CŻKH had become ŻIH: AŻIH, CKŻP / KH, folder 10, 2 (Pol.). Franciszek Modrzewski (1902–1985) was a Polish economist, politician, and diplomat.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

44

Introduction

more government control over the stakes, the outcome, and the dissemination of that research. In 1948, with communist rule securely consolidated, in a climate of growing Stalinization, the government began to cut back the number of Jewish organizations and curtail the autonomy of those that remained. On the one hand, the communist government’s offensive against Jewish organizations was part of its general political shift toward annulling the independence of non-party groups and placing Polish society and its institutions under state control. On the other hand, in its policies against the Jewish community, the Polish government counterfeited the Soviet Union’s increasingly restrictive course against its own Jewish population and its turn against the newly founded State of Israel.91 On June 1, 1948, the authorities mandated Jewish religious congregations to meld with the Central Committee, which became the only official body of the Jews in Poland. In December 1948, after a purge of the socialist PPS, its remaining members were forced to dissolve their party and join the communist PPR to form the Polish United Workers’ Party (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza; PZPR), later to become the governing party throughout the Polish People’s Republic. The assumption of top positions in Jewish institutions and communities by PZPR members intensified the rivalry between communists and Zionists until the communists seized control of the Central Committee in April 1949.92 The government put an end to Zionist parties and organizations as well as to Jewish relief agencies. Most notably, AJDC, which had invested close to 18 million US dollars in rebuilding the Polish 91 Initially, the Soviet Union had supported the foundation of the State of Israel, mainly for strategic considerations to end British hegemony in the Middle East and cultivate a possible ally in the region. Toward the end of 1948, it began to side with Israel’s neighbors, which promised a greater chance of Soviet influence in the region. At the same time, Stalin prepared a campaign against Soviet Jews. Polish policies toward the Jewish community in Poland directly followed the Soviet dictate. See Benjamin Pinkus, The Soviet Government and the Jews 1948–1967. A Documented Study, New York 1984, 232–235; Yaacov Ro’i, Soviet Policies and Attitudes Toward Israel, 1948–1978. An Overview, in: Soviet Jewish Affairs 8 (1978), no. 1, 35–45; Bożena Szaynok, The Anti-Jewish Policy of the USSR in the Last Decade of Stalin’s Rule and Its Impact on the East European Countries with Special Reference to Poland, in: Russian History 29 (2002), no. 2–4, 301–315. 92 Natalia Aleksiun, Zionists and Anti-Zionists in the Central Committee of the Jews in Poland. Cooperation and Political Struggle, 1944–1950, in: Jews in Eastern Europe 2 (1997), no. 3, 32–50; Hana Shlomi, The Communist Caucus in the Central Committee of Jews in Poland, November 1944 – February 1947, in: Gal Ed 13 (1993), 81–100.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

45

Jewish community in the years 1945–1948, was forced to close its offices and to leave the country.93 The Jewish Labor Bund disbanded in January 1949 and its members either merged with PZPR or emigrated.94 In July 1949, the Central Committee replaced Blumental and Kermisz as the ŻIH leadership with party members who were more committed to following the party line and less concerned with scholarship. On September 1, 1949, Bernard Mark, a long-time communist who had survived the war in Moscow, became ŻIH’s director.95 As part of the government restrictions on Jewish institutions, by January 1950, the Central Committee had lost its authority over Jewish educational institutions, hospitals, orphanages, and cooperatives, which now came under government control, and the use of Yiddish in schools was relegated to religious instruction.96 In late October 1950, the government dissolved the Central Committee altogether and appointed a new communist-controlled body, the Social and Cultural Association of Jews in Poland (Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce; TSKŻ), as the official Jewish organization dedicated to welfare and culture.97

93 Yehuda Bauer, Out of the Ashes. The Impact of American Jews on Post-Holocaust European Jewry, Oxford 1988, xviii and 168 f. By 1947, the Central Committee received 95 percent of its budget from funds from abroad. See Lucjan Dobroszycki, Restoring Jewish Life in Post-War Poland, in: Soviet Jewish Affairs 3 (1973), no. 3, 58–72, here 65. 94 On the postwar history of the General Jewish Labor Bund in Lithuania, Poland and Russia (Bund) in Poland, see Daniel Blatman, For Our Freedom and Yours. The Jewish Labour Bund in Poland, 1939–1949, Portland, Or., 2003, 165–192 and 211–218; Bożena Szaynok, The Bund and the Jewish Fraction of the Polish Workers’ Party in Poland After 1945, in: Polin 13 (2000), 206–223. 95 In Moscow, Bernard Mark had been active in the Union of Polish Patriots, the political body in the Soviet Union that planned to establish a pro-Soviet government in postwar Poland, and the Jewish Anti-Fascist Committee. On the history of ŻIH, see Stefan Stach, Art. Jewish Historical Institute, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 468–470; idem, Geschichtsschreibung und politische Vereinnahmungen, 410–431. 96 Irena Hurwic-Nowakowska, A Social Analysis of Postwar Polish Jewry, Jerusalem 1986, 49 f.; Natalia Aleksiun, The Vicious Circle. Jews in Communist Poland, 1944–1956, in: Studies in Contemporary Jewry 19 (2003), 157–180, here 165; Bernard Weinryb, Poland, in: Peter Meyer (ed.), The Jews in the Soviet Satellites, Syracuse, NY, 1953, 205–326, here 299–307. 97 On this institution, see Alina Cała, An Attempt to Recover Its Voice. The Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, the Jewish Community, and the Polish State, 1956–1960, in: Polin 19 (2007), 557–568; Audrey Kichelewski, A Community Under Pressure. Jews in Poland, 1957–1967, in: Polin 21 (2009), 159–186.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

46

Introduction

ŻIH remained the only other official Jewish institution in Poland. It enjoyed the government’s approval in return for certain modifications in its historical narratives about the Holocaust: maintaining that the mass murder of the Jews had resulted from German capitalism and imperialism, celebrating communist resistance, while deemphasizing Zionist and Bundist resistance groups,98 and romanticizing Polish–Jewish relations during the German occupation by celebrating the help that non-Jewish Poles had extended to their Jewish neighbors while disregarding the questionable roles that some Poles had played as denouncers, blackmailers, and murderers of Jews.99 Although its focus remained on the years 1939–1945, the Institute expanded its research to cover the millennium-long Jewish presence in Poland, and it added a museum of Jewish history and culture under its auspices.100 Yet, throughout the Cold War years, the Institute narrowed its scope of activities with a small number of publications for a limited Jewish audience. Ultimately, it was in the interest of the Polish government to prove to the West that there was, in fact, a vibrant Jewish life in Poland, which explains the institute’s survival as the only Jewish research institute in the Eastern bloc.101 2.5 Setting the Agenda for Future Research A confined but conspicuous and outspoken group of survivors across liberated Europe devoted their lives to documenting the cataclysm, acting out of a profound sense of moral obligation and in the belief that documentary 98 This was the message in: Artur Eisenbach, Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w latach 1939–1945 jako jeden z przejawów imperializmu niemieckiego [The Hitlerite Policy of Extermination of the Jews as One of the Manifestations of German Imperialism], Warsaw 1953. 99 See Natalia Aleksiun, Polish Historiography of the Holocaust. Between Silence and Public Debate, in: German History 22 (2004), no. 3, 406–432, here 420–422; Stach, Geschichtsschreibung und politische Vereinnahmungen, 410–414. 100 Thomas  C. Fox, The Holocaust Under Communism, in: Dan Stone (ed.), The Historiography of the Holocaust, Houndmills / Basingstoke / New York 2004, 420–439. 101 On the broader scope of research, see Joseph Kermisz, Trois années d’activité de la Commission Centrale Historique Juive et de l’Institut Historique Juif auprès du Comité Central des Juifs en Pologne, in: CDJC (ed.), Les Juifs en Europe, 140–144, here 144. On the Institute’s “self-ghettoization” and official toleration, see Feliks Tych, The Legacy of Emanuel Ringelblum and the Historical Awareness of the Holocaust, in: Gutman (ed.), Emanuel Ringelblum, 179–188, here 186; idem, The Emergence of Holocaust Research in Poland, 237 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

47

evidence and historical research best served the survivors’ emotional needs and political aspirations in the present and the future. However, many survivors did not participate in the endeavors of the historical commissions and documentation centers. We will never know the exact reasons. In any case, individuals coped with their traumatic experiences in different ways and for many, engaging in the historical writing within the framework of a historical commission might not have been the most self-evident choice. They might have preferred other ways of working through the past and fulfilling their sense of obligation to the dead, i. e., through founding families and naming their newborn children after the dear ones who had perished, or helping to build Jewish national sovereignty in Palestine. Feelings of guilt for having survived while loved ones had not might have prevented individuals from cooperating with the commissions and relating their traumatic experiences in testimonies as much as fears of baring their Jewish identity and distinct wartime victimization in public. And, to evoke the quote from the opening of this text, documenting and chronicling the mass deaths of the recent past was a severe psychological onus for those who engaged in that research and who were severely traumatized themselves. Survivors active in the Jewish historical commissions and documentation centers noted a lack of receptiveness and an unwillingness to listen to stories of Jewish victimhood on the part of their non-Jewish compatriots. Hence much of the Jewish documentation and publication work was also about creating Holocaust consciousness among non-Jews, even if that mission barely succeeded in the immediate postwar years. It has been suggested that it was because of this lack of receptivity in the surrounding societies that the “era of the witness” did not emerge until the 1960s, when survivors’ narratives would find public recognition, moral validation, and societal authority.102 Similarly, it has been noted that whereas survivors told their stories early on, their surroundings did not hear, let alone listen, and that this changed gradually after the 1961 Eichmann trial.103 By then, however, most of the Jewish historical commissions and documentation centers did not exist any longer. By the mid-1950s, most had suspended their work, while some had become permanent research institutes. With the rank-and-file commission activists seeking other professional paths to make a living, only a small circle continued as full-time researchers. Among them, only Philip Friedman held an untenured university position, starting

102 Wieviorka, The Era of the Witness; Carolyn J. Dean, The Moral Witness. Trials and Testimony After Genocide, Ithaca, NY, 2019. 103 Deborah E. Lipstadt, The Eichmann Trial, New York 2011, 193 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

48

Introduction

in 1949 at Columbia University, but his untimely death in 1960 prevented him from institutionalizing his vision of khurbn-forshung as an academic discipline and from training students to continue his work. Those who migrated to Israel, Rachel Auerbach, Nachman Blumental, Joseph Kermisz, Maria Hochberg-Mariańska, and Hersz Wasser, or to Germany as Joseph Wulf, and France as Michał Borwicz and Noe Grüss, and to the Americas as Nella Rost, Genia Silkes (1914–1984), and Isaiah Trunk, all worked outside of a university setting. Szymon Datner and Artur Eisenbach, who remained in communist Poland, faced political pressure.104 Beyond their own work, these survivor historians did not educate the next generation of Holocaust researchers to carry on the work they had begun. Therefore, the distinct type of Holocaust history writing that the members of the Central Jewish Historical Commission had developed and propagated, their innovative methods and approaches, did not enjoy much continuity beyond the immediate postwar years, nor did they directly shape the academic field of Holocaust research in the following decades. By September 1950, Friedman, who had done much thinking about the future of Holocaust research, developed a comprehensive blueprint of “problems and subjects of the Jewish catastrophe” for historians to explore in the time ahead. Speaking at a conference on “World War II in the West,” hosted by the Netherlands Institute for War Documentation in The Hague, as one of the few participants addressing the persecution and murder of European Jews, while others focused the fate of political prisoners and antiNazi resistance in occupied societies, Friedman identified six main areas of research: (1) Under the rubric “The Nazi philosophy and strategy of annihilating the Jews,” Friedman raised questions regarding the roots of German antiSemitism, the history of the Nazi movement, the genesis and chronology of the decision-making process of the “Final Solution” – from emigration over territorial solutions to mass murder  – while also considering the interconnections between the murder of the Jews and the conquest of so-called Le­bensraum, the treatment of other victim groups, and the rad-

104 Datner was temporarily suspended from his position at the Jewish Historical Institute in 1953 because he refused to take an anti-Zionist position. During the anti-Semitic campaign in 1968, Datner was ousted from his academic position, while Eisenbach was forced to resign as ŻIH’s director. See Paweł Śpiewak, Szymon Datner. A Man with a Biography Enough for a Few People, (June 14, 2021); Antony Polonsky, Art. Artur Eisenbach, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 463.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

The Central Jewish Historical Commission in Poland

49

icalizing effects of internecine conflicts between different Nazi agencies, and the attitudes of different strata in German society to the mass murder of the Jews.105 (2) Under “Legislative and economic action affecting the Jews in 1939–1945,” Friedman proposed an analysis of the legislative side of persecution, disenfranchisement, and murder as well as the regime’s monetary calculations behind the economic deprivation, plunder, starvation, and exploitation through slave labor.106 (3) The study of “[t]error acts and extermination” brought to light random violence in the form of pogroms alongside coordinated deportations and systematic extermination, while looking at the ideological and psychological mindsets as well as social and educational backgrounds of a broad circle of perpetrators of that violence, involving not just different Nazi agencies but also local collaborators.107 (4) For the analysis of “the impact of the Nazi persecution upon Jewish life,” Friedman proposed to look at a number of facets: biological aspects, such as the decrease of the Jewish birthrate, starvation, and disease; economic aspects, such as the destruction of the socioeconomic foundations of Jewish society, its pauperization and re-stratification, spoliation of Jewish property, forced labor, and illegal occupations such as smuggling and black-marketeering; social aspects, such as the decline of Jewish family life, changes in the class structure of Jewish society, the degradation of intellectuals and upper social classes, and the rise of new elites under which Friedman listed the Jewish Councils and the ghetto police, the nouveaux riche and a small group of “corrupted marginal outcasts from society” who had served the Germans as Kapos and informers. Further, Friedman also advocated the study of moral and cultural aspects, especially taking into account the moral disintegration of Jewish society and different “philosophies” that had led to divergent forms of behavior among Jews – ranging from cooperation with the Germans, over compliance and surrender to evasion and opposition – and to pay close attention to literary creations and cultural activity among Jews. Lastly, he advocated studying different forms of resistance, including armed fight, spiritual

105 Philip Friedman, American Jewish Research and Literature on the Jewish Catastrophe of the Years 1939–1945, in: Netherlands Institute of War Documentation (NIOD), The Hague, box 566: Conference World War II in the West, 1950, 1–20, here  2. A revised version was published in Jewish Social Studies (1951, no. 3, 235–250). 106 Ibid., 3. 107 Ibid., 3 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

50

Introduction

and moral resistance, and hiding and escape as a way to thwart German murder plans.108 (5) Under “[e]nvironmental elements in the Jewish catastrophe,” Friedman proposed the analysis of the responses of the Allied and neutral countries  – their immigration policies, relief and rescue activities  – as well as the role of Germany’s satellite states and axis allies – Italy, Hungary, Romania, Bulgaria, Japan and Arab sympathizers with Nazism.109 (6) Lastly, Friedman’s blueprint suggested the analysis of “group interrela­ tions between Jews and non-Jews in the Nazi-occupied countries.” This included the study of prewar anti-Semitism, the reactions of the populations and national liberation movements to Nazi oppression of the Jews, ranging “from assistance, protection and sympathy” to “callousness or hostility,” as well as the role of local collaborators and anti-Semitic organizations in the fate of the Jewish community; the attitudes of the Christian churches; the situation of Jewish converts to Christianity, Jews in mixed marriages, and “Mischlinge.” Friedman also put forth a comparison between the fate of the Jews and that of other persecuted groups such as Sinti and Roma, and Slavs in the respective countries.110 Friedman’s research agenda was a mature and nuanced vision of the field of Holocaust studies. He synthesized the foundations that the Jewish historical commissions had developed and embedded the study of Jewish society under Nazism within the wider context of studying a broad set of Nazi perpetrators and non-Jewish bystanders in transnational perspective, while also linking the genocide of European Jews to the Nazi conquest of territory and the persecution and murder of other groups. Friedman and his collaborators clearly understood the Jewish cataclysm as an integral part of Jewish history, which needed to be studied within the broader context of the Jewish past. It was a call to carry out research that explored the Jewish experiences of persecution and mass murder from the “bottom up” on the basis of both perpetrator and victim sources while paying close attention to local history, socioeconomic, and cultural aspects. However, it took academic historiography decades to begin to study the “impact of the Nazi persecution upon Jewish life” and allow a more “Judeo-centric” rather than “Nazi-centric”111 historiography of the

108 Ibid., 4–6. 109 Ibid., 6 f. 110 Ibid., 7. 111 Philip Friedman, Problems of Research on the Holocaust. An Overview, in: idem, Roads to Extinction, 554–567, here 561.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Scope and Structure of the Present Volume

51

Holocaust and to cover the wealth of subjects that Friedman had envisioned five years after the war.

3. Scope and Structure of the Present Volume This volume features 50 documents mostly from the collections of the Central Jewish Historical Commission in Łódź that represent the scope and the numerous genres of early postwar Holocaust writing: conceptual reflections on the destruction of European Jews, methodological treatises on how the Holocaust ought to be studied, autobiographical essays and witness testimonies, journalistic reports on ghettos and camps, along with ethnographic materials, and popular literary creations, such as songs and poems. The documents have been arranged thematically and chronologically as far as possible, and divided into four chapters: (1) The first chapter features texts on the founding, the mission, and the history of the Central Jewish Historical Commission. It also includes texts on the broader issues of understanding and researching the Holocaust, while reflecting on its meaning within the longer perspective of Jewish history. (2) The second chapter contains different types of questionnaires and methodological instructions developed and used by the Central Jewish Historical Commission, while also featuring calls and posters by which the Commission sought to urge survivors to give testimonies. (3) The third chapter offers a selection of 21 testimonies covering a variety of wartime experiences, all gathered between 1944 and 1947. (4) The fourth and last chapter features different kinds of texts on camps, ghettos, and Nazi policies against the Jews of Poland more broadly written by members of CŻKH. Criteria for selecting these 50 documents from a large archival corpus included: showing the breadth of activities and interests of the Historical Commission; illustrating the wide range of genres and topics covered in early postwar writings on the Holocaust; representing the experiences of Jews of both genders, various age groups, and diverse social and educational backgrounds from both urban centers as well as the countryside, while accounting for regional differences; and representing a great variety of Holocaust experiences such as ghettos, concentration, labor and death camps, life under a false identity, in hiding, among partisans, along with escape and rescue. Unpublished archival texts from the Commission’s archives in the holdings of ŻIH in Warsaw received priority, while the various books that CŻKH

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

52

Introduction

published in the years 1945 through 1947 are omitted, except for three short methodological works.112 Some of the historical essays featured in this volume have been published in the Yiddish press and are hence not easily available to a broader readership. Survivor testimonies collected by the Central Jewish Historical Commission and by other Jewish documentation initiatives and at the time referred to in Yiddish as gviyes-eydes or iberlebungen, in Polish as świadectwo, and in German as Augenzeugenbericht113 – gave rise to a distinct genre of testimony.114 Although these testimonies were written instead of audio-recorded, there was nevertheless – as mentioned earlier – a strong oral component in their genesis and we might even call them “written oral testimonies.” If written down by the witnesses themselves, this generally happened in the presence of Commission workers who posed questions and discussed with the witnesses. It was also a common practice for witnesses to dictate their reports to Commission workers who wrote them down in their presence. While the use of voice recorders would have been possible  – and that was done by the American 112 The rationale behind this decision was that the published works are more accessible than the unpublished archival materials and that ŻIH in Warsaw is currently working on an anthology of Commission publications in English translation, which will be a welcome addition to this volume. A selection of excerpts from publications of the Historical Commission was made available in German in Beer et al. (eds.), Nach dem Untergang (see discussion above). 113 The Yiddish term for “testimony,” gviyes-eydes, is derived from the Hebrew gviat-edut. The Biblical word edut carries multilayered legal and theological connotations of “witness,” “testimony,” and “evidence” (for example in Exodus 25:16, the scripture is referred to as a “testimony” of God’s deeds). In the immediate postwar context, the act of “collecting testimonies” was referred to as zamln gviyes-eydes, whereas “testifying” was zogn eydes (“to say testimony”). Alternative terms for testimony included also the French témoignage, or the German Zeugenbericht or Überlebensbericht. A survivor who testified was commonly called “witness,” eydes (sing. and pl.) in Yiddish, ed in Hebrew, świadek in Polish, témoin in French, and Zeuge in German. On the history and significance of the term edut, see Young, Writing and Rewriting the Holocaust, 18–22. 114 For an overview on the development of the genre of Holocaust survivor testimonies in the past 50 years, see Henry Greenspan, Survivors’ Accounts, in: Peter Hayes / John K. Roth (eds.), The Oxford Handbook of Holocaust Studies, New York 2010, 414–427. In regard to the collection of testimonies in Poland, see Eleonora Bergman, Early Accounts of Survivors. The Records of the Central Jewish Historical Commission at the Jewish Historical Institute of Warsaw, in: Rebecca Boehling / Susanne Urban / René Bienert (eds.), Freilegungen. Displaced Persons. Leben im Transit. Überlebende zwischen Repatriierung, Rehabilitation und Neuanfang, Göttingen 2014, 138–151.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Scope and Structure of the Present Volume

53

Jewish psychiatrist David Boder (1886–1961) in his famous 1946 Holocaust interviews115 – the Jewish historical commissions and documentation centers neither had the technical and financial means to do so, nor did they deem recorded testimonies to be of higher value than those on paper. The sample of 21 testimonies from a collection of some 3,000 cannot possibly be representative. However, efforts have been made to represent a broad range of experiences, for instance, different kinds of ghetto experiences, among them the policies and processes of ghettoization as experienced by Jews, work, food and starvation, smuggling and black market, cultural activities and family life, undergrounds activity, and importantly the involvement in armed ghetto underground and in partisan units, depictions of the Jewish Council and ghetto police; portrayal of the behavior of Germans, Poles, Lithuanians, and Ukrainians; descriptions of violent roundups and deportations and the liquidations of ghettos. Special attention was paid to equal consideration of both large and small ghettos and to highlighting the range of regional diversity. This was achieved by describing ghettos not only in Poland proper but also those in the Baltic and Soviet territories, which facilitated a comparison of Holocaust experiences in small towns, villages, and cities as well as in different regions of western, central and eastern Poland, as well as in the Baltic states, Czechoslovakia, and German-occupied Soviet territory. Testimonies shed light not only on the ghetto life but also on the wide spectrum of experiences in different kinds of camps, be they labor, concentration, and extermination camps, and on the hierarchy and social relations among the prisoners, with descriptions of Kapos and other kinds of prisoner functionaries. Other criteria for inclusion were descriptions of escape from ghetto, camp or prison and into Soviet-occupied eastern Poland and further into the Soviet Union, as well as survival in hiding  – beside non-Jews in urban areas or in the woods or countryside – and life under false identity on the “Aryan side” outside of the ghetto. Of particular interest was the mention of the positive, negative, and ambivalent relations with the local non-Jewish population, either in terms of help, kindness, and support from non-Jews or in terms of blackmailing and denunciation by non-Jews along with violence by non-Jews against Jews. 115 On David Boder and his project, see David Boder, I Did Not Interview the Dead, Urbana, Ill., 1949; Rosen, The Wonder of Their Voices; idem, Evidence of Trauma. David Boder and Writing the History of Holocaust Testimony, in: Bankier / Michman (eds.), Holocaust Historiography in Context, 497–518; idem, Inserted Notes. David Boder’s DP Interview Project and the Languages of the Holocaust, in: Sheila E. Jelen/ Michael P. Kramer / L. Scott Lerner (eds.), Modern Jewish Literatures, Philadelphia, Penn., 2011, 263–279.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

54

Introduction

Other testimonies offer rich descriptions of the liberation and its ambiguities, of gender relations and family life, or for their focus on women, children, and youth. The editor has made special efforts to ensure that testimonies from a broad range of ages and social classes would be featured, notably the accounts of child survivors.116 Not least, testimonies have been chosen with an eye to the difference in their length and descriptive qualities to show that some accounts were barren and short with few specific dates, while others were lengthy, detailed, and rich in dates and facts transpiring the individual choices of the witnesses what to tell and how to recount it.

4. Editorial Notes As a text-critical work, the reproduction of the sources in this anthology is always true to the original text. Editorial changes and additions are marked in square brackets in the text or in footnotes. For further details, see the beginning of the section on primary documents where the transcription conventions are listed. Besides editorial additions and corrections, the footnotes contain the full forms of the abbreviations, geographical specifications to the places cited, explanations of words and terms as well as a short analysis of historical contexts for the events mentioned in the source. Moreover, the notes provide bibliographical references for works cited in the documents. In cases where two versions of the same text exist, i. e., a handwritten and a typed version of a survivor testimony, this edition rendered the typed version for reasons of clarity. Significant differences between the two versions are indicated in the footnotes. Biographical notes of persons who were members of the Central Jewish Historical Commission in Poland and similar Jewish documentation efforts were compiled in a glossary, placed at the end of the documents part (see Biographical Notes), as far as they could be identified, and biographical information could be found. All other individuals mentioned in this volume have been identified in a footnote, as far as possible, upon their first mention. Likewise, institutions, organizations, terms, and places are also explained in annotations upon their earliest mention in this volume. The index serves as the primary reference tool to locate persons, places and terms throughout the volume. 116 This extensive number of testimony has rarely been made available in English: Hochberg-Mariańska/Grüss, The Children Accuse; a sample of such accounts was published in German: Tych et al. (eds.), Kinder über den Holocaust.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Acknowledgments

55

Finally, a note on transliteration and spelling: The transliteration of ­ iddish words in the English text follows YIVO standards (unless Latin charY acters were used in the original), while the transliteration of Hebrew words is based on the conventions of the Encyclopaedia Judaica. Geographical and political names are given according to contemporaneous usage and borders. Place names are used in the original language unless they are metropolis with a common English usage (as with Warsaw rather than Warszawa). The names of Nazi death camps have been rendered without diacritics to distinguish them from the geographical names of the places where the camps were located (i. e., Sobibor, the camp, versus Sobibór, the village). People are identified according to their most commonly used name at the time. However, if the individual’s name also has a common usage in English, the English translations adopted the English version of the name; for example, Filip Friedman is spelled Philip Friedman. As for the words żyd, żydówka, żydowski (Polish for Jew or Jewish), which in lower case refers to the “Jewish” in terms of a religious denomination, whereas when capitalized refers to “Jewish” in terms of an ethnicity or peoplehood, this volume follows the option of capitalization, unless the lower-case version appeared in a published work or reflects the personal identification of the writer of an ego-document. For better readability letter-spacing in Yiddish texts is printed in italics in the translation; letter-spacing in Polish and German texts is reproduced in italics as well.

5. Acknowledgments This edition of sources would not have been possible without the dedicated work, expertise, guidance, and support of many people. I have to start by thanking all those who worked on translations and transcriptions of the archival material: Moishe Dolman, Eliezer Niborski, Katarzyna Person, Anna Purisch, Daniel Purisch, Robert Moses Shapiro, Joanna Sliwa, and Rebecca Wolpe. Very special thanks to Natalia Aleksiun for her help in selecting a sample of survivor testimonies from an extensive collection. I am grateful to Dan Diner for his vision and invitation to turn this material into a volume within the “Archive of Jewish History and Culture” series published on behalf of the Saxonian Academy of Sciences and Humanities in Leipzig. I will be forever indebted to the members of the Academy Project who provided invaluable help with the laborious tasks of reading transcriptions against the original, observing and enforcing editorial standards and transliteration conventions, reviewing and proofreading parts of or the entire manuscript: Stefan Hofmann, Franziska Jockenhöfer, Markus Kirchhoff,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

56

Introduction

Ulrike Kramme, Marcel Müller, Frauke von Rohden, Momme Schwarz, Cyra Sommer, Želmíra Urra Muena, and Georg Wehse. Great appreciation must be extended to the archivists and librarians who helped me find this material: at the Jewish Historical Institute in Warsaw, YIVO in New York, the Zentralarchiv für die Geschichte der Juden in Heidelberg, Yad Vashem and the National Library in Jerusalem, the Centre de Documentation Juive Contemporaine in Paris, and the United States Holocaust Memorial Museum in Washington, D.C. I also must express my gratitude to my peers who have also been researching the genesis of Holocaust research and writing and who have been a great source of wisdom: Nicolas Berg, Boaz Cohen, Gali Drucker Bar-Am, Elisabeth Gallas, Klaus Kempter, Tamar Lewinsky, and Joanna Michlic. At Brandeis University, I wish to thank Sylvia Fuks-Fried of the Tauber Institute for her steady advice and my colleagues at the Department of Near Eastern and Judaic Studies, especially Eugene Sheppard and Ellen Kellman, for their constant support and collegiality. Lastly, this project is deeply indebted to the Saxonian Academy of Sciences and Humanities and the Theodore and Jane Norman Fund for their financial support.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

6. List of Documents Chapter 1: Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology 1 Meetings of the Jewish Historical Commission in Lublin; Lublin, ­August 29, September 1 and 23, October 10 and 30, November 5, 1944 2 Announcement of the Founding of the Central Jewish Historical Commission in Lublin; no place, no date [Lublin, January 1945] 3 Central Jewish Historical Commission in Łódź to the Committee of Jewish Writers, Artists, and Scholars in New York; Łódź, April 24, 1945 4 Typescript by Philip Friedman; Łódź, no date [March/April 1945] 5 Newspaper article by Israel Kaplan; Undzer veg, Munich, November 9 and 30, December 21, 1945 6 Journal article by Moshe Yosef Feigenbaum; Fun letstn khurbn, Munich, August, 1946 7 Newspaper article by Philip Friedman; Undzer veg, Munich, November 15, 1946 8 Typescript by Philip Friedman; Munich, [October] 1947 9 Typescript by Joseph Kermisz; Warsaw, 1947 10 Journal article by Philip Friedman; Kiyum, Paris, March 1948 11 Journal article by Philip Friedman; Hemshekh. Shriftn far literatur, kunst, kritik un kulturgezelshaftlekhe frages; Munich, April 1948 and January 1949 Chapter 2: Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public 12 13 14 15 16 17

Typescript by Anonymous; no place, no date Questionnaire by Anonymous; Łódź, no date Questionnaire edited by Joseph Kermisz; Łódź, 1945 Questionnaire edited by Noe Grüss and Genia Silkes; Łódź, 1945 Questionnaire edited by Nachman Blumental; Łódź, 1945 Typescript by the Central Jewish Historical Commission; no place, no date [Łódź, November 1945] 18 Typescript by the Central Jewish Historical Commission; Łódź, no date 19 Poster by the Central Jewish Historical Commission; Łódź, 1945

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

58

Introduction

20 Typescript by the Central Jewish Historical Commission; Łódź, October 30, 1946 21 Typescript by the Central Jewish Historical Commission; Łódź, no date [probably 1946] Chapter 3: Survivor Testimonies 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Testimony by Karol Tajgman; Lublin, September 5, 1944 Testimony by Estera Cudzynowska; Sosnowiec, May 12, 1945 Testimony by Gerych Presser; no place, June 25, 1945 Testimony by Regina Almowa; Przemyśl, July 2, 1945 Testimony by Lejb Rotsztejn; Białystok, August 3, 1945 Testimony by Yitzkhok Reznik; Białystok, August 18, 1945 Testimony by Leon Szykier; Łódź, August 30, 1945 Testimony by Abraham Kirschner; Kraków, November 10, 1945 Testimony by Tamara Cygler; Ludwikowo, December 9, 1945 Testimony by Icek Lichtman; Kraków, December 18, 1945 Testimony by Mejer Rokitowicz; Łódź, 1945 Testimony by Zania Rattenbach; Przemyśl, 1945 Testimony by Nachman Schuman; Kraków, February 8, 1946 Testimony by Felicja Czerniakowowa; Warsaw, April 18, 1946 Testimony by Adolphina Bertha Pfeiffer; Warsaw, May 13, 1946 Testimony by Gitla Rzędzińska and Ada Kosman; Warsaw, July 7, 1947 Testimony by Izrael Lewin; Łódź, September 25, 1948 Testimony by Mata Hollaender; no place, no date Testimony by Chana Grynszpan; no place, no date Testimony by Heniek Piechotka; Włocławek, no date [probably 1945]

Chapter 4: Research on Ghettos and Camps 42 Typescript by Jehoszua Szlajen; Lublin, no date [probably November /  December 1944] 43 Typescript by Nachman Blumental and Joseph Kermisz; Łódź, no date [probably 1945] 44 Newspaper article by Rachel Auerbach; Supplement to Dos naye lebn, Łódź, December 23, 1945 45 Typescript by Nachman Blumental; Łódź, no date 46 Typescript by Joseph Kermisz; Łódź, no date [probably February–May 1946]

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

List of Documents

59

47 Newspaper article by Nachman Blumental; Dos naye lebn, Łódź, May 20, June 20, and December 11, 1945 48 Typescript by Moshe Yosef Feigenbaum; no place, no date [publ. 1947] 49 Typescript by Nella Rost; Stockholm, no date [probably 1947/1948] 50 Typescript by Philip Friedman, Łódź, no date [1946]

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

7. List of Figures*

117

Fig. 1 Jewish Historical Commissions and Documentation Centers in Postwar Europe Fig. 2 Members of the Central Jewish Historical Commission (CJHC), Łódź, September 1945 Fig. 3 Members of the CJHC, Łódź, late 1945 Fig. 4 Members of the CJHC while working on documents, Łódź, August 1946 Fig. 5 Members of the Central Historical Commission in Munich, February 1948 Fig. 6 Rachel Auerbach and Hersz Wasser unearth portions of the Ringelblum Archive, Warsaw, September 1946 Fig. 7 Michal Borwicz and other members of the CJHC excavate portions of the Ringelblum Archive, Warsaw, September 1946 Fig. 8 Members of the CJHC with metal boxes of the Ringelblum Archive, September 1946 Fig. 9 Members of the CJHC with archival materials excavated in the former Łódź Ghetto, Łódź, October 1946 Fig. 10 Typescript of Document 12: “Instructions for Survivor Testimonies,” c. 1944/1945 Fig. 11 Typescript of Document 13: “Questionnaire for Returnees from ­Soviet Russia,” c. 1944/1945 Fig. 12 Publications by the CJHC and its members, 1945–1947 Fig. 13 Poster by Pinchas Schuldenrein titled “Remember what Amalek did to you!,” 1947 Fig. 14 Dr. Leon Szykier with two physicians of a hospital in the Łódź Ghetto, c. 1940–1944 Fig. 15 Tamara Cygler, her rescuer Genowefa Pająk, and her daughter Sonia, c. 1944/1945 Fig. 16 Ada and Icek Lichtman, survivors of the Sobibor extermination camp, Łódź, March 24, 1946 *

Editor and publisher have made all efforts to trace all rights holders to the pictures used in this work. In cases where these efforts have not been successful the publisher welcomes communications from copyright holders, so that the appropriate acknowledgements can be made in future editions, and to settle other permission matters.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

61

List of Figures

Fig. 17 Izrael and Feiga Lewin who survived the Holocaust in hiding, c. 1950 Fig. 18 Nachman Blumental and Joseph Kermisz on the site of the former Chelmno death camp, May 1945 Fig. 19 Philip Friedman on the site of the former Chelmno death camp, May 1945 Fig. 20 Members of the CJHC on the site of the former Treblinka death camp, November 5–7, 1945 Fig. 21 Poster of the CJHC, designed by Pinchas Schuldenrein, Łódź, 1945 Fig. 22 Sketch of the Sobibor camp by Icek Lichtman, Kraków, December 18, 1945

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

8. Figures

Fig. 2: Members of the CJHC in Łódź during a meeting, Sept. 19–20, 1945. Left side of the table (left to right): unknown, Genia Silkes, Nella Rost, two unknown men, Rachel Auerbach. At the table head: Noe Grüss, Philip Friedman (with eyes closed), Nachman Blumental (standing). Right side of the table (left to right): first two unknown, Ada Eber (?), unknown, Hersz Wasser (photographer: Nachman Zonabend; YVA, 1427/222)

Fig. 3: Members of the CJHC in Łódź, late 1945. Front row (left to right): Joseph Kermisz, Maria Hochberg-Marianska, Noe Grüss, Philip Friedman, Rachel Auerbach, Nachman Blumental, Ada Eber (?), Michal Borwicz. Second row: Genia Silkes (second from left), Betti Ajzensztajn (first from right). Last row (first from left): Moshe Y. Feigenbaum (YVA, 6479/0)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

63

Figures

Fig. 4: Members of the CJHC while working on documents, Łódź, August 1946. From left to right: D. Grinboym, Avraham Silkes, Mrs. Gotlieb, Wolf Hirsch Iwan, Mr. Gotlieb, Artur Eisenbach, Joseph Kermisz (YVA, 7732/12)

Fig. 5: Members of the Central Historical Commission in Munich, U.S. Zone of occupied Germany. It was staffed with some former coworkers of CJHC, February 1948. Seated (from left to right): Rivka Magid and Leon Weliczker Wells. Standing (from left to right): unknown, Moshe Yosef Feigenbaum, Israel Kaplan, Shmuel Glube. On the wall: the poster “Yizkor” (Remember) by Pinchas Schuldenrein (GFHA, 56502)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

64

Figures

Fig. 6: Rachel Auerbach and Hersz Wasser unearth portions of the Ringelblum Archive from the rubble of the Warsaw Ghetto, September 1946 (photographer: Adolf Forbert; YVA, 1605/1030)

Fig. 7: Michal Borwicz and other members of the CJHC excavate portions of the Ringelblum Archive, September 1946 (YVA, 1605/1031)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

65

Figures

Fig. 8: Members of the CJHC with metal boxes of the Ringelblum Archive, September 1946. From left to right: Hersz Wasser, Joseph Wulf, Michal Borwicz (GFHA, 19200)

Fig. 9: Members of the CJHC with archival materials excavated in the former Łódź Ghetto, October 1946. Left of the excavated box: Mrs. Gotlieb, Wolf Hirsch Iwan; behind the box in uniform: Joseph Kermisz; to his right: Artur Eisenbach; to Kermisz’s left: Mr. Gotlieb. Kermisz reports the finding in Document 9, p. 179 (YVA, 7732/11)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

66

Figures

Fig. 10: Typescript of Document 12 (p. 1): “Instructions for Survivor Testimonies,” c. 1944/1945 (YIVO, RG 1258)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

67

Figures

Fig. 11: Typescript of Document 13 (p. 1): “Questionnaire for Returnees from Soviet Russia,” c. 1944/1945 (YIVO, RG 1258)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

68

Figures

Fig. 12: Publications by the CJHC and its members, 1945–1947, including works by Rachel Auerbach, Nachman Blumental, Michał Borwicz, Philip Friedman, Noe Grüss, Maria Hochberg-Marianska, Simcha Szajewicz, and Leon Weliczker (AŻIH)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

69

Figures

Fig. 13: Poster by Pinchas Schuldenrein (see also Document 19) entitled “Remember what Amalek did to you!,” (a quote from Deuteronomy 25:17) composed for the Central Historical Commission in Munich, 1947. It displays a clock with scenes from previous Jewish catastrophes. Beneath each episode is a reference to a matching text: the slavery in Egypt is paired with the Passover Haggadah, the devastation of the temple with the Book of Lamentations, the pogroms by the Khmelnytsky Cossacks (1648–1649) with Nathan Hanover’s Abyss of Despair, and the expulsions from Spain with Joseph ha-Cohen’s Valley of Tears. The hand of the skeleton points to the invocation “Collect and Record!,” in the background appears the number 6,000,000 (GFHA, 30464) © 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

70

Figures

Fig. 14: Dr. Leon Szykier (right) with two physicians of the hospital on Lagiewnicka Street in the Łódź Ghetto, c. 1940–1944: the internist Dr. Anna Jokisz-Grinberg (b. 1907) and Dr. Wiktor Miller (1899–1944). From January 1941, Szykier was chairman of the ghetto’s Health Department (see his testimony in Document 28). He resigned only five months later, protesting the leadership of the Jewish Council’s head, Chaim Rumkowski. Szykier was succeeded by Wiktor Miller (photographer: Henryk Ross; GFHA, 2045)

Fig. 15: Tamara Cygler (left, see her testimony in Document 30), her rescuer Genowefa Pająk, and her daughter Sonia, c. 1944/1945. In 1982, Yad Vashem recognized Genowefa Pająk as Righteous Among the Nations (YVA, The Righteous Among the Nations Database)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

71

Figures

Fig. 16: Ada and Icek Lichtman, survivors of the Sobibor extermination camp and participants of the prisoner uprising (see Icek’s testimony in Document 31), Łódź, March 24, 1946. Ada was a founding member of the Jewish Historical Commission in Lublin (GFHA, 11753)

Fig. 17: Izrael Lewin (first on the right), his wife Feiga (next to Izrael), and two of their children survived the German occupation hiding on the property of the Dobkowski family (see Izrael’s testimony in Document 38), c. 1950. After the war, the Lewins immigrated to Israel where the photo was taken. To the left of the Lewins: Yehuda and Rywka (née Gostkowska) Zilberstein (www.gutstein.net)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

72

Figures

Fig. 18: Nachman Blumental (center) and Joseph Kermisz (in military uniform) take notes during an investigation on the site of the former Chelmno death camp (see their report in Document 43), May 1945 (photographer: Nachman Zonabend; YVA, 1427/358)

Fig. 19: Philip Friedman (last row to the right) during an investigation of the former Chelmno death camp, May 1945. The woman at the center is the Polish writer Zofia Nałkowska (1884–1954) who was a member of the High Commission for Investigation of German Crimes in Poland (photographer: Nachman Zonabend; YVA, 1427/52)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

73

Figures

Fig. 20: Members of the CJHC and the High Commission for Investigation of German Crimes in Poland during an investigation on the site of the former Treblinka death camp, November 5–7, 1945 (see Rachel Auerbach’s report in Document 44). Front row from left to right: Treblinka survivor Shimon Friedman (with briefcase), Rachel Auerbach, Treblinka survivors Chil Rajchman, Karol (Kalman) Tajgman (for his testimony see Document 22), Treblinka survivor Samuel Rajzman (on the right, with glasses), and Joseph Kermisz (to the right of Tajgman) in military uniform (YVA, 1486/338)

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

II. Documents

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Transcription Conventions

Legibility: # Single illegible letter ### Illegible word x̊ Doubtful reading Omission ◊◊◊ Decorative element Pagination: |x| Page break with page number appearing in original document [|x|] Page break with page number added by editor to unpaginated original Corrections and insertions: Typewritten text underlined by typewriter Underline Underline Typewritten or handwritten text underlined by hand Erasure Handwritten strikethrough Erasure Typewritten strikethrough ### crossed out illegible word ¦Insertion¦ Text inserted by typewriter {Insertion} Text inserted by hand [Insertion] Insertion of the editors Obviously incorrect or missing punctuation has been corrected or added tacitly. Brackets indicated by slashes  /…/ have been converted to round brackets (…). Footnotes in the original texts are reproduced with an asterisk *.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

1. Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Document 1 Meetings of the Jewish Historical Commission in Lublin Lublin, August 29, September 1 and 23, October 10 and 30, November 5, 1944 Handwritten minutes, preserved in a booklet, 21 pages; probably written by more than one writer; serveral words appear in different spelling variants (e. g., ‫ אויף‬as ‫ אוף‬or ‫ אויך ;איף‬as ‫ אוך‬or ‫ ;)איך‬handwritten underlines Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman AŻIH, CŻKH/303 / XX, folder 10 [These minutes depict the process of establishing the Jewish Historical Commission over the course of ten weeks. They give insights into the aims of documenting the past, the formulation of a preliminary questionnaire, and the quest for collecting documents from Jewish institutions as well as testimonies from individual survivors. The minutes also reveal that despite some initial difficulties of the documentation work, such as finding and remunerating interviewers, Commission members established relationships with other institutions and planned the publication of testimonies from the Commission’s collection.]

‫פראטאקאָל‬ ‫ היסטאריע־‬.‫ ג‬.‫ געווידמעט דער שאפונג פון דער א‬,‫פון דער ערשטער קאנסטיטואירונגס־זיצונג‬ ‫ אנוועזענדע׃‬.1944 ‫ אויגוסט‬29 ‫ פארגעקומען דעם‬.‫ בײם יידישן קאמיטעט אין לובלין‬,‫קאמיסיע‬ .‫ שפעכט מיעטשיסלאַוו‬,‫ ליכטמאן עדאַ‬,‫ עלבערג יהודה‬,‫ אַש מנחם‬,‫ביטער מארעק‬ ‫אויף דער טאָג־ארדנונג׃‬ ‫( עיסימאק רעד ןופ ןאלפ־סטייברא‬1 .‫) פערשידענעס‬2 ‫ דאס אין פלוג דאכט‬,‫ צוגעבענדיג‬,‫ח׳ ביטער עפענט די פערזאמלונג און ערקלערט דעם ציעל‬ ‫ אבער קוקענדיג‬,‫ אַז די ארבייט און די רעזולטאטען פון דער קאמיסיע זענען נישט וויכטיג‬,‫זיך‬ ‫ וועלן מיר פארשטעהן ווי נויטיג וועלען זײן די געשאפענע מאטעריאלען‬,‫מיט אַווײטערן בליק‬ .‫שוין אין דער נאהנטער צוקונפט‬ ‫עס ענטוויקעלט זיך אַ קורצע דיסקוסיע וועגען סיסטעם פון דער ארבייט בײם זאמלען די‬ .‫ אין וועלכער עס נעמען אנטייל אלע אנוועזענדע‬,‫מאטעריאלען‬ ‫אופן פארשלאג פון די ח״ח״ אַש און עלבערג ווערט צונויפגעשטעלט אַ סכעמאַט‬ ,‫ וועט זיך ריכטען‬,‫| דער זאמלער־ין פון די מאטעריאלען‬2| ‫ לויט וועלכער‬,‫פון אַ אנקעטע‬ ‫ דער טעקסט פון דער אנקעטע איז צונויפגעשטעלט‬.‫ זיך מיט דעם פעטענט‬1]![ ‫צונויפטערפענדיג‬ ‫ ווי פאלגענד׃‬,‫געווארען מיט דער הסכמה פון אלע אנוועזענדע‬ 1

‫צונויפטרעפנדיג‬.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪80‬‬

‫"אנקעטע" (פראטאקאל)‬ ‫‪ )1‬פערסאנאליען‬ ‫‪ )2‬די בעציהונג פון דער דײטשער מאכט צו די יידן אין די ערשטע טעג פון זייער ארײנקומען‬ ‫אין דער געגעבענער שטאָט‬ ‫‪ )3‬די ערשטע רעפרעסיעס׃‬ ‫ א) ערובניקעס און אַרעשטען‬ ‫ ב) צוואנגס־ארבייט‬ ‫ ג) קאנטריבוציעס‬ ‫ ד) פערמעגען־קאנפיסקאציע‬ ‫ ה) שאנד־צייכען‬ ‫ ו) ערשטער גירוש‪ ,‬זײן פארם‪ ,‬זײַן אומפאנג‪ ,‬ריכטונג און פאלגן‬ ‫ ז) האנדעלס־ און געלט־בעגרענעצונגען‬ ‫‪ )4‬די עמיגראציע קיין רוסלאנד‬ ‫‪ )5‬די ענטשטעהונג פון געטאָ‪ ,‬זײן פארם‪ ,‬אומפאנג און לעבענס־בעדינגונגען‬ ‫ א) די יידישע אדמיניסטראציע אין געטא‬ ‫ב) די בעציהונג פון דער מאכט צו דער ייד‪ .‬אדמיניסטר‪2.‬‬ ‫ ‬ ‫|‪ |3‬ג) די בעציהונג פון דער ייד‪ .‬אדמיניסטר‪ .‬צו דער בעפעלקערונג און פון דער בעפעלקערונג‬ ‫צו דער אדמיניסטר‪.‬‬ ‫ ד) ארטיגע ארבייטס־לאגערן‪ ,‬שאָפען‪ ,‬און דײטשע ארבייטספונקטען אויסער דער געטאָ‬ ‫ ה) ארבייטס־לאגערן (ארויספאָר־לאגערן)‬ ‫ ו) דאס סאציאלע און קולטורעלע לעבען אין געטאָ‬ ‫‪ )6‬די ערשטע סמנים פון ווידערשטאנד‬ ‫‪ )7‬דער אנהויב פון דער ענטגילטיגער אויסראָטונג‪ ,‬זײן פארם‪ ,‬סיסטעם‪ ,‬אומפאנג און‬ ‫ענטוויקלונג‬ ‫‪ )8‬ענטגילטיגע ליקווידאציע פון געטאָ‬ ‫‪ )9‬די בעציהונג פון דער ארטיגער בעפעלקערונג‬ ‫‪ )10‬אָרט און פארם פון בעהאַלטונג‬ ‫‪ )11‬בעפרײאונג‬ ‫‪ )12‬פערזענליכע איבערלעבונג‬ ‫‪ )13‬בײגעוואוינטע פאקטען‪.‬‬ ‫עס ווערט דאַן צונויפגעשטעלט דער צושטאנד פון דער קאמיסיע‪ .‬אלס פארזיצענדער ווערט‬ ‫געוועהלט ח׳ ביטער מאַרעקן‪ ,‬אלס סעקרעטאר אַש מנחם און אלס מיטגלידער די ח״ח״‪.‬‬ ‫עלבערג‪ ,‬שפּעכט און ליכטמאַן‪.‬‬ ‫די קאמיסיע טרעפט זיך ‪ 2‬מאָל אין דער וואָך‪ |4| ,‬מאנטאג און פרײטאג‪ ,‬כדי אדורכצושמועסן‬ ‫די רעזולטאטען פון דער געשאפענער ארבייט‪ ,‬און פלענער אויף ווײטער‪.‬‬ ‫די געזאמעלטע מאטעריאלען ווערען איבערגעגעבען אין די הענד פון ח׳ ביטער‪.‬‬

‫‪.‬יידישער אדמיניסטראציע‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪2‬‬

‫‪81‬‬

‫‪Document 1‬‬

‫די קאמיסיע טרעט זאפארט צו צו [!] שאפען וואס אַ גרעסערע צאהל מאטעריאל‬ ‫פאר דער היסטאריע‪.‬‬ ‫מיט דעם ווערט די זיצונג געשלאסען‪.‬‬ ‫סעקרעטאַר ‬ ‫{מ‪ .‬אַש} ‬

‫פארזיצענדער‬ ‫{ביטטער‪}]![ ‬‬

‫פראטאקאל נר‪ ,2 .‬פון דער זיצונג פארגעקומען דעם ‪ 1‬סעפטעמבער ‪.1944‬‬ ‫אנוועזענדע ח׳ ביטער‪ ,‬עלבערג‪ ,‬שוחט און אַש‪.‬‬ ‫טאג־ארדנונג׃‬ ‫‪ )1‬דורגעפיהרטע ארבייטען‬ ‫‪ )2‬בעלוינונג‬ ‫‪ )3‬פערשידענעס‬ ‫דער פארזיצענדער ח׳ ביטער עפענט די זיצונג און לייענט צוערשט דורך דעם פראטאקאָל‬ ‫פון דער ערשטער זיצונג‪ .‬איבערגעהענדיג צו די דורכגעפיהרטע ארבייטען‪ ,‬מעלדעט דער |‪|5‬‬ ‫ח׳ ביטער‪ ,‬אַז לײדער איז נאָך ביז איצט געזאמעלט געווארען קנאַפ מאטעריאַל‪ ,‬ערשטענס‪,‬‬ ‫דערפאַר‪ ,‬ווײל צו ווינציג פראטאקולאנטען זאמלען‪ ,‬און צווייטענס‪ – ‬די פראָטאָקולאנטען זײנען‬ ‫נישט בעלוינט געווארען‪ – ‬און מוזענדיג זוכען לעבענס־מעגליכקייטען‪ ,‬קענען די מענשען‪– ‬‬ ‫נישט אפגעבען קיין {די} נויטיגע צײט צום קלויבען די וויכטיגע היסטארישע מאטעריאלען‪.‬‬ ‫אין צוזאמענהאַנג מיט דעם‪ ,‬מעלדעט ח׳ ביטער‪ ,‬אַז די היסטארישע קאמיסיע האָט בעקומען‬ ‫אַ סובסידיע אויפן חודש סעפטעמבער אין דער גרויס פון ‪ 4000‬זל‪ 3.‬פון איד‪ .‬קאמיטעט אין‬ ‫לובלין‪ ,‬און די סומע וועט צוטיילט ווערען פאַר די פראטאקולאנטען‪ ,‬ווי אויך אויף לויפענדע‬ ‫אויסגאבען‪ .‬ח׳ ביטער גיט אויך צו‪ ,‬אז די זאמלער וועלען בעקומען צוזאַץ־פראדוקטען‪ .‬אזוי ווי‬ ‫די בעציהונג פון דער מאכט‪ ,‬איז אין אלגעמיין צו דער קאמיסיע אַ גינסטיגע‪ ,‬גלויבט ח׳ ביטער‪,‬‬ ‫אַז די לעבנס־בעדינגונגען פון פראָטאקולאנט וועלען מיט דער צײט פערלײכטערט ווערען‪ .‬ח׳‬ ‫ביטער שלאָגט־פאָר‪ ,‬גלײכצײטיג מיטן ח׳ עלבערג די ‪ 4000‬זל‪ .‬אײנצוטיילען אויף דעם אופן׃‬ ‫‪ 5‬פראטאקולאנטען צו ‪ 500‬זל‪ 1000 .‬זל‪ .‬פאַר ארבייט אויף דער פראָווינץ‪ 500 ,‬זל‪ |6| .‬אויף‬ ‫פערשידענע לויפענדע אויסגאבען‪ – .‬עס פליסט אײַן אַ צווייטער פארשלאַג פון ח׳ שוחט‬ ‫אײנצוטיילען׃ ‪ 3‬פראָטאָקאל‪ 4.‬צו ‪ 700‬זל‪ .‬און ‪ 3‬צו ‪ ,400‬און דאס איבריגע ווי בײ דעם ערשטען‬ ‫פארשלאַג‪ .‬נאך דער אפשטימונג ווערט בעשלאסען מיט ‪ 3‬שטימען געגען ‪ ,1‬אָנצומען‪ 5‬דעם‬ ‫פארשלאַג פון ח׳‪ ]![ ‬ביטער און עלבערג‪.‬‬ ‫די קאמיסיע טרעט צו צו‪ ]![ ‬בעהאנדלען פערשידענע ארײנגעטראגענע פארשלאַגען‪.‬‬

‫‪.‬זלאָטעס‬

‫‪.‬פּראָטאָקאָלאַנטען‬ ‫‪; Pol.: złoty.‬אָנצונעמען‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪3‬‬ ‫ ‪4‬‬ ‫ ‪5‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪82‬‬

‫ח׳ שוחט לעגט פאָר׃ צו שאפען קארעספאנדענטען אין אלע שטעט און שטעטלעך וואו‪ ‬עס‬ ‫געפינען זיך נור יידן‪ ,‬וועלכע זאלן זיך פעראינטערעסירען מיט די פראגען פון דער היסטארישער‬ ‫קאמיסיע און זאמלען מאטעריאלען‪.‬‬ ‫דאַן זאל ארויסגעגעבען ווערען אן אויפרוף צו אלע קאמיטעטען אין די שטעט‪ ,‬זיי זאלען‬ ‫צוהעלפען צו דער ארבייט פון דער היסטארישער קאמיסיע‪.‬‬ ‫חוץ דעם זאל מען אײנלאדען די יידן‪ ,‬וועלכע זענען אדורגעגאנגען די לאגערן אין‬ ‫טרעבלינקע‪ ,‬מײדאנעק און סאביבור‪ ,‬זיי זאלען איבערגעבן זייערע איבערלעבענישען‪ ,‬אין פאַל‬ ‫ווען זיי וועלען נישט קומען‪ ,‬זאלן אנגעווענדעט ווערען געוויסע סאנקציעס‪ .‬די פארשלאגען פון‬ ‫ח׳ שוחט |‪ |7‬ווערען אנגענומען איינשטימיג‪ .‬עס רעדט ח׳ עלבערג‪ ,‬וועלכער לעגט פאָר׃ כדי‬ ‫צו פערלײכטערען די ארבייט‪ ,‬אײנצוארדנען אין פערשידענע פונקטען אין שטאָט לובלין‪ ,‬אַחוץ‬ ‫אין לאָקאַל פון יידישן קאמיטעט אויך אין פריוואטע ‪ #‬וואוינונגען‪ ,‬וואו עס זאלען אין געוויסע‬ ‫שעהן אמטירען פראטאקולאנטען און אויפנעמען די איבערלעבונגען פון די יידן‪ .‬ווײטער‪ ,‬עס‬ ‫זאל דורגעזעהן ווערען די דעקלאראציעס פון די רעיעסטרירטע יידן‪ ,‬און די וואָס די קאמיסיע‬ ‫וועט אײנזעהן‪ ,‬אַז זיי זײנען וויכטיג‪ ,‬זאל מען זיי אײנלאדען און פערפראטאקאלירען‪.‬‬ ‫די געזאמעלטע פראטאקאלען זאלען ארײנגעצוגען ווערען אין אַ רעגיסטער‪ ,‬מיט פאלגענדע‬ ‫רובריקען׃‬ ‫‪ )1‬לויף נומער‬ ‫‪ )2‬נאמען און בײנאמען פון ערקלערונגס־געבער‬ ‫‪ )3‬אדרעס‬ ‫‪ )4‬זײן וואהנונגס ארט‪ ‬פאר און בעת דער קריג‬ ‫‪ )5‬אינהאלט‬ ‫‪ )6‬נאמען פון פראטאקולאנט‬ ‫‪ )7‬בעמערקונג‪.‬‬ ‫עס זאל ארויסגעגעבן ווערען אַ צירקולאַר צו אלע קאמיטען אין פערשידענע שטעט וועגען דער‬ ‫ארבייט פון דער קאמיסיע‪ ,‬און אויב ס׳איז מעגלעך ארויסשיקען אַ דעלעגאַט‪ ,‬וועלכער זאל‬ ‫זאמלען דאס מאטעריאַל אין די שטעט‪ .‬נאכ׳ן שאפען אַ געוויסע צאהל מאטעריאלען |‪ |8‬זאל‬ ‫ארויסגעגעבן ווערן אַ ביולעטין (אנ׳ איבערזיכט) פון דער געשאפענער ארבייט‪.‬‬ ‫צוליב דער שפעטער שעה לעגט ח׳ עלבערג פאָר‪ ,‬אַז אין ‪ 14‬טאג ארום‪ ,‬זאל יעדער‬ ‫צושטעלען אַ גענויעם אלגעמיינעם ארבייטס‪-‬פלאַן‪ ,‬און דאַן אַז די קומענדע זיצונג זאל‬ ‫בעשטעהן פון לויפענדע ענינים‪ .‬ביז צו דער צווייטער‪ 6‬זיצונג ווענדען זיך צום קאמיטעט‪ ,‬ער זאָל‬ ‫איבערגעבען אין לאקאַל פון קאמיטעט אַ געשלאסענע שאנק צו בעהאלטענ‪ #‬דאס געשאפענע‬ ‫וויכטיגע מאטעריאַל‪.‬‬ ‫ח׳ ביטער לעגט פאָר צו שאפען אַ ספעציעלן סטעמפעל פאר דער היסטאריע־קאמיסיע‪.‬‬ ‫ח׳ אַש לעגט פאָר‪ ,‬אז נײע פראטאקולאנטען זאלען אנגענומען ווערן‪ ,‬נאָך אַ פרובע פון‬ ‫פאָרלעגען כאטש דרײַ ארבייטען (פראטאקאלען)‪.‬‬

‫‪” since it refers to the following meeting.‬דריטער“ ‪This should be‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪6‬‬

‫‪83‬‬

‫‪Document 1‬‬

‫נאך אַ קורצער דיסקוסיע ווערען אלע אויבענ־דערמאהנטע פארשלאגען פון ח״ח״ עלבערג‪,‬‬ ‫ביטער און אַש אנגענומען‪ – .‬עס ווערט אויך בעשלאסען‪ ,‬אַז אלע פראטאקולאנטען‪ ,‬וועלכע‬ ‫וועלן זיך אנגאַזשירען‪ ,‬מוזן אמטירן אין לאקאַל פון קאמיטעט יעדן טאָג פון ‪ 10‬פרי ביז‬ ‫‪ 2‬נאכמיטאָג‪.‬‬ ‫|‪ |9‬אלס פראטאקולאנט מיט אַ געהאלט‪ ,‬האָט זיך אנגעמאלדען דער ח׳ שוחט‪ .‬די ח״ח״‬ ‫ביטער‪ ,‬עלבערג און אַש האבן צײטווײליג רעזיגנירט פון געהאַלט‪.‬‬ ‫ח׳ ביטער שליסט די זיצונג‪ ,‬ווענדענדיג זיך צו די אנוועזענדע מיט א הייסען אַפעל‪ ,‬צו‬ ‫ווידמען וואָס מעהר צײט און מיה‪ ,‬פאַר דער וויכטיגער ארבייט‪.‬‬ ‫סעקרעטאר׃   פארזיצענדער׃‬ ‫{מ‪ .‬אַש}    {ביטטער‪}]![ ‬‬ ‫פראטאקאל נר‪ ,3 .‬פון דער זיצונג פארגעקומען דעם ‪.1944 23/9‬‬ ‫אנוועזנדע׃ ח״ח״‪ :‬ביטער‪ ,‬בן־אפרים‪ ,‬ליכטמאַן‪ ,‬עלבערג‪ ,‬שוחט און אַש‪.‬‬ ‫טאג־ארדנונג׃‬ ‫‪ )1‬באריכט פון דער ארבייט‬ ‫‪ )2‬אנגאזשירען בעאמטע‬ ‫‪ )3‬פרײע פארשלאגען‪.‬‬ ‫דער פארזיצענדער ח׳ ביטער עפענט די זיצונג‪ .‬ח׳ אַש לייענט איבער דעם פראטאקאל פון‬ ‫דער ‪-2‬טער זיצונג‪ .‬ח׳ ביטער‪ ,‬ארומרעדענדיג די ארבייט |‪ |10‬פון דער קאמיסיע‪ ,‬ערקלערט‬ ‫נאכאמאל‪ ,‬אז לײדער ווערט אין דער הינזיכט גארנישט געטוהן‪ .‬דער ייד‪ .‬קאמיטעט ווי אויך‬ ‫די רעגירונגס־ספערען אינטערעסירען זיך שטארק מיט דער ארבייט פון דער קאמיסיע און‬ ‫לײדער קענען מיר גארנישט בעווײזען קיין קאנקרעטע ארבייטען‪ .‬ח׳ ביטער ווענדעט זיך צו די‬ ‫אנוועזנדע זיי זאלען אפען ארויסזאגען זיך ווער עס וויל באמת מיטארבייטען און ווער נישט‪,‬‬ ‫אונטערשטרײכענדיג דערבײ‪ ,‬אַז פאר די פראטאקולאנטען וועט דער געהאלט פערגרעסערט‬ ‫ווערען ווי אויך זיי וועלען בעקומען גאַנץ טעגליכע פערפלעגונג‪.‬‬ ‫ח׳ עלבערג‪ :‬לעגט פאָר עס זאלען אנגאזשירט ווערען ‪ 2‬פראטאקולאנטען מיט אַ גוטען‬ ‫געהאלט‪ ,‬וועלכע זאלען נור זײן פערנומען דעם גאנצען טאָג מיט שאפען מאטעריאַל‪ ,‬דערבײ‬ ‫שטערט דאס אבסאלוט נישט‪ ,‬אַז די מיטגלידער פון דער קאָמיסיע‪ ,‬וועלכע זענען פערנומען‪,‬‬ ‫זאלען זיך טרעפען איין מאָל אין דער וואך‪ ,‬כדי דורכצוזעהן און בעארבייטען דאָס געשאפענע‬ ‫מאטעריאל‪ .‬ח׳ עלבערג מעלדעט גלײכצײטיג‪ ,‬דאס נאך אַ אינטערווענץ בײם מאַיאָר פאָרד‪,‬‬ ‫לייטער פון דער פילם־אפטיילונג "פ‪ .‬ק‪ .‬וו‪ .‬נ‪ 7".‬האט דער זעלבער ערלויבט‪ ,‬דאס די פערזאנען‪,‬‬ ‫וועלכע די קאמיסיע וועט בעשליסען צום |‪ |11‬פאטאגראפירען‪ ,‬זיי זאלען זיך ווענדען צום‬

‫‪Abbreviation for Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN; Polish Committee‬‬ ‫‪of National Liberation).‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪7‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪84‬‬

‫פאר‪ 8 .‬זדאַנאָווסקי‪ ,‬לובאמילסקאַ ‪ 8‬מיט אַ צעטעל פון דער קאמיסיע‪ ,‬און דארט וועט ‪###‬‬ ‫מען פאטאגראפירען‪ .‬ח׳ עלבערג לעגט פאָר‪ ,‬אַז די קאמיסיע זאָל איבערגעבען דעם ח׳ ביטער‪,‬‬ ‫צום ערלעדיגען דאס אנגאזשירען די פראטאקולאנטען‪.‬‬ ‫ח׳ שוחט ענטפערט דעם ח׳ ביטער‪ ,‬אַז אפשר איז צו ווינציג געטוהן געווארען‪ ,‬אבער דאָך‬ ‫האָט מען שוין געשאַפען אַ געוויסע צאהל מאטעריאלען‪ ,‬און אַ טייל איז אפילו אוועקגעשיקט‬ ‫געווארען קיין אויסלאנד‪.‬‬ ‫ח׳ שוחט שטיצט אונטער דעם פארשלאַג פון ח׳ עלבערג וועגען אנגאזשירען ‪ 2‬סטאבילע‬ ‫פראטאקולאנטען‪ ,‬און ווענדעט זיך צו די מיטגלידער פון דער קאמיסיע זיי זאלען אויך מעהר‬ ‫מיט העלפען‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים׃ רעדט וועגען אופן פון זאמלען דאס מאטעריאַל פאר דער היסטארישער‬ ‫קאמיסיע‪.‬‬ ‫אזוי ווי ביז איצט וויל די פרעסע נישט בערירען די גרויזאמע א ייד‪ .‬טראגעדיע "טרעבלינקע"‪,‬‬ ‫לעגט ח׳ בן־אפרים פאר‪ ,‬עס זאָל געזאמעלט ווערען מאַסען מאטעריאַל‪ ,‬דאס ערשטע פון‬ ‫טרעבלינקע‪ ,‬צווייטענס |‪" |12‬ווארשא" און אומגעגענד און דאס דריטע די ייד‪ .‬טראגעדיע אין‬ ‫אוקראינע‪ .‬דער צוגאנג צום זאמלען די מאטעריאלן זאל זײן נור פון ייד‪ .‬שטאנדפונקט‪ ,‬כדי גענוי‬ ‫צו וויסען ווי עס האט אויסגעזעהן דעם ייד‪ .‬קאטאקליזם‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים‪ ,‬זאגט זיך ארויס דערפאר‪ ,‬אַז נאכ׳ן בעזיצען אַ גרעסערע צאהל ארבייטען‪,‬‬ ‫זאל דאס פערעפענטליכט ווערען אין דער וועלט־פרעסע‪ .‬ח׳ בן־אפרים‪ ,‬זאגט צו מיטצוארבייטן‬ ‫אין דער קאמיסיע אן האנאראר‪ ,‬און שלאגט פאר דעם ח׳ ביטער‪ ,‬ער‪ #‬זאל זײן דער‬ ‫פעראנטווארטליכער פאר דער גאנצער ארבייט‪ .‬ח׳ בן־אפרים ערקלערט‪ ,‬אַז לויט דעם בעלעגטען‬ ‫באריכט איז דער פלאַן פון דער ארבייט אַ גוטער‪.‬‬ ‫ח׳ ליכטמאַן לעגט פאָר צו זאמלען מאַטעריאַל בײ אלע וועלכע זענען דורגעגאנגען דעם‬ ‫לאגער אין סאביבור‪.‬‬ ‫ח׳ אַש לעגט פאָר‪ ,‬כדי צו פאפולאריזירען די ארבייטען פון דער היסטארישער קאמיסיע‪,‬‬ ‫זאל אין די נאהנסטע טעג אײנגעארדענט ווערען אַ היסטאריש־ליטערארישער אָווענד‪ ,‬אויף‬ ‫וועלכען עס זאל געלייענט ווערען אַ רעפעראַט וועגען די אויפגאבן פון דער קאמיסיע‪ ,‬דאַן זאל‬ ‫דורגעלייענט ווערען איינער פון די בעסטע פראטאקאלען‪ ,‬וואס די קאמיסיע האט אין איהר‬ ‫בעזיץ‪ ,‬און צום סוף אַ ליטעראַ־|‪|13‬רישער טייל‪ .‬דער פארשלאַג ווערט אנגענומען‪ .‬די קאמיסיע‬ ‫בעשליסט אוך צו ווענדען זיך צו וועגען דעם צום ח׳ קאהען‪.‬‬ ‫ח׳ ביטער ענטפערט די ח״ח״ שוחט און עלבערג‪ ,‬דאָס טראץ דעם‪ ,‬וואס מען האט‬ ‫אַוועקגעשיקט מאטעריאל קיין אויסלאנד‪ ,‬איז דאך ווינציג געשאפען געוואָרען‪.‬‬ ‫דעם ח׳ בן־אפרים‪ ,‬ענטפערט ח׳ ביטער‪ ,‬אַז זאמלען מאטעריאלען בעדארף מען בײ יעדן‬ ‫ייד‪ ,‬נישט נור די וועלכע האבען איבערגעלעבט די גרויזאמע לאגערן‪ .‬יעדער ייד‪ .‬איבערלעבונג‬ ‫וואו ער האט נור געלבט‪ , ]![ ‬אונטער דער דײטשער אקופאציע איז אַ היסטארישער ב‬ ‫דאקומענט‪ .‬ח׳ ביטער דערמאהנט דאָס ענטשטעהן ‪ #‬פון יי‪ .‬וו‪ .‬א‪ 9.‬אין ווילנע‪ ,‬וואו יעדער פיצעל‬ ‫פאפיר פון ייד‪ .‬פאלקלאָר איז דאָרט געזאמעלט געוואָרן און פערצייכענט‪ .‬וואָס שייך‪ ,‬פון ‪#‬‬ ‫בעשרײבן דורך דער פרעסע נור "מײדאנעק" איז דאָס פשוט אַ צופאַל‪ ,‬וואס מײדאנעק געפינט‬ ‫‪.‬פאָרזיצנדן‬ ‫‪.‬ייִדישער װיסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪8‬‬ ‫ ‪9‬‬

‫‪85‬‬

‫‪Document 1‬‬

‫זיך אין לובלין‪ ,‬און דאָ זיצט די רעגירונג‪ ,‬דא קומען אויסלענדישע קארעספאנדענטן‪ ,‬מײדאנעק‬ ‫איז דאך נור אַ סימבאָל פון דײטשען בארבאריזם‪ .‬איבעריגענס‪ ,‬מעלדעט ח׳ ביטער‪ ,‬איז שוין‬ ‫געשאפען געוואָרען אַ קאמיסיע‪ ,‬וועלכע וועט בעזוכען טרעבלינקע‪ .‬אָבער |‪ |14‬אפשפיגלען‬ ‫אונזער טראגעדיע וועלן נור אונזערע דאקומענטען‪ ,‬און דעריבער איז נויטיג וואס אַ גרעסערע‬ ‫צאהל ארבייטען‪.‬‬ ‫ח׳ ביטער מעלדעט‪ ,‬אַז עס איז געקויפט געווארען אַ ייד‪ .‬שרײבמאַשין‪.‬‬ ‫ח׳ ביטער לעגט פאר‪ ,‬ווענדען זיך צום ייד‪ .‬קאמיטעט‪ ,‬ער זאל בעאײנפלוסען‪ ,‬אַז ‪ #‬ווער‬ ‫עס קומט פון דער פראַווינצער קאמיטעטן זאלן מיטברענגען מיט זיך מאטעריאַל פאַר דער‬ ‫היסט‪ .‬קאמ‪ 10.‬עווענטועל‪ ,‬עס זאָלן בעשטימט ווערן אין דער פראווינץ קארעספאנדענטן מיט‬ ‫אַ געהאלט פאר דער געשיקטער ארבייט‪ .‬ח׳ ביטער לעגט פאָר‪ ,‬אז נאך יעדער זיצונג פון דער‬ ‫קאמיסיע‪ ,‬זאל בעערט ווערן דער אנדענק פון אונזערע קדושים מיט אַ מינוט אויפשטעהן און‬ ‫שווײגען‪.‬‬ ‫די פארשלאגען ווערן אנגענומען‪.‬‬ ‫נאך אַ קורצער דיסקוסיע ווערט אויך בעשלאסען׃‬ ‫‪ )1‬אויפזאמלען אין אַ שנעלען טעמפאָ די איבערלעבונגן פון ‪" #‬סאָביבור" און צונויפשטעלן‬ ‫פון דעם אַ גענויען ביולעטיין‪ ,‬און איבערגעבען איהם‪ ,‬צו דער {רעגירונגס} קאמיסיע פון‬ ‫בעהאנדלען דאס מאַטעריאל פון סאביבור‪.‬‬ ‫[‪ ])2‬גלײכצײטיג ווענדען זיך צום ד״ר זאמערשטיין מיט אַ שריפטליכער ביטע‪ ,‬אַז אין דער רעג‪11.‬‬ ‫קאמיסיע פון סאָ־|‪|15‬ביבור ווי אויך אין אלע קאמיסיע‪ ]![ ‬וואו עס וועט בערירט ווערען‬ ‫די איד‪ .‬טראג‪" 12.‬טרעבלינקע" א‪ .‬אַנד‪.‬‬ ‫זאָל זײן אָנוועזענד אַ מיטגליד פון דער היסטארישער קאמיסיע‪ .‬צום סוף ווער‪ ]![ ‬אָנגענומען‬ ‫דער טעקסט פון אַ סטעמפעל פאַר דער היסט‪ .‬קאמיסיע׃‬ ‫זאמל קאמיסיע פאר יידישע געשיכטע‪ ,‬לובלין‬ ‫פויליש׃ (‪)Historja dla K‬‬ ‫‪Komisja dla Historji Zydów, Lublin.‬‬

‫מיט דעם ווערט די זיצונג געשלאסען‪.‬‬ ‫סעקרעטאר׃  {מ‪ .‬אַש}  פארזיצענדער׃‪13‬‬

‫פראטאקאל [נר‪ }4{ ].‬פון דער זיצונג‪ ,‬פארגעקומען דעם ‪.1944  10/X‬‬ ‫אָנוועזענדע׃ בן־אפרים‪ ,‬קאהען‪ ,‬קלוגמאַן‪ ,‬זעליצקי און אַש‪.‬‬ ‫‪.‬היסטאָרישער קאָמיסיע‬ ‫‪.‬רעגירונגס‬ ‫‪.‬אידישע טראַגעדיע‬

‫‪Signature missing.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪10‬‬ ‫ ‪11‬‬ ‫ ‪12‬‬ ‫ ‪13‬‬

‫‪86‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫טאג־ארדנונג׃‬ ‫‪ )1‬רעארגאניזאציע פון דער קאמיסיע‬ ‫‪ )2‬פרײע פארשלאגן‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים עפענט די זיצונג‪ ,‬און ערקלערט‪ ,‬דאס צוליב דער קליינער צאהל געשאפענער‬ ‫ארבייט‪ ,‬זענען |‪ |16‬אנגאזשירט געווארן ‪ 2‬פראטאקולאנטען‪ ,‬וועלכעס אויפגאבע עס וועט‬ ‫זײַן נור צו זאמלען די מאטעריאלען‪ .‬ח׳ בן־אפרים‪ ,‬לעגט פאָר אז שוין פון ‪ 11/X‬זאָלן די‬ ‫פראטאקולאנטען‪ ,‬ח״ח״ קלוגמאַן און זעליצקי‪ ,‬אמטירן אין לאקאַל פון ייד‪ .‬קאמיטעט און‬ ‫זאמלען די פראטאקאלן‪.‬‬ ‫ח׳ קלוגמאַן איז דערפאר‪ ,‬אז עס זאל פערצייכענט ווערן יעדע ייד‪ .‬איבערלעבונג; ער זאגט‪,‬‬ ‫דאס דעם פראטאקולאנט קען מען נישט בינדן מיט אַ גענויער צאָהל אַרבייטן‪ .‬ער איז פאַר‬ ‫‪ 3‬ארבייטן אַ וואָך‪ ,‬ביז דער צײט ווען עס וועט זײַן אַ לאקאַל פאר דער היסט‪ .‬קאמיסיע‪.‬‬ ‫ח׳ זעליצקי זאָגט‪ ,‬אַז אין קאמיטעט זאָל זײן יעדן טאָג אין‪ 14‬דיזשור‪ ,‬דאגעגן די איבריגע‬ ‫פראָטאק‪ 15.‬זאלן ארבייטן פריוואַט‪ .‬ח׳ זעליצקי לעגט פאָר‪ ,‬מען זאל זיך בעמיהען וואס שנעלער‬ ‫איבערשיקען די געזאמעלטע מאטעריאלן אין אמעריקאנער‪ ,‬א״י‪ ,‬און קאנאדישער פרעסע‪ .‬ח׳‬ ‫זעליצקי איז אויך דערפאַר‪ ,‬אַז מען זאָל פעראינטערעסירן די יידן‪ ,‬זיי זאלען אליין איבערגעבען‬ ‫געשריבן מאַטעריאַל‪.‬‬ ‫ח׳ קאָהען לעגט פאָר‪ ,‬אַז יעדער רעיעסטרירטער ייד‪ ,‬זאל מוזען דורגעהן דורך דער‬ ‫היסטארישער קאָמ‪ |17| .‬כדי צו פערצייכנען זײנע איבערלעבונגען‪ .‬ח׳ קאהען איז דערפאַר‪ ,‬אַז‬ ‫עס זאלען געזאמלט ווערן קורצע פראָטאקאלן אבער אין אַ גרויסער צאָהל‪.‬‬ ‫צום סוף ווערט בעשלאסן׃ דאָס די ארבייט פון די פראטאקולאנטן הויבט זיך אָן שוין פון‬ ‫{‪ 11/X }1944‬אין לאקאל פון קאמיטעט‪ ,‬און דאָס געשאפענע מאַטעריאַל זאל איבערגעבען‬ ‫ווערען צו דער קאמיסיע אוף דער זיצונג זונטאָג דעם ‪.15/X 1944‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים‪ ,‬שליסט מיט דעם די זיצונג‪.‬‬ ‫סעקרעטאר׃ ‬

‫{מ‪ .‬אַש}‬

‫פראטאקאל נר״ ‪ 5‬פון דער זיצונג פארגעקומען דעם ‪.1944, 30/X‬‬ ‫אנוועזענדע׃ ח״ח״ בן־אפרים‪ ,‬קופפערבערג‪ ,‬שצעקאטש‪ ,‬קלוגמאן‪.‬‬ ‫טאג־ארדנונג׃‬ ‫ארבייטס‪-‬פלאַן פאר דער קאמיסיע‪.‬‬ ‫ח׳ שצעקאטש לייגט פאָר‪ ,‬אַז די מאטעריאַלען פון דער היסט‪ .‬קאמיסיע זאלען בעארבייט ווערען‬ ‫|‪ |18‬ליטעראריש‪ .‬די קאמיסיע זאל זיך ווענדען צו די ייד‪ .‬פארטיזאנער‪ ,‬זיי זאלען אפגעבען‬ ‫זייערע ערקלערונגען פאר דער קאמיסיע‪ ,‬וועגען זייערע איבערלעבענישן און קאמפען‪.‬‬ ‫‪.‬איין ‪14‬‬ ‫‪.‬פראָטאָקולאַנטן ‪15‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪87‬‬

‫‪Document 1‬‬

‫ח׳ קופפערבערג בעהאנדעלט די פראגע וועגען דעם אייגענטום־רעכט פון די‬ ‫מאטעריאַלען‪ ,‬געשאפענע דורך דעם געגעבענעם פראטאקולאנט‪ .‬דער רעדנער לייגט פאָר‪ ,‬אַז‬ ‫יעדער פראטאקולאנט זאָל זיך בעמיהען צו בעארבייטען אַ געוויסען טייל פון לאַנד‪ ,‬דאס וועט‬ ‫פארלײכטערען די ארבייט פון פראָטאקול‪ 16.‬בײם עווענט‪ 17.‬שאפען אַ מאנאָגראפיע‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים׃ די ארבייטען פון דער קאמיסיע דארפען בעזיצען א ריין היסטארישע‬ ‫בעדײטונג און נישט קיין ליטערארישע‪ .‬דער רעדנער איז אויך דערפאַר‪ ,‬פאַר ארויסגעבען אַ‬ ‫מאנאגראפיע‪ .‬די געשאפענע פראטאקאלען זאלען זײן אין ‪ 3‬שפראכען‪ :‬יידיש‪ ,‬העברעאיש און‬ ‫פויליש‪.‬‬ ‫מיט דעם שליסט דער ח׳ בן־אפרים די זיצונג‪.‬‬ ‫סעקרעטאר׃ ‬

‫{מ‪ .‬אַש}‬

‫|‪ |19‬פראטאקאל נר׳ ‪ 6‬פון דער זיצונג פארגעקומען דעם ‪.1944 5/XI‬‬ ‫אנוועזענדע׃ בן־אפרים‪ ,‬אַש‪ ,‬קופפערבערג‪ ,‬קלוגמאַן‪.‬‬ ‫טאָג־ארדנונג׃‬ ‫‪ )1‬באריכט פון דער ארבייט‬ ‫‪ )2‬סיסטעם פון ווײטערדיגער ארבייט‬ ‫‪ )3‬פערשידענעס‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים עפענט די זיצונג‪ ,‬און ערקלערט‪ ,‬וועגען בעשלוס פון דער פאריגער זיצונג‪ ,‬אַז‬ ‫נאכ׳ן זאמלען פון אנ׳ ערך ‪ 100‬פראטאקאלען פון פערשידענע געגענדען וועט ארויסגעגעבן‬ ‫ווערען א מאנאגראפיע‪ .‬וועגען דער פראגע פון איבערזעצונג איף העברעיש פון געזאמעלטע‬ ‫פראטאקאלן‪ ,‬ערקלערט ח׳ בן־אפרים‪ ,‬אז דאס איז נויטיג‪ ,‬כדי עווענט‪ .‬איבערצושיקן פאר‬ ‫דעם א״י־אינסטיטוט פון געשיכטע און פרעסע‪ .‬אויף דעם צוועק איז נויטיג צו אנגאזשירען אַ‬ ‫ספעציעלן מיטארבייטער‪ ,‬פאר העברעישער איבערזעצונג‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים בערירט איך די פראגע פון |‪ |20‬שאפען אנ׳ ארכיוו פאר דער היסטארישער‬ ‫קאמיסיע‪.‬‬ ‫ח׳ קופפערבערג׃ רעדט ארום די פראגע פון פאפולאריזירן די ארבייט פון דער היסט‪.‬‬ ‫קאמיסיע‪.‬‬ ‫עס ווערט בעשלאסען אײנצוארדנען שבת דעם ‪ 11/XI‬אין לאקאל פון ייד‪ .‬קאמיטעט‪ ,‬אַ‬ ‫רעפעראַט פון ח׳ קלוגמאַן וועגען די צילען און אויפגאבען פון דער היסט‪ .‬קאמיסיע‪.‬‬ ‫ח׳ אַש‪ ,‬ארומרעדענדיג די אויפגאבען פון דער היסטאר‪ .‬קאמיסיע לעגט פאָר‪ ,‬אַז די‬ ‫קאמיסיע זאָל איבערגעטראגען ווערען צום צענטר‪ .‬ייד‪ 18.‬קאמיטעט‪ ,‬ווײל די ארבייטען פון‬

‫‪.‬פּראָטאקולאַנט ‪16‬‬ ‫‪.‬עווענטועלן ‪17‬‬ ‫‪.‬יידישען צענטראַלן ‪18‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪88‬‬

‫דער קאמיסיע בעגרעניצען זיך נישט נור מיט לאקאלער לובלינער ארבייט‪ ,‬נור נעמט ארום די‬ ‫טעטיקייט אין גאנץ פוילן‪.‬‬ ‫דער רעדנער לעגט פאר׃ די קאמיסיע זאל זיך בעמיהען צו בעקומען פון דער רעגירונג די‬ ‫מעגליכקייט צו בערײזען אלע ערטער אין פוילן וואו עס זענען פארגעקומען מאסן־שחיטות‬ ‫און דארט איפן אָרט דורך דער ייד‪ .‬קאמיסיע אפנעמען פראטאקולארישע באריכטען פון דער‬ ‫ארומיגער בעפעלקערונג ווי איך מאכן פערשידענע פאטאגר‪ 19.‬אויפנאמען‪ |21| .‬ווײטער זאל זיך‬ ‫די קאמיסיע פערנעמען מיט זאמלען היסטארישע מאטעריאלן פון דער דײטשער און פוילישער‬ ‫פרעסע אין דער צײט פון דער דײטשער אקופאציע‪ ,‬אלע ארטיקלען‪ ,‬נאטיצען‪ ,‬פאטאגראפיעס‪,‬‬ ‫וואס האט אַ שײכות מיט יידן‪.‬‬ ‫די היסט ח׳ אַש לעגט פאָר‪ ,‬אז די היסטארישע קאמיסיע זאל ארויסטרעטען מיט דער‬ ‫איניציאַטיוו צו שאפן ‪ ##‬דורך אלע ארטיגע קאמיטעטן פראָוויזארישע בתי־קברות {עלמין}‪,‬‬ ‫ארומצוימען זיי‪ ,‬אין אלע ערטער וואו עס זענען פארגעקומן מאסן־שחיטות פון יידן‪ ,‬און‬ ‫אוועקשטעלן אויף די ערטער מצבות‪.‬‬ ‫ח׳ קלוגמאַן׃ לעגט פאָר‪ ,‬אז די קאמיסיע זאָל ‪ #‬זאַמלען אויך די איצטיגע פרעסע‪ ,‬און‬ ‫ארויסנעמען פון דארט אלע מאמענטען‪ ,‬וואס האבען א שײכות מיט יידן‪.‬‬ ‫ח׳ בן־אפרים שליסט די זיצונג‪.‬‬ ‫סעקרעטאר‪{  :‬מ‪ .‬אַש}‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪Minutes‬‬ ‫‪of the first constituent meeting dedicated to the creation of the so-called His‬‬‫‪torical Commission of the Jewish Committee20 in Lublin, held on August 29,‬‬ ‫‪1944. Present: Marek Bitter, Menachem Asz, Jehuda Elberg, Ada Lichtman,‬‬ ‫‪Mieczysław Szpecht.‬‬ ‫‪Agenda:‬‬ ‫‪1. Work plan of the Commission‬‬ ‫‪2. Miscellaneous.‬‬ ‫‪.‬פאטאגראפישע ‪19‬‬ ‫‪20 After the Red Army liberated Lublin on July 23, 1944, survivors founded a pre‬‬‫‪liminary Jewish Committee to coordinate welfare and represent the remaining‬‬ ‫‪Jewish population of the city vis-à-vis the local civilian and military authorities.‬‬ ‫‪In September, the Committee became the Provisional Committee of Polish Jews‬‬ ‫‪(Tymczasowy Komitet Żydów Polskich) and assumed responsibilities beyond the‬‬ ‫‪city of Lublin (the temporary capital of Poland from July 23, 1944, until January 17,‬‬ ‫‪1945). In February 1945, the Committee relocated to Warsaw and reconvened as a‬‬ ‫‪countrywide organization under the name Central Committee Jews in Poland.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

89

Document 1

Comrade Bitter opens the meeting and explains its goal, adding that at first glance it might seem that the work and results of the Commission are not important, but looking from a longer perspective, we will understand how necessary the materials we [now] produce will already be in the near future. A short discussion ensues regarding the method of work to collect materials,21 in which all present participate. At the proposal of Comrades Asz and Elberg, the blueprint is drafted for a questionnaire to be used by |2| the collector of the materials. He or she22 should expect to be able to assemble these materials using this model. With the agreement of all present, the text of the questionnaire was drafted as follows: “Questionnaire” (protocol) 1. Particulars 2. The attitude of the German regime toward the Jews in the first few days of their entry into the given town 3. The initial repressions: a. Hostages takings and arrests b. Forced labor c. Tribute payments d. Property confiscations e. Marks of shame23 f. First expulsion: its form, extent, direction, and consequences g. Trade and money limitations 4. Emigration to Russia

21 The work of collecting testimonies from survivors, in fact, predated this meeting. According to the catalogue of Record Group 301 in the archives of ŻIH in Warsaw, the first preserved testimony is dated August 20, 1944. 22 The bi-gendered reference in the original Yiddish text indicates that the Commission members sought to address both women and men as collectors of testimonies and as witnesses. This accords with the prewar history of collectors (zamlers) of popular literary creations, idiomatic expressions, and sources on Jewish everyday life. This practice had been common among Jews in Eastern Europe since the eve of the First World War and developed into an advanced research technique used by YIVO in the interwar years. 23 Signs identifying the Jewish population “as Jews,” through painting on clothing, armbands with a Star of David, yellow stars attached to clothes, or various other signs indicating that shops or property were owned by Jews.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

90

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

5. The emergence of the ghetto: its form, extent, and living conditions a. The Jewish administration in the ghetto b. The attitude of the regime toward the Jewish administration |3| c. The attitude of the Jewish administration toward the population and of the population toward the administration d. Local labor camps, workshops, and German work locations outside the ghetto e. Labor camps (distant camps)24 f. Social and cultural life in the ghetto 6. The first signs of resistance 7. The beginning of the final extermination, its form, system, scope, and development 8. Final liquidation of the ghetto 9. The attitude of the local population 10. Places and forms of hiding 11. Liberation 12. Personal experiences 13. Witnessed facts. The composition of the Commission is then affirmed. Comrade Marek Bitter is elected chairman. Menachem Asz is elected secretary. Comrades Elberg, Szpecht, and Lichtman are elected as members. The Commission is to meet twice a week, |4| Monday and Friday, in order to discuss the results of work produced and future plans. The assembled materials will be entrusted to Comrade Bitter. The Commission is taking immediate steps to produce the largest possible quantity of materials for [writing] history. With that, the meeting closes. Secretary     Chairman {M. Asz}     {Bitter} Minutes No. 2, of the meeting held on September 1, 1944. Present: Comrades Bitter, Elberg, Szojchet,25 and Asz.

24 “Distant camps” probably meant labor camps that were located outside the ghetto at a distance that required transportation of the inmates, as opposed to the “local camps” mentioned in section d). 25 Icchok Szojchet was a member of the Historical Commission in Lublin in 1944.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

91

Document 1

Agenda: 1. Completed work 2. Remuneration 3. Miscellaneous. The chairman, Comrade Bitter, opens the meeting and first of all reads out the minutes of the first meeting. Turning to the work that has already been completed, |5| Comrade Bitter reports that, unfortunately, until now [only] scant material has been collected, in the first place, because too few recorders are collecting and, secondly, because they are not remunerated. Because these people are obliged to seek out opportunities to make a living, they cannot devote {the} necessary time to gather the important historical materials. In connection with this, Comrade Bitter declares that the Historical Commission has received, from the Jewish Committee in Lublin, a subsidy for the month of September in the amount of 4,000 zł., and this sum will be allocated to the recorders and also to running expenses. Comrade Bitter also mentions that the recorders will, beyond that, receive additional products.26 As the attitude of the authorities toward the Commission is, in general, a favourable one, Comrade Bitter believes that the living conditions of the recorders will progressively become easier. Comrade Bitter proposes, seconded by Comrade Elberg, to divide the 4,000 zł. in the following manner: five recorders at 500 zł. each, 1,000 for work in provincial areas, 500 zł. |6| for various running expenses. – Comrade Szojchet raises a second allocation motion: three recorders at 700 zł. each, three at 400, and the remainder as per the first motion. By a vote of three to one, it was decided to adopt the motion of Comrades Bitter and Elberg. The Commission is taking steps to deal with various motions received. Comrade Szojchet proposes: to recruit correspondents in all cities and villages wherever Jews are to be found who might be interested in the questions of the Historical Commission and in collecting materials. Then an appeal should be issued to all committees27 in the different cities to the effect that they should assist in the work of the Historical Commission.

26 Most likely, they also received food or cigarettes as payment for their work. 27 As in Lublin, surviving Jews in other towns within the liberated areas founded local committees to represent their interests and to procure food, shelter, papers, employment, and financial support from the local authorities. As of fall 1944, these local committees were supervised by district committees, which in turn answered to the committee in Lublin.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

92

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

In addition, the Jews who went through the camps in Treblinka,28 Majdanek,29 and Sobibor30 should be invited to impart their experiences. Should they not wish to come, certain sanctions should be imposed. The proposals of Comrade Szojchet |7| are adopted unanimously. Comrade Elberg speaks, proposing that: in order to make the work easier, points should be organized in the city of Lublin – not only on the premises of the Jewish Committee, but also in private dwellings – where, during fixed hours, recorders will officiate and transcribe the experiences of the Jews. Furthermore, the declarations of the registered Jews should be reviewed, and the authors of those that the Commission recognizes as important should be invited to appear before the recorders. The testimonies collected should be entered in a register under the following headings: 1. Serial number 2. Name and surname of the statement provider 3. Address 28 A death camp located between the villages Małkinia and Treblinka, 110 km northeast of Warsaw in the General Government of occupied Poland. Along with Sobibor and Belzec, Treblinka was part of the “Operation Reinhard” – under the auspices of Austrian-born Higher SS and Police Leader Odilo Globocnik (1904–1945) – in which close to two million Jews were murdered between 1942 and 1943, see Yitzhak Arad, The Operation Reinhard Death Camps. Belzec, Sobibor, Treblinka, rev. and exp. ed., Bloomington, Ind., 2018, 440. From November 1941 onwards, the camp functioned as a forced labor camp for Jews and non-Jewish Poles under the name Treblinka I. Between May and July 1942, a killing center, named Treblinka II, was added. Between summer 1942 and fall 1943, a total of at least 800,000–850,000 people were murdered at Treblinka, mainly Jews from the districts of Warsaw, Radom, Lublin, and Białystok, but also from Austria, Belgium, Czechoslovakia, Germany, Greece, and the Netherlands. See ibid. 29 A concentration and death camp in the outskirts of Lublin in the General Government of occupied Poland. Of the 500,000 Jewish, Polish, and Soviet prisoners who passed through the camp between July 1941 and July 1944, 78,000 were murdered, including 59,000 Jews, see Elissa Mailänder, Female SS Guards and Workaday Violence. The Majdanek Concentration Camp, 1942–1944, East Lansing, Mich., 2015, 44. 30 A death camp located near the village of Sobibór, 50 km north of Chełm, in the eastern part of the Lublin District of the General Government in occupied Poland. At least 250,000 people, mostly Jews from Poland, and the Soviet Union, Austria, Czechoslovakia, France and the Netherlands, were murdered at Sobibor between May 1942 and October 1943. For an overview of different estimates, see Marek Bem, Sobibor Extermination Camp, 1942–1943, Amsterdam 2015, 162–182.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

93

Document 1

4. Residence before and during the war 5. Contents 6. Name of recorder 7. Comment. A circular letter should be sent to all committees in the different cities regarding the work of the Commission and, if possible, a delegate will be dispatched to collect the materials in each city. After producing a certain amount of materials, |8| a bulletin (a review) of the work produced should be issued.31 Due to the late hour, Comrade Elberg proposes that two weeks from now everyone should present a precise general work plan and that the following meeting should consist of a discussion of ongoing matters. Until the second [sic]32 meeting, the committee should be called upon to provide, on its premises, a locked compartment in order to store the important materials procured. Comrade Bitter moves to adopt a special seal for the Historical Commission. Comrade Asz proposes that new recorders be employed, after a trial consisting of at least three testimonies (protocols). After a short discussion all of the abovementioned motions proposed by Comrades Elberg, Bitter, and Asz are adopted. It is also decided that all the recorders who wish to be engaged must officiate on the premises of the Committee, every day from 10 AM to 2 PM. |9|  Comrade Szojchet registered himself as a recorder with a salary. Comrades Bitter, Elberg, and Asz temporarily relinquished their salaries. Comrade Bitter closes the meeting, turning to those present with an impassioned appeal to dedicate as much time and effort as possible to this important work. Secretary     Chairman {M. Asz}     {Bitter}

31 Such a publication never manifested because the Commission was disbanded in December 1944 and on December 28, reconstituted by the historian and survivor Philip Friedman as the Central Jewish Historical Commission (Centralna Żydowska Komisja Historyczna, CKŻH) in Poland. 32 This should be “third” since it refers to the following meeting.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

94

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Minutes No. 3, of the meeting held on September 23, 1944. Present: Comrades Bitter, Ben-Efraim,33 Lichtman, Elberg, Szojchet, and Asz. Agenda: 1. Report on the work 2. Hiring officials 3. Free motions. The Chairman, Comrade Bitter, opens the meeting. Comrade Asz reads aloud the minutes of the second meeting. Comrade Bitter, discussing the work |10| of the Commission, states once again that, unfortunately, nothing is being done in this respect. The Jewish Committee as well as governmental spheres are very interested in the Commission’s work but, unfortunately, we are unable to show them any concrete achievements. Comrade Bitter calls upon those in attendance to declare openly who truly wants to participate and who does not, concurrently emphasizing that the recorders’ salaries will be increased and also that they will receive daily meals. Comrade Elberg proposes that two recorders be employed with a good salary and that they be occupied the entire day only with producing materials. This should be no impediment whatsoever for the members of the Commission, who are busy, to meet once a week in order to review and revise the completed material. Comrade Elberg mentions at the same time that following an intervention with Major Ford,34 head of the film section of the “P.K.W.N.,”35 the latter permitted that the persons whom the Commission will decide to |11| photograph should call upon Chairman Zdanowski,36 8 Lubomelska St., with a note from the Commission, and there they will be photographed. 33 Ben-Efraim also used the name Cwi Epsztejn. 34 Aleksander Ford (1908–1980), born as Moyshe Lipshutz, was a Polish Jewish film director who had survived the war in the Soviet Union. Ford headed the film division of the Polish People’s Army and, in 1945, he made a documentary film about Majdanek. 35 The Polish Committee of National Liberation (Polski Komitet Wyzwolenia Naro­ dowego) was a Soviet-sponsored political body founded in Chełm in July 1944 to govern the Polish areas that the Soviet Army had liberated from Nazi rule. Headquartered in Lublin, it was de facto the Polish government in the first five months after the liberation in opposition to the non-communist anti-Nazi resistance in Poland and the Polish government-in-exile in London. 36 The socialist politician and interwar trade union leader Antoni Zdanowski (1895– 1948) was a member of the Polish Socialist Party (Polska Partia Socjalistyczna; PPS). He opposed communist dominance and died following his violent arrest and interrogation by the secret police.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

95

Document 1

Comrade Elberg moves that the Commission entrust Comrade Bitter with the responsibility of employing the recorders. Comrade Szojchet replies to Comrade Bitter to the effect that perhaps too little has been done, but still a certain number of materials have been produced, a portion of which has even been sent abroad. Comrade Szojchet seconds Comrade Elberg’s resolution regarding hiring two permanent recorders. Then he appeals to the members of the Commission to also offer more assistance. Comrade Ben-Efraim speaks about the method of collecting materials for the Historical Commission. Since until now the press has not wanted to report about the cruel Jewish tragedy of “Treblinka,” Comrade Ben-Efraim proposes that lots of material be assembled first of all about Treblinka, secondly |12| about “Warsaw” and the vicinity and thirdly the Jewish tragedy in the Ukraine. The approach to collecting materials should only be from the Jewish perspective, in order to obtain a precise picture of the Jewish cataclysm. Comrade Ben-Efraim states his opinion in favor of the following: once we possess a larger amount of material, it should be published in the world press. Comrade Ben-Efraim promises to collaborate with the Commission for no fee and proposes to Comrade Bitter that he should be responsible for all the work. Comrade Ben-Efraim states that, according to the report deposited, the work plan is a good one. Comrade Lichtman proposes the collection of material from all those who went through the camp at Sobibór. Comrade Asz proposes that, in order to popularize the work of the Historical Commission, a historical-literary evening should be arranged as soon as possible, at which a lecture will be given concerning the tasks of the Commission, followed by the reading of one of the best testimonies that the Commission has in its possession, and concluding with a litera-|13|ry segment. The resolution is adopted. The Commission also decides, in this matter, to turn to Comrade Kohen. Comrade Bitter answers Comrades Szojchet and Elberg to the effect that al­though material has been sent abroad, nevertheless little has been accomplished. Then Comrade Bitter answers Comrade Ben-Efraim, saying that materials must be collected from every Jew, not just those who experienced the murderous camps. The experience of every Jew, no matter where he lived under the German occupation, is a historical document. Comrade Bitter mentions the emergence of YIVO in Vilna, which collected and recorded every scrap of paper pertaining to Jewish folklore. Regarding the fact that the press has only covered “Majdanek,” this is simply accidental: Majdanek is

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

96

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

located in Lublin, which is the seat of the government37 and foreign journalists come here; yet Majdanek is only a symbol of German barbarism. Incidentally, states Comrade Bitter, a commission has already been created which will visit Treblinka. But |14| only our documents will reflect our tragedy and therefore we need the greatest possible number of works.38 Comrade Bitter announces the purchase of a Yiddish typewriter. Comrade Bitter proposes to call upon the Jewish Committee, asking it to use its influence to the effect that whoever comes from the provincial committees shall bring material for the Historical Commission. Possibly, provincial correspondents with a salary shall be appointed for external work. Comrade Bitter proposes that after every meeting of the Commission the memory of our martyrs should be honored by standing for a minute of silence. The resolutions are adopted. After a brief discussion, it is also decided: 1. To gather, at a rapid pace, the experiences of “Sobibor,” and to use them to compose an accurate bulletin to be passed on to the {government} commission dealing with the material from Sobibor. [2.] At the same time, we will approach Dr. Sommerstein39 with a written request that a member of the Historical Commission participate in the government commission on So-|15|bibor and also in all other commissions touching upon the Jewish tragedy of “Treblinka,” and so forth. Finally, the text for a seal of the Historical Commission was adopted: Yiddish: Collecting Commission for Jewish History, Lublin Polish: (History for C) Commission for Jewish History, Lublin 37 That is the PKWN. 38 It is unclear whether Bitter refers here to a Jewish committee, a government committee, or a combination of both. An official delegation of the Polish government, which also included members of CJHC, the successor of the Lublin-based Historical Commission in question, visited Treblinka on November 7, 1945. See Document 44 for Rachel Auerbach’s report on the investigation. 39 Emil Sommerstein (1883–1957) was a Polish Zionist leader and trained as a legal scholar at the University of Lvov. When Soviet forces occupied Lvov in September 1939, Sommerstein was arrested and imprisoned. Although an anti-communist, in 1943, he joined the Union of Polish Patriots, the political body in the Soviet Union that planned to establish a pro-Soviet government in postwar Poland. After the liberation, because of his proximity to the new government of PKWN, in which he served as director of veteran affairs, he became chairman of the Central Committee of Jews in Poland from fall 1944 to April 1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

97

Document 1

With that the meeting is closed. Secretary:  {M. Asz}  Chairman:40 Minutes [No.] {4}, of the meeting held on October 10, 1944. Present: Ben-Efraim, Kohen, Klugman,41 Zelicki,42 and Asz. Agenda: 1. Reorganization of the Commission 2. Free motions. Comrade Ben-Efraim opens the meeting and explains that due to the small number of works that have been produced, |16| two recorders have been engaged whose only task will be to collect materials. Comrade Ben-Efraim proposes that the recorders, Comrade Klugman and Comrade Zelicki, begin already as of October 11 to work in the offices of the Jewish Committee and collect records. Comrade Klugman is of the opinion that every Jewish experience should be recorded, and therefore, we cannot commit the recorder to a precise number of assignments. He is in favor of three assignments per week, until the time that the Historical Commission has its own premises. Comrade Zelicki says that every day one recorder should be on duty on the premises of the Committee, while the other recorders should work privately. Comrade Zelicki proposes that we make every effort to submit the materials as quickly as possible to the press in America, Eretz Israel, and Canada. Comrade Zelicki is also of the opinion that we should interest Jews in submitting materials on their own initiative. Comrade Kohen proposes that all registered Jews43 be obliged to present themselves to the Historical Commission |17| in order to record their experiences. Comrade Kohen supports the idea of collecting short records, but in a large number.

40 Signature missing. 41 Shabse Klugman (also known as Shabtai Keshev, 1898–1981) was a Polish Jewish writer and journalist and a survivor of the Kovno Ghetto. 42 Paweł Zelicki. 43 Survivors in Lublin and other towns in the liberated areas registered with local Jewish committees to receive welfare and housing benefits.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

98

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

In the end it is decided: that the work of the recorders starts already on October 11, {1944,} in the offices of the Committee, and that completed materials be handed to the Commission at the meeting of Sunday, October 15, 1944. On that note Comrade Ben-Efraim adjourns the meeting. Secretary:  {M. Asz} Minutes No. 5, of the meeting held on October 30, 1944. Present: Comrades Ben-Efraim, Kupferberg,44 Szczekacz,45 Klugman. Agenda: Work plan of the Commission. Comrade Szczekacz proposes that the materials of the Historical Commission undergo literary |18| editing.46 The Commission should call upon Jewish partisans to submit statements to the Commission concerning their experiences and fighting.47 Comrade Kupferberg deals with the question of ownership rights over the materials produced by a given recorder. The speaker proposes that each recorder endeavor to canvass a certain part of the country. This should facilitate the work of the recorder in case he will want to produce a monograph. Comrade Ben-Efraim: The works of the Commission should possess a purely historical, rather than literary, significance. This speaker is also in favor of publishing a monograph. The testimonies produced should be in three languages: Yiddish, Hebrew, and Polish. With this Comrade Ben-Efraim closes the meeting. Secretary:  {M. Asz} 44 Dawid Kupferberg (1896–?) was a member of the Jewish Historical Commission in Lublin. 45 Leon Szczekacz Rozen (1910–1978) was a Polish Jewish writer who survived the war in the Soviet Union. Upon his return to Poland he briefly joined the Jewish Historical Commission in Lublin. 46 He probably meant that testimonies should be edited by the Commission workers. In general, the Commission does not seem to have had time or resources to edit testimonies. However, it is impossible to know whether those testimonies were edited in some way by the people who recorded them in writing. 47 For a questionaire regarding partisans, see Document 14.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

99

Document 1

|19| Minutes No. 6, of the meeting held on November 5, 1944. Present: Ben-Efraim, Asz, Kupferberg, Klugman. Agenda: 1. Report on the work 2. System for future work 3. Miscellaneous. Comrade Ben-Efraim opens the meeting and states, regarding the decision of the previous meeting, that following the collection of approximately 100 testimonies from different regions a monograph will be published. Comrade Ben-Efraim states that in order to enable the possibility of transmitting the collected testimonies to the Institute for History and Press in Eretz Israel, their translation into Hebrew will be necessary. For this purpose, it is necessary to engage a special colleague responsible for Hebrew translation. Comrade Ben-Efraim also raises the question of |20| creating an archive for the Historical Commission. Comrade Kupferberg discusses the question of popularizing the work of the Historical Commission. It is decided to arrange a lecture by Comrade Klugman about the goals and tasks of the Historical Commission, to be held on Saturday, November 11, at the premises of the Jewish Committee. Comrade Asz, discussing the tasks of the Historical Commission, proposes that the Commission be transferred to the Central Jewish Committee, because its undertakings are not limited to work in the vicinity of Lublin, but encompass activity throughout Poland.48 The speaker proposes that the Commission endeavor to obtain from the government authorization to travel to all places in Poland where mass slaughters took place and there, on the spot, under the auspices of the Jewish Commission, solicit recorded accounts from the surrounding population and also take various photographs.49 |21| Furthermore, the Commission 48 This was the first attempt to establish a historical commission as a supra-local, nationwide organization. This would only be achieved several months later, however, after the Commission’s reorganization as CJHC in Poland and following the liberation of the western parts of Poland. In February 1945, CJHC relocated from Lublin to Lódź. From there, it oversaw around 25 regional and local historical commissions. 49 Interestingly, Asz suggested that the Commission also collect testimonies from non-Jewish Poles who lived in the vicinity of mass murder sites. This suggestion contradicted the Commission’s overall focus on the experiences and accounts of Jews. Gathering testimony from non-Jews did not become the avowed policy of the Lublin Commission or its nation-wide successor, CJHC.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

100

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

should engage in the collection of historical materials from the German and Polish press during the time of the German occupation – all articles, notices, photographs, which have a connection to Jews. Comrade Asz proposes that the Historical Commission should publicize the initiative among all the local committees to create provisional cemeteries in all places where mass slaughters of Jews took place, to fence them in and erect tombstones there. Comrade Klugman proposes that the Commission also collect the current press and extract all parts that have a connection to Jews. Comrade Ben-Efraim closes the meeting. Secretary:  {M. Asz}

Document 2 Announcement of the Founding of the Central Jewish Historical Commission in Lublin No place, no date [Lublin, January 1945]50 Typescript, 1 page; paper darkened and partly broken, writing partly faded, corrections by hand Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, CKŻP / KH, folder 1 Wspólnymi staraniami Centralnego Komitetu Żydów {Polskich} i Związku Literatów, Dziennikarzy i Artystów Żydowskich w Polsce została powołana do życia pod egidą obu tych organizacji Centralna Komisja Historyczna. Na czele Komisji stoi znany historyk żydowski Dr. Filip Friedman, ponadto biorą udział w pracach Komisji wytrawni historycy i naukowcy, jak Dr. Feldschu{h}Safrin, Dr. Bauminger, kpt. Dr. J. Kermisz i wielu innych. Centralna Komisja Historyczna postawiła sobie za zadanie zbadać i wyświetlić zbrodnie niemiec­ 50 Although the source does not indicate its origin or history, it is the Polish translation of a Yiddish text published in the bulletin of the Jewish Press Agency on January 19, 1945. It is a press release announcing the founding of CJHC in Lublin on December 28, 1944. The Jewish Press Agency (Żydowska Agencja Prasowa) was run by the Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors between November 1944 and December 1949 and it published a triweekly bulletin in Polish and Yiddish, which was de facto the first Jewish newspaper in postwar Poland.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

101

Document 2

kie, popełnione na ludności żydowskiej w Polsce. W tym celu zbiera wszelkie materjały drukowane, rękopiśmienne i inne, zdjęcia, ilustracje, dokumenty i dowody rzeczowe, organizuje i redaguje utrwalenie w piśmie wszelkich ustnych relacji i przekazów ocalałych ofiar i świadków terroru hitlerowskiego. Celem realizacji wyżej wskazanych zadań Centralna Komisja Historyczna organizuje komisje regionalne i lokalne, tworzy sieć korespondentów, organizuje wyjazdy środowisk oraz wyjazdy instrukcyjne i badawczo-naukowe do poszczególnych środowisk i skupień żydowskich w kraju, do miejsc masowych kaźni i w ogóle wszędzie, gdzie zebrać {można} materjały do zbrodni hitlerowskich. Komisja koordynuje swe prace z wszystkimi pokrewnymi instytucjami i organizacjami państwowymi i społecznymi, w szczególności z kierownictwem muzeum na Majdanku. Oprócz zbiórki materjałów Komisja ma na celu opracowywanie tychże w formie broszur, monografji i obszerniejszych publikacji, które zobrazują całokształt zniszczenia, dokonanego przez zbrodniarzy hitlerowskich zarówno w zakresie fizycznego wytępienia ludności żydowskiej jak i w kierunku systematycznego wyniszczenia dóbr materjalnych i kulturalnych żydowstwa polskiego. Prace Komisji podkreślą również i wydobędą na jaw wyrafinowane metody sadyzmu i barbarzyństwa, które towarzyszyły tej jedynej w swoim rodzaju akcji niszczycielskiej {w dziejach} ludzkości. Komisja Historyczna ma za zadanie drogą odpowiednich publikacji i odczytów spopularyzować rezultaty swych badań i udostępnić je szerokim kołom społeczeństwa polskiego oraz ogółu żydowskich i nieżydowskich społeczeństw poza granicami kraju. Translation The joint efforts of the Central Committee of {Polish} Jews and the Union of Jewish Writers, Journalists, and Artists have resulted in the creation of the Central Historical Commission under the aegis of both organizations. The Commission is headed by the eminent Jewish historian Dr. Philip Friedman, and seasoned historians and scholars, such as: Dr. Feldschu{h}-Safrin,51 Dr. Bauminger52, Captain Dr. J. Kermisz,53 and many others, take part in its work. The Central Historical Commission has set itself the task of investigat-

51 Ruven Feldshuh-Safrin (1900–1980), see chap. Biographical Notes. 52 Leon Bauminger (1913–2002), see chap. Biographical Notes. 53 Joseph Kermisz.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

102

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

ing and showing German crimes committed against the Jewish population in Poland. For that purpose, it collects any printed or handwritten materials, and other photographs, illustrations, documents, and material evidence; organizes and edits any oral accounts and verbal transmissions of surviving victims and witnesses of Nazi terror for the written record. In order to fulfill the specified tasks, the Central Historical Commission organizes regional and local commissions, creates a network of correspondents, organizes trips to environments and instructional and scholarly research trips to various Jewish communities and centers in the country, to places of mass murder, and generally everywhere where one {could} collect materials about Nazi crimes. The Commission coordinates its work with all related state and social institutions and organizations, especially with the leadership of the museum at Majdanek.54 Besides collecting materials, the Commission aims to compile these [materials] in the form of brochures, monographs, and comprehensive publications, which would illustrate the overall destruction carried out by Nazi criminals in terms of physical eradication of the Jewish population and in the direction of systematic destruction of material and cultural assets of Polish Jewry. The work of the Commission will also highlight and disclose the refined sadistic and barbarian methods that accompanied this one of a kind destruction campaign {in the history} of mankind. The Historical Commission is tasked with popularizing – through relevant publications and lectures – the results of its research and making them available to a wide spectrum of Polish society and the entire Jewish and non-Jewish societies outside the country.

Document 3 Central Jewish Historical Commission in Łódź to the Committee of Jewish Writers, Artists, and Scholars in New York Łódź, April 24, 1945 Typewritten letter, 2 pages; printed letterhead in Polish and Yiddish on both pages (reproduced only once); typewritten inserted date on page 1; page 2 bears

54 As early as fall 1944, the Polish government set up a memorial and museum at Majdanek, which became the first of its kind in liberated Poland.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪103‬‬

‫‪Document 3‬‬

‫‪a stamp at the end of the text; handwritten corrections; additional archival‬‬ ‫‪pagination by hand (2–3) and hole punch on the upper edge of the sheets‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Rebecca Wolpe‬‬ ‫‪AŻIH, CKŻP / KH, folder 118, pp. 2–3‬‬ ‫‪CENTRALN55‬‬ ‫צענטראַלע יידישע היסטאָרישע‬ ‫‪ŻYDOWSKA KOMISJA‬‬ ‫קאָ    ‬ע‪57‬‬ ‫‪HISTORYCZNA‬‬ ‫בּײם צ‪ .‬ק‪ 58.‬פוּן פֺּוילישע יידן אוּן פאַריין‬ ‫פוּן יידישע ליטעראַטן‪ ,‬זשוּרנאַליסטן אוּן ‪przy C. K.56 Żydów Polskich i Zwiazku‬‬ ‫‪Literatów, Dziennikarzy i Artyslów Żyd.‬‬ ‫אַרטיסטן אין פֺּוילן‬ ‫‪w Polsce‬‬ ‫לאָדזש‪ ,‬נאַרוּטאָוויטשאַ ‪ ,25‬טעל‪157=10 :.‬‬

‫ל‪ .‬ג‪…………… .‬‬

‫‪Łódź, Narutowicza 25, tel. 157-10‬‬ ‫…………… ‪L. dz.‬‬

‫‪Łódź, dn.  ¦24-4¦  1945‬‬

‫דעם קאמיטעט פון יידישע שרײבּער‪ ,‬קינסטלער און וויסנשאפטלער‪.‬‬ ‫ניו־יארק‪.‬‬ ‫טײערע פרײנד! מיר לעבּן אין א תקופה פון הרת עולם‪ .‬די ווילדע‪ ,‬שווארצע כחות‪ ]![ ‬פון‬ ‫רוצחישן פאשיזם גוססן און ס׳ווערט געבּוירן א נײע‪ ,‬דעמאקראטישע ארדענונג‪ ,‬אין וועלכער‬ ‫מיר יידן בּאקומען פאקטישע גלײכבּערעכטיקונג‪ .‬אבער דער צעווילדעוועטער‪ ,‬היטלעריסטישער‬ ‫רעזשים האט זיך נישט בּאנוגענט מיטן אויסמארדן און אומבּרענגען דעם רב מנין־ובּנין פון‬ ‫אייראפּעישן און בּפרט פּוילישן יידנטום‪ ,‬חרוב מאכן זייערע היימען‪ ,‬פארבּרענען און פארניכטן‬ ‫זייערע קולטור־אוצרות‪ .‬ער האט נאך איבּערגעלאזט א סם פון ראסיזם און אנטיסעמיטיזם‪ ,‬א‬ ‫שלל מיט "וויסנשאפטלעכע" בּיכער אין דעמזעלבּן גײסט און א פינפטע קאלאננע ‪ #‬וואס זעצט‬ ‫פאר די פארבּרעכערישע טעטיגקייט‪})1({ .‬‬ ‫מיר‪ ,‬די שארית הפּליטה פון פּוילישן יידנטום גיבּן זיך אן א דין וחשבּון פון דער אויפגאבּע‪,‬‬ ‫וואס די געשיכטע האט אויף אונדז ארויפגעלייגט׃‬ ‫פאראייבּיקן דעם לעצטן וועג פון אונדזערע קדושים‪ ,‬אויפקריצן אין אונדזער ספר דברי‬ ‫הימים מיט גאלדענע אותיות דעם העלדישן קאמף און טויט פון אונדזערע גבּורים‪.‬‬ ‫ווײטער וועבּן דעם נישט איבּערגעריסענעם פאדעם פון אונדזער טויזנטיעריקער געשיכטע‪.‬‬ ‫שמידן די אייניקייט פון יידישן פאלק אויף גאר דער וועלט‪.‬‬

‫‪Centralna. Omission due to hole punch.‬‬ ‫‪Centralny Komitet.‬‬ ‫‪. Omission due to hole punch.‬קאָמיסיע‬ ‫‪.‬צענטראַל־קאָמיטעט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪55‬‬ ‫ ‪56‬‬ ‫ ‪57‬‬ ‫ ‪58‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪104‬‬

‫דער אנטייל פון די יידן אויף די שלאכטפעלדער אין מזרח און מערב‪ ,‬די העלדישע‬ ‫קאמפן פון ווארשעווער‪ ,‬בּיאליסטאקער‪ ,‬ווילנער‪ ,‬טשענסטאכאווער א‪ .‬א‪ .‬געטא׳ס‪ ,‬טרעבּלינקע‪,‬‬ ‫סאביבּאר א‪ .‬אנד‪.‬‬ ‫די אלע און אנדערע אומשולדיק פארגאסענע טײכן און ימ׳ען יידיש בּלוט טאר‪ ]![ ‬נישט‬ ‫פארפאלן ווערן אין תוהו ובהו פון די לויפנדיקע געשעענישן‪.‬‬ ‫מיט יראת הכבוד און אין טיפן ווייטיק נעמען מיר נאכאמאל בּלעטערן די געשעענישן טאג‬ ‫נאך טאג‪ ,‬שעה נאך שעה‪ ,‬קלײבּן דאקומענטן‪ ,‬גבית עדות‪ ,‬פאטאגראפיעס‪ ,‬און אלץ וואס קאן‬ ‫אונדז העלפן אויפצודעקן די גאנצע טראגעדיע פון יידישן קבּוץ אין פּוילן‪ ,‬כדי ווי א פארגאסענע‬ ‫טרער‪ ,‬און קיין טראפּן בּלוט זאל נישט האבּן געוועזן פארגאסן אומזיסט‪.‬‬ ‫מיר האבּן זיך געלערנט זײן א פאלק אין אייבּיקן געראנגל מיט אונדזערע שונאים‪ .‬אזוי ווי‬ ‫דער העראיזם פון די חשמונאים‪ ,‬בּר כוכבּא‪ ,‬די ליידן פון גירוש ספרד און גזרת ת״ח האבּן נאך‬ ‫ענגער אונדז פארבּונדן‪ ,‬אזוי מוז די געשיכטע פון דער לעצטער היטלער־תקופה‪ ,‬וואס איז די‬ ‫טראגישסטע און געפערלעכסטע פאר אונדז‪ ,‬דערפירן צו א פאראייניקונג פון אלע שעפערישע‬ ‫כוחות פון יידישן פאלק‪.‬‬ ‫צו פארווירקלעכן דעם געדאנק {(‪ })2‬האט די צ‪ .‬י‪ .‬ה‪ .‬ק‪ 59.‬געשאפן א היסטארישן‬ ‫אינסטיטוט‪ ,‬וועלכער טרעט צו ארויסצוגעבן און פארעפענטלעכן ארכיוו־דאקומענטן‪,‬‬ ‫טאגבּיכער‪ ,‬מעמוארן‪ ,‬מאנאגראפיעס און אפּהאנדלונגען איבּער דער דײטשער אקופּאציע־צײט‪.‬‬ ‫מיר ווענדן זיך צו אײך‪ ,‬ווי צו אונדזערע בּרידער‪ ,‬וועמען דער גורל פון אונדזער פאלק איז‬ ‫נישט ווייניקער טײער ווי אונדז מיט דעם רוף׃‬ ‫העלפט בּויען פאר די מיליאנען געפאלענע דעם דענקמאל‪ ,‬וועלכער זאל אויך זײן א‬ ‫לײכטטורם פאר די קומענדיקע דורות‪.‬‬ ‫די וואנדאלישע פאשיסטן ווילנדיק אויסמעקן דעם קלענסטן זכר פון יידישער קולטור האבּן‬ ‫פארניכטעט די יידישע דרוקערײען‪ ,‬פארלאגן‪ ,‬בּיבּליאטעקן‪ .‬און איצט צוגרייטנדיק צום דרוק‬ ‫דאקומענטן‪ ,‬ארכיוו־מאטעריאלן‪ ,‬פּלענער פון געטא׳ס‪ ,‬פאטא־אויפנאמעס א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬שטויסן מיר‬ ‫זיך אן אויף אומגעהײער שווערע טעכנישע |‪ |2‬מניעות‪ ,‬וואס בּאשווערן אונדזער פארלעגערישע‬ ‫טעטיגקייט‪ .‬ס׳איז נויטיק צו פארשאפן פאר אונדז א יידישע דרוקערײ‪ ,‬העקטאגראפן און‬ ‫מאטעריאלן פאר אן אייגענער פאטא־לאבּאראטאריע‪ ,‬שרײבּמאשינעס‪ ,‬שרײבּמאטעריאלן‪.‬‬ ‫העכ{ע}ר פינף יאר זענען מיר געווען אפּגעריסן פון אלע יידישע קבּוצים‪ .‬מיר האבּן זעלטן‬ ‫ווען‪ ,‬אדער בּכלל נישט געהאט ידיעות וועגן אײך‪ ,‬אײער לעבּן און שאפן‪ .‬מיר האבּן זיך געפילט‬ ‫פאריתומט און פאראיינזאמט‪ .‬איצט אנקנופּנדיק ווידער א קאנטאקט מיט אײך ווילן מיר אויך‬ ‫זיך דערוויסן‪ ,‬וויאזוי איר האט געלעבּט די גאנצע צײט‪ ,‬וויאזוי געשאפן און געקעמפט‪ .‬מיר‬ ‫ווילן דערגענצן און אניאגן די פינף קאשמארנע יארן אין בּאצוג די שאפונגען און דערגרייכונגען‬ ‫פון אײער ישוב‪ .‬דעריבּער איז געווונשן איר זאלט אונדז שיקן אויבּ נישט טאגצײטונגען איז‬ ‫ווייניקסטענס זשורנאלן און צײטשריפטן פאר די יארן ‪ ,1945–1939‬נײדערשינענע בּיכער און‬ ‫ווי אויך ווערק אן וועלכע א יידישער וויסנשאפטלער קען זיך נישט בּאגיין‪.‬‬ ‫די לעצטע בּקשה׃ שרײבּט אונדז; מיר ווילן הערן פון אײך א לעבּעדיק וו‪ 60‬ווארט‪ ,‬מיר ווילן‬ ‫‪ 61###‬אויסהערן אײער מיינונג א איבּער אקטועלע פראגן אין אונדזער לעבּן‪.‬‬ ‫‪.‬צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע ‪59‬‬ ‫‪60 Deletion due to line break (obviously forgotten for the first letter).‬‬ ‫‪61 Deletion, 26 letters.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

105

Document 3

‫מיר ווילן זיך ווידער אײנגלידערן אין דער ריי פון יידישן קולטור־לעבּן און ווי מיט יארן‬ ‫ ארײנטראגן דעם צושטײער פון פּוילישן יידנטום אין אן אלגעמיינעם אוצר פון יידישן‬,‫צוריק‬ .‫גײסטיקן לעבּן‬ ‫ אינסטיטוט‬62.‫ היסט‬.‫דירעקטאר פון ייד‬ ‫ פרידמאן‬.‫ד׳ר פ‬ 63◊◊◊

‫וויסנשאפטלעכע סעקרעטארן׃‬ ‫ נחמן בּלומענטאל‬64.‫מגר‬ ‫נח גריס‬ ‫ד׳ר יוסף קערמיש‬ }‫{רחל אויערבאך‬ Translation Central Jewish Historical Commission at the C. C.65 of Polish Jews and Society of Jewish Writers, Journalists and Artists in Poland Łódź, Narutowicza 25, tel. 157-1066 Łódź, the ¦24-4¦ 1945 To the Committee of Jewish Writers, Artists, and Scholars in New York67 Dear friends, We are living in a period of the birth pangs of the world. The wild, black forces of murderous fascism are dying, and a new, democratic order is being

62 ‫יידישן היסטאָרישן‬. 63 Circular stamp. Orbiting: „Centralna Żydowska Komisja Historycna“. Centred: „w POLSCE“. 64 ‫מאַגיסטער‬. 65 Central Committee. 66 The letterhead appears in Yiddish and Polish. 67 The American Committee of Jewish Writers, Artists, and Scientists was founded in 1941 as a relief organization assisting refugee writers.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

106

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

born, in which we Jews are receiving actual equal rights. Yet the wild, Hitlerist regime has not satisfied itself with murdering and killing the majority of European, and in particular Polish, Jewry, destroying their homes, burning and decimating their cultural treasures; it also left behind a poison of racism and anti-Semitism, a great deal of “scientific” books in the same spirit, and a fifth column that continues these criminal activities. {(1)}68 We, the Surviving Remnant of Polish Jewry, are aware of the mission that history assigned to us: Eternalizing the last journey of our martyrs, engraving in our book of chronicles with golden letters the heroic struggle and death of our heroes. Further weaving the uninterrupted thread of our thousand-year history, forging the unity of the Jewish people in the entire world. Honoring the participation of the Jews in the battlefields of east and west, the heroic struggles in the Warsaw, Białystok, Vilna, Częstochowa and other ghettos, and in Treblinka, Sobibor, and other camps.69 All these and other rivers and seas of innocent Jewish blood must not be lost in the chaos70 of current events. With reverence71 and in the deepest sorrow,72 we once again take upon ourselves to leaf through the events day by day, hour by hour, to collect documents, testimonies, photographs, and all that can help us uncover the entire tragedy of the Jewish community in Poland, so that every tear, every drop of blood shall not have been spilled in vain.

68 The writers of this letter refer to the ongoing violence against Jews as Poland transitioned from German occupation to sovereignty, concurrently becoming a mono­ ethnic nation state and communist regime under Soviet tutelage. Estimates regarding the number of Jews killed between 1944 and 1947 vary from 500 to 2,000. See David Engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland, 1944–1946, in: Yad Vashem Studies 26 (1998), 43–85; Jan T. Gross, Fear. Antisemitism in Poland After Auschwitz. An Essay in Historical Interpretation, New York 2006, 35; Joanna B. Michlic, Anti-Jewish Violence in Poland, 1918–1939 and 1945–1947, in: Polin 13 (2000), 34–61, here 39. 69 The armed uprisings mounted by the Jewish underground occurred in Warsaw between April 19 and May 16, 1943; in Białystok on August 16–20, 1943; in Vilna on September 1, 1943; in Częstochowa between June 25 and 30, 1943; in Treblinka on August 2, 1943; and in Sobibor on October 14, 1943. 70 The words “the chaos” are encircled in the original. 71 Encircled in the original. 72 Encircled in the original.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

107

Document 3

We have learned to be a people in constant conflict with our enemies. Just as the heroism of the Hasmoneans,73 of Bar Kokhba,74 the sufferings of the expulsion from Spain,75 of the massacres of 1648,76 bound us closer together, so the history of the most recent Hitler period, the most tragic and most dangerous for us, must lead to a unification of all creative energies of the Jewish people. In order to realize this idea, CJHC created a historical institute, which takes steps to publish and circulate archival documents, diaries, memoirs, monographs, and treatises on the period of the German occupation. We turn to you, as to our brothers, for whom the fate of our people is no less dear than it is to us, with this call: Help to build the memorial for the millions of fallen, which shall also be a lighthouse for coming generations. The vandalistic fascists, seeking to erase even the smallest vestige of Jewish culture, destroyed the Jewish presses, publishing houses, and libraries. And now that we are preparing to print documents, archival materials, ghetto plans, photographs, and so on, we encounter enormously difficult technical |2| obstacles which impair our publication activities. It is necessary to provide for us a Yiddish printing shop, hectographs, and materials for our photographic laboratory, type writers, and writing materials. For more than five years we were severed from all Jewish communities abroad. We rarely, if ever, had any news from you, your life and creations. 73 A Jewish priestly dynasty also known as the Maccabees. They revolted against the Seleucid rule under King Antiochus IV Epiphanes in 168 BCE, when a royal decree demanded that Jews worship Zeus at the Temple in Jerusalem. Mattathias ben Simon, the patriarch of the dynasty, initiated the revolt. In 167 BCE, he was succeeded by his son Judah the Maccabee, who conquered the Temple in 164 BCE and restored its function. The dynasty ruled in Judea until 37 BCE. 74 Simon bar Kokhba was the leader of the Bar Kochba Revolt in the 2nd century CE. This was the second major Jewish revolt against the Roman army under Emperor Hadrian in 132–135 CE. Simon bar Kochba died at Betar when the rebels suffered a brutal defeat. 75 In an effort to “purify” their country from non-Christians, the Catholic Kings Ferdinand and Isabella of Spain expelled the Jewish population in 1492. 76 Also known as gzerot takh vetat, a Hebrew acronym for the words “[anti-Jewish] decrees of 1648 and 1649.” The term refers to the massacres of Jews by Ukrainian peasants and Cossacks under the leadership of Hetman Bohdan Khmelnytsky (1595–1657) in the context of a Ukrainian uprising against Polish landowning elites in the Ukrainian lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth. Jews were targeted as a religious minority and as representatives of the feudal system in which they functioned as middlemen.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

108

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

We felt orphaned and completely isolated. Now, reestablishing a renewed contact with you, we also want to know how you lived throughout the entire period, how you created and fought. We desire to complete and catch up on the five nightmarish years regarding the creations and achievements of your community. Therefore, it is desired that you send us, if not daily newspapers, then at least journals and periodicals from the years 1939–1945, and newly published books along with works that no Jewish scholar can do without. The last request: write to us; we want to hear from you a living word, we want to ### listen to your opinion on the topical questions of our life. We want once more to be incorporated into the line of Jewish cultural life and, as in the past, enter the contributions of Polish Jewry into a general treasury of Jewish spiritual life. Director of the Jew. Hist.77 Institute78 Dr. Ph. Friedman79 ◊◊◊80 Scientific secretaries: Master Nachman Blumental Noe Grüss Dr. Joseph Kermisz {Rachel Auerbach}

Document 4 Philip Friedman, “Our Historic Task” Łódź, no date [March/April 1945] Typescript, 3 pages; writing partly faded, pagination by hand at the center of the top margin of page 1 and by typewriter on the following pages, additional 77 Jewish Historical. 78 Philip Friedman and other leading members of CJHC considered themselves the founders of a research institute, although the Commission was, in fact, a temporary body. Only in fall 1947 was it replaced by a permanent, state-sponsored research institute, ŻIH. See the introd. for more details. 79 Philip Friedman. 80 Circular stamp. Orbiting: “Central Jewish Historical Commission;” centred: “in POLAND.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪109‬‬

‫‪Document 4‬‬

‫;‪archival pagination by hand (35–37) in the upper right corner of each page‬‬ ‫‪several words written according to a Southern Yiddish dialect (especially on‬‬ ‫‪page 1) and partly corrected by hand; corrections and underlinings by hand and‬‬ ‫‪by typewriter. The text was later published in Dos naye lebn, no. 1 (April 10,‬‬ ‫‪1945), 6.81‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪AŻIH, CŻKP / KH, folder 7, 35–37‬‬

‫ד״ר פיליפּ פרידמאן‪.‬‬ ‫דירעקטאר פין דער צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע אין פּוילן‪.‬‬ ‫אונדזערע היסטארישע אויפגאבּע‪.‬‬ ‫מיר זײנען געבּליבּן לעבּן‪ – ‬א הײפעלע פון ‪ }30.000–{25.000‬יידן‪ – ‬פון א גרויסן קיבּוץ‬ ‫וואס האט געציילט איבּער ‪ 3.500.000‬נפשות‪ ,‬א קיבּוץ וואס פון אים האט געשטראלט תורה‬ ‫ועבודה‪ ,‬נאציאנאלע יידישע שאפונג און ענערגיע איבּער דער גאנצער יידישער וועלט‪.‬‬ ‫ניט די צײט איצט צו פארגיסן טרערן‪ ,‬צו רײסן בּגדים אין‪ ]![ ‬צו שיטן אש אויף אי{ו}נדזערע‬ ‫פאריתומטע קעפּ‪ .‬עת לעשות!‬ ‫מיר‪ ,‬די ניצל־געווארענע‪ ,‬טראגן אויף אונדזערע פּלייצעס די פאראנטווארטונג אין די גרויסע‬ ‫פליכט לגבּי אי{ו}דזערע פארמוטשעטע קדושים אין פון דער אנדערער זײט לגבּי אונדזער‬ ‫צוקונפט‪ ,‬לגבּי די קומ{ענ}דיקע דורות‪.‬‬ ‫די קומענדיקע דורות וועלן אמאל פרעגן׃ וואס האבּן זיי געטון‪ ,‬די שארית הפלטה‪ ,‬כדי‬ ‫צו בּאנײען דאס לעבּן פונעם יידישן פאלק‪ ,‬כדי צו נעמען נקמה פאר די יסורים פון זייערע‬ ‫מיליאנען הרוגים?‬ ‫מיר האבּן איבּערגעלעבּט א שרעקלעכע קאטאסטראפע‪ ,‬ווען עס {איז} שיער ניט צעריסן‬ ‫געווארן די גאלדענע קייט‪ ,‬וואס פארבּינדט אי{ו}נדזער עבר מיט אינדזער צי{ו}קי{ו}נפט‪.‬‬ ‫די קייט איז דין געווארן‪ ,‬זייער דין אין שוואך‪ ,‬אבּער זי ̊טאר ניט צעריסן ווערן!‬ ‫געווען שוין אין אי{ו}נדזער יסורים־פולן עבר אזעלכע תקופות פי{ו}ן אי{ו}נטערגאנג‬ ‫אין פארניכטונג‪ .‬מיר האבּן איבּערגעלעבּט א יציאת מצרים‪ .‬מיר האבּן דורכגעמאכט א‬ ‫קאטאסטראפע ווי די עשרת השבטים זײנען אינגאנצן פארניכטעט געווארן דורך די אשורים‪.‬‬ ‫דורכגעמאכט א חורבּן בּית ראשון‪ ,‬ווי דער רוב מנין ובּנין פין אי{ו}נדזער פאלק איז געווארן‬ ‫‪81 Dos naye lebn (The New Life; it also bore the parallel Polish title Nowe życie) was‬‬ ‫‪a newspaper published in Łódź since April 1, 1945. Founded by the CKŻP, it had a‬‬ ‫‪scope of eight pages and a circulation of about 10,000 copies. On December 1, 1945,‬‬ ‫‪Philip Friedman published his first article as new director of the CJHC in Dos naye‬‬ ‫‪lebn. Later the newspaper appeared in Warsaw. In 1950, under pressure from the‬‬ ‫‪Communists, it fused with Folks-shtime (People’s Voice; initially an organ of PPP‬‬ ‫‪and PZPR) which was founded in 1946. It continued to appear under the name‬‬ ‫‪Folks-shtime until 1991.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪110‬‬

‫פארניכטעט אין דער רעשט פארוואגלט על נהרות בּבל‪ .‬דערנאך האבּן מיליאנען יידן פארלוירן‬ ‫זייער לעבּן בּשעת חורבּן בּית שני‪ ,‬ווען ס׳איז צום צווייטן מאל צעשטערט געווארן אי{ו}נדזער‬ ‫מלוכיש לעבּן‪ .‬געווען שפּעטער א גירוש ספרד א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אבּער ניט קוקענדיק אויף אלע מוראדיקע‬ ‫צרות אין קלע̊פ איז די גאלדענע קייט ניט געווארן צעריסן‪ .‬פון די אלע גזירות איז דאס‬ ‫יידישע פאלק אויפגעשטאנען תחית המתים אין ווײ̊ט̊ער געשפינען זײן ל̊ע̊ב̊נ̊ס̊נ̊ע̊ץ‪ .‬שוין נאך‬ ‫דער ̊ע̊ר̊ש̊ט̊ער נאציאנ̊אלער קאט̊א̊ס̊טראפע‪ ,‬דער ̊ק̊א̊ט̊א̊ס̊ט̊ר̊א̊פ̊ע ̊פון יציאת מצרים ̊איז ̊אין‬ ‫̊אי{ו}נדזער ̊תור̊ה ̊אויפגע̊שט̊עלט ג̊עוו̊ארן ד̊ער כלל דין׃ "והגד̊ת ל̊בּנך"‪{ ### .‬וועגן} דער‬ ‫קאט̊אס̊טר̊אפע פין ̊חורבּן ̊בּי̊ת ר̊א̊שון זײנען פארבּלי̊בּן ̊א סך ידיעו̊ת בּײ די גרויסע נביאים ̊אין‬ ‫אין ̊אנדערע הייליקע ספרים‪ .‬דעם חור̊בּן ̊בּית ̊שני האט פ̊א̊ר̊אייבּיקט יוסף פלאוויוס‪ ,‬דעם גרו̊ש‬ ‫ספרד‪ ,‬די גזרו̊ת־̊ת״̊ח אין ̊אנ̊דערע גזרו̊ת זײנען געווארן איבּערד̊ערציילט אין אזעלכע ̊ביכער ווי‬ ‫"עמק הבּכא"‪̊" ,‬שבט יהודה"‪" ,‬יון מ{צ}ולה" א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫ניט ד̊א די צײט צו גריבּלען זיך‪ ,‬ווי אזוי איז מעגלעך געווען דער ווײטערער קיום פין אונדזער‬ ‫פ̊אלק נאך ̊אזעלכע ̊ש̊ר̊ע̊ק̊ל̊ע̊כ̊ע גזרות‪̊ ,‬א̊פ̊שיטא אז דעם ענט̊פ̊ער ̊ק̊ען מען ני̊שט גע̊פינען אין‬ ‫מעט̊א̊פיזישע ̊ח̊ק̊י̊ר̊ו̊ת ̊א̊ד̊ע̊ר אין רעליגיעזער מיסטיק וועגן "גײסט פון יידנטום" אדער וועגן‬ ‫דער "מיסיע פונעם יידישן פאלק"‪ ,‬נאר מע דארף אים זוכן מיטן מעסער־שארפן מעטאד‬ ‫פין דיאלעקטיש־מארקסיסטישן אנאליז‪ ,‬מע דארף שטודירן די ספעציפישע עקאנאמישע‬ ‫אין סאציאלע בּאדינגונגען אין די אויף דעם דאזיקן פאן אנטשטאנענע גײסטיק־קולטורעלע‬ ‫פאקטארן‪ ,‬וואס האבּן געפארעמט דעם גורל פי{ו}ן אינדזער פאלק‪.‬‬ ‫מיר וועלן איצט ניט אײנגיין אין א באטראכטונג פי{ו}ן די דאזיקע טיפערע סיבּות‪ ,‬וואס‬ ‫האבּן אזוי שטארק משפיע געווען דעם גורל פון אי{ו}נדזער פאלק‪ .‬נאר מיר ווילן איין זאך‬ ‫בּאמערקן׃ אין די דאזיקע אלע עפּאכעס פי{ו}ן פארניכטונג אי{ו}ן אונטערגאנג האט איבּער די‬ ‫קעפּ פון אינדזערע אבות געשײנט דער גרויסער פּרינציפּ פין משה רבּנו׃ "והגדת לבּנך"‪ .‬ער האט‬ ‫געהאלפן צו פארבּינדן דעם עכר‪ 82‬מיט דעם עתיד‪ ,‬אײַצופּאמפּן פרישן לעבּענסאטעם אין די‬ ‫עצמות יבשות פון דעם פארפּײניקטן פאלק‪ .‬מיר האבּן אין די פינצטערע יארן ‪1945–1939‬‬ ‫איבּערגעלעבּט א קאטאסטראפע וואס מע |‪ |2‬קען זי אנרופן דעם חו̊ר̊בּן בּית שלישי‪ .‬מיר‬ ‫לעבּן אין אזא ̊היסטארי‪{#‬שן} ן¦מ¦אמענט‪ ,‬וואו ס׳דעצידירט זיך דער גורל פון אונדזער פאלק‪.‬‬ ‫אונדזער דור איז אפשר דער דור ההפלגה‪ .‬דאס וואס מיר וועלן טון און‪ #‬שאפן הײנט‪ ,‬וועט‬ ‫האבּן א אנשיידענדע השפּעה אויפן גורל פון אונדזער פאלק אויף לאנגע דורות‪.‬‬ ‫מיר שטייען אויף פרשת דרכים‪.‬‬ ‫ס׳איז א גרויסער היסטארישער מאמענט אי{ו}ן {ער} ווארפט אונדז אויף גרויסע היסטא­­‬ ‫רי­שע אויפגאבּע{ס‪}.‬‬ ‫איינע פון די דאזיקע אויפגאבּעס איז צו שפּינען ווײטער די גאלדענע קייט‪ ,‬צו שפּינען די‬ ‫קייט צווישן דעם עבר און דער נײער צוקונפט‪ ,‬דהײנו׃ מקיים צו זײן די מצווה "והגדת לבּנך"‪.‬‬ ‫יעדער ייד איז מחויב מקיים צו זײן די דאזיקע מצווה‪ .‬דאס האבּן פון אונדז פארלאנגט‬ ‫אונדזערע טײערסטע און אונדזערע נאענסטע בּשעת די חיהשע תלינים האבּן זיי געשלעפּט‬ ‫צו דער בּלוטיקער הריגה‪ .‬דאס שרײט צו אונדז נאך הײנט זייער בּלוט פון אונטער דער ערד׃‬ ‫"שווײגט נישט! נעמט נקמה!"‬ ‫ס׳איז א גרויסער היסטארישער מאמענט און {ער} ווארפט אונדז אויף גרויסע היסטארישע‬ ‫אויפגאבּע{ס‪}.‬‬ ‫‪.‬עבר ‪82‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪111‬‬

‫‪Document 4‬‬

‫איינע פון די דאזיקע אויפגאבּעס איז צו שפּינען ווײטער די גאלדענע קייט‪ ,‬צו שפּינען די‬ ‫קייט צווישן דעם עבר און דער נײער צוקונפט‪ ,‬ד̊הײנו׃ מקיים צו זײן די מצווה "והגדת לבּנך"‪.‬‬ ‫יעדער ייד איז מחויב מקיים צו זײן די דאזיקע מצווה‪ .‬דאס הא̊בּן פון אונדז פארלאנגט‬ ‫אונדזערע טײערסטע און אונדזערע נאענסטע בּשעת די חיהשע תלינים האבּן זיי געשלעפּט‬ ‫צו דער בּלוטיקער הריגה‪ .‬דאס שרײט צו אונדז נאך הײנט זייער בּלוט פון אונטער דער ערד׃‬ ‫"שווײגט נישט! נעמט נקמה!"‬ ‫און וויאזוי נעמט מע נקמה?‬ ‫נקמה נעמען הייסט פאדערן צום גערעכטן און שטרענגן משפּט די די‪ ]![ ‬מערדער און‬ ‫מחבלים‪ ,‬פארלאנגען פון זיי דעם חשבּון־צדק‪ ,‬זארגן דערפאר‪ ,‬אז די מערדער בּאנדעס און דאס‬ ‫דײטשע פאלק וואס האט געשטיצט די דאזיקע בּאנדעס און געצויגן רווח פון אירע אכזריותן‪,‬‬ ‫זאל ארײנגיין לעולם ועד אין דער מענטשלעכער געשיכטע ווי א פארבּרעכער־בּאנדע מיטן‬ ‫קין־צייכן אויף דעם שטערן! אײנגעקריצט זאלן בּלײבּן אין זכרון פון דער מענטשהייט אויף‬ ‫אייבּיק די שרעקלעכע מעשים תעתועים‪ ,‬מיט עקעל און מיאוס זאל די מענטשהייט דערמאנען‬ ‫זייערע פארשאלטענע נעמען‪ ,‬צום שאנדסלופּ זאלן זיי געשטעלט ווערן לדורי דורות‪ .‬פיזיש‬ ‫פארניכטן קאן מע נאר איינמאל‪ ,‬דער גײסטיקער און מאראלישער טויט־אורטייל איז שריר‬ ‫וקיים איבּער דורות און תקופות!‬ ‫כדי צו דערגרייכן די אויבּן דערמאנטע צילן האבּן מיר געשאפן אין פּוילן די צענטראלע‬ ‫יידישע היסטארישע קאמיסיע (צ‪ .‬י‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .).‬די צ‪ .‬י‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .‬זאמלט מאטעריאלן‪ ,‬דאקומענטן‪,‬‬ ‫פאטאגראפיעס‪ ,‬עדות פארהערן און כלערליי אנדערע בּאווײזן כדי דאס אויף צו בּרענגען פאר‬ ‫דער וועלטעפענטלעכקייט‪ .‬זאלן זיך איבּערצײגן אויך די וואס גלויבּן נישט אדער ווילן נישט‬ ‫גלויבּן‪ ,‬זאלן זיי ווילנדיק אדער ניט־ווילנדיק אי{ו}נטער דעם צוואנג פון אונדזערע בּאווײזן מוזן‬ ‫מיטארבּעטן מיט אונדז‪ ,‬כדי צוצוגרייטן דעם גרויסן יום הדין‪ ## ,‬וואס דערווארט בּקרוב די‬ ‫רוצחים־בּאנדע!‬ ‫כדי ארומצונעמען אלצדינק און פארשאפן זיך א פולקאמען מאטעריאל האבּן מיר אחוץ‬ ‫דער צ‪ .‬י‪ .‬ה ‪.‬ק‪ .‬געשאפן א ריי וואיעוואדישע און לאקאלע היסטארישע קאמיסיעס‪ ,‬וואס זאמלען‬ ‫אומעטום דעם היסטארישן באווײז מאטעריאל‪.‬‬ ‫מיר גרייטן איצט צום דרוק א בּאנד שריפטן‪ ,‬וואס וועט אנטהאלטן א ריי דאקומענטן‪,‬‬ ‫פאטאגראפיעס‪ ,‬זיכרונות‪ ,‬געטא שאפונגען און פאלקסלידער (געטא־לידער‪ ,‬לידער פון די‬ ‫קאנצ‪ 83.‬לאגערן‪ ,‬פּארטיזאנער־לידער)‪ ,‬אין דער צײט פונעם דײטש־היטלעריסטישן גיהנום‪.‬‬ ‫מיר וועלן דארט אויך בּרענגען א ריי מאנאגראפיעס פון פארשידענע שטעט‪ ,‬שילדערונגען‬ ‫פון דער יידישער ווידערשטאנדס בּאוועגונג‪ ,‬פונעם יידישן פּארטיזאנער־קאמף‪.‬‬ ‫אחוץ דעם גרייטן מיר צו א גרויסן בּאשולדיקונגס אקט פאר דער וועלטעפענטלעכקייט‪,‬‬ ‫וואס זאל אין א יורידיש און היסטאריש אויסגעהאלטענער פארם איבּערגעבּן א סך־הכל פון‬ ‫דער שענדלעכער און בּארבּארישער היטלעריסטישער עקסטערמינאציע־אקציע און פארלאנגען‬ ‫דעם גערעכטן פּסק־דין פאר די פארבּרעכער‪.‬‬ ‫|‪ |3‬מיר האבּן געשאפן א צענט̊ר̊אלן יידישן ארכייו און א יידישן הי̊סטארשן‪ ]![ ‬מוזיי‪ ,‬וואס‬ ‫זאלן זײן {אן} אייבּיקער אנדענק פאר אונדזערע קדושים‪ ,‬וועלן זײן כבּיכול אונדזער מאסן‪-‬יזכור‬ ‫בּוך און דער "בּית־החיים" פאר אונדזערע ניט צו קבורה געבּראכטע טויטע‪ ,‬וועלן זײן אונדזער‬ ‫נאציאנאלער הייליקטום‪.‬‬ ‫‪.‬קאנצענטראציע ‪83‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪112‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫יא דאס לעבּן גייט וויטער‪]![ ‬׃ ניט איין ייד וואס האט אין יענע ש‪ #‬שווערע טעג מנדר‬ ‫געווען זײן גאנץ לעבּן צו ווידמען דער אויפדעקונג פון די היטלעריסטישע רציחות‪ – ‬האט שוין‬ ‫הײנט אינגאנצן ניט אין זינען זײן נדר‪ .‬וואס שייך‪ – ‬טענהט ער‪ – ‬פאראן דאגות פּרנסה‪ ,‬און‬ ‫בּכלל׃ וואס זאלן מיר זיך דערמאנען אן אומעטיקע און פינצטערע צײטן‪ ,‬בּעסער פארגעסן און‬ ‫לעבּן א גוטן טאג …‬ ‫ניין! לא זה הדרך! די שאטנס פון אונדזערע דערהארגעטע ברידער‪ ,‬די חורבות פון אונדזערע‬ ‫צעשטערטע‪ ,‬אויסגעבּרענטע הײזער און געטאס‪ ,‬מאנען און רופן׃ נעם נקמה! והגדת לבּנך!‬ ‫יעדער ייד איז מחויב צו דערפילן זײן היסטארישע פליכט׃ ווער דורך עדות־זאגן‪ ,‬און ווער‬ ‫דורך בּרענגען היסטארישע דאקומענטן און פאטאגראפיעס‪ ,‬ווער דורך אנווײזן וואו עס געפינען‬ ‫זיך היסטארישע מאטעריאלן א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫כמעט אין יעדן גרעסערן יידישן ישוב אין פּוילן געפונען זיך הײנט די לאקאלע יידישע‬ ‫היס̊טארישע קאמיסיעס אדער קארעספּאנדענטן פון דער צ‪ .‬י‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .‬צו וועלכע מען קע{ן} זיך‬ ‫ווענדן אין דעם ענין‪ .‬דארט ווו זיי זײנען ניט̊א פאראן‪ ,‬דארף מע זיי שאפן‪ ,‬פארבּינדן זיך צו דעם‬ ‫צוועק מיט דער צ‪ .‬י‪ .‬ה‪ .‬ק‪( .‬לאדזש‪ ,‬נארותאוויטשא ‪ ,)25‬קריגן פון אונדז די נויטיגע אנווײזונגען‬ ‫און אינפארמאצעס‪ ,‬צו {ווי אויך}‪ 84‬מאראלישע און מאטעריעלע הילף‪.‬‬ ‫קיין צײט צו ווארטן איז נישטא‪ .‬די בּאווײזען פאר דער וועלטעפענטלעכקייט דארפן וואס‬ ‫גיכער בּאשאפן ווערן‪.‬‬ ‫יעדן טאג גיין לאיבּוד וויכטיגע מאטעריאלן‪ .‬זיי ווערן פארבּרענט‪ ,‬פארשלעפּט‪ ,‬פאר­‬ ‫וואלגערט‪ .‬יעדער פארגאנגענער טאג שוואכט אפּ בּײ די עדות דעם זכרון וועגן זייערע שרעק­‬ ‫לעכע איבּערלעבּענישן‪.‬‬ ‫דעריבּער ניט אפּלייגן אויף שפּעטער "כשור חוק" {"כשירחיב"}‪ 85,‬נאר בּאלד תיכף ומיד‪,‬‬ ‫נאן{כן} איבּערליינען דעם ארטיקל דארפט איר‪ ,‬מײנע יידישע ליינער‪ ,‬פארבּינדן זיך מיט אונדז‪– .‬‬ ‫העלפן אונדז בּײ אונדזער גרויסער‪ ,‬פאראנטווארטלעכער ארבּעט!‬ ‫מיר ווארטן!‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪Dr. Philip Friedman‬‬ ‫‪Director of the Central Historical Commission in Poland‬‬ ‫‪Our Historic Task‬‬ ‫‪We remain alive, a small handful of 25,000 {to 30,000} Jews, out of a great‬‬ ‫‪community, which numbered over 3,500,000 souls, a community from which‬‬ ‫‪Jewish spirituality, national creation, and energy radiated over the entire‬‬ ‫‪Jewish world.‬‬ ‫‪84 Added in the margins.‬‬ ‫‪85 Added in the margins.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

113

Document 4

Now is not the time to shed tears, to rip our clothes or to pour ashes over our orphaned heads. Now is the time to act!86 We, the survivors, bear upon our shoulders the responsibility and the great duty toward our martyrs who were worked to death and, on the other side toward our future, toward the coming generations. Those future generations will at some point ask: What did they do, the Surviving Remnant, so as to renew the life of our Jewish people, to exact revenge for the suffering of their millions murdered? We have experienced a terrible catastrophe, when the golden chain, which links our past with our future, was nearly broken.87 This chain has become thin, very thin, and weak, but it must not be broken! There already were, in our anguish-laden past, such periods of doom and annihilation. We survived an Exodus from Egypt.88 We underwent a catastrophe during which the Ten Tribes were completely destroyed at the hand of the Assyrians.89 We came through the destruction of the First Temple90 during which most of our people were annihilated and the remainder was left homeless “by the rivers of Babylon.”91 Then millions of Jews lost their lives at the time of the destruction of the Second Temple, when for the second time our

86 Friedman is alluding to Ecclesiastes 3 to reiterate that there is a time for everything. 87 The metaphor refers to the traditional idea cherished by Jewish thinkers and writers through the centuries that a millennial Jewish tradition is passed on uninterruptedly from one generation to the next, in a symbolic “golden chain.” In the 20th century, Jewish writers also used the concept to refer to a secular national culture based in the Yiddish language, as for example Isaac Leib Peretz (1852–1915) in his 1909 play Di goldene keyt. After the Second World War, Abraham Sutzkever (1913–2010) founded an important Yiddish literary quarterly, entitled Di goldene keyt, which appeared in Tel Aviv from 1947 until 1995. 88 This founding myth of the Israelites is told in four books of the Torah: Exodus, Leviticus, Numbers, and Deuteronomy. 89 In 720/721 BCE, the Northern Kingdom (Kingdom of Samaria) was conquered by the Assyrian Empire. According to the biblical account, the kingdom had comprised the territories of the ten tribes of Asher, Dan, Ephraim, Gad, Issachar, Menasse, Naphtali, Reuben, Simeon, and Zebulon, who were partly deported by the Assyrians, however, the Bible does not mention their further fate. Jewish thinking is rich in mythologies about the fate of the “Ten Lost Tribes” and their possible return from beyond the Sambation River, where they had been expelled by King Shalmaneser V, and various peoples have hence claimed to be descendants of the “Ten Lost Tribes.” 90 586 BCE. 91 Psalm 137:1.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

114

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

sovereignty was destroyed.92 Afterwards there was the Spanish expulsion,93 and more and more. But regardless of all the frightful troubles and blows, the golden chain was not broken. From each of these persecutions the Jewish people emerged resurrected and continued to weave its web of life. Right after the first national catastrophe, the catastrophe of the Exodus from Egypt, our Torah established the precept: “And you shall tell your son.”94 The great prophets and the other holy texts have left us much information regarding the catastrophic destruction of the First Temple.95 The destruction of the Second Temple was immortalized by Joseph Flavius.96 The expulsion from Spain and the Khmelnytsky pogroms97 were retold in such books as “Emek ha-Bakha,”98 “Shevet Yehudah,”99 “Yeven Metzulah,”100 and so forth. Now is not the time to ruminate upon how it is possible for our people to continue existing after so many horrifying persecutions. Most certainly, the answer will not be found in metaphysical speculation or in religious mysticism about the “spirit of Judaism” or about the “mission of the Jewish nation.”101 We must instead search for it using the cutting-edge methodology 92 In 70 CE, at the hands of the Romans under the future emperor Titus (39–81). 93 1492. 94 Exodus 13:8. 95 The Biblical books Isaiah, Jeremiah, Ezekiel, Daniel, and Lamentations. 96 Born Yosef ben Matityahu in Jerusalem, Flavius Josephus (37–100) was an important Roman Jewish scholar and hagiographer who chronicled the Jewish uprisings against Roman rule of the years 66–74 CE as well as the destruction of the Second Temple in his Jewish War and Antiquities. 97 1648–1649. 98 Valley of Tears is a 16th-century historiographical work by physician and historian Joseph ha-Kohen (1496–1575) describing the expulsion of the Jews from Spain in 1492. Joseph ha-Kohen was born in Spain but settled in France and later in Italy after the expulsion. Emek ha-Bakha is intended to be read on the 9th of Av in commemoration of the destruction of the Temple. 99 Scepter of Judah is a 16th-century historical account of the expulsion of the Jews from Spain by Solomon ibn Verga (1460–1554). 100 Deep Mire, or Abyss of Despair, is the 17th-century account of the Khmelnytsky pogroms in the Ukrainian lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth by Nathan Hanover (1610–1663), published in Venice in 1653 after he fled the Ukraine. Hanover combined oral sources that he received from witnesses with information from other printed chronicles about the events. See Frauke von Rohden, Art. Cossack Persecutions, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 2, 120–129. 101 Friedman alludes here to the work of the German Jewish historian Heinrich Graetz (1817–1891), one of the prominent representatives of the Wissenschaft des Judentums in 19th-century Germany. Graetz studied Semitic philology and philosophy at the

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

115

Document 4

of dialectical Marxist analysis.102 We have to study the specific economic and social conditions that have shaped the fate of our people, and the spiritual-cultural factors resulting from that background. At this point we will not enter into an examination of those deeper causes that have exerted so strong an influence upon the destiny of our people. However, we will allow ourselves one observation: In all these epochs of destruction and doom, the great principle of Moses our Teacher unceasingly shone over the heads of our ancestors: “and you shall tell your son.”103 It helped link the past with the future, pumping fresh life-breath into the dry bones104 of our tortured people. In the dark years of 1939–1945, we experienced a catastrophe which we |2| can call the Destruction of the Third Temple. We are living in a historic moment during which the destiny of our people is at stake. Our generation is perhaps the generation of being split into small pieces.105 That which we will do and create today will have a singular influence upon the destiny of our people for many generations. We are standing at a crossroads. This is a great historic moment and it hurls upon us great historic tasks. One of these tasks is to continue spinning the golden chain, to spin it between the past and the new future, that is to fulfill the commandment of you shall tell your son. Every Jew is obligated to fulfill this particular commandment. This was the demand of our dearest and closest when the bestial hangmen delivered them to bloody murder. Until today, their blood screams at us from under the earth: “Do not remain silent! Take revenge!” And how do we take revenge? Taking revenge demands bringing to a just and strict judgment the murderers and destroyers, demanding from them a true account, ensuring universities of Breslau and Jena and taught at the Jewish Theological Seminary in Breslau. Influenced by German idealist thinking, Graetz ascribed to Judaism an ethical mission in world history. He wrote a multi-volume general history of the Jewish people; his Geschichte der Juden von den aeltesten Zeiten bis auf die Gegenwart appeared in eleven volumes between 1853 and 1875, focusing mainly on the intellectual history of the Jews, their institutions, philosophical teachings, and suffering. See Michael Brenner, Art. Historiography, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 277–289. 102 According to Karl Marx’s (1818–1883) historical / dialectical materialism, human history needed to be understood not in terms of the ideas but in terms of the material reality, modes of production, and economic activity that shaped social relations. 103 Exodus 13:8. 104 Ezekiel 37:1–14. 105 The generation that built the Tower of Babel and was scattered over the earth, see Genesis 11.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

116

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

therefore that the murderous gangs and the German nation that supported them and profited from their atrocities should eternally enter human history as a criminal gang with the mark of Cain etched on their foreheads.106 Their horrific, scandalous deeds should forever remain in the memory of humanity, which should in turn speak their cursed names with disgust and loathing. They should be made a symbol of shame for many generations. Physical annihilation can be achieved but once; as for spiritual and moral death, the sentencing is firm and established for all generations and ages! In order to achieve the above mentioned goals, we created in Poland the Central Jewish Historical Commission (CJHC). CJHC collects materials, documents, photographs, witness testimony and all kinds of other evidence so as to bring them before the world public. They shall also convince those who do not believe or who do not want to believe. Willingly or unwillingly, the force of our evidence will obligate them to cooperate with us in preparing the great Day of Judgment ### that soon awaits the gang of murderers! In order to include everything and to bring together a complete set of materials, in addition to CJHC we set up a network of provincial and local historical commissions, to collect historical evidence material everywhere. We are currently preparing an anthology, which will contain a series of documents, photographs, memoirs, ghetto creations, folksongs (ghetto songs, songs from the concentration camps, songs of the partisans) from the time of the German-Hitlerian hell. We will also publish a series of monographs concerning different cities, depicting the Jewish resistance movement, the Jewish partisan struggle.107 Moreover, we are preparing a large accusation file108 for worldwide dissemination. This shall, in a juridical and historically consistent form, present the sum of the ignominious and barbaric Hitlerian extermination operations and demand a just verdict for the criminals.

106 Genesis 4:15. 107 It is not clear what specific works Friedman was referring to here, as several publications seem to have been in preparation at the time of this essay. For the publications of CJHC, see the bibliography of this volume, and Jockusch, Collect and Record!, 284 f. 108 Friedman probably meant this figuratively, understanding all the historical documentation that the Commission worked on as representing an indictment of Nazism. It is possible that Friedman already intended to prepare materials that could be used in war crime trials. In 1945, he established ties to the newly founded High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland and, in the following year, he prepared a report on the Holocaust for the Polish Delegation at the International Military Tribunal at Nuremberg. See Document 50.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

117

Document 4

|3|  We have established a central Jewish archive and Jewish historical museum, which will serve as an eternal memorial to our martyrs. These will constitute – so to speak – our mass-Yizkor book,109 a “House of the Living”110 for our unburied dead. They will be our national shrine. Yes, life goes on. Many a Jew who, during those difficult days vowed to dedicate his whole life to exposing the Hitlerian murders has now completely forgotten his oath. “What are you talking about?” he complains. “I’m worried about making a living and getting by, and more generally: Why should we remind ourselves of those sad and dark times? It’s better to forget and enjoy life …” No! This is not the way!111 The shadows of our murdered brothers, the ruins of our destroyed, burned down houses and ghettos demand and cry out: Take revenge! And you shall tell your son! Every Jew is obliged to fulfill his historic duty: one, by testifying; another, by bringing documents and photographs; a third, by showing where historical materials can be found, and on and on. Today in almost every larger Jewish community in Poland there are historical commissions or correspondents of CJHC whom one can approach in this regard. Where there are none, they must be established; for this purpose, make contact with CJHC (25 Narutowicza Street, Łódź), receive from us the necessary instructions and information, as well as moral and material assistance. There is no time to wait. The evidence for worldwide publication must be produced as quickly as possible. Every day important materials are lost. They are burned, dragged off, become waste. With every passing day the witnesses’ memory of their horrifying experiences becomes weaker. Therefore, there can be no procrastination, until the conditions will be better. Rather, now, immediately after reading this article, you must, my 109 A memorial book commemorating Jewish communities destroyed during the Holocaust. 110 Euphemism for cemetery. 111 He alludes here to the title of a famous article by the Russian Jewish Zionist thinker Ahad Ha-Am (also known as Asher Ginzberg; 1856–1927). Written in 1889, the article, entitled Lo zeh ha-derekh (This Is Not the Way), promoted the ideas of Jewish nationalism among Jews in the Russian Empire. He specifically advocated the spiritual and intellectual national revival among his coreligionists (later known as “cultural Zionism”) and was critical of ideas promoting mass settlement of Jews in Palestine. See Paul Mendes-Flohr, Art. Cultural Zionism, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 2, 185–191.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪118‬‬

‫‪Jewish readers, connect with us. Help us fulfill our great mission of such‬‬ ‫‪responsibility.‬‬ ‫!‪We’re waiting‬‬

‫‪Document 5‬‬ ‫”!‪Israel Kaplan, “Collect and Record‬‬ ‫‪Munich, November / December 1945‬‬ ‫‪Published newspaper article (in 3 parts); parts 1 and 2 with the signature‬‬ ‫‪ (I. Kaplan) at the end of the text‬י‪ .‬קאפלאן‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Rebecca Wolpe‬‬ ‫‪Undzer veg, no. 5 (November 9, 1945), 3; no. 9 (November 30, 1945), 3; no. 12‬‬ ‫‪(December 21, 1945), 3112‬‬

‫זאמלען און פארצייכענען!‬ ‫א‪.‬‬ ‫א גרויסע צײט האָבן מיר אדוּרכגעמאכט אוּן איבערלעבט‪ .‬די נאָענטסטע‪ ,‬טײערסטע פוּן אוּנדז‬ ‫זײנען אוּמברחמנותדיק פארשֺניטן‪ ]![ ‬געוואָרן‪ .‬קהילות אין די טויזנטער זײנען אָפגעמעקט‬ ‫געוואָרן‪ .‬צוּזאמען מיט זיי אויך אוצרות ספרים‪ ,‬זעלטענע ארכיוון‪ ,‬מוּזעאוּמס און אנדערע‬ ‫וויכטיקע דאָקוּמענטן פוּן אוּנדזער גרויסן עבר‪ .‬אלץ אן אבדה שאינה חוזרת‪.‬‬ ‫ניט ווייניקער איז אוּנדזער צער איבער דעם גורל פוּן די פארלוירענע אָדעֵ ר אוּנטערגעגאנגענע‬ ‫דאָקוּמענטן‪ ,‬וואָס זײנען אוופגעקוּמען‪ ]![ ‬אין די לעצטע יאָרן‪ ,‬אָט דאָס אויסעֶ רגעֵ וויינלעך‬ ‫היסטאָרישע מאטעריאל פוּן דער איצט־פארלאָפענער מאומדיקער תקוּפה גוּפא‪.‬‬ ‫קאפיטלען די מעֶ רקווירדיקסטע האָבן זיך אָפגעשפילט‪ ,‬פוּן וועלכעֵ עס איז שוין ניטאָ‬ ‫קיין לעבעדיקער שריד ופליט‪ ,‬וואָס זאָל עס איבערדעֵ רציילן פאר דער וועלט אוּן פאר דורות‪,‬‬ ‫פארפאלן געוואָרן זײנען און פארלוירן אויף אייביק די כראָניק־מאטעריאל‪ ,‬זיכרונות אוּן פינקסים‪,‬‬ ‫וואָס פיל מענטשן מיט נאָך־ליכטיקע מוחות האָבן אין די פינצטערסטע טעג אוּנטער דער דרויוּנג‬ ‫פוּן טויט געקליבן פאקט פאר פאקט אוּן אלץ פוּן דעם איבעֵ רגעלעבטעס‪ ‬פארצייכנט אוּן‬ ‫פארשריבן‪ .‬זיי האָבן עס זאָרגעֵ וודיק פארשטעקט וווּ‪ ,‬באגראָבן אָדעֶ ר אָנגעטרויט עֵ ס אינגעהיים‬ ‫צוּ פרײנדלעכע ניִט־יידן‪ .‬ניטאָ שוין אָבער הײנט אָט די כראָנקער‪ ]![ ‬און שרײבער‪ ,‬ניטאָ אויך‬ ‫קיינער פוּן זיִיעֵ רע נאָנעטע‪ – ]![ ‬אוּן ניט צוּ וויסן אוּן דערגיין‪ ,‬וווּ דאָט‪ ]![ ‬העכסט־היסטאָרישעֵ‬ ‫אוּן אוּמגעֵ הויער־ווערטפוּלע מאטעֵ ריאל איז מגולגל געוואָרן!‬ ‫‪112 Undzer veg (Our Way) was a biweekly, later daily, newspaper published in Munich by‬‬ ‫‪the Central Committee of Liberated Jews in the U.S. Zone between 1945 and 1950. It‬‬ ‫‪had a circulation of up to 20,000 copies per issue.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪119‬‬

‫‪Document 5‬‬

‫עס זײנעֵ ן נאָך אָבער דאָ פאלן‪ ,‬אז כאָטש ווען די מענטשן אליין‪ ,‬די געשיכטע־שרײבער‬ ‫זײנען שוין לײדעֵ ר הײנט ניטאָ‪ ,‬אָבער יחידים‪ ,‬נאָעֵ נטע זייערע‪ ,‬קענעֵ ן נאָך יאָ וויסן אוּן דערגיין‪ ,‬וווּ‬ ‫דאָס מאטעריאל געפינט זיך‪ ,‬איז אויסבאהאלטן איצט‪ .‬אויף אזוינע מעֶ נטשן ליגט א חוב־קדוש‬ ‫ווי שנעלער צוּ אָרדנען מיט דעם‪ ,‬זיך שֺטעֵ לן‪ ]![ ‬אין פארבינדוּנג מיט די געהעריקע יידישעֵ‬ ‫קעֶ רפּערשאפטן אוּן ראטעֵ וועֵ ן נאציאָנאל־היסטאָרישעֶ אוצרות!‬ ‫פוּנקט אָבער ווי יעֶ דער לעֶ בנגעבליבענער ייד איז איצט א גרויסער געוויִנס פארן גאנצן פאָלק‪,‬‬ ‫איז אויך יעדער יחיד פאר זיך בא הײנטיקן טאָג א לעבעדיקער אוצר פין‪ ]![ ‬העֵ כסט־היסטאָרישע‬ ‫ידיעות‪ ,‬אן עדות אוּן א קוואל‪ ,‬וואָס קאָן ליפעֶ רן אינטעֵ רעסאנטע אוּן דורכאויס־וויכטיקעס‬ ‫מאטעֵ ריאל פאר דעם גרויסן געשיכטע־בנין פוּן דער אָט־אָקאָרשט פארלאָפעֶ נע‪ ]![ ‬תקוּפה‪ .‬נאָך‬ ‫די אלעֶ מוראדיקעֵ אויפטרייסלוּנגען אוּן דערשיטערונגען‪ ,‬וואָס מיר מיר‪ ]![ ‬האָבן איבערגעלעֵ בט‪,‬‬ ‫געֵ פינעֶ ן זיך דאָך צווישן אוּנדז נאָך מענטשן‪ ,‬וועלכע קענעֶ ן נעֶ מען א פעדער אין האנט‪,‬‬ ‫פארצייכענען אָדעֶ ר באשרײבן דאָס פארלאָפענע אוּן איבערלעבטע‪ .‬דאָ איז ניט באזוּנדערש‬ ‫וויכטיק די ליטעֵ רארישעֶ פאָרם‪ .‬דאָס גאנצע געֶ וויכט מוּז אָבער געלייגט ווערן אף די ריכטיקייט‬ ‫פון די אָנגעֶ געבענעֶ פאקטן; אָביעקטיוו אוּן ווי ווײט מעגלעֵ ך קאלט זײן דערבײ אוּן בשום אופן‬ ‫ניט לאָזן פרײ די פאנטאזיע‪ .‬אלץ דארף זײן פעסט באגרינדעט‪ ,‬עס זאָל דורכאויס שטימען מיט‬ ‫דעֵ ר אמתעֶ ר ווירקלעכקייט‪ ,‬ווי טרויעריק אוּן אוּמאנגענעֶ ם אוּן דעֵ רשיטעֶ רנדיק דאָס זאָל ניט‬ ‫זײן!‬ ‫בככל מיט אָנווײזוּנגעֵ ן‪ ,‬ווי אזוי צוּ שרײבן אוּן אויף וואָס זיך מער אָפצוּשטעלן‪ ,‬וועלן מיר‬ ‫זיך געֵ נויער אָפגעבן אין די ווײטערדיקעֶ ארטיקלען‪113.‬‬ ‫ב‪.‬‬ ‫די ארבעט פון זאמלען און פארצייכעֵ נעֶ ן די פאסירונגען פון די לעצטעֵ יאָרן מוּז געטוּן ווערן פון‬ ‫אונדז ווי פריער‪ .‬הײנט איז נאָך פריש אין זכרון דאָס אלץ‪ ,‬וואָס מיר האָבן אליין איבערגעלעבט‪.‬‬ ‫מיר‪ ,‬דאָס רעֶ שטל לעבנגעֶ בליבענע פון די געֵ טאָס און קאצעטן‪ ,‬זײנען איצט נאָך אלע כמעֶ ט‬ ‫רגעפלויגן איבער דער וועלט‪,‬‬ ‫צוּזאמעֶ ן‪ .‬כל זמן מיר זײנעֶ ן נאָך נישט צעשפרייט און פאנאנדעֶ ֶ‬ ‫קעֶ נען מיר איינער דעם צווייטן באם אויפשטעלן די זכרונות זיך ארויסהעלפן מיט א דאטוּם‪,‬‬ ‫דערמאָנען א וויכטיקן פרט‪ ,‬אויפמערקזאם מאכן דעם חבר אויף אן אָנגעגעבענעם טעוּת‪.‬‬ ‫דערצוּ זײנען די יידן פאָרלויפיק דאָ נאָך נישט ארבעטס־פליכטיק‪ .‬האָבן מיר אלזאָ צײט צום‬ ‫שרײבן און זיך פארנעֶ מען מיט זאמלען די נויטיקעֶ היסטאָרישעֶ מאטעריאלן‪ .‬לאָמיר דערפאר‬ ‫אזא געלעגנהייט ווי בעֶ סער און ראציאָנעלער אויסנוצן‪ .‬יעדע אָפלייגוּנג פון אזא אַרבעֵ ט איז‬ ‫ממש א חטא לא יכופר!‬ ‫מיר וועֶ לן אָנהויבן פון זאמלען‪.‬‬ ‫נישטאָ כמעט קיין אָרט אין דײטשלאנד‪ ,‬וווּ עס זאָלן זיך נישט געפינען קיין דרוּק מאטעריאלן‪,‬‬ ‫וועלכע האָבן א דירעקטע שײכוּת מיט אוּנדזער לעֵ צטער געשיכטעֵ ‪ ,‬ווי אנטיסעמיטישע‬ ‫אויפרופן‪ ,‬פלאקאטן‪ ,‬זשוּרנאלן‪ ,‬ביכער‪ ,‬פאראָרדנונגען‪ ,‬בילדעֵ ר א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬דאָס לאָזט זיך לײכט‬ ‫זאמלען‪ ,‬אזוינע זאכן דארפן ווערן געזאמלט‪ ,‬זאָרגפעלטיק אויפגעהיט און איבערגעגעבן צו א‬ ‫צענטראלער יִידישער היסטאָרישעֵ ר אינסטיטוּציע‪ .‬אין פיל דערפער און שטעט געפינען זיך נאָך‬ ‫די שווארצע טאָוולען‪ ,‬וואָס פלעֶ גן וואָרענעֵ ן די אריעֶ ר נישט צו האנדלען מיט יידן‪ .‬מען קען‬ ‫נאָך טרעפן פארשידענעֵ שילדלעך און מודעות פון דעם מין‪ .‬לאָזט זיך עס‪ ,‬דארף מעֵ ן עס אין‬ ‫‪113 End of part one.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪120‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫אָריגינאל צוּשטעֶ לן אין היסטאָרישן אנשטאלט‪ .‬ווען נישט‪ ,‬איז אָפפאָטאָגראפירן אָדעֶ ר לכל‬ ‫הפחות עס ארוּמשרײבן און איבעֵ רגעבן די טעקסטן‪.‬‬ ‫און דאָ בעֵ ט זיך מאכן אויפמערקזאם‪ ,‬אז אויף א דאָקוּמענט גוּפא דארף מעֶ ן נישט‬ ‫צוּשרײבן קיינע פרוּשים אָדער וועלכע באמערקונגען‪ .‬ריכטיקער און צוועקמעסיקער איז עס צו‬ ‫מאכן אויף א צוגעלייגטן פאפיר‪.‬‬ ‫נאָכדעם קומט דאָס זאמלען און אויפהיטן פון זאכן‪ ,‬וואָס געפינען זיך שוין אין יידישן‬ ‫רשות‪ .‬דאָס זײנען די קאצעט־בגדים‪ ,‬היטלעֵ ן‪ ,‬שיך‪ ,‬קאָמבינירטע רוּקזעק און טאָרבעס‪ ,‬די‬ ‫פרימיטיוו־אויסגעשמידטע מעסערס‪ ,‬לעפל און "עס־געשיר"‪ .‬בא פיל פון אונדז זײנען נאָך זיכער‬ ‫פאראן פון די אויסגעפונענעֶ שוּסטערישֺע "געצײג" אין די קאצעטן‪ ,‬די מיט דער האנט געשניצטעֶ‬ ‫שוּך־זוילן פון האָלץ‪ ,‬די אוּיסגעמײסטרעוועטע שאכטלעֵ ן אויף צו האלטן די "צולאגעס" א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫אויך אזוינע זאכן דארפן בלײבן בא אוּנדז לזכרון און איבערגעֶ געבן ווערן אין די געהעריקעֵ‬ ‫אינסטיטוציעֵ ס‪.‬‬ ‫אוּן פוּן האנט־ארבעט‪ – ‬צוּ גײסטיקעֶ שאפוּנגען‪.‬‬ ‫אין געטא אוּן קאצעט זײנעֵ ן בא אוּנדז געֵ שאפן געוואָרן פיל לידער‪ ,‬אנעקדאָטן‪ ,‬וויצן‪,‬‬ ‫משלים‪ ,‬ווערטלעֵ ך‪ ,‬אָנרופענישן‪ ,‬צונעמענישן‪ ,‬פאראָלן‪ ,‬קללות‪ ,‬ווינטשענישן א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ,.‬שוין ניט‬ ‫ריידנדיק וועגן די לידער‪ ,‬אוּן ניט ווייניק גאָר הויך־קינסטלערישעֵ ‪ ,‬האָט אויך יעדעס קלענסטע‬ ‫ווערטל זײן טיפן באדײט‪ ,‬דערמאָנט אוּנדז אוּן דערציילט פיל‪ .‬נעמען מיר צבש‪ .‬אָט דעם נאָמען‬ ‫היטלעֶ ר‪ .‬פון מורא פלעֵ גט ער צווישן די יידן געֵ רוּפן וועֵ רן׃ דער היי(ה)‪ ,‬אלטער בחור‪ ,‬דער‬ ‫קירזשנער‪ ,‬קאפעלוש־מאכעֶ ר‪ ,‬דער צורר הגדול‪ ,‬דער ימח שמו‪ ,‬דעֵ ר האָן‪ ,‬אשמדי‪ ,‬דער סוּס‬ ‫(פירער)‪ ,‬דער ארבעה (‪ )4‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬א ברויט למשֺל פלעגט הייסן׃ א לחם‪ ,‬א לחמא‪ ,‬פאפינקע‪,‬‬ ‫מאמעטשקע‪ ,‬קײעווּדיקע‪ ,‬א לאָרע א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫דאָס אלץ‪ ,‬אָנהויבנדיק פון לידער ביז יעדן ווערטל‪ ,‬מוּז ווערן פארצייכנט‪ ,‬געזאמלט ווערן‬ ‫אויך פוּן אַנדערעֵ אוּן עס פארצייכעֵ נען‪ .‬וויכטיק איז בא יעדן ווערטל‪ ,‬ליד אָדער אנדערע שאפוּנג‬ ‫צוּגעֶ בן‪ ,‬פוּן וועלכע יידן דאָס שטאמט‪" .‬דער היי" צבש‪ .‬פלעגט ווערן באנוּצט פאר היטלערס‬ ‫נאָמען צווישן ליטוואקעס; "דער אלטעֶ ר בחור"‪ – ‬פון פוילישע יידן‪.‬‬ ‫בא הײנטיקן טאָג אין די איצטיקע באדינגונגען אוּנדזערעֵ דארף די אָנגעוויזענע ארבעֵ ט‬ ‫קיין איין יידן ניט פאלן שוועֵ ר‪ .‬דאָס וועט אָבער זײן פון יעדן איינעם א וויכטיקער אויפטוּ פאר‬ ‫דעם גרויסן היסטאָרישן בנין פון דעֵ ם נאָעֶ נטסטן עבר אוּן א וואגיקעֵ ר צושטײער צו אוּנדזער‬ ‫דורותדיקעֵ ר קולטור אוּן פרעכטיקן יידישן פאָלקלאָר!‪114‬‬ ‫ג‪.‬‬ ‫רעֶ דן מיִר וועֵ גן שרײבן‪ ,‬פארצייכענעֵ ן דאָס געשעעֶ נע‪– .‬‬ ‫יעדעֶ ר דעֶ רוואקסענער ייד קען שרײבן‪ .‬איינער מער‪ ,‬איינער ווייניקער‪ .‬צײט צוּם שרײבן קען‬ ‫זיך נאָך איצט בא יעֵ דן איינעם אײנגעפינען‪ .‬וואָס צו שרײבן פון די לעצטעֵ יאָרן‪ ,‬אָדער צי פעלט‬ ‫א וועֵ לכן יידן זכרונות אויף צוּ פארפיקסירן‪ – ‬וועגן דעם דארף מען אפילוּ גאָרניט פרעֵ גן‪ .‬בערג‬ ‫מיט נאָך פריש צאפלדיקע זכרונות ווימלען אין אוּנדזערע מוחות‪ ,‬און אלץ בלוּטיקס‪ ,‬שארפס‪,‬‬ ‫ביז גאָר ערנסטס‪.‬‬

‫‪114 End of part two.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪121‬‬

‫‪Document 5‬‬

‫טאָ וואָס איז דאָ פאָרט דעֵ ר מער? אין וואָס זאָל באשטיין נאָך אלעמען דער עיכוּב‪,‬‬ ‫וואָס אוּנדזער היסטאָרישער וואָגן־באגאזש רירט זיך קוים פון אָרט? פארפלייצט וואָלטן‬ ‫דאָך געדארפט ווערן די היסטאָרישעֵ קאָמיסיעס פוּן כתב ידן מיט מעמוּארן‪ ,‬פארשידענע‬ ‫באשרײבוּנגען‪ ,‬שילדערוּנגען פון דעֵ ם אלץ‪ ,‬וואָס איז מיט אוּנדז לעֵ צטנס געשען א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬איז‬ ‫עס אָבער‪ ,‬לײדער אוּן לײדער‪ ,‬ווײט נישט אזוי‪.‬‬ ‫עֶ ס געניגט נאָר א באזוּך אין אינפאָרמאציע־אָפטייל פון יידישן צענטראל קאָמיטעט אין‬ ‫מינכען‪ .‬ווארפט מען א בליק אויף די צענדליקער אוּן הוּנדעֵ רטעֶ ר דיקעֵ אוּן געדיכט פארשריבענעֵ‬ ‫בריוו‪ ,‬וואָס יידן ברענגען דאָרט יעדן טאָג אויף צוּם ִאיבערשיקן אין מרחקים‪ .‬מענטשן קארגן‬ ‫נישט אויפן שרײבן די בריוו קיין טעג און נעֶ כט‪ .‬נישט איינמאָל טרעפט‪ ,‬אז ווער לייענט אדוּרך‬ ‫פאר א צווייטן‪ ,‬ווי ער באשרײבט פאר זײנעם א קרוב עֵ רגעצוווּ וועגן זײן לעצטן לעבנס־וועֵ ג‪– ‬‬ ‫וועֵ רסטוּ פארגאפט פון די בפרוטרותדיקע‪ ,‬אוממיטלבארע‪ ,‬צאפלדיקעֶ שילדערוּנגען און‪– ‬‬ ‫רויעֵ ר אמת אליין‪ .‬ממש דאָקוּמענטן פוּן עֵ רשטן ראנג אין ערשטער האנט!‪ – ‬גלײך לינקס פון‬ ‫דעם אינפאָרמאציע־טיׁש ארבעֵ ט פלײסיק אין א צימער די היסטאָריִשע קאָמיסיע‪ .‬עטלעכע יידן‬ ‫זײנען מיט איבערגעֵ געבקייט ארײנגעוואָרפן אין זאמלעֵ ן‪ ,‬אויסגעפינען און סאָרטירן מאטעריאלן‪,‬‬ ‫וואָס האָבן א שײכוּת מיט אוּנדזעֵ ר עבר; זיי פארטיילן אויך אנקעטעס און געֶ בן אָנווײזוּנגען‬ ‫וואָס און וויאזוי צוּ שרײבן‪ .‬נישט אָבער צוּ טרעפן אזא איינעם‪ ,‬וועלכער זאָל בײם צונויפשטעלן‬ ‫זײן גלוּת־לאנגן בריוו צו א פארוואָרפענעם קרוב און פרײנד אראָפשרײבן אויך א קאָפיע אָדער‬ ‫ארויסנעֵ מען די מעֵ ר וויכטיקע ידיעות‪ ,‬דאטוּמס א‪ .‬ד‪ .‬ג‪ .‬ל‪ .‬און צוּגלייך מיטן איבעֵ רגעבן זײן‬ ‫אויסגעֵ שטאָפטן קאָנווערט אין אינפאָרמאציע־אָפטייל‪ ,‬אויך מיט א צווייטן‪ ,‬כאָטש מאָגעֵ רן‪,‬‬ ‫פאפירל אויף א מינוּט א פארקערעווע טון זיך דערבײ אין די צווייטע טיר ארײן‪ ,‬אין היסטאָרישע‬ ‫קאָמיסיע‪ ,‬וווּ מעֶ ן איז אויך נישט ווייניקעֶ ר נײגעריק צו העֶ רן פון אים א ידיעה און מעֵ ן איז‬ ‫דוּרשטיק גאנץ אָפט נאָך א וויכטיקן פרט‪ – ‬דארף מעֶ ן וועֵ גן אזוינס נאָך דערמאָנען! …‬ ‫אוּן אָט ווידער א טיר‪ ,‬אויך א יידיש־געזעלשאפטלעכע‪ .‬די טיר פון דער רעֵ דאקציע "אוּנדזעֵ ר‬ ‫וועג"‪ .‬פארוואָרפן עֵ רגעץ אין א ווינקל צווישן געסלעֶ ך־געקנויל פון מינכען־אלטשטאָט‪ .‬אוּן גראד‬ ‫די טיר האָט שוין צוּפיל מזל צוּ פּען־ציעֶ ר‪ .‬פוילן זיך נישט יִידן צוּ ארוּמבלאָנדזשעֶ ן‪ ,‬קריִכן דוּרך‬ ‫געדריִיטע קאָרידאָרן און שלעפן זיך טרעפ־ארויף צוּם וויפלטן שטאָק מיט מאנוּסקריפטן‪ ,‬ווייס‬ ‫איך‪ ,‬פון אַ וועֵ לכן אינהאלט מען וויל‪ ,‬נישט אָבער פוּן געשיכטעֵ ‪ ,‬טאקעֶ ריכטיקס‪ ,‬ממש אליין‬ ‫איבערגעלעבטס‪ .‬דאָס יאָ‪ – ,‬נארישעֵ פילאָזאָפיע‪ ,‬סתם פילאָלאָגיע‪ ,‬גראם־שטראם‪ ,‬הײנט‬ ‫איבערגעדראָשעֵ נע פּוּבליציסטיק! נאָר אויף דער טעֵ מעֵ "על דאטפת אטפוך"‪ ,‬מכוח אָט דעם‬ ‫נירנבערגער פראָצעֶ ס‪ ,‬האָט די רעֶ דאקציע ארײנבאקוּמען די שווערע צענדליקער ארטיקלעֵ ן‪.‬‬ ‫אוּן עס שרײבן עס מעֶ נטשן נישט קיין וויסטע פראָפאנען‪ ,‬צוּ זײן דווקא מיט א "פעדעֶ ר אין‬ ‫האנט"‪ .‬געֵ פעלט אָבער די צוּ זײן גלײכער צוועלפטראנגיקע פילאָזאָפן אוּן פוּבליציסטן‪ ,‬איידעֶ ר‬ ‫ערשטראנגיקעֵ אויטאָריטעֶ טע שרײבער; טאקע פוּן זייער אייגענער געֵ שיכטע! …‬ ‫אמת‪ ,‬קעגנווארטיקעֵ טעמעס‪ ,‬זיך ווארפן מיט א "וואָגיק וואָרט" אין קאשיק פוּנם קהלשן‬ ‫וואָגשאָל‪ ,‬אין די פליגלען ארײן פוּן די געזעֵ לשאפטלעֶ כע ווינטמילן‪ – ‬איז פוּן אלעמאָל א מער‬ ‫אָנציעוודיקער אוּן לײכטערעֵ ר וועג‪ .‬פוּן אנדעֶ ר זײט אָבער‪ – ‬די זכרונות פוּן א טרויעריקן עֵ בר‪,‬‬ ‫און באַזוּנדערס אוּנדזער גאָר נאָענסטעֵ ר עֶ בר‪ ,‬זײנעֵ ן גאָרנישט אזוינע "זינגעֵ וודיקעֵ " איבעֶ ריקס‬ ‫אנגעֵ נעֵ מע אוּן לײכטער הארץ באגאזש … נישט אלץ אָבעֶ ר וואָס איז פעדער־לײכט אוּן צוּם‬ ‫הארצן איז אויך דויערהאפט‪ ,‬צוועקמעסיק און העכטס‪ ]![ ‬וויכטיק‪ .‬יידן גיט זיך אָפ א חשבון! …‬ ‫מיר רעדן אלזאָ מכוח שרײבן‪ ,‬נישט ווײל יידן קענען נישט שרײבן‪ ,‬זײנעֵ ן עס נישט גורס‪,‬‬ ‫אָדעֶ ר האָבן איבעֶ רהויפט נישט קיין חשק צוּ נעֵ מעֵ ן א פעֵ דעֵ ר אין האנט‪ .‬מיר רעדן דאָ וועגן‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

122

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

‫ טוּן דעֵ רבײ נוּצלעכעֶ פֿאָלקסארבעֶ ט אוּן נישט‬,‫נעֶ מען זיך דיִ געהעריקעֵ ריכטוּנג בײם שרײבן‬ .‫זוּכן דעם מער לײכטערן אוּן אנגעֶ נעמעֵ ן וועֵ ג‬ .‫ וואָס מיט אײך האָט די לעצטעֶ יאָרן פאסירט‬,‫ פארצייִכנט פוּן אלץ‬,‫ נאָטירט‬,‫יידן‬ ‫ זײט דערבײ וואָס מעֵ ר‬,‫ גירט זיך אָן מיט געדוּלד אוּן אויִסדויעֵ ר‬,‫זשאלעוועֵ ט נישט קיין מי‬ ‫ לאָמיר צולייגן א האנט אוּן פלייצעֵ אויף בויען אוּן שאפן וואָס‬.‫אָביעקטיוו אוּן זאכלעֶ ך‬ !‫– ייִדישע געֵ שיכטע‬ ‫וועֵ רטפוּלס פאר אוּנדזעֶ ר גרויסן ריזיקן פאָלקסמאָנוּמעֶ נט‬ Translation Collect and Record!115 1. We have endured and lived through a momentous time. Our nearest and dearest were unmercifully annihilated. Thousands of communities were wiped out. Along with them also treasures of books, rare archives, museums, and other important documents of our great past. Everything is lost, never to be recovered. No less is our sorrow over the fate of the lost or destroyed documents, those created in recent years, that extraordinary historical material from the recently ended dreadful period itself. The most significant chapters have occurred, from which there remains no living remnant or survivor to recount to the world and future generations; lost and gone forever are the chronicles, memoirs, and pinkasim116 which many people, whose minds remained alight in the darkest days of the threat of death, collected fact by fact, recording and writing down everything that they endured. They painstakingly concealed this somewhere, burying it, or entrusting it in secret to friendly non-Jews. However, today none of the chroniclers and writers remain, nor any of those close to them – and it cannot be 115 These articles appeared in the Yiddish survivor press in Munich, in the American Zone of occupied Germany. They demonstrate that a full year after the foundation of the Historical Commission in Lublin in late August 1944, survivors of eastern European backgrounds who found themselves elsewhere in Europe embarked on similar initiatives to collect Nazi documents and survivor accounts. The Central Historical Commission was founded in Munich at the end of November 1945 at the behest of the author of this article and two former coworkers of CJHC in Lublin, Moshe Yosef Feigenbaum and Shmuel Glube. The Commission in Munich was directly modeled after its Polish counterpart and in summer 1946, when Philip Friedman left Poland for the U.S. Zone of Germany, it continued to maintain close contact with him. 116 Record books of Jewish communities.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

123

Document 5

known or discovered where this highly historical and tremendously valuable material has ended up! However, there are also cases where, although sadly enough the people, the history writers themselves are no longer alive, some of those close to them can indeed still know and discover where the material can be found, where it is now concealed. These people have a holy duty to arrange this as quickly as possible, to be in contact with the appropriate Jewish administrative bodies, and to rescue national historical treasures! However, just as every Jew who remains alive is now a great victory for the whole people, so too every individual in himself today is a living treasure of highly valuable historical information, a witness and a source that can furnish interesting and extremely important material for the great historical structure of the recently ended period. After all the dreadful shocks and distress that we have lived through, there are still to be found among us people who can take a pen in hand, record or describe the happenings and experiences. The literary form is not particularly important here. The entire emphasis must focus on the accuracy of the facts provided; being objective and, as much as possible, cold, and by no means allowing fantasy to reign free. Everything must be firmly based, it must absolutely accord with the factual reality, however sad, unpleasant, and shocking this may be! In general, we will give more precise details in the coming articles concerning instructions, how to write, and upon what matter to concentrate.117 2. We must carry out the work of collecting and recording the events of the last years as early as possible. Today everything that we ourselves endured is still fresh in our memory. Almost all of us, the Surviving Remnant from the ghettos and camps, are still together.118 As long as we have not yet scattered and dispersed over the world, we can help one another in establishing the memories with a date, remembering an important detail, drawing a friend’s attention to a passing mistake. Moreover, at present here the Jews are not yet bound by work. We have time to write and to occupy ourselves with collecting the necessary historical materials. Let us therefore utilize this opportunity as

117 End of part one. 118 Kaplan was referring to the fact that between 1945 and 1949 some 250,000 Jews from various Eastern European countries were temporarily living in the Displaced Persons camps in Allied-occupied Germany, waiting to rebuild their lives overseas. See Grossmann, Jews, Germans, and Allies, 132 and 316 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

124

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

best and as rationally as possible. Every postponement of such work is truly an unforgivable sin! We will begin with collecting. There is almost no place in Germany where you will not find printed materials with a direct connection to our recent history, such as anti-Semitic proclamations, placards, journals, books, decrees, pictures and so on. This is easy to collect, such things must be collected, carefully preserved, and handed over to a central Jewish historical institute. In many villages and towns, the black boards warning Aryans not to do business with Jews are still to be found. One can still encounter different signs and notices of this kind. If possible, one must place the original in a historical institution. If not, one should take a photograph or at least transcribe and hand over the texts. And here please note that on a document itself one must not add in any interpretations or comments. It is more correct and expedient to make such comments on an attached paper. What follows is the collection and preservation of objects still to be found in Jewish possession. These are the camp clothes, hats, shoes, self-made rucksacks and sacks, the primitively forged knives, spoons and “eating-utensils.” Many of us certainly still have the shoemakers’ “tools” invented in the camps, the soles of shoes whittled by hand from wood, improvised boxes for keeping the “bonuses” and so on. Also things such as this must remain among us as a remembrance and be handed over to the appropriate institutes. And from work of the hands to spiritual creations. In the ghettos and camps, we created many songs, anecdotes, jokes, proverbs, sayings, quotes, nicknames, code words, curses, well wishes and so on, not to mention the poems, and no less highly artistic, each and every tiny word had its own deep meaning, reminding us and speaking volumes.119 Let us take, for example, the name Hitler. Out of fear, he was referred to amongst the Jews as: the hey,120 alter bokher,121 der kirzshner,122 kapelush-makher,123 tzoyrer-hagodl,124 der yimakh-shemoy,125 the hon,126 Ashmedai,127 der sus 119 In 1949, Kaplan published a glossary of khurbn-Yiddish words. See Kaplan, Dos folksmoyl in Natsi-klem. 120 The Hebrew letter “hey” like the letter “H” for Hitler. 121 The old bachelor (referring to Hitler’s unmarried status). 122 The furrier. 123 The hatter. 124 The great enemy. 125 May his name be blotted out. 126 The rooster. 127 A king of demons from Jewish mythology, also known by the Greek name Asmodaios.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

125

Document 5

(firer),128 the four (4),129 and so on. Bread, for example, was called: a lekhem,130 a lakhma,131 papinke,132 mametshkhe,133 keyevdike,134 lore,135 and so on. All these, from the songs to each little expression, must be recorded, collected, and recorded also from others. It is important in the case of every word, song or other creation to note among which Jews it originated. The “hey,” for example, was used for Hitler’s name amongst Lithuanians, while the “alter bokher” was used by Polish Jews. Today, in our present conditions, the work indicated here must not be difficult for any Jew. Rather, for every one of them, it will be an important enterprise for the great historical edifice of the recent past and a significant contribution to our long-lasting culture and superb Jewish folklore.136 3. Let us talk about writing, recording the events. Every grown Jew can write. One more, one less. At this stage every Jew can still find time to write. What to write about the recent years, or if a certain Jew lacks memories to set down in stone – about this one need not even ask. Mountains of still fresh raw memories swarm in our minds and everything is bloody, sharp, really truly serious. So, nevertheless, what is the matter? What is the cause, after all, of the impediment, which is preventing our historical baggage wagon from embarking on its journey? The Historical Commissions should actually be flooded with manuscripts of memoirs, various descriptions, portrayals of everything that happened to us in the recent period and so on. This, however, most unfortunately, is not the case. Have Jews abandoned their pens? No, not true. Jews even write much in the recent period and about the last years. Will our historiography have a use for this – almost none whatsoever. 128 The drayman, a word play on the Yiddish word for driver (firer), which sounds like the German word Führer, leader, Hitler’s official title. 129 Word play on the German word Führer and the Yiddish firer, also a homonym for the number four in Yiddish. 130 Bread in Hebrew. 131 Bread in Aramaic. 132 A well-known term for bread in children’s language. 133 A little mother. 134 Chewable. 135 A wagon. The appearance of a loaf of bread in some camps reminded inmates of a railway car, hence the use of this term. 136 End of part two.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

126

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

It is simply enough to pay a visit to the information department of the Jewish Central Committee137 in Munich. One must only glance at the tens and hundreds of thick and densely written letters that Jews bring there every day in order to send off to remote places [to see that] people are not stingy about writing letters day and night. More than once it happens that someone is reading through a letter for another person, [seeing] how he describes for his relative something about his recent path in life – and you are amazed by the detailed, unmediated raw descriptions and  – harsh truth itself. Really documents of the first rank and the first hand! Directly to the left of the information desk the Historical Commission is hard at work in a room. A number of Jews throw themselves with devotion into collecting, finding, and sorting materials concerned with our past: they also distribute questionnaires and give instructions about what and how to write. However, one will not find a person who, when composing a letter as long as the years of exile for a faraway relative or friend, will also write a copy or extract the most important information, facts and so on. So that at the same time as he hands over his stuffed envelope to the information department, with a second, although leaner, paper also turn for a minute there to the second door, the Historical Commission, where people are no less anxious to hear from him information and they are often really thirsty for an important detail – let us not speak at all about that! And then another door, also a Jewish society, the door of the editorial board of Undzer veg, cast somewhere in a corner between the winding alleys of Munich’s old city. And indeed this door is overly blessed with “penwielders.” Jews are not lazy to ramble around, crawl through twisted corridors and drag themselves up to whatever floor with manuscripts, I know, containing whatever content you could wish for, but not historical, not really accurate, and not what they themselves actually experienced. This yes – silly philosophy, ordinary philology, futile rhymes, and today’s hackneyed publicist writings. Only on the theme “Because you drowned others, you will be drowned,”138 concerning the Nuremberg trials,139 the editor received dozens 137 The Jewish Central Committee or Central Committee of Liberated Jews in the U.S. Zone of Germany was an elected body which governed Jewish DPs and represented their interests vis-à-vis the occupying authorities and relief organizations. 138 Rabbinical metaphoric expression for individual responsibility and retribution; see Mishnah Avot 2:6. 139 The war crimes trial conducted by the four victorious Allies  – Great Britain, the United States, the Soviet Union, and France – against 22 defendants from the Nazi regime’s political, diplomatic and military leadership, held at the International Military Tribunal (IMT) at Nuremberg, from November 20, 1945, to October 1, 1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

127

Document 6

of articles. And the people who write this are not primitive beginners, who want just to be with a “pen in hand.” But they prefer to be twelfth-ranking philosophers and publicists rather than first-ranking writers, indeed, of their own story! Truly, current themes, quivering with “an important word” in the basket of the communal scales, in the wings of the social windmills – this has always been a more attractive and easier way. From the other side however  – the memories of a sad past, and especially our most recent past, are not such “singing,” superfluous, pleasant, and easy baggage of the heart … However, not everything that is as light as a feather and pleasing is also enduring, expedient, and highly important. Jews, put in an account! We talk thus about writing not because Jews cannot write, reject writing, or have no desire to take a pen in hand. We are talking here about taking the appropriate direction in writing, thereby performing a useful national endeavor and not looking for the easiest and most pleasant way. Jews, note, record everything that happened to you in the last years. Do not spare any effort, gird yourself with patience and perseverance, be as objective and matter of fact as possible. Let us put hand and shoulder into building and creating the most precious contribution to our great, immense national monument – Jewish history!

Document 6 Moshe Yosef Feigenbaum, “Why Historical Commissions?” Munich, August 2, 1946 Published journal article, 1 page; heading is framed by an ornamental frieze140 Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman Fun letstn khurbn, 1 (August 1946), no. 1, 3141 140 An English translation already appeared in: Jürgen Matthäus/Emil Kerenji (eds.), Jewish Responses to Persecution, 1933–1946. A Source Reader, Lanham, Md., 2017, 214–216; a German translation was published in: Beer/Roth (eds.), Von der letzten Zerstörung, 47–49. 141 Fun letstn khurbn (On the Latest Destruction) was a periodical edited by Israel Kaplan and published by the Central Historical Commission in Munich. Ten issues were brought out between August 1946 and December 1948 and each issue garnered a circulation of 5,000–8,000 copies. It was the first and only Yiddish-language historical periodical that featured survivor testimonies and articles on the history of the Jewish communities of specific towns, regions and geographical areas in German-occupied Eastern Europe, while also dedicating considerable attention to popular literature,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪128‬‬

‫צוּ וואס היסטארישע קאמיסיעס?‬ ‫מ‪ .‬י‪ .‬פייגענבּוים‬ ‫לייטער פוּן צענטראַלער היסטאָרישער קאָמיסיע‪.‬‬ ‫פיל נאָך צווישן אוּנדז פרעגן׃ צו וואָס זײנען אוּנדז נויטיק די היסטאָרישע קאָמיסיעס? ווערט‬ ‫מען דאָך פארפלייצט פוּן אַ מבּוּל מיט דאָקוּמענטן וועגן ײדן אויפן נירנבּערגער פּראָצעס; וואָס‬ ‫מישטיינס געזאָגט‪ ,‬קענען מיר‪ ,‬יידן‪ ,‬דאָ נאָך צוּגעבּן? האָבּן דאָך די גרויסמאַכטן צוּנויפגעקליבּן‬ ‫אַ ריזן־מאַטעריאַל וועגן דער נאַצי־עפּאָכע‪ ,‬טאָ וואָס פאַר אַ ראָל קענען דאָ שפּילן נאָך אַ בּיסל‬ ‫דאָקוּמענטן‪ ,‬וואָס מיר וועלן בּאַווײזן אויפצוזאַמלען?‬ ‫אוּן בּאמת האָבּן מיר אפשר בּעת דער היטלעריסטישער אָקוּפּאַציע נישט געחלומט וועגן‬ ‫פאַרנעמען זיך מיט אַזא אַרבּעט‪ .‬שווער געווען צוּ גלויבּן‪ ,‬אַז עמ׳צער פוּן אוּנדז זאָל בּלײבּן לעבּן‪.‬‬ ‫די‪ ,‬וועלכע וועלן זיך אַמאָל פאַרנעמען מיט שרײבּן די געשיכטע פוּן אוּנדזערע טראַגישע טעג‬ ‫האָבּן מיר זיך געקלערט וועלן ניט האָבּן קיין שווערע אַרבּעט‪ .‬די גרויל־טאַטן‪ ,‬וואָס די בּרוינע‬ ‫מערדער האָבּן אָפּגעטאָן מיט יידן אַזוי עפנטלעך‪ ,‬וועלן האָבּן גענוּג לעבּעדיקע עדות צווישן די‬ ‫פעלקער אין די לענדער‪ ,‬וווּ מיר זײנען פאַרפּײניקט געוואָרן‪ .‬זיי וועלן שוין פאַר דער געשיכטע‬ ‫גאַנץ אָבּיעקטיוו איבּערגעבּן אוּנדזער טראַגיש לעבּן פוּן יענע טעג אוּן אויך די פאַרטיליקוּנג‪,‬‬ ‫אַזוי האָבּן מיר זיך געטראַכט‪.‬‬ ‫אָבּער שוין בּאַלד בּײ די ערשטע טריט אוּנדזערע נאָך דער בּאַפרײאוּנג האָבּן מיר זיך‬ ‫אַנטוישט‪ .‬ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן‪ ,‬אַז נישט נאָר אָבּיעקטיווע ידיעות‪ ,‬פאַקטן אוּן אײנדרוּקן‬ ‫זײנען זיי אוּנדזערע שכנים נישט גרײַט אָפּצוּגעבּן‪ ,‬נאָר פאַרקערט‪ ,‬זיי בּאַמיען זיך די יידישע‬ ‫טראַגעדיע צוּ פאַרקלענערן‪ ,‬צוּ פאַרטוּשן אוּן וווּ עס לאָזט זיך‪ – ‬אַפילוּ בּאַשמוּצן‪.‬‬ ‫אוּן מיר דאַרפן עס ווײט ניט זוּכן‪ .‬מיר דאַרפן דאָ נישט נאָטירן קיין פאַקטן פוּן אַ פּוילן‪,‬‬ ‫למשל‪ .‬ס׳וועט גענוּג זײן בּלויז צוּ ציטירן די דערקלערוּנג פוּן געוו‪ 142.‬פּרעמיער טשערטשיל‬ ‫פאַרן ענגלישן פּאַרלאַמענט אין פעבּרוּאַר ‪ 1945‬אין וועלכער טשערטשיל דערקלערט‪ ,‬אַז‪ ,‬ווי‬ ‫מ׳שמוּעסט‪ ,‬זאָלן די נאַציס האָבּן אויסגעמאָרדעט בּײ אַ ‪ 3‬מיליאָן פּוילישע יידן‪.‬‬ ‫דאָס זאָגט אַ פּרעמיער פוּן אַן אימפּעריע‪ ,‬וועלכע האַלט די גאַנצע וועלט אײנגעקלאַמערט‬ ‫אין די נעגל פוּן איר שפּיאָנאַזש אוּן ווייס וועגן דער קלענסטער געשעעניש אין דער וועלט; דאָס‬ ‫זאָגט אַ מלוּכה־מאַן אין דער צײט ווען פּוילן איז שוין בּיז דער ווײכסעל זיבּן מאָנאַטן פרײ …‬ ‫ערשט דער יידישער צענטראַל־קאָמיטעט אין פּוילן מוּז זיך נעמען דעם כבוד צוּ ווענדן די הויכע‬ ‫אויפמערקזאַמקייט פוּן טשערטשילן‪ ,‬מעלדנדיק אים‪ ,‬אַז נישט נאָר "ווי מען שמוּעסט"‪ ,‬נאָר‬ ‫ס׳איז לײדער אַ טרויעריקער אמת‪ ,‬אַז די נאַציס האָבּן אוּמגעבּראַכט דרײ מיליאָן צווייהוּנדערט‬ ‫טויזנט פּוילישע יידן‪.‬‬ ‫דער פאַקט אַליין זאָגט גענוּג‪ ,‬אוּן ס בּלײבּט שוין איבּעריק ווײטערדיקע צוּ ציטירן‪.‬‬

‫‪songs and poetry created in ghettos and concentration camps as well as a distinct‬‬ ‫‪ghetto and camp language. The periodical targeted the Yiddish readership in Europe,‬‬ ‫‪the Americas, and Palestine / Israel. For a complete German translation see Beer / Roth‬‬ ‫‪(eds.), Von der letzten Zerstörung.‬‬ ‫‪.‬געוועזענעם ‪142‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪129‬‬

‫‪Document 6‬‬

‫די גרויס־מאַכטן האָבּן טאַקע אָנגעזאַמלט אַ ריזן־מאַטעריאַל; זיי האָבּן אָבּער ווײט נישט‬ ‫אין זינען געהאַט דאָס יידישע פּראָבּלעם‪ .‬זיי האָבּן קודם־כל אין זינען די אייגענע אינטערעסן‪.‬‬ ‫מיר ווייסן בּכלל נישט‪ ,‬צי די געהיימע דאָקוּמענטן וועלן אויך ווײטער נישט בּלײבּן אין געהיים‪.‬‬ ‫דערבּײ איז טאַקע אַ ספק גדול‪ ,‬צי אַ יידישער היסטאָריקער וועט צוּ זיי האָבּן אַ צוּטריט‪ .‬פיל‬ ‫דאָקוּמענטן‪ ,‬וועלכע זײנען דירעקט נוגע אוּנדז יידן‪ ,‬זאַמלען די גרויס־מאַכטן בּכלל נישט‪ .‬טאָ‬ ‫וועמענס חוב איז דאָס צוּ טאָן?‬ ‫נאָר לאָמיר שוין אָננעמען‪ ,‬אַז אַלע דאָקוּמענטן ווערן דוּרך זיי יאָ געזאַמלט אוּן דער יידישער‬ ‫פאָרשער האָט אויך אַ צוּטריט צוּ זיי‪ – .‬פוּן וואָס אָבּער בּאַשטייען אָט די דאָקוּמענטן?‬ ‫אָט די אַלע דאָקוּמענטן זײנען דאָך נאָר אַ פראַגמענט פוּן אוּנדזער טראַגעדיע‪ .‬זיי ווײזן‬ ‫נאָר‪ ,‬ווי אַזוי די מערדער האָבּן זיך צוּ אוּנדז בּאַצויגן‪ ,‬אוּנדז טראַקטירט אוּן וואָס זיי האָבּן מיט‬ ‫אוּנדז געטאָן‪ .‬איז דען אוּנדזער לעבּן אין יענע קאָשמאַרפוּלע טעג בּאַשטאַנען בּלויז פון אַזוינע‬ ‫פראַגמענטן?‬ ‫אויף וועלכן גרוּנט וועט זיך דער היסטאָריקער קענען שאַפן אַ בילד פוּן דעם‪ ,‬וואָס ס׳האָט‬ ‫זיך געטאָן אין די געטאָס? ווי אַזוי וועט מען קענען פאַרפיקסירן אוּנדזער לײדנספוּל און פּײנפוּל‬ ‫לעבּן? פוּן וואַנען וועט מען קענען וויסן וועגן אוּנדזערע העראָישע טאַטן אוּן ווי אַזוי וועט מען‬ ‫פעסטשטעלן אוּנדזער בּאַציוּנג צוּ אוּנדזערע פּײניקער?‬ ‫אויף צוּ פאַרפיקסירן דאָס יידישע לעבּן פאַר דער מלחמה איז געשטאַנען אין דיספּאָזיציע‬ ‫פוּן היסטאָריקער די יידישע פּרעסע‪ ,‬פאָלקס־שאַפוּנג‪ ,‬פּנקסים‪ ,‬ליטעראַטוּר‪ ,‬אַרכיוו־מאַטעריאַ‬ ‫לן‪ ,‬בּילדער א‪ .‬אַ‪ .‬וו‪ .‬דאָס אַלץ איז דאָך אָבּער הײנט בּײ אוּנדז ווי פאַרניכטעט‪.‬‬ ‫מיר‪ ,‬די שארית־הפּליטה‪ ,‬די לעבּן־געבּליבּענע עדות‪ ,‬מוּזן שאַפן פאַרן היסטאָריקער די‬ ‫אוּנטערלאַגן‪ ,‬וואָס וועלן אים פאַרטרעטן די אויבּן־אויסגערעכנטע קוועלן‪ ,‬פוּן וועלכע ער וועט‬ ‫זיך קענען שאַפן אַ קלאָר בּילד פוּן דעם‪ ,‬וואָס מיט אוּנדז אוּן צווישן אוּנדז איז פאָרגעקוּמען‪.‬‬ ‫דעריבּער איז פאַר אוּנדז פוּן אוּמגעהויערן ווערט יעדע גבית־עדות פוּן אַ געראַטעוועטן ייד‪,‬‬ ‫יעדעס לידל פוּן די נאַצי־צײטן‪ ,‬יעדעס שפּריכוואָרט‪ ,‬יעדער עפּיזאָד אוּן וויץ‪ ,‬יעדע פאָטאָגראַפיע‬ ‫אוּן וועלכע נאָר שאַפוּנג‪ ,‬סײ אויפן געבּיט פוּן ליטעראַטוּר אוּן סײ אויפן געבּיט פוּן קוּנסט‪ .‬קוּרץ‪,‬‬ ‫אַלץ‪ ,‬וואָס קען נאָר בּאַלויכטן דעם מאַרטירער־וועג פוּן אוּנדזער טראַגישן דור‪.‬‬ ‫קלאָר דעריבּער‪ ,‬אַז דאָקוּמענטירן די בּלוּטיקע עפּאָכע מוּזן עס מיר יידן אַליין‪ .‬דערצוּ זײנען‬ ‫נויטיק היסטאָרישע קאָמיסיעס‪.‬‬ ‫די היסטאָרישע קאָמיסיעס זײנען אָבּער ניט נאָר זאַמל־ערטער פוּן מאַטעריאַלן פאַרן‬ ‫וויסנשאַפטלער אוּן פאָרשער‪ ,‬נאָר אויך אַן אינסטרוּמענט וועלכער דאַרף אויסגענוּצט ווערן‬ ‫דוּרך אוּנדזערע יידישע אָרגאַניזאַציעס‪ ,‬וועלכע קעמפן פאַר אוּנדזער מאָרגן אויף דער‬ ‫אינטערנאַציאָנאַלער אַרענע‪.‬‬ ‫אין די היסטאָרישע קאָמיסיעס געפינען זיך מאַטעריאַלן וואָס קענען בּאַנוּצט ווערן דוּרך די‬ ‫אָרגאניזאַציעס אַלס געווער לטובת אוּנדזערע אינטערעסן‪.‬‬ ‫עס איז דער חוב פוּן יעדן ייד‪ ,‬וועלכער האָט זיך אַרויסגעריסן אַ לעבּעדיקער פוּן די‬ ‫היטלעריסטישע מערדערלעכע צוואַנגען‪ ,‬צוּ שטעלן זיך אין רשוּת פוּן דער היסטאָרישער‬ ‫קאָמיסיע‪ ,‬ווען נאָר ער ווערט דערצוּ פאַרבּעטן‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

130

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Translation Why Historical Commissions? M. Y. Feigenbaum Director of the Central Historical Commission Many among us still ask: Why do we need historical commissions? Is the Nuremburg trial not drowning in a deluge of documents about Jews? To whatever is being said, can we Jews add anything? Have not the great powers assembled reams of materials about the Nazi epoch? So what role can be played by a few more documents that we will be able to collect? And indeed, during the Hitlerian occupation perhaps we did not even dream about participating in such a task? It was difficult to believe that a single one of us would remain alive. We thought, however, that those who at some point in the future would want to write the history of our tragic days would not have to work too hard. Those gruesome acts, which the brown murderers perpetrated upon the Jews so publicly, would have enough living witnesses amongst the peoples in the countries of our torment. In a wholly objective manner, for the sake of history, they would relate our tragic existence and extermination in those days, so we thought. But soon, at the time of our first steps after the liberation, we were disappointed. It became evident that not only were our neighbors unwilling to deliver objective information, facts, and impressions; rather, on the contrary, they strove to minimize the Jewish tragedy, to extinguish it and even, where possible, to defile it. And we do not need to look far. Here we do not need to cite any facts from, say, Poland. For example, we only need to quote the statement from former Prime Minister Churchill before the English parliament in February 1945, in which he declared that “according to talk” the Nazis murdered approximately three million Polish Jews.143

143 On February 27, 1945, the British Prime Minister Winston Churchill (1874–1965) presented the main results of the Yalta Conference to the House of Commons. With regard to Jews he said: “Not only Poland as a State and as a nation, but the Poles as a race were doomed by Hitler to be destroyed or reduced to a servile station. Three and a half million Polish Jews are said to have been actually slaughtered. It is certain that enormous numbers have perished in one of the most horrifying acts of cruelty, probably the most horrifying act of cruelty, which has ever darkened the passage of man on the earth.” Winston Churchill, Results of the Three Power Conference. A Speech to the House of Commons, February 27, 1945, in: Charles Eade (ed.), Victory.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

131

Document 6

Thus speaks the prime minister of an empire that holds the whole world in the tentacles of its espionage apparatus and is aware of the tiniest event in the world. Thus speaks a statesman at the time when Poland up to the Vistula is by now seven months free …144 So it turns out that the Central Jewish Committee in Poland must take upon itself the honor of bringing it to the esteemed attention of Churchill, informing him that it is not just “talk,” but that, alas, it is a sad truth that the Nazis killed three million, two hundred thousand Polish Jews. This fact alone says plenty, and there are enough others to make one shudder. The great powers have indeed assembled reams of material. Yet they rarely have the Jewish problem in mind. Above all, they have been concerned with their own interests. We have no idea whether the classified documents will not continue to remain secret. As such, it is highly doubtful whether a Jewish historian will have access to them. The great powers are not at all collecting many documents that directly concern Jews. So whose duty is it to do so? But let us assume that they would indeed assemble all the documentation and the Jewish researcher would have access to them. Of what, however, are these specific documents composed? All these documents represent just a fragment of our tragedy. They only show the attitude of the murderers toward us, how they treated us, and what they did with us. So then, did our life in those nightmarish days consist only of these fragments? On what basis will the historian be able to draw a picture of what took place in the ghettos? How will we be able to establish the facts of our suffering, anguished lives? From where will we obtain knowledge of our heroic deeds, and how will we determine our attitude toward our tormentors? To document Jewish life before the war, historians had at their disposition the Jewish press, folk creations, record books,145 literature, archival material, pictures, and so forth. Yet today, it is as though everything has been destroyed.

War Speeches by the Right Hon. Winston S. Churchill. O.M., C.H., M.P., London et al. 1946, 44–66, here 53. 144 Feigenbaum indicates here that in view of the fact that by the time of Churchill’s speech of February 27, 1945, most of Poland had already been freed from Nazi rule for seven months, he should have had time to verify that the “rumors” about the murder of Polish Jews were true. For Feigenbaum this was a sign that Jews could not rely on the Allies to advocate for their concerns but had to fend for themselves. 145 Pinkasim (Heb.).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

132

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

We, the Surviving Remnant, the surviving witnesses, must create for the historian the foundation that will serve him instead of the above-enumerated sources, from which he will be able to produce a clear picture of what happened to us and amongst us. Therefore, every testimony of a rescued Jew is of enormous value to us, as is every little song from the time of the Nazis, every proverb, every little story and every joke, every photograph and every creation, both in the realm of literature and in the realm of art. In short, everything that can shed light upon the road to martyrdom of our tragic generation. What is therefore clear is that the documentation of this bloody epoch must be carried out by us, the Jews, themselves. And to do so, it is necessary to set up historical commissions. The historical commissions, however, are not mere collecting places of materials for scholars and researchers. They are also an instrument to be fully utilized by our Jewish organizations engaged in the struggle for our tomorrow in the international arena. The historical commissions possess documents which can be used as weapons by the organizations to advance our interests. It is the obligation of every Jew who tore himself out alive from Hitler’s murderous vise to place himself at the disposal of the historical commission whenever he will be invited to do so.

Document 7 Philip Friedman, “The Historic Turning Point” Munich, 1946 Published newspaper article, 2 pages Language: Yiddish; translated by Rebecca Wolpe Undzer veg, no. 51 (November 15, 1946), 3 and 10 [In light of the annihilation of 35 percent of the world’s Jewish population Friedman suggests to read the Holocaust as the destruction of the Third Jewish Temple. He evokes the parallels to the historical cataclysms of 586 BCE and 70 CE to deliberate the question of how and where the reconstruction of the Jewish people can be achieved and what challenges lie ahead of it. Friedman deems the role of historians of paramount importance in this endeavor. Not only, he argues, will their research provide historical conclusions which will help to shape the political mindset of the future collective but it will also help to commemorate those who perished.]

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪133‬‬

‫‪Document 7‬‬

‫דר‪ .‬פיליפ פרידמאן‬

‫דער געשיכטלעכער ווענדפונקט‬ ‫חורבן בית שלישי‪146‬‬

‫די גרויסע קאַטאַסטראָפע אין די יאָרן ‪ 1945–1939‬האָט אונדז אָפגעקאָסט אן ערך ‪ 6‬מיליאָן‬ ‫מענטשלעכע קרבּנות וואָס זיינען געשטאָרבּן על קידוש השם און קידוש העם! אונטער די‬ ‫שרעקלעכסטע און גרויזאַמסטע עינויים‪ .‬אָבּער ניט בּלויז אויף דער דאָזיקער שוידערלעכער‬ ‫צאָל‪ – ‬ווי גרויס און ווי שמערצלעך די פאַרלוסטן זאָלן ניט זיין‪ – ‬ליגט דער טראָפ‪ .‬ציפערן‬ ‫זיינען א רעלאַטיווע גרויס‪ .‬דער טראָפ ליגט אויף דעם‪ ,‬אַז די ‪ 6‬מיליאָן דאָס זיינען מער ווי‬ ‫‪ 35‬פראָצ‪ 147.‬פון אונדזער גאַנצן פאָלקס־בּאַשטאַנד בּשעת בּיי אנדערע פעלקער האָט דער‬ ‫פאַרלוסט בּאַטראָפן העכסטנס ‪ 10–8‬פראָצ‪( .‬אייניקע מזרח אייראָפעאישע פעלקער) און‬ ‫מייסטנס ניט מער ווי ‪ 2–1‬פראָצ‪( .‬מיטל און מערבּ‪ ]![ ‬אייראָפעאישע פעלקער‪ ,‬בּתוכם אויך‬ ‫דייטשלאַנד)‪ .‬אָבּער לא די וואָס מיר האָבּן געגעבּן דעם גרעסטן מענטשלעכן קרבּן אויף דעם‬ ‫מזבּח אין דער בּלוטיקסטער וועלט־מלחמה‪ ,‬לא די וואָס אונדזערע מאַטעריעלע און קולטורעלע‬ ‫שאדנס זיינען אין לשער‪ .‬דער קוואַליטאטיווער פאַרלוסט איז בּיי אונדז אויך אַ סך גרעסער ווי‬ ‫בּיי אַנדערע‪ ,‬מיר האָבּן פאַרלוירן די ווערטפולסטע גלידער פון אונדזער פאָלקסאָרגאַניזם‪ ,‬דאָס‬ ‫מזרח־אייראָפעאישע יידנטום‪ .‬דעם איבּער ‪4‬־מיליאָניקן קוואַל פון אונדזערער בּיאָלאָגישער‬ ‫ענערגיע‪ ,‬דעם מעין המתגבּר פון וועלכן ס׳האָבּן געשעפט יאָרצענטערלאַנג זייער גייסטיקע יניקה‬ ‫אלע אַנדערע יידישע ישובים‪ .‬אונדזער בּאַדייטנדסטער פאָליטישער און גייסטיקער צענטער איז‬ ‫חרוב געוואָרן און ס׳וועט ניט זיין קיין גוזמא‪ ,‬ווען מיר וועלן די דאָזיקע קאַטאסטראָפע פאַרגלייכן‬ ‫מיט די צוויי גרעסטע פריערדיקע קאַטאַסטראָפעס אין אונדזער געשיכטע און באַטרויערן איר‬ ‫ווי דעם דריטן חורבּן‪ ,‬דעם חורבּן בּית שלישי‪.‬‬ ‫אָבּער לא די גם בּזה‪ .‬די טייוולאָנישע טעכניק פון דער פאַרניכטונג האָט געצילט ניט פאַר‬ ‫דעם פיזישן נאָר אויך צום גייסטיקן טויט פון אונדזער אומה‪ .‬בּכוונה זיינען געוואָרן אויסגעטאָקט‬ ‫בּראש וראשונה אלע ווערטפולע און שעפערישע כחות‪ ,‬און דער רעשט אפגעטויט מאָראליש‬ ‫און גייסטיק‪ ,‬איידער מ׳האָט אים אַוועקגעפירט צו דער שחיטה‪ .‬די פאַרקריפלטע על פי נס ניצול‬ ‫געבּליבּענע אברים זיינען געבּליבּן אָן גייסטיקער פירערשאַפט‪ ,‬מיט אומפאַרווישבּארע שפורן‬ ‫פון פיזישער און מאָראַלישער רייניקונג‪ ,‬אָן קיין שום עקזיסטענץ־בּאַזיס‪.‬‬ ‫די נייע יציאת־מצרים‬ ‫מיט דער בּאַפרייאונג זיינען ניט בּמילא אויטאָמאַטיש געלייזט געוואָרן אָט די אַלע פראָבּלעמען‪.‬‬ ‫פאַרקערט‪ ,‬די לאַגע האָט זיך אין אַ געוויסער מאָס קאָמפליצירט און פאַרשאַרפט‪ .‬מיר‬ ‫האָבּן געהאָפט און געגאַרט צו דער בּאַפרייאונג און דערוואַרט‪ ,‬אַז אונדז‪ ,‬דעם פאָלק‪,‬‬ ‫וואָס האָט אַממייסטן געליטן פון דער נאַצי רשעות‪ ,‬וועט די וועלט אַנטקעגן טראָגן פון‬ ‫דעם בּעסטן און שענסטן‪ ,‬כדי צו היילן אונדזערע בּרענענדיקע ווונדן‪ .‬די נאָך מלחמהדיקע‬ ‫ווירקלעכקייט האָט געבּראַכט א בּיטערע אַנטוישונג‪ .‬דער צוריקגעבּליבּענער שארית הפליטה‬ ‫האָט עס ניט אָפגעגליקט גלייך צו בּאַקומען די פולע מאָראַלישע‪ ,‬מאַטעריעלע און פאָליטישע‬ ‫‪146 Several subheadings of the article contain letters with decorations as in the Hebrew‬‬ ‫‪Bible and in other religious scrolls.‬‬ ‫‪.‬פראָצענט ‪147‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪134‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫סאַטיספאקציע‪ ,‬וועלכע איז איר געקומען על פי דין‪ .‬אָפגערעדט שוין פון דער גלייכגילטיקייט‬ ‫און עגאָאיסטישער פאָליטיק פון דער ניט יידישער וועלט‪ ,‬האָט זי אויך ניט בּאוויזן מיט אייגענע‬ ‫כוחות דורכצופירן די מאָראַלישע און מאַטעריעלע רעקאָנסטרוקציע־אַרבּעט אַזוי‪ ,‬ווי מיר‬ ‫האָבּן עס זיך אויסגעחלומט אין די לאנגע שוואַרצע נעכט פונעם בּלוטיקן נאַצי־משוגעת‪.‬‬ ‫נישט נאָר דערפאַר וואָס די שארית הפליטה איז געווען פאַר אַזא קאָלאָסאַלער אַרבּעט צו‬ ‫שטאַרק צעבראָכן‪ ,‬ווירטשאַפטלעך און מאָראַליש‪ ,‬ניט נאָר וואָס עס האָט איר געפעלט די‬ ‫אינטעלעקטועלע פירנדע שיכט‪ – ‬ניין‪ ,‬דאָ איז אויסגעוואַקסן נאָך אַ נייע מניעה מיט וועלכע‬ ‫מען האָט ניט גערעכנט׃ דער נעאָ־אַנטיסעמיטיזם‪ – ‬אַ כוואַליע פון אַנטיסעמיטיזם‪ ,‬אַ גיפטיקע‬ ‫ירושה פון היטלערס לאַנגיאָריקע תורה און פראַקסיס האָט אין מזרח אייראָפע‪ – ‬דאָרט ווו‬ ‫ס׳האָט זיך געפונען דער רוב מנין ובּנין ניצול געוואָרענע יידן‪ – ‬האָט זיך אַ לאָז געטאַן איבּער דער‬ ‫יונגער צעבּרעכלעכער יידישער ווידעראויפבּוי אַרבּעט‪ ,‬פאַרסמנדיק יעדע מינוט פון דעם נייעם‬ ‫לעבּן‪ ,‬צעבּרעכנדיק די יונגע שפראָצונגען פון ווידערגעבּורט‪ ,‬צונעמענדיק די יונגע האָפענונג‪,‬‬ ‫אויסלעשנדיק די קיום‪ ]![ ‬פלאַקערדיקע יידישע לעבּנס‪ .‬איבּער די יידישע ישובּים‪ ]![ ‬אין פוילן‪,‬‬ ‫אונגאַרן‪ ,‬רומעניע‪ ,‬סלאָוואַקיע האָט זיך ווידער בּאַוויזן די חרב ההשמדה און דערפירט צו אַ‬ ‫נייער קאַטאַסטראָפע‪ ,‬צו אַ סטיכישער‪ ,‬פאַנישער וואַנדערונג‪ .‬צו אַ נייער יציאַת מצרים‪ .‬די נייע‬ ‫יציאָה איז נאָך ניט פאַרענדיקט‪ .‬די וואַנדערער האָבּן נאָך זייער ציל ניט דערגרייכט‪ .‬זייערע מידע‬ ‫פיס און קעפ האָבּן געפונען בּלויז אַ צייטווייליקן אָנשפאַר אין די געצעלטן פון די ד‪ .‬פ‪.‬־לאַגערן‬ ‫אויף דער פאַרשאָלטענער און טומאהדיקער דייטשער ערד‪ .‬די אַמאָליקע "הויפטשטאָט פון דער‬ ‫בּאַוועגונג"‪ – ‬מינכן‪ – ‬איז אַ פנים דורך דער געשיכטלעכער נעמעזיס בּאַשטימט געוואָרן צו‬ ‫ווערן דוקאָ די הויפטשטאָט פון דער וואַנדערנדיקער און … וואַרטנדיקער "שארית הפליטה"‪.‬‬ ‫דאָ וואַרט דער נייער דור המידבּר אויף זיין גאולה‪.‬‬ ‫קיין פערציק יאָר וועט ער דאָך זיכער ניט וואַרטן!‬ ‫טאָפלט אויסגעוואָרצלט פון זיין שטובּ און היים‪ ,‬קעמפנדיק פאַר זיינע רעכט אויף אַ נייער‬ ‫היים‪.‬‬ ‫וווהין גייט דער וועג‪ ,‬ווי וועט ענדגילטיק געלייזט ווערן דאס פראָבּלעם פון דעם‬ ‫בּלאָנדזשענדיקן דור המדבּר?‬ ‫התועה בּדרכי החיים‪ ,‬לאן?‬ ‫דעמאלט ווען ס׳זיינען געשאפן געווארן די דאזיקע צוויי ווערק‪ ,‬וואס זייערע טיטלען ווערן‬ ‫דערמאנט אין דעם קעפל (סמאלענסקיס "התועה" און פייערבּערגס "לאן") האט זיך דאס‬ ‫מיזרח־אייראפ‪ 1 48.‬יידנטום געפונען אויך אין דער קלעם פון א שווערער היסטארישער קריזע‬ ‫און זיינע בּעסטע זין האבּן געזוכט אן אויסוועג פאר זייער פאלק‪.‬‬ ‫די היינטיקע קריזע איז א סך שארפער זוכנדיק אן ענטפער אין אונדזער אייגענער‪ ,‬לאנגער‬ ‫געשיכטע‪ ,‬לוינט זיך אפצושטעלן אויף דער לאגע פון אונדזער פאלק נאך די צווייטע גרעסטע‬ ‫פריערדיקע קאטאסטראפעס אין אונדזער עבר‪ ,‬דהיינו׃ חורבּן בּית ראשון און חורבּן בּית שני‪.‬‬ ‫‪ 70‬יאר נאך חוב״ר‪ 149‬האט א קליינע צאל עולים (עטלעכע צענדליקער טויזנט) אויסגעבּויט‬ ‫אין א שווערן ‪100‬־יעריקן קאמף מיט ערבּים‪ ,]![ ‬שמרונים וכדומה די אלט־נייע היים אין א״י‪.‬‬ ‫מיט דער צייט האט זיך די שיבת ציון צעוואקסן צו אַ מיליאניקן ישובּ וואס האט בּאַהערשט אוּן‬ ‫‪.‬מיזרח־אייראפעיִשע ‪148‬‬ ‫‪.‬חורבן בית ראשון ‪149‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪135‬‬

‫‪Document 7‬‬

‫רעגולירט דאס גייסטיקע און רעליגיעזע לעבּן פון די איבּעריקע פינף מיליאן גלות־יידן (‪ 4‬מיליאן‬ ‫אין דער רוימישער אימפעריע און איין מיליאן אין דער פארטישער מלוכה)‪ .‬עס איז געווען א‬ ‫קלאסישער בּיישפיל פון א מרכז רוחני מיט א בּרייטער פעריפעריע און מיט "קאלאניעס"‪ .‬נאכן‬ ‫חו״בש האט זיך די לאגע געבּיטן! ס׳זיינען אנטשטאַנען צ ו ו י י צענטערס דער איינער אין א״י‬ ‫מיט מער טראדיציע‪ ,‬דער אנדערער אין בּבל מיט אַ גרעסערן ווירטשאַפטלעכן און פאָליטישן‬ ‫כח‪ ,‬מיט גרויסע יידישע מאַסן און מיט אַ גרעסערער קולטורעלער אַקטיוויטעט‪.‬‬ ‫וואָסערע זיינען די טענדענצן פון דער איצטיקער איבּערגרופירונג פון אונדזער פאָלק‪ ,‬זיינען‬ ‫זיי מאָנאָצענטריש אָדער דואַליסטיש?‬ ‫דאָס זעט גאַנץ אַנדערש אויס ווי אין תקופת־בּבל‪.‬‬ ‫ערשטנס בּאַזיצט דער ווירטשאַפטלעך און פאָליטיש שטאַרקער אַמעריקאַנער צענטער ניט‬ ‫אַזאַ שעפערישן כח ווי דאָס אַמאָליקע בּבל‪ .‬די גייסטיקע פרעפאָנדעראַנץ אוּן דער השפעה אויף‬ ‫די גלות לענדער איז בּיי דער צווייטן‪ ,‬קלענערן א״י צענטער‪ .‬צווייטנס איז די אַסימילאַציע אין‬ ‫אַמעריקע ניט בּלויז אַ שפראַכלעכע ווי אין אַמאָליקן בּבל (אַראמייש) נאָר זי האָט אָנגענומען‬ ‫אַזעלכע פאָרמעס‪ ,‬וואָס בּאַדראָען די סאַמע יסודות פונעם יידישן קולטורשאַפן און קולטורלעבּן‬ ‫אין אַמעריקע‪ .‬און דריטנס‪ ,‬און דאָס איז דער סאַמע וויכטיקסטער מאָמענט‪ ,‬איז כמעט די גאַנצע‬ ‫שארית־הפליטה אנגעשטעלט‪ ]![ ‬פאַלעסטינאצענטריש‪ – ‬דערפאַר האָבּן מיר אומצייליקע‬ ‫בּאַזוייזן‪ ]![ ‬אין דער פרעסע‪ ,‬אין עפנטלעכע אַרויסטרעטונגען‪ ,‬אין דעם "פלעבּיסציט" פאַר‬ ‫דער אַנגלאָ־אַמעריקאַנער קאָמיסיע א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫אַזא שטאַרקע און סטיכישע בּאוועגונג קאָן ניט זיין אַ‪ ]![ ‬ענין פון רעזשיסעריע‪" .‬אַלעס‬ ‫זייענדע איז פאַרנינפטיק" האָט אַמאָל געזאָגט פוגעל‪ 150.]![ ‬אויך די מעפילים בּאוועגונג האָט‬ ‫איר טיפע‪ ,‬אייגענע לאָגיק‪ .‬אַנטקעגן דער לאָגיק פון דער א‪ .‬ג‪ .‬גרויסמאַכטפאָליטיק‪.‬‬ ‫צו וואס היסטאריקער?‬ ‫די גרויסע פאָליטישע שעה דאַרף גרויסע פאָליטישע פירער און אַנטשלאָסענע קעמפער‪ ,‬צו‬ ‫וואָס ווידער היסטאָריקער?‬ ‫אמת‪ ,‬די געשיכטלעכע פאָרשונג בּאשטימט ניט די פאליטיק פונעם היינטיקן טאָג‪ .‬זי איז‬ ‫אָבּער משפיע מיט אירע היסטאריאזאָפישע מסקנות די פאליטיק פון מארגנדיקן טאג‪ ,‬זי איז‬ ‫לאנגדיסטאנציקע פאליטיק פאר קינפטיקע דורות‪ .‬דען גרויסע געשיכטלעכע קאטאסטראפעס‬ ‫פארלאנגען ניט א תיכפדיקע לייזונג לפי שעה‪ .‬זיי בּאווירקן א חוצדעם וואנדלונגען און אומבּייטן‬ ‫וואָס אנטוויקלען זיך בּמשך פון דורות און וואָס זיינען עלול איבּערצואנדערשן די גאנצע פסיכיק‬ ‫פון א פאלק‪ .‬אזוי האט די קאטאסטראפע פון יציאת מצרים בּאשטימט דער‪ ]![ ‬גורל פון‬ ‫אונדזער פאָלק אויף לאנגע יאָרהונדערטער‪ ,‬געפארעמט זיין נשמה‪ ,‬משפיע געווען צו שאפן‬ ‫א אייגנארטיקע טעאָלאגישע‪ ,‬מאָנאטעאיסטישע שיטה‪ .‬דער חורבּן בּית ראשון האט ניט נאָר‬ ‫אינגאנצן געבּיטן די ווירטשאפטלעכע און סאָציאלע סטרוקטור פונעם יידישן פאָלק‪ ,‬נאָר ער‬ ‫האָט געשאפן א נייע געשיכטס־פילאָזאפיע‪ ,‬די פילאזאָפיע פון משיחיות‪ ,‬פון יידישער מיסיע‪,‬‬ ‫פארטיפט דעם "אַתה בּחרתנו"־געדאנק א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫נאָך דעם חורבּן בּית שני האָבּן זיך די אסימילירטע קרייזן און די פאָלקס־טרייע‬ ‫עלעמענטן אויף א גאנץ פארשיידענעם אופן אויסגעטייטשט די דאָזיקע קאַטאַסטראָפע‪ ,‬עס‬ ‫זיינען געבּוירן געווארן צוויי פאַרשיידענע היסטאָריאָזאָפישע שיטות‪ ,‬וואָס האָבּן דערפירט‬ ‫‪.‬העגעל ‪150‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪136‬‬

‫צו גאַנץ פארשיידענע קאָנסעקווענצן‪ .‬די איינע צו א פולשטענדיקער אַסימילאַציע אין‬ ‫רוימיש־העלעניסטישן אָדער קריסטלעכן גייסט‪ ,‬די צווייטע צו א שטרענגן איזאָלאציאָניזם‪ ,‬וואָס‬ ‫האָט געפונען זיין בּולטסטן אויסדרוק אין דער מישנה־ און תלמוד־ליטעראטור‪ .‬אויך שפעטער‬ ‫נאָך יעדער נייע קאטאסטראָפע (די קרייצצוגן‪ ,‬גירוש ספרד‪ ,‬גזירות ת״ח תחו״כב)‪ 151‬האָט‬ ‫די יידישע פאָלקס־נשמה רעאַגירט מיט אַ נייעם היסטאָריאָזאָפישן בּאַנעם פונעם געשעענעם‬ ‫אומגליק‪ .‬על פי רוב זיינען דאָס געווען אומעטיקע מיסטישע שטימונגען וואָס זייער פועל יוצא‬ ‫זיינען געווען די משיחישע בּאַוועגונגען (שלמה מולכו‪ ,‬שבּתי־צבי‪ ,‬יעקב פראנק און אנד‪ ).‬און‬ ‫ניט פריער ווי סוף ‪91‬־טן יאָרהונדערט איז אויף דער שטעל פון א מיסטישער רעאַקציע געקומען‬ ‫א מער רעאליסטישע לעבּנספילאזאָפיע׃ אויף די פאָגראָמען אין רוסלאנד האָט דאָס יידישע‬ ‫פאָלק רעאַגירט מיט חבּת ציון אן‪ ]![ ‬דער ציוניסטישער בּאַוועגונג‪.‬‬ ‫וואָס וועט זיין דער ענטפער פון אונדזער פאַלק‪ ]![ ‬אויף דער לעצטער געשיכטלעכער‬ ‫קאטאסטראפע? מיר קענען ניט פאָרויסזען די גייסטיקע אנטוויקלונג פאַר די נאָענטע דורות‪,‬‬ ‫נאָר מיר קענען זיך משער זיין אין וועלכער ריכטונג וועט גיין די דאָזיקע אַנטוויקלונג‪ ,‬לויט דער‬ ‫שוין אויבן דערמאָנטער ספאָנטאנער רעאַקציע אויף אונדזער היינטיקער לאגע‪.‬‬ ‫פאַרשרייבּן‪ .‬פאַראייבּיקן!‬ ‫די ערשטע רעאקציע נאָך דער בּאַפרייאונג איז געווען דער געשריי נאָך נקמה און נאָך‬ ‫גערעכטיקייט‪.‬‬ ‫די צווייטע רעאַקציע איז געווען׃ אַנטלויפן פון די ערטער ווו עס האָט געפלאָסן אין‬ ‫שטראָמען אונדזער בּלוט‪ ,‬נאָר |‪ |10‬ניט אנטלויפן סתם אין דער וועלט אריין‪ ,‬נאָר שאַפן אן‬ ‫אייגענער היים אין א״י‪.‬‬ ‫אַ ווייטערע כמעט גלייכצייטיקע רעאַקציע איז געווען צו פאַראייבּיקן דעם אָנדענק פון די‬ ‫טראגיש אומגעקומענע און צו פאַרפיקסירן די געשעענישן פון דעם גרויזאמען אומקום‪.‬‬ ‫דער רוח הקודש האָט זיך אויסגעגאָסן איבּער הונדערטער און טויזנטער יידן‪ ,‬וואָס זיינען‬ ‫איבּער נאכט געוואָרן שרייבּער און זיך גענומען צו דער פעדער בּאַשרייבּן דאָס שרעקלעכע‬ ‫וואָס זייערע אויגן האָבּן געזען‪ .‬מען קען די דאָזיקע מאַסן־דערשיינונג ניט גלאַט אוועקמאכן‬ ‫מיט דער האנט ווי אַ גראַפאָמאניע‪ ,‬הגם מיט געשיכטלעכער וויסנשאַפט האָט עס נאָך זייער‬ ‫ווייניק צוטאָן‪ .‬שוין די איינמאָליקע אין אונדזער געשיכטע מאַסן־האפטיקייט פון דער דערשיינונג‬ ‫בּאווייזט וואָס פאר אן ערנסטן און טיפן איינדרוק האָבּן איבּערגעלאָזט די געשעענישן אין‬ ‫אונדזער פאָלקס־נשמה‪ ,‬ווי אינטענסיוו און טיף איז זייער ווירקונג‪.‬‬ ‫כדי די דאָזיקע שרייבּערישע טעטיקייט זאָל זיך ניט פאַרבּלאָנדזשען און ניט פארוואנדלען‬ ‫אין פלאַכע גראַפאָמאניע‪ ,‬דארף מען מיט גרויסער פאָרזיכט צוגרייטן די געהעריקע כלים וואָס‬ ‫זאָלן אופנעמען‪ ]![ ‬די מים חיים פון דעם מעין המתגבּר‪ .‬פון איין זייט ווען עס האנדלט זיך וועגן‬ ‫זכרונות‪ ,‬טאָגבּיכער‪ ,‬גביות עדות וכדומה דארפן דאס טאן די היסטאָרישע קאָמיסיעס‪ ,‬וואָס‬ ‫זייער חוב איז ניט בּלויז צו זאמלען מאטעריאל נאָר אויך אָנצוווייזן און לערנען מענטשן ווי‬ ‫אזוי צו טאן די פאר זיי נייע מלאכה‪ ,‬סטימולירן צום שרייבּן‪ ,‬איבּערזיפן‪ ,‬קריטיש צו אַנאַליזירן‬ ‫און וויסנשאַפטלעך צו בּאהאנדלען דעם געזאמלטן מאַטעריאל‪ .‬פון דער אנדערער זייט זיינען‬ ‫עס אונדזערע שרייבּער און קינסטלער אָרגאַניזאַציעס אונדזער פרעסע און אנדערע פאַרלאגן‪,‬‬ ‫וואָס סטימולירן די ליטערארישע און קינסטלערישע כוחות צו געשטאלטן זייערע אייגענע און‬ ‫‪151 Unclear abbreviation, possibly a printer’s mistake.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

137

Document 7

‫ צו געשטאלטן זיי מיט דער געהעריקער קינסטלערישער רייפקייט און‬,‫אונדזערע איבּערלעבּענישן‬ ‫ מיט דער צייט וועלן זיך אויפן סמך פון דער דאָזיקער ריזיקער ארבּעט‬.‫פאראַנטוואָרטלעכקייט‬ .‫ אויף וועלכע אונדזער פאָלק וואַרט‬,‫ארויסשאלן די וויסנשאפטלעכע און קינסטלערישע אמתן‬ ‫ שרייבּערישע און קינסטלערישע טעטיקייט שאפט ליים און ציגל‬,‫אונדזער היסטאָרישע‬ ‫ ווי ווייט זיינען מיר שוין מיט אָט דער דאָזיקער‬.‫פאר דעם דאָזיקן צוקונפטיקן גרויסן בּנין‬ ‫ וועגן דעם‬,‫ וואָס דארף נאָך געטאָן ווערן‬,‫ וואָס איז שוין געטאן געוואָרן‬,‫צוגרייטונגס ארבּעט‬ .‫אַ צווייט מאָל‬ Translation Dr. Phillip Friedman

The Historic Turning Point

The Destruction of the Third Temple152 The great catastrophe of the years 1939–1945 has cost us around six million153 human victims who died sanctifying God’s name and sanctifying the people under the most terrible and cruelest tortures! Yet the emphasis lies not only on this dreadful number – however great and painful the loss may be. Numbers are a relative size. The emphasis lies on the fact that the six million are more than 35 percent of the total population of our people154 whilst among other peoples the loss amounted to at most 8–10 percent (some eastern European peoples) and in most cases not more than 1–2 percent (western and central European peoples, including also Germany).155 However, it is not enough that we gave the greatest human sacrifice on the altar in the bloodiest world war, 152 The First Temple in Jerusalem was destroyed by the Babylonians in 586 BCE; the Second Temple by the Romans in 70 CE. 153 During the IMT at Nuremberg, the number of Jewish victims was estimated at 5.7 million. This calculation was based on both Jewish statistics and Nazi sources. See International Military Tribunal (ed.), Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg, 14 November 1945–1 October 1946, 42 vols., Nuremberg 1947, here vol. 2, 119. 154 Friedman’s estimate is correct. In 1939, the total world Jewish population was 16.6 million; 35 percent of this number was indeed 5.8 million. See Anonymous, Statistics. Jewish Population, in: The American Jewish Year Book 49 (1947), 733–744, here 737. 155 The average combined civilian and military casualties in Western Europe were closer to 3 percent; between 8 and 10 percent seems a correct average for Eastern Europe, although some individual countries sustained losses that were much higher than this, for example Poland with over 16 percent and the Soviet Union with over 13 percent of its population. See, for example, Gerald L. Weinberg, A World at Arms. A Global History of World War II, New York 22005, 894–920; Jay M. Winter, Art. Demography

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

138

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

nor is it sufficient that our material and cultural damage is inestimable. Our qualitative loss is much greater than that of others. We lost the most valuable limbs of our national organism, eastern European Jewry, the source of our biological energy, which numbered more than four million, the overflowing spring from which for decades all other Jewish settlements drew their spiritual nourishment. Our most significant political and spiritual center has been destroyed and there can be no exaggeration when we compare this catastrophe with the two greatest past catastrophes in our history and mourn it as the Third Destruction, the Destruction of the Third Temple. Yet this is also insufficient. The devilish technique of the Destruction not only aimed at the physical but also the spiritual death of our nation. Intentionally, first and foremost, all the valuable and creative forces were removed, and the remnant morally and spiritually deadened before it was led to the slaughter. The crippled, miraculously surviving limbs are left without spiritual leadership, with traces of physical and moral purging that cannot be erased, without any basis for their existence. The New Exodus from Egypt Upon liberation, all these problems were not automatically solved. The opposite: to a certain extent, the situation became more complicated and aggravated. We hoped and yearned for the liberation and expected that the world would bring before us, the people that suffered most from the Nazi evil, the best and most beautiful in order to heal our burning wounds. The postwar reality brought a bitter disappointment. The remaining Surviving Remnant did not have the fortune to receive immediately the full moral, material, and political satisfaction it justly deserved. Not to mention the indifference and egoistic politics of the non-Jewish world, it [the Surviving Remnant] was also unable, using its own strength, to accomplish the moral and material reconstruction in the manner that we dreamed of during the long black night of the bloody Nazi madness. Not only because the Surviving Remnant was too broken for such a colossal job, economically and morally, not only did it lack the intellectual leadership – no, there arose also a new obstacle with which no one had reckoned: the neo-anti-Semitism, a wave of anti-Semitism, a poisonous inheritance from the many years of Hitler’s doctrine and practice in Eastern Europe – there, where the majority of the Jews who survived were to be found – swept over the young, fragile work of Jewish reconstruction, poisoning every minute of the new life, crushing the shoots of rebirth, removing the young hope, extinguishing the barely flaming Jewish life. The sword of the War, in: Ian C. B. Dear / Michael R. D. Foot (eds.), The Oxford Companion to World War II, New York 1995, 289–292.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

139

Document 7

of destruction once again appeared over the Jewish settlements in Poland, Hungary, Romania, Slovakia, leading to a new catastrophe, a spontaneous and panic-stricken wandering. To a new exodus from Egypt. This new exodus is not yet over. The wanderers have not yet reached their aim. Their tired feet and heads have found only a temporary refuge in the tents of the DP camps156 on the accursed and impure soil of Germany. What was once the “capital of the movement”157  – Munich  – has, apparently, been designated by the historical nemesis to become, ironically, the capital of the wandering and … waiting “Surviving Remnant.” There the new generation of the desert awaits its redemption. This generation will certainly not wait for forty years!158 Doubly uprooted from house and home, fighting for its right to a new home. To where does the path lead; how will the problem of the rambling desert generation finally be solved? The Wanderer in the Paths of Life: To Where? Then, when the two works whose titles are mentioned in this section were written (Smolenskin’s “The Wanderer”159 and Feierberg’s “Whither?”),160 eastern

156 Displaced Persons camps; Friedman refers to the fact that in the years 1945–1949, the western zones of Allied-occupied Germany temporarily became home to some 250,000 Jewish survivors, so-called Jewish Displaced Persons, most of whom were of Eastern European origin. They resided in provisional camps and assembly centers under the protection of the American, British, and French armies and were cared for by the United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA) and, as of 1947, by its successor, the International Refugee Organization (IRO). By far the largest number of survivors temporarily resided in the American Zone of Germany peaking at 147,000 in fall 1947. At this time 10,000 Jews lived in Munich alone. See Grossmann, Jews, Germans, and Allies, 132 and 316 f. 157 In August 1935, Hitler designated Munich as the “capital of the [Nazi] movement”. 158 According to Numbers 32:13, the Israelites wandered around in the desert for forty years. 159 Peretz Smolenskin (1842–1885) was a maskilic writer, editor, novelist, and Jewish nationalist thinker. His popular Hebrew novel Ha-to’eh be-darkhe ha-ḥayim (The Wanderer on the Paths of Life) was published in 1868–1876 and addressed the problems faced by the Jewish population in the Pale of Settlement in Tsarist Russia while criticizing Hasidic court life. 160 The Hebrew writer Mordecai Ze’ev Feierberg (1874–1899) wrote the novel Le-an? (Whither?), addressing the crisis of Jewish self-understanding in turn-of-the-century Eastern Europe, at the end of his life and it appeared posthumously in 1900.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

140

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

European Jewry also found itself in the predicament of a difficult historical crisis and its best [members] searched for a way out for the people. Today’s crisis is far more acute. Searching for an answer in our own long history, it is worthwhile to consider the situation of our people following the two greatest previous catastrophes in our past, that is: the destruction of the First and Second Temples.161 Seventy years after the destruction of the First Temple, a small number of immigrants (a few tens of thousands) rebuilt the old-new home in Eretz Israel in a difficult 100-year long battle with Arabs, Samarians, and the like. Over time, the return to Zion grew to a settlement of a million that controlled and regulated the spiritual and religious life of the remaining five million Diaspora Jews (four million in the Roman Empire and one million in the Parthian Empire). This was a classic example of a spiritual center with a wide periphery and “colonies.” Following the destruction of the Second Temple, the situation changed! There arose two centers, one in Eretz Israel with more tradition and the other in Babylonia with greater economic and political power, with great Jewish masses and with greater cultural activity. What are the tendencies of the current regrouping of our people? Are they mono-centric or dualistic? It appears totally different to the Babylonian period. Firstly, the economically and politically strong American center does not possess the same creative power as the previous Babylonian center. The second, smaller, center in Eretz Israel possesses the spiritual dominance and the influence in the Diaspora lands. Secondly, the assimilation in America is not only linguistic, as it was in Babylonia (Aramaic),162 but rather has assumed such forms that threaten the very foundations of the Jewish cultural creation and cultural life in America. Third, and this is truly the most important consideration, almost all of the Surviving Remnant is fixed on Palestine – we have immeasurable evidence of this in the press, in public statements, in the “plebiscite” of the Anglo-American commission,163 and so on. 161 586 BCE and 70 CE. 162 In the Babylonian exile (597–538 BCE) Jews adopted Aramaic as vernacular language while maintaining Hebrew as the primary language of religious expression. 163 Between January and April 1946, the Anglo-American Commission of Inquiry conducted an investigation among the Jews and Arabs in Mandatory Palestine to settle the Jewish–Arab conflict and attend to the needs of both groups. Since Jewish immigration to Palestine was a particularly pressing and divisive issue, the Commission also questioned survivors in the European Diaspora, especially those stranded in the DP camps located in Germany, Austria, and Italy. Asked by the Commission where they desired to resettle, the overwhelming majority of Jewish respondents confirmed that they wished to settle in Palestine. As a result, the committee recommended issu-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

141

Document 7

Such a strong and spontaneous motion cannot be a matter of theatrical management. “Alles Seiende ist vernünftig,”164 Hegel once said. So too, the movement of the illegal immigrants has its own deep logic, in contrast to the logic of the so-called great power politics. Why Historians? The great political moment needs great political leaders and determined fighters. So, why again historians? In truth, historical research does not determine current politics. However, its historiosophical conclusions influence the politics of tomorrow. This is long-distance politics for coming generations. Great historical catastrophes do not demand immediate solutions for the present. Furthermore, they affect alterations and changes that develop over the course of generations and are likely to alter a nation’s entire psyche. Thus, the catastrophe of the exodus from Egypt determined the fate of our people for many centuries, molded its soul, influenced the creation of an original theological, monotheistic system. The destruction of the First Temple not only totally changed the economic and social structure of the Jewish people, but created a new historical philosophy, the philosophy of messianism, of Jewish mission, deepened the concept of “You chose us,”165 and so on. Following the destruction of the Second Temple, assimilated circles and elements loyal to the nation interpreted the catastrophe in totally different ways, giving birth to two different historiosophical methods, which led to completely divergent consequences. The first led to a complete assimilation into the Roman-Hellenistic or Christian spirit; the second to a strong isolationism, which found its outstanding expression in Mishnaic and Talmudic literature. So too, later, following every new catastrophe (the crusades,166 the Spanish exile, the pogroms of 1648[–1649 ?]), the Jewish nation’s soul reacted with a new historiosophical conception of the terrible event. For the most part, these were cheerless mystical voices, which resulted in messianic moveing 100,000 immigration certificates. See Arieh J. Kochavi, Post-Holocaust Politics. Britain, the United States, and Jewish Refugees, 1945–1948, Chapel Hill, NC, 2001, 102–110. 164 “All being is rational.” Georg Wilhelm Friedrich Hegel’s (1770–1833) original is slightly different, however, reading “was wirklich ist, das ist vernüftig,” “what is actual, is rational.” See Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, ed. by Eva Moldenhauer and Karl Markus Michel, Frankfurt a. M. 1970, 24. 165 The idea of the Jews as the “chosen” people is expressed, for example, in Genesis 12:1 and 17:7, Deuteronomy 7:7–8 and 14:2, and elsewhere. 166 1096–1291.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

142

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

ments (Shlomo Molcho,167 Sabbatai Zevi,168 Jacob Frank,169 and so on). And no earlier than the end of the 19th century, a more realistic life-philosophy arose instead of the mystical reaction: the Jewish people reacted to pogroms in Russia with Hibbat Zion and the Zionist movement.170 What will be the answer of our people to the latest historical catastrophe? We cannot predict the spiritual development for the coming generations, but we can estimate in what direction these developments will go, in light of the abovementioned spontaneous reaction to our present situation. Write, Immortalize! The first reaction following the liberation was the cry for revenge and justice. The second reaction was: fleeing from the places where our blood flowed in streams, but |10| not to run away to just anywhere in the world but rather to create our own home in Eretz Israel. A further, almost concurrent, reaction was to perpetuate the memory of those tragically killed and to record the events of the cruel mass death. The holy spirit spilled over hundreds and thousands of Jews, who overnight became writers and who took up pens in order to describe the terrible things that their eyes witnessed. One cannot write off this mass-phenomenon as worthless scribbling, although it has very little to do with historical scholarship. The massive dimensions of this phenomenon alone – a unique occurrence in our history – demonstrate what a serious and deep impression the events left on our national spirit, how deep and intense is its effect. In order that this writing activity not be lost nor transformed into plain worthless scribbling, we must prepare with great caution the necessary vessels, which will draw the living water from the overflowing spring. On the one hand, concerning memoirs, diaries, testimonies, and the like, the historical commis167 A Portuguese Jew of Marrano background, Solomon Molcho, born Diogo Pires (c. 1500–1532), was a Kabbalist and martyr who announced that the Messiah would arrive in the year 1540. He was burned by the Inquisition in Mantua when he refused to convert to Christianity. 168 Sabbatai Zevi (1626–1676) was a Sephardic rabbi and Kabbalist who proclaimed himself as the Messiah, attracting a large following among the Jews of the Ottoman Empire as well as in Eastern and Western Europe. 169 Jacob Frank (1726–1791) was a Jewish merchant who claimed to be the reincarnation of Sabbatai Zevi. He was the founder of a messianic movement that combined Christianity and Judaism and gained a large following in the Russian and Habsburg Empires as well as in Germany. 170 Hibbat Zion (Heb., Love of Zion) was a pre-Zionist Jewish nationalist movement that emerged in the Russian Empire and Romania in the 1880s, promoting the idea that eastern European Jews should settle in Palestine to escape anti-Semitism and poverty.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

143

Document 8

sions must do this; it is their duty not only to collect the material but also to instruct and teach the people how to perform this work, which is new to them, to stimulate people to write, screen, analyze critically, and handle the collected material scientifically. On the other hand, our literary and artistic organizations, our press, and other publishers, stimulate the literary and artistic energies to shape their own and our experiences, to form them with the necessary artistic ripeness and responsibility. With time and on the basis of this immense work, the scientific and artistic truths that our people await will emerge. Our historical, literary, and artistic activity creates the bricks and mortar for this great future building.171 How far we have come already with the preparation work, what has already been accomplished and what needs to be done, on these another time.

Document 8 Philip Friedman, “Die Probleme der wissenschaftlichen Erforschung unserer letzten Katastrophe” Munich, [October] 1947 Typewritten lecture manuscript,172 23 pages; written on a typewriter without umlauts; corrections, additions and underlinings by hand and by typewriter Language: German ACDJC, box 13, Conférence Européenne des Centres de Documentation, Discours, Dec. 1947173 171 The metaphor of historical documentation and research “building the edifice of Jewish history” was a common trope among eastern European Jews before the Holocaust. Its source, which was especially common among survivor historians, can be traced back to Simon Dubnow’s foundational essay On the Study of the History of Russian Jews and the Establishment of a Russian-Jewish Historical Society, which first appeared in Russian in 1891, and in Hebrew in the following year. 172 Friedman prepared this lecture in October 1947 for the first European Conference of Jewish Historical Commissions and Documentation Centers, which took place in Paris from November 30 through December 9, 1947. At this conference, 32 delegates from 13 countries represented the Jewish documentation initiatives and communal organizations that had joined forces to discuss the history of the Jewish communities in their countries to raise practical and methodological issues regarding the documentation of that history. 173 A shorter draft of this lecture was titeled Die grundsätzlichen Probleme unserer Churbnforschung, ibid., box 13. – A French translation of this lecture from December 1947 was later published as: Friedman, Les problèmes de recherche scientifique.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

144

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

[Philip Friedman outlines the challenges that the German attempt of the total annihilation of the Jews of Europe poses for historiography as a whole and for historians of the Jews in particular. He argues that scholars are asked to find adequate methodological approaches to enable a nuanced description and analysis of the genocide. Notwithstanding the recentness of the event, he repudiates claims to postpone its historical investigation but advocates for a determined yet careful and self-critical engagement with this endeavor.] Dr. Philipp [sic] Friedman DIE PROBLEME DER WISSENSCHAFTLICHEN ERFORSCHUNG UNSERER LETZTEN KATASTROPHE

1. Kurze Charakteristik der Katastrophe 1939–45 Die Katstrophe174 1939–45 ist nicht die erste in der judische{n} [sic] Geschichte. Unser Volk hat mehrere {g}eschichtliche Kataklizmen [sic] ueber­ standen, die nicht veniger [sic] gefaehrlich fuer sein Fortbestehen waren. Die letzte Katastrophe hat um{n}gefaehr 35 % der lebendigen Substanz unseres Volkes vernichtet.175 Einige der frueheren Katastrophen, wie zum Beispiel die Zerstoerung der [sic] ersten Tempels,176 haben wahrscheinlich einen noch viel groesseren Blutzoll von unserem Volk genommen. Nach der Zerstoe­ rung Samariens sind ganze 10 {zehn} Staemme aus dem Volke Israel spurlos verschwunden.177 Schmerzlich waren auch die Verluste der Zerstoerung des II. Tempels,178 der Vertreibung aus Spanien,179 der Gseiroth Tach (1648),180 der Pogromen in den Jahren 1880 und 1920.181 174 Katastrophe. Omission due to errant stroke. 175 See this chap., n. 154. 176 586 BCE. 177 In the years 726–722 BCE, Hosea, king of Israel, withheld tribute to the new king of Assyria, Shalmaneser V (dec. 722 BCE), who responded by invading Israel. After the Assyrian army took control of the entire Northern Kingdom, including its capital Samaria, the population was displaced to the northern Assyrian Empire, where they assimilated, hence the “Ten Lost Tribes” of Israel, see this chap., n. 89. 178 70 CE. 179 1492. 180 I. e., gzerot takh vetat, see this chap., n. 76. 181 It is virtually impossible to estimate the numbers of the Jewish casulties in the destruction of the Second Temple in 70 CE, the expulsion from Spain in 1492, and in the context of the Khmelnytsky pogroms of 1648 and 1649. The pogroms of 1881 and 1882 in the southwestern provinces of the Russian Empire were the first incidents

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

145

Document 8

Dennoch sin{d} diese allen [sic] Katastrophen mit der letzten nicht vergleichbar. Die Katastrophe von 1939–1945 war nicht nur quantitativ eine der aergsten, sie war in ihrer qualitativen Tragweite sicher die schrecklichste.182 Sie bedeutete die Zerstoerung der schoepferischen Lebensquellen, aus denen das ganze Weltjudentum, einschliessend Palestina [sic] und den USA, immer neue Kraefte und Saefte gezogen hat. Ebenso wie mit der spanischen Verfolgungen und der darauffolgenden |2| Ebenso wie mit der [sic] spanischen Verfolgungen und der darauffolgenden Vertreibung das sephardische Judenthum [sic] seine fuehrende Rolle in [sic] juedis{c}hem Leben eingebuesst hat, so hat die Zerstoerung der juedis{c}hen Zentren in Europa die Fuehrung der juedischen Welt aus den Haenden des europaeischen Judenthums genommen.183 Das osteuropaeische Reservoir der Kraefte existiert nicht mehr, aber es gibt noch einige anderen qualitativen [sic] Unterschiede gegenueber der{n} frueheren Katastrophen. Noch nie wurde unser viel-geprueftes Volk durch eine solche Hoelle raffinierter Qualen getrieben. {R}eligioese, rassische Verfolgungen und Pogromen waren immer barbarisch und blutig, nie wurde aber in der Geschichte der zivilisierten Menschheit ein ein solches Vollmass von kalt ueberlegten und geplanten [sic] Sadismus, von Massenmord an Kindern und Frauen ueber ein Volk gehaeuft wie in der Nazi-Epoche. Das Pathos des Leidens wurde bis aufs Hoechste gesteigert, die Erniedrigung und Degradierung des menschlichen Wesens war noch nie so abgrundtief. |3|  Die Vernichtung trug einen totalen Charakter, waehrend sie in den frueheren Verfolgungen zum Teil nur gegen K{k}riegsfuehrende oder kriegsfaehige Maenner gerichtet war. Cer [sic]184 Rest wurde in Gefangenschaft verschleppt, verkaft,185 verfolgt, aber nicht verbrannt, vergast oder nieder­ of anti-Jewish violence which developed into a mass movement that spread across many regions of the Empire. Mainly targeting and damaging Jewish property and livelihood, the numbers of victims in 1881/1882, which are still subject to debate, may have been less than 50. The mass violence in the Ukraine during the years 1917–1921 when over 50,000 Jews were killed, were perpetrated mainly, but not only, by anti-Bolshevik and Ukrainian national forces. See John Klier, Art. Pogroms, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1375–1381. 182 A handwritten wavy line stretching to the end of the line; indicating that there should not be a paragraph break. 183 A handwritten wavy line stretching to the end of the line; indicating that there should not be a paragraph break. 184 Der. 185 Verkauft. Omission due to errant stroke.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

146

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

geschossen.186 Was diese Katastrophe von der [sic] frueheren noch unterscheidet, ist ihre geograf{ph}ische Ausdehnung. Die frueheren Kataklismen [sic] in unserer Geschichte waren meistens auf ein Lnd187 beschraenkt. In Churban Bjit188 Rishon189 und Churban Bajit Sheni190 war es Palaestina, in Gerusch Spharad191 Spanien, in den Kreuzzuegen der schmale Landstreifen jim Marschbereich der Kreuzzuegler (vor allem die Rheinlande),192 in Gsejrat Ta''ch193 [sic] die Ukraine. In den Jahren 1939–45 wurde das Schwert der Vernichtung fast uber [sic] das ganze deutschokupierte [sic] Europa geschwenkt. 2. Die Besonderheit der Forschungsarbeit Aus der oben angefuehrten summarischen und beispielweisen [sic] Aufzaehlung einiger charakteristischen [sic] Merkmale ergeben sich gewisse Schluesse fuer die wissenschaftlichen Forschungsmethoden der letzten Katastrophe. |4|  Der Churban Bajit Sheni hatte seinen Josephus Flavius, die Kreuzzuege, der Gerush Spharad und Gserath [sic] Tach ihre Chronisten,194 aber kein Josephus Flavius waere imstande, den ganzen Umfang dieser letzten Katastrophe allein zu umfassen, alle ihre Aspekte und Probleme auszuschoepfen, sie in ihrer ungeheuren geographischen Breite zu umspannen. Nicht nur die Thematik ubersteigt [sic] die Kraefte des Einzelnen. Auch die wissenschaftlichen Methoden haben sich seit dieser Zeit entwickelt. Anstatt narrative oder pragmatische Geschichtsdarstellung, verlangen wir heute eine tiefer eindringende kritische und analytische Bearbeitung und eine synthetische Erfassung aller komplizierten wirtschaftlichen, sozialen, kultursozialen und demographischen Probleme und Vorgaenge. Eine solche Arbeit kann nur ein wissenschaftliches Kollektiv bewaeltigen. Eine kollektive Arbeit tut not, wo 186 Handwritten line indicating that there should be a paragraph break. 187 Land. Omission due to errant stroke. 188 Bajit. Omission due to errant stroke. 189 The destruction of the First Temple in 586 BCE. 190 The destruction of the Second Temple in 70 CE. 191 The expulsion of the Jews from Spain in 1492. 192 In 1096 German Christian crusaders perpetrated mass murders of Jews in the Rhinland during the First Crusade (1095–1099). 193 I. e., gzerot takh vetat, 1648. 194 The most famous chroniclers of the atrocities against Jews in the Rhineland were Salomo bar Simson (11./12. c.), Eliezer ben Nathan (c. 1100–1150), an anonymous writer of Mainz, and Ephraim of Bonn (c. 1132–1200). The most notable Jewish writers of the expulsion of the Jews from Spain included Solomon ibn Verga, Elijah Capsali (c. 1485 – after 1550), Joseph ha-Kohen, Gedaliah ibn Yahya (c. 1526–1587), Azariah dei Rossi (c. 1511–1578), and others. The most well known chronicler of the Khmelnytsky massacres was Nathan Hanover.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

147

Document 8

Hunderte von Koepfen und Federn zusammenarbeiten und in koordinierter Mitarbeit das vielfarbige Gewebe zusammenstellen. Wir stellen fest, dass die geschichtswissenschaftliche Arbeit über die Naziepoche in unseren Reihen schon seit Jahren begonnen hat, in den allierten [sic] Laendern fast gleich nach der Hitleragression [sic], in den okkupierten Laendern meistens gleich nach der Befreiung. |5|  Tatsache it,195 dass sich die geschichtliche Forschung der letzten Katastrophe (wir werden sie ferner kurzhin Churbanforschung nennen) schon zu einer besonderen Disziplin in der juedischen Historiographie entwickelt hat, mit einer ihr eigenen Thematik und ihrer besonderen Methodik. Es gibt heute eine Churbanliteratur, die Hunderte Buecher umfasst, viele Tausende von Zeitungsartikeln und Abhandlungen, eine unzaehlige Menge von nicht gedruckten Materialien, Tagebuechern, Memoiren, {Z}eugenaussagen, Gerichtsprotokollen, Aufzeichnungen, Dokumenten, literarischen und pseudoliterarischen Schaffungen usw. Wir besitzen heute Hunderte von Natan Neta Hannovers [sic], die das Beduerfnis empfinden, ihre aussergewoehnlichen Erlebnisse mit der Feder zu fxz fixieren. Hunderte und aberhunderte [sic] von Leuten, die sonst nie in ihrem Leben ein Interesse fuer irgendwelche historische Forschungsarbeit a{u}fgebracht haetten, haben jetzt zur Feder gegriffen aus eineem inneren unwiderstehlichem [sic] Drange. Es handelt sich hier nicht um vereinzelte Faelle von irgendwelcher Graphomanie, es ist eine Massenerscheinung, ein maechtiges soziales Phaenomen, das der Historiker beachten muss und verpflichtet ist, es womoeglich zu leiten und in das richtige Geleise zu bringen, damit es dennoch nicht in eine arge Graphomanie und Volksplage ausartet. Diese Gefahr ist vorhanden. |6|  Die so schnell aufgeschossene Churbanforschung hat, wie gesagt, ihre eigene Thematik und M{m}ethodologische Eigenart, die sie zu einer besonderen Disziplin in unserer Historiographie machen. Wollen wir versuchen, einige dieser besonderen Striche herauszuschaelen: 10) Die Churbanepoche ist einer scharf umrissener Zeitabschnitt von 1939 bis 1945. Die Genese dieser Epoche reicht wohl weiter zurueck, vielleicht bis 1918 oder gar 1870; doch ist die eigentliche Katastrophe durch die zwei Daten 1939–1945 eindeutig umrissen. Es ist ein von anderen Kapiteln unserer Geschichte vollkommen verschiedener Zeitabschnitt, in welchem in einem blitzartigen Tempo Untergangsprozesse so intensiv in ihrer Wirkung und so grausam maechtig in ihrer Tragwer{i}te sich abgespiegelt haben, wie noch nie in unserer leidensvollen Geschichte. 195 Ist. Omission due to errant stroke.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

148

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

2) Der Historiker steht hier einem geschichtlichen Prozess gegenueber, welcher ein vollkommen abgeschlossenes Ganzes – allerdings sehr schmerzlich abgeschlossenes  – darstellt. Damit ist aer196 die Moeglichkeit gegeben, die Thematik vollstaendig auszuschoepfen. 3) Die Folgen dieses tragischen Vernichtungsprozesses sind jedoch nicht ueberwunden. Ihre Tragweite zwingt und fordert heraus zu historiosophischen und politischen Betrachtungen, zu literarischen und kuenstle{r}ischen Sublimierungen und Interpretationen, |7| schafft in unserem Volke, insbesondere om in der europaeischen Sherith Hapletha,197 die Atmosph{a}ere einer dynamischen Spannung, die vielleicht nur mit den messianistischen Bewegungen, {welche den meisten} nach unseren [sic] frueheren nationalen Katastrophen {folgten}, zu vergleichen ist. Für diese rege geistige Aktivitaet muss die Churbanforschung das zuver­ laessige historische Material liefern. Sonst wird das ausserordentliche Interesse fuer die Churbanepoche in unserer Gesellschaft dazu fuehren, dass auf Grund von unkontrolliertem, manchmal sogar gefaelschtem, quasi-historischen [sic] Material voreilige und falsche historiosophische und politische Schluesse gezogen werden, mit der geschichtlichen Wahrheit in krassem Widerspruch stehende dichterische oder kuenstlerische Visionen aufgezogen werden. Daraus sind gewisse Schluesse fuer die Richtung zu ziehen, in welcher die Churbanforschung arbeiten muss. Sie kann sich in ihrer Tehmatik [sic] nicht vorerst bloss auf Dokumentensammlungen und deren kritische Analyse beschraenken, sondern sie muss synthetische Werke unserer Gesellschaft sobald als moeglich geben, um diesem brennenden Beduerfnis unserer Z̊eit gerecht zu werden. Die Forschung kann in diesem Falle nicht rein akademische Wissenschaft bleiben, dem Prinzip l’art pour l’art huldigend, sondern [muss] die Bestellung, die ihr der Auftraggeber, die juedische Gesellschaft, gibt, moeglichst prompt und schnell ausfuehren. |8| 4) In den weltumspannenden voelkermoerderischen Plaenen der Nazis sollte die juedische Katastrophe nur einen ersten Schritt zu weiteren aehnlichen Verbrechen und Massenmorden bilden. Mehr als alle vorherigen traegt daher unserer letzte Katastrophe einen internationalen Charakter. Sie ist enger in die weltgeschichtlichen Prozesse hineingewoben wie die frueheren. Waehrend z. B. der Churban Bajith Rishon und Sheini eine sozusagen rein juedische Angelegenheit war, ist die letzte Katastrophe ein weltgeschichtliche{s} Ereignis und bildet z. B. eine der Kernfragen in den internationalen Kriegsverbrecherprozessen. Ihre Erforschung ver196 Aber. Omission due to errant stroke. 197 Surviving Remnant.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

149

Document 8

langt einen viel breiter gespannen198 internationale{n} Rahmen als die frueheren. Sie ist weltgeschichtlich ebenso bedeutungsvoll wie fuer unsere Volksgeschichte. 5) Die Quellenforschung ist in der Churbanepoche auf ganz anderen Prinzipien basiert als sonst. Während fuer alle anderen Epochen die Archivistik das ausschlaggebende Material liefert, spielt sie hier nicht die Hauptrolle. Wie wertvoll auch die amtlichen Dokumente sein sollten, sind wir doch nicht imstande, die allerwichtigsten und allerschwierigsten, traurigen Kapitel unserer Martyrologie, wie z. B. die Aktionen199 und die Todespein in den K. Lagern200 auf Grund der … amtlichen deutschen Dokumente treu und erschoepfend zu schildern. |9| Die amtlichen deutschen Dokumente haben selt{e}n die Greuel der Aktionen uns [sic]201 Kazete202 wiederspiegelt [sic],203 dagegen versuchte man in den deutschen offiziellen Dokumenten diese Greuel durch einen tarnenden Verbrecherjargon zu verdecken. So z. B. gebrauchte man fuer die Massenmorde verschiedene „unschuldige“ Bezeichnungen wie „Sonderbehandlung“, „Ueberstellung“ usw. Das richtige Quellenmaterial muss also in diesen Faellen auf einem anderen Wege als durch S̊ammlung amtlicher Dokumente geschaffen werden, nämlich durch Zeugenaussagen, Gerichtsprotokolle, Enqueten, Frage{b}ogen usw. Diese Art {der} Quellenmaterial{beschaffung} ist sonst eher der soziologischen Wissenschaft 198 Gespannten. Omission due to errant stroke. 199 Aktionen (Germ., pl.) or Aktion (sing.) is a Nazi term that can be translated as “operation” or “operations.” It euphemistically refers to brutal incidents in which the German SS, the police and military forces – often assisted by local collaborators – violently emptied ghettos by decimating, rounding up, and deporting their inhabitants. Not only did Aktionen serve the mass murder of Jews in that the victims were seized and rounded up for transportation to death camps; in and of themselves, the Aktionen, which involved the use of excess violence, were incidents of mass murder that cost hundreds or thousands of lives. Aktionen instilled horror in the Jewish populations and the reason why Jewish leaders sometimes complied with deportation orders may have been to avoid these kinds of violent onslaughts onto the ghetto population. The German term in reference to this particular form of Nazi onslaught on Jews entered the Yiddish language as aktsye and the Polish language as akcja. To highlight this particular context of the term it has been capitalized as “Action” in the English translations throughout this volume. For a reflection on the term by a CJHC member see Document 47, p. 726 f. 200 Konzentrationslager. 201 Correct: und. 202 Konzentrationslager. 203 Correct: wiedergespiegelt.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

150

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

als der historischen eigen. Auch die Analyse und Auswetung [sic]204 dieses Quellenmaterials muss sich dann folgerichtig mehr nach Prinzipien und Methoden der soziologischen als der historischen issenschaft205 richten. Auch anderer Hilfswissenschaften, wie z. B. Kriminologie, Psychopathologie, Medizin, Folklore, muessen mehr als in anderen Epochen mit herangezogen werden und somit auch ihre Methodolognie. Die rein historischen Arbeitsmethoden genuegen also nicht. Eine viel kompliziertere – ich moechte sagen, eklektische oder vielseitige – Arbeitsmethode muss eingesetzt werden und das ist vielleicht der wichtigste methodo­ lob{g}ische Punkt, der die Churbanforschung von der historischen Forschung anderer Epochen unterscheiden{t}. |10| 6) Die neue Disziplin besitzt eine Reihe von Subdisziplinen, die erst in der Entwicklung begriffen sind. Eine solche ist z. B. di{e} Kazetographie und Kazetologie, d. h. die Erforschung der sonderbar grausamen Welt – eine Welt für sich – des Konzentr. Lagers,206 die Erforschung des Ghetto [sic] von seiner Genese bis zum Untergang, das Studium des Partisanephaenomens [sic] mit einer soziologischen Analyse und einer Abteilung zur Ausforschung der bis nun sehr vernachlaessigten batalistischen207 Elemente. 3. Ist die Churbanepoche für eine wissenschaftliche Ausforschung schon reif? Von vielen Seiten wurden diesbezueglich Bedenken laut: die Zeit sei noch zu frisch, es fehle die fuer den Historiker notwendige Distanz, um Perspekto{i}ve zu gewinnen, das gesamte historische Material sei ja noch nicht gesammelt worden und man muesste noch abwarten, bis wir viel mehr Material haben als es heute der Fall ist, um ein mehr vollkommenes Bild zu gewinnen usw. Der Historiker sei zu stark mit der nicht allzu fernen Vergangenheit verbunden, um frei von jedweder Tendenz und Animosie [sic] zu sein und objektiw [sic] urteilen zu koennen. Gegen diese Einwaende sei Folgendes zu bemerken: 1) Trotzdem die Katastrophe so zeitnahe [sic] ist und die Sammelarbeit erst einige Jahre dauert, ist ein ungeheurer Stoff gesammelt worden, wie selten in irgendwelcher anderen geschichtl.208 Epoche. |11| Die Sammlungen sind schon heute unzaehlbar, und auf Grund des vorhandenen Riesen204 Correct: Auswertung. 205 Wissenschaft. Omission due to errant stroke. 206 Konzentrationslager. 207 German neologism for battleism / battleistic. Friedman probably meant research on Jewish resistance. 208 Geschichtlichen.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

151

Document 8

materials ist der Historiker imstande, fast jede historische Begebenheit dieser tragischen Epoche zu rekonstruieren. 2) Das gesammelte Material is [sic]209 auch qualitativ sehr wertvoll. Es kann in der Zukunft wohl noch in Einzelheiten ergaenzt werden, doch die wesentlichen Dinge koennen schon heute klar umrissen werden. Kaum werden durch die zukuenftigen Funde wesentliche Bestandteile geaendert werden muesen [sic],210 so hochwer{t}ig und aufschlussreich ist das heute zugaengliches Material. Der deutsche Zusammenbruch kam naemlich so ploetzlich und unerwarted{t} fuer die g{h}errschende Naziclique, dass eine Unmenge amtlicher Materialien, vertreli vertraulicher Dokumente und streng geheimer Schriftstuecke sichergestellt werden konnte. In den Prozessen gegen die Kriegsverbrecher wurde ausserden [sic] eine Unmenge solcher intimer und vertraulichen{r} Materialien von den leitenden Staatsmaennern enthuellt, dass man ohne Uebertreibung sagen kann: Selten hatte der Historiker in irgendwelcher historische{n} Epoche die Moeglichkeit, so hinter die Kulissen der leitenden historischen Persoenlichkeiten und Urheber einzudringen wie in der Churbanforschugg [sic]. 3) Die Bedenken wegen Mangel an histor.211 Distanz sind nur zum Teil berechtigt. Diese tragische Epoche ist durch einen Abgrund von Vernichtung und Tod so scharf von der Gegenwart abgegrenzt, dass wir sie fast wie eine verklungene, abgeschlossene Zeit empfinden. |12| Ein Ozean von Traenen und Blut tren{n}t unsere eit212 von der schrecklichen Nazi­ epoce.213 Waeren es nicht die schmerzlichsten Verluste, so koennten wir uns fast bei dem Gedanken packen, dass das Alles nur ein buoeser, unwahrscheinlicher Traum war. 4) Den Wissenschaftlern, die behaupten, es muessten wenigstens 100–200 Jahre vergehen, bis eine Epoche zur wissenschaftlicher{n} Behandlung reif ist, koennen wir nur entgegnen, dass unsere Zeit uns nicht so lange warten lassen kann. Die Churbankatastrophe war ein zu tiefer Einschnitt in unser Leben. Alle Gegenwartsprobleme werden mit Recht oder Unrecht mit ihr verbunden. Wie schon erwaehnt, hatte das rege Volksinteresse an der Churbanepoche eine sehr reiche Literatur ueber dieses Thema geschaffen und gefoerdert. Die historische Forschung hat aber mit der stuermischen Entwicklung der Churbanliteratur nicht Schritt gehalten und dadurch indirekt dazu beigetragen, dass viele unkritische und un209 Correct: ist. 210 Correct: müssen. 211 Historischer. 212 Zeit. Omission due to errant stroke. 213 Naziepoche. Omission due to errant stroke.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

152

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

wahrscheinliche Darstellungen in Umlauf gesetzt wurden. Jetzt muss die historische Forschung das Versaeumte nachholen und – je schneller desto besser – das gesammte [sic] Material, auch das gedruckte, nachpruefen, kritisch durchsieben und in synthetisch bearbeiteter Form sowohl dem lesenden Publikum wie auch dem schaffenden Menschen – dem Politiker, Philosophen, Schriftsteller, Dichter, Kuenstler – zur Verfuegung stellen. |13|  Dann bleibt aber noch die Frage zu beantworten, was {welches} ist das objektive und synthetische Bild, das wir von dem Historiker der Churbanforschung verlangen? Soll er und kann er objektiv sein? 4. Der Objektivismus in der Churbanforschung Was heisst eigentlich Objektivismus in der geschichtlichen Forschung? Jeder Historiker sammelt und bearbeitet das geschichtliche Material nach einem ihm eigenem [sic] esichtspunkt.214 Je nach der Weltanschaung [sic], welcher er huldigt, wird sein Werk materialistisch, idealistisch, positivistisch usw. gefaerbt sein. Farblose Geschichtsschreibung gibt es ueberhaupt nicht. Noch weiter gehen diejenigen, die behaupten, Geschichte sei uberhaupt [sic] eine politische issenschaft.215 Worin also besteht der Objektivismus des Historikers? Darin, dass er im Rahmen seiner gegebenen Weltanschauung den geschichtlichen Quellen treu bleibt, in ihrer Analyse und Auswertung sich nicht von Leidenschaften, politischen oder persoenlichen Ruecksichten hinreissen laesst. Kann die Churbanforschung in diesem Sinne die {den} Anspruch auf Objektivitaet erheben? Sowie{ei}t es die bisherige Churba{n}literatur anbetrifft, kann man das mit Bestimmtheit nicht behaupten; aus dieser Literatur schoepft aber zum Teil die Forschung ihren Stoff. {Aber} auch die historische Churbanforschung ist von verschiedenen tendenzioesen Befaerbungen [sic] nicht frei. |14|  Die markanteste Tendenz in den meisten Werken ist die Beschuldigungstendenz. Diese, psychologisch so gut fuer uns verstaendliche Tendenz, fuehrt die Verfasser [dazu,] die krassesten Bilder zu waehlen, die staerksten Ausdruecke z [sic]216 gebrauchen, um ihr „J’accuse“217 moeglichst eindrucks214 Gesichtspunkt. Omission due to errant stroke. 215 Wissenschaft. Omission due to errant stroke. 216 Correct: zu. 217 “J’accuse …!” was the title of an open letter by the French author Émile Zola (1840–1902), which appeared in the daily newspaper L’Aurore on January 13, 1898. Zola defended French Jewish army officer Alfred Dreyfus (1859–1935), who had been wrongly convicted of treason in 1894, and uncovered the falsifications that had led

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

153

Document 8

voll zu machen. Bewusst oder unbewusst verfallen die Verfasser oft in eine Art Schilderung, die grell und uebertrieben ist. {Aber} stylistisch [sic] sind die Werke auch nicht den Gesetzen der historischen Darstellungsart angepasst; sie verfallen allzuoft ins Oratorische. Sie wirken manchmal eher als eine Streitschrift oder subjektiver lyrischer Erguss, denn {als} eine historische Schilderung. Damit soll in keiner Weise der Wert der Beschuldigungsmaterialien gemindert werden. Solche Mateialien218 haben fuer uns und fuer die ganze Menschheit eine ungeheuere Bedeutung und muessen unter allen U Um­ staenden moeglichst komplett gesammelt und den gerichtlichen Instanzen zur Verfuegung gestellt werden, sei es durch andere gesellschaftliche Faktoreen [sic]. Aber die Bearbeitung der Beschuldigungsakte ist die Sache der Prokuratur und der Richter und nicht die Sache der historischen Literateur. Wenn auch die Quellen dieselben sind, so sind doch die Methoden der Bearbeitung und die Ziele ganz vereschei{ie}den. Der Historiker, solange er objektiv bleiben will, kann nicht zum Prokurator werden. |15|  Das heisst aber nicht, dass wir vom Historiker verlangen, dass er bedingungslos und herzlos dem Martyrium seines Volkes gegenueberstehe. Doch er kann nicht zum Beispiel in der Form seinem Zorn, Schmer [sic]219 und Entruestung Ausdruck geben, wie es dem Dichter erlaubt ist. Seine innere Verbundenheit mit dem tragischen Schicksal seines Volkes wird in anderen Formen zum Ausdruck kommen, oft in der Vorrede oder im Nachwort, manchmal in den stylistischen Mitteln, die ihm zur Verfuegung stehen, wobei er aber immer auf seiner Hut sein muss, nie in subjektive [sic] Betrachtungen und lyrische [sic] Erguesse sich zu ergehen, die leider allzuoft in unserer Churbanliteratur in einen falschen Pathos und arge bombastische Phraseologie ausarten. Die bombastische Phraseologie und uebertriebener Pathos verfehlen uebrigens das Ziel, zu dem sie streben. Der naive Glaube, dass durch solche primitive und schrei{e}nde [sic] Mittel das Mitleid oder der Zorn der der [sic] Welt gewickt [sic]220 koennen, ist durch nichts berechtigt. Zur Welt kann man appelieren [sic] oder durch Logik oder durch das Gefuehl. Das Gemuet kann nur durch hohe kuenstlerische Darstellungen angegriffen werden, dagegen Talentlosigkeit und billiger, weinerlicher Exhibitionismus, auch wenn er von

to Dreyfus’s arrest. See Renée Poznanski, Art. Dreyfus Affair, in Diner (ed.), EJHC, vol. 2, 354–360. 218 Materialien. Omission due to errant stroke. 219 Correct: Schmerz. 220 Presumably: geweckt werden.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

154

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

dem Ungluecklichsten der Unglucklichen [sic] kommt, wirkt nur abstossend oder laess̊t im besten Falle die Gemueter kalt. |16|  Durch Logik kann wieder die Wissenschaft ueberzeugen. ber221 keine wissenschaftliche Darstellung wird ueberzeugend wirken, wenn sie artfremde Elemente subjektiver Natur hereinmischt. Eine tendenzioese, emotionelle oder pathetische Darstellung untergraebt das Vertrauen in die Glaubwuerdigkeit des historischen Werkes. Selbstverstaendlich pretendiert [sic] auch die historische Wissenschaft dazu, nicht nur den Verstand, sondern auch das Gemuet zu bewirten. Aber sie tut das mit anderen Mitteln als die Dichtung. Die k{l}assische Geschichtsschreibung hat mit ihrer grossen Einfachheit, mit der realistischen, wortknappen Darstellung von kondensie{r}ten Fakten immer die groesste Wirkung erzielt. Unsere historische Forschung der Katastrophe muss sich daher von allen oben erwaehnten artfremden Elementen befreihen – das wird d{s}icher nicht zum Nachteil sein fuer die verantwortliche nationale Aufgabe, die ihr auferlegt worden ist. Eine besondere Schwierigkeit fuer die objektiv{e} historische Behandlung bilden auch solche Probleme, wo Gegenwartsfragen, zeitgenoessische Leidenschaften, Interessen und Rucksichten [sic] mitbestimmend sein koennen. Obwohl, wie {w}ir frueher betonten, diese unglueckliche Epoche scharf von uns abgetrennt ist, gibt es dennoch einige Probleme, deren wissenschaftliche Loesung durch aktuelle Erwaegungen beei{n}flusst, inspiriert bezw. |17| getruebt werden kann. Einige derartige Probleme waeren zum Beispiel die Probleme der jued.222 Miliz,223 der sogenannten Judenraetler,224 der Kollaborationisten in Ghetto 221 Aber. Omission due to errant stroke. 222 Jüdischen. 223 The Jewish Police or Jewish Order Service (Germ. Jüdische Polizei, or Jüdischer Ordnungsdienst) was an auxiliary police force operating in the ghettos of German-occupied Eastern Europe. Recruited from among the ghetto population, it was established on Geman orders. It had the task of maintaining order in the ghettos, enforcing German policies, and facilitating deportations, which made it highly controversial in the eyes of the ghetto population. Hopes for better chances of one’s own survival or for being in a better position to rescue other Jews and coordinate resistance activities often motivated individual decisions to serve in the Jewish Police. 224 The members of the Jewish Councils (Germ. Judenrat, pl. Judenräte). Jewish Councils were established on German orders in all Nazi-occupied countries. They either represented the German-appointed Jewish leadership in eastern European ghettos, or in some western and central European countries also a country-wide representation of the Jewish population. Jewish Councils usually had between 12 and 24 members,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

155

Document 8

und in Lager. {Kann} in jedem dieser Probleme soll der Historiker eine objektive Abschaetzung geben{?} Erstens: Kann er da objektiv sein, wo aktuelle politische Orientierungen und persoenliche Momente so stark kineinspielen [sic] (zum Beispiel die Beteiligung oder Abstinenz gewisser polit{ischer} Gruppierungen oder ihrer Mitglieder in den Judenraeten) {?} Zweiten{s}: Kann man eher, denn ueberhaupt das Urteil ueber solche Probleme gene­ rallisieren oder soll man eher, was uns richtiger erscheint, an jeden einzelnen Fall individualisi{e}rend herantreten, die verschieden{en} lokalen Bedingungen in Betracht nehmen usw.{?} Wird das den Historiker nicht zu einer Stellung verleiten, {w}so es hiesse: „tout comprendre est tout exuser“?225 Drittens: Ist es {jetzt} an der Zeit, diese dunklen Seiten der Churbanepoche in das Licht einer unbestechlichen, wissenschaftlichen Analyse zu stellen? Oder darf der Historiker sich durch gewisse aktuelle Erwaegungen davon ableiten lassen? |18|  Diese {Derartige} Erwaegungen beziehen sich ueberhaupt auf alle negativen eiten226 des juedischen Lebens in der Churbanepoche. Soll man die krassen sozialen Gegensaetze, etwa zum Beispiel im Warschauer Ghetto, einerseits den Luxus der aufgekommenen neuen kollaborationistischen Plutokratie und Oligarchie  – Gott sei Dank nur eine sehr duenne Schicht  –, anderseits die Hungersnot und die Leiden der Masse, die geistige und moralische Zermalmung durch den Todfeind, die Aufloesung aller geheiligten Institutionen der Familie, Ehe, Nation, Religion in der zersetzenden Atmosphaere der teuflischen Qualen von Ghetto, Aktion und Kazet – soll man das ganz einfach uebersehen? Andererseits hat aber diese Epoche ihre hellen Punkten [sic], zu denen vor allem das erhaben{e} Martyrtum [sic] und die Widerstandsbewegung in allen nur moeglichen Formen gehoeren. Wird der Historiker objektiv sein, wenn er nur diese Seite der Churbanepoche ins Licht rueckt? Kann er bei der including one or two chairmen. They had an ambiguous role as intermediaries between the Germans and the Jewish population. In the hope of keeping at least parts of the Jewish population alive, they complied with German demands, enforced German orders, supplied forced laborers, and made deportation lists. Although the ghetto population tended to see the Jewish Council members as “collaborators,” for the most part, Jewish Council members tried to work for the common good and save at least parts of the ghetto population, which, however, was an impossible endeavor given the constraints set by the Germans. See Isaiah Trunk, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation, New York 1972. 225 The origin of this proverb “tout comprendre c’est tout pardonner” is unclear; it is commonly attributed to the French writer Madame de Staël (Corinne ou l’Italie, 1807), but other writers, among them Johann Wolfgang von Goethe, Leo Tolstoy, and Theodor Fontane used similar versions. 226 Seiten. Omission due to errant stroke.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

156

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Behandlung der Widerstandsbewegung mit voller Objektivitaet feststellen, welches ihre wirkl{i}che [sic] Dimensionen waren, in welcher [sic] Proporz in ihr die verschiedenen Richtungen und Gruppierungen beteiligt waren, absondern das wirklichkeitstreue und wahre Bild von dem, {was} andachts­ {volle} Juenger und Anbeter in die Geschichte der Bewegung aus eigenem Geist hineingetragenen [sic] haben{?} |19|  Wie soll nun der Historiker handeln? Soll er nur den Nymbus [sic] des Matyterrtums [sic] und des mutigen Trotzes und Widerstandes oder auch die dunkle Nacht der Verfallserscheinungen vor den Augen haben? Denn Beides ist wahr: ebenso die schreckliche, moralische Verkommenheit wie auch das leuchtende Heldentum und das bewusste, stolze Ma{r}tytertum [sic]. Der tiefer­sehende, im genetischen und dialektischen Denken geschulte Forscher wird die dialektische Einheit der gegensaetzlichen Elemente von Gut und Boese, Stark und Schwach, Erhaben und Gemein in einer Epoche verstehen, wo Prozesse von Leben und Tod, Aufgang und Untergang sich in einem rasend schnellen Tempo und in einer so kondensierten Form vollzogen ### haben wie noch nie in der menschlichen Geschichte, Prozesse, die sonst zu ihrer Ausreifung Jahrzehnte, ja Jahrhunderte brauchen duerften. Ein anderes Beispiel: Sind wir heute imstande, objektiv abzuschaetzen, welche Rolle – negativ oder positiv – andere Voelker, unsere Nachbarn, iin unserem Kampf ums Leben und Tod gespielt haben? Wie war die Rolle der Franzosen, Belgier, Hollaender, Italiener, Norweger, oder der Polen, Griechen, Ungarn, Russen, oder  – um von einer and{e}ren Kategorie zu sprechen  – der Ukrainer, Litauer, Letten, Rumaenen usw.? Auch hier muessen die Dinge nicht pauschalisiert werden und die einfache Wahrheit uebersehen werden, dass in jeder Nation ein kompliziertes Kraeftespiel vorkam, in welchem die verschiedenen Richtungen auch in der Judenfrage verschiedene |20| Losungen und Pogramme hatten, und zu den deutschen Judenverfolgungen verschieden [sic] Stellungen einnahmen, von der passiven Haltung bis zur aktiv mitwirkenden bezw. aktiw [sic] entgegenwirkenden. Auch bei der Beurteilung dieser komplizierten Fragen wird der Historiker von verschiedenen aktuellen politischen Motiven und Ruecksichte [sic] beeinflusst. Diese wenigen Beispiele genuegen wohl, um zu zeigen, vor wi{e}lche schwere [sic] Probben die Objektivitaet des Historikers gestellt wird. Das bedeutet aber nicht, dass die Schwierigkeiten unueberwindlich seien. Indem wir sie zeigen, glauben wir damit schon den ersten Schritt dazu getan zu haben, sie {ü}berwinden zu helfen. 5. Die Synthese in der Churbanforschung Ich werde nicht eine Reihe methodologischer Fragen beruehren, die in den anderen Referaten ihre Beleuchtung finden wer{d}en. Ich will nur noch auf eine

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

157

Document 8

wichtige Frage eingehen. Sind wir schon heute mit unseren Vorstudien soweit vorwaertsgekommen, dass wir fuer eine wissenschaftliche Synthese reif sind? Und wenn ja – in welcher Richtung soll diese synthetische Arbeit gehen? Gruppierungen oder ihrer Mitglieder in Judenraeten Unsere Churbanforschung ist zum groessten Teile nicht synthetisch. |21| Ich abstrahiere hier von den unzaehligen Publikationen, die nicht einmal die Stufe einer analytisch-kritischen Durcharbeitung des Stoffes erreicht haben und deren Wert sogar als Quelle zweifelhaft ist. Nehmen wir in Acht nur die wirklich ernsten Beitraege zur Churbanforschung, dann sind das meistens Quellensam{m}lungen, Dokumente mit analytischer Einleitung und kritisch erklaerende{m} Notenmaterial. Zum Teil wurde auch versucht, Einzelprobleme monographisch zu erfassen (z. B. Statistik und Demographie, Deutsche [sic] Politik und Judengeset{z}gebung in einzelnen Laendern, Aktionen, Widerstandsbewegung) oder Monographien einzelner Staedte oder Konzentrationslaeger [sic] zu geben. Einige andere Probleme, wie z. B. das wirtschaftliche Leben, die soziale Entwicklung, die sogen.227 juedische Autonomie der Judenraete, das Leben auf „arischen Papieren“ und verschiedene Aspekte dieser getarnten und aufgezwungenen Symbiose, die literarische und kunstlerische [sic] Schaffung {im Ghetto, Kazet und Wald} wurden in monographischer und synthetisch ausschoepfender Form kaum noch [sic] angeschnitten.228 Ein Ozean gedruckten und nicht gedruckten Material{s} wartet heute auf diese synthetische Bearbeitung, die uns erst ein richtiges und vollstaendiges Bild ## der Epoche geben kann. Die Schwierigkeiten fuer eine synthetische Bearbeitung des Gesammt­so­ stoffes [sic] sind heutzutage mehr technischer als meritorischer Natur. Es ist fast unmoeglich fuer den Forscher, heute in die ganze gedruckte einschlaegige Literatur in allen Laendern Einblick zu gewinnen, geschweige denn in die enormen, nicht gedruckten Sammlungen. |22| Diese Schwierigkeiten muessen durch eine internationale Bibliographie229 und durch Schaffung

227 Sogenannte. 228 It is not clear what publications he was referring to here, but in October 1947, he seems to have been most familiar with what Jewish documentation initiatives in Poland, France, Germany, and Jewish émigré scholars in the United States had published and which corresponds with his general description here. See the bibliography in this volume, and Jockusch, Collect and Record!, 283–285. 229 Friedman later implemented this idea by publishing a comprehensive annotated bibliography together with Jacob Robinson (1889–1977): Friedman/ Robinson, Guide to Research in Jewish History; and idem, Guide to Jewish History Under Nazi Impact.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

158

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

genauer Archivkataloge und Indexe beseitigt werden. Eine zweite Schwierigkeit ist nicht mehr rein technischer Natur. Soll{t}en wir in einer kollektiven Arbeit zu einer kollektiven ausgearbeiteten S{y}nthese schreiten {können}, dann muess{t}en die verschiedenen Zentren zuerst gemeinsame Prinzipien der Forschung und Bearbeitung ausarbeiten, die Arbeit koordinieren, die Themen verteilen. Bis nun wurde ja nicht nur die Thematik dubliert und multipliziert, sondern auch die Bearbeitung ging oft in verschiedenen Laendern aus [sic] verschieden [sic] prinzipiellen Ausgangspunkten aus. Anders war z. B. der Ausgangspunkt für die Churbanforschung in Eretz Israel, anders in Russland, anders in Amerika (anders who waehrend des Krieges, anders nach dem Kriege), in England, in Polen, in# Frankreich usw. In gemeinsamer Arbeit un{d} Gedankenaustausch gelingt es uns vielleicht, die verschiedenen Konzeptionen einander naeherzubringen. Der Meinungsaustausch uhd [sic] prinzipielle Auseinandersetzungen koennen uebrigens fuer alle Part#ner {nur} anregend und nutz nutzbringend sein. Kann die Synthese, die wir erstreben, vollkommen sein? Keine Synthese ist vollkommen und keine ist ewig. Es gibt keine absolute Wahrheit und keine absolute Synthese, die im Wandel der Zeiten ni nicht ueberpru{e}ft, revidiert, geaendert werden muss. |23| Das ist eines der Grundgesetze des menschlichen Geistes und jeder geistigen Schaffung. Auch unsere Geschichtswissenschaft hat mehrere umfassende synthetische Werke aufzuweisen, von denen jedes die gesamte Vergangenheit unseres Volkes in neuer historiosophischer Auffassung umriss. Auf Jost230 folgte Graetz,231 auf Graetz folgte Dubnow,232 eine neue synthetische Auffassung unsrer Geschichte praesentierte uns neulich Baron.233

230 The historian and educator Isaak Markus Jost (1793–1860) studied philosophy at the universities of Göttingen and Berlin and contributed to the Jewish enlightenment in Germany as a central proponent of the Wissenschaft des Judentums. Between 1820 and 1829 he published his nine-volume Geschichte der Israeliten seit der Zeit der Makkabäer bis auf unsere Tage. 231 Heinrich Graetz. 232 Simon Dubnow. 233 Salo Wittmayer Baron (1895–1989) was the first Jewish historian to hold a university position in the United States, where he was appointed professor of Jewish history at Columbia University in 1929. Baron had earned three doctorates from the University of Vienna and was an ordained rabbi. Opposing what he termed the “lachrymose conception of Jewish history,” namely a conception that focused only on Jewish suffering rather than on Jewish creativity and adaptation in the Diaspora, he published an 18-volume A Social and Religious History of the Jews between 1952 and 1983.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

159

Document 9

Auch unsere synthetischen Arbeiten werden nicht das litzte [sic] Wort der jued. Geschichtswissenschaft in dieser {M}aterie sein. Aber sie sollen das erste sein. Ein kollektiver Gesamtplan der juedischen Churbanforschung kann uns zu der Realisierung {der} in meinem Referat beruehrten Postulate und Ziele b{ri}ngen. Wir geben uns davon Rechenschaft ab, dass eine solche Realisierung, besonders die Vorbereitungsarbeiten, noch eine gewisse Zeit # in Anspruch nehmen muss. Doch bildet unsere heutige Konferenz einen bedeutenden Schritt voraus auf dem Wege, einen richtigen gemeinsamen Kontakt, eine gemeinsame Sprache zu finden und einen # permanenten Gedankenaustausch anzuknuepfen. Der weistetere Verlauf unserer Konferenz wird uns zeigen, welche weiteren Fortschritte auf dem Wege zur Konsolidierung und Koordinierung der Arbeit wir in der naechsten Zukunft zu tun imstande sind.

Document 9 Joseph Kermisz, “Three Years of Activity by CJHC and the Jewish Historical Institute at the Central Committee of Jews in Poland” Warsaw, 1947 Typewritten lecture manuscript,234 12 pages; corrections and additions by hand; underlinings by typewriter; several letters faded Language: Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro AŻIH, CŻKH/303 / XX, folder 38 [The manuscript is an account of CJHC’s multifaceted efforts to collect and preserve materials about the Holocaust in Poland. Kermisz lists the numerous documents, photographs, and artifacts of both German and Jewish provenance that the Commission acquired, including portions of the Ringelblum Archive or the records of the Jewish community of Wrocław. Furthermore, he highlights CJHC’s multiple publications of memoirs and historical studies and how its archival collection allowed research institutes and courts in and outside Poland to document and prosecute German atrocities.]

234 The lecture was presented at the first European Conference of Historical Commissions and Documentation Centers in Paris in December 1947. A French translation was later published as: Joseph Kermisz, Trois années d’activité de la Commission Centrale Historique Juive et de l’Institut Historique Juif auprès du Comité Central des Juifs en Pologne, in: CDJC (ed.), Les Juifs en Europe, 140–144.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪160‬‬

‫ד״ר‪ .‬יוסף קערמיש‪.‬‬ ‫‪ 3‬יאָר טעטיקייט פון צ‪ .‬יי‪ .‬ה‪ .‬ק‪ 235.‬און ייד‪ .‬היסט‪ 236.‬אינסטיטוט בײם צ‪ .‬ק‪ 237.‬פון יידן אין פּוילן‪.‬‬ ‫(רעפעראט געהאלטן אויף דעם ‪1‬־טן אייראָפּייאישן צוזאמענפאָר פון היסטארישע‬ ‫קאָמיסיעס און דאָקומענטאציע צענטערס‪).‬‬ ‫דער אָנהויב פון דער טעטיקייט פון דער צענטראלער יידישער היסטארישער קאָמיסיע אין פּוילן‪,‬‬ ‫וואָס איז לעצטנס פארוואנדלט געוואָרן אין א יידיש־היסטארישן אינסטיטוט‪ ,‬דאטירט זיך נאָך‬ ‫פון לובלין‪ ,‬פון סוף זומער ‪ ,1944‬ווען עס זײנען באפרײט געוואָרן די ערשטע טיילן פון דער‬ ‫פּוילישער טעריטאָריע‪ .‬דאָס געראטעוועטע שארית־הפּליטה פון פּוילישן יידנטום איז אין סאמע‬ ‫פראצעס פון באפרײען דאס לאנד‪ ,‬אין אויסערגעוויינלעך שווערע באדינגונגען‪ ,‬צוגעטרעטן‬ ‫בויען אן אינסטיטוציע‪ ,‬מיטן ציל אויסצופארשן אלזײטיק די געשיכטע פון חורבן און קאמף פון‬ ‫פארניכטעטן מעכטיקן יידישן פּוילישן קיבוץ‪.‬‬ ‫זייער באשיידן זײנען געווען די התחלות פון דער קאָמיסיע אין לובלין‪ ,‬ווו עס האט זיך‬ ‫אנגעהויבן די מיפולע און שווערע ‪ ###‬ארבעט פון זאמלען דאָקומענטן און גבית־עדות צו דער‬ ‫געשיכטע פון דער מארטיראלאגיע‪ ,‬קאמף און אומקום פון פּוילישן יידנטום‪ ,‬פון אויפקלערן דעם‬ ‫בײשפיללאָזן מאָרד איב ̊ערן פּוילישן יידנטום‪ .‬דער הויפּט־געדאנק פון אלע ניצול געוואָרענע‬ ‫יידן איז געווען׃ אויפזאמלען דעם גאנצן דאָקומענטארישן באשולדיקונגס־מאטעריאל‪ ,‬כדי‬ ‫אויסצומעסטן די שטאָף שטראף פאר אלע פארברעכער‪ ,‬כדי צו באווײזן פאר דער גאנצער‬ ‫וועלט‪ ,‬צו וואָס ס׳איז פעיק דער פאשיזם‪ .‬די זאמל־ארבעט איז צוגעגאנגען זייער שווער‪ ,‬ווײל‬ ‫די דײטשן האבן פאר זייער מפּלה זיך באמיט מיט אלע כוחות אָפּצוווישן די שפּורן‪ ,‬סײ די‬ ‫דאָקומענטארישע‪ ,‬סײ די זאכלעכע באווײזן פון זייער פארברעכערישער טעטיקייט‪ .‬ע{ס} איז‬ ‫אונדז דאָך געלונגען צו באקומען אין לובלין וויכטיקע מאטעריאלן וועגן טויטן־לאגער מײדאנעק‪.‬‬ ‫אין אונדזערע הענט איז ארײנגעפאלן א קארטאָטעק מיט נעמען פון יידישע סאָלדאטן‪ ,‬וואָס‬ ‫זײנען ביז סוף ‪ 1940‬געוואָרן באהאנדלט ווי קריגס־געפאנגענע און פון אנהויב ‪ 1941‬אלס‬ ‫געוויינלעכע אסורים פון מײדאנקער לאגער‪.‬‬ ‫די גאנץ באשיידענע זאמלונג פון לובלין איז געוואָרן שטארק בארײכערט‪ ,‬ווען די קאָמיסיע‬ ‫איז אריבערגעפאָרן קיין לאָדזש‪ ,‬ווו עס האָט זיך אײנגעגעבן צו באקומען דעם ריזיקן ארכיוו‬ ‫פון דער דײטשער געטאָ־פארוואלטונג‪ ,‬וואָס האָט געהערשט איבער אלע געטאָ{ס} אין דעם‬ ‫א‪ .‬ג‪" .‬ווארטעגאאו" און איז שולדיק אין דער ליקווידאציע פון די געטאס מיטן לאָדזשער געטא‬ ‫בראש‪ ,‬או‪ ]![ ‬אין אומקום פון אן ערך ‪ 600.000‬נפשות‪ .‬אין לאָדזש האָט זיך אויך אײנגעגעבן‬ ‫צו באקומען די רײכע כתב־ידן־זאמלונג פון דער יידישער אדמיניסטראציע אין לאָדזש‪ ,‬וואס‬ ‫שטעלט מיט זיך פאר בלי־ספק דעם רײכסטן און גרעסטן אָפּגעראטעוועטן ארכיוו פון אלע‬ ‫יידישע קהילות אין פּוילן בימי היטלער‪ .‬מען האט זיך דאָ באלד בײם אנהויב קוים אן עצה געגעבן‬ ‫מיט דעם שלל מאטעריאלן פון כלערליי דײטשע אמטן‪ ,‬וואָס איז אונדז געלונגען צו פארכאפּן‪,‬‬ ‫נאָךדעם דעם ווי די דײטשע מאכט־ארגאנען האבן אין בהלה פארלאזן זייערע אמטן און נישט‬ ‫‪.‬צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע ‪235‬‬ ‫‪.‬יידישען היסטארישען ‪236‬‬ ‫‪.‬צענטראל קאמיטעט ‪237‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪161‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫באוויזן צו פארניכטן זייערע קאנצעלאריע־ארכיוון‪ .‬מיר האבן אויך אויפגעקליבן מאטעריאלן‬ ‫פון באהעלטענישן‪ ,‬מאגאזינען‪ ,‬מיסט־הויפנס‪ ,‬קעלערס‪ ,‬בוידעמער‪ ,‬פון שטעט און שטעטלעך‪.‬‬ ‫אין די אקטן פון דער דײטשער געטאָ־פארוואלטונג געפינען זיך דאקומענטן פון דער‬ ‫לאָדזשער געשטאפּאָ‪ ,‬קריפּא‪ ,‬שטאט־פארוואלטונג‪ ,‬וואָס זײנען נוגע נישט נאר די לאָדזשער‬ ‫יידן‪ ,‬נאר אויך די יידישע קהילו{ת} אין גאנצן ווארטע־לאנד‪ |2| .‬אין די דאָזיקע א{ק}טן געפינען‬ ‫זיך גענויע באריכטן פון די לאגערן פאר יידן און דער {עיקר דאקומענטן וועגן} טויטן־לאגער‬ ‫כעלמנאָ‪.‬‬ ‫אין דעם ארכיוו פון דעם לאָדזשער יידן־עלטעסטן רומקאָווסקי זײנען דאָ הויפנס מאטעריאלן‬ ‫צו דער געשיכטע פון באזונדערע ארבעטס־רעסאָרטן‪ ,‬פאלקס־{ק}יכן‪ ,‬פאָל{ק}ס־שולן און‬ ‫מיטל־שולן‪ ,‬דאָ{ק}ומענטן פון דער יידישער אָרדנונגס־פּאָליציי‪ ,‬צענטראל־געפענ{גע}ניש‪,‬‬ ‫אויסזידלונגס־קאָמיסיע‪ ,‬סטאטיסטישע אָפּטיילונג א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬עס געפינען זיך אין דעם ארכיוו‬ ‫א ריי אָפּהאנדלונגען און רעפּאָרטאזשן געשריבן בעת דער אָקופּאציע‪ ,‬טאָג־כראָניקעס און‬ ‫טאָג־ביכער‪ ,‬קאָמפּלעטן פון פאראָרדנונגען אין געטאָ‪ ,‬געטא־קאלענדארן‪ ,‬אקטן פון ראבינאט‬ ‫א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫אין דער צווייטער העלפט אפּריל ‪ 1945‬האט זיך אָנגעהויבן א לאנגע און שווערע ארבעט‬ ‫בײם סאָרטירן און קלאסיפיצירן די רײכע זאמלונגען פון דאָקומענטן און מאטעריאלן צו‬ ‫דער געשיכטע פון ארום ‪ 200‬שטעט און שטעטלעך‪ .‬א דאנק דער איבערגעגעבנ{ק}ייט און‬ ‫מסי{ר}ת־נפש פון א הײפל מענטשן האָט זיך אײנגעגעבן אין א פארהעלטניסמעסי{ק} קורצער‬ ‫צײט ברענגען אין ארדנונג גאנצע הויפנ{ס} פון כתב־ידן‪.‬‬ ‫נאָך זומער ‪ 1945‬איז צונויפגעשטעלט געווארן א פּראָוויזאָרישער {ק}אטאלאָג פון די‬ ‫ארכיוואלע זאמלונגען‪ ,‬וואָס האבן ארומגענומע{ן} איבער ‪ 6.000‬פאסציקולן‪ ,‬סעגרעגאטארן‪,‬‬ ‫טעקעס א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬גלײכצײט{יק} מיטן ברענגען איןנ‪ ]![ ‬אָרדנונג דעם ארכיוו האָט מען אין די‬ ‫ראמען פון פארלעגערישער טעטיקייט אָנגעהויבן אויסטיילן און באארבעטן דאָ{ק}ומענטן און‬ ‫מאטעריאלן‪ ,‬דער עיקר פון דײטשער אָפּשטאמונג‪.‬‬ ‫א וויכטיקע גרופּע א{ק}טן אין אונדזער ארכיוו בילדן הײנט די העכער ‪3.000‬‬ ‫דער{ק}לע{ר}ונגען פון עדות‪ ,‬וועלכע האבן איבערגעלעבט די אָקופּאציע־צײט אין די געטאס‬ ‫און לאגערן‪ .‬די קאָמיסיע האט פון סאמע אָנהויב געלייג{ט} גרויס געוויכט אויף דעם מין‬ ‫היסטארישן מאטעריאל‪ ,‬ארויסגייענד{יק} פון דער הנחה‪ ,‬אז יעדער ייד‪ ,‬וואָס איז על־פּי־נס‬ ‫ניצול געוואָרן פון לאגער‪ ,‬פּארטיזאנ{ק}ע‪ ,‬ארישער זײט‪ ,‬בונקער און איבערגעלעבט דעם דײטשן‬ ‫גיהונים‪ ,]![ ‬שטעלט מיט זיך פאר א לעבעדיקן מקור {א וויכטיקן און א סך מאָל דעם איינציקן‬ ‫מקור}‪ 238‬צו וועזנטלע{כע} פּראָבלעמען פון דער אָ{ק}ופּאציע־צײ{ט}‪ .‬גענוג צו דערמאָנען‬ ‫ווי {א} בײשפּיל דעם פאקט‪ ,‬אז דער הויפט־מ{ק}ור צו דער געשיכטע פון טויטן־לאגע{ר}‬ ‫ב ע ל ז { ש ע ץ } איז דער גבית־עדות פון איין און איינציקן לעבן־געבליבענע{ם} ייד ר ו ד אָ ל ף‬ ‫ר ע ד ע ר‪ .‬א סך גבית־עדותן זײנען זייער אויספירלעכע און גיבן כמעט א פולן איבערבלי{ק}‬ ‫וו{עגן} דעם לעבן און לײדן‪ ,‬וועגן פּײן און יסורים‪ ,‬וועגן מסירת־נפשדיקער איבערגעבנקייט‪,‬‬ ‫וועגן קאמפן‪ ,‬וועגן אומקום פון א סך יידיש{ע} קהילות אין פּוילן‪ ,‬למשלל ׃ באראנאוויטש‪,‬‬ ‫פּרוזשאני‪ ,‬קלעמענטאוו‪ ,‬סאָביבאָר‪ ,‬פּאָניאטאָוו‪ ,‬מיעדזעשין‪ ,‬סטאלין‪ ,‬נאָוואָגרודעק‪ ,‬לידע‪,‬‬ ‫מיר‪ ,‬קאָרעץ‪ ,‬אנטאָפּאָל‪ ,‬נײ־סוויענצין‪ ,‬ברעסלאוו‪ ,‬שטשעטשין‪ ,‬סאָקאָלאוו־פּאָדאָלסקי א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫‪238 Added in the right margin.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪162‬‬

‫א‪ .‬א‪ .‬וו‪ # .‬די גבית־עדות איז צוזאמענגעשטעל{ט} געוואָרן א זאכלעכע קארטאָטעק‪ ,‬וואס‬ ‫טיילט אויס די באזונדערע פּראָבלעמען פון געטאָ און לאגער‪.‬‬ ‫די רײכע פאלקלאר און ליטעראטור פון דער קאָמיסיע פארמאָגט ארום ‪ 100‬זכרונות און‬ ‫טאָג־ביכער‪ ,‬עטלעכע הונדער{ט} יידי{ש}ע און פּוילישע לידער פון געטאס‪ ,‬פון וואלד‪ ,‬א גרויסע‬ ‫צאָל פאל{ק}ס־ווערטלעך‪ ,‬פאלקס־מעשהלעך‪ ,‬משלים א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫ביזן ארויסגראבן דעם רינגעלבלום־ארכיוו האבן דאָקומענטן פון דייטשע קוועלן געבילדעט‬ ‫דעם רוב כתב־ידן פון אונדזער ארכיוו‪.‬‬ ‫דער ר י נ ג ע ל ב ל ו ם ־ א ר כ י { ו ו } ‪ ,‬וואָס איז טייל{וו}ײז אויסגעגראָבן געוואָרן אין‬ ‫סעפּטעמבער ‪ 10( 1946‬בלעכענע קעסטלעך) האבן געוואלדי{ק} בארײכערט אונדזערע‬ ‫ארכיוואלע זאמלונגען פון יידישע‪ ]![ ‬אָפּשטאמונג‪ .‬באלד נאכן אויסגראבן |‪ |3‬דעם‬ ‫אָפּגעפונענעם טייל פון ארכי{וו} איז געמאכט געוואָרן א צײטוויילי{ק}ער אינווענטאר פון די‬ ‫מאטעריאלן‪ ,‬וואָס זײנען נוגע די ערשטע יאָרן פון אָקופּאציע‪ ,‬און באשרײבן די ערשטע נגישות‬ ‫פון דער דײטשער מאכט‪ .‬גלײכצײטי{ק} האט מען דורכגעפירט א קאנסערוואטארישע ארבעט‬ ‫און פארהי{ט} די צום טייל פארשי̊מלטע און פארפויטע [!] בלעטלעך פון פולשטענדיקער‬ ‫פארניכטונג‪ .‬אנהויב אפּריל ‪ 1947‬איז מען צוגעטרעטן צו אויפשטעלן א וויסנשאפטלע{כן}‬ ‫קאטאלאָג פון די אלע אויסגעגראָבענע מאטעריאלן פון רינג{ע}לבלום־ארכיוו‪ .‬זײן הויפּט־ציל‬ ‫איז געווען צוריקצושטעלן דעם ארכיוו צו דעם פריערדי{קן} צושטאנד‪.‬‬ ‫ע{ס} זײנען אויסגעטיילט געוואָרן די מאטעריאלן פון ארכיוו אין באזונדערע גרופּן׃‬ ‫אונטערערדישע פּרעסע‪ ,‬פּוילישע‪ ,‬יידישע‪ ,‬ליטערארישע שאפונגען‪ ,‬מעמוארן־ליטעראטור‪,‬‬ ‫בריוו‪ ,‬ארבעטן פון א וויסנשאפטלעכן כאראקטער‪ ,‬מאטעריאלן צו דער געשיכטע פון שטעט‪,‬‬ ‫מאטעריאלן וועגן לאגערן‪ ,‬נאָטיצן פון ד״ר רינגעלבלום‪.‬‬ ‫ערשט נאכן דורכפירן אלע פארארבעטן אי{ז מען} צוגעטראטן צו קאטאלאָגירן די‬ ‫מאטעריאלן לויטן מוסטער פון וויסנשאפטלעכע קאטאלאָגן‪ .‬אין פּראָצעס פון דער ארבעט‬ ‫האט מגר‪ .‬הערש וואסער‪ ,‬אלס דער געוועזענער סעקרעטאר פון ד״ר רינגעלבלום‪ ,‬וואס האט‬ ‫מיטגעארבעט בײ דעם אויפקלײבן די מאטעריאלן פון דעם געהיי{מען} צענטראל־ארכיוו‬ ‫דורכגעקו{קט} די באזונדערע ארבעטן און {כתב}־ידן‪ ,‬כדי צו באשטימען דעם מחבר‬ ‫און דעם אָפשטאם פון באזונדערע פּאָזיציעס אין פארבינדונג מיט אנדערע מאטעריאלן‪.‬‬ ‫כידוע זײנען א סך פון די דאָ{ק}ומענטן פון רינגעלבלום־ארכיוו צוליב די באזונדערע געטא־‬ ‫פארהעלטענישן באהאלטן געוואָרן נאמענלאָז און אפילו טיילמאָל אָן אָנצוגעבן גענוי דאטעס‪.‬‬ ‫ער{שט} נאך א פולשטענדי{ק}ער איבערגרופּירונג פון גאנצן מאטעריאל‪ ,‬נאכן דערגאנצן‬ ‫אים מיט באמער{ק}ונגען וועגן זייער גענעזע‪ ,‬באקומען מיר א וויסנשאפטלעכן קאטאלאָג פון‬ ‫רינגעלבלום־ארכיוו‪.‬‬ ‫דער רינגעלבלום־ארכיוו נעמט ארום׃‬ ‫א‪ ).‬צאלרײכע גבית־עדות פון מענטשן‪ ,‬וואס זײנען גע{ק}ומען קיין ווארשע פון דער פּראָווינץ‪.‬‬ ‫ב‪ ).‬באריכטן פון דעלעגאטן‪ ,‬וואָס האבן באזוכט פארשיידענע ארבעטס־לאגערן‪ ,‬שטעט און‬ ‫שטעטלעך‪.‬‬ ‫ג‪ ).‬רעפארטאזשן‪.‬‬ ‫ד‪ ).‬פּראָטאָקאָלן פון זיצונ{גען} פון פארשיידענע אינסטיטוציעס‪.‬‬ ‫ה‪ ).‬אָפּשריפטן פון דײטשע דאָקומענטן‪.‬‬ ‫ו‪ ).‬אלגעמיינע צײטשריפטן און אויסגאבן‪ ,‬אויפרופן און מודעות‪ ,‬ארויסגעגעבענע אין יידיש‪,‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪163‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫פּויליש‪ ,‬העברעאיש‪ ,‬דורך באזונדערע אונטערערדישע ארגאניזאציעס און פארטייען‪,‬‬ ‫יידישע און פּוילישע‪.‬‬ ‫ז‪ ).‬וויסנשאפטלעכע ארבעטן‪ ,‬וואס זײנען אנגעשרי{בן} געוואָרן אין געטא און שטעלן מיט‬ ‫זיך פאָר אינטערעסאנטע אָפּהאנדלונגען וועגן ווירטשאפטלעכע פּראָבלעמען פון דער‬ ‫אָקופּאציע־צײט‪ ,‬וועגן יידישע שולן‪ ,‬וועגן דער לאגע פון יידישן ארטיסט‪ ,‬שרײבער‪ ,‬דער‬ ‫יידישער ‪ ###‬פרוי און קינד א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫ח‪ ).‬מאָנאָגראפיעס פון שטעטלעך‪.‬‬ ‫ט‪ ).‬ליטערארישע פארשונגען‪.‬‬ ‫י‪ ).‬שיינע ליטעראטור‪ ,‬לידער‪ ,‬פּראזע־שאפונגען‪ ,‬דראמען געשריבן אין יידיש אדער העברעאיש‪.‬‬ ‫אין ליכט פון די מאטעריאלן אנטפּלע{קט} זיך פאר אונדז אין איר גאנצן פארנעם די פארצווײגטע‬ ‫קולטור־טעטיקייט און די ברייט פארמאָסטענע פּלענער פון וויסנשאפטלעכער פארשו{נ}ג‪,‬‬ ‫וועלכע די קולטור־טוער פון ווארשעווער געטאָ האבן אָרגאניזירט אין מוראדיקע שווערע‬ ‫באדינגונגען פון יענע יאָרן‪.‬‬ ‫די אויסגעגראבענע מאטעריאלן פון רינגעלבלום־ארכיוו‪ ,‬בפרט די אומלע־|‪|4‬גאלער‬ ‫ליטעראטור פון דער אונטערערדישער באוועגונג אין די געטאס‪ ,‬שטעלן מיט זיך פאָר אן‬ ‫ערשטראנגי{ק}ן מקור נישט נאר צו דער געשיכטע פון‪ #‬ווארשעווער געטאָ‪ ,‬נאר אויך צו דער‬ ‫געשיכטע פון גאנצן פּוילישן יידנטום‪ .‬די ווײטערדי{ק}ע אויסגראבונגען דארפן ברענגען נײע‪ ,‬גאר‬ ‫וויכטיקע מאטעריאלן‪ ,‬בפרט‪ ,‬אז דאָ דארפן זיך געפינען דאָ{ק}ומענטן פון א שפּעטערדי{קן}‬ ‫פּעריאָד‪.‬‬ ‫אין אָ{ק}טאבער ‪ 1946‬איז דורך דער היסטארישער קאָמיסיע אין לאָדזש אויסגעגראבן‬ ‫געוואָרן דער ארכיוו פון די פײערלעשער אין לאָדזשער געטאָ‪ .‬דאָ האָבן זיך געפונען רעפּאָרטאזשן‪,‬‬ ‫אלבומען‪ ,‬טאָג־ביכער‪ ,‬מוזעאלע חפצים און אפילו ליטערארישע ארבעטן‪.‬‬ ‫אין אנהויב פון פארי{ק}ן יאָר האָט זיך אײנגעגעבן אָפּצוגעפינען און איבערפירן אין‬ ‫לאדזשער צענטראלן אר{כ}יוו א גרויסן טייל פון ארכיוו פון דער אלטער יידישער קהילה אין‬ ‫ווראצלאוו‪ .‬דער ארכיוו האט א גרויסע קולטור־היסטארישע באדײטונג‪ .‬דער צענטראלע{ר}‬ ‫ארכיוו איז אזוי ארום בארײכערט געוואָרן מיט ארום ‪ 600‬פאסצ{יק}ולן‪ .‬אין ווראָצלאווער‬ ‫ארכיוו האבן מיר אקטן פון ‪ ,1944–1744‬וואס זײנען נוגע די געשיכטע פון דער ווראצלאווער‬ ‫און אנדערע קהילות אין שלעזיע און אויך אין פּויזענער קאנט‪ .‬דער ווראָצלאווער ארכיוו נעמט‬ ‫ארום אקטן פון דעם געמיינדע־פארשטאנד‪ ,‬חברא־קדישא און אנדערע וווילטעטיקע חברות‪,‬‬ ‫פונדאציעס‪ ,‬שול־וועזן‪ ,‬פּריוואטע דאָ{ק}ומענטן פון א גאנצער ריי פּערזענלעכקייטן‪ ,‬פאמיליע‬ ‫ארכיוון‪ ,‬אקטן פון ווראצלאווער ‪ ##‬ראבינאט‪ ,‬העברעאישע און דײטש־העברעאישע כתב־ידן‬ ‫פון רבנים און געלערנטע‪ ,‬געלעגנהייטלעכע שירים און תפילות לכבוד מלכים פון אנהויב ‪19‬־טן‬ ‫יאָרהונדערט‪ ,‬א ריי יאָרגענג פון "מחזיקי הדת"‪" ,‬המגיד"‪" ,‬המועצה" אא״וו‪.‬‬ ‫פאראן אויך א{ק}טן‪ ,‬וואס זײנען נוג{ע} די פּאגראם־פּליטי{ם} פון רוסלאנד אין די יאָרן‬ ‫‪ ,1889–]188[2‬רדיפות אויף יידן אין רומעניע‪ .‬חוץ א{ק}טן אין העברעאישע און דײטשע‬ ‫כתב־ידן‪ ,‬געפינען זיך אויך אין די ווראצלאווער זאמלונגען הילצערנע מצבות פון ‪17‬־טן י‪.‬ה‪,.‬‬ ‫געדענק־טאוולען פון זעלנער‪ ,‬געפאלענע אין דער ערשטער וועלט־מלחמה און אנדערע וויכטיקע‬ ‫מוזעאלע חפצים‪ ,‬וואָס שטעלן מיט זיך פאר א וויכטי{ק}ן צושטײער צו דער {ק}ולטור־געשיכטע‬ ‫פון די שלעזישע יידישע יישובים‪.‬‬ ‫הײנט צו טאָג האבן מיר שוין אן אוצר מאטעריאלן‪ ,‬א רײכן יידישן ארכיוו‪ ,‬וואס שטעלט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪164‬‬

‫מיט זיך פאר א וויכ{ט}יקע צענטראלע פארשערישע באזע‪ .‬אין עטלעכע קאָנדיגנאציעס פון‬ ‫ד{ע}ם אפּגעראטעוועטן פּרעכטי{קן} בנין פון דער פארמלחמהדיקער‪ ,‬גרויסער יודאיסטישער‬ ‫ביבליאטעק אין ווארשע‪ ,‬אויף טלאָמאצקע ‪ ,5‬נעבן די חורבות פון געטאָ‪ ,‬שטייען שוין וואנט‬ ‫בײ וואנט‪ ,‬שורה בײ שורה די אריבערגעפירטע פון לאָדזש אן ערך ‪ 9.000‬דיקע טעקעס מיט‬ ‫א{ק}טן פון געשטאפּאָ‪ ,‬קרימינאל־פּאָליציי‪ ,‬ס‪.‬ס‪.‬־קאָנצ‪.‬־לאגערן‪ 239,‬געטא־פארוואלטונג‪,‬‬ ‫יודן־ראטן‪ ,‬יידישע מיליץ‪ ,‬דזשאינט‪ ,‬י‪ .‬ס‪ .‬ס‪ 240.‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬עס שטייען לאנגע שורות פון דײטשע‬ ‫און פּוילישע צײטונגען פון דער אָקופּאציע צײט‪.‬‬ ‫אין ספּעציעלע פאכן ווערן אָפּגע{ה}יט דײטשע פּלאקאטן‪ ,‬א{פ}ישן‪ ,‬פאראָרדנונגען קעגן‬ ‫יידן‪ ,‬לעגיטימאציעס‪ ,‬אויסווײזן‪ ,‬יידישע געטאָ־געלט און יידישע פאסט־מארקן און כלערליי‬ ‫יידישע ספּעציעלע דרוקן‪ ,‬מאפעס און פלענער פון פארשיידענע געטאס‪ ,‬לאגערן‪ ,‬גאנצע פּעק‬ ‫מיט בריוו פון די געטאס און פון די לאגערן‪ .‬ווײטער שטייען קארטאטע{ק}עס פון געטאָס און‬ ‫לאגערן‪.‬‬ ‫סוף יאָר ‪ 1946‬זײנען צוגעצויגן געווארן צו דער ארבעט עטלעכע קוואליפיצצירטע‬ ‫ארכיוויסטן און דאָס האָט געגעבן די מעגלעכקייט צוצוגרייטן רעגעסטן צו באזונדערע‬ ‫פאסציקולן‪ .‬עס זײנען באארבעט געווארן ביז איצט קרוב ‪ 2.000‬ארכיוואלע איינסן‪ .‬די דאָזיקע‬ ‫ארבעט‪ ,‬וואס וועט נאָך דויערן א לענגערע צײט‪ ,‬וועט שאפן א באזע פאר ארויסגעבן א‬ ‫וויסנשאפטלעכן קאטאלאָג פון אונדזערע ארכיוואלע זאמלונגען‪.‬‬ ‫|‪ |5‬לויט אירע באשיידענע מע{ג}לעכ{ק}ייטן האָט די היסטארישע קאָמיסיע צונויפגעזאמלט‪,‬‬ ‫אין א גרויסער מאָס‪ ,‬א דאנק דער מיטהילף פון דזשאינט‪ ,‬ווערטפולע קונסט־חפצים‪ ,‬וואָס‬ ‫שטעלן מיט זיך פאָר א ביז {ג}אָר וויכטיקן צושטײער פאר א נאציאָנאלן יידישן מוזיי אין פּוילן‪.‬‬ ‫מיר האבן דאָ קונסט־בילדער געשאפענע אין געטאָ‪ ,‬וואס האבן‪ ,‬אומאָפּהענגי{ק} פון זייער‬ ‫{ק}ינסטלערישן ווערט‪ ,‬אויך א דאָקומענטאלע באדײטונג‪ ,‬ווי אויך בילדער און סקולפּטורן‬ ‫פון יידישע קינסטלער נאך פון פאר דער מלחמה‪ ,‬למשל׃ בילדער און סקיצן פון מאוריצי‬ ‫טרעמבאטש‪ ,‬י‪̊ .‬שיליס‪ ,‬חיים קאָהאָנע‪ ,‬יצחק בראונער‪ ,‬חיימאוויטש‪{ ,‬ק}אָוונער‪ ,‬פינ{ק}עלשטיין‪,‬‬ ‫די ברידער‪ :‬זײדנבלאם‪ ,‬ציטראן‪ ,‬מינקאווסקי‪ ,‬וואכטל‪ ,‬בערמאן‪ ,‬לייזעראוויטש‪ ,‬הירשפאנג‬ ‫א‪ .‬אנד‪.‬‬ ‫אין מוזיי־אָפּ{ט}ייל האבן מיר א חוץ דעם מא{ק}עטן‪ ,‬פּאנאראמעס‪ ,‬פּלאסטישע שאפונגען‬ ‫אין מעטאל‪ ,‬האָלץ‪ ,‬מארמאר‪ ,‬גי{פּס}‪ ### ,‬שטיין‪ ,‬וואס שטעלן פאר סצענעס פון געטא־לעבן‪,‬‬ ‫דאן {ק}עגנשטאנדן פון סינאגאגאלער קונסט‪ ,‬מאנעטן און באנקנאטן‪ ,‬וועלכע זײנען געווען אין‬ ‫אומגאנג אין געטא‪ ,‬מארקעס פון געטא־פאסט‪ ,‬געטא־קאלענדארן‪ ,‬יידישע הילצערנע מצבות‬ ‫און זאכלעכע באווײזן פון דײטשע פארברעכענס (אורנעס מיט ביינער פון טויטן־לאגערן‪,‬‬ ‫פּײניקונגס־מכשירים‪ ,‬גאָלדענע ציין ארויסגעריסן פון יידן)‪ .‬אין דער לעצטער צײט איז געלונגען‬ ‫צו באקומען א קלאנגפילם פון דעם לעבן פון די יידן אין דער ערשטער צײט פון אײנפירן אין‬ ‫ווארשע דעם געטא‪ .‬דער פיל̊ם איז געמאכט געווארן דורך די דײטשן צוליב פּראָפּאגאנדע‬ ‫צוועקן און די אויטארן פון דעם פילם באמיען זיך צו באווײזן‪ ,‬אז יידן זײנען פארשפרייטער פון‬ ‫טיפוס־עפּידעמיע‪.‬‬ ‫א וויכט{יק}ע פּאזיציע פון מוזיי שטעלט מיט זיך פאר דער פאָטאָגראפישער אָ{פּ}טייל‪,‬‬ ‫וואָס נעמט ארום ‪ 4.000‬פאָטאגראפיעס‪ ,‬וועלכע שילדערן אלע פאזן פון דער נאצי־{תקו̊פ}ה‪.‬‬ ‫‪.‬ס‪.‬ס‪.‬־קאָנצענטראציע־לאגערן ‪239‬‬ ‫‪.‬ייִדישע סאָציאַלע אַליינהילף ‪240‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪165‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫דאָס זײנען אויפנאמעס על פּי רוב געמאכטע דורך דײטשע אמאטאָרן אד{ער} פּאָליאקן‪ ,‬צום‬ ‫טייל אויך דורך יידן‪ ,‬וואָס האבן אײנגעשטעלט זייער לעבן‪ ,‬כדי צו פארפיקסירן לדור דורות די‬ ‫דײטשע פארבר{ע}כ{נס}‪.‬‬ ‫די ביבליאטע{ק} פון דער היסטארישער {ק}אָמיסיע פארמאג{ט} א היבשע ביסל‬ ‫וויסנשאפטלעכע ביכער און היטלעריסטישע אנטי־יידישע ליטעראטור‪.‬‬ ‫די גרויסע זאמל־ארבעט‪ ,‬אוי{ף} וועלכע עס איז געלייגט געוואָרן אזא גרוסע אכט באלד‬ ‫אין אנהויב פון דער טעטיקייט פון דער קאָמיסיע‪ ,‬האט געגעבן פּאזיטיווע רעזולטאטן‪ .‬זי איז‬ ‫געווען דער יסוד פון דער ווײטערדיקער שעפערישער אנטווי{ק}לונג פון דער אינסטיטוציע‪.‬‬ ‫א וויכטיקע ארבעט פון דער היסטארישער קאמיסיע‪ ,‬וואָס איז אלגעמיין באקאנט איז איר‬ ‫פארלעגערישע טעטיקייט‪ ,‬וואָס האט זיך אנגעהויבן מיטן ארויסגעבן פון אינסטרוקציעס פאר‬ ‫זאמלער פון היסטארישע מאטעריאלן ווי אויך אָנווײזונגען פאר זאמלער פון פאלקלאָריסטישע‬ ‫און ליטערארישע מאטעריאלן און ‪ #‬פאר די יעניקע‪ ,‬וואס פארשרײבן גבית־עדו{ת} פון‬ ‫{ק}ינדער‪ .‬די ביז איצטיקע דערגרייכונגען אויפן געביט פון פארלאג־וועזן פון דער קאָמיסיע פון‬ ‫דער קאָמיסיע‪ ]![ ‬דריקן זיך אויס אין דער צאָל פון ‪ 38‬פּובליקאציעס פון פארשיידנארטי{ק}ן‬ ‫כאראקטער‪.‬‬ ‫שטייענדי{ק} אויף דעם שטאנדפּונקט‪ ,‬אז דאָס פארעפנטלעכן מקורים׃ דאָקומענטן‪,‬‬ ‫מעמוארן‪ ,‬גבית־עדות איז איינע פון אירע וויכטי{ק}ע אויפגאבן אין איצטי{ק}ן מאָמענט‪,‬‬ ‫האָט די קאָמיסיע ארויסגעגעבן עטלעכע בענדער מקורים פון דער סעריע "דאָקומענטן און‬ ‫מאטעריאלן צו דער געשיכטע פון דער אָקופּאציע־צײט"‪ ,‬וואס אנטהאלטן אָפיציעלע דײטשע‬ ‫דא{ק}ומענטן‪ ,‬גבית־עדות און מעמואר{ן}־ליטעראטור‪.‬‬ ‫עס זײנען חוץ דעם פארעפנטלעכט געווארן עטלעכע ביכער זכרונות און סטודיעס וועגן‬ ‫א ריי לאגערן (יאנאָוו בײ לעמבערג‪ ,‬בעלזשעץ‪ ,‬סקארזשיסקאָ)‪ ,‬די קאָמיסיע |‪ |6‬האט‬ ‫ארויסגעגעבן א סעריע ארבעטן וועגן אומ{ק}ו̊ם פון יידישע יישובים (לעמבערג‪ ,‬ביאליסטאק‪,‬‬ ‫סאסנאוויעץ‪ ,‬זשולקיעוו)‪ ,‬וועגן דער ווידערשטאנב־באוועגונג‪ ]![ ‬אין די געטאס‪ ,‬אין לאגערן‪,‬‬ ‫וועגן דעם אויפשטאנד אין ווארשעווער געטאָ‪ .‬ווערטפולע פּאָזיציעס שטעלן מיט זיך פאָר׃ דער‬ ‫טאָג־בוך געשריבן אין תפיסה דורך א מיטגרי{נד}ערין פון דער יידישער קאמפס־אָרגאניזאציע‬ ‫אין קראָקע‪ ,‬בײטראָגן צו דער געשיכטע פון קראָקאָווער יידישן יישוב‪ ,‬א צושטײער צו דער‬ ‫קענטעניש פון די דעמעגראפישע‪ ]![ ‬באציאונגען‪ ,‬וועלכע האבן געהער{ש}ט צווישן דער‬ ‫יידישער באפעלקערונג אין לאדזש‪ ,‬קראָקע און לובלין אי{ן} דער צײט פון דער דײטשער‬ ‫אָקופּאציע און די פּראָטאָקאלן פון אמאן געטה׳ס פּראָצעס‪.‬‬ ‫א דאָקומענטארן כאראקטער האָט דער פאָטאָגראפישער אלבום׃ "די פארניכטונג פון‬ ‫פּוילישן יידנטום"‪{ .‬עס} דארפן דערמאָנט ווערן נאך פאלגנדיקע וויכ{ט}יקע פּאָזיציעס׃ דער‬ ‫ערשטער באנד לעקסיקאָן פון די רעדנסארטן און ווערטלעך (אומשולדיקע ווערטער)‪ ,‬וואָס‬ ‫מען האָט באנוצט אין דער צײט פון דער אָקופּאציע און וועלכע האָט בשעת די טראגישע‬ ‫געשעענישן פון דער דאָזיקער צײט באקומען גאר אן אנדערן באדײט‪ .‬א לידער־אנטאָלאָיע‬ ‫וועגן יידן אונטער דער היטלעריסטישער אָקופּאציע‪ ,‬א דראמע וועגן באוואפנטן אויפשטאנד‬ ‫אין געטא א‪ .‬נ‪" .‬וויעלקנאץ"‪( 241‬פּסח ‪ )1943‬פון פּוילישן שרײבער סטעפאן אטווינאווקסי‪.‬‬ ‫לײדער איז נאך {ק}ליין די ליטעראטור אין יידיש‪ .‬פארעפנטלעכט זײנען געווארן לעת־עתה‬ ‫‪ 2‬ביכער לידער (מ‪ .‬געבירטיק׃ "ס׳ברענט"‪ ,‬ש‪ .‬שײעוויטש׃ "לך־לך")‪ ,‬א רעפּאָרטאזש פון‬ ‫‪.‬וויעלקאנאץ ‪241‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪166‬‬

‫רחל אויערבאך וועגן טרעבלינ{ק}ע‪ ,‬איבערלעבונגען אין פארם פון זכרונות פון אן {א}לטן‬ ‫ייד‪ ,‬וואס האָט איבערגעלעבט דעם אָקופּאציע גהינום‪ ,‬איבערגעטאן ווי א בעטלע{ר}‪ .‬אין‬ ‫די לעצטע טע{ג} איז דערשינען אן אויספירלעכע גבית־עדות וועגן קלעמענטאָוו‪ .‬די קליינע‬ ‫צאָל ארויסגעגעבענע ביכער אין יידיש איז געווען קודם־כל א פועל־יוצא פון די טעכנישע‬ ‫שווערי{ק}ייטן אין יידישן פארלאגס־וועזן‪.‬‬ ‫ווי ע{ס} איז צו זען‪ ,‬האָט די רעדאקציע־קאָלעגיע פון דער קאָמיסיע געשטרעבט צו‬ ‫רעאליזירן אזא פארלאגס־פּלאן‪ ,‬אז איר{ע} פּובליקאציעס זאָלן דערלויבן דעם לייענער זיך צו‬ ‫בא{ק}ענען מיט דער געשיכטע פון די יידן אין דער צײט פון דער היטלעריסטישער א{ק}ופּאציע‬ ‫אין אלע אירע אספּעקטן‪ .‬נעבן דאָקומענטן און גבית־עדות‪( – ‬אויטענטישע) זכרונות‪ ,‬נעבן‬ ‫אויטענטישע מקורים־מאטעריאלן‪ – ‬באַארבעטונגען‪ ,‬סײ מעטאָדיש־וויסנשאפטלעכע‪ ,‬סײ‬ ‫ליטערארישע‪ ,‬נעבן זכרונות פון יידן‪ ,‬מעמוארן פון פּוילישע שרײבער און עדות‪ .‬פון ערשטן‬ ‫מאמענט איז פאר אונדז געווען קלאר‪ ,‬אז די צונויפגעזאמלטע מאטעריאלן ד{א}רפן בלײבן‬ ‫נישט בלויז אין אונדזער ארכי{וו} פארן געברויך פון וויסנשאפטלער‪ ,‬פאָרשער און שרײבער‪,‬‬ ‫נאר דארפן ווערן צוגענגלעך פאר דער ברייטער לייענער‪#‬־מאסע‪.‬‬ ‫א וויכטיקע ארבע{ט} פון דער היסטארישער קאָמיסיע איז דאָס צוגרייטן א ביאגראפישן‬ ‫לעקסיקאָן פון יידישע שרײבער‪ ,‬געלערנטע און געזעלשאפטלעכע טוער‪ ,‬וואז {וואָס} זײנען‬ ‫אומגע{ק}ומען בעת דער אָקופּאציע‪.‬‬ ‫פון אנפאנג האָט געפירט די ארבעט ש‪ .‬קאָטשערגינסקי‪ ,‬וועלכער האט באארבעט די‬ ‫ביאגראפיעס [פון] ווילנער ליטעראטן פון ייווא־טוער‪ ,‬פּארטיזאנער און געטא־קעמפער ווי‬ ‫למשל׃ זעלי{ק} קאלמאנאָוויטש‪ ,‬שלום זשירמאן‪ ,‬מאקס חפץ‪ ,‬נח פּרילוצקי‪ ,‬שמעון קאָהן‪,‬‬ ‫אדוו‪ 242.‬פּנחס קאָן‪ ,‬מרים רייזען‪ ,‬ד״ר וויגאדזקי‪ ,‬ד״ר שאבאד‪ ,‬הערש גלי{ק} א‪ .‬אנד‪.‬‬ ‫אויפן סמך פון די מאטעריאלן‪ ,‬וואָס געפינען זיך אין ארכיוו זײנען אויפגעשטעלט געווארן‬ ‫קרוב ‪ 3.000‬ביאָגראפישע פּאָזיציעס‪ .‬פולע ביאָגראפיעס זײנען אנגעשריבן וועגן א ריי‬ ‫פּערזענלעכקייטן ווי למשל׃ אניליעוויטש [!]‪ ,‬בערלינסקי‪ ,‬בלום‪ ,‬קאפּלאן‪ ,‬ישראל ווילנער‪ ,‬אלטער‬ ‫קאציזנע‪ ,‬געבירטיג‪ ,‬שאײעוויטש‪ ,‬ניוטע טייטלבוים‪ ,‬קלעפּפיש‪ ,‬הלל צייטלין‪ ,‬קאצענעלענסאן‪,‬‬ ‫מיכאל בורשטיין‪ ,‬איינהארן‪ ,‬באלאבאן‪ ,‬מיזעס‪ ,‬קאמיעניעצקי‪ ,‬ד״ר שיפּער‪ ,‬דובנאוו‪.‬‬ ‫|‪ |7‬די ביז איצט צונויפגעשטעלטע ביאָגראפיעס זײנען בעיקר נוגע פּערזאָנען‪ ,‬וועלכע האבן‬ ‫געלעבט אין די געטאָס פון לאָדזש‪ ,‬ווילנע‪ ,‬טיילווײז ווארשע און לעמבערג‪ .‬עס פעלן לחלוטין‬ ‫ביאגראפישע פרטים פון אומג{ע}קומענע יידישע עסקנים אין אזעלכע צענטערן ווי קראָק{ע}‪,‬‬ ‫{ל}ובלין און בכלל גאנץ גאליציען‪.‬‬ ‫ס׳איז אומבאדינגט נויטיק צו שאפן ארום דע{ר} לעקסיקאָן־ארבעט א ברייטע‬ ‫געזעלשאפטלעכע פאראינטערעסירונג‪ .‬ברייטע מאסן פון דער יידישער געזעלשאפט דארפן‬ ‫‪ ##‬מיטהעלפן אין צונויפזאמלען דעם ביאָגראפישן מאטעריאל‪ .‬צו דעם צוועק האבן מיר‬ ‫זיך געשטעלט אין קאָנטאקט מיט די לאנדמאנשאפטן‪ ]![ ‬אין לאנד און אויסלאנד‪ ,‬מיט‬ ‫פּראפעסיאנעלע אָרגאניזאציעס ווי למשל׃ דאָ{ק}טוירים־פאראיין‪ ,‬געזעלשאפט פון יידישע‬ ‫קינסטלער; ‪ #‬דער ארטיסטן־פאראיין אין פּוילן‪ ,‬האָט שוין די געזאמלטע מאטעריאלן‬ ‫איבערגעגעבן דער לעקסי{ק}אָן־אפּטיילונג פון אינסטיטוט‪.‬‬ ‫אין פּראצעס פון ארבעט האָט די קאָמיסיע אָנגעצייכנט און אנגעהויבן רעאליזירן א‬ ‫גרויסן פּראָגראם פון אויספאָרשן און אנשרײבן די געשיכטע פון יידישע שטעט און שטעטלעך‬ ‫‪.‬אדוואָקאט ‪242‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪167‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫בעת דער גרויזאמער תקופה פון דער היטלעריסטישער אָקופּאציע אין דער פאָרם פון קורצע‬ ‫מאָנאָגראפיעס א‪ .‬נ‪" .‬פּנ{ק}ס פּוילן"‪.‬‬ ‫דאָס דארף זײן א מאנומענטאלע‪ ,‬קאָלע{ק}טיווע‪ #‬פּובליקאציע‪ ,‬וואָס וועט באשרײבן דאָס‬ ‫לעבן‪ ,‬שאפן און אומקו{ם} פון דער יידישער באפעלקערונג אין די געטאָס‪ ,‬די מארטיראלאגיע‬ ‫און {ק}אמף פון דעם פארניכטעטן קולטור־רײ{כ}ן יידישן קיבוץ אין פּוילן‪ .‬צוזאמען מיט דע̊ם‬ ‫"יזכור־לעקסיקאן" וועט דער "פּנקס־פּוילן" פארוואנדלט ווערן אין א קאָלעקטיווער מצבה אויף‬ ‫דעם גרויסן מאסן־קבר פון פּוילישן יישוב‪ .‬יעדע מאָנאָגראפיע ווע{ט} חוץ דע{ם} אנטהאלטן‬ ‫א געשיכטלעכן איבערבלי{ק} איבער דער אנטשטייאונג און אנטוויקלונג פון דעם געגעבענעם‬ ‫יישוב ביז ‪ .1939‬כמעט פארטי{ק} אין זייער הויפט־קאָנסטרו{ק}ציע זײנען די מאָנאָגראפיעס‬ ‫פון די יידישע יישובים׃ קוטנאָ‪ ,‬וולאצלאוועק‪ ,‬פּיאָטרקאָוו טריב[ונאַלסקי]‪ ,‬סטאניסלאוו‪.‬‬ ‫עס ווערט צוגעגריי{ט} א סינ{טע}טישע מאָנאָגראפיע‪ ,‬געווידמעט דעם א‪ .‬ג‪ .‬ווארטעלאנד‪.‬‬ ‫די ארבע{ט} טיילט זיך אין צוויי הויפּט־טיילן׃‬ ‫‪ )1‬געטאס‪.‬‬ ‫‪ )2‬ארבעטס־לאגערן‪.‬‬ ‫די ארבעטן דארפן בלויז דערגאנצט ווערן מיט די מאטעריאלן פון רינגעלבלום־ארכיוו‪.‬‬ ‫קאמיסיע האט באלד אין אנהויב פון איר ארבעט ָאנגעצייכנט חוץ וויסנשאפטלעכע‬ ‫די ָ‬ ‫פארשונגס־ארבעטן אויך פרא{ק}טישע אויפגאבן און זיך גלײך געשטעלט אין פארבינדונג מיט‬ ‫ָ‬ ‫וואס האבן זיך פארנומען מיט דער טעטיקייט פון די דײטשע פארברעכער‪ .‬די‬ ‫די ָארגאנען‪ָ ,‬‬ ‫הא{ט} דערפילט און דערפילט ווײטער וויכטיקע פונקציעס בײם צוגרייטן מאטעריאלן‬ ‫קאמיסיע ָ‬ ‫ָ‬ ‫האבן אויף‬ ‫וואס ָ‬ ‫גערי{כ}טס־פראצעסן פון די היטלעריסטישע פארברעכער‪ָ ,‬‬ ‫ָ‬ ‫צו די גרויסע‬ ‫דאס אנטיילנ{ע}מען אין דער עקסטערמינאציע פון דער יידישער באפעלקערונג‪.‬‬ ‫זייער געוויסן ָ‬ ‫קאמיסיע מיטן העכסטן טריבונאל‪ ,‬מיט די ּפוילישע‬ ‫אויף דעם געבי{ט} ארבעט מיט די ָ‬ ‫הויפט־קאמיסיע צו פארשן דײטשע פארבר{עכנס}‪.‬‬ ‫ָ‬ ‫געריכטס־ארגאנען און מיט דער‬ ‫ָ‬ ‫דא{ק}ומענטן פון ערשטראנגי{ק}ן ווערט האבן‬ ‫א ריי ָאריגינעלע דעטשע {דײטשיש}ע ָ‬ ‫מיר איבערגעגעבן דעם אינטערנאציאנאלן טריבונאל אין נירנבערג‪ .‬אונדזערע א{ק}טן זײנען‬ ‫געווען א וויכטיקער צושטײער פאר דער ָ‬ ‫פרא{ק}וראטור בײם ‪ ###‬באארבעטן מאטעריאלן‬ ‫אמאן געטה‪ ,‬פישער‪ ,‬העס‪ .‬עס זײנען דורך אונדזער ארכיוו‬ ‫ָ‬ ‫ּפראצעסן פון׃ גרייזער‪,‬‬ ‫צו די ָ‬ ‫ביבאוו׳ס פראצעס‪.‬‬ ‫ָ‬ ‫באווײז־דא{ק}ומענטן צו‬ ‫ָ‬ ‫געווארן פיל‬ ‫ָ‬ ‫איבערגעשי{ק}ט‬ ‫ָ‬ ‫קאמיסיע זײנען‬ ‫די פארשטייער פון דער ָ‬ ‫ארויסגעטראטן אלס עקספערטן אין די ‪###‬‬ ‫גרויסע פראצעסן פון געטה‪ ,‬פישער‪ ,‬העס‪ ,‬ביבאוו און א ריי אנדערע‪ .‬די יידישע עקסּפערטן‬ ‫ראל {פ}ון די‬ ‫דאקומענטאריש אויפגעקלערט |‪ |8‬די ָ‬ ‫האבן פאר די טריבונאלן און געריכטן ָ‬ ‫טונ{נ}ס־ּפאליטיק‪]![ ‬‬ ‫ָ‬ ‫אויסרא‬ ‫ָ‬ ‫נגע{ק}לאגטע אויפן פאן פון דער אלגעמיינער היטלעריסטישער‬ ‫ָ‬ ‫ָא‬ ‫לגבי דער יידישער באפעלקערונג‪.‬‬ ‫ארײנגעטראגן אין די באריכטס־פארהאנדלונגען [!] א סך ליכט‬ ‫ָ‬ ‫האבן‬ ‫אונדזערע עקספערטן ָ‬ ‫אומ{ק}לאר‪.‬‬ ‫ָ‬ ‫וואס זײנען זיי געווען‬ ‫רגאנען פראבלעמען‪ָ ,‬‬ ‫געריכטס־א ַ‬ ‫ָ‬ ‫אויפקלערנדי{ק} פאר די‬ ‫קארטאטעק פון ארום ‪ 7.000‬דײטשע פארברעכערס‪.‬‬ ‫ָ‬ ‫טאג א‬ ‫פארמאגן בײ הײנטי{קן} ָ‬ ‫ָ‬ ‫מיר‬ ‫נאר א וויסנשאפטלעכע באדײטונג‪ ,‬נאר אויך א ריין פראקטישע‬ ‫האט נישט ָ‬ ‫די קארטאטע{ק} ָ‬ ‫אנווענדונג‪.‬‬ ‫פארפאלגן דײטשע פארברעכער ‪{ ###‬שטייט} די ָ‬ ‫ָ‬ ‫אויפן געבי{ט} פון‬ ‫קאמיסיע‪#‬‬ ‫קאנטא{ק}ט מיט דער ּפוילישער מיליטערישער מיסיע פאר‬ ‫נאענטן ָ‬ ‫צווישן אנדערע אין ָ‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪168‬‬

‫הויפט־קאמיסיע‬ ‫ָ‬ ‫ענינים פון עקסטראדיציע פון די פארברעכער אין דײטשלאנד‪ ,‬מיט דער‬ ‫פארשן דײטשע פארברעכנס און אירע אלע ָאּפטיילן‪ ,‬מיטן יוסטיץ־מי{נ}יסטעריום‬ ‫צו ָ‬ ‫פראקורארן פון די קרײז־געריכטן‪ ,‬מיט יידישע אינסטיטוציעס אין‬ ‫ָ‬ ‫אין ווארשע‪ ,‬מיט אלע‬ ‫אויסלאנד‪.‬‬ ‫אויפן פארלאנג פון שעף פון דער מיליטערישער מיסיע‪ ,‬כּול‪ 243.‬מוש{ק}אט‪ ,‬אין לאנדאן‪,‬‬ ‫האבן מיר צוגעשטעלט׃‬ ‫‪ ).1‬רשימות פון דײטשע מאנשאפטן פון די קאָנץ‪.‬־לאגערן׃ מײדאנעק‪ ,‬אָשוויענטשים‪,‬‬ ‫סאָביבאר‪ ,‬טרעבלינקע‪ ,‬פּלאשאָוו‪ ,‬כעלמנאָ‪ ,‬יאנאוו (בײ לעמבערג)‪ ,‬בעלזשעץ‪.‬‬ ‫‪ ).2‬רשימות פון דײטשע קריגס־פארברעכער‪ ,‬וואָס זײנען געווען טעטי{ק} אין פּוילן און‬ ‫שטאמען פון עסטרײך‪.‬‬ ‫די קאָמיסיע ליפערט נישט נאר באשולדי{ק}ונגס־מאטעריאלן אויפן פארלאנג פון די‬ ‫מלוכה־אָרגאנען‪ ,‬נאָר זייער אָפט סטעט {שטייט טרעט} זי אליין ארוי{ס} מיט דאָקומענטאריש־‬ ‫מאטיווירטע פאָדערונגען וועגן עקסטראדיציע‪.‬‬ ‫אין א ריי פאלן שטיצט זיך דער באשולדי{ק}ונגס־א{קט} {ק}עגן דײטשע פארברעכער בלויז‬ ‫אויף די מאטעריאלן פון דער קאָמיסיע ווי למשל׃ {ק}עגן אמטס־לייטער ביבאוו און אָבערשט‬ ‫קויק פון לאָדזשער געטאָ‪{ ,‬ק}עגן דעם קרײז־הויפטמאן פון ווארשעווער קרײז רופּרעכ{ט}‪,‬‬ ‫לובלינער גוווערנער צערנער‪ ,‬דעם קרײז־הויפטמאן פון קרא{ק}ע און טשענסטאכאָוו ווענדלער‪,‬‬ ‫דעם שטאט־פרעזידענט פון ווארשע דעננגעל‪ ]![ ‬אא״וו‪.‬‬ ‫פון די אנדערע ארבעטן‪ ,‬וואָס עס פיר{ט} דורך די {ק}אָמיסיע איז נויטי{ק} צו דערמאנען‬ ‫דאָס פאָרשן די מארטיראלאגיע פון יידישן {קינ}ד‪ ,‬דאָס לעבן פון יידן אויף דער ארישער זײ{ט}‪.‬‬ ‫לעצטנ{ט} איז דערשינען א בוך א‪ .‬נ‪" .‬קינדער קלאָגן אָן"‪ .‬עס ווערט אויך געגרייט א בוך וועגן‬ ‫דעם לעבן פון יידן אויף דער ארישער זײט‪ .‬ביז הײנטיקן טאָג דערגרייכ{ט} די צאָל גבית־עדות‬ ‫פון {ק}ינדער איבער ‪.400‬‬ ‫‪ 170‬זעלבשטענדי{ק}ע שריפטלעכע ארבעטן פון קינדער אויף פארשיידענע טעמען פון‬ ‫דער אָקופאציע־צײט‪ 35 .‬צייכנונגען פון {ק}ינדער אויף די אייגענע טעמען‪ 11 .‬העפטן־זכרונות‬ ‫געשריבענע פון קינדער (שוין נאך דע{ר} אָקופאציע)‪ .‬ביז אן ערך ‪ 50‬לידער געשאפענע‬ ‫דורך {ק}ינדער‪ .‬ביז איבער ‪ 80‬פרײע קינדער־שפילן פון דער אָקופּאציע־צײט‪( .‬די טעמאטיק׃‬ ‫מלחמה‪ ,‬באמבארדירונגען‪ ,‬געטאָ־לעבן‪ ,‬גאסן־האנדל‪ ,‬ארישע זײט)‪.‬‬ ‫א חוץ דעם א באזונדערע סעריע שפּילן פון {ק}ריסטלעכע קינדער אויף דער טעמע‬ ‫"ייד"‪ .‬עס דארף דערמאנט ווערן א באזונדערע זאמלונג פון ‪ 25‬שפילן (מיט וואריאנטן) פון‪#‬‬ ‫{ק}ינדער־רעפאטריא{נ}טן‪ ,‬גע{ק}ומענע פון ראטן־פארבאנד‪ ,‬אן ערך ‪ # 170‬אפאָריזמען און‬ ‫מיינונגען פון {ק}ינדער וועגן דײטשן‪.‬‬ ‫|‪ |9‬עס ווערן צוגעגריי{ט} צום דרו{ק} פאָלגנדי{ק}ע ארבעטן פון דעם געביט׃ ‪ .1‬די‬ ‫וויר{ק}לעכ{ק}ייט אין לי{כט} פון {ק}ינדער־שפּיל‪ .2 .‬דיכטונגען און לידער פון קינדער וועגן‬ ‫דער דײטשער אָקופּאציע‪ .3 .‬געדאנק{ען}‪ ,‬מיינונגען און‪ #‬אפאָריזמען פון קינדער ווע{גן}‬ ‫דײטשן בעת דער אָקופּאציע‪.‬‬ ‫א באזונדערע ארבעט ווערט גע{פ}ירט וועגן {ק}ינדער אוי{ף} דער ארישער זײט‪ ,‬וואָס‬ ‫האבן איבערגעלע{בט} די אָ{קו}פּאציע מחוץ די געטאס‪.‬‬ ‫‪.‬כּולונעל ‪243‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪169‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫די ביבליאָגראפישע אָ{פ}טיילונג פון דער קאָמיסיע האָט רעגיסטרירט אן ערך ‪###‬‬ ‫‪ 6.000‬פּאָזיציעס‪.‬‬ ‫די קאָמיסיע האָט געהאט א באדײטנדיקן אָנטייל אין ארגאניזירן די פּאוויליאָנען אין‬ ‫מײדאנ{עק} און אָשוויענטשים און האָ{ט} אין גרויסער מאָס צוגעהאלפן אָרגאניזירן די‬ ‫לאנד־אויסשטעלונגען א‪ .‬נ‪" .‬די דײטשע גרויזאמקייטן אין אָ{ק}ופּירטן פּוילן"‪.‬‬ ‫די ענגע מיטארבע{ט} פון צ‪.‬יי‪.‬ה‪.‬ק‪ .‬מיט דער הויפט־קאָמיסיע צו פאָרשן דײטשע פארברעכנס‬ ‫האָט געפונען אירן אויסדרו{ק} אין די אונטערזוכונגען פון די אויספאָרשונגס־אָרגאנען אין‬ ‫כעלמנאָ‪ ,‬אין טרעבלינ{ק}ע‪ ,‬ווו ס׳זײנען דורכגעפיר{ט} געוואָרן עטלע{כע} לאָקאלע וויזי{עס}‬ ‫מיטן אנטייל פון פארשטייער פון דער היסטארישער קאָמיסיע‪ .‬די רעזולטאטן פון דער‬ ‫אויספאָר{ש}ונג זײנען פארעפנטלעכט געוואָרן אין פאָרם פון מאָנאָגראפיעס׃ איינע א‪ .‬ט‪244.‬‬ ‫"דער פארניכטונגס־לאגער כעלמנאָ בײם נער" פון דעם דיכטער וולאדיסלאוו בעדנארזש‬ ‫און די צווייטע "דער פארניכטונגס־לאגער אין טעבלינ{ק}ע"‪ ]![ ‬פון דעם דיכטער זדזיסלאוו‬ ‫לוקאשעוויטש‪ .‬ביידע ביכער וואס זײנען ד̊ער{ש}ינען אין מלוכה־פארלאגן‪ ,‬צייכנ{ע}ן זיך אויס‬ ‫מיט איבערצײגנדיקער זאכלע{כק}ייט אין הומאנע{ם} גײסט‪ .‬עס וואָלט זייער כדאי געוועזן די‬ ‫דאזי{ק}ע ביכער זאלן דערשײנען אין יידי{ש} ווי אויך אין פרעמדע שפראכן‪.‬‬ ‫אים{ן} אָרגאניזאציאָנ{ע}לן זין האָ{ט} די היסטארישע {ק}אָמיסיע געבילדעט א ברייט‬ ‫פארצווײגטע אינסטיטוציע מיט א ריי וואיעוואָדישע אָפּטיילונגען אין קראקע‪ ,‬ווארשע‪,‬‬ ‫קאטאָוויץ‪ ,‬ביאליסטאָק‪ ,‬ווראצלאוו‪ ,‬וואלבזשיך און שטשעטשין‪.‬‬ ‫אן אינטענסיווע טעטי{ק}ייט האט ארויסגעוויזן די קראָקאָווער אָפּטיילונג פון דער‬ ‫קאָמיסיע‪ ,‬וועלכע האָט געזאמלט העכער ‪ 1300‬גבית־עדות‪ .‬פאר דער לעצטער צײט איז‬ ‫געלונגען דער אָ{פּ}טיילונג אין {ק}ראָקע אָפּצוגעפינען פאָלגנדיקע אויטענטישע דאָקומענטן׃‬ ‫‪ ).1‬די {ק}אָרעספּאָנדענ{ץ} פון {ק}ראָקעווער שטאָט־הויפטמאן‪.‬‬ ‫‪ ).2‬א באריכט פון דעם צוזאמענפאָר פון די דײטשע דאָקטוירים אין קריניצע אין יאָר ‪.1941‬‬ ‫‪ ).3‬די קאָרעספּאנדענץ פון יודן־רא{ט} אין קר{אקע} וועגן דער אויסזידלונג ‪.1941‬‬ ‫‪ ).4‬אָריגינעלע פאָטאָגראפיעס פון קראָקאָווער א{ק}ציע‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג האָ{ט} באקומען א דערלויבעניש אויסצופאָרשן די צאלרײכע אקטן‪ ,‬וואָס געפינען‬ ‫זיך אין דער שטאָט־פארוואלטונג (צ‪ .‬א‪ 245.‬רשימות פון אויסגעזידלטע יידן)‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג איז פאר דער לעצטער צײט צוגעטר{ע}טן צו רעגיסטרירן די יידישע‬ ‫{ק}ונסט־דענ{קמ}עלער‪ ,‬וואָס געפינען זיך אין קראָקע‪.‬‬ ‫גרויסע פארדינסטן האט די ווארשעווער אָפּטיילונג‪ ,‬וועלכע האט צונויפגעזאמלט‬ ‫ארום ‪ 500‬גבית־עדות‪ ,‬טאָג־בי{כ}ער‪ ,‬זכרונות‪ ,‬דערציילונגען געשריבן אין דער צײט פון דער‬ ‫אָקופּאציע‪ ,‬דאן צענדלי{ק}ער מאָנאָגראפיעס געשריבן פון יידן און פּאליא{ק}ן שוין נאך דער‬ ‫אויסלייזונג‪.‬‬ ‫א ריי גבית־עדות‪ ,‬וואָס די וואשעווער‪ ]![ ‬אָפּטיילונג האָט אין איר רשות‪ ,‬פארנעמען |‪|10‬‬ ‫הונדערטער זײטן מאשין־שריפט און בהסכם מיט די אויסגעארבעטע אינסטרוקציעס דורך דער‬ ‫צ‪.‬יי‪.‬ה‪.‬ק‪ .‬און דער רינגעלבלום־פארשונגס־טראדיציע פארנעמען זיי זיך נישט מיטן בלויז פון‬ ‫סיפור־המעש̊ה‪ ,‬נאר דרינגען אויך ארײן אינעם קרײז פון פּסיכישע איבערלעבונגען‪.‬‬ ‫‪.‬אויפן טיטל ‪244‬‬ ‫‪.‬צווישן אנדערע ‪245‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪170‬‬

‫די אָפּטיילונג פארמאגט א רײכע זאמלונג פון פּוילישע און דײטשע אָקופּאציע־צײטונגען‬ ‫(גאנצע קאָמפּלעטן)‪ ,‬אונטערערדישע פּרעסע‪ ,‬אויטענטישע מאטעריאלן ‪ ###‬וועגן‬ ‫געטאָ־אויפשטאנד‪.‬‬ ‫די זאמלונג פאָטאגראפיעס און פאטאקאָפיעס נעמט ארום איבער ‪ 300‬פּאָזיציעס‪.‬‬ ‫א‪ .‬ג‪ .‬גרויסע גרופּע פאָטאָגראפיעס איז פאָרויסגעזעען פארן אלבום פון ווארשעווער געטא‪,‬‬ ‫וואס ווערט געגרייט צום דרוק‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג האָט אויך א געוויסע צאָל מוזעאליען‪ ,‬בילדער‪ ,‬ביכער‪ ,‬סקולפּטורן און‬ ‫ביבליאָגראפישע יקר־המציאותן‪.‬‬ ‫א ריי ארבעט [ן] זײנען‪ ,‬כמעט‪ ,‬רײף צום דרוק‪ ,‬למשל׃ "צוויי יאָר אין פּוסטקאָוו"‪,‬‬ ‫"סאביבאר"‪" ,‬דער שמוגל אין ווארשעווער געטא"‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫א זייער רירעוודיקע איז די אָפּטיילונג אין קאטאָוויץ‪ ,‬וואס האט זיך נישט באגנוג{נ}ט‬ ‫מיט זאמלען גבית־עדות‪ ,‬נאָר האָט ארויסגעוויזן א סך איניציאטיוו אויסצוגעפינען ארכיוון פון‬ ‫יידישע קהילות פון דער וואיעוואדשאפט ווי אויך דאָקומענטן‪ ,‬וואס געפינען זיך אין רשות פון‬ ‫די שטאָט־פארוואלטונגען‪ .‬דער אָ̊פּטיילונג איז געלונגען צו באקומען וויכטיקע זאמלונגען פון‬ ‫דײטשע דאָקומענטן‪ ,‬אויף זייער סמך ווי אויך אויפן סמך פון גבית־עדות גרייט צו דער לייטער פון‬ ‫קאטאָוויצער אָפטיילונג מגר‪ .‬שטערנפינקל אן ארבעט וועגן גורל פון יידן אין אָפּאָלישן־שלעזיע‬ ‫אין די יאָרן ‪ 1945–1933‬און וועגן דעם אומקום פון ‪ 100.000‬יידן אין אָסט־אָבערשלעזיען‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג האָט קאָמפּלעטירט זאמלונגען פון אנטי־יידישע געזעצן‪ ,‬ווי אויך מאטעריאלן‬ ‫וועגן גאנג פון דער עווא{ק}ואציע פון די יידישע אסורים פון לאגער בלעכהאממער‪ .‬די אָפּטיילונג‬ ‫פארמאָגט א ווערטפולע קאָלעקציע פון פאטאגראפיעס‪ ,‬וואָס שטעלן מיט זיך פאָר פראגמענטן‬ ‫פון מארטיראלאגיע און אומקום פון יידישע קהילות אין שלעזיע‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג אין וואלבזשיך‪ ,‬וואָס האָט אנגעהויבן איר ארבעט ערשט אין דעצעמבער‬ ‫‪ ,1946‬האט צונויפגעזאמלט אין משך פון א קורצער צײט א סך דאָקומענטן‪ ,‬מאנאגראפיעס‬ ‫און אלבומען‪ ,‬וואָס זײנען געפונען געוואָרן אין די פארלאָזטע דײטשע וווינונגען‪ .‬די צענטראלע‬ ‫האָט באקומען פון דער אָפּטיילונג ווערטפולע מאטעריאלן צו דער געשיכטע פון לאגער‬ ‫גראָס־ראזען‪ .‬די אָפּטיילונג האָט אָפּגעגעבן א סך צײט אויף זאמלען מאטעריאלן וועגן די‬ ‫לאגערס אין וואלבזשיך און פּוסטקאָוו‪ ,‬וועגן יידן־פארטיזאנער‪.‬‬ ‫די אָפּטיילונג פארמאָגט א גרעסערע צאָל גבית־עדות פון יידישע קינדער‪ ,‬וואָס האבן זיך‬ ‫אויסבאהאלטן בײ פּאָליאקן‪ ,‬ווי אויך א סעריע בריוו פון יידישע מיידלעך‪ ,‬וואס זײנען געווען אויף‬ ‫ארישע פּאפּירן אין דײטשל̊אנד‪ .‬אויפן סמך פון אויטע{נ}טישע דאָקומענטן האָט דער לייטער‬ ‫פון דער אפטיילונג‪ ,‬ד״ר ווערטהײזער‪ ,‬אנגעשריבן א קורצע מאָנאָגראפיע וועגן איינעם פון די‬ ‫אנפירער פון דער פראנצויזישער ווידערשטאנדס־באוועגונג‪ ,‬פּרץ׳ס אן אייניקל‪ּ ,‬פלק‪ 246.‬יוסף‬ ‫עפּשטיין־גיללעס‪ ,‬וועלכער איז אומגעבראכט געווארן דורך די געשטפאָ אין יאָר ‪.1944‬‬ ‫דאָס איז דער קורצער סך־הכל פון אונדזער טעטיקייט פאר דער פארגאנגענער צײט‪ .‬מיר‬ ‫גיבן זיך אפ א רעכנונג דערפון‪ ,‬אז צוזאמען מיט די דערגרייכונגען‪ ,‬זײנען פאראן אין אונדזער‬ ‫ארבעט ערנסטע בלויזן‪ ,‬אז מיר האבן נאך נישט ווי געהעריק אויסגענוצט אלע מעגלעכקייטן‬ ‫צונויפצוזאמלען די מאטעריאלן‪ ,‬אז צווישן אונדזערע |‪ |11‬פארעפנטלעכטע ארבעטן געפינען‬ ‫זיך זײט בײ זײט מיט ווערטפולע ווער{ק} אויך שווא{כערע} ארבעטן‪ ,‬אז ג{עוויסע} וויכטי{ק}ע‬ ‫‪.‬פּאָלקאָווניק ‪246‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪171‬‬

‫‪Document 9‬‬

‫טעמעס זײנען בכלל נאך נישט באארבעט געווארן (למשל׃ די יידישע פארטיזאנער־באוועגונג‬ ‫אין פּוילן)‪.‬‬ ‫מען מוז אבער נעמ{ען} אין אכט‪ ,‬אז די ארבעט פון דער היסטארישער קאָמיסיע‬ ‫פאר‪ #‬די דרײ יאָר איז גע{ווע}ן א פּיא{נ}ערישע אין {א}לע {ה}ינזי{כטן}‪ ,‬געשאפן אין א‬ ‫גורל{ש}ווערן מאָמענט פון יידישן {ק}יבוץ‪ ,‬איז דער קאָמיסיע אויסגעקומען צו ראנגלען‬ ‫זיך מיט גרויסע שווערי{ק}ייטן‪ ,‬מיט וויסנשאפטלעכע און מעטאדאלאגישע ספיקות‪ ,‬וואס‬ ‫האבן אין משך פון דער ארבעט געדאר{פט} אויפגעקלערט ווערן‪ .‬נישט געקוקט אויף די אלע‬ ‫מניעות האט די קאָמיסיע כסדר אויסגעברייטעט איר טעטיקייט און איז אויסגעוואקסן א י ן א‬ ‫צענטראלע וו{יסנשאפטלעכע} אינסטיטוציע‪.‬‬ ‫מיטן פארוואנדלען די צ‪.‬יי‪.‬ה‪.‬ק‪ .‬אין דעם יידישן היסטארישן אינסטיטוט איז אונטערגעשטראָכן‬ ‫געווארן‪ ,‬אז עס ווע{‪#‬ט} אויסגעברייטעט דער פארשונגס־געביט פון דער אינסטיטוציע‪ ,‬וועלכע‬ ‫האָט ביז איצט ארומגענומען נאר די בלוטיקע ‪ 6‬יאָר היטלער אָקופּאציע אויף דעם גאנצן‪,‬‬ ‫כמעט ‪1000‬־יעריקן שטח פון דער געשיכטע פון די יידן אין פּוילן‪ .‬דאָס הייסט נישט‪ ,‬אז דער‬ ‫אינסטיטוט וועט זיך אין דער נאענטסטער ‪ #‬צײט באשעפטיקן מיט פארשונגען אויפן געביט פון‬ ‫דער אלטער געשיכטע פון די ד‪ ]![ ‬יידן אין פּוילן‪ .‬דער אינסטיטוט שטרעבט דערצו צו שאפן‬ ‫דעם צענטרא{ל}־ארכיוו פאר דער יידישער געשיכטע־פארשונג אין פּוילן‪ .#‬צו דעם צוועק‬ ‫האט דער אינסטיטוט בד{עה} צו פירן א ברייט פארמאָסטענע זאמל‪#‬ארבעט פון היסטארישע‬ ‫מאטעריאלן אין גאנצן לאנד בכדי צונויפזאצלען‪ ]![ ‬אלע נאָך פאראנענע רעשטלעך פון ארכיוון‬ ‫און רעגיסטרא{ט}ורן פון די אמאליקע יידישע קהילות‪ ,‬אינסטיטוציעס‪ ,‬חברות א‪ .‬אנד‪ ,.‬וואס‬ ‫געפינ{ען} זיך אין די מלו{כה}־ארכיוון‪ ,‬מלוכה־אמטן און בײ פריוואטע פּערזאָנען‪.‬‬ ‫די דאָזי{ק}ע וויכטי{ק}ע א{ק}ציעס וועט נישט שטיין בשום אופן אין סתירה מיט דער‬ ‫ווײטערדי{ק}ער‪ ,‬אינטענסיווער ארבעט פון אויסבוי{ען} די דאָקומענטאציע־באזע צו דער‬ ‫געשיכטע פון דער אָ{ק}ופּאציע־תקופה‪ .‬די ביידע ארבעטן ווערן געפירט פּאראלעל‪.‬‬ ‫וואס שייך פארשונגס־ארבעטן פון אינסטיטוציעס‪ ,‬וועלן די שטודיעס פון דער‬ ‫אָקופּאציע־צײט נאָך לאנ{ג}ע יאָרן אבסאר{ב}ירן ‪#‬ע [!] כמעט אויסשליסלעך די גאנצע‬ ‫ענערגיע און צײט פון אונדזער {ק}ליינער צאָל וויסנשאפטלעכע מיטארבעטער‪.‬‬ ‫אויב די היסטארישע קאָמיסיע האָט אין איר פארלאגס־טעטיקייט ביז איצט כמעט די‬ ‫גאנצע אויפמערקז{אמקיי}ט געווידמעט פראבלעמען פון מארטיראלאגיע און או{מ}קום‪,‬‬ ‫וועט דער אינסטיטוט א סך צײט אָפּגעבן פארן פאָרשן די סאָציאלאגיע פון געטא‪ ,‬די פראגן‬ ‫פון דער ספעצילער ווירטשאפטלעכער און סאציאלער סטרו{ק}טור‪ ,‬פון די אויסערגעוויינלעך‬ ‫פארש{א}רפטע סאָציאלע רײבונגען אין די געטאס‪ ,‬די פראבלעמען פון פסיכישע ענדערונגען‬ ‫פון יחיד און כלל‪ ,‬פון מינהגי{ם} און שטייגער־לע{בן}‪.‬‬ ‫דער אינסטיטוט וועט טון אלץ‪ ,‬בכדי צו לעזן די פראגע פון אונדזער וויסנשאפטלעכן‬ ‫נאכקום‪ ,‬די פראגע פון אן אויסגעשול{טן} אפאראט‪ ,‬וואָס זאָל {ק}ענען רעאליזירן וויכטיקע‬ ‫פארשונגס־ארבעטן ‪#‬ן [!] און אנטווי{ק}לען אונדזערע‪ ]![ ‬היסטארישע וויסנשאפט‪ .‬מיר גיבן‬ ‫זיך אָפּ א דין־וחשבון‪ ,‬אז אן‪ #‬אזא אפאראט וועלן מיר נישט זײן ביכולת צו אָרדנען אונדזערע‬ ‫רײכע אר{כי}וו־זאמלונ{ג}ען‪ ,‬אײנ{שט}עלן קאטאלאָגן און אינדעקסן צו זיי‪ ,‬און מיר וו{עלן} זײן‬ ‫הילפסלאָז בײם אויפזו{כן} און קאָפּירן דאָקומענטן פון מלוכהשע ארכיוון‪ ,‬אבסטראהירנדי{ק}‬ ‫שוין פון וויסנשאפטלעכן באאר{ב}עטן די מאטעריאלן‪.‬‬ ‫דער אינסטיטוט וועט זיך פארנע{מען} אין אָרגאניזירטן מאסשטאב מיט דער פארזיכערונג‬ ‫און קאָנסערווירונג פון יידישע נאציאָנאלע ‪ ###‬דענקמעלער אין פּוילן‪ |12| ,‬בית־עולמס‪ ,‬שולן‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪172‬‬

‫און בתי־מדרשי{ם}‪ .‬דער אינסטיטוט וועט זיך פארנעמען זייער ערנסט מיט דער פראגע פון‬ ‫אויסגראָבן מאטעריאלן פון א ריי געטאָס אויפן שטח פון פּוילן‪.‬‬ ‫א באזונדערע פראגע איז דער ענין פון רעווינדיקאציעס פון וויכטיקע מאטעריאלן‪ ,‬וואָס‬ ‫געפינ{ע}ן זיך אין נישט יידישע הענט (למשל׃ דער פילםס פון ווארשעווער געטא‪ ,‬וואָס איז‬ ‫אָנגעדרייט געווארן אין מאי ‪.)1942‬‬ ‫א סך ענערגיע דארף אנגעווענדעט ווערן אין דער ריכטונג פון פאראייביקן דעם אנדענק פון‬ ‫מיליאנען יידן אין׃ אָשוויענטשים‪ ,‬טרעבלינקע‪ ,‬מײדאנעק‪ ,‬דעם אָנדענק פון גרויסן חורבן אין די‬ ‫שטעט און שטעטלעך‪ .‬עס מוז געשאפן ווערן א גרויסע יזכור־גאלעריע פון די שאפונגען פון די‬ ‫יידישע {ק}ינסטלער‪ ,‬וואס האבן געשאפן זייערע ווערק פאר דער מלחמה‪.‬‬ ‫אונדזער אינסטיטוט שטעלט זיך פאלגנדי{ק}ע אויפגאבן אויף דער נאענטסטער צײט׃‬ ‫‪ ).1‬צוטרעטן צו קאָפּירן די מאטעריאלן פון רינגעלבלום־ארכיוו‪ ,‬וועלכע צעפאלן זיך‪ ,‬צוליבן‬ ‫לאנגן ליגן אין דער ערד‪ ,‬בײם מינדענטסטן באריר‪.‬‬ ‫‪ ).2‬צוזאמען מיטן צענטראל קאָמיטעט צוטרעטן צו ארגאניזירן ווײטערדי{ק}ע אויסגראבונגען‬ ‫פון די איבעריקע טיילן פון רינגעלבלום־ארכיוו‪ .‬א חוץ דעם רינגעלבלום־ארכיוו זײנען אויפ‬ ‫שטח פון ווארשעווער געטא פארגראבן געווארן וויכטי{ק}ע זאמלונגען פון מאטעריאלן‪,‬‬ ‫וועלכע מען דארף נויטיק אויסגראבן‪.‬‬ ‫‪ ).3‬צוטרעטן צו פּובליקירן מאטעריאלן פון רינגעלבלום־ארכיוו‪ ,‬וואָס האבן א דאָקומענטארן‬ ‫ווערט׃ די אונטערערדישע פרעסע פון ווארשעווער געטא‪ ,‬ארבעטן‪ ,‬וואס זײנען אנגעשריבן‬ ‫געוואָרן אין געטאס‪ ,‬למשל׃ מאנאגראפיעס פון שטעטלעך‪ ,‬ווירטשאפטלעכע פּראבלעמען‬ ‫פון דער אָקופּאציע־צײט‪ ,‬פּראבלעמען וועגן דער לאגע פון יידישן {ק}ינד‪ ,‬יוגנט‪ ,‬יידישער‬ ‫פרוי‪ ,‬ליטערארישע פארשונגען א‪ .‬ד‪ .‬ג‪ .‬און קודם־כל די נאטיצן פון ד״ר ע‪ .‬רינגעלבלום‪,‬‬ ‫וואָס שטעלן מיט זיך פאר א באגלויביקטע כראניק פון די וויכטיקסטע געשעענישן אין‬ ‫ווארשע‪ ,‬אנהויבנדי{ק} פון ערשטן מלחמה־יאָר און זײנען‪ #‬איינע פון די הויפט־מקורים‬ ‫צו דער אמתער געשיכטע פון די יידן אין ווארשעווער געטא און אין פּוילן בכלל‪.‬‬ ‫אונדזער אינסטיטוט האָט בדעה אײנצושטעלן אן ענגערן קאָנטאקט און צוזאמענארבעט‬ ‫מיט אלע יידישע וויסנשאפטלעכע אינסטיטוציעס אין אלע לענדער‪ ,‬וואָס שטעלן זיך ענלעכע‬ ‫אויפגאבן‪ ,‬ספּעציעל מיט אלע היסטארישע אינסטיטוטן און קאָמיסיעס וואס פארנעמען זיך‬ ‫מיט די דאָ{ק}ומענטאציע־ארבעטן וועגן דער אָ{ק}ופּאציע־צײט‪.‬‬ ‫מיר האלטן‪ ,‬אז עס איז פּשוט א נויטווענדי{ק}ייט צו {ק}אָאָרדינירן די ארבעטן פון די‬ ‫פארשיידענע זאמל־ און פארש־צענטערס‪ ,‬און קודם־כל אײנשטעלן ווי ווײט מעגלעך ‪ #‬א‬ ‫קאָאָרדינאציע אין פּרט פון אינפארמירן‪ ,‬קאטאלאָגירן‪ ,‬פּובלי{ק}ירן‪ ,‬אין פרט פון אויסשטעלן‬ ‫מאטעריאלן‪ ,‬געדאנקען און דערפארונגען‪.‬‬ ‫דעריבער לייגן מיר גרויס אכט און האפנונג אויף די רעזולטאטן פון דער דאָזיקער קאָנפערענץ‪.‬‬ ‫דער יידישער היסטארישער אינסטיטוט אין פּוילן וועט פון זײן הייליקער פליכט פארצוזעצן‬ ‫די ארבעט פון נישט לאָזן פארלוירן גיין קיין איינציקן פּרט פון דער גרויסער טראגעדיע‪ ,‬וועלכע‬ ‫דאָס פּוילישע יידנטום האָט איבערגעלעבט‪.‬‬ ‫דער אינסטיטוט דארף ממשיך זײן די טעטיקייט און {ט}ראדיציעס פון דער צ‪.‬יי‪.‬ה‪.‬ק‪ .‬וואָס‬ ‫האָט געטון די הייליקע ארבעט אין ברייטסטן און טיפסטן נאציאָנאלן זין‪.‬‬ ‫◊◊◊‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

173

Document 9

Translation Dr. Joseph Kermisz Three Years of Activity by CJHC and the Jew. Hist.247 Institute at the C. C.248 of Jews in Poland. (Lecture presented at the first European Conference of Historical Commissions and Documentation Centers.) The first activities of the Central Jewish Historical Commission in Poland, recently transformed into the Jewish Historical Institute, date to the end of the summer of 1944 in Lublin, when the first parts of Polish territory were liberated.249 The rescued remnant of Polish Jewry, during the very process of the country’s liberation, in extraordinarily difficult circumstances, set about constructing an institution with the goal of exploring every aspect of the history of the catastrophe and the battle to annihilate the mighty Polish Jewish community. The beginnings of the Commission in Lublin were very modest. There began the toilsome and difficult ### task of collecting documents and testimonies regarding the history of the martyrdom, struggle, and extermination of Polish Jewry, of clarifying the unprecedented murder of Polish Jewry. The foremost thought of every surviving Jew was: to collect all the documentary indictment material in order to measure out punishment to all the criminals, to show the entire world what fascism is capable of. The work of collecting was very difficult because the Germans, before their defeat, endeavored with all their might to erase the traces, both documentary and material evidence of their criminal activity. Yet in Lublin, we managed to obtain important materials about the Majdanek death camp. Into our hands fell a card file containing the names of Jewish soldiers who, until the end of 1940, were treated as prisoners of war and from the start of 1941 as common prisoners of the Majdanek camp. 247 Jewish Historical. 248 Central Committee. 249 The liberation of Polish territory from German occupation by the Red Army occurred in three phases. First, Soviet troops recaptured the borderlands of eastern Poland in January 1944, i. e., the western parts of the Byelorussian and Ukrainian Soviet Socialist Republics. Second, in July 1944, the Soviet army pushed the German forces out of the territory, which extended from the new Polish-Soviet border to the Vistula River. Third, in January and February 1945, the territory west of the Vistula River was liberated from Nazi rule.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

174

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

The quite modest collection from Lublin was greatly enriched when the Commission transferred to Łódź,250 where it succeeded in obtaining the huge archive of the German ghetto administration, which ruled over all the ghettos in the so-called Warthegau251 and was responsible for the liquidation of the ghettos, first and foremost the Łódź Ghetto, and the death of approximately 600,000 souls.252 In Łódź, it also succeeded in obtaining the rich collection of manuscripts from the Jewish ghetto administration; without doubt this constitutes the richest and largest rescued archive of all the Jewish communities in Poland during Hitler’s time. Here, right at the start, we barely managed to cope with the huge quantity of materials, which we were able to seize from all kinds of German offices after the organs of the German administration abandoned their bureaus in panic, not managing to destroy their administrative archives. We also collected materials from hiding places, warehouses, trash dumps, cellars, attics, from cities and towns. The records of the German ghetto administration include documents from the Łódź Gestapo, Kripo,253 the municipality, which relate not only to the Jews of Łódź, but also to the Jewish communities in the entire Wartheland. |2| These records provide precise reports from the camps for Jews and, {most significantly, documents} concerning the death camp Chelmno.254 250 This occurred in March 1945. 251 Warthegau or Wartheland was a territory of 43,943 square kilometers in western Poland that the German occupiers annexed to the German Reich in October 1939. With a population of 4.9 million people (including 4.18 million Poles, 400,000 Jews, and 325,000 ethnic Germans), the German Civil Administration under SS-Obergruppenführer Arthur Greiser (1897–1946) pursued a reckless Germanization policy, expelling and murdering all non-German populations. See Catherine Epstein, Model Nazi. Arthur Greiser and the Occupation of Western Poland, New York 2010, 7 and 135. 252 The number of Jewish victims incarcerated in the 173 ghettos of the Warthegau and later murdered is closer to 400,000. See Michael Alberti, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939–1945, Wiesbaden 2006, 34 and 518. 253 Criminal Police. 254 Chelmno was the first Nazi death camp. Located 70 km west of Łódź, it began operating on December 7, 1941, using three gas vans. It consisted of two parts: the premises of an old castle where the murder took place and camp personnel were accommodated, and the so-called forest camp in the forest of Rzuchów, with crematoria ovens and several mass graves. Chelmno was closed in April 1943, but reopened in June of the following year, when the remaining population of the Łódź Ghetto was murdered there. From 1941 to 1944, between 150,000 and 300,000 people, mainly Jews from the Łódź Ghetto and the Warthegau region, were murdered at Chelmno. See Shmuel Krakowski, Chelmno. A Small Village in Europe. The First Nazi Extermination Camp,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

175

Document 9

The archive of Rumkowski,255 Eldest of the Jews in Łódź, contains masses of materials pertaining to the history of particular work places, public kitchens, elementary and secondary schools, documents from the Jewish Order Police, the Central Prison, Resettlement256 Commission, Statistical Department, etc.257 This archive includes a series of essays and reportages, daily chronicles, and diaries written during the occupation, sets of ghetto decrees, ghetto calendars, records of the Rabbinate, etc., etc.258 Jerusalem 2009, 29; Patrick Montague, Chełmno and the Holocaust. The History of Hitler’s First Death Camp, Chapel Hill, NC, 2012, 2. 255 Mordechai Chaim Rumkowski (1877–1944) was born in the Russian Oblast Welikie Luki. Upon the German occupation of Łódź in September 1939, German authorities installed a Jewish “council of elders” appointing Rumkowski as its head. Rumkowski had considerable liberties and could institutionalize factories in the ghetto. He tried to improve the living conditions of the ghetto population by transforming the ghetto into an asset for the German economy. He was guided by the logic that the ghetto would not be destroyed as long as it was productive. However, this reasoning could not protect the population from mass deportation to Chelmno and the eventual liquidation of the ghetto. Rumkowski was a controversial figure, perceived by the ghetto population as collaborating with the Nazis and hated for his power-hungry self-indulgence. Together with his family, Rumkowski was deported to Auschwitz-Birkenau on August 30, 1944. See Philip Friedman, Pseudo-Saviors in the Polish Ghettos. Mordechai Chaim Rumkowski of Lodz, in: idem, Roads to Extinction, 333–352. See also Andrea Löw, Juden im Getto Litzmannstadt. Lebensbedingungen, Selbstwahrnehmung, Verhalten, Göttingen 2006. 256 The Yiddish oyszidlung, literally means “outsettlement,” but for reasons of consistency it is rendered as “resettlement” throughout this volume. 257 The internal administration of the Łódź Ghetto had a complex system of departments and offices. These included: police, court (later judicial), health, finance, labor, management, animal husbandry, taxes and rent, transportation, electricity and gas, construction, coal, school, social aid, welfare, ghetto post office, and a brigade of firefighters and chimneysweepers. The resettlement department was responsible for compiling lists of people slated for deportation upon German orders. See Isaiah Trunk, Łódź Ghetto. A History, ed.  by Robert Moses Shapiro, Bloomington, Ind./ Washington, D.C., 2006, 32–62. 258 In November 1940, Mordechai Rumkowski founded an archive department as part of the Jewish Council’s administration. Originally, its task was to preserve prewar community records. However, it soon began to preserve the ghetto’s own history. Although the archives were officially part of the Jewish ghetto administration, they also maintained a semi-official ghetto chronicle (Tageschronik) in German and Polish, which was published internally between January 1941 and July 1944, unknown to the Germans. Thanks to the work of a number of Jews forced to clean the ghetto after its liquidation, the archival material was preserved and retrieved after the war. See Dobroszycki (ed.), The Chronicle of the Łódź Ghetto, ix–lxviii.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

176

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

In the second half of April 1945, the lengthy and difficult effort of sorting and classifying the rich collections of documents and materials regarding the history of around 200 cities and towns began. Thanks to the dedication and self-sacrifice of a handful of people, it was possible to put in order entire masses of manuscripts in a relatively short time. After summer 1945 a provisional catalog of the archival collections was compiled, including over 6,000 fascicles, binders, folders, etc. Concurrently with putting the archive in order, in the framework of publishing activity the work of distributing and editing documents and materials, mainly of German origin, commenced. An important group of records in our archive are the over 3,000 statements by witnesses who survived the occupation period in the ghettos and camps. From the very outset, the Commission259 placed great emphasis on this historical material, based on the premise that every Jew who was miraculously saved from a camp, a partisan unit, the Aryan side, a bunker and survived the German hell, constitutes a living source, significant and often the sole source, concerning essential matters of the occupation period. It is sufficient to mention as an example the fact that the main source for the history of the death camp Belzec260 is the testimony of the sole surviving Jew, Rudolf Reder.261 Many testimonies are very comprehensive and give almost a full overview of the life and suffering, pain and anguish, self-sacrificing devotion, struggles, the extermination of many communities in Poland; for example: Baranowicze,262

259 CJHC. 260 Death camp located on the railway line between Lublin and Lvov. Together with Sobibor and Treblinka, Belzec was part of the “Operation Reinhard,” designed to murder the Jews of the General Government. It was the first camp to use built-in gas chambers (as opposed to the gas vans used in Chelmno). Between March and November 1942, the Germans murdered at least 500,000–520,000 Jews at the camp. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 162. 261 Rudolf Reder (1881–1968) was one of the very few survivors of Belzec who had observed the killing operations as a member of the so-called Sonderkommando (the group of prisoners temporarily spared from death and assigned to handle the remains of the victims or assist the destruction process in other ways). After four months in the camp, Reder managed to escape in November 1942. In 1946, the Jewish Historical Commission in Kraków published Reder’s account of what he had seen in the camp: Rudolf Reder, Bełżec, introd. by Nella Rost, Kraków 1946. For an English translation, see Rudolf Reder, Bełżec, in: Polin 13 (2000), 268–289. See also Yitzhak Arad, Art. Bełżec in: Israel Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, 4 vols., New York 1990, here vol. 1, 174–179. 262 Baranowicze is located around 200 km east of Białystok.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

177

Document 9

Prużana,263 Klementów,264 Sobibór, Poniatów,265 Miedzeszyn,266 Stolin,267 Nowogródek,268 Lida,269 Mir,270 Korzec,271 Antopol,272 Nowe Święciany,273 Wrocław, Szczecin, Sokołów Podlaski,274 etc., etc. In addition to the testimonies, a topical card index was compiled that discerns the particular ghetto and camp problems. The Commission’s rich folklore and literature includes around 100 memoirs and diaries, several hundred Yiddish and Polish songs and poems from ghettos, from forests, a large number of folk sayings, folk tales, fables, etc. Until the unearthing of the Ringelblum Archive, documents from German sources constituted the bulk of the manuscripts in our archive. The Ringelblum Archive that was partially dug up in September 1946 (ten tin boxes) remarkably enriched our archival collections of Jewish origin. Immediately after the excavation |3| of the recovered section of the archive, a provisional inventory was created, covering the materials that touch upon the first years of the occupation and describe the first persecutions by the German authorities. At the same time, preservation work was conducted to preserve the sheets of paper, some of which were moldy and decaying, from complete destruction. At the beginning of April 1947, work commenced to compile a scientific catalog of all the excavated materials from the Ringelblum Archive. Its chief goal was to return the archive to its former condition.275 263 Prużana is located about 150 km southeast of Białystok. 264 Klementów is located about 40 km west of Łódź. 265 There are several localities by that name in Poland: Poniatów (Bystrzyca Kłodzka) is located about 120 km south of Wroclaw, Poniatów (Sulejów) about 50 km south of Łódź, and Poniatów (Goszczanów) about 70 km east of Łódź. Kermisz might also be referring to Poniatowa (located about 35 km west of Lublin). 266 Miedzeszyn is a neighborhood in the southeastern parts of Warszaw. 267 Stolin (part of Poland until 1939; today Belarus) is located about 230 km east of Brest. 268 Nowogródek (part of Poland until 1939; today Belarus) is located about 130 km east of Minsk. 269 Lida (part of Poland until 1939; today Belarus) is located about 160 km east of Minsk. 270 Mir (part of Poland until 1939; today Belarus) is located about 100 km southwest of Minsk. 271 Korzec (part of Poland until 1939; today Korez, Ukraine) is located about 250 km east of Kiev. 272 Antopol (part of Poland until 1939; today Antopal, Belarus) is located about 80 km east of Brest. 273 Nowe Święciany (part of Poland until 1939; today Švenčionėliai, Lithuania) is located about 90 km northwest of Vilna. 274 Sokołów Podlaski is located about 100 km west of Warszaw. 275 The tin cans had not been entirely waterproof and part of the material was damaged by humidity and mold. For the excavation see Fig. 6–8.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

178

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

The materials of the archive were divided into separate groups: underground press in Polish and Yiddish, literary works, memoir literature, letters, works of a scientific character, materials on the history of towns, materials concerning camps, notes by Dr. Ringelblum. Only after all the preliminary work was carried out did cataloging of the materials begin, according to the model of scientific catalogs. During the process of the work, Hersz Wasser, M. A., as Dr. Ringelblum’s former secretary, who collaborated in the collection of the materials by the clandestine central archive, looked through the individual essays and manuscripts, in order to determine the author and the provenance of individual entries in relation to other materials. As is known, due to the distinct conditions of the ghetto, many of the documents from the Ringelblum Archive were hidden anonymously and even sometimes without giving precise dates. Only following a thorough rearrangement of the entire material, after supplementing it with annotations about their genesis, do we possess a scientific catalog of the Ringelblum Archive. The Ringelblum Archive includes: a. Numerous testimonies by people who came to Warsaw from the provinces. b. Reports by delegates who visited various labor camps, cities, and towns. c. Reportages. d. Minutes of meetings of various institutions. e. Transcripts of German documents. f. General periodicals and publications, leaflets and announcements, issued in Yiddish, Polish, Hebrew, through certain underground organizations and parties, Jewish and Polish. g. Scientific works that were written in the ghetto and provide interesting discussions of economic problems during the occupation period, about Jewish schools, the situation of the Jewish artist, writer, the Jewish woman and child, and so forth. h. Monographs concerning towns. i. Literary research studies. j. Belles lettres, poetry, prose works, dramas written in Yiddish or Hebrew. These materials reveal to us the entire scope of the multifaceted cultural activity and wide-ranging plans for scientific research organized by the cultural activists in the Warsaw Ghetto under the fearsomely difficult conditions of those years. The excavated materials of the Ringelblum Archive, particularly the ille-|4|gal literature of the underground movement in the ghettos, constitutes a primary source not only for the history of the Warsaw Ghetto, but also for

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

179

Document 9

the history of all of Polish Jewry. The continuing excavations must bring forth new, highly significant materials, particularly since they must also discover documents from a later period.276 In October 1946, through the [work of the] Historical Commission in Łódź, the archive of the firemen in the Łódź Ghetto was excavated. This contained reportages, albums, diaries, museum pieces, and even literary works.277 At the start of last year, a large part of the archive of the old Jewish community in Wrocław was successfully located and transferred to the Łódź Central Archive. This archive has a major cultural-historical significance. The Central Archive was thus enriched with around 600 fascicles. In the Wrocław archive, we have documents from 1744 to 1944 that touch upon the history of Wrocław and other communities in Silesia, as well as the Poznań region. The Wrocław archive includes documents of the Jewish Community Board, Burial Society, and other charitable associations, foundations, schools, private documents from a whole series of personalities, family archives, documents from the Wrocław Rabbinate, Hebrew and German-Hebrew manuscripts by rabbis and scholars, occasional poems and prayers in honor of the kings of the early 19th century, a series of annuals of “Makhzikei ha-Dat,”278 “Ha-Maggid,”279 “Ha-Moatsa,”280 and so forth. There are also documents concerning refugees from the pogroms in Russia in the years 1882–1889 and persecutions against Jews in Romania. Aside from handwritten documents in Hebrew and German manuscripts, the Wrocław collections also contain wooden grave markers from the 17th century, memorial tablets for soldiers who fell in the First World War, and other important museum objects that offer a significant contribution to the cultural history of the Silesian Jewish communities. 276 In 1950, researchers of ŻIH in Warsaw unearthed a second cache of documents stored in milk cans. Together with those unearthed in 1946, they were published in English translation in: Kermisz (ed.), To Live with Honor and Die with Honor!. 277 See Fig. 9. 278 Hebrew for “Upholders of the Faith,” a bi-monthly Hebrew publication by an orthodox political and social organization by the same name, established in Galicia and Bukovina in 1879. 279 Hebrew for “The Preacher,” the first Hebrew weekly newspaper (1856–1903) directed at a mass readership of Jews in the Russian Empire. For censorship reasons, it was initially published in Lyck (then East Prussia), and, after 1890, succesively in Berlin, Kraków, and Vienna. 280 This was probably meant to read Ha-Yoets (The Counselor), a Yiddish newspaper published in Bucharest between 1874 and 1913 as a central organ of the rising Zionist movement in Romania.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

180

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Today, we already have a treasure trove of materials, a rich Jewish archive that constitutes an important central basis for research. On several levels of the surviving splendid building of the prewar Great Judaic Library in Warsaw at Tłomackie St. 5,281 near the ruins of the ghetto, about 9,000 thick folders already stand wall to wall, row after row. These were brought from Łódź and contain documents from the Gestapo, Kriminalpolizei,282 SS concentration camps, ghetto administration, Jewish Councils, Jewish Police, Joint,283 ŻSS,284 and so forth. There stand long rows of German and Polish newspapers from the occupation period. Kept in special containers are German posters, leaflets, decrees against Jews, identification documents, identity cards, Jewish ghetto money and Jewish postage stamps, and all sorts of Jewish special printed items, maps and plans of various ghettos, camps, whole bundles of letters from the ghettos and from the camps. Furthremore, there are card files from ghettos and camps. At the end of 1946, several trained archivists were recruited, making it possible to prepare aids for finding individual fascicles. Until now, nearly 2,000 archival units have been processed. This work, that will yet take a long time, will create a basis for publishing a scientific catalog of our archival collections. |5|  According to its modest possibilities, the Historical Commission gathered, in large measure thanks to the assistance of the Joint, valuable artistic objects that constitute a very significant contribution to a national Jewish museum in Poland. We have here artistic paintings created in the ghetto, 281 The Central Judaic Library, built between 1928 and 1936, was located next to the Great Synagogue and also housed the Institute of Jewish Studies. Although set ablaze in 1943, the building survived the war and houses ŻIH since 1947. 282 Criminal Police. 283 The American Jewish Joint Distribution Committee (AJDC, JDC or “Joint”) is a Jewish international relief organization based in New York founded in 1914 to support Jews living outside the United States, most notably in Europe. Operating largely through underground channels and via neutral Switzerland, AJDC managed to continue its relief work even under German occupation. See Yehuda Bauer, American Jewry and the Holocaust. The American Jewish Joint Distribution Committee, 1939–1945, Detroit, Mich., 1981. 284 Jewish Social Self-Help (Żydowska Samopomoc Społeczna) was a joint initiative of a number of Jewish welfare organizations in Warsaw, among them AJDC, the vocational training association ORT (Association for the Promotion of Skilled Trades), CENTOS (Centralne Towarzystwo Opieki nad Sierotami / Federation of Associations for the Care of Orphans) and TOZ (Society for the Preservation of Health) to provide welfare to the Jewish population of Warsaw shortly after the German occupation of the city in September 1939.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

181

Document 9

which, independent of their artistic value, also possess a documentary significance, in addition to paintings and sculptures by Jewish artists from before the war. For example: Paintings and sketches by Maurycy Trębacz,285 J. ­Szylis286 [sic], Chaim Kahane,287 Icchok Brauner,288 Chaimowicz,289 Kowner,290 Finkelstein,291 the brothers Seindblom292 [sic], Cytron293 [sic], Minkowski,294 Wachtel,295 Behrman,296 Lejzerowicz,297 Hirszfang,298 and others. In the museum department, we also have scale models; panoramas; works from the plastic arts, using metal, wood, marble, plaster, stone, that present scenes of ghetto life; then objects of synagogue art; coins and banknotes, that were in circulation in the ghetto; ghetto post marks; ghetto calendars; Jewish wooden grave markers; and material evidence of German crimes (urns with bones from death camps, torture equipment, gold teeth extracted from Jews). Recently, it was possible to obtain a sound film depicting the life of the Jews during the first period when the ghetto was introduced in Warsaw. The film was made by the Germans for propaganda purposes and the authors of the film endeavor to show that Jews were responsible for spreading the typhus epidemic.299 An important segment in the museum is the photographic department, which includes around 4,000 photographs, portraying all the phases of the Nazi period. These images were mostly captured by German amateurs or 285 Maurycy (Mojżesz) Trębacz (1861–1941) was a painter. He died from hunger in the Łódź Ghetto. 286 The author refers to Hersz Zvi Szylis (1909–1989), who was a painter. 287 Joachim (Chaim) Kahane (1890–1943) was a metal sculptor and medal artist. 288 Icchok Brauner (Yitskhok Broyner; 1887–1944) was a painter and stage artist. 289 Chaimowicz, Henoch (Henryk Chajmowicz; 1895–1940/1943) was a sculptor and carver. 290 Józef Kowner (born Zelman Gotlib; 1895/1902–1967) was a painter. 291 Samuel Finkelstein (1895–1942) was a painter. 292 The author most likely meant the twin brothers Menasze and Efraim Seidenbeutel (Zajdenbajtel; both 1907–1945) who both were painters. 293 The author refers to the brothers Jakub (1909–1943) and Henryk (Chaim) (1911–1943) Cytryn, both painters and graphic artists. 294 Maurycy (Moryc) Minkowski (1881–1930) was a painter. 295 Wilhelm Wachtel (1875–1942) was a painter, graphic artist and illustrator. 296 Abraham (Adolf) Behrman (1876–1943) was a painter. 297 Izrael Lejzerowicz (1902–1944) was a painter and poet. 298 Ignacy Hirszfang (Hirschfang, or Izydor Hirsz[en]finkel; 1895–1943) was a painter and draftsman. 299 He is referring to the infamous Nazi propaganda film Der ewige Jude (The Eternal Jew, 1940) by Fritz Hippler (1909–2002).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

182

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Poles, sometimes also by Jews, who risked their lives in order to photograph the German crimes for future generations. The library of the Historical Commission possesses quite a substantial quantity of scientific books and Hitlerite anti-Jewish literature. The great collection project, on which so much attention has been focused right from the outset of the Commission’s activity, has produced positive results. It laid the foundation for the institution’s subsequent creative development. An important project of the Historical Commission that is generally known is its publishing activity: this began with instructions for collectors of historical materials, as well as directions for collectors of folkloristic and literary materials, and those transcribing children’s testimonies. To date, the Commission’s achievements in the field of publishing encompass a total of 38 publications of varied character.300 Based on the presumption that publishing sources – documents, memoirs, testimonies – is one of its important tasks in the present moment, the Commission issued several volumes of sources in the series “Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland.”301 These include official German documents, testimonies, and memoir-literature. Aside from that, several books of memoirs and studies about a series of camps (Janów near Lvov,302 Belzec, Skarżysko) have been published.303 The Commission |6| issued a series of works about the extermination of Jewish communities (Lvov, Białystok, Sosnowiec, Żółkiew),304 about the resistance 300 See Jockusch, Collect and Record!, 284 f., for a full list of these publications. 301 Three volumes appeared in this series in 1946: Blumental (ed.), Dokumenty i materiały, t. 1; Kermisz (ed.), Dokumenty i materiały, t. 2; Eisenbach (ed.), Dokumenty i materiały, t. 3. 302 The Janowska camp was a forced labor camp for Jews located on Janowska Street in Lvov, which also served as a transit camp during the mass deportations of Jews. Set up in September 1941 and destroyed in fall 1943, the camp was a site of selections: Jews deemed “fit for work” remained in the camp while Jews deemed “unfit for work” were either deported to death camps or shot en masse in a nearby quarry. See Aharon Weiss, Art. Janowska, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 733 f. 303 Leon Weliczker, Brygada śmierci [The Death Brigade], introd. by Rachel Auerbach, Lodz 1946; Reder, Bełżec; Róża Bauminger, Przy pikrynie i trotylu. Obóz pracy przymusowej w Skarżysku-Kamienniej [At Picrates and TNT. The Forced Labor Camp in Skarżysko-Kamienna], Krakow 1946. 304 Szymon Datner, Walka i zagłada Białostockiego ghetta [The Struggle and the Destruction of the Białystok Ghetto], Lodz 1946; Philip Friedman, Zagłada Żydów Lwowskich [The Destruction of the Jews of Lvov], Lodz 1945; English translation

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

183

Document 9

movement in the ghettos and camps, and about the uprising in the Warsaw Ghetto.305 Valuable items include: The prison diary written by a female co-founder of the Jewish Fighting Organization in Kraków; contributions to the history of Kraków’s Jewish community; a contribution to the understanding of the prevailing demographic relations among the Jewish populations in Łódź, Kraków, and Lublin during the German occupation; and the protocol of Amon Göth’s trial.306 Of a documentary character is the photographic album, “The Destruction of Polish Jewry.”307 The following important items should also be mentioned: the first volume of “Innocent Words,”308 a lexicon of expressions and sayings that were used during the occupation and which took on a very different meaning during the tragic events of that period; an anthology of songs about Jews under the Hitlerite occupation, and a drama about the armed uprising in the ghetto, entitled “Wielkanoc” (Passover 1943) by the Polish author Stefan Otwinowski.309 in: idem, Roads to Extinction, 244–321; Natan Eliasz Szternfinkel, Zagłada Żydów Sosnowca [The Destruction of the Jews of Sosnowiec], Katowice 1946; Gerszon Taffet, Zagłada Żydów Żółkiewskich [The Destruction of the Jews of Żółkiew], Lodz 1946. 305 Betti Ajzensztajn (ed.), Ruch podziemny w gettach i obozach. Materiały i dokumenty [Underground Movements in Ghettos and Camps. Materials and Documents], Warsaw 1946; Józef Kermisz, Powstanie w getcie Warszawskim 19 kwietnia–16 maja 1943 [The Uprising of the Warsaw Ghetto, April 19–May 16, 1943], Lodz 1946; Bernard Mark, Ruch oporu w getcie Białostockim. Samoobrona – zagłada – powstanie [The Resistance Movement in the Białystok Ghetto. Self-Defense – Destruction – Uprising], Warsaw 1952; first published in Yiddish as: Der oyfshtand in Byalistoker geto [The Uprising in the Białystok Ghetto], Warsaw 1950; Henryk Rudnicki, Martyro­ logia i zagłada Żydów Warszawskich [The Martyrdom and Destruction of the Jews of Warsaw], Lodz 1946. 306 Gusta Dawidsohn-Draengerowa, Pamiętnik Justyny [Justyna’s Diary], Krakow 1946 (published in English as: Justyna’s Narrative, Amherst, Mass., 1996); Abraham Melezin, Przyczynek do znajomości stosunków demograficznych wśród ludności żydowskiej w Łodzi, Krakowie i Lublinie podczas okupacji niemieckiej, [A Contribution to the Knowledge of Demographic Relations Among the Jewish Population of Łódź, Kraków, and Lublin During the German Occupation], Lodz 1946; Michał Borwicz, Proces ludobójcy Amona Goetha przed najwyższym trybunałem narodowym [Amon Göth’s Genocide Trial before the Supreme National Tribunal], Warsaw / Lodz / Krakow 1947. 307 Gerszon Taffet (ed.), Zagłada Żydostwa Polskiego. Album zdjeć/Extermination of Polish Jews. Album of Pictures, introd. by Philip Friedman, Lodz 1945. 308 Blumental, Słowa niewinne. 309 Stefan Otwinowski, Wielkanoc. Dramat w trzech aktach z prologiem [Passover. A Drama in Three Acts with a Prologue], Krakow 1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

184

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Unfortunately, the literature in Yiddish is still limited. Until now the following has been published: two volumes of poems (M. Gebirtig, “S’brent”;310 S. Szajewicz, “Lekh-lekho”),311 a reportage by Rachel Auerbach about Treblinka,312 and experiences in the form of memoirs by an old Jew who survived the hell of the occupation disguised as a beggar.313 Recently a comprehensive testimony about Klementów appeared.314 The small number of published books in Yiddish first of all resulted from technical difficulties in Yiddish printing. As is apparent, the editorial staff of the Commission strove to realize such a publishing plan, so that its publications would facilitate the reader’s acquaintance with all aspects of the history of the Jews during the Hitlerite occupation. Alongside documents and testimonies  – (authentic) memoirs, together with authentic source materials  – are adaptations, applying both scientific and literary methods; alongside memoirs by Jews are also memoirs by Polish writers and witnesses. From the first moment, it was clear to us that the collected materials must not remain solely in our archive for the use of scholars, researchers, and writers, but should be accessible to the broad masses of readers. An important project of the Historical Commission is the preparation of a biographical lexicon of Jewish authors, scholars, and public activists who perished during the occupation. From the start, the work was directed by Sh. Kaczergiński,315 who edited the biographies of Vilna literary figures among YIVO activists, partisans, and ghetto fighters, as for example: Zelig Kalmanovitch,316 Sholem Zhirman,317 310 Gebirtig, S’brent. 311 Szajewicz, Lekh lekha. 312 Auerbach, Oyf di felder fun Treblinke (see Document 44). 313 Ber Ryczywól, Viazoy ikh hob ibergelebt di daytshn [How I Survived the Germans], Warsaw / Lodz / Krakow 1946. 314 Lejb Zylberberg, A yid fun Klementov dertseylt [A Jew of Klementów Narrates], Warsaw / Lodz / Krakow 1947. 315 The Vilna-born Yiddish poet and cultural activist, Shmerke Kaczergiński (1908–1954), was a key figure in the writers’ group Yung-Vilne. He survived the Vilna Ghetto and as a partisan. After the war, he briefly tried to rebuild Jewish life in Vilna but, uncertain about the Soviet regime, migrated first to Łódź and later via Paris to Argentina. 316 Zelig Kalmanovitch (1881–1944) was a Yiddish linguist, translator, and a close collaborator of YIVO and editor of YIVO bleter. He chronicled the history of the Vilna Ghetto in a diary before he was murdered in a concentration camp in Estonia. 317 Sholem Zhirman (1909–1941) was a Yiddish poet and left-wing political activist in interwar Poland who was murdered in Ponary.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

185

Document 9

Maks Kheyfets, Noah Prilutski,318 Shimen Kohn, the attorney Pinkhes Kon,319 Miriam Reisen,320 Dr. Wygodski,321 Dr. Szabad,322 Hirsh Glik,323 and others. On the basis of the materials located in the archive, nearly 3,000 biographical entries were compiled. Full biographies were composed for a series of personalities, such as: Anielewicz,324 Berlinski,325 Blum,326 Kaplan,327 Izrael Wilner,328

318 Noah Pryłucki (1882–1941) was a Yiddish scholar and political activist from B ­ erdichev (today Berdiche, Ukraine). Trained as a lawyer, Pryłucki adhered to Socialist Zionism and Diaspora nationalism and advocated Jewish minority rights in the Russian Empire. He served as director of YIVO in Vilna in 1941. In the summer of that year, Pryłucki was arrested by the Gestapo and murdered. 319 Pinkhes Kon was a lawyer and local historian in Vilna. In July 1941, he was elected member of the Jewish Council. 320 Miriam Reisen, the wife of the scholar of Yiddish language and literature, editor, journalist, and cultural activist Zalmen Reisen (1887–1941), presumably died in Vilna in 1943. 321 Jakob Wygodzki (Yakov Wigodski; 1857–1941) was a physician and politician who served as Minister for Jewish Affairs in the first government of independent Lithuania in 1918. After the Polish–Lithuanian war of 1920, Wygodzki became a deputy in the Polish Sejm and, in 1928, he was elected president of the Kehillah Council of Vilna. After the German occupation of Vilna he was imprisoned and murdered in August 1941. 322 Tsemah Szabad (1864–1935) was a physician and public figure in the Vilna Jewish community. 323 Hirsh Glik (1922–1944) was a Jewish poet and partisan in Lithuania who survived the labor camps Biała Waka and Rzesza as well as the Vilna Ghetto. In 1943, he joined the Fareynikte Partizaner Organizatsye (United Partisan Organization, FPO). Glik was interned in the Narva and Goldfilz concentration camps in Estonia when his FPO unit was captured by the Germans and killed in an attempt to escape in summer 1944. 324 Mordechai Anielewicz (1919–1943) was the leader of the Jewish Fighting Organization (Żydowska Organizacja Bojowa; ŻOB) in the Warsaw Ghetto and the commander of the Warsaw Ghetto uprising. 325 Hersz (Hirsz or Hirsch) Berliński (alias Herszek or Jeleń; 1908–1944) was one of the organiziers of ŻOB in the Warsaw Ghetto; he survived the ghetto uprising in 1943 but fell during the Warsaw uprising in the following year. 326 Abraham (Abrasza) Blum (1905–1943) was born in Vilna and trained as an engineer in Belgium. He served as the leader of the Bund. He was murdered by the Gestapo after the ghetto uprising in 1943. 327 Chaim A. Kaplan (1880–1942) was an educator and a prominent diarist in the Warsaw Ghetto. 328 Izrael Wilner (1916–1943) was a member of the leadership of ŻOB in the Warsaw Ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

186

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Alter Kacyzne,329 Gebirtig,330 Szajewicz,331 Niuta Teytlboym,332 Klepfisz,333 Hillel Zeitlin,334 Katzenelson,335 Michal Burshteyn, Einhorn,336 Bałaban,337 Mieses,338 Kamieniecki,339 Dr. Schiper,340 Dubnow.341 |7|  The biographies compiled until now mainly concern persons who lived in the ghettos of Łódź, Vilna, with some from Warsaw, and Lvov. Completely lacking are biographical details of perished Jewish activists in such centers as Kraków, Lublin, and the whole of Galicia in general. It is unconditionally necessary to generate broad public interest regarding the lexicon project. Broad masses of the Jewish public should assist in collecting the biographical material. To this end, we have contacted the 329 The Yiddish writer, critic, and photographer, Alter-Sholem Kacyzne (1885–1941) was born in Vilna and active in Warsaw. Kacyzne fled the German occupation of Warsaw to Lvov and was killed in Tarnopol in summer 1941. 330 Mordechai (Mordkhe) Gebirtig (1877–1942) was a Yiddish poet and songwriter from Kraków. His poem-song Undzer shtetl brent (Our Shtetl is Burning), which he composed in 1938, became well-known among inmates of Nazi concentration camps. Gebirtig was murdered in the Kraków Ghetto in 1942. 331 Simcha Bunam Szajewicz (1907 or 1908–1944) was a Yiddish poet and novelist in the Łódź Ghetto who was murdered in Auschwitz. 332 Niuta Teitelbaum (Tajtelbaum; also known as “Little Wanda with the Braids”; 1917–1943) was a Jewish communist who worked as a courier for ŻOB in the Warsaw Ghetto where he killed several Gestapo agents. 333 Michał Klepfisz (1913–1943) was a Bundist member of ŻOB in the Warsaw Ghetto who was killed in the ghetto uprising. 334 Hillel Zeitlin (1871–1942) was a Hasidic thinker, writer, editor, and one of the most prominent Yiddish journalists for the Warsaw dailies Haynt (Today) and Der moment (The Moment). He died in the Warsaw Ghetto. 335 Yitzchak Katzenelson (1885–1944) was a Hebrew and Yiddish poet who participated in the Warsaw Ghetto uprising. Interned at Vittel in France, he wrote his famous Dos lid funem oysgehargetn yidishn folk (Song of the Murdered Jewish People). He and his son were deported and murdered in Auschwitz. 336 Most likely referring to David Einhorn (1886–1973), the Yiddish writer and poet who fled occupied France for the United States. 337 Majer Bałaban. 338 Józef Mieses (1882–1942) was a rabbi, scholar, and Polish army chaplain in Warsaw who died of tetanus in his hometown Przemyśl during the German occupation. 339 Probably Yoram (Jerzy) Kamieniecki (b. 1920), who survived the Warsaw Ghetto using “Aryan papers” as “Julian Szczepański.” Kamieniecki joined the Polish Armed Forces in 1942. In 1947 he left for Mandatory Palestine. 340 Ignacy Schiper 341 Simon Dubnow.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

187

Document 9

landsmanshaftn342 here and abroad, as well as professional organizations, for example: Medical Association, Society of Jewish Artists. The Union of Artists in Poland has already transferred the collected material to the Institute’s lexicon department.343 In the process of its work, the Commission designated and began to realize a significant program of researching and writing the history of Jewish cities and towns during the cruel period of the Hitlerite occupation, in the form of short monographs, entitled “Pinkes Poyln.”344 This must constitute a monumental, collective publication describing the life, creativity, and annihilation of the Jewish population in the ghettos, and the martyrdom and struggle of the destroyed culturally rich Jewish community in Poland. Together with the “Yizkor lexicon,” the “Pinkes Poyln” will be transformed into a collective tombstone to mark the huge mass grave of the Polish community.345 Every monograph will also include a historical overview of the establishment and development of the given community until 1939. Almost ready in their main construction are the monographs concerning the Jewish communities in Kutno, Włocławek, Piotrków Trybunalski, and Stanisławów. A synthetic monograph devoted to the so-called Wartheland is in preparation. The project is divided into two main parts: 1. Ghettos. 2. Labor camps. The works only require supplements based on the materials from the Ringelblum Archive. Right from the outset of its work, the Commission highlighted practical tasks in addition to its scientific research projects and immediately contacted those organs engaged in studying the activity of the German criminals. 342 Hometown associations, formed by immigrants from the same place of origin to provide mutual aid. 343 See Document 21 as an example of this outreach to the Jewish public. 344 Pinkes (Yiddish) or pinkas (Hebrew) is a communal record book. Apparently, CJHC planned a multi-volume series covering the history of various Polish Jewish communities under Nazi occupation. This project was never completed or published, presumably due to lack of funds. 345 The yizkor lexicon was published as: Bernard Mark (ed.), Di umgekumene shrayber fun di getos un lagern un zeyere verk [The Perished Writers from Ghettos and Camps and Their Works], Warsaw 1954. The published version focused only on writers, whereas the original plan was to include intellectuals, scholars, and famous Jewish personalities murdered during the Holocaust.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

188

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

The Commission fulfilled and continues to fulfill significant functions in preparing materials for the major court trials of the Hitlerite criminals who have on their conscience involvement in exterminating the Jewish population. In this respect, the Commission cooperates with the Supreme Tribunal, with Polish judicial organs, and with the High Commission for the Investigation of German Crimes.346 We submitted to the International Tribunal in Nuremberg a series of original German language documents of primary value. Our documents offered an important contribution to the prosecution while preparing materials for the trials of: Greiser,347 Amon Göth, Fischer,348 Höß.349 Our archive forwarded many pieces of documentary evidence for Biebow’s trial.350 The Commission’s representatives offered expert testimony at the major trials of Göth, Fischer, Höß, Biebow, and a series of others. The Jewish experts used documents to clarify before the tribunals and courts |8| the role played by the accused, against the background of the general Hitlerite policy of exterminating the Jewish population. Our experts shed a great deal of light on the deliberations, clarifying before the judicial organs problems that were unclear to them. Today we have a card file of around 7,000 German criminals. The card file is not only of scientific significance, but also has a purely practical application. With respect to pursuing German criminals, the Commission is in close contact with, among others, the Polish Military Mission for Matters of Extradition of criminals, the High Commission for the Investigation of German 346 The Supreme National Tribunal (Najwyższy Trybunał Narodowy, NTN) prosecuted 49 Germans and Austrians for war crimes committed on Polish soil in seven trials during the years 1946–1948. The High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland was set up in March 1945 to investigate and collect evidence for Nazi war crime trials in Poland as well as abroad, most notably the Nuremberg trials. 347 Arthur Greiser was head of the Free City of Danzig and Reich Governor of the Warthegau. He was responsible for the planning and implementation of crimes against Jews, Poles, and Roma in the context of the Germanization of the Warthegau. Tried from June 22 to July 7, 1946, he was sentenced to death. 348 Ludwig Fischer (1905–1947) was the governor of the District of Warsaw. He was tried in Warsaw from December 17, 1946, to February 24, 1947, and sentenced to death. 349 The commandant of Auschwitz-Birkenau, Rudolf Höß (1900–1947), was tried in Warsaw from March 11–29, 1947 and sentenced to death. 350 Hans Biebow (1902–1947), a German merchant and member of the Nazi Party, headed the German ghetto administration in Łódź. He was responsible for exploiting Jewish property and labor and for the deportation of the Jewish population to the Chelmno and Auschwitz-Birkenau death camps. He was sentenced to death in April 1947 and was hanged on June 23 that year.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

189

Document 9

Crimes and all its departments, the Justice Ministry in Warsaw, all prosecutors of the district courts, and Jewish institutions abroad. At the request of Colonel Muszkat,351 the chief of the Military Mission in London, we provided: 1. Lists of German staff at the concentration camps: Majdanek, Auschwitz, Sobibor, Treblinka, Płaszów, Chelmno, Janów (near Lvov), Belzec. 2. Lists of German war criminals who were active in Poland and originate from Austria. The Commission supplies not only indictment materials at the request of the government organs, but very often itself submits demands for extradition, supported by documentation. In a series of cases, the indictment against German criminals relies only on the materials from the Commission, as for example: against Amstleiter Biebow and Oberst Keuck352 from the Łódź Ghetto, against the Kreishauptmann of the Warsaw District Rupprecht,353 Lublin governor Zörner,354 the Kreishauptmann of Kraków and Częstochowa Wendler,355 the Stadtpräsident of Warsaw Dengel,356 and so forth. Of the other projects that the Commission carries out, it is necessary to mention research concerning the martyrdom of the Jewish child and the 351 Marian Muszkat (1915–1995) was a Polish Jewish lawyer who specialized in international law. After the German occupation of Vilna, he escaped to the Soviet Union. Following the liberation of Poland, Muszkat held a high-ranking position in the Ministry of Justice, was a member of the United Nations War Crimes Commission, and headed the Polish delegation at IMT in Nuremberg. He left Poland for Israel in 1957, where he served as an advisor at the Eichmann trial and taught at Tel Aviv University. 352 Walter Rudolf Keuck (1889–?) was commander of the Schutzpolizei and responsible for the Łódź Ghetto. He was tried in June 1948 in Łódź, and sentenced to eight years imprisonment, but he was released in 1949. 353 The lawyer Hermann Rupprecht (1905–1985) was a member of the Nazi Party and Kreishauptmann of Warschau-Land. He was extradited to Poland in 1946 and sentenced to life imprisonment by a Polish court in 1950. In 1956 he was released. 354 Ernst Otto Emil Zörner (1895–1945?) was a member of the Nazi Party who served from 1939 to 1940 as Stadtkommissar of Kraków and between 1940 and 1943 as governor of the Lublin District of the General Government. 355 Richard Wendler (1898–1972) was a member of the Nazi Party and an SS-Brigadeführer and from 1943 governor of the Lublin District of the General Government. Wendler was Heinrich Himmler’s brother-in-law. 356 The lawyer Oskar Rudolf Dengel (1899–1964) was a member of the Nazi Party and the SS. Between 1939 and 1940, he headed the German Civil Administration of the city of Warsaw. Afterward, he held several posts in occupied Belgium and France.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

190

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

life of Jews on the Aryan side. Recently, there appeared a book entitled “The Children Accuse.”357 Also in preparation is a book about the life of Jews on the Aryan side. At present, the number of testimonies by children reaches over 400.358 [There are] 170 written essays by children themselves on various themes from the occupation period. 35 sketches by children about the same topics. Eleven notebooks of memoirs written by children (after the occupation), up to about 50 poems composed by children. More than 80 children’s games from the occupation period. (The themes: war, bombardments, ghetto life, street trading, the Aryan side). Apart from this, [there is] a separate series of games played by Christian children concerning the topic of the “Jew.” Another collection of 25 games (including variants) [played by] children repatriated from the Soviet Union must be mentioned, as well as approximately 170 children’s aphorisms and opinions about the Germans. |9|  The following works from this field are being prepared for printing: 1. Reality in light of children’s games. 2. Poetry and songs by children about the German occupation. 3. Children’s ideas, opinions, and aphorisms about Germans during the occupation. A separate project is underway concerning children who survived the occupation outside the ghettos, on the Aryan side. The Commission’s bibliographic section has registered approximately 6,000 items. The Commission played a significant role in organizing the pavilions at Majdanek and Auschwitz359 and in large measure assisted the organization of the national exhibitions entitled, “German Atrocities in Occupied Poland.” The close cooperation of CJHC with the High Commission for the Investigation of German Crimes was expressed in the inquiries conducted by the investigative bodies in Chelmno and in Treblinka, where several local inspections were carried out with the participation of representatives from the Historical Commission.360 The results of the investigation were published in 357 Hochberg-Mariańska / Grüss (eds.), Dzieci oskarżają. Another book that captured the experience of a child was Janina Hescheles, Oczyma 12-letniej dziewczyny [Through the Eyes of a 12-Year-Old Girl], introd. by Maria Hochberg-Mariańska, Krakow 1946. 358 Already in 1945, the Commission published a distinct questionnaire, aimed at parents, fosterparents, and educators, concerning the experiences of children and as a model for collecting children’s testimonies: Grüss / Silkes (eds.), Instrukcje dla badania. See also Document 15. 359 Exhibitions were installed at Majdanek in 1944 and Auschwitz in 1946. 360 The delegations visited Chelmno in May 1945 and Treblinka in December 1945. See also Documents 43 and 44, and Fig. 18 and 19.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

191

Document 9

the form of monographs: one entitled “The Extermination Camp Chełmno on Ner” by Judge Władysław Bednarz;361 and the second, “The Extermination Camp in Treblinka” by Judge Zdzisław Łukaszkiewicz.362 Both books, published by state presses, are distinguished by a predominant objectivity in their humane spirit. It would be truly worthwhile for these books to appear in Yiddish, in addition to foreign languages. In the organizational sense, the Historical Commission has developed into a broadly branched institution with a series of provincial sections in Kraków, Warsaw, Katowice, Białystok, Wrocław, Walbrzych, and Szczecin. The Kraków section of the Commission has demonstrated intensive activity, collecting over 1,300 testimonies. During the most recent period, the section in Kraków managed to locate the following authentic documents: 1. The correspondence of the Kraków Stadthauptmann.363 2. A report of the conference of German doctors in Krynica in 1941.364 3. The correspondence of the Jewish Council in Kraków concerning the resettlement in 1941. 4. Original photographs of the Kraków Action.365 The section received a permit to investigate the numerous documents located in the municipality (inter alia, lists of resettled366 Jews). Most recently, the section commenced registering the Jewish artistic monuments located in Kraków. The Warsaw section has rendered great services, having collected around 500 testimonies, diaries, memoirs, and narratives written during the occupation, and then dozens of monographs written by Jews and Poles after the redemption. 361 A first Chelmno trial took place before the District Court in Łódź in 1945. Judge Władysław Bednarz wrote a report on the basis of the evidence he examined, including the testimony of two Jewish survivors. See Władysław Bednarz, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem [The Extermination Camp in Chełmno on Ner], Warsaw 1946. 362 Zdzisław Łukaszkiewicz, Obóz straceń w Treblince [The Extermination Camp in Treblinka], Warsaw 1946. 363 Head of the German Civil Administration of the city of Kraków. 364 A meeting of some 100 medical doctors of the SS and the Wehrmacht in Bad Krynica (the spa town Krynica-Zdrój, also known as Krynica Górska) in the General Government in mid-October 1941 to discuss the threat of epidemics and the supposedly “humane” aspects of mass extermination. 365 Also known as “Aktion Krakau” or “Einsatz Krakau,” which was a brutal German roundup of some 11,000 Jews from the Kraków Ghetto for deportation to the Operation Reinhard death camps in early June 1942 and mid-March 1943. 366 Deported.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

192

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

A series of testimonies in the possession of the Warsaw section contains |10| hundreds of typed pages and, in accord with the instructions issued by CJHC and in the Ringelblum research tradition, not only deals with storytelling, but also penetrate into the circle of psychological experiences. The section holds a rich collection of Polish and German occupation newspapers (complete sets), underground press, and authentic materials about the ghetto uprising. The collection of photographs and photocopies includes over 300 items. A large group of photographs is foreseen for the Warsaw Ghetto album, currently in preparation for printing. This section also has a certain number of museum items, pictures, books, sculptures, and bibliographic rarities. A series of works are almost ready for press, for example: “Two Years in Pustków,” “Sobibór,” “Smuggling in the Warsaw Ghetto,” etc. The section in Katowice is very lively. It has not satisfied itself with collecting testimonies, but also demonstrated a great deal of initiative in locating archives of Jewish communities throughout the province, as well as documents in the possession of the municipalities. The section succeeded in obtaining important collections of German documents, on the basis of which, together with testimonies, the director of the Katowice section, Szternfinkel, M. A., is preparing a work concerning the fate of Jews in Opole Silesia in the years 1933–1945 and the death of 100,000 Jews in eastern Upper Silesia.367 The section compiled complete sets of anti-Jewish laws, together with materials concerning the course of the evacuation of the Jewish prisoners from the Blechhammer camp.368 The section possesses a valuable collection of photographs that present fragments of the martyrdom and extermination of Jewish communities in Silesia. The section in Wałbrzych, which embarked on its activity only in December 1946, in a short time amassed many documents, monographs, and albums that were found in abandoned German homes. The Central Commission office369 received from the section valuable materials pertaining to the history of the Groß-Rosen camp.370 The section devoted much time to collecting 367 Natan Eliasz Szternfinkel (b. 1916), see idem, Zagłada Żydów Sosnowca. 368 A labor camp for Jews located some 40 km west of Gliwice. It operated between 1942 and 1944 and temporarily functioned as a subcamp of Auschwitz. 369 The headquarters of CJHC in Łódź. 370 A concentration camp established in 1940 as a subcamp of Sachsenhausen, located 60 km southwest of Wrocław. Until the liberation of the camp by Soviet troops in February 1945, an estimated 125,000 prisoners passed through the main camp and its subcamps, leaving 40,000 of them dead. See Alfred Konieczny, Art. Gross-Rosen, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 623–626.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

193

Document 9

materials concerning the camps in Wałbrzych and Pustków and concerning Jewish partisans. The section holds a large number of testimonies from Jewish children who were hidden with Poles, as well as a series of letters from Jewish girls who were using Aryan papers in Germany. On the basis of authentic documents, the director of the section, Dr. Werthajzer, authored a short monograph about one of the leaders of the French resistance movement, a grandson of Peretz,371 Col. Joseph Epstein-Gilles,372 who was killed by the Gestapo in 1944. This is the brief summary of our activity during the past. We recognize that, together with the achievements, there are serious gaps in our work, that we have not yet suitably exhausted all the possibilities for collecting materials, that among our published |11| works are to be found valuable works alongside weaker works, and that certain important topics have not been cultivated at all (for example: the Jewish partisan movement in Poland). However, it must be noted that the work of the Historical Commission over these three years has been pioneering in all respects, created in a fatefully difficult moment for the Jewish community. The Historical Commission was forced to wrestle with great difficulties, scientific and methodological doubts, which required clarification during the work. Despite all the obstacles, the Commission constantly expanded its activity and developed into a central scientific institute.373 The transformation of CJHC into the Jewish Historical Institute underscores that the research scope of the Institute is expanding from encompassing, as it did until now, only the bloody six-year Hitler occupation, to include the entire, almost 1,000-year long history of the Jews in Poland. This does not mean that the Institute will in the very near future deal with research studies concerning the ancient history of the Jews in Poland. The Institute is striving to create the central archive for Jewish historical research in Poland. To this end, the Institute intends to conduct a wide-ranging collection project of historical materials throughout the whole country, gathering all the still extant remnants of archives and registers of the former Jewish communities, institutions, associations, etc., which are located in the state archives, government offices, and in the possession of private individuals. 371 The Polish-born Yiddish and Hebrew poet, writer, and playright Isaac Leib Peretz was one of the classic writers of modern Yiddish literature. 372 Joseph Epstein (1911–1944), also known as Colonel Giles or Joseph Andrej, was a Polish-born Jewish communist and leader of the Francs-Tireur et Partisans, a communist resistance group in German-occupied France. 373 In October 1947, CJHC was dissolved and replaced by the state-sponsored ŻIH. See Introduction for a detailed discussion.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

194

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

These important actions will not contradict in any way the continued intensive work to construct the documentary basis for the history of the occupation period. Both projects will be conducted in parallel. With regard to research projects by institutions, the studies of the occupation period will still, for long years yet, almost exclusively absorb all the energy and time of our small number of scientific coworkers. While the Historical Commission has until now devoted, in its publication activity, almost all of its attention to issues of martyrdom and death, the Institute will devote much time to researching the sociology of the ghetto, the questions of the special economic and social structure, of the extraordinarily sharpened social frictions in the ghettos, the problems of psychological changes among both individuals and the collective, and of customs and daily life. The Institute will do its utmost to solve the question of our scientific progeny, the question of a trained unit that should be able to realize important research projects and develop our historical science. We recognize that without such a unit we will not be in a position to organize our rich archival collections, catalog and index them, and we will be helpless to seek out and copy documents from state archives, not to mention any scientific processing of the materials. The Institute will be occupied on an organized scale with securing and conserving Jewish national monuments in Poland, |12| cemeteries, synagogues, and prayer and study houses. The Institute will occupy itself very seriously with the question of excavating materials from a series of ghettos within the Polish territory. A separate question is the matter of revindication, to demand and take back important materials located in non-Jewish hands (for example: the film of the Warsaw Ghetto that was shot in May 1942).374 Much energy should be applied in the direction of perpetuating the memory of millions of Jews in Auschwitz, Treblinka, Majdanek, and the memory of the great catastrophe in the cities and towns. A large memorial

374 Kermisz must be referring to an unfinished Nazi propaganda film entitled Das Ghetto, which was filmed in the Warsaw Ghetto from May 2 to June 2, 1942. Although the scenes of the film were staged, it shows real human suffering and actual victims of Nazi atrocities. Seven weeks after the German film team left the ghetto, German authorities began a two-months long deportation at least 260,000 ghetto inhabitants to their deaths in Treblinka. The material was discovered in a film archive in East Germany in the 1950s. In 2009, the Israeli film maker Yael Hersonski made a documentary about the propaganda film footage, entitled A Film Unfinished (2010).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

195

Document 9

gallery including of works by Jewish artists, who produced their works before the war, must be created. Our Institute sets itself the following tasks in the immediate period: 1. Commence copying the materials of the Ringelblum Archive, which crumble at the least touch, having lain for so long in the ground. 2. Together with the Central Committee,375 to begin organizing continued excavations [to search] for the remaining parts of the Ringelblum Archive. Aside from the Ringelblum Archive, important collections of materials were buried in the territory of the Warsaw Ghetto and these must be excavated.376 3. Set about publishing materials from the Ringelblum Archive, which have a documentary value: the underground press of the Warsaw Ghetto, essays written in the ghetto, for example: monographs about towns, economic problems of the occupation period, problems concerning the situation of the Jewish child, youth, Jewish woman, literary studies, etc.; and first and foremost, Dr. E.  Ringelblum’s notes,377 which constitute a reliable chronicle of the most important events in Warsaw, starting from the first year of the war, and are one of the main sources for the true history of the Jews in the Warsaw Ghetto and in Poland in general. Our Institute intends to initiate close contact and cooperation with all Jewish scientific institutions in all countries that set themselves similar tasks, especially all historical institutes and commissions, which are occuppied with documentation projects concerning the occupation period. We believe that it is simply a necessity to coordinate the projects of these various collection and research centers and first of all to initiate, as far as possible, cooperation with respect to informing, cataloging, publishing, exhibiting materials, ideas, and experiences. Therefore, we place great emphasis and hope on the results of this conference.

375 The Central Committee of Jews in Poland. 376 Another cache of materials from the Ringelblum archive was unearthed in 1950. A third is still missing. 377 Published first in English translation as: Jacob Sloan (ed.), Notes from the Warsaw Ghetto. The Journal of Emmanuel Ringelblum, New York 1958, and in the more comprehensive Yiddish original: Emanuel Ringelblum, Ksovim fun geto [Writings from the Ghetto], vol. 1: Togbukh fun Varshever geto (1939–1942) [Diary from the Warsaw Ghetto, 1939–1942]; vol. 2: Notitsen un ophandlungen (1942–1943) [Notes and Essays, 1942–1943], Warsaw 1961/1963.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

196

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

The Jewish Historical Institute in Poland will, in accordance with its sacred duty, continue its work to ensure that no single detail of the great tragedy experienced by Polish Jewry will be lost. The Institute must continue the activity and traditions of CJHC, which performed the sacred work in the broadest and deepest national sense. ◊◊◊

Document 10 Philip Friedman, “From Antihistoricism to Superhistoricism” Paris, March 1948 Published journal article, 5 pages Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman Kiyum 2 (1948), no. 3, 28–32378 [Philip Friedman contends that for many centuries Jews had neglected writing about their rich history. Confronted with an often agonizing past, they had refrained from engaging with it through writing history and instead had sought comfort in religious texts. The recent catastrophe, however, generated a massive grassroots movement among Jews to write about their experiences. Friedman calls for historians to closely examine the writings that emanated from this popular movement, particularly the plethora of those narratives that are rife with inaccuracies and distortions about the past.]

‫ מינכען‬,‫ד״ר פיליפּ פרידמאַן‬ ‫פון אַנטיהיסטאָריציזם צום סופּערהיסטאָריציזם‬ ‫ האָט זיך אַמאָל‬,‫ אליהו טשעריקאָווער ע״ה‬,‫דער באַקאַנטער יידישער היסטאָריקער‬ ‫ אָבער זייער‬,‫אויסגעדריקט׃ "דאָס יידישע פאָלק האָט די רייכסטע געשיכטע אין דער וועלט‬ ‫ די יידישע היסטאָריאָגראַפיע איז ווייט הינטערשטעליק הינטער‬.‫אַן אָרעמע היסטאָריאָגראַפיע‬ ‫ "יידישע קאַטאַסטראָפעס אין‬379:.‫ ט‬.‫ ד‬.‫דער יידישער מאַרטיראָלאָגיע" (אין זיין רעפעראַט א‬ 378 Founded in Paris in 1948, the journal Kiyum (Existence) was published by the Fédération des sociétés juives de France, a Jewish self-help organization established in 1923. It dealt primarily with questions of Yiddish literature. From 1960 until its discontinuation in 1969, it appeared under the title Undzer kiyum (Our Existence). Jehuda Elberg, co-founder of the CJHC, temporarily served in the editorial staff of Kiyum. 379 ‫אויף דער טעמע‬.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪197‬‬

‫‪Document 10‬‬

‫דער יידישער געשיכטע־שרייבונג"‪ ,‬געהאַלטן אויף דער יערלעכער קאָנפערענץ פון "ייוואָ" אין‬ ‫ניו־יאָרק‪ 3 ,‬ביז ‪ 5‬יאַנואַר ‪.)1941‬‬ ‫עס שטעקט אַ שפּאָר ביסל ביטערער אמת אין די דאָזיקע ווערטער‪.‬‬ ‫קלאָר‪ ,‬אַז מיר מיינען דערמיט נישט‪ ,‬צו אידענטיפיצירן די געשיכטע פון די יידישע ליידן‬ ‫מיט דער געשיכטע פונעם יידישן פאָלק‪ .‬אַסך אונדזערע שרייבער און היסטאָריקער‪ ,‬אונטער‬ ‫דעם איינדרוק פון דער שרעקלעכער לעצטער קאַטאַסטראָפע‪ ,‬זיינען נוטה צו זען אין אונדזערע‬ ‫ליידן דעם תמצית פון אונדזער געשיכטע און דערמיט גייען זיי צוריק צו אַ שטאַנדפּונקט‪ ,‬וועלכן‬ ‫עס האָט אַמאָל פאַרטראָטן יום־טוב ליפּמאַן צונץ און זיינע נושאי־כלים׃ יידישע געשיכטע‬ ‫איז "ליידענס און גייסטעסגעשיכטע" ד‪.‬ה‪ .‬יידן זיינען געווען אין גלות פּאָליטיש פּ אַ ס י ו ו‬ ‫(אַן אָביעקט פון רדיפות) און בלויז גייסטיק אַ ק ט י ו ו (אַ סוביעקט פון קולטורשעפערישער‬ ‫טעטיקייט)‪ .‬אָבער דער דאָזיקער שטאַנדפּונקט איז שוין פון לאַנג אַן איבערגעקומענער און‬ ‫מיר דאַרפן זיך נישט אומקערן צו אים‪ .‬עס איז דער גרויסער פאַרדינסט פון שמעון דובנאָוו‪,‬‬ ‫דוד קויפמאַן‪ ,‬שלום באראן‪ ,‬מאַרק ווישניצער‪ ,‬ישראל היילפערין און אַנדערע וואָס זיי האָבן‬ ‫באַוויזן (בפרט אין די מאָנומענטאַלע ווערק פון דובנאָוו און באראן)‪ ,‬אַז יידן זיינען געווען אויך‬ ‫פּאָליטיש אַקטיוו‪ ,‬אַז איינע פון די וויכטיקסטע פונקציעס פון אונדזער פּאָליטישער אַקטיוויטעט‬ ‫אין גלות איז געווען דאָס אויפבויען פון דער יידישער אויטאָנאָמיע אין אַ ריי לענדער‪ ,‬דאָס‬ ‫אויסגעשטאַלטעווען פון דער דאָזיקער אויטאָנאָמיע צו אַ מעכטיקן אַפּאַראַט און כלי־זין [!]‬ ‫אין קאַמף פאַר אונדזער קיום און אונדזערע אַנטוויקלונגסמעגלעכקייטן‪ .‬דער פאַרדינסט‬ ‫ווידער פון אַ ריי יידישע ווירטשאַפטס־היסטאָריקער (ווי געאָרג קאַראָ‪ ,‬יצחק שיפּער‪ ,‬יעקב‬ ‫לעשטשינסקי)‪ ,‬איז געווען צו באַווייזן‪ ,‬וואָס פאַראַ גרויסע און אַקטיווע ראָל יידן האָבן געשפּילט‬ ‫אין דער ווירטשאַפטלעכער אַנטוויקלונג פון די אומות העולם‪ ,‬צווישן וועלכע זיי האָבן געלעבט‪,‬‬ ‫וואָסער פּיאָנערישע ראָל יידן האָבן געהאַט אין דער אַנטוויקלונג פון נייע‪ ,‬פּראָגרעסיווע‬ ‫ווירטשאַפטס־פאָרמען‪.‬‬ ‫אָבער פונדעסטוועגן איז קיין שום ספק נישטאָ‪ ,‬אַז קיין שום אַנדער פאָלק אין דער וועלט‬ ‫האָט נישט אַזאַ ברייטע‪ ,‬טיפע און רייכע מאַרטיראָלאָגיע ווי די יידן‪ .‬אויף דעם דאָזיקן טרויעריקן‬ ‫געביט האָבן מיר געשלאָגן ליידער אַלע רעקאָרדן‪ .‬וואָלט זיך טאַקע אויסגעדוכט‪ ,‬אַז אַזאַ‬ ‫שווערגעפּרואווט פאָלק‪ ,‬ווי מיר‪ ,‬דאַרף האָבן די רייכסטע היסטאָריאָגראַפיע‪ ,‬לכל הפּחות אויף‬ ‫דעם געביט פון זיין אייגענער מאַרטיראָלאָגיע‪.‬‬ ‫איפכא מסתברא‪ ,‬איז דאָס דווקא פּונקט פאַרקערט‪.‬‬ ‫אַלע קולטורפעלקער האָבן געכאָוועט זייער געשיכטע‪ ,‬סיי אין פאָרם פון היסטאָרישער‬ ‫מסורה אָדער געשיכטלעכע דערציילונגען‪ ,‬סיי‪ – ‬ביי אַ העכערער אַנטוויקלונגס־שטופע‪ – ,‬אין‬ ‫דער פאָרם פון אַן אייגענער היסטאָרישער וויסנשאַפט‪ .‬אַ ה י ס ט אָ ר י ש זיינען געבליבן בלויז‬ ‫ווילדע שבטים‪ ,‬וואָס האָבן נישט געהאַט קיין אַנטוויקלטן מלוכהשן אָרגאַניזם און וואָס זייער‬ ‫קולטור איז נישט אַרויסגעוואַקסן העכער ווי צו דער מדרגה פון פּרימיטיווע רעליגיעזע גלויבונגען‬ ‫און לעגענדעס‪.‬‬ ‫|‪ |29‬מיר יידן‪ ,‬זיינען אויך אין דעם פּרט נישט געווען ככל הגויים‪ .‬מיר זיינען נישט געווען‬ ‫קיין געשיכטע־ליבנדיקע און נישט קיין אַהיסטאָרישע נאַציע‪ .‬מיר זיינען געווען גאָר פּשוט‪ ,‬דורך‬ ‫לאַנגע‪ ,‬לאַנגע יאָרהונדערטער אַן אַ נ ט י ה י ס ט אָ ר י ש ע נאַציע‪ .‬דער קוואַל פון געשיכטלעכער‬ ‫שאַפונג איז ביי אונדז אויסגעגאַנגען נאָך דעם חורבן בית שני‪ .‬יוסף‪ ]![ ‬פלאַוויוס‪ – ‬דער‬ ‫קאָלאַבאָראַציאָניסט און משומד‪ – ‬איז אין דער יידישער וועלט נישט אָנגענומען און פאַרגעסן‬ ‫געוואָרן (יוסיפון‪ ,‬די פּאָפּולאַריזירטע און פּאַראַפראַזירטע ווערסיע פון פלאַוויוסן‪ ,‬דערצו זייער‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪198‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫אַ פראַגמענטאַרישע‪ ,‬איז אַנטשטאַנען ערשט ניינהונדערט יאָר שפּעטער)‪ .‬דאָס ווערק פון‬ ‫יוסטוס מטבריה‪ ,‬דעם געטרייען יידן און פּאַטריאָט‪ ,‬איז בכלל פאַרלוירן געוואָרן און קיינער‬ ‫האָט זיך צוליב דעם קיין גרויסע זאָרגן נישט געמאַכט‪ .‬די שפּעטערדיקע יידישע געשיכטע‪ ,‬פול‬ ‫מיט טראַגישע און העלדישע פּאַסירונגען‪ ,‬רדיפות‪ ,‬גירושים‪ ,‬פּורעניות‪ ,‬אומגליקן‪ ,‬האַרטנעקיקן‪,‬‬ ‫עקשנותדיקן קאַמף פאַרן קיום‪ ,‬קידוש השם א‪ .‬א‪ .‬וו‪ – .‬די דאָזיקע לאַנגע קייט פון געשיכטלעכע‬ ‫פאַקטן האָט במשך פון פופצן יאָרהונדערטער נישט געפונען איר היסטאָריקער‪.‬‬ ‫אין דער צווישנצייט האָבן די אומות העולם געהאַט זייער העראָדאָטן‪ ,‬קסענאָפאָנטן‪]![ ‬‬ ‫און פּאָליביוסן‪ ,‬זייער ליוויוסן‪ ,‬קאָרנעליוס נעפּאָסן און טאַציטוסן‪ ,‬זייערע מיטל־עלטערלעכע‬ ‫כראָניקער און אַנאַליסטן‪ .‬די רוימער האָבן אַזוי הויך געשעצט דעם ווערט פון דער היסטאָרישער‬ ‫פאָרשונג‪ ,‬אַז זיי האָבן אַפילו געשאַפן דעם באַרימטן שפּרוך׃ "די געשיכטע איז די לערערן פון‬ ‫לעבן"‪.‬‬ ‫די יידישע חכמים האָבן די פּאָליטישע פּאַסירונגען נישט געהאַלטן פאַר וויכטיק אויף‬ ‫אַזויפיל‪ ,‬כדי זיי צו פאַרצייכענען לזכר לדורות‪ .‬זיי האָבן געהאַלטן פאַר ווירדיק צו פאַרנאָטירן‬ ‫בלויז די קולטורגעשיכטלעכע מאָמענטן אָדער‪ ,‬פּינקטלעכער געזאָגט‪ ,‬בלויז דאָס וואָס האָט‬ ‫געהאַט אַ שייכות צו זייער לומדישער שאַפונג‪ ,‬צו דער תורה שבכתב און שבעל פּה‪ .‬אַזוי אַרום‬ ‫זיינען מיט דער צייט אויפגעקומען אַ ריי אַרבעטן וואָס האָבן איבערגעגעבן (על פּי רוב אין‬ ‫אַ זייער קורצער‪ ,‬טרוקענער‪ ,‬סכעמאַטישער פאָרם) די אַנטוויקלונג פון דער תושבע״פּ‪ 380‬און‬ ‫די נעמען פון די גדולי־התורה‪ ,‬למשל‪ ,‬דער "סדר עולם זוטא" (‪ 8–6‬י״ה)‪ ,‬דער "סדר תנאים‬ ‫ואמוראים" (‪9‬־טער י״ה)‪" ,‬אגרת ר׳ שרירא גאון" (‪10‬־טער י״ה)‪" ,‬ספר הקבלה" (ר׳ אברהם‬ ‫אבן דאוד‪12 ,‬־טער י״ה)‪" ,‬שלשלת הקבלה" (גדליה אבן יחיה‪16 ,‬־טער י״ה) אאוו‪ .‬אמת‪,‬‬ ‫איינצלנע טראַגישע פּאַסירונגען זיינען געוואָרן באַשריבן אין פּערזענלעכע זכרונות‪ ,‬מעמואַרן‪,‬‬ ‫כראָניקעס‪ ,‬קינות אאוו‪ .‬יחידים האָבן דאָ פאַרנאָטירט געוויסע לאָקאַלע געשעענישן‪ ,‬אָבער דאָס‬ ‫זיינען לחלוטין נישט געווען קיין ווערק‪ ,‬וואָס זאָלן מאָלן דאָס בילד פון אַ געשיכטלעכער תקופה‪.‬‬ ‫דאָס איז נישט געווען בלויז גלייכגילטיקייט‪ .‬יידן האָבן בפירוש פיינט געהאַט זייער‬ ‫אָנגעווייטיקטן עבר‪ .‬די דאָזיקע געשיכטע־פיינטלעכע שטעלונג האָט געפונען איר אויסדרוק‬ ‫אין די ווערק פון אונדזערע גרעסטע מנהיגים אין יענע צייטן‪ .‬דער גרעסטער יידישער גדול אין‬ ‫מיטלעלטער‪ ,‬דער רמב״ם‪ ,‬האָט בפירוש געשריבן‪ ,‬אַז שטודירן געשיכטע איז אַ צייטפאַרלוסט‬ ‫און די גרעסטע יידישע אויטאָריטעט אויף דעם געביט פון הלכה ר׳ יוסף קאַראָ‪ ,‬האָט געאסרט‬ ‫דאָס לייענען פון היסטאָרישע ביכער נישט נאָר שבת‪ – ‬וואָס אַ פּשיטא‪ ,‬אַז מען דאַרף אים‬ ‫נישט מחלל זיין דורך אַזאַ אומריינ‪ ]![ ‬זאַך‪ – ‬נאָר אַפילו אין וואָכנטעג‪ .‬יאָ‪ ,‬נאָך אין ‪18‬טן י״ה‬ ‫האָט ר׳ יעקב עמדין אַרויסגעזאָגט אַ מיינונג‪ ,‬אַז אַזעלכע היסטאָרישע ביכער‪ ,‬וואָס באַהאַנדלען‬ ‫דברים שבקדושה (למשל וועגן חז״ל‪ 381,‬גאָטס נסים וכדומה) איז טאַקע יאָ אַ מצוה צו לייענען‪,‬‬ ‫דאַקעגן אַנדערע זיינען פּוסטע זאַכן און מען דאַרף זיי בכלל נישט האָבן‪.‬‬ ‫אין חדר און אין ישיבה האָט מען געלערנט אַלע געביטן פון יידישן וויסן און יידישע מסורה‪,‬‬ ‫חומש און נ״ך‪ 382,‬יידישע תפילות און יידישע מנהגים‪ ,‬גפ״ת‪ 383,‬ש״ע‪ 384‬און מפרשים‪ ,‬נאָר‬ ‫‪.‬תורה־שבעל־פה ‪380‬‬ ‫‪.‬חכמינו זכרונם לברכה ‪381‬‬ ‫‪.‬נביאים‪ ,‬כתובים ‪382‬‬ ‫‪.‬גמרא‪ ,‬פירושים‪ ,‬תוספות ‪383‬‬ ‫‪.‬שולחן־ערוך ‪384‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪199‬‬

‫‪Document 10‬‬

‫יידישער געשיכטע־לימוד איז געווען בבחינת בלא יראה ובל ימצא‪ .‬אַחוץ עטלעכע אגדות און‬ ‫נעמען פון גדולי התורה האָבן די תלמידים קיין אַנדערע ידיעות וועגן דעם עבר פון זייער פאָלק‬ ‫נישט געקראָגן‪.‬‬ ‫אין ‪16‬־טן י״ה האָט זיך אונטער דעם איינפלוס פון די גרויסע יידישע צרות (גרוש ספרד‪,‬‬ ‫רדיפות אין דייטשלאַנד) און צוליב דער השפּעה פון דעם איטאַליענישן רענעסאַנס אַ ריר‬ ‫געטאָן אויף דעם געביט פון דער יידישער היסטאָגראַפיע‪ .]![ ‬עטלעכע יידישע געלערנטע‬ ‫האָבן געפּרואווט באַנעמען די געשיכטע פון דער יידישער מאַרטיראָלאָגיע (דער "שבט יהודה"‪,‬‬ ‫געשריבן פון דריי דורות פון דער משפּחה אבן וירגה‪" ,‬עמק הבכא" פון יוסף הכהן‪" ,‬דבי אליהו"‬ ‫פון ר׳ אליהו קפשאלי‪ ,‬און אַנדערע)‪ .‬איינער פון די יידישע פאָרשער אין איטאַליע איז אַפילו‬ ‫מיט זיינע פאָרשונגען ווייט איבערגעשטיגן די גייסטיקע האָריזאָנטן פון זיין דור‪ ,‬געוואַגט צורירן‬ ‫זיך מיט זיין וויסנשאַפטלעך־קריטישן אַנאַליז צו געהייליקטע טראַדיציעס (קריטיק פון דער‬ ‫טראַדיציאָנעלער יידישער צייט־רעכענונג און באַלויכטן אין זיינע שטודיעס אַ לאַנג פאַרגעסענע‬ ‫צייט‪ – ‬די העלעניסטישע תקופה‪ .‬דאָס איז געווען עזריה דע ראססי (ר׳ עזריה מן האדומים)‪.‬‬ ‫אָבער זיין אַפּיקורסיש בוך איז דורך די רבנים אַריינגעלייגט געוואָרן אין חרם‪ .‬בכלל זיינען די‬ ‫אויבנדערמאָנטע ביכער און זייערגלייכן געווען צוגענגלעך בלויז פאַר אַן עקסקלוזיוון קרייז פון‬ ‫דער ספרדישער‪ ,‬אייראָפּעאיש געבילדעטער אינטעליגענץ‪ .‬עטלעכע פון דעם טיפּ פילאָזאָפישע‬ ‫און היסטאָרישע באַטראַכטונגען זיינען לכתחילה געוואָרן אָפּגעדרוקט אין שפּאַניש אָדער‬ ‫פּאָרטוגיעזיש (למשל שמואל אושקיס "טרייסט פאַר די ליידן פון |‪ |30‬ישראל")‪ .‬צו דער‬ ‫יידישער פאָלקס־אינטעליגענץ (די רבנים‪ ,‬ישיבה בחורים‪ ,‬לומדים און וואויללערנער) זיינען זיי‬ ‫נישט דערגאַנגען און ממילא נישט צו די ברייטע יידישע פאָלקסמאַסן‪.‬‬ ‫און אַזוי איז עס געקומען‪ ,‬אַז די ערשטע אַרומנעמענדיקע יידישע געשיכטע זינט חוב״ש‪385‬‬ ‫ביז צום ‪17‬־טן י״ה האָט אָנגעשריבן אַ גוי‪ ,‬דער פראַנצויזיש פּראָטעסטאַנטישער גלח יעקב‬ ‫בינאזש‪ Basnage( ]![ ‬געלעבט ‪ )1723–1653‬א‪ .‬ד‪ .‬ט‪.‬׃ "געשיכטע פון דער יידישער אמונה‬ ‫פון ישו ביז צו אונדזער צייט"‪.‬‬ ‫די צווייטע יידישע געשיכטע האָט אָנגעשריבן אויך אַ קריסט‪ – ‬די פרוי האַננאַ אַדאַמס‬ ‫(אַרויס אין באָסטאָן אין יאָר ‪.)1800‬‬ ‫ערשט דאָס אויפוואַכן פונעם מאָדערנעם נאַציאָנאַליזם ביי די אוה״ע‪( 386‬די פרייהייטס־קאַמפן‬ ‫אין אָנהויב ‪19‬־טן י״ה‪ ,‬די ראָמאַנטיק) און דער אויפבלי פון דער השכלה "בת־השמים"‬ ‫ביי אונ‪#‬ז יידן האָט דערפירט צו אַ נייער אַנטוויקלונג פון אונדזער היסטאָריאָגראַפיע‪ .‬אין‬ ‫דער דאָזיקער תקופה און שפּעטער (בפרט נאָך דעם "פעלקערפרילינג" ‪ )1848‬זיינען ביי די‬ ‫אוה״ע אויפגעקומען אַזעלכע קלאַסישע היסטאָרישע סטאַנדאַרד־ווערק ווי‪ ,‬למשל‪ ,‬פון מישלע‪,‬‬ ‫קאַרלייל‪ ,‬מעקאלעי‪ ,‬טיער‪ ,‬שפּרינגער‪ ,‬אנקען‪ ,‬פאלאַצקי‪ ,‬לעלעוועל און אַ סך אַנדערע‪.‬‬ ‫ביי אונדז יידן האָבן אין דער ערשטער העלפט ‪19‬־טן י״ה געעפנט נייע וועגן אין דער‬ ‫יידישער געשיכטע־פאָרשונג׃ יוםטוב ליפּמאַן צונץ‪ ,‬לודוויג גייגער‪ ,‬מרדכי יאָסט און יוליוס‬ ‫פירסט‪ – ‬אין דייטשער שפּראַך‪ ,‬שי״ר‪ 387‬און רנ״ק‪ 388‬אין העברעאיש‪.‬‬ ‫‪.‬חורבן־בית־שני ‪385‬‬ ‫‪.‬אומות־העולם ‪386‬‬ ‫‪.‬שלמה יהודה ראַפּאָפּאָרט ‪387‬‬ ‫‪.‬ר' נחמן קראָכמאַל ‪388‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪200‬‬

‫די אַלע ווערק זיינען אָבער געווען בלויז אַ לומדישער ענין פאַר אַ קליינעם קרייז משכילים‬ ‫און מבינים‪ .‬ערשט היינריך גרעץ האָט די יידישע געשיכטע געמאַכט פאָלקסטימלעך און‬ ‫איז אַריינגעדרונגען אין די יידישע מאַסן‪ .‬שפּעטער זיינען זייער פּאָפּולער געוואָרן ביי די‬ ‫מיזרח־אייראָפּעאישע יידן די היסטאָרישע ווערק פון שמעון דובנאָוו‪.‬‬ ‫אין דער צווייטער העלפט ‪19‬־טן און ‪20‬־טן י״ה איז זיך דאָס יידישע געשיכטע־שרייבן‬ ‫צעוואַקסן אין אַ מעכטיקער דיסציפּלין‪ ,‬וואָס האָט אָבער נאָך ווייט נישט נישט‪ ]![ ‬אויסגעשעפּט‬ ‫אַלע געביטן פון דעם יידישן עבר‪ .‬נאָך עד היום האָבן מיר ווייניק אַזעלכע סטאַנדאַרטווערק ווי עס‬ ‫האָט‪ – ‬כדי צו געבן איין ביישפּיל‪ – ‬למשל‪ ,‬די דייטשע היסטאָריאָגראַפיע מיט אירע ריזנווערק‬ ‫פון אַ טרייטשקע‪ ,‬מאָמסן‪ ,‬ראַנקע‪ ,‬די וועלטגעשיכטן פון אולשטיין‪ ,‬האַרטמאַן‪ ,‬שלאָסער‪,‬‬ ‫לינדנער‪" ,‬פּראָפילעען־וועלט־געשיכטע" און אַנדערע‪.‬‬ ‫בכלל‪ ,‬איז די אַנטוויקלונג פון דער יידישער היסטאָריאָגראַפיע געגאַנגען מער אין דער‬ ‫ברייט ווי אין דער טיף‪ .‬ס׳ווייזט אויס‪ ,‬אַזוי ווי אונדזער פאָלק וואָלט געוואָלט מיט איין מאָל‬ ‫באַצאָלן דעם גרויסן חוב פון שווייגן‪ ,‬וואָס האָט צוגעדעקט אונדזער עבר פאַר כמעט גאַנצע צוויי‬ ‫טויזנט יאָר‪ .‬אַלץ ווערט אויסגעפאָרשט׃ אַלטע און נייערע צייט־אָפּשניטן‪ ,‬פאַרגעסענע תקופות‬ ‫און פאַרגעסענע שטחים‪" ,‬פאַרוואָרפענע" ווינקעלעך‪ ,‬נדחות אין די תפוצות הגולה‪ ,‬די געשיכטע‬ ‫פון ווייט פאַרוואָגלטע שבטים און פאָלקס־ברעקלעך‪ .‬די רעאַקציע אויף דעם צוויי טויזנטיעריקן‬ ‫אַ נ ט י ה י ס ט אָ ר י צ י ז ם איז דער מגוזמדיקער ס ו פּ ע ר ה י ס ט אָ ר י צ י ז ם פון אונדזער דור‪.‬‬ ‫בפרט נאָך אונדזער לעצטן חורבן האָט זיך די דאָזיקע טענדענץ נאָך מער פאַרשטאַרקט‪.‬‬ ‫איינע פון אירע קאָנסעקווענצן איז די סטיכיע פון היסטאָרישע און סעמי־היסטאָרישע שאַפונגען‪.‬‬ ‫הקיצור‪ ,‬דער אינטערעס פאַר יידישער געשיכטע איז זייער גרויס‪ ,‬ער קאָנצענטרירט זיך אין אַ‬ ‫גרויסער מאָס אויף דער טעמאַטיק פון יידישע ליידן און יידישער גבורה אין אַלע צייטן‪ ,‬און‬ ‫אויף דער תקופה פון לעצטן חורבן‪.‬‬ ‫אמת‪ ,‬נאָך פאַר דער אויפלעבונג פון אונדזער היסטאָרישער ליטעראַטור‪ ,‬האָט יעדע גרויסע‬ ‫היסטאָרישע געשעעניש אָדער איבערקערעניש אין די לעצטע יאָרהונדערטער געבראַכט מיט‬ ‫זיך אַ שלל פון מעמואַרן־ליטעראַטור‪ .‬אָבער מעמואַרן־ליטעראַטור איז היינטצוטאָג בלויז‬ ‫א י י ן ‪ ,‬און זיכער נישט דער גרעסטער‪ ,‬טייל פון דעם מבול היסטאָרישער‪ ,‬סעמי־היסטאָרישער‬ ‫און פּסעוודאָ־היסטאָרישער ליטעראַרישער‪ ,‬סעמי־ און פּסעוודאָ־ליטעראַרישער פּראָדוקציע‪,‬‬ ‫וואָס פאַרפלייצט אונדזערע צייטונגען און צייטשריפטן‪ ,‬דערשיינט אין הונדערטער און‬ ‫הונדערטער געדרוקטע און מימעאָגראַפירטע פּובליקאַציעס איבער דער גאָרער וועלט‪ .‬און‬ ‫עס האָט אַ געוואַלטיקן טעות יעדער‪ ,‬וואָס איז נוטה די דאָזיקע דערשיינונג פּשוט אַוועקמאַכן‬ ‫מיט דער האַנט ווי אַ געוויינלעכע גראַפאָמאַניע‪ .‬דאָס איז אַ נישט ריכטיקער צוגאַנג‪ .‬מיר‬ ‫האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ מעכטיקער פאָלקס־באַוועגונג‪ ,‬וואו דער פאָלקס־אינסטינקט זוכט צו‬ ‫פאַראייביקן דעם אָנדענק פון דער שווערסטער קאַטאַסטראָפע‪ ,‬וואָס האָט אונדז געטראָפן זינט‬ ‫‪ 2000‬יאָר‪ .‬דאָס איז אַ געזונטער אינסטינקט פון אַ פאָלק‪ ,‬וואָס איז אויסן היינט צו באַווייזן‬ ‫פאַר דער וועלט זיין פעסטן ווילן צו לעבן און צו נעמען אין זיינע אייגענע הענט זיין אייגענעם‬ ‫גורל‪.‬‬ ‫דער ווילן צום לעבן און צום שאַפן אייגענע נאַציאָנאַלע לעבנספאָרמען‪ ,‬הקיצור‪ ,‬דער‬ ‫פאַרשטאַרקטער נאַציאָנאַליזם‪ ,‬גייט תמיד האַנט ביי האַנט מיט אַ פאַרשטאַרקטן חוש פאַר‬ ‫דער אייגענער פאָלקסגעשיכטע‪ ,‬מיט דעם באַדערפעניש פון "והגדת לבנך"; אין אָט־אָ דער‬ ‫לאַפּידאַרער פאָרם איז שוין איינמאָל אין אונדזער געשיכטע‪ ,‬אין דער צייט פון דער שטרעבונג‬ ‫צו דער ערשטער ייד‪ .‬מדינה‪ ,‬אויסגעדריקט געוואָרן דער נאַציאָנאַל־באַטאָנטער היסטאָריציזם‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪201‬‬

‫‪Document 10‬‬

‫|‪|31‬‬ ‫דור דור ודרכו!‬ ‫דער דאָזיקער אַריסטאָקראַטישער פּרינציפּ איז אָבער נישט מער ריכטיק און פּאַסט זיך‬ ‫נישט אַריין אין אונדזער תקופה‪ .‬נישט בלויז פילאָזאָפן‪ ,‬דענקער‪ ,‬געלערנטע היסטאָריקער‬ ‫און ליטעראַטן פון באַרוף פאַרנעמען זיך היינט מיט דער אויספאָרשונג און באַשרייבונג‬ ‫פון אונדזער נישט ווייטן עבר‪ .‬דער פאָלקסאינסטינקט האָט באַפרוכפּערט און אינספּירירט‬ ‫הונדערטער פאָלקסמענטשן‪ ,‬וואָס זיי האָט זיך אַפריער קיינמאָל אין לעבן נישט געחלומט‬ ‫צו ווערן שרייבער‪ .‬די אויסערגעוויינלעכע‪ ,‬אויסטערלישע יסורים פון גוף און פון נשמה‪ ,‬די‬ ‫אויסגעשטאַנענע פּיין‪ ,‬דער תהום פון רשעות און ליידן‪ ,‬וואָס זייערע אויגן האָבן געמוזט‬ ‫צוזען‪ ,‬דער צער פון מיליאָנען אומשולדיקע פאַרפּייניקטע קדושים‪ – ‬האָט זיי אויפגעטרייסלט‬ ‫און געעפנט ביי זיי פאַרחתמעטע ברונעמס פון אינספּיראַציע‪ ,‬געמאַכט ריידן זייערע שטומע‬ ‫ליפּן‪ .‬די חורבן־פאָרשונג און חורבן־ליטעראַטור איז נישט מער אַ זאַך פון יחידים‪ ,‬פאַכמענער‪,‬‬ ‫וויסנשאַפטלער‪ ,‬און פּען־מענטשן‪ – ‬דאָס איז אַ פ אָ ל ק ס ־ ב אַ ו ו ע ג ו נ ג ‪ ,‬אַ גייסטיקע‬ ‫סטיכיע‪ .‬די ראָל פון היסטאָריקער און ליטעראַטן דאַרף זיין זיך שטעלן בראש פון דער דאָזיקער‬ ‫גייסטיקער באַוועגונג‪ ,‬איר ווייזן דעם וועג‪ ,‬אָנפירן‪ ,‬דערקלערן‪ ,‬באַלערן‪ ,‬אינספּירירן און‬ ‫סטימולירן‪.‬‬ ‫די דאָזיקע אַפּיטרופּסות אָדער הילף איז זייער נויטיק‪ .‬ווייל נישט יעדע סטיכיע אָדער‬ ‫פאָקסבאַוועגונג‪ ]![ ‬איז‪ – ‬שוין צוליב דעם אַליין‪ ,‬וואָס זי קומט פון פאָלק‪ – ‬אַ ריכטיקע‪ ,‬און‬ ‫נישט יעדע איז פון נאַציאָנאַלן שטאַנדפּונקט אַ פּאָזיטישע דערשיינונג‪ .‬מיר ווייסן פון אונדזער‬ ‫געשיכטע וועגן פאָלקס־סטיכיעס און באַוועגונגען‪ ,‬וואָס זיינען אַראָפּ אויף פאַלשע רעלסן און‬ ‫געבראַכט שאָדן אונדזער פאָלק‪ .‬נאָך די קרייצונגען‪ ,‬גרוש ספרד‪ ,‬גזרות ת״ח און נאָך אַנדערע‬ ‫פּורעניות זיינען אויפגעקומען מיסטישע און משיחישע באַוועגונגען‪ ,‬וואָס נישט תמיד האָבן‬ ‫זיי אונדז געבראַכט גוטס (למשל‪ ,‬די תנועת שבתי צבי‪ ,‬דער פראַנקיזם אאוו‪ ).‬אַ סטיכיע קאָן‬ ‫פאַרפלייצן‪ ,‬רייסן גראַבלעס‪ ]![ ‬און קאָריטעס‪ ,‬ברענגען צו אַ שעדלעכער מאַסן־היסטעריע‪.‬‬ ‫אַ סטיכיע קאָן אָבער אויך‪ ,‬ווען זי ווערט איינגעצוימט און געפירט אין די געהעריקע ראַמען‪,‬‬ ‫ברענגען אַ סך ברכה‪ ,‬ווערן אַ דינאַמישער און מאָטאָרישער פאָלקס־כוח‪( .‬ביישפּילן פעלן אויך‬ ‫נישט אין דער היינטיקער צייט)‪.‬‬ ‫אויך די סטיכיע פון חורבן־פאָרשונג איז היינט נישט פריי פון בלאָנדזשענישן‪ .‬די‬ ‫פאָלקס־שאַפונג אויף דער חורבן־טעמע האָט נעבן אירע גרויסע מעלות אויך אירע חסרונות און‬ ‫סכנות‪ .‬עס איז אַן אומקריטישע שאַפונג‪ ,‬פול מיט נישט קאָנטראָלירבאַרע מעשיות‪ ,‬גוזמאות‬ ‫און סתירות‪ :‬צווישן די איבערגעגעבענע‪ ,‬אויפריכטיקע פאָלקס־מענטשן מיט ריינע כוונות מישן‬ ‫זיך אַריין אומפאַראַנטוואָרטלעכע מענטשן‪ ,‬וואָס ווילן שלאָגן קאַפּיטאַל (מאַטעריעל אָדער‬ ‫מאָראַליש) פון אונדזער גרויסן אומגליק‪ .‬ליידער זיינען פאַראַן שוין אַפילו שאַרלאַטאַנען און‬ ‫פאַלשמינצער‪ ,‬וואָס זיינען אויסן צו מאַכן "ביזנעס" פון דער פאַר אונדז הייליקער טראַגעדיע‪,‬‬ ‫שאַפן כלומרשט "וויסנשאַפטלעכע" ווערק‪ ,‬גרינדן פיקציעס פון "פאָרשאינסטיטוטן"‪,‬‬ ‫לאַנסירן‪ – ‬ביודעים‪ ,‬אָדער בלא־יודעים‪ ,‬ווייל צומאָל זיינען דאָס סתם עם־ארצים אויפן געביט‬ ‫פון יידישן וויסן אָדער געשיכטע־פאָרשונג‪ – ‬געשיכטלעכע פעלשונגען און פאַטאַ־מאָרגאַנאַס‪,‬‬ ‫פאַרשפּרייטן שעדלעכע‪ ,‬באַנאַלע פלאַכקייטן און ביליקע פּסעוודאָ־וויסנשאַפטלעכע "אמתן"‪,‬‬ ‫און כביכול "טיפע" היסטאָריאָזאָפישע "חידושים"‪ .‬אויב אונדזער לשון קען זיך אויסווייזן צו‬ ‫שאַרף‪ ,‬ווען מיר רעדן וועגן דער דאָזיקער מגפה‪ ,‬איז דאָס בלויז דערפאַר ווייל די דאָזיקע‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪202‬‬

‫מכת־המדינה האָט אונדז שוין גענוג אָפּגעקאָסט און קיינער האָט זיך נאָך נישט גענומען דעם‬ ‫מוט און די צייט צו קעמפן קעגן דער דאָזיקער הפקרות‪.‬‬ ‫דורך דעם‪ – ‬לאָמיר דאָס איידל אָנרופן‪ – ‬נישט גענוג זאָרגזאַמען אָפּקלייב פון היסטאָרישן‬ ‫מאַטעריאַל איז געשאַפן געוואָרן אַ געוויסע אינפלאַנציע‪ ]![ ‬פון חורבן־טעמעס אויף דעם‬ ‫צייטונגס־ און ביכער־מאַרק‪ .‬אינפלאַציע ברענגט‪ – ‬ווי באַוואוסט‪ – ‬צו דעוואַלואַציע‪ .‬בפרט‪,‬‬ ‫אַז פאַלשע מטבעות זיינען אויך געווען צווישן זיי און‪ ,‬לויט דעם קלאַסישן עקאָנאָמישן געזעץ‬ ‫פון גרעשעם האָבן מיר אַ קיימא לן‪ ,‬אַז "די שלעכטע מטבע שטיפּט אַרויס די גוטע און עכטע‬ ‫מטבע"‪ .‬די היפּערפּראָדוקציע פון שוואַכן און שלעכטן שטאָף האָט איבערזעטיקט דעם לייענער‪:‬‬ ‫ביי אַ טייל לייענער‪ ,‬באַזונדערס מעבר לים‪ ,‬שפּירט זיך שוין אַ געוויסע מידקייט פון דער‬ ‫חורבן־טעמאַטיק און אַ געוויסער‪ – ‬ליידער צום טייל באַרעכטיקטער‪ – ‬אומצוטרוי‪.‬‬ ‫דאָס אַלץ צו פאַרריכטן איז אַ דרינגענדע נויטווענדיקייט‪ .‬מען דאַרף די פאָלקס־סטיכיע‬ ‫ברענגען אין דער פּאַסיקער קאָריטע און געבן איר געזונטע יסודות‪ .‬מען דאַרף‪ ,‬כדי די‬ ‫איידעלע און צאַרטע געוויקסן זאָלן זיך קאָנען אַנטוויקלען‪ ,‬רייניקן דעם גאָרטן און אַרויסרייסן‬ ‫דאָס ווילדגראָז‪ ,‬וואָס וואַקסט און פאַרגלושעוועט כסדר די יינגע‪ ]![ ‬פלאַנצן פון עכטער און‬ ‫אויפריכטיקער פאָלקסשאַפונג‪.‬‬ ‫מען דאַרף שאַפן די טעאָרעטישע און מעטאָדאָלאָגישע יסודות פאַר דער חורבן־פאָרשונג‪,‬‬ ‫אָפּשיידן צווישן גוטע און שלעכטע‪ ,‬עכטע און אומעכטע שאַפונגען‪ ,‬שאַפן ווערק וואָס זאָלן‬ ‫קאָנען דינען ווי מוסטערס‪ ,‬אָדער וואָס זאָלן זיין עלול לכל הפּחות אויפצושטעלן אַ געוויסן גוטן‬ ‫דורכשניט‪ ,‬וואָס זאָל קאָנען דינען ווי אַ קריטעריע פאַר יעדן ערנסטן פאָרשער‪.‬‬ ‫די חורבן־פאָרשונג איז אַ נייער למוד אין אונדזער געשיכטע־שרייבונג‪ .‬איר ביז־אַהעריקע‬ ‫ספּאָנטאַנע און |‪ |32‬סטיכישע אַנטוויקלונג מוז געפונען אירע סיסטעמאַטישע רדכים‪ ]![ ‬און‬ ‫כללים אויף להבא‪ .‬פון דער אימפּראָוויזאַציע דאַרף זי מגולגל ווערן אין אַ פּערמאַנענטער‪,‬‬ ‫געאָרדנטער פאָרש־אַרבעט‪.‬‬ ‫ווי שוין דערמאָנט‪ ,‬בלייבט די איינמאָל אויפגעוועקטע היסטאָרישע פאַראינטערעסירונג‬ ‫נישט שטיין ביי דער חורבן־תקופה‪ .‬אַ בענקשאַפט נאָך דער אויף אייביק פאַרלוירענער און‬ ‫פאַרניכטעטער וועלט‪ ,‬נאָך דעם אַמאָליקן יידישן שטייגער און פאַרשוואונדענער טראַדיציע‪– ‬‬ ‫רופט אַרויס אַ גאַנצע היסטאָרישע ליטעראַטור‪ .‬עס דערשיינען אַפילו יזכור־ביכער‪ ,‬אַלמאַנאַכן‪,‬‬ ‫פּנקסים‪ ,‬בילדער־אַלבומען‪ ,‬זכרונות‪ ,‬וואָס צילן צו שטעלן אַ מצבה דעם פּולסירנדיקן יידישן‬ ‫לעבן פון אַמאָל‪ ,‬צו געבן אַ תיקון דעם פאַרשוואונדענעם‪ ,‬אויף אייביק פאַרלוירענעם יידישן‬ ‫שטעטל‪.‬‬ ‫דער אינטערעס פאַר יידישע‪ ]![ ‬געשיכטע איז זייער גרויס‪ .‬דער לייענער זוכט אַן ענטפער‬ ‫אויף אַ סך פראַגן‪ ,‬וואָס זיינען ביי אים אויפגעקומען בשעת דער קאַטאַסטראָפע און נאָך‬ ‫דעם חורבן‪ .‬די גרויסע צייט מיט אירע געשיכטלעכע געשענישן און איבערקערענישן האָט‬ ‫צערודערט די געמיטער און אויפגעטרייסלט די מוחות‪ .‬יע̊דער ייד זוכט פּתרונות‪ ,‬איז זשעדנע‬ ‫נאָך היסטאָרישער‪ ,‬סאָציאָלאָגישער‪ ,‬פּאָליטישער ליטעראַטור‪ .‬די יידישע געשיכטע־שרייבונג‬ ‫שטייט פאַר זייער גרויסע אויפגאַבעס‪ .‬אירע פליכטן זיינען געוואַקסן הונדערטפאַך‪ ,‬אָבער אירע‬ ‫כוחות זיינען נישט געוואַקסן‪ .‬פאַרקערט‪ ,‬דעם שונאס מערדערישע הענט האָבן פאַרניכטעט‬ ‫דאָס שענסטע און בעסטע פון אונדזער היסטאָריקער־שטאַב‪ .‬און די צייט איילט און פאַרלאַנגט‬ ‫וואָס שנעלער פּתרונות‪ ,‬ענטפערס‪ ,‬אויסטייטשונגען‪ .‬דער טעמפּאָ פון די שאלות ותשובות פון‬ ‫דער תקופה פון די גאונים איז נישט מער פּאַסיק און באַפרידיקנדיק פאַר אונדזער עפּאָכע‪.‬‬ ‫היום קצר‪ ,‬העבודה מרובה והפּועלים … מעטים‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

203

Document 10

Translation Dr. Philip Friedman, Munich From Antihistoricism to Superhistoricism The renowned Jewish historian, Elias Tcherikower, may he rest in peace, once declared: “The Jewish people has the richest history in the world, but a very poor historiography. Jewish historiography lags far behind Jewish martyrology.” (From his lecture entitled: “Jewish Catastrophes in Jewish Historical Writing,” given at the annual “YIVO” conference in New York, January 3–5, 1941).389 These words contain a fair amount of bitter truth. Clearly, by this we do not mean to identify the history of Jewish suffering with the history of the Jewish people. Many of our writers and historians, under the impression of the horrific, most recent catastrophe, tend to discern in our suffering the essence of our history, thus returning to a perspective once propagated by Leopold Zunz390 and his arms-bearers: Jewish history consists of Leidens- und Geistesgeschichte.391 In other words, the Jews of the Diaspora were politically passive (an object of persecution) and only active spiritually (a subject of cultural creativity). However, we left this perspective behind long ago and ought not return to it. It is to the great merit of Simon Dubnow, David Kaufmann,392 Salo Baron, Mark Wischnitzer,393 389 This lecture was published as: Elias Tcherikower, Yidishe martirologye un yidishe historyografye [Jewish Martyrology and Jewish Historiography], in: YIVO bleter 17 (1941), no. 2, 97–112; and in English translation as: idem, Jewish Martyrology and Jewish Historiography, in: YIVO Annual of Social Science 1 (1946), 9–23. 390 Leopold (Yom Tov Lippmann) Zunz (1794–1886), German Jewish scholar and founder of the Wissenschaft des Judentums, the movement promoting the scholarly study of Jewish history, literature, and culture in 19th-century Germany. 391 The German Jewish historian Heinrich Graetz developed the concept of a “history of suffering and scholarship,” in his 1846 essay, Die Konstruktion der jüdischen G ­ eschich­te. According to Graetz, the Jewish experience of discrimination and violence, along with Jewish intellectual creativity, rather than mere religious faith, characterized the Jewish past throughout the centuries, contributing to the cohesion and endurance of the Jews as a people. 392 David Kaufmann (1852–1899) was a scholar of Jewish philosophy, religion, history, and arts. Kaufmann was a manuscript collector and taught at the Jewish Theological Seminary in Budapest. 393 Mark Wischnitzer (1882–1955), born in Rovno, Volhynia (today northwestern Ukraine), was a Jewish historian, sociologist, editor, and communal worker. From 1921 to 1938 he headed the Hilfsverein der deutschen Juden in Berlin before settling in the United States in 1941.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

204

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Israel Halperin,394 and others who showed (especially in the monumental works by Dubnow and Baron) that the Jews were also politically active, that one of the most important functions of our political activity in the Diaspora was the construction of political autonomy in a number of countries. This autonomy was transformed into a powerful apparatus and weapon in the struggle for our existence and our developmental possibilities. Further, a series of Jewish economic historians (such as Georg Karo,395 Ignacy Schiper, Jacob Lestschinsky)396 had the merit of describing the large and active part, which Jews played in the economic development of the nations of the world among whom they lived and the pioneering Jewish role in the development of new, progressive economic forms. Yet nevertheless, without any doubt whatsoever, no other people in the world has had such an extensive, deep and rich martyrology as the Jews. In this unhappy realm, we have alas beaten all records. It would seem that such a severely tested people as us ought to possess the richest historiography, at least in the field of its own martyrology. On the contrary, nothing could be further from the truth. All civilized peoples have cultivated their history, both in the form of historical traditions or historical narratives and – at a higher stage of development – in the form of their own historical scholarship. Only savage tribes which have had no developed state organism and whose culture never surpassed the level of primitive religious beliefs and legends have remained ahistorical. |29|  We Jews, in this regard, as in others, differ from other nations. We were neither history lovers nor an ahistorical nation. We were quite simply, through long, long centuries, an anti-historical nation. The source of our historical creation was extinguished after the destruction of the Second Temple.397 Flavius 394 Israel Halperin (1910–1971) was an Israeli historian born in Białystok. He immigrated to Mandatory Palestine in 1934, and from 1949 on, he taught the history of the eastern European Jewry at the Hebrew University of Jerusalem. 395 Georg Karo (1872–1963) was a German Jewish archaeologist. 396 The historian and sociologist Jacob Lestschinsky (1876–1966) was a specialist in Jewish demography and Jewish economic history. He was also a founding member of YIVO and the head of its Economic–Statistic Section. He left Poland in 1938 for New York and started working for the Institute of Jewish Affairs of the WJC in New York in 1941, for which he prepared statistical and demographic material relating to the European Jewish destruction. See Jacob Lestschinsky, Di idishe katastrofe. Di metodes fun ir forshung [The Jewish Catastrophe. The Methods of Its Research], New York 1944. Later, an English translation was published as: Crisis, Catastrophe and Survival. A Jewish Balance Sheet, 1914–1948, New York 1948. 397 In 70 CE, at the hands of the Romans under Titus.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

205

Document 10

Josephus  – the collaborator and apostate  – was not accepted in the Jewish world and was forgotten398 (“Josippon,”399 the popularized and paraphrased version of Flavius, which is moreover very fragmentary, was created only nine hundred years later). The work by Justus of Tiberias,400 the devoted Jew and patriot, was completely lost, and no one was particularly concerned by this. Later Jewish history has been replete with tragic and heroic events, persecutions, expulsions, afflictions, misfortunes, stubborn and persevering struggle for survival, martyrdom, and so forth. But over the course of 15 centuries, this long chain of historical facts did not find its historian. In the meantime, other nations had their Herodotus,401 Xenophon,402 Polybius,403 their Livy,404 Cornelius Nepos,405 and Tacitus,406 their Medieval 398 Josephus, who served as military commander of the Galilee during the Jewish revolt against the Romans (which began in 66 CE), was considered an apostate in Jewish circles. In contrast to other Jews, he did not commit suicide during the Roman siege of Yodfat but allowed himself to be taken captive. He predicted to Vespasian (Roman emperor from 69–79 CE) that the latter’s son, Titus, would become emperor. When this prophecy was fulfilled (Titus was Roman Emporer 79–81 CE), Josephus was released. Following the destruction of the Second Temple, Josephus left for Rome and never returned. 399 Sefer Josippon was a Hebrew chronicle of the Jewish past from the Creation to the days of Titus. For a long time, this was mistakenly attributed to Flavius Josephus. It is ascribed to Joseph ben Gorion (dec. 68 CE), who lived in southern Italy in the 10th century. 400 The Jewish historian Justus of Tiberias (second half of the 1st century CE) was a contemporary and adversary of Flavius Josephus. 401 Herodotus (c. 484–425 BCE) was an ancient Greek writer and the first known historian. He collected information about the past, transforming it into a historiographic narrative in his work, The Histories, a text concerning the origins of the Greco-Persian Wars (499–449 BCE) that were fought during his lifetime. 402 Xenophon (c. 430–354 BCE) was a Greek historian, scholar, soldier and student of Socrates (469–399 BCE), who recorded the history of his own time, most notably the Peloponnesian War (431–404 BCE), in his work Hellenica. 403 Polybius (c. 200–118 BCE) was an ancient Greek historian most noted for his work The Histories, a universal history of the Roman Empire from the mid-third to the mid-second century BCE. 404 Titus Livius Patavinus (64 or 59 BCE–17 CE) was a Roman historian whose work Ab urbe condita chronicles the history of Rome from its foundation in 753 to the year 9 BCE. 405 Cornelius Nepos (110–25 BCE) was a Roman historian and biographer whose writings mainly survived in works by other Roman authors. 406 Publius Cornelius Tacitus (56–after 117 CE) was a Roman senator and historian whose works cover the history of the Roman Empire in the 1st century CE.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

206

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

chroniclers and annalists. The Romans so greatly esteemed the value of historical research that they even created the famous dictum: “History is life’s teacher.”407 The Jewish sages did not consider political events sufficiently important to record them as a remembrance throughout the generations.408 They deemed it worthy to write down only the moments of cultural history or, more accurately, only that which had some bearing upon their own scholarly creation, the written and oral Torah.409 In this way, over time there emerged a series of works, which reported (for the most part in a brief, dry, schematic form) the development of the oral Torah and the names of the prominent Torah sages, for example, the “Seder Olam Zuta”410 (6th and 7th century), the “Seder Tannaim ve-Amoraim” (9th century),411 the “Iggeret Rav S­ herira Gaon” (10th century),412 the “Sefer ha-Kabbalah” (Rabbi Abraham ibn Daud, 12th century),413 “Shalshelet ha-Kabbalah” (Gedaliah ibn Yahya, 16th century),414 etc. True, specific tragic events were in fact described in per-

407 “Historia magistrate vitae est.” (Cicero, De Oratore, II, 36). 408 Exodus 12:14. 409 The “oral Torah” is the interpretation of and commentary on the stories and laws found in the “written Torah,” i. e., the Five Books of Moses, codified in the Mishnah and Gemara (Talmud). According to rabbinic tradition, the oral Torah was transmitted from God to Moses at Mount Sinai but was only recorded in writing centuries later. 410 The Small Seder Olam is an anonymous early medieval text in Hebrew and Aramaic that chronicled Jewish history from Adam to the end of the Babylonian exile under the Sassanid dynasty in the 7th century CE. 411 Anonymous work written in the 9th century CE chronicling the genealogy of rabbinic teachers until the year 884. 412 “The Epistle of Rabbi Sherira Gaon.” Sherira Gaon (c. 906–1006) was the head of the rabbinic academy in Pumbedita. This Epistle was a reply to an inquiry by the Jewish community of Kairouan concerning the authorship of the Mishnah and the Talmud. 413 Abraham ibn Daud (c. 1110–1180) was a Spanish Jewish philosopher, astronomer, and historian whose work Sefer ha-Kabbala (The Book of Tradition), written in 1161, established the chain of tradition connecting rabbinic learning from Moses to ibn Daud’s own time. 414 Gedaliah ibn Yahya was an Italian Jewish Talmudic scholar who settled in Alexandria toward the end of his life. His major work Shalshelet ha-Kabbalah (The Chain of Tradition) is a history of the genealogy of the Jews from Moses to ibn Yahya’s own time and a historical account of the non-Jewish nations among which Jews lived. It was first published in Venice in 1587.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

207

Document 10

sonal reminiscences, memoirs, chronicles, elegies,415 and so on. Individuals recorded in this manner certain local events, yet these were in no way works, which painted the picture of a historical period. This was not merely [due to] indifference. Jews positively hated their painful past. This hostile attitude toward history found its expression in the works of our greatest leaders in those times. The most eminent Jewish figure of the Middle Ages, Maimonides,416 explicitly wrote that the study of history is a waste of time, and the greatest Jewish authority in the domain of Jewish law, Rabbi Joseph Karo,417 prohibited the reading of historical books not just on the Shabbat – far be it that one should desecrate the day by means of such impurities – but even on weekdays. Yes, even in the 18th century, Rabbi Jacob Emden418 expressed the opinion that it is a commandment to read only such historical works, which discuss holy issues (for example, our sages of blessed memory,419 God’s miracles, etc.) as opposed to others, which are vanities and one should in no way possess them. In the traditional cheder and in the yeshivas, they taught all domains of Jewish knowledge and Jewish tradition, Pentateuch, Prophets, and Writings, Jewish prayer and Jewish customs, Rashi,420 Gemara,421 and the Tosafists,422

415 Kinnot (Heb.) or kinnes (Yidd.) are dirges or elegies commemorating the destruction of the First and Second Temples or other tragic events in the Jewish past. They are traditionally recited on Tishah be-Av (the date of the Temples’ destruction). 416 Moses ben Maimon (Rambam) (1138–1204) was a Spanish Jewish philosopher, physician, and one of the most influential Torah scholars active in Muslim Spain and North Africa. 417 Joseph ben Ephraim Karo (1488–1575) was a Talmudic scholar born in Spain. His family was among the Jews expelled from Spain and later from Portugal; he found refuge in the Ottoman Empire and later settled in Safed, in Eretz Israel. 418 Jacob Emden (1697–1776) was a German rabbi, Talmudist, and owner of a Hebrew printing press in Altona. 419 The Hebrew acronym Ḥ azal, which uses the first letters of the words ḥakhamenu zikhronam li-vrakha, means “our sages, may their memory be blessed.” It refers to the scholars of the Mishnah, Tosefta, and Talmud eras, that is 200 BCE to 600 CE. 420 Rashi is the acronym for Rabbi Shlomo Yitzchaki or Rashi (1040–1105), one of the most renowned Talmud and Bible commentators who lived in medieval France. 421 Together with the Mishnah, the Gemara (Aram., learning) is one of the two main textual components of the Talmud. It is a commentary on the Mishnah, mostly written in Aramaic. 422 The Tosafists were medieval Ashkenazi rabbis from France and Germany, also known as Rishonim, who wrote explanatory glosses (tosafot; heb., additions) on the Talmud. They were active from the mid-12th to the mid-15th centuries.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

208

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

the “Shulḥan Arukh”423 and the “Meforshim,”424 but the study of Jewish history as a subject was in the category of not seen and not found.425 With the exception of a few aggadas426 and names of Torah sages, the pupils received no other information about the past of their people. In the 16th century, under the effect of the great Jewish calamities (the Spanish expulsion,427 persecutions in Germany) and the influence of the Italian Renaissance, the domain of Jewish historiography began to move. Several Jewish scholars attempted to comprehend the history of Jewish martyrology (the “Shevet Yehudah”, written by three generations of the ibn Verga family,428 the “Emek ha-Bakha” by Joseph ha-Kohen, the “de-Vei Eliyahu” by Elijah Capsali,429 and others). The research of one Italian Jewish scholar even surpassed by far the intellectual horizons of his generation; in his critical analysis, he dared to touch upon sanctified traditions (a critique of the traditional Jewish calculation of time) and shed light, through his studies, on a long-forgotten period: the Hellenistic era. This was Azariah dei Rossi (Rabbi Azariah of Rome).430 However, his heretical book was banned by the 423 The Prepared Table is a code of Jewish religious law authored by Joseph Karo in 1563. It was first published in Venice in 1565. 424 Meforshim (Heb., commentators) refers to explanatory glosses written by post-Talmudic writers in rabbinic literature. 425 The expression derives from the Talmudic discussion (in Tractate Pesachim) concerning articles that should not be found in a Jewish home during Passover due to the prohibition on eating (or possessing) leaven. 426 Aggadot or aggadas (Aram., legends, tales) are homiletic non-legalistic texts in Talmud and Midrash. 427 1492. 428 Solomon ibn Verga was a Spanish Jewish physician and historian who settled in Portugal after the expulsion from Spain and later in Turkey. His work Shevet Yehudah (Sceptre of Judah) written in the 1520s and published in 1554 in Adrianople, Ottoman Empire, chronciles Jewish persecution since the destruction of the Second Temple. Although Solomon ibn Verga seems to have been the main author, the work, as alluded by Friedman, was written by three generations of ibn Vergas. Solomon based his account on a text written by Judah ibn Verga of Seville, who may have been Solomon’s father, although this remains unclear. Solomon’s text was completed and prepared for publication by his son Joseph ibn Verga. 429 Elijah Capsali was a Greek rabbi and historian whose main historical work, Seder Eliyahu Zuta (often incorrectly referred to as de-Vei Eliyahu), was written in 1523. It portrays the history of the Ottoman Empire and of the expulsion of the Jews from Spain and Portugal. 430 Azariah dei Rossi was an Italian Jewish scholar and physician, whose major work, Me’or enayim (Light of the Eyes), published in 1573 in Mantua, was banned in some

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

209

Document 10

rabbis. Generally speaking, the abovementioned books and their equivalents were accessible only to an exclusive circle of Sephardic, European-educated intellectuals. Several such philosophical and historical examinations were originally published in Spanish or Portuguese (for example, Samuel Usque’s “Consolation for the Tribulations of |30| Israel”).431 They never reached the Jewish folk-intelligentsia (rabbis, yeshiva students, Talmudic scholars and their leading disciples) or, perforce, the popular Jewish masses. And so it happened that the first comprehensive Jewish history between the destruction of the Second Temple and the 17th century was written by a non-Jew, the French Protestant clergyman Jacques Basnage (1653–1723), entitled: “A History of the Jewish Faith from Jesus until the Present Time.”432 The second Jewish history was also written by a Christian – the woman Hannah Adams (published in Boston in the year 1800 [sic]).433 It was only with the awakening of modern nationalism among the nations of the world (the struggles for freedom at the beginning of the 19th century, Romanticism) and the blossoming of the Haskalah, “daughter of the heavens,”434 among us Jews, that a new development of our historiography emerged. In this particular period and subsequently (especially following the “Spring of Nations” in 1848), such classic standard texts as, for example, Michelet,435

European Jewish communities due to its critical interpretation of legends that appear in rabbinic literature, as well as the Jewish calendar, and its reintroduction of Jewish texts from the Hellenistic period. 431 Samuel Usque (c. 1500–1555) was a Portuguese Jewish writer who lived in Italy and the author of the Portuguese work Consolaçam às tribulaçõens de Israel (Consolation for the Tribulations of Israel) published in Ferrara in 1553, which recounts the history of Jewish suffering in a fictional dialogue between three allegorical figures. 432 Jacques Basnage de Beauval (1653–1723), a protestant theologian, writer, historian, and diplomat, was born in France and lived in France and the Netherlands. His Histoire des Juifs, depuis Jésus-Christ jusqu’à présent. Pour servir de continuation a l’histoire de Joseph (published in seven volumes in Rotterdam in 1706–1711 and in 15 volumes in The Hague in 1716–1721) was the first attempt at a multi-volume universal history of the Jews in the post-Biblical period. 433 Hannah Adams (1755–1831) lived in Massachusetts. She was a Unitarian Christian interested in portraying the histories of various religious groups. Her History of the Jews from the Destruction of Jerusalem to the Present Time was published in two volumes in Boston, Mass., in 1812. 434 Figure of speech indicating the muse of the Haskalah, the Jewish Enlightenment. 435 Jules Michelet (1798–1874) was a French historian of Hugenot background.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

210

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Carlyle,436 Macaulay,437 Thiers,438 Springer,439 Onken440 [sic] Palacký,441 Lelewel,442 and a host of others emerged among the nations of the world. In the first half of the 19th century, new paths in Jewish historical research opened up among us Jews – in the German language: Leopold Zunz, Ludwig Geiger,443 Isaak Markus Jost, Julius Fürst;444 and, in Hebrew: Solomon Judah Loeb Rapoport445 and Nachman Krochmal.446 All these works, however, were but scholarly matters for a restricted circle of maskilim447 and connoisseurs. Only Heinrich Graetz popularized Jewish history and penetrated the Jewish masses. Later, the historical works by Simon Dubnow became very popular amongst the Jews of Eastern Europe. In the second half of the 19th century and into the 20th century, Jewish historical writing expanded into a mighty discipline, which, however, by no means exhausted all the domains of the Jewish past. To this day, we still have few such standard works comparable to, for example, German historiography

436 Thomas Carlyle (1795–1881) was a Scottish historian and philosopher. 437 Thomas Babington Macaulay (1800–1859) was a British historian and politician. 438 Marie Joseph Louis Adolphe Thiers (1797–1877) was a French politician and historian of the French Revolution. 439 Anton Heinrich Springer (1825–1891) was a German historian and art historian. 440 Wilhelm Oncken (1838–1905) was a German historian who specialized in ancient Greece and Prussia. 441 František Palacký (1798–1876) was a Czech historian and politician, and a leading figure in the Czech national movement. 442 Joachim Lelewel (1786–1861) was a Polish historian and politician. 443 Ludwig (Lazarus Abraham) Geiger (1848–1919) was a German Jewish historian and son of the renowned reform Rabbi Abraham Geiger (1810–1874). 444 Julius Fürst (1805–1873) was a German Jewish orientalist at the University of Leipzig. 445 Solomon Judah Loeb Rapoport (1790–1867) was a Galician rabbi and scholar. A proponent of the Jewish Enlightenment movement and an early cofounder of the Wissenschaft des Judentums he published on Jewish history and religion and is best known for his unfinished encyclopedia Erekh Millin (Treasure of Words, 1852). 446 Nachman Krochmal (1785–1840) was a historian, philosopher, Bible critic, and central figure of the Galician Jewish enlightenment. 447 Maskil sing., Maskilim pl. (Heb., an educated person) refers to an adherent of the Enlightenment (Haskalah) movement among European Jews in the 18th and 19th centuries who sought to advance the reform of Jewish society and further its integration into the European nations through education and the struggle for political rights. See Mordechai Zalkin, Art.  Maskilim, in Diner (ed.) EJHC, vol. 4, 189–195.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

211

Document 10

with its gigantic achievements by Treitschke,448 Mommsen,449 Ranke,450 the world histories by Ullstein,451 Hartmann,452 Schlosser,453 Lindner,454 “Propyläen World History,”455 and others. In general, the development of Jewish historiography has been broad rather than deep. It seems as though our people wanted to pay all at once the debt of silence, which covered our past for almost a full two thousand years. Every topic is studied: old and newer periods, forgotten epochs and forgotten areas, “faraway” corners, and the far-flung reaches of the Jewish Diaspora, the history of tribes and fragments of the nation that roamed far from home. Our generation reacted to two thousand years of antihistoricism with exaggerated superhistoricism. Especially since our most recent destruction, this particular tendency has intensified yet further. One of its consequences has been the spontaneous force of historical and semi-historical creation. In brief, interest in Jewish history is huge and to a great degree concentrates on the thematic of Jewish suffering and Jewish heroism during all times and in the period of the most recent destruction. In truth, even before the emergence of our historical literature, every great historical event or upheaval in the last centuries brought with it a great deal of memoir literature. However, memoir literature is nowadays only one [type among many], and certainly does not constitute the majority of the

448 Heinrich Gotthard von Treitschke (1834–1896) was a German historian and national liberal politician. Treitschke coined the phrase “The Jews are our misfortune.” See Moshe Zimmernmann / Nicolas Berg, Art. Berlin Debate on Antisemitism, in: Diner (ed.): EJHC, vol. 1, 352–359. 449 Christian Matthias Theodor Mommsen (1817–1903) was a German historian, classicist, archaeologist, and politician. 450 Leopold von Ranke (1795–1886) was a German historian who pioneered the creation of historical narratives based on the critical analysis of different kinds of historical sources. 451 The German Jewish publishing house Ullstein, founded in 1877 by Leopold Ullstein (1826–1899) in Berlin as one of Germany’s major printing presses for newspapers and books, especially in history and art history. See Johannes Valentin Schwarz, Art. Berliner Illustrirte Zeitung, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 1, 359–365. 452 Ludo (Ludwig) Moritz Hartmann (1865–1924) was an Austrian politician and historian of German Jewish descent. 453 Friedrich Christoph Schlosser (1776–1861) was a German historian. 454 Ernst Friedrich Theodor Lindner (1843–1919) was a German historian. 455 Propyläen Weltgeschichte, published in 10 volumes by the Propyläen Verlag (Berlin) in the 1920s and 1930s.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

212

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

torrent of historical, semi-historical, and pseudo-historical literature as well as semi- and pseudo-literary production, which is flooding our newspapers and periodicals, published in hundreds upon hundreds of printed and mimeographed publications the world over. And anyone who tends simply to shrug off this phenomenon as habitual “graphomania” is gravely mistaken. This approach is incorrect. What we are dealing with is a powerful popular movement, in which the people’s instinct seeks to eternalize the memory of the most terrible devastation that we have endured in two thousand years. This is a healthy instinct for a people that today intends to show the world its resolute will to live and take its own destiny into its own hands. This will to live and to create one’s own national living-structures, in a word, this strengthened nationalism, always goes hand-in-hand with a heightened sense of one’s own people’s history, with the requirement: you shall tell your son.456 In this lapidary form, the nationally emphasized historicism already expressed itself once in our history, in the time of aspirations for the first Jewish state. |31| Each generation has its own way!457 This aristocratic principle is however no longer correct; in our era, it is inappropriate. Today, not only professional philosophers, theorists, scholarly historians, and writers engage in the research and description of our recent past. Popular instinct has fertilized and inspired hundreds of ordinary people who never before in their lives dreamed of becoming writers. The exceptional, uncommon suffering of the body-and-soul, the unendurable pain, the abyss of malice and misery that their eyes were forced to witness and the torment of millions of innocent, tortured martyrs shocked them and opened within them sealed wells of inspiration, causing their mute lips to speak. Study of the catastrophe and catastrophe literature is no longer restricted to individuals, experts, scholars, and writers: This is a people’s movement, a spontaneous spiritual force. The role of the historian and writer must be to stand at the

456 Exodus 13:8. 457 Friedman seems to be alluding to the Hebrew work by the Austrian Jewish scholar Isaac Hirsch Weiss (1815–1905), entitled Dor Dor ve-Dorshav (Each Generation and Its Scholars) also known by its German title Zur Geschichte der jüdischen Tradition (On the History of Jewish Tradition), a five-volume history of Jewish law from Biblical times to the expulsion of the Jews from Spain, published in Vienna between 1871 and 1891.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

213

Document 10

head of this spiritual movement, to guide and direct it, to explain, instruct, inspire, and stimulate. This guardianship or assistance is absolutely vital: Not every spontaneous force or popular movement is – precisely because it stems from the people – a correct one, or from a national standpoint, a positive phenomenon. We know from our history that popular forces and movements went off the rails and brought damage to our people. After the Crusades, the Spanish expulsion, the Khmelnytsky pogroms, and other afflictions, mystical and messianic movements emerged that did not always bring us good (for example, the Sabbatean wave,458 Frankism,459 and so on). A spontaneous force can flood dams and troughs, bring a harmful mass hysteria. However, when it is tamed and placed within an appropriate structure, a spontaneous force can bring abundant blessings; it can become a dynamic and driving popular force. (There is no lack of current examples). Today, research of the catastrophe is not immune to going astray. Alongside its great virtues, popular output on the theme of the catastrophe also has its flaws and dangers. It is an uncritical creation, full of unverifiable stories, exaggerations, and discrepancies. Amidst the devoted, sincere ordinary people with pure intentions, irresponsible people interfere, seeking to capitalize (materially or morally) on our great misfortune. There are, alas, already charlatans and forgers who intend to make “business”460 from what is to us a sacred tragedy, who produce works of sham “scholarship,” establish fictitious “research institutes,” knowingly or unknowingly because sometimes they are quite simply ignorant of the realm of Jewish knowledge or historical research – launch historical forgeries or Fata Morganas, spread destructive, hackneyed shallowness and cheap pseudo-scientific “truths” and – alleged – “deep” historiographic “innovations.” If the language we use to describe this particular pestilence seems too sharp, it is only because this widespread evil has already cost us enough and no one has yet taken the courage and time to struggle against this wantonness. Through this – let us put it mildly – insufficiently careful assortment of historical material, a certain inflation of catastrophe themes in the newspaper and book markets has ensued. Inflation leads – as is well-known – to deval458 The Sabbatean movement was spurred by Sabbatai Zevi, a Jew in the Ottoman Empire who declared himself as the Messiah and gained a large following across Europe from the mid-17th to the late 18th centuries. 459 Frankism was a religious movement in 18th- and 19th-century Europe around the figure of Jacob Frank. Frank claimed to be the Messiah and attracted many followers among Jews in Eastern Europe. 460 English in the original.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

214

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

uation. In particular, where counterfeit currency is also found, as according to the truism of Gresham’s Law of classical economics, “bad money drives out good and authentic money.”461 The hyper-production of weak and bad material has oversaturated the readership. Among some readers, particularly overseas, one can already perceive a certain fatigue with regard to the catastrophe thematic, and a certain – alas partly justified – mistrust. All this must be corrected with great urgency. The spontaneous popular force must be brought to an appropriate feeding trough and given a healthy foundation. So that the frail and delicate plants might be able to blossom, we must clean the garden and tear out the weeds that constantly grow and stun the young plants of authentic and sincere popular creation. We must create the theoretical and methodological foundations for catastrophe research, separating good from bad, authentic from inauthentic, and producing works, which can serve as models, or which will at least establish certain standards that might function as criteria for every serious scholar. The study of the catastrophe is a new discipline in the writing of our history. Its until now spontaneous and |32| unalloyed development must locate its systematic paths and rules for the future. Improvisation must be transformed into a permanent, organized research program. As we said above, historical interest, now that it has emerged, does not remain fixed upon the era of the catastrophe. A longing for the forever-lost and extinguished world, for the former Jewish way and disappeared traditions, is calling forth an entire historical literature. Yizkor books are even being published, as are almanacs, communal record books, picture albums, and memoirs, all of which aim to erect a gravestone to the bygone, vibrant Jewish life, to do justice to the memory of the vanished Jewish shtetl,462 which will never return. The interest in Jewish history is very great. The reader seeks answers to many questions that occurred to him during the disaster and after the 461 Sir Thomas Gresham (1519–1579) was an English merchant, financier, and financial adviser to Queen Elizabeth I. He explained the principle that “bad money drives out good.” Meaning that if coins representing the same monetary value are made from different kinds of metal, those made of the most expensive metal will be stockpiled as a store of value or used as a commodity in foreign exchange, while those made of the cheaper metal will be used for domestic market transactions. In the 19th century, this principle was termed “Gresham’s Law.” 462 Shtetlech (Yidd., small towns, sing.: shtetl) were towns in pre-Second World War Eastern and Central Europe in which Jews constituted the majority of the population and where mostly Yiddish-speaking Jews distinguished themselves from their largely peasant neighbors by occupation, religion, culture, and language.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

215

Document 11

catastrophe. This great period, with its historical events and upheavals, has rattled spirits and shaken minds. Every Jew seeks answers and yearns for historical, sociological, and political literature. Jewish history writing faces very great tasks. Its duties have grown hundredfold, but its energies have remained stagnant. On the contrary, the foe’s murderous hands have destroyed the greatest and best of our historical staff. Meanwhile, time races on and demands, as quickly as possible, solutions, answers, explanations. The rate at which s­ cholarly responsa463 were issued during the Era of the Geonim464 is no long­er appropriate and satisfactory in our epoch. The day is short, the task is great, and the workers are … few.465

Document 11 Philip Friedman, “The Elements of Our Khurbn-Forshung” Munich, 1948/1949 Published journal article (in 2 parts), 14 pages; single letters partly faded; author’s name appears at the beginning of both parts Language: Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro Hemshekh. Shriftn far literatur, kunst, kritik un kulturgezelshaftlekhe frages, no. 1 (April 1948), 4–10; no. 2 (January 1949), 26–30 and 32–34466 [Philip Friedman expounds the many difficulties of the scholarly investigation of the Holocaust. He surveys the institutions in various countries among which materials from perpetrators and victims have been distributed, thus making it difficult for researchers to obtain sources. Friedman emphasizes that scholarly expertise is required to distinguish between reliable and tendentious sources 463 Responsa (Lat., answers; also known as She’elot u-teshuvot; heb., questions and answers) are compilations of written decisions by rabbinic scholars on current issues concerning the implementation of Jewish religious law in daily life. 464 The heads of the Talmudic academies in Sura and Pumpedita in Babylonia, who functioned as spiritual leaders for Jewish communities around the world in the years 589–1038 CE. 465 This is a paraphrase of Pirkei Avot 2:15, “The day is short, the task is great, and the workers are lazy.” 466 Hemshekh. Shriftn far literatur, kunst, kritik un kulturgezelshaftlekhe frages (Continuation. Writings on Literature, Fine Arts, Critique and Social Questions) was published from 1948 to 1949 in Munich by the Culture Department at the Central Committee of Liberated Jews of Bavaria and the Writers’ Union of Sheyres Hapleyte. The journal was edited by Joseph Gar (1905–1989), Baruch Graubard (1900–1976), and others. The printing of Hemshekh was funded by the AJDC.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪216‬‬

‫‪when considering judicial trial records, letters, photographs, artefacts, testimo‬‬‫‪nies, and memoirs. Moreover, he advocates for careful methodological scrutiny‬‬ ‫]‪in the process of collecting survivor testimonies.‬‬

‫ד״ר פיליפּ פרידמאן‬ ‫די עלעמענטן פון אונדזער חורבן־פאָרשונג*‬ ‫די עלעמענטן פוּן דער חורבן־פארשוּנג‪ – ‬דאס זיינען אין דער ערשטער ריי די מקורים‪ .‬דאס‬ ‫פּראבלעם פוּן די מקורים צוּ דער תקוּפת השואה איז א באזוּנדערע‪ ,‬א גאנץ פארשיידענע‪ ,‬ווי‬ ‫ביי אנדערע תקוּפות‪.‬‬ ‫די היסטארישע וויסנשאפט קען עטלעכע טיפּן פוּן מקורים׃‬ ‫קודם־כל אמטלעכע דאקוּמענטן‪ ,‬דאן כלערליי אנדערע שריפטלעכע מאטעריאלן‪ ,‬ווי‬ ‫מעמוּארן‪ ,‬בריוו‪ ,‬טאג־ביכער וכדומה‪ .‬פאר דער תקוּפה פוּן חוּרבן איז דער דאזיקער טיפּ מקורים‬ ‫נ י ט ג ע נ וּ ג א ו י ס ש ע פּ נ ד י ק ‪ .‬פאר דער תקוּפה פוּן חוּרבן שפּילן א גרויסע ראלע אנדערע‬ ‫טיפּן פוּן מקורים‪ – ‬די "תורה שבעל פּהּ"‪ ,– ‬וואס ווערן אין דער פארשוּנג פוּן אנדערע תקוּפות‪,‬‬ ‫צוּליב פארשטענדלעכע טעמים‪ ,‬ניט אויסגענוּצט‪.‬‬ ‫לאמיר באטראכטן די באזוּנדערע טיפּן מקורים אוּן זייער באדייטוּנג פאר דער חוּרבן־פארשוּנג׃‬ ‫‪ .1‬אמטלעכע מקורים (דאָקומענטן)‬ ‫אמטלעכע מקורים‪ ,‬דאס זיינען אין דער ערשטער ריי די אקטן פוּן די געוו‪ .‬דייטשע אמטן‬ ‫אין דייטשלאנד גוּפא אוּן אין די אָקוּפּירטע לענדער‪ .‬די וויכטיקסטע זאמלוּנגען זיינען פאר‬ ‫אוּנדז די אקטן פוּן דער שטאַטסקאנצליי‪ ,‬פוּן די איינצלנע דייטשע מיניסטעריומס‪ ,‬פוּן דער‬ ‫געשטאפּאָ‪ ,‬דער ס‪.‬ס‪( .‬רייכס־זיכערהייטס־הויפּט־אמט)‪ ,‬פוּן די לאנדעס־גוּווערנערן אין די‬ ‫אָקוּפּירטע לענדער‪ ,‬פוּן דער שוּצפּאליציי וכדומה‪ .‬נאך דייטשלאנדס מפּלה זיינען די דאזיקע‬ ‫אקטן‪ ,‬וואס וואלטן אין אן אנדער פאל געבליבן פארחתמעט אין די אמטן אויף לאנגע יארן‪,‬‬ ‫געווארן אויפגעדעקט אוּן איבערגעגעבן צוּ די געריכטלעכע אינסטאנצן אוּן צוּ די היסטארישע‬ ‫קאמיסיעס‪ .‬א טייל פוּן די אקטן האבן די דייטשן באוויזן צוּ צעשטערן פאר זייער מפלה‪.‬‬ ‫דער גרעסטער און וויכטיקסטער טייל פוּן די דאזיקע אקטן געפינט זיך היינט אין רשוּת פוּן‬ ‫דער אמעריקאנער ארמיי‪ ,‬וואס האט אָקוּפּירט דייטשלאנד‪ .‬ער איז צוּם גרעסטן טייל שוין‬ ‫איבערגעגעבן געווארן צוּ די אמעריקאנער אוּן אינטערנאציאנאלע געריכטלעכע אינסטאנצן‪.‬‬ ‫א געוויסער ברוּכטייל פוּן די אקטן איז באקאנט געמאכט דעם ברייטערן עולם דורך די‬ ‫מימעאגראפישע קאָפּיעס אויף די אינטערנאציאנאלע קריגס־פארברעכער־פּראצעסן‪ .‬ס׳איז דא‬ ‫א סברה‪ ,‬אז דער גרעסטער טייל פוּן די ווערטפוּלסטע מאטעריאלן זאל בקרוב ווערן געדרוּקט‬ ‫אין די פאראייניקטע שטאטן אין אן אמטלעכער אויסגאבע‪ .‬אין דער פּרעסע זיינען |‪ |5‬אין‬ ‫* א קאפּיטל פון א גרעסערער ארבעט‪ .‬אייניקע אנדערע קאפּיטלעך זײנען שוין געוואָרן פארעפנטלעכט‬ ‫אין "שריפטן פאר ליטעראטור‪ ,‬קונסט און געזעלשאפטלעכע פראגן"‪ ,‬מינכן‪ 1948 ,‬און אין "קיום"‬ ‫נר‪ 1 .‬און נומ‪ ,3 .‬פּאריז‪ ,‬יאנואר און מערץ ‪.1948‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪217‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫אויגוּסט ‪ 1947‬געווען ידיעות‪ ,‬אז די אמעריקאנער‪ ,‬בריטישע און פראנצויזישע היסטאריקערס‬ ‫גרייטן א דאקוּמענטן־זאמלוּנג פוּן ‪ 25‬בענד וועגן דער דיפּלאמאטישער געשיכטע פוּן‬ ‫היטלער־רעזשים‪ .‬די דאזיקע זאמלוּנג דארף ארוּמנעמען אויך אלע אנדערע אספּעקטן פוּן דער‬ ‫נאצי־תקוּפה אין די יארן ‪ 1941–1939‬אוּן במילא בתוכם אויך די יידן־פראגע‪ .‬די סאוועטישע‬ ‫היסטאריקערס זאלן זיך האבן אפּגעזאגט אנטיילצוּנעמען אין דער פּובליקאציע‪.‬‬ ‫דערווייל איז דערשינען אן אנדער וויכטיקע פּובליקאציע פוּן מקורים‪ ,‬דהיינוּ׃ די זאמלוּנג‬ ‫פוּן מאטעריאלן‪ ,‬וואס זיינען צוּגעשטעלט געווארן דעם נירנבערגער טריבוּנאל צוּם ערשטן‬ ‫קריגס־פארברעכער־פּראצעס‪ .‬די דאזיקע דאקוּמענטן־זאמלוּנג‪ ,‬ארויסגעגעבן אין וואשינגטאן‬ ‫אין די יארן ‪ ,1947–1946‬שטעלט פאר מיט זיך ‪ 8‬וואגיקע בענד מיט קרוב ‪ 9.000‬דרוּקזייטן‪*).‬‬ ‫אלע צוּגענגלעכע קאָפּיעס פוּנעם אמעריקאנער קוועלן־מאטעריאל זיינען געזאמלט געווארן‬ ‫דורך עטלעכע יידישע אינסטיטוּציעס‪ ,‬בפרט דוּרכן "אינסטיטוּט פאר יידישע ענינים"‪ ,‬דוּרך‬ ‫"ייוואָ" (ביידע אין ניו־יארק) און דורכן "סאנטר דע דאקוּמענטאסיאן זשואיוו" אין פאריז‪.‬‬ ‫א צווייטע זייער גרויסע זאמלונג פוּן מאטעריאלן איז אדורכגעפירט געווארן דורך דער‬ ‫סאוועטישער ארמיי סיי אין דייטשלאנד‪ ,‬סיי אין די מזרח־אייראפּעאישע לענדער‪ .‬דער דאזיקער‬ ‫ריזן־מאטעריאל געפינט זיך איצט אין די סאוועטישע צענטראל־ארכיוון‪.‬‬ ‫די סאוועטישע "אויסערארדנטלעכע מלוכישע קאָמיסיע אויסצוּפארשן די דייטשע‬ ‫קריגס־פארברעכנס" האט‪ ,‬אנהויבנדיק פוּן יאר ‪ ,1944‬ארויסגעגעבן פּובליקאציעס אוּן‬ ‫מאטעריאלן וועגן די מעשים פוּן די דייטשע אקוּפּאנטן אוּן פוּן זייערע פארבינדעטע אויף דער‬ ‫סאוועטישער טעריטאריע א‪ .‬נ‪" .‬די דאָקוּמענטן קלאָגן אָן"‪ .‬ליידער איז אוּנדז ניט געלונגען‬ ‫פעסטצוּשטעלן‪ ,‬וויפיל בענד זיינען דערשינען ביזן היינטיקן טאג‪ .‬פוּן באנד ‪ ,2‬וואס געפינט זיך‬ ‫אין אוּנדזער רשוּת (מאָסקווע‪ ,1945 ,‬ז״ז ‪ ,)392‬איז צוּ זען‪ ,‬אז די זארגפעלטיק־געקליבענע אוּן‬ ‫צוּזאמענגעשטעלטע מאטעריאלן (פאראן אויך א סך פאטאגראפישע מאטעריאלן) פארמאגן‬ ‫פיל ידיעות וועגן יידן‪.‬‬ ‫פאראן נאך אנדערע מלוּכישע דאקוּמענטן־זאמלונגען און פוּבליקאציעס (למשל‪,‬‬ ‫פראנצויזישע אדער יוּגאסלאווישע)‪ ,‬וווּ די מאטעריאלן בנוגע יידן זיינען זייער קנאפּע‪ ,‬אדער‬ ‫בכלל ניט בנמצא‪.‬‬ ‫זייער א גרויסע זאמלוּנג דייטשע אקטן (בפרט פוּן די קאנצענטראציע־לאגערן)‬ ‫פארמאגט די פּוילישע "הויפּט־קאָמיסיע אויסצוּפארשן די דייטשע פארברעכנס אין פּוילן"‬ ‫אוּן די "צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע אין פּוילן" (בפרט אקטן וועגן לאדזש‪,‬‬ ‫קארטאטעקן פוּן אייניקע לאגערן‪ ,‬אקטן וועגן קראָקע‪ ,‬אקטן פוּן געוו‪ .‬ארכיוו פוּן דער "יידישער‬ ‫אונטערשטיצוּנגס־שטעלע"‪ ,‬אקטן פוּנעם רינגעלבלום־ארכיוו א‪ .‬א‪ .‬וו‪.).‬‬ ‫א היפּשע צאל אמטלעכע דאקוּמענטן וועגן יידן אין פראנקרייך האט געזאמלט דער‬ ‫"סאנטר דע דאקוּמענטאסיאן זשואיוו" אין פּאריז‪.‬‬ ‫קלענערע אדער ניט סיסטעמאטיזירטע זאמלוּנגען פוּן דייטשע אמטלעכע דאקוּמענטן‬ ‫געפינען זיך אחוּץ דעם אין אלע אנדערע לענדער‪ ,‬וואס האבן זיך געפוּנען אונטער דער דייטשער‬ ‫אקוּפּאציע‪.‬‬ ‫*‬

‫‪Nazi Conspiracy and Aggression, Office of U.S. Chief of Counsel for Prose­cution of‬‬ ‫רעצענזיע פון( ‪Axis Criminality. Washington, D.C., 1946–1947, 8 vol. XVIII, 8759 pp.‬‬ ‫‪).‬יוסף גוטמאן אין די "ייוואָ־בלעטער"‪ ,‬באנד ‪ ,30‬נומ ‪.‎1‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪218‬‬

‫דער שלל מאטעריאלן פוּנעם אויבנדערמאנטן טיפּ קלערט אויף א סך וויכטיקע פראגעס‪,‬‬ ‫ווי למשל׃ די גרוּנט־פּרינציפּן פוּן דער נאצישער יידן־פּאליטיק‪ ,‬די יוּרידישע‪ ,‬ווירטשאפטלעכע‬ ‫אוּן סאציאלע לאגע פוּן די יידן‪ ,‬פראגעס פוּן יידישער זעלבסט־פארוואלטוּנג א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫א צווייטער וויכטיקער טיפּ פוּן דאקוּמענטן זיינען די אקטן פוּן די יידישע אינסטיטוּציעס‪ ,‬וואס‬ ‫האבן געארבעט אין דער צייט פוּן דער דייטשער אָקוּפּאציע‪ ,‬פּראטאקאלן אוּן קאָרעספּאנדענץ‬ ‫פוּן די יוּדן־ראטן‪ ,‬פוּן די יידישע כאריטאטיווע ארגאניזאציעס‪ ,‬פוּן ראבינאט‪ ,‬פוּן דער יידישער‬ ‫מיליץ וכדומה‪ .‬דאן די מאטעריאלן פוּן דער יידישער אוּן ניט־יידישער אונטערגרונט־באוועגוּנג‪,‬‬ ‫די יידישע און ניט־יידישע אוּמלעגאלע פּרעסע א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬דער טיפּ מאטעריאלן איז צעזייט‬ ‫אוּן צעשפּרייט אין דער גארער וועלט‪ .‬א סך מאטעריאלן פארמאגט די צענטראלע יידישע‬ ‫היסטארישע קאמיסיע אין פּוילן‪ ,‬דער פּוילישער "אינסטיטוט פוּן נאציאנאלן אָנדענק" אין‬ ‫ווארשע‪ ,‬די א״י־דיקע געזעלשאפט פאר געשיכטע אוּן עטנאָגראפיע (בפרט דער ארכיוו פוּן‬ ‫טערעזיענשטאַט)‪ ,‬דער ועד־הצלה ביי דער יידישער אגענץ אין א״י‪ ,‬דער "סאנטר דאקוּמענטער"‬ ‫ביי דער "ארגאניזאציע פוּן די פּוילישע יידן" אין פּאריז (ספּעציאליזירט זיך אין דער זאמלוּנג‬ ‫פוּן דער יידישער אוּנטערגרוּנט־באוועגוּנג אין פראנקרייך‪ ,‬מאטעריאלן וועגן גורל פוּן די יידישע‬ ‫שרייבער אוּן קינסטלער בעת דער אָקוּפּאציע)‪ ,‬דער "סאנטר דע דאקומענטאסיאן זשואיוו"‬ ‫אין פּאריז א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫די אמטלעכע דייטשע דאקוּמענטן‪ ,‬ווי צאלרייך זיי זאלן ניט זיין‪ ,‬האבן זיי פאר אוּנדז דאך‬ ‫א באגרענעצטן ווערט צוּליב וואגיקע פּרינציפּיעלע חסרונות‪ .‬ערשטנס‪ ,‬זיינען זיי ליגנעריש‪,‬‬ ‫היפּאָקריטיש אוּן טענדענציעז‪ .‬למשל‪ ,‬די שאפוּנג פוּן געטאס ווערט אין זיי פארגעשטעלט‬ ‫ווי א הוּמאניטארע‪ ,‬סאניטארע |‪ |6‬אקציע צוּ שיצן די באפעלקערונג פוּן עפּידעמיעס; ̊די‬ ‫ארבעטס־לאגערן‪ – ‬ווי א דערציעריש מיטל צוּ פּראדוּקטיוויזירן די יידן; די גירושים‪ – ‬ווי עפּעס‬ ‫א שיינער אויספלוג אויף פרישער לופט‪ ,‬וואס מ׳האט ארגאניזירט פאר יידן‪.‬‬ ‫זייער אפט פלעגן די דייטשן אין זייערע דאקוּמענטן פארשטעלן די איבערזידלוּנג ווי א‬ ‫הוּמאניטארן אקט‪ ,‬וואס איז אויסן אריבערצוּפירן יידן פוּן ענגע אוּן אוּמגעזוּנטע געגנטן אין‬ ‫בעסערע וווין־באדינגוּנגען‪ .‬אזא מין צינישע דערקלערונג געפינען מיר‪ ,‬למשל‪ ,‬אפּגעדרוּקט‬ ‫אין דער "לעמבערגער צייטוּנג" נאך דער שוידערלעכער לוּבלינער אקציע אין פרילינג ‪,1942‬‬ ‫וווּ ס׳ווערט דערציילט ווי דער לוּבלינער גוּבערנאטאָר צ ע ר נ ע ר פירט ארוּם זיינע געסט‪,‬‬ ‫הויכע דייטשע רייכס־באאמטע‪ ,‬אוּן דערציילט זיי‪ ,‬ווי אזוי די דייטשן האבן געזארגט פאר דער‬ ‫יידישער באפעלקערונג און פארביטן אירע ענגע און שמוּציקע וווינוּנגען אין לוּבלינער געטאָ‬ ‫אויפן זוּניקן‪ ,‬געזוּנטן גארטן־ און ווילעס־פערטל פוּן מאידאן־טאטארסקי (בעת דער אקציע‪,‬‬ ‫וואס איז פארגעקוּמען אין לוּבלין אין אפּריל–מיי ‪ ,1942‬זיינען אוּמגעקוּמען אן ערך ‪ 38‬טויזנט‬ ‫יידן‪ ,‬אוּן די איבעריקע ‪ 3‬טויזנט יידן זיינען אריבערגעפירט געווארן קיין מאידאן־טאטארסקי)‪.‬‬ ‫די סאמע שוידערלעכסטע פאקטן פוּן דער נאצי־עקסטערמינאציע‪ ,‬די פאגראמען‪,‬‬ ‫שיסערייען‪ ,‬פייניקוּנגען‪ ,‬אקציעס ווערן אין שריפטלעכע דאקוּמענטן אייגנטלעך ניט דערמאנט‪.‬‬ ‫די באפעלן און באריכטן וועגן די דאזיקע אקציעס זיינען געווען על־פי־רוב מינדלעכע און ניט‬ ‫קיין שריפטלעכע‪ .‬אזעלכע דאקוּמענטן ווי דער בארימטער באריכט פוּן גענעראל סטראָאָפּ וועגן‬ ‫קאמף אין ווארשעווער געטא‪ ,‬אדער גענעראל־מאיאר קאצמאן וועגן דער פארניכטוּנגס־אקציע‬ ‫אין מיזרח־גאליציע‪ ,‬און ד״ר שטאהלעקער וועגן דער "יידן־אקציע" אין די באלטישע לענדער‪,‬‬ ‫אדער א באריכט וועגן דער אקציע אין פינסק‪ – ‬דאס זיינען זעלטענע אויסנאמעס‪.‬‬ ‫אויך אט די דאקוּמענטן זיינען איבעריקנס פוּל מיט ליגנס און פעלשונגען‪ ,‬גיבן אן‪ ,‬למשל‪,‬‬ ‫פאלשע צאלן וועגן די דייטשע פארלוּסטן און יידישע קרבנות (דער באריכט פוּן סטראאפן וועגן‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪219‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫ווארשעווער אויפשטאנד) אדער פאלשע‪ ,‬שטארק־פארקלענערטע ציפער וועגן צוּגערויבטן‬ ‫יידישן פארמעגן (קאצמאנס באריכט)‪ ,‬דערציילן נסים וועגן דייטשער "העלדישקייט" און וועגן‬ ‫יידישן ווידערשטאנד א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫אין אלגעמיין האבן אבער די דייטשן זיך געהיט איבערצוּלאזן געדרוקטע שפורן פוּן דער‬ ‫דאזיקער פארברעכערישער טעטיקייט‪ .‬וווּ ס׳איז געווען אומבאדינגט נויטיק ארומצוריידן אין‬ ‫אמטלעכע דאקומענטן א פלאן פוּן אן אקציע אדער דעם פארניכטונגס־פלאן פוּן א קאצעט‪,‬‬ ‫האבן די דייטשן וועגן דעם גערעדט בלשון סגי־נהור; געשאפן צוּ דעם צוועק א מין ספעציעלן‬ ‫פארברעכער־זשארגאן‪ .‬די פארניכטוּנג פוּן די יידן איז איינגעהילט געווארן אין כביכוּל אוּמשוּלדיקע‪,‬‬ ‫"נייטראלע" טערמינען‪ ,‬ווי "גראסאיינזאץ"‪" ,‬אויסזידלונג"‪" ,‬איבערזידלונג"‪" ,‬טראנספּארט"; די‬ ‫שרעקלעכע מאסן־פאגראמען און מאסן־מארדן האבן געהייסן׃ "אקציע"‪" ,‬די דורכקעמוּנג דעס‬ ‫געטא"‪" ,‬אויסקעמונג"; דאס הרגענען מענטשן בעת אקציעס און אין קאצעט‪ ,‬דאס ארויסשיקן‬ ‫אין די גאז־קאמערן האט געהייסן אין דאזיקן זשארגאן׃ "זאנדערבעהאנדלונג"‪" ,‬אוּמשטעלונג"‪,‬‬ ‫"הימעלקאמאנדא"‪" ,‬הימעלפאהרט"‪" ,‬האזעניאגד"‪" ,‬אויף שמעלץ"; די קאצעטן גוּפא׃‬ ‫"דערציאונגסלאגער"‪" ,‬ארבעטסלאגער"‪" ,‬ציוויללאגער"‪" ,‬דורכגאנגסלאגער"‪" ,‬זאנדערלאגער"‪,‬‬ ‫"זאמעללאגער"; די קאנדידאטן אויף מארטירער־טויט‪ – ‬די קאצעטניקעס‪ – ‬האט מען‬ ‫אנגערוּפן אין די אקטן "דערציאונגס־העפטלינגע"‪" ,‬דעפא־העפטלינגע"‪" ,‬זאנדער־העפטלינגע"‪,‬‬ ‫"שוץ־העפטלינגע" א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ;.‬דעם שוידערהאפטן אפּקלייב צוּם טויט אין די גאז־קאמערן‪– ‬‬ ‫"סעלעקציע"; די גאז־קאמערן גוּפא‪" – ‬באד"‪" ,‬באד־ און אינהאלאציאנס־רוימע"; די‬ ‫קרעמאטאריעס‪" – ‬בעקערייען" אדער "צעגעלניעס"; די מאקאברישע מאגאזינען מיט די‬ ‫צוּגערויבטע זאכן פוּן די הרוגים (צווישן זיי די אפגעשוירענע האר‪ ,‬די אויסגעריסענע גאלד־ און‬ ‫פלאטין־ציין א‪ .‬א‪ .‬וו‪" – ).‬עפעקטן־קאמער" וכדומה‪ .‬די צענטראלע יידישע היסט‪ .‬קאמ‪ 467.‬אין‬ ‫פּוילן האט צוּזאמענגעשטעלט א לעקסיקאן פוּן הונדערטער אזעלכע טערמינען און האט שוין‬ ‫ארויסגעגעבן דעם ערשטן באנד פוּן די דאזיקע "אוּמשולדיקע ווערטלעך"‪ ,‬וואס וועט העלפן‬ ‫דעשיפרירן דעם דאזיקן קריפטאנימישן פארברעכער־זשארגאן‪.‬‬ ‫רעזוּמירנדיק קענען מיר זאגן‪ ,‬אז דער סאמע עצם פוּן די שוידערלעכסטע אקציעס און‬ ‫פוּן דער קאצעט־ווירקלעכקייט איז ניט אנטהאלטן אין קיין שום אמטלעכן דייטשן דאקוּמענט‪.‬‬ ‫‪ .2‬געריכטלעכע פּראָ̊טאָקאָלן‬ ‫דעם דאזיקן בלויז פילט אויס אן אנדערער טיפּ אמטלעך־באגלויביקטע דאקוּמענטן און‬ ‫דאס זיינען די געריכטלעכע פראטאקאלן‪ ,‬צוּזאמענגעשטעלט דורך פארשיידענע אליאירטע‬ ‫געריכטס־אינסטאנצן צוּ משפטן די קריגס־פארברעכער‪ .‬א סך דייטשע גענעראלן‪ ,‬אפיצערן און‬ ‫הויכע באַאמטע האבן אפגעגעבן זייער וויכטיקע דערקלערונגען פאר די אויספארשונגס־ריכטער‬ ‫אין די פראצעסן אין נירנבערג‪ ,‬דאַכאַוּ‪ ,‬ווארשע‪ ,‬לאדז‪ ,‬פויזן און א סך אנדערע ערטער‪ .‬טויזנטער‬ ‫עדות האבן דורך זייערע דערקלערונגען און שילדערונגען פאר די געריכטלעכע אינסטאנצן‬ ‫געהאלפן אויפדעקן די פרשת היסורים פוּן די צוּם־טויט־געטריבענע יידן אין טרעבלינקע‪,‬‬ ‫אוישוויץ‪ ,‬כעלמנא‪ ,‬בוכנוואלד‪ ,‬מאטהאוּזן א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אזעלכע פראצעסן און |‪ |7‬געריכטלעכע‬ ‫אויספארשונגען ווערן איצט כסדר דורכגעפירט אין אלע לענדער פוּן אייראפע און נאר א‬ ‫קליינער טייל פוּן יידישן שטאף‪ ,‬וואס איז פאראן אין די דאזיקע געריכטס־מאטעריאלן‪ ,‬ווערט‬ ‫‪.‬היסטאָרישער קאָמיסיע ‪467‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪220‬‬

‫געזאמלט דורך די יידישע היסטארישע קאמיסיעס‪ .‬ס׳רוב פוּן אט די מאטערילן‪ 4 68]![ ‬גייט‬ ‫פאר אונדז פארלוירן‪ .‬ס׳איז ניטא ̊ביז איצט קיין שוּם יידישע צענטראלע אינסטאנץ‪ ,‬וואס‬ ‫זאל לכל־הפחות אדורכפירן א כסדרדיקע און סיסטעמאטישע רעגיסטראציע פוּן די אלע‬ ‫מאטעריאלן‪ ,‬כדי מיר זאלן ווייניקסטנס האבן אן עווידענץ פוּן דעם‪ ,‬וואס געפינט זיך ניט אין‬ ‫אונדזער רשות‪ .‬דאס סיסטעמאטישע אפקאָפירן די מאטעריאלן איז א דריגענדיקע‪469]![ ‬‬ ‫נויטווענדיקייט‪ ,‬אבער ס׳פעלן סיי די געלט מיטלען‪ ,‬סיי דער געהעריקער אפּאראט‪ .‬מיר מוזן‬ ‫פעסטשטעלן‪ ,‬אז דער מצב אויף דעם געביט איז ווייט ניט קיין צוּפרידנשטעלנדיקער‪.‬‬ ‫‪ .3‬געדרוקטע מאטעריאלן‬ ‫̊דא געהערן‪ ,‬קודם־כל‪ ,‬זאמלונגען פוּן דער אנטי־יידישער נאצי־ ג ע ז ע צ ג ע ב וּ נ ג ‪ .‬ס׳איז ניט קיין‬ ‫שווערע זאך צוּ זאמלען די פארארדנונגען פוּן דער רייכס־רעגירונג און פוּן די צענטראלע אמטן אין‬ ‫די נאצי־אקוּפירטע לענדער‪ .‬אין פראנקרייך און אין פוילן זיינען שוין אפילו אפגעדרוקט געווארן‬ ‫זאמלונגען פוּן די אנטי־יידישע געזעצן אין די דאזיקע לענדער‪ .‬דאקעגן זיינען די זאמלונגען פוּן די‬ ‫ל אָ ק אַ ל ע פארארדנונגען זייער אומפוּלשטענדיק‪ .‬אמת‪ ,‬ס׳זיינען דא איינצלנע אויסנאמעס‪,‬‬ ‫ווי למשל‪ ,‬א גאנצער קאמפלעט פוּן די נאצישע פארארדנוּנגען אין לאדז (אין ארכיוו פוּן דער‬ ‫צענטר‪ .‬ייד‪ .‬היסט‪ .‬קאמ‪ 470.).‬אבער דאס זיינען‪ ,‬ווי געזאגט‪ ,‬אויסנאמעס‪ .‬אן אנדער מין וויכטיקע‬ ‫געדרוקטע מאטעריאלן זיינען די א ‪   .‬ג ‪ " .‬י י ד י ש ע " צ י י ט וּ נ ג ע ן ‪ ,‬ד‪ .‬ה‪ .‬צייטונגען‪ ,‬וואס‬ ‫זיינען ארויסגעגעבן געווארן פאר דער יידישער באפעלקערונג דורך יידישע "שטראָמענער"‬ ‫פוּנעם נאצישן פּראָפּאגאנדע־מיניסטעריום אדער ד ו ר ך ד י י וּ ד ן ־ ר א ט ן ‪ .‬ס׳זיינען פאראן‪,‬‬ ‫למשל‪ ,‬קאמפלעטן פוּן דער יידישער צייטונג פוּנעם געטא אין ליצמאנשטאַט (לאדז)‪ ,‬אבער‬ ‫ס׳האט ניט אפגעגליקט צוּ האבן א פוּלן קאמפלעט פוּן דער "גאזעטא זשידאווסקא"‪ ,‬וואס איז‬ ‫ארויסגעגאנגען אין קראָקע‪ .‬ס׳איז אונדז ניט באקאנט‪ ,‬צי ס׳זיינען פאראן פוּלע קאמפלעטן‬ ‫פוּן די ייד‪ .‬קולטור־געמיינדע־בלעטער אין דייטשלאנד‪ ,‬עסטרייך (ווין‪ ,‬בערלין) און אין אנדערע‬ ‫לענדער‪.‬‬ ‫עד־היום זיינען ניט געמאכט געווארן קיין סיסטעמאטישע אויסצוגן פוּן דער נאצי־ פּ ר ע ס ע‬ ‫אין דער אקוּפאציע־צייט (אין דייטשלאנד און אין די ‪z‬אקוּפירטע לענדער)‪ .‬וויכטיק איז אויך‬ ‫צוּ זאמלען פּרעסע־אויסצוּגן פוּן די נייטראלע לענדער‪ .‬אזא זאמל־ארבעט ווערט איצט‪ ,‬למשל‪,‬‬ ‫געפירט אין די סקאנדינאווישע לענדער‪ ,‬לויטן אויפטראג פוּן יידישן וועלט־קאנגרעס‪ ,‬דורך דער‬ ‫ייד‪ .‬היסטארישער קאמיסיע אין שטאקהאלם‪.‬‬ ‫די אונטערגרונד־פּרעסע‪ ,‬סיי די יידישע‪ ,‬סיי די ניט־יידישע‪ ,‬דארף געזאמלט ווערן‪ .‬די‬ ‫יידישע אונטערגרונד־פרעסע אין פּוילן איז צוּם טייל געזאמלט געווארן אינעם רינגעלבלום־‬ ‫ארכיוו אין ווארשע‪ .‬א גרויסער טייל פוּן דער פראנצויזיש־יידישער אונטערגרונד־פרעסע געפינט‬ ‫זיך אין רשות פוּן די יידישע היסטארישע קאמיסיעס אין פאריז‪.‬‬

‫‪.‬מאטעריאלן ‪468‬‬ ‫‪.‬דרינגענדיקע ‪469‬‬ ‫‪.‬צענטראלער יידישער היסטאָרישער קאָמיסיע ‪470‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪221‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫‪ .4‬גביות־עדות‬ ‫א וויכטיקער‪ ,‬ניט־אפיציעלער מקור צוּ דער געשיכטע פוּן חורבן זיינען די אזוי גערופענע‬ ‫גביות־עדות‪ ,‬אין וועלכע ס׳האבן באזוּנדערס זיך ספעציאליזירט׃ די ייד‪ .‬היסטארישע קאמיסיע‬ ‫אין פוילן‪ ,‬די ייד‪ .‬היסטארישע קאמיסיע אין דייטשלאנד‪ ,‬דער ועד־הצלה אין א״י‪ .‬אויך דער‬ ‫פליטים־קאמיטעט פוּן פוילישע יידן אין רומעניע‪ ,‬דער אינסטיטוט פאר ייד‪ .‬ענינים אין ניו־יארק‪,‬‬ ‫די אלפרעד־ווינער־ביבליאטעק אין לאנדאן‪ ,‬דער אנטי־פאשיסטישער קאמיטעט אין מאסקווע‬ ‫און א ריי אנדערע אינסטיטוציעס האבן געזאמלט גביות־עדות‪ .‬די גרעסטע צאל גביות־עדות‬ ‫פארמאגן היינט־צוּ־טאג די צענטראלע ייד‪ .‬היסטארישע קאמיסיע אין פוילן (אן ערך ‪,)3.000‬‬ ‫די ייד‪ .‬היסטארישע קאמיסיע אין מינכען (איבער ‪ )1.500‬און דער ועד־הצלה אין א״י‪ .‬א‬ ‫סך גביות־עדות זיינען געזאמלט געווארן דורך פּארטייען און דורך פארשיידענע אנדערע‬ ‫ארגאניזאציעס (למשל‪ ,‬דורך דער פארטיזאנער־ארגאניזאציע אין מילאן און רוים‪ ,‬דורך פח״ח‪471‬‬ ‫אין מינכען)‪ ,‬דורך צייטוּנגען און זשורנאלן‪.‬‬ ‫מיר פארמאגן היינט אזעלכע באריכטן אין די טויזנטער‪ .‬זיי זיינען צעזייט אוּן צעשפרייט‬ ‫איבער אלע לענדער‪ .‬קיין שום צענטראלע אינסטיטוציע רעגיסטרירט זיי ניט‪ ,‬און מיר האבן‬ ‫דעריבער ניט קיין שום איבערזיכט איבערן געוואלטיקן שטאף‪ ,‬וואס האט זיך אנגעזאמלט‪,‬‬ ‫איבער זיין איכות און כמות‪.‬‬ ‫די דאזיקע מאטעריאלן האבן פאר אוּנדז א גאָר גרויסן ווערט‪ .‬זיי פילן אויס א סך בלויזן‬ ‫אין דער חורבן־פארשוּנג און דעקן אויף גאנצע קאפיטלעך פוּן אונדזער אינערלעכער געשיכטע‪.‬‬ ‫דאס זיינען קאפיטלעך‪ ,‬וואס קיין שום ניט־יידישע אויספארשונגס־קאמיסיעס אדער ריכטער‬ ‫און פראָקוּראָרן וועלן ניט אויפנעמען און במילא ניט פארנאטירן‪ ,‬ווייל פוּן זייער יורידישן און‬ ‫פארמעלן שטאנדפוּנקט זיינען די דאזיקע פרטים ניט וויכטיק און ניט אינטערעסאנט‪ .‬אן די‬ ‫דאזיקע גביות־עדות וואלטן מיר כמעט ווי גארניט געוווּסט וועגן לעבנס־שטייגער אין געטא‪,‬‬ ‫וועגן די פרנסות‪ ,‬קולטור־לעבן‪ ,‬גורל פוּן די אנשי־שם‪ ,‬זייערע שאפוּנגען און זייער אוּמקוּם‪,‬‬ ‫וועגן פאלקסשאפן (פאלקלאר וכדומה) אין געטא און קאצעט‪ ,‬וועגן |‪ |8‬דער אינעווייניקסטער‪,‬‬ ‫פסיכישער זייט פוּן די אויסערלעכע געשעענישן א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫א פשיטא‪ ,‬אז אן די דאזיקע מקורים וואלט געגאנגען לאיבוד דער זכר פוּן א סך קהילות און‬ ‫קיבוצי̊ם‪ ,‬וועגן וועלכע ס׳זיינען אין קיין שום אמטלעכע דאקוּמענטן ניט פארבליבן קיין ידיעות‬ ‫וועגן זייער גורל‪ ,‬זייערע יסוּרים אוּן זייער אוּמקוּם‪.‬‬ ‫א פשיטא אויך‪ ,‬אז אן די דאזיקע גביות־עדות וואלטן מיר קיינמאל ניט געקאנט‬ ‫רעקאנסטרואירן אין גאנצן טראגישן פארנעם די רציחות פוּן די נאצישע רדיפות‪ ,‬זלזולים‪,‬‬ ‫גזלות‪ ,‬גירושים און שחיטות‪ – ‬ווייל די דייטשע אמטלעכע דאקוּמענטן פארדעקן און פארשווייגן‬ ‫דעם גרויזאמען אמת‪ .‬אפילו די קאנספיראטיווע אונטערגרונד־באוועגוּנגען (די פוילישע‪,‬‬ ‫פראנצויזישע א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ,).‬וואס דערציילן וועגן די יידן־רדיפוּת‪ ,‬זיינען אויך ניט ביכולת אויסצוּשעפן‬ ‫דעם גאנצן תהום פוּן צער און יסורים‪ ,‬וואס נאר א ייד‪ ,‬אן עד־ראיה און קרבן בשעת־מעשה‪,‬‬ ‫האט געקאנט פילן און איבערלעבן אין פולן פארנעם‪.‬‬ ‫ס׳איז בכן זייער וויכטיק צוּ זאמלען די גביות־עדות‪ .‬מיר דארפן אבער ניט פארגעסן די‬ ‫חסרונות פון די דאזיקע מקורים‪ ,‬ווי למשל׃‬ ‫‪.‬פרטיזנים‪ ,‬חיילים‪ ,‬חלוצים ‪471‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪222‬‬

‫‪ )1‬די גביות־עדות קאנען דאך ניט ארומנעמען אלץ‪ ,‬וואס האט זיך אפגעטאן‪ .‬פאראן שטעט‪,‬‬ ‫ישובים און לאגערן‪ ,‬וווּ קיין איין לעבעדיקער עדות איז ניט געבליבן‪ .‬אויב פוּן א שטאט‬ ‫אדער א לאגער איז אפילו יא געבליבן איינער אדער צוויי‪ ,‬איז דאך ניטא קיין שוּם‬ ‫מעגלעכקייט נאכצוּקאנטראלירן‪ ,‬אויף וויפיל פינקטלעך און גענוי זיינען זייערע באריכטן‬ ‫(אזוי איז‪ ,‬למשל‪ ,‬היינט די מעשה מיטן טויטן־לאגער בּעלזשעץ אין פוילן)‪.‬‬ ‫‪ )2‬אויך דארט‪ ,‬וווּ ס׳איז יא פאראן א גרעסערע צאל עדות‪ ,‬דארף מען זיין זייער פארזיכטיק‪.‬‬ ‫אפט זיינען די עדות ווייניק באגלויביקטע‪ .‬אפט זיינען זיי צוּ ווייניק אינטעליגענט‪ ,‬כדי צוּ‬ ‫קענען איבערגעבן אין א גענוג־קלארער פארם זייערע אייגענע איבערלעבוּנגען‪ .‬זיי פארבייטן‬ ‫ארטשאפטן‪ ,‬נעמען‪ ,‬פאקטן‪ ,‬דאטעס‪ ,‬ניט מחמת א בייזן ווילן‪ ,‬נאר בלא יודעים‪ .‬זיי גיבן‬ ‫איבער פרטים‪ ,‬ציטירן רעדעס און ווערטער‪ ,‬וואס זיי האבן בשעתו געהערט און שלעכט‬ ‫פארשטאנען‪ .‬אזוי ארום באקוּמט זיך פוּן זייערע באריכטן א פאלש און פארקריפלט‬ ‫בילד‪ .‬זיי זיינען צוּ ווייניק קריטיש לגבי זייער אייגענעם זכרון און העלפן זיך ארויס מיט‬ ‫היפּאָטעזעס אין הילפס־קאנסטרוקציעס‪ ,‬וועלכע זיי האלטן אין זייער תמימות פאר דעם‬ ‫ריינסטן אמת‪ .‬די יעניקע‪ ,‬ביי וועמען דאס נערוון־סיסטעם האט זייער שטארק געליטן צוּליב‬ ‫די אויסטערלישע איבערלעבונגען‪ ,‬האבן אנטוויקלט אין זיך קראנקהאפטע פארמען פוּן א‬ ‫שטארק אויפגעבליטן כוח־הדמיון‪ .‬זייערע פלאסטישע‪ ,‬ליידנשאפטלעך־פארגעטראגענע‬ ‫דערציילונגען האבן דעם סוגעסטיוון כח פוּן איבערצייגן די צוּהערער אין אבסאלוטן אמת‬ ‫פוּן זייערע כלומרשטע איבערלעבונגען ("פסעוודאלאגיא פאנטאסטיקא")‪ .‬צוּמאל איז‬ ‫עס באמת שווער צוּ אונטערשיידן צווישן די אמתע און אויסגעטראכטע איבערלעבונגען‪,‬‬ ‫ווייל די פאקטישע ווירקלעכקייט האט איבערגעשטיגן יעדע‪ ,‬מעג עס זיין די גרויזאמסטע‪,‬‬ ‫פאנטאזיע‪.‬‬ ‫‪ )3‬א פשיטא‪ ,‬אז אזעלכע פּראסטע עמך־דערציילער האבן על־פי־רוב ניט געקאנט תופס־זיין‬ ‫מער קאמפליצירטע פאליטישע‪ ,‬סאציאלע‪ ,‬ווירטשאפטלעכע און קוּלטורעלע פראצעסן‪,‬‬ ‫וואס זיינען פארגעקוּמען אין זייער סביבה‪ .‬אבער אויך די עדות‪ ,‬וואס זיינען געשטאנען‬ ‫אויף דער געהעריקער אינטעלעקטועלער און געזעלשאפטלעכער הויך (געזעלשאפטלעכע‬ ‫עסקנים‪ ,‬רבנים‪ ,‬לומדים‪ ,‬בארופלעכע אינטעליגענץ וכדומה)‪ ,‬קאנען אונדז זעלטן־ווען‬ ‫געבן אן אויסשעפנדיקן באריכט‪ .‬די פוּן זיי‪ ,‬וואס זיינען גענוּג זעלבסטקריטיש‪ ,‬באמיען‬ ‫זיך צוּ באריכטן בלויז דאס‪ ,‬וואס זיי ווייסן זיכער‪ ,‬וואס איז אויטענטיש און באזירט אויף‬ ‫פערזענלעכער דערפארונג און ס׳באקוּמט זיך א זייער־באגרענעצט בילד‪ .‬די סביבה‪,‬‬ ‫אין וועלכער יעדער פוּן זיי האט געלעבט‪ ,‬איז געווען זייער א באגרענעצטע מחמת די‬ ‫דייטשע רדיפות‪ .‬דאס פארשפארטע געטא‪ ,‬דער הערמעטיש־פארשלאסענער קאצעט‪,‬‬ ‫דער פינצטערער בונקער א‪ .‬א‪ .‬באהעלטענישן‪ ,‬דער וואלד‪ – ‬זיינען געווען פולשטענדיק‬ ‫איזאלירט פוּן דער ארומיקער וועלט‪ ,‬און דער עדות האט ניט געקאנט האבן קיין בילד‬ ‫פוּן דער אלגעמיינער לאגע‪ ,‬אפט אפילו ניט פוּנעם מצב אין זיין אייגענער שטאט‪.‬‬ ‫צוליב די אויבנדערמאנטע באדינגוּנגען האט זיין קוּק־ווינקל געמוזט זיין ענג און שמאל‪.‬‬ ‫די יחידי־סגולה‪ ,‬וואס האבן געזען‪ ,‬געהערט און געוווּסט מער‪ – ‬די יידן־ראטלער‪,‬‬ ‫מיליץ־קאָמענדאנטן וכדומה‪ – ‬זיינען על־פי־רוב ניט מער צווישן די לעבעדיקע‪ ,‬אדער‪– ‬‬ ‫עדותם פסולה משום נוגע בדבר‪.‬‬ ‫‪ )4‬די ביז־אהעריקע דערפארונג האט חוּצדעם באוויזן‪ ,‬אז דער זעלבער עדות זאגט ניט‬ ‫תמיד דאס זעלבע‪ .‬ס׳זיינען פאראן גביות־עדות פוּן מענטשן‪ ,‬וואס האבן זייערע באריכטן‬ ‫אפגעגעבן אין עטלעכע היסטארישע אדער געריכטלעכע קאמיסיעס‪ ,‬אין וועלכע זיי האבן‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪223‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫אנגעשפארט אויף זייערע וואנדערוועגן‪ ,‬למשל‪ ,‬אין רוסלאנד‪ ,‬פוילן‪ ,‬רומעניע‪ ,‬דייטשלאנד‪,‬‬ ‫עסטרייך‪ ,‬א״י‪ ,‬פאראייניקטע שטאטן‪ ,‬פראנקרייך‪ .‬פארגלייכנדיק די באריכטן פוּנעם‬ ‫ז ע ל ב ן ע ד ו ת אין עטלעכע לענדער‪ ,‬וועלן מיר באמערקן גרויסע אונטערשיידן צווישן‬ ‫דער ערשטער און צווייטער‪ ,‬דריטער אדער פערטער ווערסיע‪.‬‬ ‫ ניט נאר די ב א ל ו י כ ט ו נ ג איז געווען אן אנדערע אין רוסלאנד‪ ,‬פוילן‪ ,‬א״י‪ .‬אויך‬ ‫פ א ק ט ן ‪ ,‬וואס זיינען געווען בכלל פארשוויגן אינעם גבית־עדות אין רוסלאנד אדער פוילן‪,‬‬ ‫זיינען געווארן ברייט ארומגערעדט אינעם באריכט אין א״י‪( .‬למשל‪ ,‬א ריי פּר־|‪|9‬טים‬ ‫פוּנעם וואלד־ און פארטיזאנער־לעבן און זייער קאמף)‪ .‬ס׳איז געווען קאנטיק אין די‬ ‫גביות־עדות‪ ,‬אז געוויסע פאליטישע איינשטעלונגען ביים עדות‪ ,‬אפשר אויך געוויסע‬ ‫פאליטישע טענדענצן ביי דעם פראטאקאלאנט האבן כמעט אומעטום ארויפגעלייגט‬ ‫זייער שטעמפל אויפן אינהאלט און גייסט פוּן דעם דורכגעפירטן פראטאקאל‪ .‬ס׳האט‬ ‫זיך אויך געלאזט‪ – ‬אין אייניקע פאלן‪ – ‬מערקן א טענדענץ ביים עדות אריינצוּפלעכטן‬ ‫אין די שפעטערדיקע באריכטן הוספות לויט די דערציילונגען פוּן חברים‪ ,‬א נטיה צוּ‬ ‫קאלאריזירן אדער דראמאטיזירן די איבערלעבונגען‪ ,‬א השפעה פוּן דער אין דער צווישנצייט‬ ‫איבערגעלייענטער חורבן־ליטעראטור‪.‬‬ ‫דער פועל־יוצא דערפוּן איז׃‬ ‫די שוועריקייטן‪ ,‬וואס מיר האבן געשילדערט‪ ,‬דארפן אונדז ניט אפשרעקן פוּן זאמלען‬ ‫גביות־עדות און דארפן ניט דינען צוּ פארמינערן אין אונדזערע אויגן זייער ווערט‪ .‬די ריכטיקע‬ ‫מסקנה איז‪ ,‬אז מ׳דארף אויפבויען א ספעציפישן מעטאדאלאגישן צוּגאנג ביים זאמלען‬ ‫גביות־עדות‪ ,‬כדי וואס מער צוּ פארריכטן די דערמאנטע חסרונות‪.‬‬ ‫ווי ס׳איז צוּ דרינגען פוּן דעם אלעמען‪ ,‬וואס מיר האבן דא אויסגעפירט‪ ,‬האט‬ ‫די מעטאדאלאגיע פוּן זאמלען גביות־עדות זייער וויכטיקע אויפגאבעס‪ .‬זי מוּז ווייזן דעם‬ ‫פראטאקאלאנט דעם ריכטיקן צוּגאנג צוּם עדות‪ ,‬כדי צוּ באקוּמען פוּן אים דעם אומפארפעלשטן‬ ‫אמת (די העווריסטיק)‪ .‬זי מוּז אויפבוען א גאנצן סיסטעם פוּן מנעמא־טעכנישע מיטלען‪,‬‬ ‫אסאציאציעס א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ,.‬כדי ארויסצוּהעלפן דעם עדות‪ ,‬ווען זיין זכרון איז אפגעשוואכט אדער‬ ‫אפגעווישט‪.‬‬ ‫דער פּראָטאָקאָלאנט מוּז זיך אויסלערנען צוּ אוּנטערשיידן צווישן אמת אוּן פאנטאזיע‪,‬‬ ‫אוּן ער מוּז לערנען צוּ זיין פוּלשטענדיק אָביעקטיוו (אבער ניט פּאסיוו)‪ .‬ער דארף זיך היטן ניט‬ ‫אריינצוּברענגען אדער סוּגערירן זיין סוּביעקטיווע איינשטעלוּנג אדער וווּנטשן ביים פארהערן‬ ‫דעם עדות אוּן ביים פארפיקסירן דעם טעקסט פוּן גבית־עדות‪.‬‬ ‫ס׳מוּז אויסגעארבעט ווערן אן איינהייטלעכער טיפּ פוּן אויטאריזירן אוּן וועריפיצירן די‬ ‫גביות־עדות‪ ,‬וועלכע פארלירן זייער א סך פוּן זייער ווערט צוּליבן מאנגל פוּן געהעריקער‬ ‫וויסנשאפטלעכער (אדער יורידישער‪ ,‬נאטאריעלער) וועריפיקאציע‪.‬‬ ‫ס׳מוּז געשאפן ווערן אן איינהייטלעכער טיפּ פוּן פראגע־בויגנס‪ ,‬וואס זאלן אויסשעפּן אלע‬ ‫אספּעקטן פוּן יידישן לעבן אוּן ליידן אין דער נאצי־תקוּפה‪ ,‬כדי צוּ העלפן דעם פּראָטאָקאָלאנט‬ ‫ארויסנעמען פוּנעם דאזיקן רייכן רעזערוווּאר די אלע פראגעס‪ ,‬אין וועלכע זיין עדות איז‬ ‫באהאוונט אוּן איז בכוח צוּ געבן אויפקלערונגען אוּן באריכטן‪ .‬די פראגע־בויגנס זיינען א‬ ‫וויכטיקער פּרט אין דער מעטאדיק פון זאמלען גביות־עדות‪ .‬זיי זיינען דער לייט־פאָדעם פארן‬ ‫פּראָטאָקאָלאנט אוּן במילא אויך פארן עדות‪ .‬דער מעטאָד‪ ,‬אז דער פּראָטאָקאָלאנט זאל זיין‬ ‫בלויז א טעכנישער סטענאָגראף‪ ,‬וואס פארהאלט זיך גאנץ פאסיוו לגבי דעם עדות און נאטירט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪224‬‬

‫בלויז‪ ,‬וואס דער עדות זאגט‪ ,‬ניט אינגערירנדיק אין דער געשטאלטוּנג פוּנעם נארראטיוון‬ ‫שטאף‪ – ‬איז א פאלשער‪ .‬ס׳רוב עדות זיינען ניט אימשטאנד צוּ אוּרטיילן‪ ,‬וואס איז וויכטיק אוּן‬ ‫וועזנטלעך‪ ,‬פארלירן זיך אין סענטימענטאלער השתפכות־הנפש אוּן פּאלעמישע ויכוחים אוּן אין‬ ‫פּערזענלעכע חשבונות‪ .‬די אוּנטערהאלטוּנג מיטן עדות מוּז ווערן געפירט לויט געוויסע פּרינציפּן‬ ‫אוּן מיט א פעסטן מעטאָד‪ ,‬הגם דער עדות מוּז עס ניט ארויספילן אוּן דארף עס ניט באמערקן‪.‬‬ ‫זעלבסטפארשטענדלעך דארף דער פּראָטאָקאָלאנט ניט אריינפאלן אין אן אנטקעגנגעזעצטן‬ ‫עקסטרעם‪ ,‬ווי למשל‪ ,‬אוועקזעצן זיך מיטן עדות אוּן שרייבן ענטפערס אויף די פראגעס‬ ‫פוּן פראגע־בויגן‪ .‬דאמאלט וועט דער אינטערוויוּ פארוואנדלט ווערן אין א פארהער אוּן דער‬ ‫פראגע־בויגן אין א טרוּקענעם ביוּראקראטישן שאבלאָן‪.‬‬ ‫כדי אויסצוּמיידן די סוּביעקטיוויזמען אין די גבית־עדותן‪ ,‬האט מען אין די פארשיידענע‬ ‫היסטארישע קאמיסיעס געפּרוּווט ארגאניזירן קאלעקטיווע גביות־עדותן‪ .‬דארט‪ ,‬וווּ ס׳האבן‬ ‫געלעבט צוּזאמען מערערע מענטשן פוּן איין שטאט אדער פוּן איין קאצעט‪ ,‬האט מען זיי‬ ‫צוּזאמענגענוּמען אוּן פארגעלייענט פאר זיי די פאראנענע גביות־עדות אדער כראניקעס פוּן‬ ‫זייער שטאט‪ ,‬פארלאנגט פוּן זיי דערגענצוּנגען‪ ,‬אויסבעסערונגען א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬ביי אזא קאלעקטיווער‬ ‫באארבעטוּנג פוּן געוויסע טעמעס איז זייער אָפט (ניט תמיד) דערגרייכט געווארן א העכערע‬ ‫שטוּפע פוּן אָביעקטיוויטעט‪ ,‬ווי ביי אינדיווידועלע פארהערן‪ .‬געוויסע אינטימע איבערלעבוּנגען‪,‬‬ ‫וואס קאנען ניט בארירט ווערן ביי א קאלעקטיוון גביות־עדות‪ ,‬קענען ווערן דערגענצט אין‬ ‫אינדיווידועלע שמוּעסן‪.‬‬ ‫ס׳זיינען שוין פאראן די ערשטע פּרוּוון אויסצוּארבעטן די מעטאדן סיי פוּנעם קאָלעקטיוון‪,‬‬ ‫סיי פוּנעם אינדיווידועלן באריכט־זאמלען‪.‬‬ ‫אוּנטער דער רעדאקציע פוּנעם שרייבער פוּן דעם ארטיקל זיינען אין דער צענטראלער‬ ‫יידישער היסטארישער קאמיסיע אין פוילן אויסגעארבעט געווארן "מעטאָדאָלאָגישע אנווייזוּנגען‬ ‫צוּם אויספארשן דעם חוּרבן פוּן פּוילישן יידנטוּם"‪ ,‬לאדז‪.1945 ,‬‬ ‫די דאזיקע "מעטאָדאָלאָגישע אנווייזוּנגען" נעמען ארום די זאמלונג פוּן היסטארישן‪,‬‬ ‫פאלקלאריסטיש־עטנאגראפישן מאטעריאל און חוצדעם ספעציעלע מעטאָדישע אנווייזוּנגען‬ ‫פאר דער זאמל־ארבעט מיט קינדער‪ .‬די פראגע־בויגנס זיינען אזוי |‪ |10‬געבויט‪ ,‬אז זיי קענען‬ ‫גלייכצייטיק דינען ווי א מין מוּסטער־סכעמע פאר קאנסטרוּאירן פארשיידענע מאָנאָגראפישע‬ ‫ארבעטן‪.‬‬ ‫יעקב לעשטשינסקי האט נאך אין דער צייט פוּן דער מלחמה פארעפנטלעכט א בוּך‬ ‫א‪ .‬נ‪" .‬די יידישע קאַטאסטראפע‪ – ‬די מעטאדעס פוּן איר פארשוּנג"‪ ,‬ניו־יארק‪ ,1944 ,‬וווּ‬ ‫ער גיט א זייער־אינטערעסאנטן מעטאדאלאגישן אריינפיר און חוּצדעם א ריי פראגע־בויגנס‪.‬‬ ‫לעשטשינסקיס ארבעט‪ ,‬וואס צייכנט זיך אויס מיט איר ערנסטן וויסנשאפטלעכן צוּגאנג‪,‬‬ ‫איז אבער‪ ,‬ליידער‪ ,‬אינגאנצן ניט צוּגעפאסט צוּ דער טעמאטיק פוּנעם חורבן‪ .‬לעשטשינסקי‬ ‫האט דאמאלט נאך ניט געקאנט האבן קיין גענויע פארשטעלוּנג וועגן דעם פארנעם פוּן דער‬ ‫קאטאסטראפע אוּן זיינע פראגע־בויגנס זיינען ביים איצטיקן מצב אן אנאכראָניזם‪.‬‬ ‫ס׳איז ניט גענוּג בלויז פארפאסן און פארעפנטלעכן מעטאדאלאגישע אנווייזוּנגען‪ .‬ס׳רוב‬ ‫פּראָטאָקאָלאנטן‪ ,‬זאמלער אוּן מיטארבעטער פוּן די היסטארישע קאמיסיעס זיינען אמאטארן‪,‬‬ ‫וואס האבן ניט קיין היסטארישע אויסבילדוּנג אוּן זיי דארפן ניט בלויז טעאָריע‪ ,‬זיי דארפן‬ ‫פּראקטיק‪ .‬ס׳דארפן געגרינדעט ווערן פאר זיי קורצטערמיניקע ‪ 2–1‬וואָכיקע סעמינארן‪ ,‬וווּ‬ ‫ס׳זאלן סיסטעמאטיש אדוּרכגעפירט ווערן איבוּנגען‪ ,‬ווי אזוי צוּ ארבעטן מיט עדות‪ ,‬ווי אזוי‬ ‫צוּ באארבעטן א פראטאקאל‪ ,‬צוּ פארנאטירן א דאקוּמענט‪ ,‬ווי אזוי צוּ זוּכן מאטעריאלן אין‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪225‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫ארכיוו‪ ,‬אמטן‪ ,‬געריכטן‪ ,‬ווי אזוי זיי אויסצוּנוּצן‪ ,‬קאטאלאגירן‪ ,‬ווי אזוי דורכפירן אן אנקעטע‪,‬‬ ‫צוּזאמענשטעלן ביבּליאָגראפישע רשימות אוּן סיסטעמאטיש פירן די לויפנדיקע ביבליאָגראפישע‬ ‫ארבעט‪ ,‬ווי אזוי פארלייגן אוּן פירן קארטאָטעקן‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫זייער א סך פוּן די ביז־איצט געזאמלטע גביות־עדותן זיינען ווערטלאז‪ ,‬ווייל זיי זיינען‬ ‫געמאכט געווארן דורך לחלטין‪ ]![ ‬ניט קיין געשוּלטע פּראָטאָקאָלאנטן‪ .‬זיי זיינען אוּמפּינקטלעך‪,‬‬ ‫אויבערפלעכלעך‪ ,‬כאאטיש‪ ,‬ניט־געהעריק אויטאריזירט‪ ,‬אן די געהעריקע פערסאנעלע ידיעות‬ ‫וועגן עדות‪.‬‬ ‫(צווייטעך טייל קוּמט)‪472‬‬

‫|‪|26‬‬ ‫[‪ ].5‬די מעמוּאריסטיק‬ ‫(סוף)‬ ‫אין די אלטע צייטן איז די מעמואריסטיק געווען איינע פוּן די וויכטיקסטע זיילן פוּן דער‬ ‫געשיכטלעכער שאפוּנג‪ .‬גרויסע קעניגן האבן געלאזט שרייבן זייערע מעמוארן דורך זייערע‬ ‫הויפישע שרייבער‪ ,‬אויסקריצן זייערע מעשים אויף מארמארענע און גראניטענע טאוולען‪,‬‬ ‫אויסרילצן אין געברענטע ציגלען‪ ,‬אויפשרייבן אויף פאפירוסראלן‪ .‬גענעראלן‪ ,‬פעלדהארן‪,‬‬ ‫רייזנדע האבן זייערע איבערלעבונגען און איינדרוקן‪ ,‬ווי אויך די געשיכטע פוּן די‬ ‫באזוּכטע פעלקער באשריבן אין זייערע טאגביכער‪ ,‬רייזע־ביכער וכדומה (קסענאפאנט‪,]![ ‬‬ ‫העראדאט א‪ .‬א‪.).‬‬ ‫יוליוס צעזארס‪ ,‬יוסיפוּס‪ ]![ ‬פלאוויוס‪ ,‬בעסטע ווערק זיינען אויטאביאגראפיש‪ .‬אין די‬ ‫שפעטערדיקע תקופות איז די מעמואריסטיק אלץ מער אראפ פוּן דער דאזיקער פירנדיקער ראל‪.‬‬ ‫דער וואקסנדיקער פארלאנג אויף קאוּזאליטעט‪ ,‬אביעקטיוויזם‪ ,‬פראַגמאטיזם‪ ,‬האט‬ ‫געשאפן נייע‪ ,‬העכערע פארמען פוּן געשיכטלעכער שילדערונג‪ .‬די ראל פוּן דער מעמואריסטיק‬ ‫איז געווארן א באשיידענערע; זי שפילט איצט אין דער היסטאריאגראפיע ניט מער ווי די ראלע‬ ‫פוּן א געשיכטלעכן מקורים־מאטעריאל‪.‬‬ ‫אבער דער דאזיקער מקורים־מאטעריאל איז זייער א וואגיקער‪ .‬אויך אין דער יידישער‬ ‫געשיכטע־שרייבוּנג שפילן מעמוארן א גרויסע ראלע אלס געשיכטלעכער מקור‪.‬‬ ‫מיר פארמאגן א גאנצע ריי קלאסישע מעמואריסטישע ווערק‪ ,‬אנהייבנדיק מיט דער‬ ‫אלטער תקופה‪ – ‬ביז צוּ די נייסטע צייטן‪ .‬זכרונות פוּן יידישע פעלדהארן (אחימעץ בן פּלטיאל‪,‬‬ ‫פלאוויוסן) און בעלי־חלומות (דוד ראובני)‪ ,‬פוּן יידישע מאמעס (גליקל פאן האמעלן)‪ ,‬פוּן‬ ‫יידישע סוחרים און בעלי מלאכות (בער באלעכאווער‪ ,‬אהרון איזאק‪ ,‬שלמה בענעט א‪ .‬א‪ .‬וו‪,.‬‬ ‫פוּן שרייבער און זשורנאליסטן (שלמה מיימון‪ ,‬מרדכי יאסט‪ ,‬י‪ .‬ל‪ .‬פרץ‪ ,‬לעוואנדא‪ ,‬דוּבנאוו‪,‬‬ ‫אב׳ קאהאן)‪ ,‬שטאטסמענער (יצחק אברבנאל‪ ,‬הערצלס טאג־ביכער)‪ ,‬רבנים (יום־טוב ליפמאן‬ ‫העלער)‪ ,‬קינסטלער (שאגאל) א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ,.‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אפילו פוּן דער יידישער אונטערוועלט (אורקע‬ ‫נאכאלניק)‪.‬‬ ‫ס׳האט קיין צוועק נישט אויסצורעכענען מער ביישפילן‪ ,‬ווייל אונדזער מעמואריסטישע‬ ‫ליטעראטור ציילט הונדערטער געדרוקטע פאזיציעס‪ .‬א חוץ דעם געפינען זיך אין די ארכיוון‬ ‫‪472 End of part one.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪226‬‬

‫און ביבליאטעקן אן א שיעור האנטשריפטלעכע זכרונות־ווערק‪ ,‬וואס ווערן כסדר אויסגענוּצט‬ ‫דורך היסטאריקער‪.‬‬ ‫די תקופה פוּן חורבן האט אויפסניי שטארק באפרוּכפערט אונדזער מעמואריסטיק‪ .‬די‬ ‫קאטאסטראפע און די אומגעהויערע יסורים האבן אויפגעאקערט די טיפסטע נשמה־פלאסטן‬ ‫ביי א ריי מענטשן‪ ,‬וואס האבן קיינמאל אין לעבן נישט געחלומט צוּ שרייבן ביכער‪ .‬די‬ ‫איבערלעבוּנגען האבן זיי אויפגעטרייסלט‪ ,‬זייער לעבן איז געווארן א פאנטאסטישער ראמאן‪ ,‬זיי‬ ‫זיינען פוּל מיט געפילן‪ ,‬שטארקע איבערלעבוּנגען‪ ,‬גייסטיקער שפאנונג‪ ,‬וואס וויל זיך אויסלאדן‪.‬‬ ‫די קאטאסטראפע האט געשאפן א דור מיט שרייבער‪ .‬כמעט יעדער ייד שרייבט זכרונות‪ ,‬און‬ ‫ער האט וואס צוּ דערציילן‪ .‬יעדער‪ ,‬וואס האט דורכגעמאכט און דורכגעווייטאקט לאגערן אוּן‬ ‫קאצעטן‪ ,‬האלט עס פאר זיין פליכט דאס איבערצוּדערציילן לדור־דורות‪ ,‬לזכר עולם‪ .‬ווער עס‬ ‫מאכט עס אין דער פארעם פוּן א גבית־עדות‪ ,‬ווער אין דער פארעם פוּן א דערציילונג אדער אין א‬ ‫פאעמע‪ ,‬ווער אין דער פארעם פוּן זכרונות‪ ,‬טאג־בי־|‪|27‬כער‪ ,‬מעמוּארן‪ .‬זעלבסטפארשטענדלעך‪,‬‬ ‫אז דורכמאכן אפילו די שטארקסטע איבערלעבוּנגען און שרייבן וועגן זיי‪ – ‬איז נישט איינס‬ ‫און דאס זעלבע‪ .‬אפט פעלן דעם דערציילער די ריכטיקע אויסדרוק־מיטלען‪ ,‬און עס ווערט‬ ‫פוּן זיינע מעמוארן א הילפלאזע‪ ,‬בלאסע פלאפלעריי‪ .‬אפט נעמען זיך צוּ דער ליטערארישער‬ ‫ארבעט אומבארופענע מענטשן‪ ,‬וואס מיינען‪ ,‬אז מיט הוילן פאטאס און געמאכטן געיאמער‬ ‫קען מען פארדעקן די אינהאלטסלאזיקייט אוּן פוסטקייט פוּן זייערע גראפאמאנישע חיבורים‪.‬‬ ‫אבער סוף־סוף געפינען זיך צווישן דעם ים פוּן גראפאמאניע א היפשע צאל אמתע שרייבער‬ ‫מיט עכטע איבערלעבונגען און אויפריכטיקע טענער‪*.‬‬ ‫די מעמוארן־ליטעראטור פוּן דער חורבן־תקופה איז בכן זייער רייך‪ ,‬אבער אויך זייער‬ ‫פארשידן אין איר ווערט און זייער פילפארביק‪ .‬דער פרימיטיווער מעמוארן־שרייבער זוּכט‬ ‫אפט ביליקע עפעקטן דורך סענסאציעס‪ ,‬אנהייפוּנג פוּן גרויזאמקייטן‪ .‬אפט ווארפט ער אריין‬ ‫אין דער מיט כלומרשט פילאזאפישע אדער היסטאריאזאפישע באטראכטונגען‪ ,‬לירישע‬ ‫אינטערמעצאס‪ ,‬פערזענלעכע לאנגע מאנאלאגן‪ .‬נישט פארמאגנדיק קיין קינסטלערישע מיטלען‬ ‫צוּ שטייגערן די עקספרעסיע‪ ,‬טוט ער דאס דורך איבערפליסיקע באנוצוּנג פוּן שרייענדיקע‬ ‫ווערטער‪ ,‬שטארקע אויסדרוקן און דורך א פארשווענדערישער באנוּצוּנג פוּן פוּנקטאציע‬ ‫(אויסרוף־צייכן‪ ,‬פראגעצייכן‪ ,‬געדאנקען־שטריך‪ ,‬פונקטן אויף שריט און טריט א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .).‬ער איז‬ ‫אפט אוּמעכט אין עמפפינדונג‪ ,‬פוּל מיט פאזע און וויכטיק־טועריי‪ ,‬ער שטאלצירט מיט נישט‬ ‫אמתע איבערלעבונגען און וויל דעם לייענער אינטריגירן דורך גוזמאות‪ ,‬געפעלשטע פאסירונגען‬ ‫א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬ער גיט פאליטישע און היסטארישע קאמענטארן‪ ,‬וואס זיינען זייער אנשפרוכספוּל‪,‬‬ ‫אבער באזירן זיך נישט אויף קיין שום סאלידער באהאוונקייט ניט‪ 473]![ ‬דער פראבלעמאטיק‪,‬‬ ‫וואס ער באהאנדלט‪ .‬ער מאכט אין זיין "ווערק" חשבונות‪ ,‬פערזענלעכע און געזעלשאפטלעכע‬ ‫מיט יחי̊דים ̊א ן אינסטיטוציעס‪ .‬ער האט די געשמאקלאזע טענדענץ זיך אויסצוּפיינען‪ ,‬זיך‬ ‫ארויסצורוקן אויפן ערשטן פלאן‪474.]![ ‬‬ ‫עס איז כאראקטעריסטיש‪ ,‬אז דווקא די ערגסטע גראפאמאנען צווישן די זכרונות־שרייבער‬ ‫האבן די העכסטע מיינוּנג וועגן זייערע "ווערק"‪ .‬זיי באהאלטן זיי מיט קנאה און לאזן נאר יחידים‬ ‫*‬

‫א גרױסע ארבעט װעגן דער יידישער מעמואריסטיק האט בשעתו פארעפנטלעכט ד"ר יעקב שאצקי‬ ‫אין "צוקונפט" ‪ 1925‬אוּן ‪.‎1926‬‬ ‫‪.‬מיט ‪473‬‬ ‫‪.‬פלאץ ‪474‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪227‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫"געניסן" פוּן זייערע חיבורים‪ .‬זיי ווארטן אלץ נאך אויף די אמעריקאנער פארלעגערס‪ ,‬וואס וועלן‬ ‫קוּמען אפגילטן זיי פאר די דאזיקע מאכערייקעס‪.‬‬ ‫פוּן דעם דאזיקן ים פוּן גראפאמאניע הייבן זיך ארויס צום גוּטן א גאנצע ריי ערנסטע‬ ‫און פאראנטווארטלעכע מעמואריסטישע ארבעטן‪ .‬מיר פארמאגן אזעלכע ארבעטן אין די‬ ‫הוּנדערטער‪ .‬די היסטאָרישע קאָמיסיע אין פּוילן פאַרמאָגט איבער הונדערט גוּטע טאג־ביכער‬ ‫און זכרונות‪ .‬א היבשע צאל זכרונות פארמאגן אויך אנדערע היסטארישע אינסטיטוציעס אין‬ ‫אייראפע‪ ,‬א״י און אמעריקע‪ .‬נאר זייער א קליינער טייל פוּן די דאזיקע מעמוארן איז געווארן‬ ‫געדרוקט‪ .‬קלאסיש זיינען שוין היינט יענקל ווערניקס זכרונות פוּן טרעבלינקע‪ .‬עטלעכע גוּטע‬ ‫זכרונות זיינען געווארן פארעפנטלעכט וועגן יאנאווער לאגער אין לעמבערג (וועליטשקער‪,‬‬ ‫יאנקא העשעלעס)‪ ,‬וועגן ווארשעווער געטא‪ ,‬וועגן פארטיזאנקע א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אבער הונדערטער‬ ‫גוּטע כתב־ידן ווארטן נאך אויף זייער תיקון‪ .‬זיי דארפן פארעפנטלעכט ווערן לכל־הפחות אין‬ ‫אן אנטאלאגיע‪ ,‬וואס זאל געבן אין עטלעכע בענד די בעסטע פראגמענטן פוּן די דאזיקע ווערק‪.‬‬ ‫א גרויסן ווערט האט אן אנדער סארט מאטעריאלן‪ ,‬וואס טראגט אן אויטאביאגראפישן‬ ‫כאראקטער׃ בריוו פוּן קאצעטן‪ ,‬געטאס‪ ,‬וואלד און פוּן די דורכגאנגס־סטאנציעס בשעת די‬ ‫אקציעס‪ – ,‬די האבן א טיפן‪ ,‬אויפטרייסלענדיקן אינהאלט און זיינען א טייערע הייליקייט‪ ,‬וואס‬ ‫דארף ווי געהעריק אפּגעהיט ווערן‪ .‬לויט אונדזער וויסן‪ ,‬געפינט זיך די גרעסטע זאמלונג פוּן‬ ‫אזעלכע בריוו אין דער צענטראלער היסטארישער קאמיסיע אין פוילן‪ .‬דארט זיינען אפּגעקליבן‬ ‫געווארן גאנצע זעק מיט בריוו פוּן לאדזשער געטאָ‪ ,‬א מאסע בריוו פוּן טויטנלאגער כעלמנאָ‪,‬‬ ‫בריוו פוּן אנדערע געטאס (אין וואָלין‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ).‬און לאגערן (למשל‪ ,‬אוישוויץ)‪ ,‬פוּן מיליטערישע‬ ‫געפאנגען־לאגערן (מיידאנעק) וכדומה‪.‬‬ ‫פאראן אויך אנדערע סארטן פוּן בריוו‪ – ‬באריכטן פון דער אונטערגרונט־באוועגוּנג‪ .‬אבער‬ ‫די דאזיקע בריוו טראגן נישט קיין אויטאביאגראפישן כאראקטער (למשל‪ ,‬די זייער ווערטפוּלע‬ ‫זאמלונג פוּן באריכטן פוּן דער יידישער אונטערגרונט־באוועגוּנג אין פוילן‪ ,‬אפגעדרוקט אין בוך‬ ‫"מרד וחורבן יהודי ורשה"‪ ,‬רעדאגירט דורך מלך ניישטאט)‪.‬‬ ‫[‪ ].6‬אנקעטע־מאטעריאל‬ ‫דורך אנקעטעס קען געשאפן ווערן א רייכער מאטעריאל‪ ,‬נישט ווייניקער‪ ,‬ווי די גביות־עדות אין‬ ‫די געריכטלעכע פראטאקאלן‪.‬‬ ‫גייענדיק אויפן וועג פוּן זאמלען מאטעריאלן דורך גביות־עדות‪ ,‬פראטאקאלן און בפרט‬ ‫דורך אנקעטעס‪ ,‬פארלאזן מיר דעם באדן פוּן דער קלאסישער היסטאריאזאפיע‪ ,‬וואס שטיצט‬ ‫זיך קודם־כל אויף ארכיוואליען‪ ,‬ד״ה אמטלעכע דאקוּמענטן‪ .‬מיר האבן שוין פריער דערמאנט די‬ ‫סיבות‪ ,‬פארוואס די פארשונג פוּ־|‪|28‬נעם חורבן קען זיך נישט שטיצן בלויז אויף ארכיוויסטיק‪.‬‬ ‫דאס אריינברענגען אין דער חורבן־פארשונג דעם שלל היינטצייטיקע מאטעריאלן פאדערט‬ ‫פוּן גרוּנט אן ענדערונג אין די ארבעטס־מעטאדן‪ .‬די ארבעטס־מעטאדן פוּן דער חורבן־פארשוּנג‬ ‫זיינען נישט בלויז היסטאריאגראפישע‪ ,‬נאר אויך סאציאלאגישע‪ .‬בפרט איז דאס בולט ביי דעם‬ ‫אנקעטן־מאטעריאל‪ .‬אנקעטעס‪ ,‬דאס איז א "פאר עקסעלאנס" סאציאלאגישער און נישט קיין‬ ‫היסטאריאגראפישער ארבעטס־מעטאד‪ .‬און וועגן קיין שום פארגאנגענער תקופה קען מען נישט‬ ‫ארבעטן מיט אנקעטעס‪ ,‬ווייל דער מענטשן־מאטעריאל איז דאך שוין נישטא‪ .‬בלויז אין דער‬ ‫מיטאלאגיע איז געגעבן געווארן אדיסיי די זכיה צוּ ריידן מיט מתים‪.‬‬ ‫אנקעטעס קענען באהאנדלען נאר די קעגנווארט‪ ,‬אדער אין אונדזער פאל‪ – ‬די גאר‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪228‬‬

‫נאענטע פארגאנגענהייט‪ .‬די סאציאלאגישע פארשוּנג האט אירע אייגענע מעטאדן‪ ,‬ווי אזוי‬ ‫מ׳דארף צוּזאמענשטעלן אנקעטעס‪ ,‬ווי אזוי זיי דורכפירן‪ ,‬ווי אזוי זיי אויסנוצן‪ .‬ווערט די אנקעטע‬ ‫צוּזאמענגעשטעלט‪ ,‬אדער דורכגעפירט אויף א דילעטאנטישן אופן‪ ,‬דאן האט מען פוּן איר קיין‬ ‫שום נוצן‪ .‬ער איז נאר א בארג פוּן קאליע געמאכטע פּאפיר‪.‬‬ ‫עס זיינען געמאכט געווארן א סך פּרוּוון צוּ שאפן מאטעריאלן וועגן אונדזער חורבן אויפן‬ ‫וועג פוּן אנקעטעס‪ .‬מען האט געפרוּווט שאפן דורך אנקעטעס סטאטיסטישן מאטעריאל‪ – ‬וועגן‬ ‫אונדזערע אנווערן אין מענטשן‪ ,‬אין מאטעריעלע און קולטורעלע גיטער‪ ,‬וועגן דער צאל יידן‬ ‫אין די קאצעטן‪ ,‬דער צאל געראטעוועטע קאצעטלער‪ ,‬דער צאל יידן אין די קעמפענדיקע‬ ‫ארמייען בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה‪ ,‬דער צאל יידישע פּארטיזאנער א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬מיר האבן‬ ‫נישט דעם איינדרוק‪ ,‬אז דוּרך די אויבנדערמאנטע אנקעטע־זאמלונגען איז געשאפן געווארן‬ ‫א גענוּג באגלייביקער מאטעריאל‪ .‬די אנקעטעס ווערן נישט דורכגעפירט אין אלע לענדער‪,‬‬ ‫זיי ווערן נישט באארבעט לויט אן איינהייטלעכער סכעמע‪ .‬זיי טראגן אויף זיך דעם חותם פוּן‬ ‫פראגמענטארישקייט און צוּפעליקייט‪.‬‬ ‫איינע פוּן די בעסטע אנקעטע־טיפן‪ ,‬דאס זיינען פראגעבויגנס לויט ארטשאפטן‪ ,‬וואס ווערן‬ ‫צעשיקט אין יעדן ארט און אויסגעפילט דוּרך די ארטיקע מאכטן (למשל׃ דוּרך די געריכטן‪,‬‬ ‫מאגיסטראטן‪ ,‬בירגערמייסטער‪ ,‬פאליציאנטן וכדומה)‪ .‬יעדע איינצלנע ארטשאפט‪ ,‬וווּ יידן האבן‬ ‫געלעבט‪ ,‬אדער זיינען פארשלעפט געווארן דורך די נאציס‪ ,‬יעדער עקזעקוּציע־פלאץ‪ ,‬יעדער‬ ‫לאגער‪ ,‬דארפן ארומגענוּמען ווערן דורך דער דאזיקער אנקעטע‪.‬‬ ‫אזוי ארום שאפט זיך א פוּלשטענדיק בילד‪ ,‬באזירט אויף די ארטלעכע אמטלעכע ידיעות‪.‬‬ ‫זעלבסטפארשטענדלעך‪ ,‬דארף דער דאזיקער שטאף‪ ,‬נאכדעם‪ ,‬ווי ער איז געווארן געזאמלט‪,‬‬ ‫ווערן סיסטעמאטיש קאנטראלירט אוּן סעגרעגירט‪ .‬אויף וויפל אונדז איז באקאנט‪ ,‬זיינען‬ ‫אזעלכע סיסטעמאטישע אנקעטעס דורכגעפירט געווארן אין צוויי לענדער׃ "די הויפּט־קאמיסיע‬ ‫צוּם אויספארשן די דייטשע פארברעכנס"‪ ,‬אין פוילן האט דורכגעפירט אזא סיסטעמאטישע‬ ‫אויספארשוּנג (נישט נאר בנוגע יידן)‪ ,‬מיט דער הילף פוּן די געריכטלעכע ארגאנען און‬ ‫זעלבסטפארוואלטונגען (דער געזאמלטער שטאף געפינט זיך אין "אינסטיטוּט פוּנעם נאציאנאלן‬ ‫אנדענק אין ווארשע")‪ .‬דער שטאף‪ ,‬וואס איז נוגע יידן איז געווארן קאפירט דורך דער‬ ‫צענטראלער היסטארישער קאמיסיע אין פּוילן‪ .‬אין דייטשלאנד האט אן ענלעכע אנקעטע‬ ‫דורכגעפירט די צענטראלע היסטארישע־קאמיסיע אין מינכען‪ .‬די אנקעטע איז אויסגעפילט‬ ‫געווארן דורך דייטשע אמטן (לאנדראטן‪ ,‬בירגערמייסטערס)‪ .‬ביידע אנקעטעס האבן געבראכט‬ ‫א זייער ווערטפוּלן און רייכן מאטעריאל‪.‬‬ ‫פאראן אנדערע אנקעטע־טיפּן‪ ,‬וואס זיינען איינגעשטעלט נישט אויף ארטשאפטן‪,‬‬ ‫נאר אויף איינצלנע מענטשן און זייערע איבערלעבונגען‪ .‬די אינדיווידועלע אנקעטע־בויגנס‬ ‫ווערן אויסגעפילט דורך יחידים‪ ,‬וואס דארפן איבערגעבן‪ ,‬לויט א געוויסער סכעמע זייער‬ ‫לעבנסגעשיכטע אין דער נאצי־תקופה‪ .‬אזעלכע אנקעטעס האט דורכגעפירט די צ‪ .‬ה‪ .‬ק‪475.‬‬ ‫אין מינכען‪ ,‬ביי עטלעכע טויזנט־יידן אין דייטשלאנד‪ .‬הונדערטער אזעלכע אנקעטעס האט‬ ‫דורכגעפירט די צ‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .‬אין פּוילן ביי געוועזענע קאצעטלער‪ .‬אויך דער צ‪ .‬ק‪ 476.‬פוּן די פּוילישע‬ ‫יידן האט אין דער קאַרטאטעק פוּן געראטעוועטע פּוילישע יידן אריינגעפירט עטלעכע‬ ‫היסטארישע רוּבריקן‪.‬‬ ‫‪.‬צענטראלע היסטארישע קאמיסיע ‪475‬‬ ‫‪.‬צענטראל־קאמיטעט ‪476‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪229‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫לויט אונדזער מיינוּנג איז דער דאזיקער אנקע̊טע־טיפּ נישט קיין געלונגענער‪ .‬ערשטנס‬ ‫איז דער מעטאדישער צוּגאנג א פאלשער‪ .‬אויב עס האנדלט זיך וועגן איבערלעבוּנגען פוּן‬ ‫יחידים‪ ,‬איז עס שעדלעך זיי אריינצוּצווינגען אין א שאבלאן‪ .‬דורך דעם גייט פארלוירן דאס‬ ‫סאמע וויכטיקסטע‪ ,‬דאס אינדיווידועלע‪ .‬צווייטנס‪ ,‬קענען ביי דער אויספילונג פוּן דער‬ ‫אנקעטע פארקוּמען זייער א סך פעלשוּנגען‪ ,‬ווי עס קוּמט פאָר כסדר ביי סטאטיסטישע‬ ‫ציילוּנגען און רעגיסטראציעס‪ .‬מענטשן אריענטירן זיך נישט צוּ וואס פאר א צוועק די אנקעטע‬ ‫ווערט דורכגעפירט און גיבן אן פאלשע ידיעות‪ ,‬צוּליב פארשידענע טעמים (רעכענענדיק‬ ‫זיך מיט מעגלעכקייטן פוּן שטיצע‪ ,‬אדער עמיגראציע‪ ,‬צוּליב מורא פאר געריכטלעכער‬ ‫פארפאלגוּנג א‪ .‬א‪ .‬וו‪.).‬‬ ‫ביי דעם מאסן־כאראקטער פוּן אן אנקעטע איז עס בכלל אומעגלעך ארויסצוּגעפינען די‬ ‫איינצלנע אוּמפּינקטלעכקייטן אוּן זיי צוּ קאָרעגירן‪ .‬דאקעגן ביי אן אינדיווידוּעלן צוּגאנג‪ ,‬ווי ער‬ ‫איז ביים אָפּנעמען |‪ |29‬א גבית־עדות‪ ,‬ווען דער פּראטאקאלאנט זיצט שעהן לאנג‪ ,‬אפט וואכן‬ ‫לאנג מיט דעם זעלבן עדות‪ – ‬קענען אט די אלע פעלערן אויסגעמיטן ווערן‪ .‬און צוּ לעצט דער‬ ‫וויכטיקסטער ארגוּמענט קעגן דעם דאזיקן אנקעטע־טיפּ‪ – ‬די אומצוועקסמעסיקייט‪ .‬וואס פאר‬ ‫א צוועק קענען דען האבן אנקעטע־מאטעריאלן געזאמלט ביי יחידים? די איניציאטארן פוּן דעם‬ ‫דאזיקן אנקעטע־טיפּ האבן זיך מסתמא פארגעשטעלט‪ ,‬אז מיט דער הילף פוּן דעם דאזיקן שטאף‬ ‫קען געשאפן ווערן א מין טיפּאָלאָגיע פוּן די איבערלעבוּנגען אין דער נאצי־תקופה‪ .‬אבער אין‬ ‫דעם פאל גייט די אנווענדונג פוּן דעם סאציאלאגישן מעטאד אין דער חוּרבן־פאָרשוּנג צוּ ווייט‪.‬‬ ‫די טיפּאָלאָגיע באטאָנט די געזעצמעסיקייט פוּן געוויסע סאציאלע דערשיינוּנגען און פראצעסן‪.‬‬ ‫די חורבן־תקופה איז פוּל מיט ווילדער אוּמגעזעצלעכקייט און מיט אויסערגעוויינטלעכער‬ ‫אומבאשרייבלעכער מאסע פוּן אבנארמיטעטן‪ .‬יעדע מין טיפּאָלאָגיע וואלט נאר אויסן געווען‬ ‫צוּ פארווישן דעם געזעצלאָזן‪ ,‬אוּממענטשלעכן כאראקטער פוּן די היטלעריסטישע מעשים‪.‬‬ ‫ס׳קען בכלל נישט געשאפן ווערן א טיפּאָלאָגיע פוּן מענטשלעכע ליידן‪.‬‬ ‫הקיצוּר‪ ,‬אויב עס האנדלט זיך וועגן דער ארבעט מיט יחידים‪ ,‬איז א סך בעסער צוּ מאכן א‬ ‫גבית־עדות איידער צוּ שאפן אנקעטעס וועגן אינדיווידוּעלע איבערלעבוּנגען‪ ,‬וועלכע לאזן זיך‬ ‫נישט אריינקוועטשן אין קיין ענגע שאבלאנען און סכעמאטן‪.‬‬ ‫עס זיינען דא בלויז עטלעכע טיפּן ס פּ ע צ י א ל י ז י ר ט ע א י נ ד י ו ו י ד וּ ע ל ע אנקעטעס‪,‬‬ ‫וואס קענען ברענגען א געוויסן נוצן‪ .‬איין טיפּ‪ ,‬דאס זיינען למשל מעדיצינישע אנקעטעס‪ .‬נאך‬ ‫דער באפרייאוּנג זיינען אין פּוילן דורך דער צ‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .‬געמאכט געווארן הוּנדערטער אנקעטעס‪ ,‬וווּ‬ ‫מעדיצינער‪ ,‬אינטערניסטן‪ ,‬כירורגן אוּן נעווראָלאָגן האבן אוּנטערזוּכט די פיזישע און פסיכישע‬ ‫שפוּרן פוּן די נאצי־רדיפות ביי די ניצול געווארענע יידן‪ .‬א שאד‪ ,‬וואס עס זיינען געמאכט געווארן‬ ‫צוּ ווייניק אזעלכע אונטערזוּכוּנגען‪ .‬היינט‪ ,‬נאך צוויי‪ ,‬דריי יאר האלבוועגס נארמאלן לעבן‪ ,‬קענען‬ ‫די דאזיקע אונטערזוּכוּנגען נישט מער זיין אזוי ווערטפוּל און באלערנדיק ווי אקערשט נאך דער‬ ‫באפרייאוּנג‪.‬‬ ‫די "אונררא" האט אין עטלעכע קינדער־לאגערן אין דייטשלאנד דורכגעפירט אנקעטעס‪,‬‬ ‫וואס קענען דינען אלס מאטעריאל פאר א טיפּאָלאָגיע פוּן קינדער־שיקזאלן אונטער די נאציס‪.‬‬ ‫אין דער באציאוּנג צוּ קינדער לאזט זיך מערקן א געוויסע פארברעכעריש־אוּממענטשלעכע‬ ‫"געזעצמעסיקייט" ביי די נאציס‪ .‬פוּנדעסטוועגן געבן די הוּנדערטער גבית־עדותן‪ ,‬וואס זיינען‬ ‫געמאכט געווארן מיט קינדער אין פּוילן דוּרך דער צ‪ .‬ה‪ .‬ק‪ ,.‬א סך בעסער‪ ]![ ‬און טיפערע‬ ‫מאטעריאלן‪ ,‬ווי די אויבן דערמאנטע קינדער־אנקעטעס‪ .‬א וואריאנט פוּן דעם אנקעטע־מעטאָד‪,‬‬ ‫איז דאס קארטאָטעק־סיסטעם‪ .‬אין די קארטאטעקעס ווערן לויט די נעמען און פערזאנען‪,‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪230‬‬

‫אדער ארטשאפטן‪ ,‬אדער לויט שלאגווערטער‪ ,‬אריינגעטראגן אלע פאקטן‪ ,‬וואס זיינען נוגע‬ ‫דעם באהאנדלטן ענין‪ .‬א קארטאטעק שעפט איר שטאף נישט נאר פוּן דער ערשטער האנט‪– ‬‬ ‫ווי די אנקעטע‪ – ‬נאר פוּן אלע צוּגענגלעכע מקורים‪ .‬דאס איז שוין די ערשטע שטופע פון‬ ‫סיסטעמאטישער באארבעטינג‪ ]![ ‬פוּנעם רוישטאף‪ .‬זי דינט נישט בלויז וויסנשאפטלעכע‪ ,‬נאר‬ ‫אויך אוטיליטארע צוועקן‪( .‬געריכטלעכע אויספארשונג‪ ,‬זוּכדינסט פאר קרובים‪ ,‬רעווינדיקאציע‬ ‫פוּן יידישע פארמעגנס א‪ .‬א‪ .‬וו‪.).‬‬ ‫כמעט אלע היסטארישע קאמיסיעס פירן פארשידענע קארטאָטעקן פוּן נאצי־פארברעכער‪,‬‬ ‫פוּן אוּמגעקוּמענע אין די אקציעס און "אויסגעזידלטע" פוּן שטעט און פוּן ישובים‪ ,‬פוּן לאגערן‪,‬‬ ‫פוּן בארימטע פערזענלעכקייטן א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אויך דער אנקעטע־ און קארטאטעקן־מאטעריאל איז‬ ‫זייער צעזייט אוּן צעשפּרייט אוּן עס פעלט לחלוטין יעדער איבערבליק‪ ,‬וואס מיר פארמאגן‬ ‫אויף דעם געביט‪.‬‬ ‫[‪ ].7‬פאָטאָגראפישע מאטעריאלן‪ ,‬מוזעאליען‪ ,‬פּלאסטישע קונסט‪ ,‬פארשידענע‬ ‫אין דער תקופה (די צייטן) פוּן טעכניק שפילט אין דער היסטארישער דאקוּמענטאציע אלץ א‬ ‫גרעסערע ראלע דער פאטא־ און קינא־אפאראט‪ .‬עס זיינען געבליבן טויזנטער פאטאגראפיעס‪,‬‬ ‫וואס לאזן אויפלעבן פאר אונדזערע אויגן דאס גאנצע יידישע לעבן אין דער נאצי־תקופה‪ – ‬ביז‬ ‫צוּ די שטארקסטע און שרעקלעכסטע מאמענטן‪ .‬דאס רוב פאטאגראפיעס שטאמען פוּן‬ ‫דייטשע קוועלן‪ ,‬א ביסל אויך פוּן איטאליענישע‪ .‬נאך דער באפרייאוּנג זיינען די מאטעריאלן‬ ‫אריינגעפאלן אין די הענט פוּן די זיגער‪ .‬מען האט זיי געפוּנען ביי טויטע דייטשע זעלנער‪,‬‬ ‫אין די קאנפיסקירטע דייטשע אמט־געביידעס און אין פריוואט־וווינונגען‪ ,‬ביי נישט־דייטשע‬ ‫פאטאגראפן‪ ,‬וואס האבן אויסבאהאלטן די פאטאס אדער די נעגאטיוון מיט סכנת־נפש‪ .‬מען‬ ‫האט אויך געפוּנען א געוויסע צאל דייטשע פילמען פוּן די געטאס‪ ,‬על פי רוב אנטי־יידישע‬ ‫פראפאגאנדע־ארבעט‪ .‬א סך בילדער האבן אויך אויפגענוּמען די יידישע פאטאגראפן אין דער‬ ‫אונטערגרונט־באוועגוּנג‪ .‬היינט נאך קוּמען ארויס אט די אלע פאטאגראפישע מאטעריאלן‬ ‫אויף דער ליכטיקער שיין‪.‬‬ ‫די גרעסטע זאמלונג פוּן פאטאגראפיעס אין אייראפע דארף מען גלויבן איז פוּן דער‬ ‫צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע אין פוילן‪ ,‬דאן פוּן דער יידישער צענטראלער‬ ‫היסטארישער קאמיסיע אין מינכען‪ ,‬פוּן דער "ווינער־ביבליאטעק" אין לאנדאן‪ |30| .‬אחוץ דעם‬ ‫זיינען פ̊אראן א ריי פריוואטע זאמלונגען‪ .‬פוּן די גרויסע זאמלונגען אין אמעריקע (אינסטיטוט‬ ‫אף דזשאיש אפערס‪ ,‬ייווא) און אין ארץ־ישראל‪ ,‬ווי "ועד הצלה"‪ ,‬איז א טייל בילדער שוין‬ ‫געווארן אפגעדרוקט‪ .‬די היסטארישע קאמיסיע אין פּוילן האט ארויסגעגעבן אן אלבום מיט‬ ‫צירקא ‪ 270‬פאטאס‪.‬‬ ‫א זייער וויכטיקע דערגענצוּנג שטעלן פאָר די פאָטא־אויפנאמעס‪ ,‬וואס זיינען געמאכט‬ ‫געווארן דורך די אליאירטע־אמטן (מיליטערישע און געריכטלעכע) נאך דער באפרייאוּנג‪.‬‬ ‫דאס זיינען ע״פּ רוב בילדער פוּן די קאצעטן‪ ,‬רואינען פון געטאס‪ ,‬אפגעראטעוועטע קרבנות פוּן‬ ‫נאצי־רדיפות וכדומה‪ .‬דער שוואכסטער פוּנקט אין אונדזער זאמל־ארבעט זיינען די מוזעאלע‬ ‫אביעקטן‪ .‬דא געהערן זאמלונגען פוּן געטא־געלט‪ ,‬געטא־פאסטמארקעס‪ ,‬געטא־קוּנסט (בילדער‪,‬‬ ‫סקוּלפטור‪ ,‬שניצעריי‪ ,‬מוּזיק‪ ,‬נאטן) יידישע ארעם־בינדעס‪ ,‬אוניפארמען פון דער יידישער‬ ‫מיליץ און אנדערע אוניפארמירטע פארמאציעס אין די געטאס‪ ,‬תשמישי־קדושה געשאפענע‬ ‫אין געטאס און אין די בונקערס‪ ,‬אדער אין וואלד‪ ,‬געטא־מאפעס‪ ,‬פלענער פוּן לאגערן‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪231‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫דאקוּמענ̊טארע באווייזן ̊פוּן דייטשע גרויל‪ ,‬פּייניקוּנגס־אינסטרומענטן‪ ,‬קאצעט־אנצוגן (די א״ג‬ ‫"פאסיאקעס") ̊און קאצעט־מארקעס‪ ,‬פרויען־האר און גאלדענע ציין פוּן די קאצעט־מאגאזינען‬ ‫("עפעקטן־קאמער")‪ ,‬גאז אורנעס (ציקלאן) אוּן אַש־אוּרנעס‪ ,‬אוּן נאָך אָן א שיער‪477]![ ‬‬ ‫אנדערע ח̊פצים‪.‬‬ ‫די גרעסטע זאמלונג פוּן עקספאנאטן האט דער מוזיי ביי דער צענטראלער היסטארישער‬ ‫קאמיסיע אין פּוילן‪ .‬ער פארמאגט אויך א סך ווערטפוּלע בילדער‪ ,‬סקולפטורן און מאקע̊טן‬ ‫מיט געטא־מאטיוון‪.‬‬ ‫[‪ ].8‬די טעמאטיק‬ ‫ווען מען באקענט זיך נענטער מיט דער רייכער ליטעראטור וועגן דעם חורבן‪ ,‬מיט די‬ ‫געזאמלטע‪ ,‬נישט־געדרוקטע‪ ,‬מאטעריאלן‪ – ,‬מוז מען קוּמען צוּם אויספיר‪ ,‬אז די טעמאטיק‪,‬‬ ‫וואס באהערשט אונדזער חורבן־ליטעראטור איז אן איינזייטיקע‪ .‬אין רוב פאלן ווערן אין די‬ ‫אלע ארבעטן געשילדערט די לעצטע פאזן פוּן דער פארניכטונג; די גרושים‪ ,‬די אקציעס‪,‬‬ ‫די קאצעטן‪ ,‬דער ווידערשטאנד‪ .‬אנדערע טעמעס ווערן פארקוּקט‪ ,‬סיי אין דער ליטעראטור‬ ‫און סיי אין דער זאמל־ארבעט‪ .‬בפרט דארף מען לייגן מער אכט אויף צונויפזאמלען מער‬ ‫מאטעריאלן צוּ אזעלכע וויכטיקע טעמעס‪ ,‬ווי׃ דער ווירטשאפטלעכער ירידה־פראצעס‪ ,‬אלס‬ ‫פועל־יוצא פוּן דער נאצישער פאליטיק‪ ,‬סטאטיסטיק פוּן דער יידישער באפעלקערונג אין‬ ‫אלע פאזן פוּן דער נאצי־תקוּפה‪ ,‬די פארמען און די אנטוויקלוּנג פוּן דער אזוי גערוּפענער‬ ‫יידישער זעלבסטפארוואלטונג‪ ,‬די יידישע מאראל און דאס רעליגיעזע לעבן‪ ,‬דאס יידישע‬ ‫קוּלטורעלע לעבן‪ ,‬די שעפערישע כוחות אין געטא‪ ,‬די סאציאלע פראצעסן און פראבלעמען‪,‬‬ ‫די איבערלעבונגען אויף דער ארישער זייט און אין באהעלטעניש‪.‬‬ ‫ווי עס באווייזט אוּנדז די דאזיקע קליינע ליסטע פוּן די וויכטיקסטע בלויזן‪ ,‬שטייט נאך‬ ‫אונדזער פארשוּנג פאר זייער גרויסע אויפגאבעס‪ ,‬נישט געקוּקט אויף דעם פאראנענעם שלל‬ ‫מאטעריאלן‪.‬‬ ‫[‪ ].9‬די הילפס־וויסנשאפטן‬ ‫די חורבן־פארשונג מוז זיך שטיצן נישט בלויז אויף היסטאָריא גראפישע אוּן סאָציאָלאָגישע‬ ‫ארבעטס־מעטאדן‪ .‬כדי צוּ באלויכטן אלזייטיק אלע פראצעסן און פראבלעמען פוּן דער‬ ‫חורבן־תקופה מוזן צוּגעצויגען ווערן צוּ הילף א גאנצע ריי אנדער‪ ]![ ‬וויסנשאפטלעכע דיסציפלינען‪.‬‬ ‫מיר וועלן דא בלויז אנרוּפן עטלעכע פוּן די וויכטיקסטע הילפס־דיסציפלינען׃‬ ‫א) ס ט א ט י ס ט י ק א ו ן ד ע מ א ג ר א פ י ע ‪ .‬ביז איצט איז נישט גענוי באקאנט די צאָל פוּן‬ ‫אונדזערע קרבנות‪ .‬על־פי־רוב אפּערירט אונדזער פּובליציסטיק מיט דער אלגעמיינער צאל‬ ‫‪ 6‬מיליאנען‪ ,‬בשעת די וויסנשאפטלעכע היפאטעזן זיינען פארשידענע און דיווערגירן צווישן‬ ‫‪ 5,5‬און ‪ 6‬מיליאן‪ .‬די צאל קרבנות אין די איינצעלנע לענדער איז אויך נישט פעסטגעשטעלט‪.‬‬ ‫עס פעלט אונדז א גענויע סטאטיסטיק פוּן דער צאל יידן אין סעפטעמבער ‪ 1939‬און אין‬ ‫‪ ,1941‬כדי מיר זאלן קענען באנוצן זיי ווי א באזיס צוּ ווייטערע אויסרעכענונגען‪ .‬די דאזיקע‬ ‫‪.‬שיעור ‪477‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫‪232‬‬

‫גרונטצאלן מוּזן ווערן אויסגערעכענט מיט דער הילף פוּן אינטערפּאלאציעס און אנדערע‬ ‫וויסנשאפטלעכע היפאטעזן‪ ,‬דאן מוזן בארעכענט ווערן די פארשידענע ענדערונגען אין דער‬ ‫דיסלאקאציע פוּן דער יידישער באפעלקערונג אין די ערשטע מלחמה־יארן׃ פוּן מערב־ און‬ ‫מיטל־אייראפע קיין פוילן‪ ,‬פוּן די דייטש־אקופירטע געביטן אין די סאוויעטישע געביטן‪ ,‬דאן‬ ‫דאס איבערפירן און די מאסן־אנטלויפוּנג קיין מזרח נאך יוני ‪ ,1941‬די איבערזידלונגען‬ ‫דורך די דייטשע גירושים און די נאטירלעכע באוועגוּנג אין דער חורבן־תקופה‪ .‬בארעכענען‬ ‫די צאל אפגעראטעוועטע יידן נאך דער באפרייאונג איז אויך א קאמ̊פליצירטע זאך‪.‬‬ ‫די יידישע באפעלקערונג איז נאך דער באפרייוּנג נישט קיין סטאבילע דעמאגראפישע‬ ‫איינהייט‪ .‬זי געפינט זיך אומעטום אין שטענדיקן נע־ונד‪ .‬מען מוּז האבן אין זינען די‬ ‫צאל רעפּאטריאנטן פוּן ראטנפארבאנד‪ ,‬מען מוז נעמען אין אכט די פארענדערונגען‪,‬‬ ‫וואס זיינען געקוּמען צוּליב דער מאסן־אויסוואנדערונג פוּן אנדערע מזרח־אייראפעישע‬ ‫לענדער‪ ,‬די אומלעגאלע אינפילטראציע‪ ,‬די ענדערונגען‪ ,‬וועלכע עס האט געבראכט מיט‬ ‫זיך בריחה און עליה‪ .‬מען מוּז נעמען אין אכט‪ ,‬אז אויך די גענויסטע רשימות פוּן די‬ ‫אפגעראטעוועטע יידן זיינען נישט גענוּג‪ ,‬ווייל עס זיינען פאראן מענטשן‪ |33| ,‬וואס האבן‬ ‫זיך רעגיסטרירט אין פארשידענע ערטער‪ ,‬וואנדערנדיק פוּן ארט צוּ ארט‪ ,‬און אזוי ארום‬ ‫זיינען כמעט אין אלע סטאטיסטישע צוּזאמענשטעלונגען א סך פארשטעקטע דובלירונגען‬ ‫און פארפילבארונגען‪ .‬עס איז שווער זיי אויסצוּגעפינען אויך צוּליב דעם‪ ,‬ווייל די זעלבע‬ ‫מענטשן האבן זיך רעגיסטרירט אין פארשידענע ערטער‪ ,‬וואנדערנדיק אויף פארשידינע‪]![ ‬‬ ‫נעמען און פאפירן‪ ,‬א ירושה פוּן די פאלשע דאקוּמענטן און "ארישע" פאפירן אין דער‬ ‫אקוּפאציע־צייט‪ .‬פוּן דער אנדערער זייט מוז מען נעמען אין אכט‪ ,‬אז א סך יידן זיינען‬ ‫געבליבן ביי זייערע "ארישע" נעמען און פאפירן און זיך נישט רעגיסטרירט בכלל‪ .‬וויפיל‬ ‫זיינען דא אזעלכע "לאמעדוואָווניקעס" אין פוילן‪ ,‬אין אונגארן‪ ,‬אין די דייטשע לענדער‪,‬‬ ‫אין פראנקרייך? דערויף קענען מיר נישט ענטפערן אפילו מיט קיין היפאטעזע‪ ,‬ווייל אפילו‬ ‫פאר היפאטעטישע צאלן איז דא אויך נישטא קיין יסוד‪ .‬א נאך הארבערער קאפיטל‬ ‫איז די ווירטשאפטס־סטאטיסטיק אוּן בפרט דער פּרוּוו ארויסצוּגעפינען די גרויס פוּן די‬ ‫מאטעריעלע שאדנס‪ ,‬וואס יידן האבן געליטן אין פארשידענע לענדער‪ .‬הקיצור‪ ,‬גרונטלעכע‬ ‫סטאטיסטישע ארבעטן מוזן ערשט דורכגעפירט ווערן‪̊ ,‬כדי צוּ געבן דעם היסטאריקער‬ ‫דעם נויטווענדיקן ציפערן־מאטעריאל פאר א געהעריקן וויסנשאפטלעכן אנאליז און‬ ‫אינטערפרעטאציע‪.‬‬ ‫ב ) ב י ב ל י א ג ר א פ י ע ‪ .‬קיין ערנסטע און פאראנטווארטלעכע היסטארישע ארבעט קען נישט‬ ‫געמאכט ווערן אן א געהעריקער ביבליאגראפישע‪ ]![ ‬צוּגרייטונג‪ .‬די ביבליאגראפיע פוּן‬ ‫דער חורבן־תקוּפה איז אין גאנצן פארלאזן‪ .‬עס דארפן רעגיסטרירט ווערן אלע ביכער און‬ ‫פוּבליקאציעס‪ ,‬ארטיקלען‪ ,‬זשורנאלן און צייטונגען פוּן דער גארער וועלט‪ .‬אויף ווי ווייט‬ ‫מעגלעך דארפן ארומגענוּמען ווערן אין ביבליאגראפיע נישט בלויז יידישע פוּבליקאציע‪,]![ ‬‬ ‫נאר אויך נישט־יידישע ווערק אוּן ארטיקלען‪ ,‬וווּ עס רעדט זיך וועגן יידישע ענינים אדער‬ ‫וועגן דער נאצי־תקופה בכלל‪.‬‬ ‫ די פראנצויזישע ליטעראטור וועגן דער נאצי־תקופה ציילט שוין היינט הונדערטער‬ ‫פאזיציעס‪ ,‬דאסגלייכן די פויליש־רוסישע‪ ,‬אנגלא־זאקסישע‪ .‬צווישן זיי געפינען זיך א ריי‬ ‫סטאנדארט־ווערק‪ ,‬וואס דארפן נישט פארזען ווערן דורך דעם יידישן היסטאריקער‪ .‬די‬ ‫ביבליאגראפישע ארבעט מוז זיין א פערמאנענטע און כסדר רעגיסטרירן אלע לויפנדיקע‬ ‫נייהייטן אויף דעם געביט‪ .‬ביי אונדזערע באדינגוּנגען‪ ,‬וווּ די מאטעריאלן זיינען צעזייט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪233‬‬

‫‪Document 11‬‬

‫און צעשפרייט אין א סך אינסטיטוציעס און עס איז נישטא קיין מעגלעכקייט זיי צוּ‬ ‫צענטראליזירן‪ – ,‬וואלט געווען אויך ווינטשנסווערט צוּ שאפן קאטאלאגן פוּן די פארשידענע‬ ‫זאמלונגען (ארכיוואליען און כתב־ידן)‪.‬‬ ‫ג) ד י פ א ר ש ו נ ג פ וּ ן נ א צ י ז ם ‪ ,‬בפרט די אויספארשונג פוּן זיינע טעארעטישע יסודות‬ ‫אויפן געביט פוּן ראסיזם‪ ,‬נאציאנאליטעטן־פראגע און יידן־פראגע‪ – ,‬איז אויך וויכטיק‬ ‫פאר אונדזער חורבן־פארשונג‪ .‬מיר האבן עטלעכע גוּטע ארבעטן אויף דעם געביט׃ מ‪.‬‬ ‫וויינרייכס שטודיום וועגן דער ראל פוּן דער דייטשער וויסנשאפט אין דער צוּגרייטונג פוּן‬ ‫דער יידן־פארניכטוּנג ("היטלערס פּראָפעסאָרן") גאטפארשטיינס בוך וועגן דער נאצישער‬ ‫פעדאג̊אגיק ("די שול פוּן פארברעכן")‪ .‬אויף דעם געביט קענען מיר פראפיטירן אויך פוּן‬ ‫ווערק פוּן נישט־יידישע מחברים‪ ,‬אבער מיר קענען נישט יוצא זיין בלויז מיט דעם‪ .‬עס‬ ‫איז קלאָר‪ ,‬אז א ווערק פוּן אן אמעריקאנער אדער רוסישן‪ ,‬אדער ענגלישן מחבר וועגן‬ ‫נאציאנאליטעטן־פּראבלעם און ראסיזם אין דער נאצישער טעאריע און פראקטיק וועט‬ ‫אונדז יידן נישט באפרידיקן‪ ,‬נישט שטאפלעך און נישט מעריטאריש‪ .‬מיר דארפן דורכפירן‬ ‫אייגענע שטודיעס אויף דעם געביט‪ ,‬ווי עס האבן געטאָן די צוויי אויבן דערמאנטע מחברים‪.‬‬ ‫ביי דער געלעגנהייט איז כדאי צוּ באמערקן זייער א כאראקטעריסטישע דערשיינוּנג‪.‬‬ ‫בשעת מיר האבן שוין היינט א געוויסע צאל אינטערעסאנטע‪ ,‬הגם נישט אויסשעפענדיקע‪,‬‬ ‫וויסנשאפטלעכע פוּבליקאציעס וועגן נאציזם כמעט אין אלע וועלטשפראכן‪ ,‬איז כמעט ווי‬ ‫נישטא קיין איין בוּך וועגן דער טעמע אין דער דייטשער שפראך‪ .‬די דייטשע היסטארישע‬ ‫ליטעראטור האט עס נישט געפוּנען פאר נויטיק עד היום צוּ באהאנדלען די אָ תקופה‪ ,‬וואס‬ ‫האט דאך געהאט א באדייטנדיקע און פאטאלע השפעה‪ ,‬סיי אויף דער געשיכטע פוּן די דייטשן‬ ‫גופא און סיי פוּן אנדערע פעלקער‪ .‬אויך די גאנצע מעמואריסטישע און בעלעטריסטישע‬ ‫שאפונג וועגן דער נאצי־תקופה‪ ,‬וואס איז אזוי רייך אין אנדערע שפראכן‪ ,‬איז זייער ארעם‬ ‫אין דער דייטשער שפראך‪ .‬דאס קען נישט זיין קיין צוּפאל‪ .‬אויב די דייטשע דעמאקראטישע‬ ‫קרייזן‪ ,‬וואס האבן היינט איבערגענוּמען די פירונג פוּנעם דייטשן פאלק‪ ,‬מיינען עס ערנסט‬ ‫מיט זייער דעמאקראטיע‪ ,‬מיט די לאזוּנגען וועגן איבערדערציען דאס דייטשע פאלק‪ ,‬מיט די‬ ‫הויכע דיבורים פוּן ווידערגוּטמאכוּנג און רעהאביליטאציע לגבי די קרבנות פוּן נאציזם‪ – ,‬טא‬ ‫איז עס דאך זיכער זייער פליכט מיט די אלע מיטלען צוּ פארברייטערן צווישן די דייטשע מאסן‬ ‫דעם אמת וועגן נאציזם‪ ,‬וועגן זיינע שרעקלעכע רעזוּלטאטן און וועגן זיין פארברעכערישער‬ ‫טעטיקייט‪ .‬עד היום האבן אבער די דייטשן די דאזיקע ארבעט איבערגעלאזט די אנדערע‪ .‬אויב‬ ‫עס דערשיינען יא אמאל ארטיקלען אדער בראשורן אין דייטש וועגן דער נאצי־תקופה‪ ,‬זיינען‬ ‫דאס אין בעסטן פאל פראטאקאלן אדער אויסצוגן פוּן אינטערנאציאנאלע מאטעריאלן וועגן‬ ‫די קריגס־פארברעכער (אפּדרוּקן פוּן נירנבערגער פראצעס‪ ,‬פוּן דאכאוער א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .).‬דייטשע‬ ‫אריגינעלע פובליקאציעס‪ ,‬וואס זאלן זיך באשעפטיקן מיט דער נאצי־תקוּפה |‪( |34‬למשל‪,‬‬ ‫פראפ׳ ר‪ .‬מיינעקעס׃ "די דייטשע קאטאסטראָפע"‪ ,‬קאגאנס "דער ס‪.‬ס‪.‬־שטאאט") קען מען‬ ‫ציילן אויף די פינגער‪ .‬ס׳איז מיר אויך נישט באקאנט‪ ,‬אז די נויטווענדיקייט פוּן שאפן און‬ ‫אונטערשטיצן אזא ליטעראטור‪ ,‬אדער וויסנשאפטלעכע אויספארשונג‪ ,‬זאל געשטעלט ווערן‬ ‫אויפן סדר־היום פוּן וואסערע עס איז דייטשע קאנפערענץ פוּן שרייבער‪ ,‬וויסנשאפטלער אדער‬ ‫קולטור־טוער‪.‬‬ ‫אן אנדערע וויכטיקע הילפס־וויסנשאפט אין דער חורבן־פארשוּנג איז׃ פ א ר ש ו נ ג פ וּ ן‬ ‫פאָלקלאָר און עטנאָגראפיע‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪234‬‬

‫‪Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology‬‬

‫אין געטא‪ ,‬אין לאגער‪ ,‬אין וואלד‪ ,‬אין קאצעט זיינען געשאפן געווארן א ריי נייע מינהגים‪,‬‬ ‫א נייער לעבנס־סטיל‪ .‬זאמלען מאטעריאלן און שטודירן דעם ייד‪ .‬שטייגער אין געטאָ‪ ,‬איז א‬ ‫באזוּנדערע אויפגאבע‪ ,‬וואס פארלאנגט א ספּעצ‪ .‬מעטאָדישן צוּגאנג‪ .‬וועגן דער דאזיקער‬ ‫מעטאדיק איז ארויסגעגעבן געווארן א קורצע אפהאנדלונג דורך דער יידישער היסטארישער‬ ‫קאמיסיע אין פוילן‪ .‬די דאזיקע קאמיסיע האט מסתמא אויך היינט די גרעסטע זאמלונג פוּן‬ ‫יידישן פאלקלאריסטישן און עטנאגראפישן מאטעריאל‪ .‬לידער מיט נאטן (אריגינאלע און‬ ‫אויסגעליענע מעלאדיעס) סאטירעס‪ ,‬געדיכטן‪ ,‬אנעקדאטן‪ ,‬ווערטלעך‪ ,‬שפיצנעמען‪ ,‬דעקנעמען‪,‬‬ ‫אנאמאסטיק‪ ,‬לעגענדעס‪ ,‬גלויבונגען‪ – ,‬דאס אלץ געהערט צוּם זאמל־מאטעריאל פוּן דעם‬ ‫פאלקלאר אין דער נאצי־תקופה‪ .‬עס איז אויפגעקוּמען א ריי טעארעטישע פראגן‪ ,‬וואס זיינען‬ ‫נאך נישט פארענטפערט‪ .‬למשל‪ ,‬וווּ איז די גרענעץ צווישן פאלקסליד אין געטאָ אוּן קאצעט‪,‬‬ ‫אָדער׃ וועלכע ווערסיע איז די אויטענטישע׃ צי די‪ ,‬וועלכע עס גיט איבער דער מחבר (אויב‬ ‫ער לעבט)‪ ,‬צי די יעניקע‪ ,‬וועלכע דאס פאלק האט איבערגעארבעט‪ ,‬זינגענדיק דאס ליד‪ .‬עס‬ ‫שטעלט זיך אויך אפט די פראגע וועגן קריטעריעס‪ ,‬וואס דארפן ווערן באנוּצט‪ ,‬כדי אפצוּשיידן‬ ‫גראפאמאניע אדער פאנטאסטישע שקרים‪ ,‬פוּן זאכן‪ ,‬וואס האבן אן עכטן דאקוּמענטארישן‪,‬‬ ‫ליטערארישן אדער קינסטלערישן ווערט‪ .‬די פראגע פוּן עכטקייט‪ ,‬פוּן שפּעטערדיקע פעלשונגען‪,‬‬ ‫די מעטאדן פוּן אנאליטיש־קריטישן אפקלויב פוּנעם שטאף זיינען כמעט נאך אין גאנצן נישט‬ ‫געווארן דיסקוטירט אין אונדזער וויסנשאפטלעכער ליטעראטור‪.‬‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪Dr. Philip Friedman‬‬ ‫*‪The Elements of Khurbn-Forshung‬‬ ‫‪The elements of khurbn-forshung478 – these are first and foremost the sources.‬‬ ‫‪The problem of the sources for the period of the shoah479 is unique, quite‬‬ ‫‪different to those concerning other periods.‬‬ ‫‪The discipline of history recognizes several types of sources:‬‬ ‫‪Firstly, official documents, then all sorts of other written materials, such‬‬ ‫‪as memoirs, letters, diaries, and the like. For the period of the destruction, this‬‬ ‫‪478 Yidd., destruction research. For further remarks on the terms khurbn and khurbn-for‬‬‫‪shung, see introd., 12 and 29.‬‬ ‫‪* A chapter from a larger work. A few other chapters have already been published in‬‬ ‫‪Shriftn far literatur, kunst un gezelshaftlekhe fragn (Munich, 1948); and in Kiyum,‬‬ ‫‪no. 1 and no. 3 (Paris, January and March 1948).‬‬ ‫‪479 Friedman uses the Hebrew word shoah (destruction). Jews in Palestine used this‬‬ ‫‪term since 1940, but it only came into common use with the institutionalization‬‬ ‫‪of the Holocaust memorial day Yom ha-Shoah in 1951 and the legislation for the‬‬ ‫‪establishment of a national Holocaust memorial Yad Vashem in 1953.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

235

Document 11

type of sources is insufficiently exhaustive. For the period of the destruction, other types of sources play a major role  – the “Oral Torah,”480 which for understandable reasons are not utilized in the study of other periods. Let us consider the particular types of sources and their significance for khurbn-forshung: 1. Official Sources (Documents) Official sources are first and foremost documents from the former German bureaus in Germany itself and in the occupied countries. The most important collections for us are the documents of the State Chancellery, individual German ministries, the Gestapo, the SS (Reichssicherheitshauptamt),481 the provincial governors in the occupied countries, the Schutzpolizei,482 and the like. After Germany’s defeat, these documents, which would otherwise have remained sealed in the bureaus for many years, were uncovered and turned over to the judicial authorities and historical commissions. The Germans managed to destroy some of the documents before their defeat. The largest and most important part of these documents is today in the possession of the American Army that occupied Germany. For the most part, it has already been handed over to the American and international judicial authorities. The general public has become acquainted with a certain segment of these documents through the mimeographed copies [presented] at the international war crimes trials. It is believed that the bulk of the most valuable materials will soon be published in the United States in an official publication. According to press reports |5| in August 1947, American, British, and French historians are preparing a 25-volume collection containing documents concerning the diplomatic history of the Hitler regime. This collection should also include all other aspects of the Nazi period in the years 1939–1941 and, therefore, among them also the Jewish question. The Soviet historians supposedly refused to participate in the publication.

480 See this chap., n. 409. 481 The Reichssicherheitshauptamt (RSHA; Reich Security Main Office) was established in September 1939 as a central office of the SS under Reinhard Heydrich (1904–1942) to fight those deemed internal and external racial and political enemies of the Nazi regime. This included gathering information about those alleged enemies, as well as planning and implementing their persecution and mass murder. RSHA supervised the SS’s intelligence service (SD; Sicherheitsdienst), the Criminal Police (Kripo), and the secret political police (Sipo; Sicherheitspolizei, and Gestapo; Geheime Staats­polizei). 482 German uniformed regular police force.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

236

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Meanwhile, another important publication of sources appeared, namely: the collection of materials that were presented to the Nuremberg tribunal for the first trial of war criminals. This collection of documents, published in Washington in 1946–1947, is comprised of eight large volumes with nearly 9,000 pages.* All accessible copies of the American source materials were gathered by several Jewish institutions, particularly by the “Institute of Jewish Affairs”,483 “YIVO” (both in New York), and by the “Centre de Documentation Juive [Contemporaine] in Paris.” A second very large collection of materials was assembled by the Soviet Army, both in Germany and in the eastern European countries. This huge quantity of material is now located in the Soviet central archives.484 Beginning in 1944, the Soviet “Extraordinary State Commission to Investigate the German War Crimes,”485 issued publications and materials concerning the deeds of the occupying German forces and their allies on Soviet territory, under the title “Documents Accuse.”486 Unfortunately, we *

Office of U.S. Chief of Counsel for Prosecution of Axis Criminality (ed.), Nazi Conspiracy and Aggression, 8 vols., Washington, D.C., 1946/47. Review: Yosef Gutman, Di amerikaner publikatsye fun nirnberger dokumentn [The American Publication of the Nuremberg Documents], in: YIVO bleter 30 (1947), no. 1, 3–20. 483 The Institute of Jewish Affairs was the research branch and thinktank of the WJC, founded in New York February 1941 under the auspices of the international lawyer Jacob Robinson (1889–1977). It gathered information and documentation on the Nazi genocide of European Jews and engaged in postwar planning. See Omry KaplanFeuereisen, Art. Institute of Jewish Affairs, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 394–402. 484 The Osobyj Arkhiv or Special Archive in the Russian State Military Archives (RGVA) in Moscow houses most of the extensive documentation that the Soviet Army captured from German occupied territory. Its over 800 collections include materials from the German Foreign Office, the various government ministries, RSHA, and other SS branches as well as the archives of Jewish communities in Germany and the countries that Germany occupied. The archives were opened to the scholarly community only in 1991. 485 The Extraordinary State Commission to Investigate German-Fascist Crimes Committed on Soviet Territory was founded in November 1942 by the Supreme Soviet of the Soviet Union. It was a government body for the investigation and documentation of war crimes and material damages committed by German forces on Soviet territory. The evidence was used by Soviet tribunals and at IMT in Nuremberg. 486 Extraordinary State Commission to Investigate the German War Crimes (ed.), Dokumenty obvinyayut. Sbornik dokumentov o khudovishchnykh zverstvakh germanskikh vlastej na vremenno zakhvachyonnykh imi sovetskikh territoriyakh [Documents Ac­ cuse. A Collection of Documents on the Monstrous Atrocities of the German Authorities in the Temporarily Occupied Soviet Territories], 2 vols., Moscow 1943/1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

237

Document 11

did not succeed in determining how many volumes have appeared until the present day. Volume 2, which is in our possession (Moscow 1945, 392 pp.), clearly shows that carefully selected and compiled materials (including also many photographic materials) contain much information about Jews. There are yet more state document collections and publications (for example, French or Yugoslavian), wherein the materials referring to Jews are very meager or entirely absent. A very large collection of German documents (particularly from the concentration camps) is in the possession of the Polish “High Commission to Investigate the German Crimes in Poland” and the “Central Jewish Historical Commission in Poland” (particularly documents concerning Łódź, card files from a few camps, documents concerning Kraków, documents from the former archive of the “Jüdische Unterstützungsstelle,”487 and documents from the Ringelblum Archive, etc.). A substantial number of official documents concerning Jews in France was collected by the “Centre de Documentation Juive [Contemporaine] in Paris”.488 Smaller collections of German official documents, or those not systematically organized, are furthermore located in all other countries that were occupied by the Germans. The great quantity of materials in the abovementioned category clarifies many important questions, for example: the basic principles of the Nazi Jewish policy; the juridical, economic, and social situation of the Jews; questions of Jewish autonomy; and so forth. A second important category of documents are the records of the Jewish institutions that operated during the period of the German occupation, [including] protocols and correspondence of the Judenräte,489 the Jewish charitable organizations, the rabbinate, the Jewish ghetto police, and the like. Then, there are the materials from the Jewish and non-Jewish underground movements, the Jewish and non-Jewish illegal press, etc. This type of material is scattered and dispersed around the whole world. The Central 487 The Jewish Aid Office operated in the Warsaw Ghetto between July and December 1942 and in the Kraków Ghetto from March 1943 under the auspices of the theater director Michał Weichert (1890–1967). Weichert received special permission from the Germans to operate the Jewish Aid Office and for this reason was viewed as a Nazi collaborator by Jewish survivors after the war. 488 For example, the CDJC was in possession of the records from the Commissariat Général aux Questions Juives, the Vichy government agency responsible for coordinating and implementing anti-Jewish policies, in addition to the records of the German General Staff in France. 489 Jewish Councils.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

238

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Jewish Historical Commission in Poland possesses a great deal of material, as do the Polish “Institute of National Remembrance”490 in Warsaw, the Eretz Israeli Historical and Ethnographic Society491 (especially the archive from Theresienstadt),492 the Rescue Committee at the Jewish Agency in Eretz Israel,493 the “Centre Documentaire” at the “Organization of Polish Jews” in Paris494 (it specializes in collecting materials from the Jewish underground movement in France and materials concerning the fate of Jewish writers and artists during the occupation), the “Centre de Documentation Juive [Contemporaine]” in Paris, etc. The official German documents, as numerous as they may be, nevertheless are of limited value for us due to significant principal defects. First, they are false, hypocritical, and tendentious. For example, they depict the formation of ghettos as a humanitarian, sanitary |6| act to protect the population from epidemics; the labor camps – as an educational tool to make the Jews productive; the expulsions – as a kind of nice excursion to fresh air, which was organized for Jews. Very often, in their documents the Germans would present resettlement as a humanitarian act that was intended to transfer Jews from crowded and unhealthy neighborhoods to better housing conditions. We find this sort of cynical explanation, for example, printed in the “Lemberger Zeitung” following the dreadful Lublin Action in spring 1942; it relates how the Lublin Governor Zörner conducts his guests, high German Reich officials, informing them how the Germans had worried for the Jewish population, exchanging their crowded and filthy apartments in the Lublin Ghetto for the sunny, healthy 490 That is the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland (founded 1945), later with extended name: Institute of National Remembrance (Instytut Pamięci Narodowej). 491 Friedman refers to the Palestine Historical and Ethnographic Society (later Historical Society of Israel), which was founded in 1924 and which, beginning in 1935, published the quarterly Zion. 492 The Ghetto Theresienstadt was established in late November 1940 in a part of Terezín, the well-known fortified town about 70 km north-northwest of Prague. Until May 1945 around 155,000 prisoners passed through Theresienstadt of whom c. 35,000 died in the ghetto and c. 83,000 after deportation to various death camps. See Vojtěch Blodig/​Joseph Robert White, Art. Terezín, in Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 180–184. 493 The Wa’ad haẓala shel ha-sokhnut ha-yehudit (Joint Rescue Committee of the Jewish Agency) was founded in November 1942 by the Jewish Agency for Palestine to aid European Jews. 494 The actual name was Centre d’Étude d’Histoire des Juifs Polonais auprès de l’Association des Juifs Polonais en France.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

239

Document 11

garden- and villas-quarter of Majdan Tatarski (during the Action which was carried out in Lublin in April–May 1942, approximately 38,000 Jews perished, and the remaining 3,000 Jews were transferred to Majdan Tatarski).495 The most horrible facts of the Nazi extermination, the pogroms, shootings, torments, roundups are actually not mentioned in written documents. The orders and reports concerning these Actions were largely oral and not written. Such documents as the famous report by General Stroop concerning the battle in the Warsaw Ghetto,496 or by General-Major Katzmann497 about the annihilation Action in eastern Galicia, and Dr. Stahlecker498 about the “Jew Action” in the Baltic countries, or a report about the Action in Pińsk – these are rare exceptions. Moreover, these documents are also full of lies and falsehoods, stating for example, false numbers about the German losses and Jewish victims (the report by Stroop about the Warsaw uprising) or false, highly minimized figures about the plundered Jewish property (Katzmann’s report), telling wonderful tales of German “heroism” and about Jewish resistance, etc. In general, however, the Germans avoided leaving behind printed traces of these criminal activities. Where it was absolutely necessary to discuss in official 495 The Lublin Ghetto was officially established at the end of March 1941 with some 34,000 Jewish inhabitants. Most were deported to the Belzec extermination camp in March and April 1942. At the end of April, only 4,000 Jews remained. They were transferred to a smaller ghetto in the Lublin suburb Majdan Tatarski, where they lived in devastating conditions. See Shmuel Krakowski / Aharon Weiss, Art. Lublin, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 3, 915–919. 496 SS-Hauptsturmführer Jürgen Stroop (1895–1952) was the SS officer charged with suppressing the Warsaw Ghetto uprising in April and May 1943. He prepared a propagandistic report about the destruction of the ghetto entitled The Jewish quarter of Warsaw is no more! for Heinrich Himmler. The 75-pages report and its (later iconic) photographs served as evidence at IMT in Nuremberg and was first published in French by CDJC as La bataille du ghetto Varsovie. Vue et rencontrée par les Allemands (Paris, 1946). 497 SS-Gruppenführer Fritz (Friedrich) Katzmann (1906–1957) was SS and Police Leader of the Radom District (1939–1941) and later the District of Galicia (1941–1944). There he was responsible for the annihilation of the Jewish population. His report of June 1943, The Solution to the Jewish Question in the District of Galicia, served as evidence at the IMT trial as document L-18. See IMT (ed.), Trial of the Major War Criminals, vol. 5, 212. 498 SS-Brigadeführer Franz Walter Stahlecker (1900–1942) was commander of the Einsatzgruppe A which operated in the northern sector of occupied Soviet territory from the Baltic states to the Leningrad area. His 1,000-men strong group was responsible for the murder of the Jewish population in that area.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

240

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

documents a plan for an Action or the annihilation procedure of a concentration camp, the Germans spoke using euphemisms, creating for this purpose a sort of special criminal jargon. The annihilation of the Jews was wrapped in so to speak innocent, “neutral” terms, such as “Gross­einsatz,”499 “Aussiedlung,”500 “Übersiedlung,”501 “Transport.” The dreadful mass pogroms and mass murders were called: “Aktion,” “die Durchkämmung des Gettos,”502 “Auskämmung.”503 The killing of people during roundups and in concentration camps, and dispatch into the gas chambers was called in this jargon: “Sonderbehandlung,”504 “Umstellung,”505 “Himmelkommando,”506 “Himmelfahrt,”507 “Hasenjagd,”508 “auf Schmelz.”509 The concentration camps themselves were called “Erziehungslager,”510 “Arbeitslager,”511 “Zivillager,”512 “Durchgangslager,”513 “Sonderlager,”514 “Sammellager.”515 The candidates for martyrs’ death  – the camp prisoners – in the documents were referred to as “Erziehungshäflinge,”516 “Depothäftlinge,”517 “Sonderhäftlinge,”518 “Schutzhäftlinge,“519 and so forth. The horrifying decision regarding death in the gas chambers – “Selektion,”520 the gas chambers themselves  – “Bad,”521 “Bade- und Inhalationsräume,”522 499 Large-scale operation. 500 Resettlement. 501 Emigration. 502 To comb through the ghetto. 503 Scouring through. 504 Special treatment. 505 Adjustment. 506 Heaven commando. 507 Ascension to heaven. 508 Hare hunting. 509 On melting (which was an allusion to the crematoria and the rumors of soap production from human fat. See also Documents 38, 44, and 47). 510 Education camp. 511 Labor camp. 512 Civilian camp. 513 Transit camp. 514 Special camp. 515 Collection camp. 516 Educational prisoners. 517 Depot prisoners. 518 Special prisoners. 519 Protective custody prisoners. 520 Selection. 521 Bath. 522 Bathing and inhalation rooms.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

241

Document 11

the crematoriums – “Bäckereien”523 or “Cegelnies.”524 The macabre warehouses with the stolen possessions of the murdererd (among them the shorn hair, the torn out gold and platinum teeth, etc.) – “Effekten­kammer,”525 and the like. The Central Jewish Hist. Comm.526 in Poland compiled a lexicon of hundreds of such terms and has already published the first volume of these “innocent sayings” that will help decipher this coded criminal jargon.527 In sum, we can state that the very essence of the most horrible Actions and of the concentration camp reality is not included in any official German document. 2. Judicial Trial Records Another category of official, reliable documents fills this gap, and these are the trial records compiled by the various Allied courts to try the war criminals. Many German generals, officers, and high officials submitted their important statements to the investigating judges in the trials held at Nuremberg, Dachau, Warsaw, Łódź, Poznań, and many other places. Thousands of witnesses, through their statements and descriptions before the judicial authorities, helped to reveal the agony of the Jews driven to their deaths in Treblinka, Auschwitz, Chelmno, Buchenwald, Mauthausen, etc. Such trials and |7| judicial investigations are now continuously being carried out in all countries of Europe and only a small part of the Jewish material presented in these court materials has been collected by the Jewish historical commissions. The bulk of these materials is lost to us. There is until now no Jewish central authority, which would at least conduct a continual and systematic registration of all these materials, so that we would at least have a record of what is not in our possession. There exists an urgent need to copy the materials systematically, yet both the financial means and suitable apparatus are lacking. We must emphasize that in this respect, the situation is far from satisfactory. 3. Printed Materials Here belong, first of all, collections of anti-Jewish Nazi legislation. It is not difficult to collect the decrees of the Reich’s government and from the central bureaus in the Nazi-occupied countries. In France and in Poland, collections 523 Bakeries. 524 Pol.: Brickyards. 525 A storage room for personal belongings of inmates. 526 Historical Commission. 527 Blumental, Słowa niewinne. See also Documents 47 and 48.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

242

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

of the anti-Jewish laws in those countries have already been published. In contrast, the collections of the local decrees are very incomplete. True, there are individual exceptions, for example a complete set of the Nazi decrees in Łódź528 (in the archive of the Centr. Jew. Hist. Comm.).529 However, these are, as was said, exceptions. Another sort of important printed materials are the so-called “Jewish” newspapers, i. e., newspapers that were issued for the Jewish population by the Jewish “strawmen” of the Nazi Propaganda Ministry or by the Judenräte. There are, for example, complete sets of the Jewish newspaper from the ghetto in Litzmannstadt (Łódź), but we are not fortunate enough to have a full set of the “Gazeta Żydowska,” that was published in Kraków. We do not know whether there are full sets of the Jewish cultural-communal newspapers in Germany, Austria (Vienna, Berlin), and in other countries. Until today, no systematic excerpts have been taken from the Nazi press in the occupation period (in Germany and in the occupied countries). It is also important to collect press extracts from the neutral countries. Such a collection effort is now, for example, underway in the Scandinavian countries, at the direction of the World Jewish Congress, through the Jewish Historical Commission in Stockholm.530 The underground press, both Jewish and non-Jewish, should be collected. The Jewish underground press in Poland was partially collected in the Ringelblum Archive in Warsaw. A major part of the French Jewish underground press is in the possession of the Jewish historical commissions in Paris. 4. Testimonies An important, unofficial source for the history of the destruction are the so-called gviyes-eydes531 or testimonies, in which the following have particularly specialized: the Jewish Historical Commission in Poland, the Jewish Historical Commission in Germany,532 the Rescue Committee in Eretz Israel. So too, the Refugee Committee of Polish Jews in Romania, the Institute of 528 Eisenbach (ed.), Dokumenty i materiały, t. 3. In France, the CDJC published: Joseph Lubetzki, La condition des Juifs en France sous l’occupation Allemande, 1940–1944. La législation raciale, Paris 1945; Raymond Sarraute / Jacques Rabinovitch (eds.), Examen succinct de la situation juridique actuelle des Juifs, Paris 1945; Raymond Sarraute / Paul Tager, Les Juifs sous l’occupation. Recueil de textes Français et Allemands, Paris 1945. 529 Central Jewish Historical Commission. 530 The Jewish Historical Commission in Stockholm, or Historiska Kommissionen. 531 Gviyes-eydes (Yiddish) or gviat-edut (Hebrew) was the most common term for “testimony” at the time. See introd., 52. 532 The Central Historical Commission in Munich.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

243

Document 11

Jewish Affairs in New York, the Alfred Wiener Library in London,533 the Anti-Fascist Committee in Moscow,534 and a series of other institutions have collected testimonies. The largest number of testimonies today is possessed by the Central Jewish Historical Commission in Poland (circa 3,000), the Jewish Historical Commission in Munich (over 1,500), and the Rescue Committee in Eretz Israel. Many testimonies were collected through political parties and various other organizations (for example, through the partisan organization in Milan and Rome, through Pakhakh in Munich),535 through newspapers and magazines. Today, we have thousands of such reports. They are scattered far and wide across all countries. No central institution is registering them, and we therefore have no oversight over the tremendous material that has accumulated, its quality and quantity. These materials have very great value for us. They fill in many gaps in khurbn-forshung and uncover whole chapters of our inner history. These are chapters that no non-Jewish investigative commissions or judges and prosecutors will take up and consequently they would not record them, because from their juridical and formal standpoint, these details are neither important nor interesting. Without these testimonies, we would not know almost anything at all about the way of life in the ghetto, about the livelihoods, cultural life, fate of celebrities, their works and their death, about folk creations (folklore, and the like) in ghetto and concentration camp, about |8| the innermost psychological side of the external events, etc. 533 See introd., 36. 534 The Jewish Anti-Fascist Committee was created at the behest of Stalin by several prominent Soviet Jewish figures, among them the writers Ilya Ehrenburg (1891–1967) and Vasilij Grossman (1905–1964). In response to Nazi Germany’s June 1941 attack on the Soviet Union, the Committee set out to document German crimes against the Jews in occupied Soviet territory and publish the documentation in a Black Book of the Holocaust on Soviet territory. However, it was not published in the Soviet Union, and the Committee was purged in 1948. See Frank Grüner, Jewish Anti-Fascist Committee, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 458–465; The Jewish Black Book Committee (ed.), The Black Book. The Nazi Crime Against the Jewish People, New York 1946. 535 Pakhakh is a Hebrew acronym for partizaner, khayalim, khalutsim (partisans, soldiers, and pioneers), an organization of former Jewish partisans with a Zionist worldview, founded in Łódź in May 1945. The members sought to immigrate to Mandatory Palestine and hence passed through the Jewish DP camps in Germany, Austria, and Italy. Pakhakh branches in these countries also had small historical commissions that collected testimonies from survivors, yet with a narrow focus on the experiences of Jewish partisans in Eastern Europe.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

244

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Obviously, without all thoses sources, the memory of numerous communities and groups – about which no official documents offer information on their fate, their suffering, and their death – would be lost. All the more, too, without these testimonies we would never have been able to reconstruct entirely the tragic extent of the outrages of the Nazi persecutions, humiliations, plundering, expulsions, and slaughters – because the German official documents conceal and are silent concerning the gruesome truth. Even the conspiratorial underground movements (in Poland, France, etc.) that discuss the persecution of Jews, are also incapable of drawing out the entire abyss of pain and suffering that only a Jew, an eyewitness and a victim at the same time, could feel and experience to the full extent. It is thus very important to collect the testimonies. However, we should not forget the drawbacks of these sources, as for example: 1. The testimonies, of course, cannot encompass everything that took place. There are towns, villages, and camps where not one living witness remained. If even one or two survived from a town or a camp, it is impossible to verify to what extent their reports are precise and accurate (that is, for example, the case today with the death camp Belzec in Poland).536 2. Even where there does exist a larger number of witnesses, one must be very careful. Often the witnesses are not reliable enough. Often, they are insufficiently educated to be able to communicate their own experiences in a sufficiently clear form. They mix up localities, names, facts, dates, not out of malicious intent, but unconsciously. They report details, quote speeches and words that they heard at the time and understood poorly. Thus, from their reports a false and distorted image arises. They are not critical enough regarding their own memory and help themselves out with hypotheses and auxiliary constructions, which they believe, in their naivete, to be the purest truth. Those whose nervous systems suffered intensely due to the bizarre experiences, developed within themselves pathological forms of a strongly aroused imagination. Their plastic, passionately declaimed narratives have the suggestive power, which can convince listeners that their alleged experiences are true (“pseudologia phantastica”).537

536 Today, we know of three Belzec survivors, i. e., Rudolf Reder, Chaim Hirszman (1912–1946), and Izrael Szapiro (1889–1989). See Robert Kuwalek, Bełżec, in: Wolfgang Benz / Barbara Distel / Angelika Königseder (eds.), Der Ort des Terrors. Die Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, vol. 8, Munich 2008, 331–372, here 359. 537 Pathological lying. The term was coined by the psychiatrist Anton Delbrück (1862–1944).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

245

Document 11

At times, it is very difficult to differentiate between the authentic and invented experiences because the factual reality exceeded every fantasy, no matter how gruesome. 3. All the more, such simple, common informants mostly could not grasp the more complicated political, social, economic, and cultural proces­ ses that occurred in their surroundings. Yet even witnesses from the appropriate intellectual and social level (social activists, rabbis, scholars, professional intelligentsia, and the like) can rarely give us an exhaustive report. Those of them who are sufficiently self-critical endeavor to report only what they know with certainty to be authentic and based on personal experience, and so one receives from them a very limited picture. The surroundings in which each of them lived were very restricted due to the German persecutions. The confined ghetto, the hermetically sealed concentration camp, the dark bunker, and other hiding places, the forest – were completely isolated from the surrounding world, and the witness could not have any picture of the general situation, often not even of the situation in his own town. Due to the abovementioned conditions, his perspective was necessarily narrow and constricted. The exceptional individuals who saw, heard, and knew more – the Jewish Council members, police commanders,538 and the like – are mostly no longer among the living, or their testimony is invalid due to their involvement in the matter.539 4. The experience until now has also demonstrated that the same witness does not always say the same thing. There are testimonies of people who related their reports at several historical or judicial commissions that they encountered in their wanderings, for example, in Russia, Poland, Romania, Germany, Austria, Eretz Israel, United States, France. Comparing the reports from the same witnesses in several countries, we will notice major differences between the first and second, third or fourth versions. Not only was the examination different in Russia, Poland, and Eretz Israel; but facts that were muted in the testimony in Russia or Poland, were broadly discussed in the report in Eretz Israel. (For example, a series |9| of details on forest and partisan life and their struggle.) It was apparent in the testimonies that a certain political attitude of the witness and maybe also

538 Commanders of the Jewish Police in the ghettos. 539 Friedman here uses a rabbinic Hebrew legal phrase about the validity or invalidity of testimony from someone personally involved in a given case. He thought that Jews who had been in a “privileged” position under the Nazi regime would be less objective or trustworthy than “ordinary” survivors because of their “privilege.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

246

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

the recorder’s political tendencies almost everywhere left their imprint on the contents and spirit of the interview conducted. In some cases, one could likewise notice that the witness exhibited a tendency to weave into the later reports additions reflecting the narratives of comrades, an inclination to color or dramatize the experiences, or an influence of the destruction literature read in the intervening time. The consequence of this is: The difficulties that we have described must not frighten us away from collecting testimonies and must not serve to minimize their value in our eyes. The correct conclusion is that a specific methodological approach must be constructed for the gathering of testimonies, so as to correct as much as possible the mentioned defects. As is to be deduced from all that we have presented here, the methodology of collecting eyewitness testimonies has very important tasks. It must show the recorder the correct approach to the witness in order to obtain from him the authentic, unvarnished truth (heuristics). It must build an entire system of mnemonic means, associations, etc., in order to assist the witness when his memory is weakened or erased. The recorder must teach himself to differentiate between truth and fantasy, and he must learn to be fully objective (but not passive). He must guard himself against introducing or suggesting his subjective attitude or wishes when examining the witness and when writing down the text of the witness’s testimony. It is necessary to develop a uniform type of authorization and verification of the testimonies, which lose a great deal of their value due to lack of proper scientific (or juridical, notary) verification. A uniform type of questionnaire must be created, one which exhausts all aspects of Jewish life and suffering during the Nazi period, in order to help the recorder extract from this rich reservoir all the questions in which his witness is proficient and is capable of giving explanations and reports. The questionnaires are an important detail in the methodology of collecting eyewitness testimonies. They are the leading thread for the recorder and therefore for the witness, too. The method that holds that the recorder should be merely a technical stenographer who remains entirely passive toward the witness, only noting down what the witness says, without being involved in the formation of the narrative material – this is wrong. The majority of witnesses are not able to judge what is important and essential. They lose themselves in sentimental outpourings of the soul and political quarrels and in personal accountings. The conversation with the witness must be conducted according to certain principles and with a firm method, though the witness must not

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

247

Document 11

sense it and should not notice it. Of course, the recorder should not fall into an opposing extreme, as for example, sitting himself down with the witness and writing answers to the questions from the questionnaire. Then the interview will be transformed into an examination and the questionnaire into a dry bureaucratic cliché. In order to avoid the defects of excessive subjectivity in the testimonies, the various historical commissions attempted to organize collective testimony. Where several people from the same town or who had survived the same concentration camp lived together, they were brought together. The existing testimonies or chronicles of their town were read to them, and they were asked for additional information, corrections, etc. During such collective treatment of certain topics, a higher level of objectivity was very often (not always) achieved than that attained during individual interviews. Certain intimate experiences that cannot be touched on during a collective interview can be completed in individual discussions. The first attempts have already been made to develop the methods for collecting both group and individual accounts. At the Central Jewish Historical Commission in Poland, the author of this article edited and compiled “Methodological Instructions for Researching the Destruction of Polish Jewry,” Łódź, 1945.540 These “Methodological Instructions” include the collection of historical, folkloristic-ethnographic material, as well as special methodological instructions for the collection work among children.541 The questionnaires were so |10| designed that they can simultaneously serve as a sort of master pattern for constructing various monographic works. Already during the war, Jacob Lestchinsky [sic] published a book entitled “Di yidishe katastrofe – Di metodes fun ir forshung,” New York, 1944, wherein he provides a very interesting methodological introduction and in addition a series of questionnaires. Although Lestchinsky’s work is distinguished by its serious scientific approach, it is however, unfortunately, entirely unsuited to the subject of the destruction. Lestchinsky could not yet at that time have any precise conception about the scope of the catastrophe, and his questionnaires are anachronistic in the present situation. It is not sufficient merely to compose and publish methodological instructions. The majority of recorders, collectors, and coworkers of the historical commissions are amateurs who have no historical training and they require

540 CŻKH (ed.), Metodologishe onveyzungen. 541 Blumental (ed.), Instrukcje dla zbierania; Grüss / Silkes (eds.), Instrukcje dla badania; Kermisz (ed.), Instrukcje dla zbierania. See also Documents 12–16.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

248

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

not only theory; they need experience. Short-term seminars of one to two weeks must be organized for them, which must include systematic exercises concerning, for example, how to work with witnesses; how to edit a protocol and annotate a document; how to search for material in archives, offices, courts; how to use and catalog them; how to carry out a survey; to compile bibliographic lists and systematically conduct current bibliographic research; how to compile and keep card indexes, etc. Very many of the eyewitness testimonies collected until now are worthless because they were produced by completely untrained recorders. They are imprecise, superficial, chaotic, not properly authenticated, and lack the proper personal information about the witnesses. (Second part coming)542 |26| [5.] About Memoirs (Conclusion) In ancient times, memoiristic works constituted one of the most important pillars of historical creativity. Great kings directed the writing of their memoirs by their court scribes, whether by engraving their deeds on marble and granite plaques, inscribing them on fired bricks, or writing on papyrus scrolls. Generals, field commanders, and travelers described their experiences and impressions, as well as the history of peoples they visited, in their diaries, travel journals, and the like (e. g., Xenophon, Herodotus, et al.). The best works of Julius Caesar and Josephus Flavius were autobiogra­ phical.543 In later periods, memoir writing increasingly receded from this leading role. Growing demand for causality, objectivity, and pragmatism inspired new, higher forms of historical description. The role of memoirs became more modest; in historiography, they play no more than the role of a historical source. Yet this source material is very significant. Memoirs also play a major role as historical sources in Jewish historical writing.

542 End of part one. 543 Gaius Julius Caesar’s (100–44 BCE) autobiographical writings are The Gallic Wars and The Civil War; Flavius Josephus’ autobiographical writings include the Jewish War.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

249

Document 11

We possess a whole series of classic works of memoir, from the ancient period until modern times. Memoirs by Jewish field commanders (Ahimaaz ben Paltiel,544 Flavius) and idealists (David Reubeni),545 by Jewish mothers (Glikl of Hameln),546 by Jewish merchants and craftsmen (Ber Bolechower,547 Aaron Isaac,548 Solomon Benet,549 etc.), by writers and journalists (Salomon Maimon,550 Mordechai Jost,551 I. L. Peretz,552 Levanda,553 Dubnow, Abraham Cahan),554 statesmen (Isaac Abravanel,555 Herzl’s556 diaries), rabbis (Yom-Tov

544 Ahimaaz ben Paltiel (1017–1060) was a southern Italian Jewish poet and chronicler who wrote Megillat Yuḥasin (The Scroll of Geneologies), a chronicle of his family. 545 David Reubeni (1490 – c. 1538) was a Jewish adventurer and traveler in the Mediterranean who wrote a partially fictious diary in Hebrew. 546 Glikl or Glückel of Hameln, also known as Glikl bas Judah Leib (c. 1646–1724), was indeed a mother of 14 children but she was also a successful businesswoman in Hamburg and Metz whose memoir gives insight into Jewish private and communal life and especially into the lives of Jewish women in pre-Emancipation Germany. 547 Ber Bolechower or Ber Birkenthal (1723–1805) was a Jewish wine merchant in eastern Galicia. His Hebrew memoir written between 1790 and 1800 gives insight into the life of the wealthy merchant class in the 18th-century Polish–Lithuanian Commonwealth. 548 Aaron Isaac (1730–1816) was a Jewish seal engraver, merchant, and memoir writer of German background who settled in Sweden. 549 Solomon Benedictus Benet (1746–1817) was a merchant in Amsterdam. 550 Solomon Maimon (1753–1800) was a maskil and philosopher born in the Polish– Lithuanian Commonwealth. He travelled to Germany, where he joined Moses Mendelssohn’s (1729–1786) Jewish Enlightenment circle and became one of Immanuel Kant’s (1724–1804) most important and respected critics. In 1792–1793, he published a two-volume autobiography tracing his cultural journey from East to West. See Florian Ehrensperger, Lebensgeschichte, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 701–706. 551 Friedman refers to the German Jewish historian Isaak Markus Jost, whose Hebrew name was Yitzhak Mordechai. 552 Isaac Leib Peretz. 553 Lev Osipovich Levanda (1835–1888) was a Russian Jewish fiction writer and jour­ nalist. 554 Abraham Cahan (1860–1951) was a Belarusian-born Jewish journalist, fiction writer, socialist, and editor of the New York-based Yiddish-language Jewish Daily Forward. 555 Isaac ben Judah Abravanel (1437–1508) was a Portuguese Jewish scholar, philosopher, and statesman. He was also treasurer of King Afonso V of Portugal (1432–1481). 556 Theodor Herzl (1860–1904) was a Jewish Austro-Hungarian journalist, playwright, writer, and the founder of political Zionism and the World Zionist Organization. See Steven Beller, Art. Old New Land, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 4, 613–620.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

250

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Lipman Heller),557 artists (Chagall),558 etc., etc. Even from the Jewish underworld (Urke Nakhalnik).559 Naming more examples has no purpose, because our memoir literature numbers hundreds of printed items. Moreover, the archives and libraries contain countless manuscripts of memoirs that are constantly used by historians. The period of the destruction has once again intensely fertilized our memoir literature. The catastrophy and the enormous suffering plowed up the deepest spiritual layers among many people who never in their lives dreamt of writing books. The experiences shocked them, their lives became a fantastic novel; they are filled with emotions, intense experiences, mental tension that wants to be unloaded. The catastrophe created a generation full of writers. Almost every Jew is writing memoirs, and he has something to tell. Each person who endured and suffered through camps and concentration camps560 considers it his duty to retell it for future generations, for eternal memory. Some do it in the form of a transcribed testimony, some in the form of a story or in a poem, some in the form of recollections, |27| diaries, or memoirs. Obviously, enduring even the most intense experiences and writing about them are not one and the same. Often the narrator lacks the appropriate means of expression, and his memoirs become a helpless, pale gibberish. Often those who take up this literary work are unprofessional people who think that by using naked pathos and feigned lamentation one can cover up the lack of content and emptiness of their scribbled compositions. However, at last, amid the sea of graphomania, a substantial number of true writers are to be found, with genuine experiences and sincere tones.* 561 557 Yom-Tov Lipman Heller (1578–1654) was a Talmudic scholar and disciple of Judah Loew ben Bezalel (Maharal of Prague; 1520–1609). During his lifetime he served as rabbi in Nikolsburg, Vienna, Prague, Niemirów, Włodzimierz, and Kraków. 558 The Russian Jewish illustrator and painter Marc Chagall (1887–1985) was born Moyshe Shagal in Vitebsk. In 1937, he published a long autobiographical poem in Yiddish entitled “Mayn alte heym” (My Old Home) in both Literarishe bleter (Warsaw) and Di Tsukunft (New York). 559 Urke Nakhalnik (1897 – c. 1942) was the pseudonym of Yitskhok Farberovitsh, a writer and thief who wrote about the Jewish underworld. He cooperated with YIVO in Vilna, supplying the researchers with insights into Yiddish underworld language. 560 Friedman uses the Yiddish acronym katset for concentration camps here, from the roman letters K and Z for the first two syllables of “concentration”. The early German abbreviation for Konzentrationslager was KL and later KZ. A prisoner who had endured the camps was called a katsetnik in Yiddish. For consistency, the Yiddish acronym katset was translated with concentration camp throughout the text. * See Dr. Jacob Shatsky’s major work on the Jewish memoir literature that appeared in Di Tsukunft in 1925 and 1926.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

251

Document 11

The memoir literature of the destruction period is thus very rich, but also quite varied in its value and highly colorful. The primitive memoir writer often seeks cheap effects through sensations, piling up horrors. He frequently tosses into the midst supposed philosophical or historiosophical observations, lyric intermezzos, and lengthy personal monologues. Lacking any artistic means to elevate the expression, he achieves this through superfluous use of screaming words, intense expressions, and through an extravagant use of punctuation (exclamation marks, question marks, dashes, dots at every step, etc.). He is often inauthentic in sentiment, full of pose and an attitude of feigned importance; he takes pride in untrue experiences and seeks to intrigue the reader through exaggerations, counterfeit events, and the like. He gives highly pretentious political and historical commentaries that are not based on any solid proficiency in the set of problems he tackles. In his “work,” he settles accounts, both personal and public, with individuals and institutions. He has the tasteless tendency of showing off, of putting himself forward in first place. It is characteristic that these worst scribblers among the memoir writers in fact have the highest opinion of their “work.” They conceal them zealously and allow only individuals “to benefit” from their compositions. They all are already waiting for the American publishers who will come and cover them with gold in return for their scribbles. Out of this sea of graphomania, a whole series of serious and responsible works of memoir distinguish themselves positively. We possess hundreds of such works. The Historical Commission in Poland has over a hundred good diaries and memoirs. A substantial number of memoirs are also held by other historical institutions in Europe, Eretz Israel, and America. Yet only a very small portion of these memoirs has been published. Already classic today is Yankel Wiernik’s memoir of Treblinka.562 Several good memoirs were published about the Janów camp in Lwów (Weliczker,563 Janina 561 Friedman refers to Jacob Shatsky, Yidishe memuarn literatur [Jewish Memoir Literature], in: Di Tsukunft 30 (1925), no. 8, 483–488; idem, Yidishe memuarn literatur fun der velt milkhome un der rusisher revolutsye [Jewish Memoir Literature from the World War and the Russian Revolution], in: Di Tsukunft 31 (1926), no. 4, 241–243; no. 7, 428–430. 562 Yankel Wiernik, A Year in Treblinka, New York 1944. The memoir was first printed in Polish under the title Rok w Treblince (Warsaw, 1944) by the Polish underground and sent to the Polish government-in-exile in London where it was subsequently translated into Yiddish and English. 563 Leon Weliczker Wells (1925–2009) lived with his parents in Lvov since 1936. After the German occupation he was held in the Janowska Street forced labor camp between 1942 and 1943. He was able to write a diary that was published by the CJHC under the title Brygada śmierci (The Death Brigade, 1946). Weliczker managed to escape

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

252

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Hescheles),564 about the Warsaw Ghetto, about partisan units, and so forth. However, hundreds of good manuscripts still await redress and salvation. They must at least be published in an anthology that offers the best fragments of these works in several volumes. Another sort of material that bears an autobiographical character has great value: letters from concentration camps, ghettos, forests, and from the transit stations during the roundups. These have a deep, shocking content and are precious holy objects that must be suitably preserved. To our knowledge, the largest collection of such letters is at the Central [Jewish] Historical Commission in Poland. Whole sacks of letters have been assembled there from the Łódź Ghetto, a mass of letters from the Chelmno death camp, letters from other ghettos (in Volhynia, and so forth) and camps (for example, Auschwitz), from military prison camps (Majdanek), and the like. There also exist other sorts of correspondence: reports from the underground movement. However, these letters bear no autobiographical character (for example, the very valuable collection of reports from the Jewish underground movement in Poland, published in the book “Revolt and Destruction of Warsaw’s Jews”, edited by Melekh Neustadt).565 [6.] Survey Material Rich material, no less useful than that from testimonies and the judicial records, can be acquired through surveys. Treading the path of collecting data through taking testimonies, minutes, and particularly through surveys, we abandon the terrain of classic historical writing that bases itself first and foremost on archival documents, i. e., official documents. We earlier already recalled the reasons why the research |28| of the destruction cannot be based solely on archival materials. from the Janowska camp in November 1943. After the war he was questioned in preparation for the IMT and he testified before the Eichmann trial. 564 Janina Altman (née Hescheles) was born in Lvov in 1931. During the war she hid with several families in Kraków and later in an orphanage in Poronin (today Lesser Poland Voivodeship). She immigrated to Israel in 1950 and became a chemist. See Hescheles, Oczyma 12-letniej dziewczyny. 565 Melekh Neustadt (1896–1959) was born in Radomyśl Wielki, Galicia. He settled in Mandatory Palestine in 1926 and became a member of the Mapai party and the Zionist Actions Committee. He edited a book on the Warsaw Ghetto uprising as early as 1944 which was published by Poale Zion in Tel Aviv. Friedman refers to: Melekh Neustadt (ed.), Ḥ urban u-mered yehudei Varsha [Destruction and Revolt of the Jews of Warsaw], 2 vols., Tel Aviv 1948.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

253

Document 11

Introducting into khurbn-forshung the large quantity of contemporaneous materials requires a fundamental change in working methods. The methods of khurbn-forshung are not only historical, but also sociological. This is particularly evident in the survey materials. Surveys are par excellence a sociological and not a historiographical method. And one cannot work on any past era via surveys, because the human material is already gone. Only in mythology was Ulysses privileged to speak with the dead.566 Surveys can deal only with the present or, in our case, the very recent past. Sociological research has its own methods, regarding how surveys should be compiled, conducted, used. If the survey is compiled or carried out in an amateurish manner, it is useless. It is only a pile of wasted paper. Many attempts have been made to create materials about our destruction by means of surveys. Some tried to obtain statistical data via surveys: about our human, material, and cultural losses; about the number of Jews in the concentration camps and the number of concentration camp survivors; about the number of Jews in the fighting armies during the Second World War; the number of Jewish partisans; and so forth. The aforementioned survey collections do not seem to have provided sufficiently credible data. The surveys are not carried out in all countries; they are not analyzed according to a uniform pattern. They bear the seal of fragmentariness and incidentality. Some of the best survey types are questionnaires by locality that are dispatched to each place and filled out by the local authorities (for example, through the courts, municipalities, mayors, police, and the like). Each individual locality where Jews lived or were taken by the Nazis, every place of execution, each camp, should be included within the survey. In this way, a comprehensive image forms, based on the local official information. Of course, after it has been collected, this material must be systematically verified and organized in files. As far as we know, such systematic surveys have been carried out in two countries: “The High Commission for the Investigation of German Crimes” in Poland conducted such systematic research (not only regarding Jews), with the help of the judicial organs and local authorities (the collected materials are located at the “Institute of National Remembrance in Warsaw”). Material touching on Jews was copied by the Central [Jewish] Historical Commission in Poland. In Germany, a similar survey was conducted by the Central Historical Commission in Munich. The survey was filled out by German bureaus (district magistrates, mayors). Both surveys produced very valuable and rich material.

566 Homer, Odyssey, XI, 25–49.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

254

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

There are other types of surveys organized not by locality, but on individual people and their experiences. The individual questionnaires are filled out by individuals who are required to describe, according to a certain outline, their life history during the Nazi period. Such surveys were carried out by the Central Historical Commission in Munich among several thousand Jews in Germany.567 Hundreds of such surveys were conducted by the Central [Jewish] Historical Commission in Poland among former concentration camp prisoners. The Central Committee of Jews in Poland also included several historical rubrics in the card file of surviving Polish Jews.568 In our opinion, this type of survey is not good. Firstly, the methodological approach is incorrect. Regarding experiences of individuals, it is harmful to force them into a mold. In doing so, one loses the most important element, the individual. Secondly, very many falsifications can occur during the filling out of a survey, as happens continually in statistical censuses and registrations. People do not comprehend for what purpose the survey is being conducted and give false information for various reasons (thinking about possibilities of aid or emigration, fear of judicial consequences, etc.). With the mass character of a survey, it is generally impossible to uncover the particular inaccuracies and correct them. In contrast, with an individual approach – as in recording |29| an eyewitness testimony, when the recorder sits for hours, often for weeks with the same witness – all those mistakes can be avoided. And finally, the most important argument against that type of survey – its inappropriateness. What purpose can survey materials collected among individuals then have? The initiators of this type of survey presumably assumed that with the help of this material, it will be possible to produce a kind of typology of the experiences in the Nazi period. Yet in this case the application of the sociological method in khurbn-forshung goes too far. This typology stresses the regularity of certain social phenomena and processes. The destruction period is full of savage lawlessness and an extraordinary, indescribable mass of abnormities. Every sort of typology would only be inclined to blur the lawless, inhuman character of the Hitlerite deeds. It is completely impossible to produce a typology of human suffering. 567 The Central Historical Commission in Munich developed a number of fill-in questionnaires: a “statistical questionnaire” (completed by close to 6,000 survivors), a “historical questionnaire” (completed by 667 survivors), and a “questionnaire on postwar experiences” (completed by 400 survivors). In addition, the Commission also sent a questionnaire to German mayors and district administrators (completed by 542 German officials). See YVA, M1S, M1Q, M1P, and M1L. 568 It was common practice among communal Jewish organizations after the war to request that survivors registering with the organization write a short biographical sketch.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

255

Document 11

In short, with regard to working with individuals, it is much better to take testimonies rather than produce surveys about individual experiences that do not permit themselves to be squeezed into narrow molds and schemata. Yet there are a few types of specialized individual surveys that can bring a certain benefit. One type, for example, consists of medical surveys. After the liberation in Poland, hundreds of surveys were conducted by the Central Jewish Historical Commission: physicians, internists, surgeons, and neurologists examined the physical and psychological traces of the Nazi persecutions among the surviving Jews. Unfortunately, too few such examinations were conducted. Today, after two to three years of halfway normal life, these examinations can no longer be as valuable and instructive as in the moment after the liberation. In several children’s camps in Germany, “UNRRA”569 conducted surveys that can serve as material for a typology of children’s fates under the Nazis. A certain criminal, inhuman “regularity” among the Nazis can be observed in relation to children. Nevertheless, the hundreds of written testimonies that were produced with children in Poland by the Central [Jewish] Historical Commission provide much better and deeper materials than the above­ mentioned children’s surveys. A variant of the survey method is the card index system. All facts referring to a given matter are recorded in the card indexes, according to names of persons or localities or according to subject headings. A card index draws its data not only from the first hand – as surveys do – but rather from all accessible sources. This is already the first stage in the systematic analysis of the raw material. It serves not only scientific, but also utilitarian purposes (such as judicial investigations, searching for relatives, revindication of Jewish property, and so forth). Almost all the historical commissions maintain various card indexes of Nazi criminals, of those who perished in the roundup Actions and those “resettled” from towns and villages, of camps, of famous personalities, etc. The survey and card index material is also very dispersed and scattered and we completely lack any overview of what we possess in this respect. [7.] Photographic Materials, Museum Objects, Plastic Arts, Varia In this age of technology, photographic and movie cameras play an increasingly significant role in historical documentation. Thousands of photographs have survived that allow us to revive before our eyes the full picture of Jewish life in the Nazi period, up to the most intense and horrifying moments. The majority of photographs originate from German sources, some also from 569 UNRRA (1943–1947) had its headquarters in Washington, D.C., and London.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

256

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Italian sources. After the liberation, these materials fell into the victors’ hands. They were found on dead German soldiers, in confiscated German office buildings, and in private dwellings, in the possession of non-German photographers who endangered their lives to conceal the photos or the negatives. Also found were a certain number of German films of the ghettos, mostly anti-Jewish propaganda work. Many photographs were also taken by Jewish photographers in the underground movement. Today, all these photographic materials are still coming to light. The largest collection of photographs in Europe must be that of the Central Jewish Historical Commission in Poland, then at the Jewish Central Historical Commission in Munich, and at the “Wiener Library” in London. |30| Moreover, a series of private collections exist. A portion of the pictures from the large collections in America (Institute of Jewish Affairs, YIVO) and in Eretz Israel, such as “the Rescue Committee”,570 has already been published. The Historical Commission in Poland has issued an album with circa 270 photos.571 A very important complement is comprised of the photographs taken by the Allied authorities (military and judicial) after the liberation. These are in the majority pictures of the concentration camps, ruins of ghettos, rescued victims of Nazi persecutions, and the like. The weakest segment of our collection work concerns museum objects. To this category belong collections of ghetto money; ghetto postage stamps; ghetto art (paintings, sculptures, carvings, music, scores); Jewish armbands; uniforms of the Jewish Police and other uniformed formations in the ghettos; ritual objects produced in the ghettos, bunkers or in forests; ghetto maps; and plans of camps. Documentary evidence of German atrocities, torture instruments, concentration camp suits (the so-called “pasyakes,” striped clothing) and concentration camp stampmarks, women’s hair and gold teeth from the concentration camp warehouses (“Effektenkammer”), gas canisters (Zyklon [B])572 and urns of ashes, and yet more innumerable other objects.

570 At the Jewish Agency. 571 Taffet (ed.), Zagłada Żydostwa Polskiego. 572 Zyklon B is a pesticide developed by the Degesch company (Deutsche Gesellschaft für Schädlingsbekämpfung m.b.H.) under the direction of Fritz Haber (1868–1934). If in­haled, the cells of the body are blocked from taking in oxygen (internal asphyxiation). This poison, first experimented in 1941, was used in Nazi extermination camps between 1942 and 1944 (mostly in Auschwitz-Birkenau and Majdanek, Sobibor, and others) for the mass murder of the European Jews and Sinti and Roma. It became one of the synonyms for the technique and systematics of the Holocaust.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

257

Document 11

The largest collection of items is at the museum of the Central Jewish Historical Commission in Poland. It also has many valuable pictures, sculptures, and scale models with ghetto motifs. [8.] The Subject Matter When one becomes more familiar with the rich literature concerning the destruction and with the collected, unpublished materials, one must conclude that the subject matter that dominates our destruction literature is one-sided. In most cases, all the works describe the final phases of annihilation, the deportations, the roundup Actions, the concentration camps, and the resistance. Other topics are overlooked, both in the literature and in the collection work. In particular, more attention must be paid to collecting more materials portraying such important subjects as: the process of economic decline as a result of the Nazi policies; statistics of the Jewish population in all phases of the Nazi period; the forms and the development of the so-called Jewish autonomy;573 Jewish moral and religious life; Jewish cultural life; the creative forces, social processes, and problems in the ghetto; and the experiences on the Aryan side and in hiding. As this small list of the most important gaps demonstrates, our research still faces very large tasks, regardless of the large quantity of existing materials. [9.] The Auxiliary Sciences The khurbn-forshung must be based not only on historiographic and sociological work methods. In order to illuminate all the processes and problems of the destruction period from all angles, a whole series of other auxiliary scientific disciplines must be brought to bear. We will here only mention several of the most important auxiliary disciplines: a. Statistics and Demography. Until now, the number of our victims is not sufficiently known. For the most part, our journalism operates with the general figure of 6 million, while the scientific hypotheses are varied, ranging between 5.5 and 6 million.574 The number of victims in the individual countries has also not been determined. We lack precise statistics of the number of Jews in September 1939 and in 1941, which would enable us to use them as a basis for further calculations. These fundamental numbers must be calculated with the help of interpolations and other scientific hypotheses. Then the various changes in the dislocation of the 573 He is referring to the Jewish Councils. 574 See this chap., n. 154 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

258

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

Jewish population in the first years of the war must be calculated: from western and central Europe to Poland, from the German-occupied territories into the Soviet territories,575 then the evacuation and the mass flight to the East after June 1941,576 the resettlements by the German expulsions, and the natural movement in the destruction period.577 Calculating the number of rescued Jews after the liberation is also a complicated matter. The Jewish population after the liberation is not a stable demographic unit. It is found everywhere, in a state of constant, homeless wandering. One must keep in mind the number of those repatriated from the Soviet Union, one must take into account the changes that occurred due to the mass exodus from other eastern European countries, illegal infiltration, the changes that briḥa and aliyah 578 brought with them. We must take into account that even the most precise lists of the rescued Jews are not sufficient because there are people |33| who registered in multiple locations, while wandering from place to place, and in this way there are many hidden duplications and multiplications in almost all statistical 575 Friedman refers to the fact that in September 1939 some 350,000–400,000 Polish Jews found themselves in the territories of eastern Poland, which were annexed by the Soviet Union as part of the German–Soviet Nonaggression Pact of August 1939. They had either lived there before the German occupation or fled there to avoid German advances further west. The Jewish refugees received Soviet citizenship and some 100,000 of them were deported as “anti-Soviet elements” to prison camps in Siberia. They were freed after June 1941 as part of a bilateral agreement between the Soviet Union and the Polish government-in-exile in London. See Albert Kaganovitch, Jewish Refugees and Soviet Authorities During World War II, in: Yad Vashem Studies 38 (2010), no. 2, 85–121. 576 When Germany attacked the Soviet Union on June 22, 1941, thousands of Jews either escaped the Wehrmacht by fleeing eastward into the interior of the Soviet Union or were evacuated from the combat zones to Soviet Central Asia by the Soviet authorities. An estimated 230,000 Jews of Polish descent survived the war in the Soviet Union and an estimated 180,000 of them opted to return to Poland. See Engel, Poland since 1939, 1406. 577 It is not clear what Friedman means by “natural movement” in times of catastrophe, given the extreme and unprecedented circumstances of the time. He seems to allude to a movement of individuals that was not the result of outside force or escape from persecution but, rather, due to other kinds of individual choices motivated by factors such as family, marriage, language, economic opportunity, climate, and others. However, it seems rather impossible to study these factors independently for the war years. 578 The underground movement that helped surviving Jews escape (briḥa; heb., flight) and immigrate to Palestine (aliyah; heb., ascent, meaning the immigration of a Jew) before 1948.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

259

Document 11

tabulations. It is also difficult to detect those duplications because the same wandering people registered in different localities using various names and documents, an inheritance from the false documents and “Aryan” papers during the occupation period. On the other hand, one must take into account that many Jews retained their “Aryan” names and papers and did not register at all. How many such “hidden saints”579 are there in Poland, in Hungary, in the German lands, in France? We cannot respond to that question with even a hypothesis, because there is no basis for even hypothetical figures. An even more difficult chapter is economic statistics and, particularly, the attempt to discover the size of the material losses that Jews suffered in various countries. In short, basic statistical work must first be conducted, so as to give the historian the necessary numerical data for a proper scientific analysis and interpretation. b. Bibliography. No serious and conscientious historical work can be produced without proper bibliographic preparation. The bibliography of the destruction period is entirely neglected. All books and publications, articles, journals, and periodicals from all over the world must be registered. As far as possible, the bibliography should include not only Jewish publications, but also non-Jewish works and articles touching on Jewish matters or on the Nazi period in general.580 The French literature concerning the Nazi period today already numbers hundreds of items; the same applies to the Polish-Russian and English language literature. Among them are a series of standard works that the Jewish historian should not overlook. The bibliographic work must constitute a permanent and constant registration of all current new works in the field. In our circumstances, wherein the materials are scattered and dispersed throughout many institutions and there is no possibility of centralizing them – it would also be desirable to produce catalogs of the various collections (archival documents and manuscripts). c. The Research of Nazism, particularly the investigation of its theoretical foundations in reference to racism, the national minorities question, and the Jewish question is also important for our khurbn-forshung. We have several good works in this area: Max Weinreich’s studies about 579 According to Jewish mystic tradition there are 36 hidden saints whose identity is unknown but whose deeds prevent the world from collapsing. They are called lamedvovnikes in Yiddish, literally “thirty-sixers,” according to the acronym of the Hebrew letters lamed and vav which stand for the number 36 in gematria. 580 Several years later, Friedman published such a comprehensive bibliography: Friedman / Robinson, Guide to Research in Jewish History; and idem, Guide to Jewish History Under Nazi Impact.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

260

Emergence of Jewish Holocaust Research and Its Methodology

the role of German science in the preparation of the annihilation of the Jews (“Hitler’s Professors”);581 Gottfarstein’s book about Nazi pedagogy (“The School of Crime”).582 In this field, we can also profit from works by non-Jewish authors, but we cannot be satisfied with this alone. It is clear that a work by an American or Russian or English author about the national minorities problem and racism in Nazi theory and practice will not satisfy us Jews, neither in substance nor in quality. We must conduct our own studies in this field, as was done by the above mentioned authors. At this point, it is worthwhile to take good note of a characteristic phenomenon. While we today already have a certain number of interesting, though not exhaustive, scientific publications about Nazism in almost all world languages, there are almost no books whatsoever about the subject in the German language. The German historical literature has not found it necessary until today to consider this period, which of course had a significant and fatal influence, both with respect to the history of the Germans themselves and other peoples. Also, the entire memoir and belles lettres literature about the Nazi period, that is so rich in other languages, is very poor in the German language. This cannot be coincidental. If the German democratic circles that have today assumed leadership of the German people are serious about their democracy, with slogans about reeducation of the German people, with high-flown words of reparation and rehabilitation towards the victims of Nazism – then it is of course surely their duty to use all means to spread among the German masses the truth about Nazism, about its horrible results, and about its criminal activity. Until today, however, the Germans have left this work to others. If there occasionally appear articles or brochures in German about the Nazi period, in the best case these are minutes or extracts from international materials about the war criminals (prints of the Nuremberg 581 Max Weinreich (1894–1969) was a Russian Jewish linguist. He experienced the outbreak of the Second World War in Denmark from where he left for the United States in 1940. A cofounder of YIVO Weinreich helped to reestablish the institute in New York. Friedman refers to: Max Weinreich, Hitler’s Professors. The Part of Scholarship in Germany’s Crimes Against the Jewish People, New York 1946. It was first published in Yiddish in YIVO bleter, and later as a separate volume by YIVO in English (1946), and Yiddish (1947). 582 Joseph Gottfarstein (1903–1980) was a Russian Jewish historian. Born near Kovno he moved to Paris in the late 1920s and left for Geneva where he stayed during the years of the German occupation. According to the French original the title of the mentioned book was The School of Murder: Joseph Gottfarstein, L’école du meurtre, Neuchâtel 1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

261

Document 11

trial, of the Dachau trial, etc.). Original German publications dealing with the Nazi period |34| (for example, Prof. Friedrich Meinecke’s “Die deutsche Katastrophe,”583 Kogon’s “Der SS-Staat”)584 can be counted on one’s fingers. I am also not aware that the necessity of producing and supporting such a literature, or scientific investigation, has been placed on the agenda of any German conference of authors, scientists, or cultural activists. Another important auxiliary science for khurbn-forshung is: Research of folklore and ethnography. In the ghettos, camps, forests, and concentration camps, a series of new customs, a new lifestyle, were created. Collecting materials and studying the Jewish daily way of life in the ghetto is a special task that requires a special methodological approach. The Jewish Historical Commission in Poland published a short treatise on this subject.585 This Commission today also probably has the largest collection of Jewish folkloric and ethnographic material. Songs with musical notation (original and borrowed melodies), satires, poetry, anecdotes, sayings, nicknames, pseudonyms, onomastics, legends, superstitions – all this belongs to the collected material of folklore from the Nazi period. A series of theoretical questions has arisen, and these have yet to be addressed. For example, where is the boundary between folksong in ghetto and concentration camp? Which version is the authentic original; is it the one transmitted by the author (if he is alive), or the other version as modified by the people singing the song? The question also often arises concerning the criteria, which must be applied to differentiate scribbling or fantastic lies from things that have an authentic documentary, literary, or artistic value. The question of authenticity, of subsequent falsifications, the methods of analytical-critical selection of the material remain almost entirely neglected in our scientific literature.

583 Friedrich Meinecke (1862–1954) was a national liberal German historian and a cofounder of intellectual history/history of ideas. Although he held on to anti-Semitic prejudices even after 1945, he was a sharp critic of the Nazi regime, e. g., in the mentioned book: Friedrich Meinecke, Die deutsche Katastrophe. Betrachtungen und Erinnerungen, Wiesbaden 1946. 584 Eugen Kogon (1903–1987) was a German historian and a survivor of the Buchenwald concentration camp. After the war, he testified as a witness before the Subsequent Nuremberg trials, the Buchenwald trial (1947) and the Dachau trials (1945–1948). Friedman refers to: Eugen Kogon, Der SS-Staat, Stockholm 1947. 585 Blumental (ed.), Instrukcje dla zbierania (see Document 16).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

2. Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Document 12‬‬ ‫”‪Anonymous, “Instructions for Survivor Testimonies‬‬ ‫‪No place, no date‬‬ ‫‪Typescript, 2 pages; passages underlined by typewriter; paper partly torn,‬‬ ‫‪handwritten corrections‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪YIVO Archives, RG 1258, Philip Friedman Papers, box 54, folder 924‬‬

‫אינסטרוקציע וועגן זאמלען גביות־עדות‬ ‫‪ .1‬פריער פון אלעמען דארף מען אויספילן דעם פרעגבויגן‪ .‬מיר שטרײכן דערבײ אונטער‪,‬‬ ‫אז דער נאָמען פון מענטש‪ ,‬זײן געבוירן־שטאָט‪ ,‬די לאגערן‪ ,‬ווו ער האָט פארבראכט‪– ‬‬ ‫דאָס אלץ דארף געשריבן ווערן מיט לאטײנישע בוכשטאבן און אין דער לאנד־שפּראך‪.‬‬ ‫פּראקטיש הייסט דאָס‪ ,‬אז אויב דער געבער פון דעם גבית־עדות (גביאת־איידעס) איז א‬ ‫ליטווישער ייִד‪ ,‬דארף מען זײן נאָמען און דעם נאָמען פון זײן געבוירן־שטאָט ארײנשרײבן‬ ‫אין פרעגבויגן אזוי ווי די ליטווינער האָבן געשריבן‪ ,‬אויב ער איז אן אונגארישער ייִד‪ ,‬דארף‬ ‫מען עס שרײבן אונגאריש אא״וו‪ .‬דעם נאָמען פון דעם לאגער אָדער פון די לאגערן‪ ,‬ווו דער‬ ‫מענטש האָט פארבראכט‪ ,‬דארף מען שרײבן אויף דײטש‪ ,‬ווײל ‪ 90‬פּראָצענט לאגערן זײנען‬ ‫דאָך געווען אין דײטשלאנד‪ .‬אויב דער געגעבענער לאגער האָט געהערט צו די ווייניקע וואָס‬ ‫האָבן זיך נישט געפונען אויף דער דײטשער טעריטאָריע‪ ,‬נאָר אין פּוילן‪ ,‬ליטע‪ ,‬עסטלאנד‪,‬‬ ‫טראנס{נ}יסטריע‪ – ‬דארף דער נאָמען פון לאגער געשריבן ווערן אין דער שפּראך פונעם‬ ‫לאנד‪ ,‬ווו דער לאגער האָט זיך געפונען‪.‬‬ ‫‪ .2‬ווען דער גאנצער פרעגבויגן איז שוין אויסגעפילט‪ ,‬דארפט איר זיך אוועקזעצן מיט דעם‬ ‫מענטש און ערשט אָנשרײבן די גאנצע געשיכטע פון זײן פּײן־וועג‪ .‬איר מוזט דערבײ‬ ‫געדענקען‪ ,‬אז אײער פאנטאזיע און אײערע פּערזענלעכע אינפאָרמאציעס דארפן נישט‬ ‫אויסגעמישט ווערן מיט דעם‪ ,‬וואָס דער געבער פון גבית־עדות דערציילט‪ .‬מיט אנדערע‬ ‫ווערטער׃ פארנאָטירט וואָרט בײ וואָרט (אין דער ערשטער פּערזאָן)‪ ,‬וואָס דער מענטש‬ ‫דערציילט‪ .‬מאכט די נאָטיצן וואָס פּינקטלעכער‪ ,‬באנוצט יענעמס שפּראך‪ ,‬יענעמס פראזן‪,‬‬ ‫יענעמס באצייכענונגען‪ .‬פאר זיך מאכט באזונדערע נאָטיצן וועגן דער האלטונג פון דעם‬ ‫דערציילער בעת איר נעמט דעם גבית־עדות‪ .‬אויב ער האָט בײ א געוויסן פּאראגראף‬ ‫ארויסגעוויזן אן אויפרעגונג‪ ,‬א נערוועזקייט‪ ,‬טרערן‪ – ‬פארנאָטירט עס פאר זיך‪ .‬באמיט‬ ‫זיך צו באקומען גענויע דאטעס‪ .‬אויב דער מענטש קען זיך די דאטע נישט דערמאָנען‪– ‬‬ ‫קריגט ארויס די צייט פון יאָר‪ .‬זאָלן אין דאָקומענט נישט אויסגעמישט ווערן דירעקטע‬ ‫איבערלעבונגען מיט זאכן‪ ,‬וואָס יענער דערציילט אײך מחמת ער האָט עס געהערט פון‬ ‫עמעצן אנדערש‪ .‬ביידע זאכן דארפן פארנאָטירט ווערן‪ ,‬אָבער זאכן‪ ,‬וואָס זײנען נישט קיין‬ ‫דירעקטע איבערלעבונגען‪ ,‬דארפן פארשריבן ווערן אויפן נאָמען פון יענעם‪ ,‬וואָס האָט עס‬ ‫דערציילט דעם געבער פון דעם גבית־עדות‪.‬‬ ‫‪ .3‬ווען איר האָט אויפגענומען די גאנצע דערציילונג‪ ,‬שרײבט איר עס איבער בײ זיך אין דער‬ ‫היים און שיקט עס אונדז אָפּ צוזאמען מיטן פרעגבויגן‪ .‬באמיט זיך דערבײ צו באקומען‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public‬‬

‫‪266‬‬

‫עטלעכע פאָטאָגראפיעס׃ ווי אזוי דער מענטש זעט אויס הײנט‪ ,‬זײנס א פאָטאָגראפיע‬ ‫אין לאגער־קליידונג (פארשטייט זיך‪ ,‬אויב ער האָט אזא)‪ ,‬נאָך אנדערע פארשיידענע‬ ‫פאָטאָגראפיעס און דאָקומענטן‪ – ‬ווי ווײט מעגלעך‪.‬‬ ‫‪ .4‬איר דארפט דעם דאָקומענט איבערשרײבן אויף ריין ווי אמנאָענטסטן צו די ווערטער‪,‬‬ ‫וואָס איר האָט אין אײערע נאָטיצן‪ .‬בײם איבערשרײבן דארפט איר בלויז קאָנדענסירן דעם‬ ‫מאטעריאל‪ ,‬אויסמײדן איבערחזרונגען אאז״וו‪ .‬דער איבערגעשריבענער דאָקומענט דארף‬ ‫אויך זײן צוזאמענגעשטעלט אין דער ערשטער פּערזאָן׃ איך האָב געוווינט דאָ און דאָ‪ ,‬איך‬ ‫האָב געזען דאָס און דאָס‪ ,‬מען האָט מיך ארײנגעטריבן אין א געטאָ דעם און דעם טאָג‬ ‫אאז״וו‪.‬‬ ‫‪ .5‬די בויגנס אויף וועלכע איר שרײבט איבער דעם דאָקומענט אויף ריין‪ ,‬דארפט איר אזוי‬ ‫פארקנייטשן‪ ,‬אז א דריטל אויף דעם בויגן אויף דער רעכטער זײט זאָל בלײבן נישט‬ ‫באשריבן‪ .‬אויף דעם ריינעם פּאפּיר אין דער זײט שרײבט שפּעטער צו מיט בלײשטיפט‬ ‫אײערע באמערקונגען‪ .‬ווען איר קומט צו א פראגמענט פון דער דערציילונג‪ ,‬ווו איר האָט‬ ‫געהאט דעם אײנדרוק‪ ,‬אז דער דערציילער האָט עפּעס נישט דערזאָגט‪ ,‬דארפט איר עס‬ ‫אויפן איבערגעשריבענעם דאָקומענט פארנאָטירן בײ דער זײט‪ ,‬אויפן מארגינעס‪ ,‬וואָס איר‬ ‫האָט בכיוון געלאָזט ריין פארן דאָזיקן צוועק‪.‬‬ ‫|‪ .6 |2‬אונדז דארפט איר איבערשיקן דעם איבערגעשריב̊ענעם דאָקומענט‪ ,‬דעם אויסגעפילטן‬ ‫פרעגבויגן‪ ,‬דאָקומענטן און פאָטאָגראפי̊עס‪ ,‬וואָס איר האָט באקומען פון דערציילער‪ ,‬ווי‬ ‫אויך אײערע ערשטע נאָטיצן‪.‬‬ ‫‪ .7‬פאראן מענטשן‪ ,‬וואָס שעמען זיך צו דערציילן געוויסע זאכן׃ סטעריליזאציע‪ ,‬קאסטרירונג‪,‬‬ ‫ארבעט בײ פעלשן פרעמדע וואלוטע פאר די היטלעריסטן‪ .‬אזעלכע מענטשן דארפט איר‬ ‫איבערצײגן ווי וויכטיק עס איז זיי זאָלן עס יאָ דערציילן‪ .‬מען דארף זיי דערבײ ווײזן די‬ ‫צושריפט אויף דער ערשטער זײט פון דעם פרעגבויגן‪ ,‬אז דיסקרעציע ווערט גאראנטירט‪.‬‬ ‫מיר זאָגן צו נישט צו פארעפנטלעכן די דאָזיקע דאָקומענטן אין משך פון מינדסטנס ‪ 26‬יאָר‬ ‫צײט‪.‬‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪Instructions for Collecting Testimonies‬‬ ‫‪1. Before anything else, it is necessary to fill out the questionnaire. In this‬‬ ‫‪regard, we emphasize that the name of the person, his city of birth, the‬‬ ‫‪camps where he spent time – all of this must be written in Latin characters‬‬ ‫‪and in the language of the country. In practice this means that if the‬‬ ‫‪person giving the testimony is a Lithuanian Jew, his name and the name‬‬ ‫‪of his hometown must be entered in the questionnaire as the Lithuanians‬‬ ‫‪wrote them, if he is Hungarian it must be in Hungarian, and so forth.‬‬ ‫‪The name of the camp or camps where the person spent time must be‬‬ ‫‪written in German because, after all, 90 percent of the camps were in Ger-‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

267

Document 12

2.

3.

4.

5.

1

many.1 If the particular camp was one of the few, which were not situated in German territory, but in Poland, Lithuania, Estonia or Transnistria, the name of the camp should be written in the language of the country in which it was situated. When the entire form has been filled out, you must sit with the person and first write down the whole story of his journey of anguish. While doing so, you must remember that your imagination or personal information must not become mixed up with what the narrator of the testimony is relating. In other words: record word-for-word (in the first person) what the person relates. Make the notes as precise as possible, use the other person’s language, prose, designations. Take separate notes for yourself regarding the demeanour of the narrator while you are taking down the testimony. If, at a certain point, he displays excitement, nervousness, tears – record this separately. Strive to obtain precise dates. If the person cannot remember the date, elicit the time of year. In the document, direct experiences should not be mixed up with things that the other person says he heard from somebody else. Both must be recorded, but things that are not direct experiences should be written down in the name of the person who told the witness about them. When you have received the entire account, transcribe it at home and mail it to us together with the questionnaire. Endeavor at the same time to obtain a few photographs: how the person appears today, a photograph of him in camp clothing (it goes without saying, if he is in possession of such a photograph), as well as various other photographs and documents – as far as possible. You must transcribe the document cleanly as close as possible to the words that you have in your notes. When transcribing you should only condense material in order to avoid repetition, etc. The transcribed document must also be written in the first person: I lived here and here; I saw this and that; I was driven into a ghetto on such and such a day, etc. You must fold the sheet of paper on which you are writing a clean transcription of the document so that one third of the paper, on the righthand side, shall remain blank. Later, on the blank side of the paper, add your remarks with a lead pencil. If you come to a point of the account at which you had the impression that the narrator held something back, you should This calculation is too high, even if we only take into account those main concentra­ tion camps under SS supervision (excluding various labor camps) in territory incorporated into the German Reich; of 28 main concentration camps in the Nazi orbit of power, 20 were on Reich territory. See Jane Caplan / Nikolaus Wachsmann (eds.), Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, New York 2010, x f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

268

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

make a note of this in the margin, on the side of the transcribed document which you have deliberately left blank for this purpose. |2| 6. You must forward to us the transcribed document, the completed questionnaire, documents, and photographs that you have received from the narrator, as well as your preliminary notes. 7. Some people are embarrassed to relate certain details: sterilization, castration, doing work counterfeiting foreign currency for the Hitlerists. You must persuade such people of how important it is that they speak about them. In doing so, you should show them the addendum on the first page of the questionnaire that guarantees discretion. We promise not to make these documents public for a period of at least 26 years.

Document 13 Anonymous, “Questionnaire for Returnees from Soviet Russia” Łódź, no date Typewritten questionnaire, 2 pages; handwritten additions and corrections Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman YIVO Archives, RG 1258, Philip Friedman Papers, box 54, folder 924

.‫פרעגבויגן פאר צוריקגעקומענע פון סאוויעט־רוסלאנד‬ )1939 ‫(נישט איינשליסנדיק די געביטן וואס די סאוויעטן האבן אנעקסירט פון‬ ‫) נאמען פון עדות׃‬1 ‫) איצטיגער אדרעס׃‬2 ‫) ווען פארשיקט קיין סיביר׃‬3 ‫) ערשטער ארט פון פארשיקונג׃‬4 ‫) ווי לאנג דארט פארבראכט׃‬5 ‫[!] פלעצער פון פארשיקונג׃‬  ‫) וויטערדיגע‬6 ‫מיט א קורצער כראנאלאגיע׃‬ ‫) ווען צוריקגעקומען פון רוסלאנד׃‬7 ?#‫) צו [!] ̊פארבראכט אין תפיסה און ווי לאנג‬8 ‫– איז מעגליך‬ }‫) בשעת דע{ם} פארשיקונג {טראנספּארט און דערנאך אין דער פארשיקונג‬9 )‫– וואס מעהר פרטים‬ ‫געווען צו היטען כשרות? (ביי דער דאזיקער און די קומענדיגע פראגן‬ ?‫) ווי איז געווען מיטר שמירת־שבת‬10 ?‫) ווי איז געווען מיט דער ערציהונג פון קינדער‬11 ?‫) איז כשר׳ע שחיטה געווען ערליהיבט‬12 ?‫) ווי איז געווען מיט תפילה־בציבור‬13

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪269‬‬

‫‪Document 13‬‬

‫‪ )14‬ווי איז געווען מיט א מקוה?‬ ‫‪ )15‬זיינען געווען {האנדלונגען וואס איר וואלט געקאנט באַצייכענען ווי אן אקט פון מסירת־נפֿש‬ ‫‪ }###‬אקטען פון קידוש־השם? (אויב יא‪ – ‬א גענויע בעשרייבונג)‬ ‫‪ )16‬איז געווען מעגליך צו באקומען א אידיש ספר (סידור‪ ,‬לוח‪ ,‬חומש)?‬ ‫‪ )17‬איז געווען א קאמוניקאציע מיט אנדערע אידען וועגען רעליגיעזע ענינים? (אויב יא‪– ‬‬ ‫א גענויע בעשרייבונג)‬ ‫‪ )18‬איז געווען קענטיג אן אנטירעליגיעזע טענדענץ מצד דער מאכט?‬ ‫‪ )19‬צו האט זיך געביטן די באציהונג פון דער סאוויעטמאכט צו די רעליגיעזע אידען אין‬ ‫די פארשיעדענע תקופות פון דער מלחמה און דער נאך־מלחמה צייט? וואסערע‬ ‫ענעדערונגען [!] זיינען דאס געווען?‬ ‫{‪ )15‬צו זיינען אייך באַקאַנט פֿאַקטן ווי אידן האבן געשטעלט זייע̊ר לעבן אין סכנה צוליב‬ ‫רעליגיעזע ענינים‪ / .‬געהאנדלט מיט אויסערגעוו‪ .‬מסירת־נפשו ̊כ̊ר וליב ענינים פון דת?}‪2‬‬ ‫|‪ )20 |2‬צוי איז געווען אן אונטערשיד צווישען דעם אופן ווי די סאוויעטמאכט האט זיך באצויגען‬ ‫צו די רעליגיעזע הצטרכותן פון אידישע פליטים און די פליטים צוגעהעריגע פון אנדערע‬ ‫רעליגיעזע גרופעס?‬ ‫‪ )21‬וואס זיינען געווען די קאנסעקווענצען פון ניט פאלגען די אפענע אדער פארבאהאלטענע‬ ‫אנטירעליגיעזע פארבאטען פון דער מאכט?‬ ‫‪ )22‬צוי זיינען פארגעקומען אפיציעלע מישפטים קעגען די "נישט לאיאלע" {רעליגיעזע}‬ ‫עלעמענט{ן?}‬ ‫‪( )23‬בלויז פאר די וואס זיינען געווען אין תפיסה אדער אין א לאגער) איז מעגליעך געווען צו‬ ‫היטן אידישקייט (שבת‪ ,‬יום־טוב) אין דער תפיסה אדער אין לאגער?‬ ‫‪ )24‬איז געווען קענטיגק אן אנטירעליגיעזע טענדענץ אדער אגיטאציע מצד יאידישע קאמוניסטען?‬ ‫‪ )25‬ווי ווייט (פראצענטועל) זיינען די אידן מיט אייך פארבליעבען רעליגיעז?‬ ‫‪ )26‬איז געווען א קאנטאקט מיט דער דרויסענדיגער וועלט {בקשה צו שיקן תשמישי־קדושה}‬ ‫(פעקלעך‪ ,‬בריעף)?‬ ‫‪ )27‬באמערקונגען וואס האבען נישט קיין שייכות צו די באזונדערע פראגען׃‬ ‫‪ )28‬דאטום׃‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪Questionnaire for Returnees from Soviet Russia‬‬ ‫‪(Not including the areas annexed by the Soviets from 1939)3‬‬ ‫‪Handwritten at the bottom of the page – as an alternative to 15).‬‬ ‫‪Accordingly, the questionnaire is not directed at Polish Jews who between September‬‬ ‫‪1939 and June 1941 fled from German-occupied western and central Poland to‬‬ ‫‪Soviet-occupied eastern Poland and who then came under German occupation‬‬ ‫‪again following the German attack on the Soviet Union in June 1941. Rather, the‬‬ ‫‪questionnaire aimed at Polish Jews who fled Polish territory further eastward into‬‬ ‫‪the Soviet Union and were subject to deportation to Siberia and Soviet Central Asia.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪2‬‬ ‫ ‪3‬‬

270

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

Name of witness: Current address: When exiled to Siberia: First location of exile: How long spent there: Subsequent places of exile: With a brief chronology: When returned from Russia: Imprisoned? For how long? During {transport, and after, during the exile} exile, was it possible to keep kosher? (For this and the following questions: as many details as possible.) 10) What about keeping the Shabbat? 11) How about the education of children? 12) Was kosher slaughter permitted? 13) How about prayer with a minyan?4 14) Was there access to a mikveh?5 15) Were there acts of kiddush ha-shem? 6 (If yes – a precise description.) {Was there conduct that you would have described as an act of self-sacrifice?} 16) Was it possible to obtain a holy book (prayer book, religious calendar, ḥumash)?7 17) Was there communication with other Jews concerning religious matters? (If yes –a precise description.) 18) Was there a palpable anti-religious tendency on the part of the regime? 19) Did the attitude of the Soviet regime toward the religious Jews change in the different periods of the war and the postwar period? What were these changes? {15) Were there, to your knowledge, acts in which Jews put their lives in 4 5 6

7

The quorum of ten men over the age of thirteen that was necessary minimum for holding public Torah reading and prayer. The bath used for ritual immersion in Judaism, mainly of women after menstruation and childbirth. A concept of Jewish martyrdom, literally “sanctification of God’s name.” It involves a decision of individuals facing the threat of death to sacrifice their lives for their religion rather than converting to save their lives. With regard to the Holocaust, the use of the concept of kiddush ha-shem seems anachronistic given that the Nazis’ Jewish victims could not escape their death by converting to Christianity. However, it was common during and after the war to refer to those murdered during the war as “martyrs” (Yidd. kadoyshim, or Heb. kadoshim). Ḥumash, a Torah in the form of a printed book, not a hand-written scroll.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

271

Document 14

danger over religious matters (handled with extraordinary self-sacrifice in religious matters)?}8 |2| 20) Was there a difference in the manner in which the Soviet regime related to the religious needs of the Jewish refugees as opposed to other religious groups? 21) What were the consequences of not following the open or latent anti-­ religious prohibitions of the regime? 22) Were there official trials against the “disloyal” {religious} elements? What was the penalty? 23) (Only relevant for those who were in jail or prison camps.) Was it possible to observe Jewishness (Shabbat, holidays) in jail or in the camp? 24) Was there an obvious anti-religious tendency or agitation among Jewish communists? 25) To what extent (percentage) did the Jews who stayed with you remain religious? 26) Was it possible to be in contact with the outside world {and ask for alms} (packages, letters)? 27) Remarks that do not relate to the particular questions: 28) Date:

Document 14 Joseph Kermisz (ed.), “Historical Questionnaire” Łódź, 1945 Printed brochure, 23 pages Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch Joseph Kermisz (ed.), Instrukcje dla zbierania materiałów historycznych z okresu okupacji niemieckiej (Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Polsce, Seria II, Prace metodologiczne, Zeszyt 1) [Instructions for Collecting Historical Materials from the Period of the German Occupation (Publications of the Central Jewish Historical Commission in Poland, Series II, Methodological Papers, Notebook 1)], Łódź 1945 [In its attempt to standardize the methodology of collecting survivor testimonies, CJHC developed these guidelines for interviewers and witnesses. The introduction lays out the mission to document the persecution and murder of Polish Jews during the German occupation, followed by detailed instructions on how interviewers should conduct interviews with individual survivors. An 8

Handwritten at the bottom of the page – as an alternative to 15).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

272

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

extensive questionnaire contains questions concerning the interviewee’s personal experience as well as more general assessments of life in ghettos, camps, hiding places, forests, and partisan units.] Przedmowa Centralna Żydowska Komisja Historyczna powstała z końcem 1944 r. W Lublinie z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich i Związku Literatów, Dziennikarzy i Artystów Żydowskich w Polsce. Prace C.Ż.K.H. w Lublinie miały początkowo skromny zasięg. Po zwycięskiej ofenzywie Czerwonej Armii i Wojska Polskiego w styczniu 1945 r. Prace Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, która została przeniesiona do Łodzi, rozrosły się do szerokich rozmiarów. Na nowych terenach Niemcy, uciekając w popłochu, zostawili bogate zbiory dokumentów o wielkiej wartości dla historyka. Dzięki temu zbiory Komisji wzbogaciły się o wielką ilość cennych materiałów i dokumentów. Prace zbierania trwają nadal. Obok zbierania dokumentów, które obecnie sięgają kilku tysięcy fascykułów, wielu setek protokołów, zeznań, pamiętników, tysięcy fotografij, Komisja przystąpiła do segregowania i naukowego opracowania posiadanych materiałów. Przygotowuje się do druku pierwszy tom materiałów historycznych i dokumentów. Rosną kadry pracowników. Ze skromnego biura w Lublinie, zatrudniającego dwie osoby, wyrósł w ciągu niespełna sześciu miesięcy aparat liczący ponad sto osób (przeszło 30 w Centrali, reszta w komisjach wojewódzkich i lokalnych). Przy tak licznym i zdecentralizowanym aparacie siłą rzeczy wysunęły się na pierwszy plan zagadnienia metodologiczne. Należy dbać o to, by rozsiane po wszystkich miastach i ośrodkach żydowskich komisje regionalne i korespondenci, sympatycy i przyjaciele pracowali według jednolitego planu, by nie tracili niepotrzebnie czasu i energii na samodzielne szukanie dróg i metod pracy. By zaradzić temu, powołano do życia iustytucje [instytucje] instruktorów, którzy objeżdżają różne ośrodki, udzielając wskazówek i kierowując pracę na właściwe tory. Ponadto zapraszani bywają do Łodzi kierownicy |4| poszczególnych oddziałów, którzy tu, na miejscu zapoznają się z pracą Centrali. Warunki komunikacyjne utrudniają jednak systematyczne ogarnięcie tą instruktorską pracą wszystkich ośrodków. Od samego początku istnienia Komisji wysiłki kierownictwa zmierzały do tego, by dostarczyć wszystkim pracownikom, zarówno w Centrali jak i w terenie, wskazówek na piśmie, dotyczących metod zbierania materiałów. W tym celu zostały opracowane instrukcje dla zbierającyh [sic] materiały w działach: historycznym, etnograficznym, przeżyć dzieci i badań lekarskich. Instrukcje te dla każdego działu składają się z dwóch zasadniczych części:

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

273

Document 14

pierwsza obejmuje metodykę zbierania materiałów, druga wyszczególnia zagadnienia danego działu. Instrukcje, ujęte w formę Kwestjonarjusza [Kwestionariusza] dla zbierających materiał historyczny, które oddajemy do publicznego użytku w niniejszej broszurze, zostały opracowane przez zespól pracowników naukowych Komisji pod kierownictwem dyrektora C. Ż. Komisji Historycznej D-ra Filipa Friedmana. Autorem uwag metodologicznych jest Dr. Józef Kermisz. Łódź w lipcu 1945 r.

Centralna Żydowska Komisja Historyczna.

|5| Uwagi metodologiczne do kwestionariusza historycznego Hitlerowska polityka wyniszczenia ludności żydowskiej w krajach okupowanych podczas wojny przez Niemcy jest bez precedensów nawet w tak pełnej obrazów prześladowań historii narodu żydowskiego. Bez względu na wyniki wojny, hitleryzm postanowił rozprawić się na śmierć i życie z Żydostwem. W tym kierunku nastawiony został cały potężny aparat nowoczesnego państwa zaborczego, któremu w rezultacie stosowania najbardziej wyrafinowanych i okrutnych metod udało się wytępić olbrzymią większość Żydów na terenach okupowanych przez Niemców. Najboleśniej i najdotkliwiej ucierpiały masy żydowskie w Polsce, stanowiące największe skupienie Żydów w Europie. Faszyzm hitlerowski nie zadowolił się tylko wyniszczeniem fizycznym. Usiłował on unicestwić również cały dorobek kulturalny Żydostwa. W tym celu niszczono świątynie Żydowskie i instytucje kulturalne, księgi i rękopisy, muzea i cmentarze. Miało  – jednym słowem  – ulec całkowitej zagładzie wszystko, co posiadało jakikolwiek związek z Żydostwem i Żydami. Niestety, szaleńczy i bezecny ten plan został w lwiej części wykonany. Uległy zagładzie masy Żydostwa polskiego, a wraz z nimi przepadły skarby i pomniki ich kultury. Męczennicy żydowscy ginęli w ghettach i obozach, mając za sobą inferno martyrologii hitlerowskiej – ginęli z niezłomną wiarą, że w końcu zwycięży sprawiedliwość, że oprawców i prześladowców spotka zasłużona kara. Żydowska Centralna Komisja Historyczna w Polsce postawiła sobie za cel zbieranie dokumentów i materiałów z dziejów martyrologii żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, w tym przeświadczeniu, że bez zebrania dowodów zbrodni i przestępstw niemieckich, nie da się przedstawić w całej pełni bezmiar nieszczęść, cierpień i gigantycznych masowych mordów,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

274

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

które wymagają wymiaru sprawiedliwej kary wszyst-|6|kim bez wyjątku złoczyńcom niemieckim i ich pomocnikom. Staraniem Centralnej Komisji Historycznej zebrano tedy sporo dokumentów i materiałów. Rzecz charakterystyczna, że najdobitniej świadczyć będą przeciwko Niemcom ich własne dokumenty, które odsłaniają nieraz ponure tajemnice obozów i krematoriów. Taką samą wymowę mają liczne zdjęcia z akcyj i egzekucyj pochodzące ze zbiorów Gestapo i Kripo. Niestety, będące w posiadaniu Komisji Historycznej dokumenty oryginalne, których największa ilość dotyczy ghetta łódzkiego, mają w wielu wypadkach tylko charakter fragmentaryczny. Co więcej, do dziejów całego szeregu miast i miast [sic] i miasteczek zgoła brak oryginalnych dokumentów. Dlatego Komisja nie szczędzi w dalszym ciągu wysiłków, aby dokumenty te zdobyć. W tej pracy Komisji Historycznej powinni wziąć udział pozostali przy życiu nieliczni Żydzi polscy, dopomagając ze wszystkich sił w zbieraniu dowodów przeciwko niemieckim złoczyńcom. Spełniając ten doniosły obowiązek staną się, w pewnej przynajmniej mierze, wykonawcami testamentu męczenników, którzy umierając pragnęli gorąco, aby zbrodnie dokonywane na nich, nie uszły bezkarnie. Nie wolno, jednakże zapominać, że Niemcy starali się za wszelką cenę zatrzec [sic] ślady swoich zbrodni. Do tego celu miało służyć spalanie trupów, niszczenie dokumentów i aktów. Ale zbrodni nie da się ukryć! Pozostała na szczęście przy życiu dostateczna liczba naocznych świadków, którzy zdołają w dostatecznej mierze przedstawić dzieje martyrologii żydów i zbrodni niemieckich. Brak oryginalnych dokumentów, wywiezionych lub zniszczonych przez wroga, nie powinien być przeszkodą w ujawnieniu całej prawdy. Ażeby zastąpić brak oryginalnych dokumentów i akt Centralna Komisja Historyczna opracowała Kwestionarjusz Historyczny, mający na celu ułatwienie zbierania zeznań od osób. Mogących – nieraz bardzo żywo i dosadnie – odtworzyć dzieje przeżyć ludności żydowskiej w zamkniętych dzielnicach, ghettach, więzieniach i obozach koncentracyjnych. Obok oryginalnych dokumentów i akt – zeznania naocznych świadków stanowić będą pierwszorzędny materiał źródłowy do zrekonstruowania aktu oskarżenia przeciwko całemu narodowi niemieckiemu i poszczególnym znanym z nazwiska i imienia Niemcom, którzy brali udział w dziele zbrodni, wreszcie przeciwko tym wszystkim, którzy okryli się hańbą współdziałania z Niemcami. Zeznania te będą następnie stanowiły – na równi z innymi dokumentami – pierwszorzędne źródło do badania dziejów |7| żydowskich w okresie okupacji. Kwestionariusz dla zbierających materiał historyczny stanowi drogowskaz, przeznaczony zwłaszcza dla początkujących zbieraczy. Podaje on tylko naj­ ogólniejsze wytyczne i z tego powodu może, w miarę potrzeby, być zmieniany i przystosowany do specyficznych warunków badanego środowiska.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

275

Document 14

Podstawowe zasady, jakimi należy kierować się w gromadzeniu zeznań, dadzą się streścić w kilku punktach: 1. Zbieracz powinien przystępować do gromadzenia zeznań z całą powagą, sumiennością i oddaniem. 2. Zbieracz powinien zdobyć pewne przygotowanie i znajomość badanej rzeczywistości, które pozwolą mu wniknąć w istotę zagadnień i procesów poruszonych w zeznaniach. Do pełnienia obowiązków zbieracza nadaje się szczególnie człowiek, który ogólnie przynajmniej zna teren i środowisko, w którym ma zbierać zeznania. Tak n. P. Lublinianin, który przebywał w okresie okupacji w Lublinie, ma pewien zasób wiadomości zarówno teoretycznych jak praktycznych z dziejów miasta w tym czasie. To też on najlepiej spełni obowiązki zbieracza zeznań od świadków lubelskich. Uwadze zbieraczy regionalistów nie powinno ujść żadne ważniejsze zjawisko; nie zapomną zanotować żadnego ważniejszego wypadku. Oni też znają, jeżeli nie z osobistego zetknięcia, to przynajmniej z nazwiska i charakterystyki przedstawicieli władz niemieckich, administracji miejscowej i żydowskiej i potrafią zeznaniom świadków nadać taki kierunek, aby odtworzyć rzeczywiste przejścia ludności żydowskiej na danym terenie w sposób szczegółowy i wyczerpujący. 3. Znajomość rzeczy nie może się zamienić w uprzedzenie, czyli nie powinna zbieraczowi przeszkadzać w bezstronnym przyjmowaniu nowego oświet­ lenia faktów ani tym bardziej w notowaniu faktów. 4. Podejście zbieracza do świadka powinno być w każdym wypadku indywidualne. Do świadka należy więc podchodzić nie tylko jako sumienny wykonawca narzuconego schematu i tak n p gdy się ma do czynienia z inteligentnym świadkiem, można mu zaproponować, aby swoje przeżycia sam spisał możliwie wyczerpująco i dokładnie. Dodatkowo można takiemu świadkowi zadać jeszcze szereg pytań, zaczerpniętych z kwestionariusza. Najczęściej też należy, zwłaszcza wtedy, kiedy ma się do czynienia z świadkiem wymownym, szczerym i otwartym  – zapisywać |8| jego zeznania, nie przerywając mu toku myśli. Można co najwyżej zadać świadkowi w trakcie opowiadania pytania pomocnicze, dotyczące niezrozumiałych lub mało wyświetlonych momentów zeznań. Gdy świadek zakończył opowiadanie, można wtedy zadać dodatkowe pytania, uwzględnione w Kwestionariuszu. Gdy się natomiast ma do czynienia ze świadkiem małomównym, zamkniętym w sobie, wtedy trzeba za pośrednictwem całego szeregu pytań, niekoniecznie tylko tych, które umieszczone są w Kwestionariuszu, ale także bardziej szczegółowych i drobiazgowych, wynikłych ewentualnie z toku jego zeznań – starać się wpłynąć na świadka, aby wyjawił to, co wie i o czym może najwięcej powiedzieć. Z indywidualnego sposobu

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

276

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

traktowania świadka wynika też dostosowanie się zbieracza do jego poziomu. W razie potrzeby należy mu dane zagadnienie uprzystępnić. Rzecz zrozumiała, że nie wszyscy składający zeznania będą w stanie odpowiedzieć na wszystkie bez wyjątku pytania, zawarte w Kwestionariuszu. O to też wcale nie chodzi, chodzi raczej o należyte oświetlenie tych właśnie kwestii, które najlepiej znane są świadkowi. Tak np. długoletni więzień obozów będzie się słabiej orientował w stosunkach ghetta miejscowości, skąd pochodzi, natomiast wnieść może dużo nowego do dziejów obozu, w którym przebywał. Dlatego do każdego badanego świadka należy podejść pod kątem widzenia zjawisk, które zna i pamięta najlepiej i o których będzie mógł najdokładniej mówić. Podkreślamy raz jeszcze, że najcenniejszym w zeznaniach będzie zawsze to, co świadek sam widział i przeżył. Rzeczą tedy zbieracza jest – bezpośrednie wrażenia i przeżycia świadka przelać możliwie nawet z zachowaniem właściwości jego stylu i języka – na papier i w ten sposób przekazać je badaczom. 5. W żadnym wypadku zbieraczowi nie wolno zmienić w czymkolwiek zeznań świadka. Jeżeli świadek podaje swe zeznania w sposób tak luźny, że zbieracz musi je dopiero sformułować, podobnie jak to czyni protokulant sądowy, zważać musi zbieracz na to, by nie zniekształcić ani też nie zmienić ani na jotę żadnych faktów, podanych przez świadka. Jeśli zbieracz nie zgadza się ze świadkiem co do pewnych punktów jego zeznań, powinien to z odpowiednim umotywowaniem zaznaczyć w uwagach, specjalnie dołączonych do zeznań. Zeznań natomiast nie wolno zbieraczowi zmieniać, ze względu na to, że stanowią one dokument, który powinien mieć takie samo znaczenie, |9| jak zeznanie świadka złożone przed sądem. Dlatego po zamknięciu zeznań, zbieracz powinien je głośno odczytać świadkowi, który ma je własnoręcznie podpisać – jako iż bierze za nie całkowitą odpowiedzialność moralną. Dlatego jest rzeczą niezmiernie ważną, by odróżnić w zeznaniach rzeczy naocznie stwierdzone od wiadomości pochodzących z drugiej ręki. Fakty bowiem naocznie stwierdzone mają dla naszych celów wartość największą. Nie znaczy to jednak wcale, aby wiadomości pochodzące z drugiej ręki nie miały być notowane. Należy je bezwzględnie zapisywać, ale świadek powinien w miarę możności podać źródło, skąd je zaczerpnął i stwierdzić, czy pochodzą od osoby, zasługującej na wiarę, ewentualnie czy zna je dlatego, że były powszechnie wiadome. Świadek ma prawo pewne rzeczy podać w charakterze domniemań lub przypuszczeń. 6. Świadkowi należy dopomagać w odświeżaniu wspomnień. Trzeba się liczyć z tym, że pamięć świadka, mającego za sobą przeżycia okupacji, może w niektórych wypadkach nie dopisywać, że opis skreślony przezeń niekiedy

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

277

Document 14

z perspektywy kilku lat wypadnie tu i ówdzie stosunkowo blado i może nie być wolny od usterek i błędów. Dlatego zbieracz powinien w toku rozmowy ze świadkiem przypomnieć mu pewne rzeczy nie tylko drogą stawiania odpowiednich pytań, ale też opowiadania znanych skądinąd zjawisk z tej samej dziedziny (metoda asecjacyjna). Skuteczne okazało się też nieraz pobudzenie pamięci świadka przez odczytywanie mu znajdujących się w posiadaniu zbieracza zeznań świadków w tej samej względnie podobnej materii. 7. Zbieracz powinien stale mieć na uwadze, że zeznania świadka powinny być ujęte w formę historii przejść i przeżyć osobistych na tle danego środowiska. 8. Dla zbieracza nie ma rzeczy obojętnych. Zeznania świadka będą tym cenniejsze, im bardziej uwzględnią wszelkie szczegóły sprawy, nawet zdawałoby się pozornie nieważne. Należy bowiem pamiętać o tym, że każdy szczegół, może mieć wartość dla wyświetlenia niezmiernie skomplikowanej rzeczywistości życia żydowskiego w okresie okupacji. 9. Gdy poziom danej osoby na to pozwala, należy w miarę możności zapoznać świadka z problematyką badań. Niektórzy zbieracze przed przystąpieniem do spisywania zeznań starają się zapoznać zeznających z |10| całą wyłuszczoną w Kwestionariuszu problematyką dziejów żydowskich pod okupacją a to celem przypomnienia świadkowi całego szeregu zagadnień i dla zaznaczenia, że nie ma rzeczy nieważnych. 10. Sumienny zbieracz powinien ujawnić samodzielną inicjatywę w poszukiwaniu osób mogących złożyć cenne zeznania. Często np. w sprawach likwidacji ghett wiele cennych informacji posiadają przedstawiciele ludności miejscowej, nieżydowskiej. Będą to ludzie, którzy obserwowali dokładnie to wszystko, co się działo w ghetcie, często w tym celu właśnie, aby móc przekazać całą prawdę potomności. Zbieracz powinien sobie zawczasu sporządzić listę takich osób, po czym należy zwrócić się do nich z prośbą o złożenie zeznań. Po zakończeniu zeznań zbieracz powinien w personaliach świadka podać jego krótką charakterystykę, w której mają być podkreślone momenty, mogące poprzeć wiarygodność zeznań, lub też przeciwnie momenty rzucające pewien cień na ich wiarygodność. Zadecyduje o tym inteligencja świadka, zaobserwowane w toku zeznań, dodatnie cechy charakteru oraz bezpośredniość, jaka bije od szczerych zeznań. To też zbieracz, mający jakie takie pojęcie o badanym środowisku, potrafi zazwyczaj ocenić po dłuższej rozmowie ze świadkiem, istotne walory jego zeznań i stosownie do ich wartości scharakteryzuje świadka. Charakterystykę podać należy w krótkich słowach.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

278

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Np. – inteligentny, dokładny, ma dobrą pamięć, przedstawia rzeczy prawdziwie, nie koloryzuje. Albo: – mało dokładny, pamięć nie dopisuje, mimo to zeznania dotyczące takich a takich zagadnień zasługują na wiarę, inne zaś (podać które) nie są pewne lub są przesadzone. Kwestionariusz historyczny zawiera pytania sformułowane w sposób jasny i prosty. Nie należy nim się jednak posługiwać mechanicznie niby arkuszem ankietowym, na którym podaje się w odnośnych rubrykach krótkie odpowiedzi na odnośne pytania, a tylko (jak już uprzednio zaznaczyliśmy) jako środkiem pomocniczym dla uprzytomnienia zbieraczowi oraz świadkowi głównych zagadnień, które mogą wchodzić w rachubę przy opisie i analizie dziejów danego środowiska. Podaje ponadto objaśnienia dotyczące pewnych działów. W danych demograficznych (Rozdział II) chodzi o podanie stanu faktycznego ludności żydowskiej, często niezgodnego z oficjalnymi danymi administracji żydowskiej. Trzeba przy tym mieć na uwadze ruchy ludności, związane z przesiedleniami. |11| Stosunek ludności miejscowej do ludności żydowskiej w czasie okupacji (Rozdział III) należy przedstawić z uwzględnieniem całej skomplikowanej strony tego zagadnienia. Najbardziej ciekawe będą tu zeznania, dotyczące pomocy ludności nieżydowskiej w zakresie zaopatrywania dzielnic i ghett w żywność, oraz zachowania się tej ludności w najcięższych chwilach istnienia ghett, a mianowicie w czasie akcyj i wysiedleń. Rzecz jasna, notować należy wszelkie zjawiska z tej dziedziny, zarówno pozytywne, dotyczące np. pomocy udzielanej Żydom, jak i negatywne dotyczące np. współudziału pewnych elementów w akcjach antyżydowskich. Mówiąc o pierwszych represjach niemieckich (Rozdział IV), uwzględnić należy w szczególnóści [sic] wszystkie formy i odmiany ciężkiej pracy przymusowej, stosowane przez Niemców już na samym początku okupacji. Uważnie też potraktować należy kwestię pierwszych przesiedleń, podając w miarę możności przez jakie czynniki zostały wywołane (często z inicjatywy władz miejscowych, nie zawsze niemieckich), miejsce wysyłki oraz wszystkie z tą akcją związane następstwa. Nie można oczywiście pominąć także nielicznych ewentualnych wypadków udaremnienia przesiedleń dzięki staraniom ze strony społeczeństwa polskiego. Również zagadnienie kontrybucji i danin, ściąganych przez administrację żydowską z rozkazu władz okupacyjnych, winno znaleźć należyte odźwierciedlenie w naszych badaniach. Rzecz sama przez się zrozumiała, że najwięcej uwagi poświęcić należy wydobyciu całej prawdy, dotyczącej godnego zachowania się ludności żydowskiej, względnie poszczególnych jej grup, czy nawet jednostek. Ileż to szacunku np. wzbudzała w najzagorzalszych nawet wrogach naszych, postawa, pędzonych na śmierć przez katów hitlerowskich i ich pomocników, mas żydowskich, które – nie wyłączając nawet dzieci – szły z podniesionymi głowami, z wyrazem śmiertelnej nienawiści i pogardy do ciemięzców. Następnie

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

279

Document 14

z szczególnym naciskiem notować należy wszystkie. Najdrobniejsze choćby, a tak drogocenne szczegóły oporu i buntu, walki i zmagań z bestią, poświęcenia i bohaterstwa. Nie wolno bowiem ani na chwilę zapominać, że są to czynniki, które uratowały honor poważnych odłamów naszego narodu, wystawionych na tak ciężką próbę, które przejdą do dziejów naszych, jako najjaśniejsze momenty tego najciemniejszego w życiu narodu – na przestrzeni całej historii – okresu. Z drugiej strony nie można pominąć tych wszystkich objawów upodlenia i zdrady, tchórzowstwa [sic] i braku godności |11a| osobistej, które miały niestety miejsce we wszystkich prawie skupieniach żydowskich. Rozdział V obejmuje okres powstawania, istnienia i likwidacji ghetta. W tym miejscu jak i w innych pożądane jest, aby świadek zachował w swym opowiadaniu ciągłość chronologiczną, szkicując całość swoich przeżyć, a zatrzymując się obszerniej na tym, co zna najlepiej i czego był naocznym świadkiem. To samo dotyczy sposobu odtwarzania życia obozowego i więziennego (Rozdziały VI–VII), jako też dziejów partyzantki (Rozdział IX). Wiele uwagi należy poświęcić historii bunkrów (Rozdział X) jako nienotowanego dotychczas w dziejach świata zjawiska. Każdy szczegół dotyczący tego życia ma duże znaczenie. Rozdział XI zajmuje się Żydami po tzw. „stronie aryjskiej”. Znaczna ich część zawdzięcza swe ocalenie ludności nieżydowskiej, która z narażeniem własnego życia udzielała im schronienia, czy też ofiarowywała wydatną pomoc w innej formie (nielegalne organizacje wyrabiające „aryjskie” papiery, posady itp.) Należy tedy starać się usilnie o zebranie dokładnych danych o działalności i poszczególnych czynach tych Polaków, którzy nie bacząc na największe niebezpieczeństwa, na jakie byli narażeni, udzielali Żydom pomocy. – Nie wolno nam jednak przemilczeć i smutnej działalności tych zbrodniczych elementów spośród ludności nieżydowskiej, które już to zatrute jadem propagandy hitlerowskiej, już to z chęci zysku pomagały Niemcom w tropieniu i tępieniu Żydów, kryjących się w tzw. „dzielnicach aryjskich”. Kończąc niniejsze uwagi, pragnę podkreślić. Że zarówno zbieraczowi jak i składającemu zeznania powinny przyświecać następujące najważniejsze cele naszej pracy: odtworzenie możliwie w całej pełni rzeczywistości życia i męczeństwa żydowskiego w czasie okupacji, z uwzględnieniem z jednej strony momentów godnej postawy wobec wroga, odwagi i męstwa, buntu i walki, – z drugiej zaś strony momentów słabości i tchórzostwa, egoizmu i braku godności, zaprzaństwa i zdrady – następnie ułożenie spisu sprawców i wykonawców wszystkich przestępstw, zarówno Niemców jak i ich pomocników, a w końcu sporządzenie listy tych przyjaciół ludzkości, którzy w dobie rozpaczy, klęski i zagłady okazali Żydom współczucie, niosąc im z poświęceniem życia własnego pomoc i ratunek.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

280

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

|12| Kwestionariusz historyczny dla użytku zbierających zeznania i materiały z okresu okupacji niemieckiej I. PERSONALIA ŚWIADKA

1. Imię i nazwisko 2. Miejsce i data urodzenia 3. Wykształcenie 4. Zawód: a. do chwili wybuchu wojny, b. w czasie okupacji, c. obecny, 5. Stan rodzinny, 6. Charakterystyka świadka (sporządzona przez protokulanta). II. DANE DEMOGRAFICZNE

1. Ilu Żydów liczyła miejscowość, w której mieszkał świadek w czasie okupacji: a. przed wybuchem wojny 1939 r., b. na początku okupacji. 2. Zmiany podczas okupacji – zjawiska migracyjne: a. Czy był napływ ludności żydowskiej z okolicy wzg. Z dalszych stron? b. Ucieczka do innych ghett (wymienić miejscowości). c. Nielegalna ucieczka do Z.S.R.R. d. Wyjazdy na „aryjskie” papiery. 3. Urodzenia i zgony. Podać w miarę możności dokładne dane. Czy wiadomo świadkowi o istnieniu niemieckich zakazów populacyjnych, które wzbraniały Żydówkom rodzenia? Jeśli tak – podać, jakie były stosowane środki zaradcze ze strony Żydów. 4. Żydzi cudzoziemcy: a. Kiedy i skąd przybyli? b. Czy przybyli partiami, czy pojedynczo [sic]? c. Podać dane liczbowe. d. W jakim położeniu znajdowali się? e. Jakie były dalsze ich losy? |13| f. Czy byli wśród Żydów cudzoziemskich wybitniejsi ludzie  – jeśli tak – podać bliższe dane.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

281

Document 14

g. Czy ocaleli jacyś Żydzi zagraniczni? Jeśli tak  – podać liczby oraz miejscowość, w której przebywają obecnie. III. STOSUNEK DO LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ W CZASIE OKUPACJI

1. 2. 3. 4.

władz niemieckich, samorządowych władz miejscowych, ludności miejscowej, ludności niemieckiej.

IV. PIERWSZE REPRESJE NIEMIECKIE

1. 2. 3. 4. 5.

Aresztowania wybitniejszych obywateli. (Podać nazwiska zakładników). Znaki hańby (kiedy i jakie wprowadzono oznaki). Ograniczenia wolności osobistej. Kontrybucje i daniny. Zakazy dotyczące u[ż]ywania środków komunikacji i chodzenia po ulicach. 6. Formy pracy przymusoniej [przymusowej]. Podać dane co do tego, gdzie głównie Żydzi byli zatrudnieni, jak byli traktowani itd. 7. Jakie formy przybrały wywłaszczenia majątku żydowskiego: a. w drodze oficjalnej, b. drogą gwałtów i rabunków. 8. Pierwsze wygnania (forma, rozmiary, miejsce przeznaczenia; podać wynikłe stąd następstwa dla wysiedlonych i dla pozostałych). 9. Ograniczenia handlowe, pieniężne i inne. 10. Niszczenie synagog i cmentarzy. V. GHETTO

A. Powstanie ghetta 1. Topografia ghetta (w miarę możności naszkicować plan). Podać powier­ zchnię, scharakteryzować zabudowania ghettowe, studnie w ghettcie oraz wyjaśnić warunki poruszania się ludności aryjskiej w ghetcie, wchodzenie i wychodzenie z ghetta. Podać fazy kurczenia się ghetta i następstwa stąd wynikłe. 2. Administracja (Rada Żydowska i jej agendy, Służba Porządkowa). Podać nazwiska członków „Judenratu” i „Ordnungsdienstu” oraz scharakteryzować prowodyrów i ich działalność. Wymienić jednostki skompromitowane. |14| 3. Język oficjalny administracji żydowskiej.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

282

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

4. Sądownictwo i więziennictwo żydowskie. 5. Stosunek władz niemieckich oraz lokalnych samorządowych do administracji żydowskiej. 6. Jak ludność żydowska ustosunkowała się do administracji żydowskiej. 7. Obozy pracy lokalne, „shopy”, placówki pracy poza ghettem (niemieckie i inne). 8. Zamiejscowe obozy pracy. B. ŻYCIE GOSPODARCZE 1. Aprowizacja w ghetcie: a. Oficjalna (podać normy żywnościowe, uwzględniając różne okresy okupacji). b. Nieoficjalna. Przemyt, jego formy organizacyjne i rozmiary. Wymienić organizatorów i wykonawców z uwzględnieniem udziału żydowskich dzieci i ludności chrześcijańskiej. Rola milicji żydowskiej, żandarmerii niemieckiej i policji granatowej w szmuglu. Specjalna terminologia, którą posługiwali się szmuglerzy. c. Zapasy artykułów żywnościowych znajdujące się w posiadaniu administracji żydowskiej lub osób prywatnych. 2. Zajęcia zawodowe Żydów w okresie okupacji. 3. Warsztaty i fabryki w ghettcie. 4. Praca mężczyzn, kobiet, dzieci (podać bliższe dane). 5. Niemiecka polityka płac w stosunku do Żydów. 6. Stosunki handlowe z Niemcami. 7. Podatki: a. państwowe, b. komunalne, c. na rzecz administracji żydowskiej. 8. Czy istoiała wewnętrzna waluta żydowska? Podać termin wprowadzenia, oraz, w miarę możności, sumę banknotów będących w obiegu i specyficzne warunki, które w związku z tym powstały. 9. Komisarze i Treuhaendlerzy – Niemcy i Polacy. C. STOSUNKI SPOŁECZNE 1. Warunki mieszkaniowe (uwzględnić różne okresy). 2. Pauperyzacja ludności żydowskiej (zubożenie stanu średniego, deklasacja inteligencji, społeczne przegrupowania, w wyniku których powstaje np. nowa warstwa wzbogaconych). 3. Społeczne kontrasty i wynikłe stąd konflikty w ghetcie (zdobywanie przemocą żywności, rabunki sklepów, demonstracje głodowe i inne formy protestu).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

283

Document 14

|15| 4. Samopomoc społeczna i filantropia indywidualna. a. Pomoc z zagranicy (skąd nadchodziły paczki żywnościowe i inne zapomogi pieniężne? Czy istniał oddział Jointu, a jeśli tak, scharakteryzować jego działalność oraz podać datę jego rozwiązania). b. Organizacje Samopomocowe w ghetcie (szpitale, ambulatoria, kuchnie, domy starcńw [starców], sierot). 5. Klęski społeczne – nędza i głód, choroby zakaźne. Podać cyfry śmiertelności, będące wynikiem tych klęsk. 6. Działalność komitetów domowych i dzielnicowych. 7. Formy opieki społecznej, nad sierotami, uchodźcami, przesiedleńcami, biednymi, dziećmi itd. 8. Żebractwo i jego formy (żebractwo dorosłych, dzieci, metody uprawiania tego procederu. Pomysły żebraków – śpiew, muzyka i żywe obrazy). 9. Charakterystyka ulicy ghetta. 10. Warjaci, oryginalne typy. Szczególne wydarzenia. D. 1. 2. 3. 4.

ŻYCIE KULTURALNE i POLITYCZNE Szkolnictwo (jawne i tajne nauczanie). Instytucje kulturalne w ghettcie, imprezy kulturalne artystyczne. Praca podziemna i wydawnictwa nielegalne. Stosunki z ogólnym podzięmnym ruchem wyzwoleńczym.

B. [sic] ZWYCZAJE I OBYCZAJE

1. Jak odbiły się ciężkie warunki bytowania w ghetcie na zwyczajach i obyczajach żydowskich? 2. Fikcyjne śluby na skutek zarządzenia o dopisywaniu żony do „karty pracy” męża. Przymusowe rozwody w małżeństwach mieszanych. 3. Jakie formy i rozmiary przybrała deprawacja moralna? 4. Czy miał miejsce szał zabaw, który ogarniał pewne grupy lepiej sytuowanych idąc w parze ze skrajną nędzą szerokich szerokich [sic] mas. 5. Prostytucja. 6. Objawy szantażu i denuncjacji, łapownictwa i zdrady. Podając nazwiska i scharakteryzować przestępców. F. ŻYCIE RELIGIJNE

1. Rabini i cadykowie. Podać nazwiska i charakterystykę. Ich wpływ na życie ghetta. 2. Instytucje religijne (chedery i jesziwy, bóżnice). 3. Organizacja życia religijnego. 4. Związki relegijne i ich wpływ w ghetcie. 5. Prądy mistyczne. Co propagowały?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

284

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

|16| 6. Żydzi wychrzczeni. Podać liczbę oraz miejscowości, skąd pochodzili. Czy mieli włąsne [sic] domy modlitwy, własne duchowieństwo oraz organizacje charytatywne? 7. Stosunek wychrztów do społeczeństwa żydowskiego – stosunek ludności żydowskiej do wychrztów. G. PRZEBIEG LIKWIDACJI GHETTA

1. Kiedy rozpoczęły się „akcje”? Podać w miarę możności dokładne terminy „akcji.” 2. Rozmiary i metody akcji, ich cele. 3. Kierownic[t]wo „akcji” 4. Udział miejscowych władz. 5. Udział miejscowej ludności cywilnej. 6. Reakcja ze strony ludności miejscowej. 7. Wpływ „akcji” na życie gospodarcze danej miejscowości. 8. Przebieg ostatecznej likwidacji ghetta. 9. W jaki sposób ocalała część ludności żydowskiej w czasie „akcji”? Schrony i bunkry w ghetcie i po stronie „aryjskiej” podać w przybliżeniu dane liczbowe dotyczące zmniejszenia się ludności żydowskiej po każdorazowej akcji. 10. Ilu ocalało Żydów po wyzwoleniu? VI. ŻYCIE OBOZOWE I WIĘZIENNE

1. Podać na wstępie, czy zeznający wiadomości swe o obozie opiera na osobistych przeżyciach i obserwacjach, czy też na informacjach osób drugich. 2. Jeśli świadek sam był w obozie, względnie więzieniu, to należy podać: a. wśród jakich okoliczności został pozbawiony wolności (łapanka, blokada domu lub miejscowości), b. jak długo był pozbawiony wolności? c. gdzie był przetrzymywany i w jakich obozach przebywał (narysować w miarę d. możności plan obozu, więzienia). 3. Ogólne warunki życia i normy żywnościowe w więzieniu, obozie pracy, wzgl. Obozie koncentracyjnym. Jakie prace wykonywali Żydzi? 4. Liczba osób (z uwzględnieniem kobiet i dzieci), przetrzymywanych w więzieniu, obozie pracy wzgl. Obozie koncentracyjnym. W miarę możności podać skąd przeważnie pochodzili. 5. Czy świadek był sam ofiarą znęcań, czy były stosowane „medyczne” doświadczenia na Żydach (zastrzyki, operacje, kastracje itp.)?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

285

Document 14

|17| 6. Czy świadek zna w przybliżeniu liczbę ofiar zakatowanych na śmierć (podać w miarę możności nazwiska)? Czy i jakie były epidemie? 7. W jaki sposób znęcano się nad ofiarami (bicie, głodówka, tortury, praca ponad siły). 8. Scharakteryzować bliżej administrację więzienia, obozu pracy, wzgl. Obozu koncentracyjnego (podać nazwiska, wiek, narodowość oraz zachowanie się poszczególnych jednostek, nie wyłączając lekarzy, dozorców itp.). 9. Podać dokładne dane, dotyczące najgorszych oprawców (pożądane dokładne nazwiska, imiona i przezwiska, rysopisy oraz szczególne znamiona, w końcu także ich bardziej jaskrawe czyny i praktyki). 10. Podać nazwiska więźniów, którzy oddawali usługi Niemcom, jaki był ich późniejszy los? 11. Jakie były koleje danego obozu pracy, wzgl. Obozu koncentracyjnego? 12. W jaki sposób były przeprowadzane masowe egzekucje (scharakteryzować metody, które stosowano w różnych fazach istnienia obozu). 13. Stosunek nieżydowskich więźniów do Żydów. 14. Jakie było współżycie Żydów z różnych krajów? 15. Czy były organizowane legalne wzgl. Nielegalne zebrania (modły, referaty, uroczystości, koncerty itd.). 16. Czy była jakaś pomoc materjalna i moralna z zewnątrz (żywność, pieniądze informacje)? Jeśli tak, to podać jej źródła. VII. NASTROJE W GHETTACH, OBOZACH I WIĘZIENIACH

1. Objawy nerwowości, apatii, braku woli, rozpaczy. 2. Pogłoski optymistyczne i pesymistyczne, ich źródła. 3. Masowe psychozy, np. zbiorowa pobożność, panika, plotki, obawa przed utajonym niebezpieczeństwem itp. Samobójstwa. 4. Jakie żywiono nadzieje? 5. Charakterystyczne postacie żydowskie ghett, obozów i więzień (wróżbici, warjaci, oryginalni żebracy, pocieszyciele i śpiewacy uliczni lub podwórzowi, specyficzni aferzyści). 6. Scharakteryzować masy ludowe w ghettach, obozach i więzieniach. 7. Psychiczne następstwa prześladowań (kompleksy zmniejszonej wartości). VIII. P  RZEJAWY NIEPOSŁUSZEŃSTWA, BUNTÓW I ZBROJNEGO OPORU W GHETTACH, OBOZACH I WIĘZIENIACH

1. Indywidualne i zbiorowe formy nieposłuszeństwa (opór bierny). |18| 2. Zorganizowany opór (powstanie, bunt): a. Przygotowania (w jaki sposób zdobyto broń i od kogo? Rodzaje broni. Gdzie jąukrywano?).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

286

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

b. Przywódcy i organizatorzy, liczba uczestników. c. Bezpośrednia przyczyna wybuchu d. Termin wybuchu, jego przebieg i charakter (czy masowy, czy indywidualny?). e. Stosunek podziemnego ruchu ogólnego do zbrojnego oporu żydowskiego. Pomoc ze strony nieżydowskiej. Ofiary własne i wroga. f. Represje stosowane przez Niemców do pozostałej ludności żyd. Na danym terenie związku ze zbrojnym oporem. g. Stosunek władzy żyd. (Judenratu) do zbrojnego oporu. (Represje, usiłowania w kierunku pokrzyżowania planów ruchu oporu). 3. Momenty godnej postawy i szlachetnych odruchów ze strony pewnych jednostek lub grup żydowskich w dniach klęski i zagłady. 4. Przejawy indywidualnego bohaterstwa, poświęcenia i męstwa w ghettach, więzieniach i obozach. IX. PARTYZANTKA ŻYDOWSKA

1. Wśród jakich okoliczności i w jakim czasie zeznający wstąpił do partyzantki? 2. W jaki sposób nawiązał kontakt z partyzantami: a. Czz [Czy] przy pomocy łączników? b. Czy istniały organizacje, wyprowadzające grupy żydowskie przed wysiedleniem do lasów? c. Czy indywidualnie jako zbieg był przyjęty do oddziału party­zanckiego? 3. Dane ogólne o grupie partyzanckiej, do której należał zeznający: a. Nazwa oddziału. b. Okoliczności powstania oddziału, nazwiska jego twórców, wybitniejszych działaczy). c. Ogólna liczba uczestników (mężczyzn, kobiet i dzieci). d. Życie w partyzantce (gdzie mieszkali – czy w lesie, czy w wiosce, w lepiankach, bunkrach? Rola kobiety, śluby, rozwody, uroczystości, zabawy, pieśni). e. Broń – czy była przygotowana, jakimi środkami i przez kogo, czy były tajne warsztaty fabrykujące broń (w szopach, bunkrach (i jak były zamaskowane), podać plan, rysunek). Rodzaje broni. f. Teren działania danej grupy partyzanckiej (naryso-|19|wać w miarę możliwości plany, podać marszruty, miejsca walk). g. Czyny i osiągnięcia. Liczba bitew. Gdzie były stoczone (pierwsze akty mścicielskie, walki z garnizonami niemieckimi i policją, ofiary własne i wroga). h. Pomoc sanitarna (liczba lekarzy żydowskich i personelu leczniczego, ofiarność przy ratowaniu rannych i zapobieganiu epidemii).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

287

Document 14

4. Udział żydowskich partyzantów w dywersyjnej pracy: a. gdzie ją przeprowadzano, na jakim terenie (narysować plany)? b. Jak funkcjonował wywiad (podkreślić rolę dzieci w pracy wywiadowczej i dywersyjnej)? 5. Łączność i stosunki z innymi grupami partyzanckimi żydowskimi i nieżydowskimi. Czy były walki z nacjonalistycznymi partyzantami (Banderowcy, Bulbowcy, Żelenowcy, N.S.Z.-owcy)?9 6. Jaki był stosunek danej grupy partyzanckiej do żydowskich obozów cywilnych w lesie? (Czy udzielano pomocy nieuzbrojonym Żydom? Czy podczas obławy brano ich ze sobą?) 7. Jaki był stosunek ludności okolicznej (nieżydowskiej) do partyzantów (fakty pozytywne i negatywne). 8. Czy i kiedy bojowa grupa żydowska wcieliła się do ogólnej partyzantki polskiej, wzgl. Sowieckiej: a. Do jakiego należała „zjednoczenia”? b. Ilość oddziałów partyzanckich w danym „zjednoczeniu”. c. Główny sztab nazwiska wybitniejszych działaczy. Liczba uczestników Żydów. Żydzi – oficerowie i dowódcy. Rodzaje broni. Teren działania, bliskość aerodromów. Kobiety żydowskie w ogólnej partyzantce. d. Czy był w „zjednoczeniu” oddział agitacyjny (udział Żydów w antyniemieckiej propagandzie)? e. Pomoc ze strony Z.S.S.R. [sic]10 (desanty). f. Kiedy dana grupa partyzantów połączyła się z Armią Czerwoną? g. Czy zeznający został odznaczony i za jaki czyn? X. ŻYCIE W BUNKRACH

1. Gdzie mieścił się bunkier, w którym zeznający znalazł schronienie (wygląd bunkru, plan)? 2. Na jakich warunkach przyjmowano do bunkru? 3. Jak powstał bunkier (w jaki sposób wykopano i gdzie schowano lub wywieziono ziemię? Jak doprowadzono |20| powietrze do wnętrza? Jak rozwiązano problem wody i kanalizacji?) 4. Urządzenie bunkru (specyficzne sprzęty, narzędzia). 5. Życie w bunkrze, jego organizacja: a. Dowództwo, dyżury. b. Jak przygotowywano strawę, kto dostarczał produktów?

9 Narodowe Siły Zbrojne. 10 Obviously a typo for Z.S.R.R.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

288

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

c. Jakie stosowano znaki oznaczające zbliżanie się wroga, początek „akcji”, jej zakończenie itp.? 6. W jaki sposób utrzymywano kontakt ze światem zewnętrznym? Czy doznawano pomocy. W jakiej formie i od kogo? 7. Jakie były koleje danego bunkru? XI. ŻYDZI PO STRONIE ARYJSKIEJ

1. W jakich okolicznościach zeznający przeszedł na stronę aryjską? 2. Czy zmienił miejsce dotychczasowego pobytu? 3. Czy się ukrywał nielegalnie za zgodą wzgl. za wiedzą gospodarzy, w mieszkaniu, schronie, specjalnie urządzonej lub zaimprowizowanej kryjówce? 4. Czy występował legalnie na podstawie tzw. „aryjskich” papierów? a. W jaki sposób uzyskał fałszywe dokumenty? Czy korzystał z poparcia z zewnątrz, pozostawał w kontakcie z organizacjami wyrabiającymi papiery „aryjskie”, udzielającymi pomocy Żydom w poszukiwaniu mieszkań, wyrabianiu posad, itp.? b. W jaki sposób i na jakiej podstawie uzyskał mieszkanie? c. Czy posiadał samodzielne mieszkanie, czy też mieszkał jako sub­lokator? d. Czy był zameldowany? e. Jaki był do niego stosunek jego gospodarzy, współlokatorów, sąsiadów, pracodawców, kolegów itd.? Czy byli świadomi jego pochodzenia? f. Czy pracował w mieście, na wsi, w jakiej instytucji, na jakim stanowisku, czy w zakresie swojej specjalności? g. Czy był szantażowany, przez kogo? h. Czy był zmuszony zmieniać mieszkania, prace, dokumenty? 5. Życie towarzyskie i „kontakty”. a. Czy prowadził życie odosobnione, czy też stykał się ze znajomymi? b. Czy miał kontakt z innymi Żydami na papierach „aryjskich”? c. Czy miał styczność z ghettem? d. Czy pozostawał w kontakcie z nielegalnymi organizacjami żydow|21| skimi i nieżydowskimi? XII. P  RZEŻYCIA OSOBLSTE I SZCZEGÓLNE FAKTY, KTÓRE ŚWIADEK ZAOBSERWOWAŁ

1. W jaki sposób uratował się świadek (papiery „aryjskie”, bunkier, partyzantka)? 2. Kiedy zeznalący [zeznający] został wyzwolony i w jakich okolicznościach? 3. Czy po wyzwoleniu ocalała ludność żydowska poniosła jeszcze jakieś ofiary, wśród jakich okoliczności (straty w ludziach, ofiary materjalne)?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

289

Document 14

XIII. SPECJALNE NIEMIECKIE OKRUCIEŃSTWA

1. Gdzie i kiedy miały miejsce takie okrucieństwa? 2. Nazwiska, imiona, przezwiska i inne bliższe dane dotyczące ­niemieckich złoczyńców (podać w miarę możności rysopis zbrodniarzy, miejsce pochodzenia i zawód). 3. Spis pomocników i agentów niemieckich rekrutujących się spośród ludności miejscowej (nieżydowskiej i żydowskiej) oraz ich charakterystyka. XIV. DANE O WYBITNYCH OSOBISTOŚCIACH ŻYDOWSKICH

1. Co świadkowi wiadomo o życiu i losach wybitnych osobistości żydowskich, w szczególności pisarzy, artystów, uczonych, działaczy itp.? XV. DANE O RĘKOPISACH I KSIĘGOZBIORACH

1. Czy świadek posiada dokumenty z czasów okupacji niemieckiej, a także fotografie, rysunki lub szkice z ghetta, obozu, więzienia, lasu itp. 2. Czy w mieście (obozie, bunkrze), w którym przebywał zeznający, byli ludzie spisujący kronikę wypadków, piszący pamiętniki, wspomnienia? Czy ci ludzie żyją, gdzie? Co się stało z ich pamiętnikami, kronikami? Czy wiadomo świadkowi, u kogo znajdują się takie materiały w orginałach wzgl. w odpisach? 3. Co wiadomo świadkowi o losach archiwów i bibliotek żydowskich, gmin, instytucji kulturalnych, wreszcie prywatnych osób? 4. Co świadek wie o losach ważnych zabytków muzealnych, ksiąg, rodałów itp.? XVI. DANE OGÓLNE

1. Jakie świadek może polecić inne wiarygodne osoby, zarówno Żydów jak i nieżydów, którzy by mogli złożyć godne uwagi zeznania? Podpis zeznającego Podpisy dwóch świadków Miejsce i data

Podpis protokulanta.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

290

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Translation Foreword The Central Jewish Historical Commission was founded in Lublin toward the end of 1944 at the initiative of the Central Committee of Jews in Poland and the Association of Jewish Writers, Journalists, and Actors in Poland. Its work was initially limited in scope. After the successful offensive of the Red and Polish Armies in January 1945, the work of the Central Jewish Historical Commission, which had moved to Łódź, became considerably broader. The Germans fled in a panic, leaving in their wake rich troves of documents of great interest to the historian. As a result, the Commission’s archives were enriched with a great number of valuable materials and documents. The work of gathering continues. Apart from gathering documents, which now number several thousand fascicles, several hundred protocols, testimonies, diaries, and thousands of photographs, the Commission has now begun the task of cataloging and studying them. The first volume of historical documents and materials is in the process of being prepared for publication. The ranks of our employees are growing. Over the course of less than six months, we have grown from a modest office in Lublin with two employees to a machine of over a hundred people (with 30 in the headquarters and the rest in voivodeship11 and local commissions). With such a large and decentralized machine, methodological concerns have obviously come to the fore. We need to ensure that regional commissions and correspondents, friends and sympathizers, spread through various cities and Jewish centers, work according to a unified plan, that they do not waste valuable time and energy devising their own ways and methods. We have acted to counteract this by creating the post of “instructor,” whose duty it is to travel among the centers, giving advice and keeping the work on track. Moreover, the directors of particular divisions meet in Łódź, |4| where they become acquainted with the work of the headquarters on site. Transportation conditions, however, make it difficult for the instructors to reach all the centers in a systematic fashion. From the Commission’s inception, its directors have focused their efforts on providing written advice on data collection methods to all employees, both in the headquarters and in the field. To this end, sets of instructions 11 A voivodeship is the highest-level administrative subdivision in Poland, corresponding to a “province” in many other countries.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

291

Document 14

were prepared for those collecting data in the fields of history, ethnography, children’s experiences, and medical exams. The instruction set for each field is made of two basic parts. The first contains the data collection methodology. The second details the questions pertaining to each field. In this brochure, we present to the public the instructions for those gathering historical material. The questionnaire part was prepared by a team of the Commission’s researchers under the leadership of the director of CJHC, Dr. Philip Friedman. Dr. Joseph Kermisz wrote the methodological introduction. Łódź, July 1945 

Central Jewish Historical Commission

|5| Notes on the Methodology for the Historical Questionnaire The Nazi policy of destroying the Jewish people in German-occupied lands during the war is without precedent, even in the history of the Jewish nation, which has known no lack of persecution. Regardless of the outcome of the war, the Nazi goal was to eradicate all traces of Jewry. The powerful machine of the modern occupying state was deployed in its entirety to this end. Through the use of the most refined and cruel methods, it succeeded in eliminating the great majority of Jews in German-occupied lands. The Jewish masses in Poland, which comprised the greatest concentration of Jews in Europe, suffered the most painful and agonizing losses. Nazi fascism was not content with annihilating physical existence alone but attempted to blot out the entire Jewish cultural heritage. To this end, Jewish places of worship and cultural institutions, books and manuscripts, museums and cemeteries, were destroyed. In a word, anything that had any kind of connection whatsoever to Jews and Jewry was to be obliterated. Unfortunately, this mad, perverse plan was accomplished in great part. Polish Jewish masses were annihilated, alongside their treasures and cultural monuments. Jewish martyrs perished in the ghettos and camps, having lived through the inferno of Nazi martyrology – they perished with the unshakable faith that, in the end, justice would prevail and that their oppressors and tormentors would receive their just deserts. The Central Jewish Historical Commission in Poland has set before itself the goal of collecting documents and materials detailing the history of the

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

292

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Jewish martyrology during the German occupation. It has done so under the conviction that, unless proof of German wrongs and crimes is gathered, it would be impossible to present in its entirety the immeasurable breadth of suffering, misery, and gigantic mass murder, which demands that just punishment be meted out |6| without exception to all German criminals and their helpers. Through the efforts of the Central [Jewish] Historical Commission, a large number of documents have thus been gathered. It is characteristic that the proof of German crimes arises most definitively from their own records and documents, which reveal the grim truth of the camps and crematoria. The numerous photographs of Actions and executions that were kept by the Gestapo and Kripo12 have the same significance. Unfortunately, the original documents held by the Historical Commission, of which the majority pertains to the Łódź Ghetto, are in many instances only fragmentary. Moreover, there are no original documents pertaining to the fates of a number of towns and villages. Therefore, the Commission continues to spare no effort to obtain such documents. For this reason, it is incumbent upon the few remaining Polish Jews still alive to aid the Historical Commission in this task, applying all of their strength toward helping to collect proof against the German criminals. By fulfilling this noble charge, they will become, in some measure, executors of the last will of the martyrs, who, with their dying breaths, fervently desired that the crimes committed upon them would not go unpunished. We must not forget, however, that the Germans tried at all costs to erase any trace of their crimes. They burned bodies and destroyed documents and files toward this end. But such crimes cannot remain hidden! Luckily, the number of living eyewitness suffices to present the history of the Jews’ martyrology and the German crimes in adequate measure. The lack of original documents – taken away or destroyed by the enemy – should not prevent us from uncovering the entire truth. In order to fill the gap left by the lack of original documents and files, the Central [Jewish] Historical Commission has prepared a Historical Questionnaire to facilitate the collection of testimonies from persons, who – sometimes in a very lively and literal manner – may help reconstruct the experiences of Jewish populations in closed off districts, ghettos, prisons, and concentration camps. Alongside original documents and files, eyewitness accounts will serve as first-rate source material for reconstructing the case against the whole German nation and particular Germans, identified by name, who took part in these crimes, as well as all those who shamed themselves by collaborating with the Germans. 12 Criminal Police.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

293

Document 14

Furthermore, these accounts will constitute a first-rate source – just as valuable as written documents – for researching the fate of |7| Jews during the occupation. The questionnaire for persons collecting historical material is a road map, meant especially as a tool for beginners. It gives only the broadest of guidelines and may therefore be changed or adapted to suit the specific needs of the community being studied. The basic rules to follow when gathering testimonies can be summed up in a few points: 1. The data collector should approach his task with complete seriousness, diligence, and dedication. 2. The data collector should have some preparation and background knowledge about the matter under investigation, which will allow him to penetrate to the heart of the subjects and processes described in the testimonies. A person who has even a general knowledge of the area and communities in which he will be working is best suited to work as a data collector. For example, an inhabitant of Lublin who spent the occupation in Lublin, will have a certain amount of theoretical and practical information concerning the city at that time. He is therefore best suited to work as a data collector among witnesses from Lublin. Local data collectors are less likely to miss a major event. They will not forget to write down any important detail. They too, will be familiar with representatives of the German, local, and Jewish authorities, if not personally, then by name and reputation. They will thus have the knowledge necessary to direct a witness’s testimony so as to help recreate the true experiences of the Jewish population in a given place in a detailed and exhaustive manner. 3. The knowledge of the subject matter should not lead to prejudice, i. e., it should not interfere with the data collector’s ability to accept new perspectives on the facts in an impartial manner and, most importantly, to note down the facts as given. 4. The data collector’s approach to the witness should always be individualized. One should therefore avoid acting like an obedient clerk administering a preset template. Thus, e. g., when approaching an intelligent witness, one can suggest that he writes down his experiences by himself in as exhaustive and as lucid a manner as possible. One can also ask such a witness a number of questions taken from the questionnaire. Often, especially if the witness is direct, honest, and open, one should write down |8| his testimony without interrupting his train of thought. At most, one could ask questions to clarify a point in his testimony. When the witness has finished, we can ask him questions from the questionnaire. When dealing with a reserved or reticent witness, we must have recourse

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

294

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

to a number of questions, not necessarily limited to those from the questionnaire, but honest and detailed questions which are brought up by the course of the story – try to encourage the witness so that he reveals what he knows or what he can describe. Individual treatment of each witness entails adjusting oneself to the witness’s level. Should the need arise, we must clarify the issue. Of course, not every witness will be capable of providing answers to each of the questions from the questionnaire. But such is not our goal. Our goal, rather, is to help the witness shed as much light as he can on issues that he is most familiar with. For example, a longterm camp inmate will have little knowledge of relations in the ghetto in the town he come from. But he will be able to provide new facts about the story of the camp he was held in. Thus, each witness should be approached from the angle of his perception of the events that he knows and remembers best and which he will be able to recount in the most detail. Once more, let us stress the fact that the most precious element in a witness’s testimony is what he personally saw or lived through. It is the task of the data collector to pour the direct impressions and experiences of the witness onto paper, keeping as much as possible in his style and words – and thus to pass it on to the researchers. 5. Under no circumstances may the data collector change anything in the witness’s testimony. If the witness’s account is so disjointed that the data collector needs to shape his thoughts into sentences, as a court reporter does, the data collector must be especially careful not to distort or change a single detail of the facts provided by the witness. If the data collector disagrees with the witness on any point, he should make a note of it and provide his reasons in the remarks attached to the questionnaire for that purpose. The testimony itself cannot be altered, since it has the same value |9| as a witness’s account before a court. Therefore, once the testimony is taken down, the data collector should read it out to the witness and the witness should sign it personally, so that he take full moral responsibility for his testimony. For this reason, it is extremely important to differentiate in the testimony between facts and events witnessed firsthand, and hearsay. Facts that were directly witnessed are the most important for our purposes. This does not mean, however, that hearsay knowledge should not be recorded. It must be written down, but whenever possible the witness should provide the source from whom he heard it and an estimate of the source’s credibility, or alternatively whether he is familiar with the information because the facts were common knowledge. The witness has the right to provide certain information that is presumed or alleged. 6. The data collector should offer to help refresh the witness’s memory. One must bear in mind that a witness who survived the occupation might have

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

295

Document 14

difficulties remembering events, that his descriptions of events from a few years ago might be a little vague and might contain occasional mistakes. Thus, the data collector should remind the witness of facts not only by asking him relevant questions, but also by recounting well-known events from the subject under discussion (association method). A witness’s memory is often jogged upon hearing the testimony of another witness who lived through similar experiences. 7. The data collector should bear in mind that the witness’s testimony should be presented as a personal experience playing out against the backdrop of events affecting the community as a whole. 8. The data collector should not see any detail as irrelevant. The witness’s account will be all the more valuable if it contains a wealth of details, even those seemingly irrelevant. We must bear in mind that every detail can help shed light on the extremely tangled reality of Jewish life under occupation. 9. If the [intellectual] level of the witness allows it, the data collector should familiarize him with the issues being researched to the greatest extent possible. Before taking down testimonies, some data collectors try to familiarize the witnesses with |10| issues contained in the questionnaire that relate to Jewish life under occupation. This is in order to help refresh and situate their memories in context and to underline that no information that they might provide is irrelevant. 10. A conscientious data collector should take the initiative to locate persons capable of giving important testimonies. When it comes to the liquidation of a ghetto, often representatives of local non-Jewish populations will have a lot of important information. These are people who carefully observed what took place in the ghetto, often precisely for the purpose of being able to tell future generations. The data collector should prepare a list of such persons in advance and then proceed to ask them to provide their testimony. After the testimony is taken down, the data collector should provide a brief description of the witness in the personal contact information section of the questionnaire and make note of the places where the witness seems particularly credible or, on the contrary, where questions arise as to his credibility. The data collector will be aided in this determination by the witness’s intelligence, as well as his positive character traits and that type of directness that gives one the impression of an honest account – all these things can be observed when taking the testimony. Thus, after a longer discussion with a witness, a data collector, who is often reasonably familiar with the community in question, can usually determine the value of the witness’s testimony and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

296

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

describe the witness accordingly. The description should take the form of several short words. E. g., – intelligent, precise, good memory, tells events accurately, does not embellish. Or – not very specific, poor memory, testimony concerning this or that event is nevertheless credible, but his remembrance of this and that is likely to be inaccurate or exaggerated. Questions on the historical questionnaire have been formulated in a clear and simple way. It should not, however, be relied upon mechanically, as if it were a traditional survey, where short answers are marked in separate columns. Rather, it should serve (as noted above) as a tool to aid the data collector and witness in identifying the issues that are likely to be relevant when describing and analyzing the history of a given community. Further explanations of particular sections are as follows. In the section about demographic data (chapter II), it is important to provide real numbers concerning the Jewish population, which often do not match the figures known to the Jewish authorities. At the same time, it is important to bear in mind population migration due to eviction and displacement. |11| The local population’s attitude to the Jewish population during the occupation (chapter III) should be presented bearing in mind the many complexities of the issue. The most interesting data here will be testimonies concerning any aid (supplies, etc.) that the non-Jewish population provided to the districts and ghettos, and what their behavior was during the ghettos’ most difficult moments, i. e., during Actions and resettlements.13 Naturally, every aspect of this question should be taken down, both the positives (such as help) and the negatives, i. e., the participation of certain elements in anti-Jewish acts. When talking about the early German repressions (chapter IV), it is important to note every form of forced hard labor imposed by the Germans at the beginning of the occupation. Great care should be taken to describe the first instances of evictions, noting, for example, who initiated them (they often were initiated by the local authorities, not by the Germans), where the deported were sent, as well as all of their consequences. Care should be taken not to omit instances where the deportations could not proceed because of the intervention of the Polish local community. The issue of contributions and levies imposed by the Jewish administration under the occupier’s orders should also be taken into account. Naturally, the data collector should focus his efforts on unearthing the entire truth concerning noble behavior among the Jewish population, its smaller segments, or even individuals. How much respect, even among our 13 Wysiedlenie is rendered as “resettlement” throughout the documents and not as deportation or displacement, in order to preserve the echo of the German Aussiedlung.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

297

Document 14

most hated detractors, was commanded by the attitude of our Jewish masses being herded to death by the Nazi oppressors and their henchmen; even our children went to their deaths with their heads held high and hatred and contempt written across their faces. Next, special care should be taken to record even the slightest – but yet so precious – instances of resistance and rebellion, battle and struggles against the beast, sacrifice and heroism. Indeed, we must not forget for a moment that these factors safeguarded the honor of significant sections of our nation in times of trial and will be passed down through the generations as the brightest moments of that darkest of times in the entire history of our nation. On the other hand, we cannot omit all the instances of betrayal and degradation, cowardice and lack of personal dignity, |11a| which sadly occurred in almost every Jewish center. Chapter V comprises the creation, functioning, and liquidation of the ghettos. Here, as elsewhere, it is important to stress that the witness keep facts in chronological order, sketching their experiences in whole and pausing to describe in more detail what they are most familiar with and what they witnessed firsthand. The same applies for the description of camp and prison life (chapters VI–VII), as well as the history of partisan fighting (chapter IX). A great deal of attention should be devoted to recording the history of the bunkers (chapter X), as this is an occurrence that is unprecedented in the documented history of the world. Every detail concerning this is of great significance. Chapter XI deals with Jewish life on the so-called “Aryan side.” The great majority of these Jews owe their lives to the non-Jewish population, who put their own lives at risk to provide them with shelter or other substantial aid (illegal organizations forging “Aryan” documents, employment, etc.); it is therefore important to try to obtain detailed accounts of the activities and specific acts of these Poles, who disregarded the great dangers they were exposed to and helped Jews. We cannot be silent about the regrettable criminal activities of those elements of the non-Jewish population who, poisoned with Nazi propaganda or for gain, helped the Germans hunt down and eradicate the Jews hiding in the so-called “Aryan districts.” Lastly, I would like to conclude these remarks by reminding the data collector and the witness that the following goals are of the utmost importance and should guide our work: to recreate in as much detail as possible the martyrdom and reality of Jewish life under the occupation, taking into account, on the one hand, moments of dignity in the face of the enemy, of courage, of valor, rebellion, and struggle – and, on the other hand, moments of weakness, of cowardice, of selfishness and lack of dignity, of betrayal and faithlessness – next, to compile a list of perpetrators of all crimes, both Germans and those who aided them, and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

298

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

lastly, to compile a list of the friends of humanity, who, in our time of despair, disaster, and destruction, showed compassion to the Jews, bringing them help and salvation at the price of their own life.

Historical Questionnaire for use by data collectors gathering testimonies and material from the period of the German occupation I. PERSONAL DETAILS OF THE WITNESS

1. Name and surname. 2. Place and date of birth. 3. Education. 4. Profession: a. before the outbreak of the war, b. during the occupation, c. current. 5. Family status. 6. Description of the witness (by the data collector). II. DEMOGRAPHIC DATA

1. Number of Jews the witness’s community consisted of during the occupation: a. before the outbreak of the war in 1939, b. at the beginning of the occupation. 2. Changes during the occupation – migration: a. Was there an influx of Jews from surrounding areas, or more removed areas? b. Flight to other ghettos (list locations). c. Illegal flight to the USSR. d. Exit on “Aryan” papers. 3. Births and deaths Provide as specific data as possible. Is the witness familiar with German population decrees that forbade Jewish woman to give birth? If so, please describe what was done in light of these rules. 4. Foreign Jews: a. When and where did they come from? b. Did they arrive together or separately? c. Provide numbers.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

299

Document 14

d. What was their situation? e. What was their fate? f. Were there any noteworthy individuals among these foreign Jews? If so, provide more information. g. Did any foreign Jews survive the war? If so, provide their numbers and current location.

|13|

III. ATTITUDE TOWARD THE JEWISH POPULATION DURING THE OCCUPATION

1. 2. 3. 4.

of the German authorities, of the local government, of the local population, of the German population.

IV. FIRST GERMAN ACTS OF REPRESSION

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Arrests of noteworthy citizens (provide names of hostages). Signs of shame (what were they and when were they introduced). Limits imposed on personal freedom. Levies and contributions. Bans on using public transportation and walking on streets. Forms of forced labor. Provide details about where Jews were employed, how they were treated, etc. 7. How was the expropriation of Jewish property accomplished: a. through official means, b. through abuse and force. 8. First expulsions (form, scope, destination; describe the ramifications for those who were deported and those who were left behind). 9. Limitations on trade, money, and otherwise. 10. Destruction of synagogues and cemeteries. V. THE GHETTO

A. Creation of the Ghetto 1. Topography of the ghetto (if possible, draw a sketch). Provide its area, describe the ghetto buildings and wells, as well as the conditions placed upon the movement of the Aryan population in the ghetto, entering and leaving the ghetto. Provide the stages by which the ghetto shrunk and describe their effects. 2. Administration (the Jewish Council and the Jewish Police).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

300

|14| 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Provide the names of the members of the Judenrat14 and Ordnungs­dienst,15 and characterize the leaders and their activities. Provide the names of those who were compromised. The official language of the Jewish administration. The Jewish judicial and prison systems. The attitude of the German authorities and the local government to the Jewish administration. The attitude that the Jewish population took toward the Jewish administration. Local labor camps, “shops,” workplaces outside the ghetto (German and otherwise). Distant labor camps.

B. ECONOMIC LIFE 1. Food supply in the ghetto: a. Official sources (provide official food rations through the different periods of the occupation). b. Unofficial sources. Smuggling, its scope and organization. c. Provide organizers and participants, including children and Christians. d. Role played by the German police, the Jewish Police, and the Blue Police16 in smuggling. Special terminology used by the smugglers. e. Provisions held by the Jewish administration and private persons. 2. Jewish professions during the occupation. 3. Workshops and factories in the ghetto. 4. Work done by men, women, and children (provide details). 5. German wage policy toward the Jews. 6. Commercial relations with the Germans.

14 Jewish Council. 15 Order Service, or Jewish Police. 16 The Blue Police (Blaue Polizei, or Polnische Polizei im Generalgouvernement; Polish: Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa; also: granatowa policja – navy blue police) was a Polish auxiliary police force in German-occupied Poland, notably in the General Government. This police force of about 10,000 men was established on the order of the Governor-General Hans Frank (1900–1946) in December 1939. Recruited from the remnants of the Polish police force after the German invasion, it worked under the command of the German Order Police and performed police duties that concentrated mainly on the prevention and combat of smuggling, which is why it is mentioned in this context, but it also played a role in hunting down Jews who had managed to evade deportation to death camps.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

301

Document 14

7. Taxes: a. state, b. communal, c. for the Jewish administration. 8. Was there an internal Jewish currency? Provide the date it was first introduced and how many notes were being circulated (if possible), as well as the specific consequences that followed. 9. The Kommissars and the Treuhänder17 – Germans and Poles. C. SOCIAL RELATIONS 1. Housing conditions (taking different periods into account). 2. Pauperization of the Jewish population (the middle class, the lowering social status of the intelligentsia, reshuffling of social groups resulting in the appearance, e. g., of a newly enriched group). 3. Social contrasts and resulting conflicts in the ghetto (obtaining food by force, robberies of stores, hunger demonstrations, and other forms of protest). |15| 4. Communal support and individual philanthropy. a. Help from abroad (where did the parcels and money come from? Was there a Joint division,18 and if so, provide a description of its work and when it was dissolved). b. Support Organizations in the ghetto (hospitals, emergency clinics, kitchens, orphanages, homes for the elderly). 5. Social disasters – misery and starvation, contagious diseases. Provide the resulting death rates. 6. Operations of house and district committees. 7. Forms of social care, care of orphans, refugees, those who were resettled, the poor, children, etc. 8. Begging and its forms (begging by adults, children, methods for this. Ideas – singing, music, live pictures.) 9. Description of the ghetto street. 10. Madmen, eccentrics. Unusual events. D. CULTURAL AND POLITICAL LIFE 1. Schooling (open and secret teaching). 2. Cultural institutions in the ghetto, cultural and artistic events.

17 Trustees or custodians who took over Jewish property in the process of “Aryanization” of Jewish businesses. 18 An office of the AJDC.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

302

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

3. Underground work and illegal publishing. 4. Connections to the general underground liberation movement. E. CUSTOMS AND TRADITIONS 1. How did the difficult living conditions in the ghetto affect Jewish traditions? 2. Fictitious marriages as a result of the decree about adding a wife to a husband’s “work card.”19 Compulsory divorces in mixed marriages. 3. What forms did moral depravity take, and how widespread was it? 4. Whether there was a surge of hedonistic revelries among some members of the privileged class, while in the background there was misery and despair among the large majority of the population. 5. Prostitution. 6. Blackmail, denunciation, bribery, and betrayal. Provide names and de­scriptions of the criminals. F. RELIGIOUS LIFE 1. Rabbis and tzaddiks.20 Provide names and descriptions, what was their influence on the life of the ghetto. 2. Religious institutions (cheders21 and yeshivas,22 synagogues). 3. How religious life was organized? 4. Religious groups and their influence on life in the ghetto. 5. Mystical trends. What did they believe? |16| 6. Jews who converted to Christianity. Provide numbers and their places of origin. Did they have houses of prayer, their own clergy, and their own charity movements? 7. The attitude of the Christian converts to the Jewish population. The attitude of the Jewish population to the Christian converts. G. HOW THE GHETTO WAS LIQUIDATED?

1. When did the Actions begin? As far as possible, provide exact dates. 2. Scope and methods of the Actions. Their aim. 3. Leaders of the Actions.

19 20 21 22

A work permit that served as temporary exemption from deportation. Righteous people. Private religious elementary schools, usually for boys aged 5–13. A religious school for boys over the age of 13 and young men to study rabbinic texts and the Torah.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

303

Document 14

4. 5. 6. 7. 8. 9.

Involvement of the local authorities. Participation of the civilian population. Reaction of the local population. Influence of an Action on the commercial life of a given locality. The final stage of the liquidation of the ghetto. How did part of the Jewish population survive in a time of an Action? Shelters and bunkers in the ghetto and on the “Aryan” side. If possible, provide data concerning the diminishing numbers of the Jewish population after each Action. 10. How many Jews survived through the liberation? VI. CAMP AND PRISON LIFE

1. At the outset, specify if the witness relies on his own experiences and observations or on those of someone else. 2. If the witness was in a camp or prison, provide: a. what were the circumstances in which they lost his freedom (roundup, blockade of a house or area), b. how long did he remain a prisoner? c. where was he kept (if possible, draw a sketch or map of the camp, prison)?23 3. General living conditions, food rations in prison, labor camp, or concentration camp. What work did the Jews perform? 4. The number of people (including women and children) kept in the prison, labor camp, or concentration camp. Provide their place of origin to the extent possible. 5. Was the witness a victim of abuse, did they perform “medical” experiments on Jews (injections, surgery, castration, etc.)? |17| 6. Does the witness know approximately how many people were tortured to death (please provide names to the extent possible)? Whether and what kind of epidemics there were? 7. What forms of abuse were employed (beatings, starvation, torture, work beyond the victims’ capacity)? 8. Provide a description of the administration of the prison, labor camp, or concentration camp (provide the names, age, and nationality of the people and the behavior of particular individuals, not excluding doctors, janitors, etc.).

23 For an example, see Document 31, Fig. 22, p. 536.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

304

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

9. Provide as much detail as possible concerning the worst oppressors (precise surnames, first names, and nicknames would be desirable; descriptions, distinguishing features, as well as their worst deeds and practices). 10. Provide the names of prisoners who performed services for the Germans. What became of them? 11. What became of the labor camp or concentration camp? 12. The methods used for mass executions (describe the different methods used at different stages of the camp’s existence). 13. The attitude of non-Jewish prisoners to Jews. 14. How well did Jews from different countries coexist? 15. Whether legal or illegal gatherings were organized (prayers, presentations, ceremonies, concerts, etc.). 16. Was there any material or moral help from the outside (food, money, information)? If so, provide its sources. VII. THE MOOD IN THE GHETTOS, CAMPS, AND PRISONS

1. Symptoms of nervousness, apathy, lack of will, despair. 2. Pessimistic and optimistic rumors. Their sources. 3. Mass psychosis, e. g., devoutness, mass panic, rumors, fear of hidden dangers, etc. Suicides. 4. What hopes did people have? 5. Characteristic persons in the Jewish ghettos, camps, and prisons (­madmen, fortune-tellers, interesting beggars, street and courtyard singers, specific troublemakers). 6. Describe the masses in the ghettos, camps and prisons. 7. Psychological effects of the persecutions (inferiority complex). VIII. M  ANIFESTATIONS OF DISOBEDIANCE, REBELLION, AND ARMED RESISTANCE IN THE GHETTOS, CAMPS, AND PRISONS

1. Individual and group forms of disobedience (passive resistance). |18| 2. Organized resistance (rebellion, uprising). a. Preparations (how were weapons obtained and from whom? The types of weapons. Where were they kept?). b. Leaders and organizers, number of participants. c. Direct cause for the outbreak of the rebellion. d. Exact date of the start of the rebellion, its course and character (was it general or individual?). e. Attitude of the general underground movement to the armed Jewish rebellion. Help from non-Jews. Casualties among those who rebelled and the enemy. © 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

305

Document 14

f. German repressions against the remainder of the Jewish population in the rebels’ zone of operation. g. Attitude of the Jewish authorities (Judenrat) to armed resistance. (Repression, attempts at thwarting the plans.) 3. Moments of dignity and noble impulses by certain individuals or Jewish groups during the days of catastrophe and annihilation. 4. Individual heroism, sacrifice, and valor in the ghettos, prisons, and camps. IX. JEWISH PARTISANS

1. What were the circumstances through which the witness joined the ranks of the partisan army? 2. How did he establish contact with the partisans: a. Was it with the help of go-betweens? b. Were there organizations that brought the Jews to the forests before they were to be deported? c. Was the witness himself accepted as a refugee? 3. General information about the group that the witness joined: a. Name of the division. b. Circumstances under which it was created (names of its leaders and noteworthy members). c. Rough number of members (men, women, and children). d. Life among the partisans (where did they live – in the forest, or in a village, hut, or bunkers? The role of women, marriage, divorce, ceremonies, games, singing.). e. Weapons  – whether they were handmade, by what means and by whom, whether there were secret workshops that were producing weapons (in sheds, bunkers, and how they were hidden; provide a map, drawing). Types of weapons. f. Zone of operation of the given partisan group |19| (to the extent possible, draw maps, walking routes, places of fighting). g. Acts and achievements. Number of fights. Where they took place (initial acts of revenge, fights with German garrisons and police, casualties among the partisans and the enemy)? h. Medical aid (number of Jewish doctors and medical personnel, dedication in saving the wounded and preventing epidemics). 4. Jewish partisan participation in acts of diversion: a. Where were they conducted, on what terrain (draw maps)? b. How did intelligence gathering work (describe the role of children in intelligence and diversion work)? 5. Communications and interactions with other partisan groups, Jewish and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

306

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

non-Jewish. Were there fights with nationalistic groups (Banderowcy,24 Bulbowcy,25 Żelenowcy26 [sic], N.S.Z.)?27 6. What was the attitude of this group to Jewish civilian groups hiding in the forest? (Were unarmed Jews helped? During a roundup, were they taken along?) 7. How the neighboring (non-Jewish) population viewed the partisans (positive and negative facts)? 8. Whether and when the Jewish partisan group joined the larger Polish partisans or Soviet partisans: a. To which “union” did it belong? b. How many partisan groups there were in a given “union”? c. The headquarters, names of the most noteworthy activists. Names of the Jewish participants. Jews – officers and leaders. Types of weapons. Zone of operation, proximity to aerodromes. Jewish women in the general partisan groups. d. Was there an agitating division in the “union” (Jewish participation in anti-German propaganda)? e. Help from the USSR (landing operations). f. When did the given group of partisans join the Red Army? g. Was the witness decorated and for what? X. LIFE IN THE BUNKERS

1. What was the location of the bunker in which the witness hid (the bunker’s appearance, map)? 2. What were the requirements for admission to the bunker? 24 The troops of Stepan Andriyovych Bandera (1909–1959), the leader of the right-wing Ukrainian national movement, who closely collaborated with the Nazis until he announced Ukrainian independence after the German attack on the Soviet Union in June 1941, for which he was temporarily interned at the Sachsenhausen concentration camp. 25 Troops of Taras Dmytrovych Borovets (alias: Taras Bulba; also: Bulba-Borovets; 1908–1981), an anti-Soviet Ukrainian nationalist resistance leader who cooperated with the Nazis but was temporarily interned at the Sachsenhausen concentration camp. 26 Danylo Il’kovych Terpylo (nom de guerre: Otaman Zelenyy, 1886–1919) was a Ukrainian nationalist and military commander of the Russian Civil War era, whose troops fought against the Bolsheviks but were also responsible for several anti-Jewish pogroms. Most likely, the name refers to a nationalist group during the Second World War, which took Zelenyj as inspiration. 27 Narodowe Siły Zbrojne (NSZ; National Armed Forces) was a Polish paramilitary organization formed in 1942 to fight both Nazis and Soviets.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

307

Document 14

3. How the bunker was made? (How was it dug out, where was the soil hidden or taken away? How did |20| air circulate? How were the problems of water and sewage solved?) 4. The bunker’s furnishings (specific tools, furniture). 5. Life in the bunker, its organization: a. Leadership, duty rosters. b. How was food prepared, who provided the provisions? c. What were the warning signs signaling the approach of the enemy, the beginning and end of an Action, etc.? 6. How was contact with the outside world maintained? Did they receive help? In what ways and from whom? 7. What was the fate of the given bunker? XI. JEWS ON THE ARYAN SIDE

1. Under what circumstances did the witness cross to the Aryan side? 2. Did he change his place of residence? 3. Was he hiding illegally in an apartment, a shelter, a prepared or improvised hiding place with the help or knowledge of the hosts? 4. Was he functioning legally, e. g., by having “Aryan” papers? a. How did he obtain false documents? Did he have help from outside, was he in contact with organizations providing “Aryan” papers, helping Jews find a place and job, etc.? b. How and on what basis did he obtain an apartment? c. Did he live by himself, or were there other tenants in his apartment? d. Was he registered? e. What was the attitude of his hosts, neighbors, roommates, employers, friends, etc.? Were they aware of his background? f. Did he work in the city, in the countryside? In which institution and in what capacity did he work? Did he practice his own profession? g. Was he blackmailed? h. Was he forced to move from his home, change work, obtain different papers? 5. Social life and “contacts.” a. Did he lead a secluded life, or did he meet with friends? b. Was he in touch with other Jews on “Aryan” papers? c. Did he come into contact with the ghetto? d. Did he remain in touch with Jewish or non-Jewish illegal organiza|21| tions?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

308

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

XII. P  ERSONAL EXPERIENCES AND SPECIFIC FACTS THE WITNESS OBSERVED

1. How did the witness survive (“Aryan” papers, bunkers, partisan groups)? 2. When and under what circumstances was the witness liberated? 3. Did the Jewish survivors loose anything after liberation (material losses, human losses)? XIII. EXCEPTIONAL ACTS OF GERMAN CRUELTY

1. Where and when did such events take place? 2. Names, surnames, nicknames, and other identifying features of the German criminals (to the extent possible, provide a description, their profession, and place of origin). 3. List of helpers and Germans agents recruited from the local population (Jewish and non-Jewish) and a description of them. XIV. INFORMATION ABOUT NOTEWORTHY JEWISH PEOPLE

1. What does the witness know about the lives and fates of famous Jews, especially artists, writers, scientists, activists, etc.? XV. INFORMATION ABOUT MANUSCRIPTS AND BOOK COLLECTIONS

1. Whether the witness possesses any documents from the time of the German occupation, as well as photographs, drawings, or sketches of the ghetto, forest, prison, camp, etc. 2. Were there people recording the events, writing memoirs, or a diary in the town (bunker, camp) in which the witness lived? Are these people alive? Where? What happened to their diaries and chronicles? Does the witness know where any such documents can be found (originals or copies)? 3. What does the witness know about the fate of Jewish libraries and the archives of communities, cultural institutions, and private persons? 4. What does the witness know about the fate of museum exhibits, books, Torah scrolls, etc.? XVI. GENERAL INFORMATION

1. What other credible persons (whether Jewish or not) can the witness recommend who could provide relevant testimonies? Signature of the testifying witness Signature of two witnesses Place and date

Signature of the interviewer

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

309

Document 15

Document 15 Noe Grüss and Genia Silkes (eds.), “Questionnaire for Jewish Children” Łódź, 1945 Printed brochure, 16 pages Language: Polish; translated by Katarzyna Person Noe Grüss / Genia Silkes (eds.), Instrukcje dla badania przeżyć dzieci żydowskich w okresie okupacji niemieckiej (Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Polsce, Seria II, Prace metodologiczne, Zeszyt 3) [Instructions for Research of Jewish Children’s Experience During the German Occupation (Publications of the Central Jewish Historical Commission in Poland, Series II, Methodological Papers, Notebook 3)], Łódź 1945 [This questionnaire illustrates CJHC’s methodological approach to researching the experiences of Jewish children during the Holocaust. Detailed instructions for the interviewers of child survivors pay specific attention to the vulnerability of children’s psyche, their modes of sharing information, and the environments in which the interviews should take place. Interviewers are asked to refrain from suggestive questions, and, instead, to pay attention to the children’s playful and artistic ways of volunteering information about their experiences. The detailed questionnaire inquires about life in ghettos, camps, prisons, on the “Aryan side,” in hiding, and among partisans.]

Metodyczne wskazówki dla wypełniających kwestionariusz „o dzieciach żydowskich”. Badania ankietowe nie należą do rzeczy łatwych. Technika badań, mimo, że pozornie nie nasuwa żadnych trudności, jest bardzo skomplikowana. Mamy do czynienia z różnymi czynnikami; z najważniejszych można wymienić: osobowość badanego, osobowość badającego, temat ankiety, czas i miejsce jej przeprowadzenia, zrozumienie celu ankiety, stosunek badanego do badającego itd. Wszystkie te czynniki muszą być uwzględnione i dlatego niezbędna jest często praca wstępna, polegająca na uświadomieniu, popularyzowaniu celów, wytwarzaniu odpowiedniego nastroju, jednym słowem: stworzenie dogodnego dla badania klimatu. Już badania dorosłych nasuwają wiele trudności. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy przedmiotem badań mają być dzieci i młodzież.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

310

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

I. CEL. Przeprowadzający badania winien sobie sam zdać sprawę z celu i zadań, które kwestionariusz ma spełnić. Zadania kwestionariusza są następujące: 1. Dać o ile możliwie wszechstronny obraz zbrodniczych działań hitlerowskich, których celem było fizyczne zniszczenie i moralne wypaczenie młodego pokolenia żydowskiego. 2. Wykazać hart oraz zaradność młodzieży żydowskiej, dać obraz jej oporu, bohaterskiej postawy oraz zmagań, które w pewnej mierze paraliżowały plany hitlerowskie. Dowodem tego są właśnie dzieci pozostałe przy życiu, które stanowią przedmiot naszych badań. 3. Stwierdzić psychiczny oraz fizyczny stan młodzieży żydowskiej, po kilkuletnim okresie życia w warunkach reżimu hitlerowskiego. (Ghetto, ukrycie, strona aryjska, obóz, las, partyzantka itd.) 4. Zebrać informacje o planach i zamierzeniach młodzieży żydowskiej, zbadać jej światopogląd polityczny, stosunek do innych narodów itp. celem uzyskania materiału informacyjnego dla kierunku pracy wychowawczej. 5. Dowiedzieć się o stosunku społeczeństwa polskiego do Żydów, ustalając zarówno fakty dodatnie jak ujemne oraz zasięg wpływu propagandy hitlerowskiej na Polaków. Ostatecznym zadaniem badania jest dostarczenie materiału dla aktu oskarżenia przeciw faszyzmowi niemieckiemu i przekonania świata, że należy bezwzględnie i ostatecznie wytępić wszelkie zarodki faszyzmu. Kto sobie uświadomił ten cel i chce uczestniczyć w urzeczywistnieniu go, posiada moralne kwalifikacje do przeprowadzania badania. Obok moralnych kwalifikacji wymagany jest od badającego odpowiedni po-|5|ziom inteligencji, gdyż analiza psychiki dziecięcej jest rzeczą trudną i skomplikowaną. II. METODA. Osoba, która przeprowadza badania, musi przede wszystkim sama się zapoznać gruntownie z kwestionariuszem, zastanowić się nad każdym pytaniem, pomyśleć, w jakiej formie mogłaby je zadać i jaką by sama na nie dała odpowiedź: Dzięki takiej gruntownej analizie kwestionariusza, badający oswoi się z jego treścią i będzie mógł swobodnie operować różnymi pytaniami w zależności od tego, z kim dany wywiad przeprowadza. Pod żadnym jednak pozorem nie wolno dać badanemu do rąk kwestionariusza, by odpowiadał kolejno na pytania, a samemu notować krótkie schematyczne odpowiedzi. Nie idzie nam bowiem o ilość odpowiedzi, jak przy badaniach inteligencji czy przy innych różnych testach. Tu idzie o prawdziwe zdarzenia, przeżycia,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

311

Document 15

wynurzenia. Ważniejszy czasami może jest sposób przeżywania aniżeli treść opowiedzianego przeżycia. Winno się badanemu umożliwić ciągłość opowiadania, podtrzymywać jego tok myśli, skłaniać go do szczerych wynurzeń. Protokulant tymczasem notuje wszystko. W jednym opowiadaniu dziecka można często znaleźć odpowiedź na szereg pytań, zadawanie których staje się tymczasem bezprzedmiotowe. Przysłuchiwać należy się uważnie „uwagom mimochodem” opowiadają­ cego, w rodzaju („ale było mi wszystko jedno”) refleksjom, wynurzeniom natury uczuciowej i emocjonalnej, ocenom wypadków i ludzi, poglądom itd. W badaniach dzieci te momenty są najistotniejsze. Przebieg bowiem wypadków, fakty zbrodni, sposoby mordowania, znamy już z zeznań dorosłych, którzy opowiadają o tym o wiele dokładniej. Przeprowadzając badania dzieci, zdajemy sobie już z góry sprawę z tego, że one mogą posiadać mniejszą wartość dowodową, ale nieocenioną, wprost wartość psychologiczną. A tego dorośli nam dać nie mogą. Należy unikać pytań sugestywnych, ze względu na ich treść jak również na sposób zadawania ich. Zamiast pytania, „czy zajmowałeś się handlem” należy zapytać „czym się zajmowałeś”. III. TECHNIKA BADANIA. Badania dzieci może przeprowadzić osoba, która sobie pozyskała ich zaufanie. Należy tu odróżnić: a. Badania dzieci w zakładach zamkniętych lub szkołach. b. Dzieci w domu rodzicielskim lub u opiekunów. Ad. A. W zakładach zamkniętych (internatach), badania powinien przeprowadzić kierownik grupy po zapoznaniu się z dziećmi. Obcując z niemi on już wie a priori, czego się można od danego dziecka dowiedzieć. Przygotowuje więc sobie zawczasu arkusz z personaliami badanego, jego charakterystyką i odpowiednimi pytaniami. Idzie o to, by badanie trwało jak najkrócej, gdyż dzieci szybko się meczą, nudzą, tracą watek i odpowiadają już mechanicznie, a nam zależy na żywości opowiadania, na ujawnieniu temperamentu narratorskiego, obserwowaniu reakcji przy wspominaniu minionych przeżyć. Nie bez znacze-|6|nia jest tu słownictwo badanego. Po tych przygotowaniach wychowawca wybiera odpowiedni moment, gdy wychowanek jest skłonny do wynurzeń, gdyż dzieci szybko się męczą (taki moment można wywołać); odosabnia się z wychowankiem i spisuje dokładnie wszystko, co wychowanek opowiada. Nie należy przy tym przybierać maski obojętności. To może zniechęcić opowiadającego. Słuchać należy uważnie, z zainteresowaniem, przejawiać swe współczucie.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

312

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Takie aktywne słuchanie i współżywanie słowem i gestem, pobudza opowiadającego nie tylko do ujawnienia faktów, ale i do wyrażenia swego stosunku do nich. Rozumie się samo przez się, że taka rozmowa może i powinna się odbyć kilkakrotnie, przy czym każde następne opowiadanie jest bogatsze w szczegóły. Niezależnie od „oficjalnego” badania, w którym wychowanek opowiada swoje przeżycia, istnieje i inne badanie bez udziału świadomości badanego, a mianowicie obserwacja wychowawcy. Wychowawca notuje systematycznie uwagi o danym osobniku, obejmujące: zachowanie się jego w grupie, nawyki, dziwactwa, poglądy, stosunek do dzieci nieżydowskich, religijność, zaradność, postawę życiową itd. Uwagi te powinny być oparte na faktach. Uwaga w rodzaju: „poczucie odpowiedzialności rozwinięte” nic nam jeszcze nie mówi. Ale opis zdarzenia lub sytuacji, w której to poczucie odpowiedzialności się objawiło, jest cennym przyczynkiem do charakterystyki badanego. Zebrane fakty z życia pozwalają nam głębiej poznać dziecko, stwierdzić istnienie lub brak urazów psychicznych i przedsięwziąć kroki do ewentualnego ich sublimowania. Ad. B. Zaufanie dziecka w domu można pozyskać przez objaśnienie celu badań opiekunom i ich przychylne ustosunkowanie się do nich. Mając utorowaną drogę do domu, należy nawiązać kontakt z dzieckiem, samemu opowiadać swoje przeżycia. Uwagę badającego zwróci niejednokrotnie koloryzowanie zdarzeń rzeczywistych. Fakt zabarwienia i przesadzania, szkodliwy w ustalaniu prawdy historycznej, nie jest jednak przeszkodą w procesie badania psychiki danego osobnika. Pozwala raczej stwierdzić stan emocjonalny oraz rodzaj fantazji badanego, i tym sposobem wywołać u niego potrzebę wypowiedzenia się. Rozmowy takie mogą mieć określony temat zależnie od okoliczności, np. udział w partyzantce, ucieczka z transportu itd. Następną rozmowę na inny temat można poprowadzić nawiązując do poprzedniego, np. zwracać się do badanego ze słowami: „Opowiadanie twoje o ucieczce z transportu było ciekawe.” „Wykazałeś dużo odwagi, ale czy wiedziałeś o tym, co zrobisz potem”, lub „Jak sobie poradziłeś ze skaleczoną nogą” itp. Nawiązanie do opowiedzianego ma jedną wielką zaletę, badany umacnia się w przekonaniu, że opowiadanie jego nie przebrzmiewa bez echa. Dodaje to mu poczucie własnej ważności, a badający zamienia się w jego oczach w wdzięcznego słuchacza, któremu warto opowiadać. Teraz on już będzie sam szukał badającego, by się z nim podzielić swoimi wspomnieniami. Zacznie grzebać w swoich przeżyciach w przekonaniu, że przedstawiają one dla |7| kogoś wartość i że cierpienia nie poszły na marne. Takie przekonanie może się stać czasem początkiem i źródłem blagi. Należy wtedy być bardzo ostrożnym, wyczuć odpowiedni moment

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

313

Document 15

i zanotować swoje wrażenia. Dla badań naszych to jednak jest bez znaczenia z przyczyn już wyżej wspomnianych. IV. PORZĄDKOWANIE NOTATEK. Po zebraniu materiału notatki winne być uporządkowane i zeznanie spisane. Z tymi pracami nie wolno zwlekać, gdyż koloryt i świeżość opowiadania oraz szczegóły mogą się zatrzeć, notatki i skróty pójdą w zapomnienie a uwagi własne stracą na wartości i bezpośredniości. Natychmiast po przeprowadzonej rozmowie należy się zabrać do zrekonstruowania całego wywiadu w porządku, w jakim on następował. Mając taki czystopis, można przystąpić do uporządkowania chronologicznego czy tematycznego wg. Drugiej części naszej „instrukcji” z zachowaniem jednak o ile możliwie dosłowności opowiadania w pierwszej osobie. W ten sposób sporządzone zeznanie przepisać  – o ile to jest możliwe  – na maszynie, podpisać i w dwóch lub więcej egzemplarzach formatu kancelaryjnego jednostronnie z szerokim marginesem i dwoma odstępami między wierszami przesłać „Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”. |8|

KWESTIONARIUSZ dla zbierania zeznań i materiałów o dzieciach żydowskich w okresie okupacji niemieckiej.

|9| A. OMÓWIENIE KWESTIONARIUSZA. Odtworzyć przeżycia z przeszłości można tylko drogą zadawania pytań, bezpośrednio trafiających do najbardziej intymnych uczuć dziecka, które często jątrzą niezabliźnione jeszcze rany. Intencją pedagogów jest wychowywać zdrowe pokolenie żydowskie, nieobarczone urazami psychicznymi. Mimo to musimy jednak dziecko skonfrontować z przeszłością, chcąc uzyskać wierny obraz reakcji dzieci na zjawiska zewnętrzne oraz zmiany psychiczne, jakie powstały pod wpływem ciężkich przeżyć. Rozdział I-szy omawia personalia dziecka. Te wstępne badania mogą wytworzyć nastrój niesprzyjający szczerym wynurzeniom, wywołany np. wspomnieniem o utracie rodziców. (Pytanie 10-te, 11-te.). Należy więc o ile możliwe, podać te pytania oględnie, w pewnych wypadkach nawet pominąć, mając na uwadze fakt, że dziecko w toku dalszych szczerych wynurzeń, na

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

314

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

pewno dużo opowie o okolicznościach, w jakich zostało osierocone. Pytanie 6-te i 8-me ma na celu ujawnienie zmian w zainteresowaniach dziecka, które powstały pod wpływem jego przeżyć. Rozdział II-gi ma na celu zobrazowanie zmian psychicznych u dziecka, które nagle wyrwane zostało z normalnego trybu życia i odczuwa pierwsze skutki reżymu hitlerowskiego. Pytania zawarte w rozdziale III-cim uwzględniają wszelkie formy życia dzieci w ghetcie, zdążają do zaznajomienia nas zarówno z życiem dzieci puszczonych samopas, jak i tych, objętych opieką (z szczególnym uwzględnieniem życia w internatach, domach dziecięcych itp.); wykazania zmian psychicznych na tle ich kontaktu z Niemcami i policją. Charakterystycznym będzie materiał, dotyczący tekstów piosenek, śpiewanych przez ich młodocianych twórców, ulicznych pieśniarzy żydowskich; wyrazów szmuglerskich, używanych przez młodych przemytników, oraz gier dziecięcych. Tam, gdzie badania odbywają się zbiorowo, możliwym jest odtworzenie obrazu różnych zabaw, drogą zachęcania dzieci do gier, które były najbardziej rozpowszechnione w okresie okupacji niemieckiej. Badający notuje nazwy zabaw, podawane przez dzieci, gdyż odzwierciadlają one wszystkie okresy okupacji, (np. „Tramwaj”, „Policjanci”, „Łaźnia”, „Akcja”, „Heil Hitler”). Jest wskazanym zebrać również gry i zabawy dzieci nieżydowskich. O takich grach mogą opowiedzieć dzieci, które były po tzw. „stronie aryjskiej”, w obozach, partyzantce, które się wspólnie z dziećmi nieżydowskimi bawiły, lub się przyglądały zabawie tych dzieci. Również te gry mają ciekawe nazwy jak: „Ludzie ratujcie!”, „Żyd, Żydówka i Żydóweczka”, „Wypędzamy Żydów”, „Głód” i inne. Rozdział IV-ty  – Odpowiedzi na pytania zawarte w tym rozdziale zilustrują inteligencję i inicjatywę dzieci w akcji ratowania siebie i najbliższych, oraz podkreślą brutalność Niemców i ich pomocników w stosunku do nich. Rozdział V-ty.  – Pytania z tego rozdziału mają na celu skłonienie |10| dzieci do podawania charakterystyki Niemców, z którymi stykali się w obozach, nazwisk swych oprawców, rodzajów kar, które stosowali wobec dzieci żydowskich, szczegółów o eksperymentach „naukowych”, jakim ich poddawano (transfuzja krwi, zastrzyki, operacje, itp.). Ważnym dla nas jest również zachowanie się dzieci w obozach wobec oprawców, formy reakcji, sposoby ratowania się i stosunki między dziećmi żydowskimi, oraz innych narodowości. Rozdział VI-ty – Na pytania zawarte w tym rozdziale mają odpowiedzieć dzieci, które przebywały podczas okupacji niemieckiej przez jakiś czas w więzieniu. Ciekawe są dla nas okoliczności aresztowania żydowskich dzieci, oraz szczegóły ich pobytu w więzieniu. Ważnym celem jest przy tym zbadanie wpływu więzienia na psychikę dziecka – wykrycie urazów. Rozdział VII i VIII-my – Barwne opowiadania dzieci z okresu pobytu w lasach dadzą ciekawy materiał do charakterystyki tego okresu. Interpretacja

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

315

Document 15

odpowiedzi dzieci musi być ostrożna, gdyż liczyć się należy z ich brakiem krytycyzmu oraz samochwalstwem i fantazją. Rozdział IX-ty – Odpowiedzi na pytania zawarte w tym rozdziale dadzą nam obraz ciężkich przeżyć dzieci po t. zw. „stronie aryjskiej”, które zmuszone były kontrolować każdy swój krok, by udawać, oszukiwać, dostosowywać się do obcych, często nieprzychylnych im ludzi, nowych obyczajów i wierzeń. Interesuje nas zdolność aklimatyzacji dzieci, kompleksy niższości, zmiany w ich psychice, które pozostały do dnia dzisiejszego, (nowa wiara, nowe zainteresowania, upodobania) – zwrócić należy uwagę, że inna jest reakcja dzieci, „ukrytych”, inna zaś żyjących w warunkach „legalnych”, które kontaktowały się z dziećmi nieżydowskimi, brały nawet nieraz udział w ruchu podziemnym (łącznikowanie, dostarczanie broni itp.). Rozdział X-ty (ogólne) – Odpowiedzi na pytania, zawarte w tym rozdziale powinny nam wyświetlić, w jakim stopniu stopniu przeżycia dzieci wpłynęły na zmiany psychiczne, jak głębokie są ich ślady. Należy stwierdzić, czy przeszłość ma jeszcze władzę nad dziećmi, czy też rzeczywistość dzisiejsza zatarła obraz przeżyć tego smutnego okresu. B. PYTANIA. I. PERSONALIA. Charakterystyka dziecka. Wygląd zewnętrzny, cechy charakteru. (Uwagi protokulanta, nauczyciela, wychowawcy). 1. Fotografia dziecka. 2. Imię i nazwisko. 3. Wiek. 4. Data urodzenia. 5. Jeśli przed okupacją niemiecką uczęszczało do szkoły, to do jakiej i do którego oddziału. 6. Jaki przedmiot lubiło najwięcej? Czym wypełniało czas wolny od zajęć szkolnych? Jakie było jego najbardziej ulubione zajęcie? 7. Czy umie czytać i pisać. Jeśli tak – w jakim języku? Czy obecnie uczęszcza do szkoły? (Jakiego typu, jakiego oddziału?) |11| 8. Jaki przedmiot lubi najwięcej i co robi najchętniej poza odrabianiem lekcji? 9. Miejsce zamieszkania: a. przed okupacją, b. podczas okupacji, c. obecnie. 10. Czy posiadało rodziców za czasów niemieckiej okupacji? Czy ich straciło?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

316

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

11. Jeśli straciło rodziców, to kiedy i w jakich okolicznościach? (Ojca, matkę). 12. Zawód rodziców przed okupacją, podczas okupacji i obecnie. 13. Ile rodzeństwa miało do czasu okupacji, w czasie okupacji i obecnie? 14. Wiek rodzeństwa. II.

PIERWSZY OKRES OKUPACJI NIEMIECKIEJ.

1. Co się zmieniło w waszym mieście i w waszym domu z chwilą wkroczenia Niemców? 2. Czy byliście zmuszeni opuścić dom (zmienić mieszkanie)? 3. Czy ponieśliście jakieś straty materialne? 4. Czy straciłeś(-aś) kogoś z rodziny i wśród jakich okoliczności? 5. O czym myślałeś(-aś), co odczuwałeś(-aś) na skutek zmian zaszłych w twoim życiu? 6. Czego bałeś(-aś) się najwięcej? 7. O czym mówiłeś(-aś) z rodzicami, kolegami, znajomymi? 8. Gdzie i jak spędzałeś(-aś) dnie? Kontynuowałeś(-aś) nauke [sic], wyręczałeś(-aś) rodziców, handlowałeś(-aś)? III. GHETTO. 1. Co się działo u was w domu po utworzeniu ghetta? (Wasze warunki materialne, mieszkaniowe.). 2. Czym się zajmowali twoi rodzice, opiekunowie? 3. Czy dzieci pozostawały pod opieką starszych? (puszczone samopas.). 4. Czy byłeś(-aś) zmuszony(-na) do pomagania komuś w pracy zarobkowej, czy też mogłeś(-aś) kontynuować naukę? 5. Czy uczyłeś(-aś) się w domu, czy uczęszczałeś(-aś) do jakiegoś zakładu w ghetcie? 6. Jakie dziecięce zakłady były w ghetcie? (szkoły legalne, nielegalne, internaty, półinternaty, kluby, sierocińce, kuchnie?) 7. Do jakiego zakładu uczęszczałeś(-aś), jak się uczyłeś(-aś)? 8. Jakich przedmiotów uczyłeś(-aś) się i w jakim języku? 9. Jakie uroczystości, imprezy i święta obchodzono w zakładach? Czy bywałeś(-aś) na przedstawieniach dziecięcych w ghetcie? 10. Jakie teksty pieśni pamiętasz? 11. W jaki sposób bawiliście się w ghetcie? Jakie zabawy zauważyłeś(-aś) u innych dzieci? (Jeśli były to nowe, stworzone przez nie same lub takie, które sam wymyśliłeś(-aś), opisz je dokładnie.). 12. Czy uczyłeś(-aś) się chętnie, czy wolałeś(-aś) zamiast nauki wychodzić na ulicę zarabiać lub żebrać?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

317

Document 15

|12| 13. Co wiesz o żebrakach, złodziejach, dzieciach ulicznych? 14. Jakich pieśni, wierszy, tekstów używali śpiewając, żebrząc? 15. Czy były to pieśni znane od dawna, z domu, ze szkoły, z zakładów dziecięcych, czy stworzone przez nich samodzielnie? 16. Czy ty w celu zarobku śpiewałeś(-aś) po ulicach, bramach, podwórzach, (sam(-a), z grupą, kolegami, krewnymi)? 17. Czy dobrze żyłeś(-aś) ze wspólnikami, kłóciłeś(-aś) się, pomagałeś(-aś) im, dzieliłeś(-aś) się zarobkami? Czy twoimi wspólnikami byli dorośli, czy dzieci, Żydzi, czy Chrześcijanie? 18. Czy sam chciałeś(-aś) handlować, szmuglować, żebrać, śpiewać na ulicy, w bramach, czy też rodzice (opiekunowie) zmuszali cię do tego? 19. Czy zajmowałeś(-aś) się szmuglem i co cię do tego skłoniło? 20. Którędy i jakim sposobem wydostawałeś(-aś) się z ghetta? Czyś przekupywał(-a) straż, przełaził(-a) przez mur? Co możesz o tym powiedzieć? 21. Czy w celu wprowadzenia w błąd zmieniałeś(-aś) swoje imię, wiek, ubranie? (udawałeś(-aś) młodszego(-ą), starszego(-szą), sierotę? W jaki sposób przystosowałeś(-aś) się do rozmaitych sytuacji?) 22. Czy pamiętasz, jakich wyrazów używali szmuglerzy, jak nazywali towary, strażników itd.? 23. Jak postępowali: a. Niemcy z złapanymi młodocianymi szmuglerami? Jak ich karali? (zabierali towar, bili, aresztowali, rozstrzeliwali?) b. Mundurowa policja (pomoc w łapaniu, odbieraniu towaru, braniu łapówki)? c. Milicja żydowska (pomagała, przeszkadzała, karała, donosiła władzom?) brała łapówki? Czy widziałeś(-aś) trupy na ulicy? 24. Czy miałeś(-aś) styczność z chrześcijańską ludnością podczas handlu dla szmuglowania? Jak się do ciebie odnosiła? 25. Czy cierpiałeś(-aś) głód i jak zachowywałeś(-aś) się będąc głodnym(-ą)? Kłóciłeś(-aś) się, biłeś(-aś) się z rodziną, krewnymi, kolegami, płakałeś(-aś), kradłeś(-aś), zdobywałeś(-aś) na ulicy żywność? 26. Czy ktoś z twojej rodziny chorował w ghetcie i na co? (tyfus, dezynteria [dyzenteria], świerzb, chorobę umysłową, obrzęki głodowe itd.? Jakimi środkami leczyliście te choroby?) Czy leżałeś(-aś) w szpitalu? Czy byłeś(-aś) w kwarantannie? 27. Czy chodziłeś(-aś) do łaźni, zakładów dezynfekcyjnych, czy te zakłady spełniały swoje zadanie?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

318 IV.

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

LIKWIDACJA GHETTA.

1. Gdzie byłeś(-aś) podczas akcji? (w schronie, w mieszkaniu, z rodzicami, czy bez nich?) 2. Jakie kryjówki mieliście w czasie akcji? Sami znaleźliście je, czy ktoś wam wskazał? Czy płaciliście za nie? 3. Dzięki czemu i komu uchowałeś(-aś), się podczas obław? |13| 4. Jak przygotowywaliście się do przewidywanych „akcji”? Czy miałeś(-aś) jakieś plany, pomysły? 5. Czy pomogłeś(-aś) rodzicom, krewnym, znajomym, kolegom? (Jeśli tak, to w jaki sposób i gdzie?) 6. Czy i jak odbywały się specjalne akcje na dzieci (w domach dziecięcych, sierocińcach, półkoloniach i szpitalach?) Kto w tych akcjach brał udział, pomagał? 7. Jak się zachowywała milicja żydowska podczas akcji? (porywała dzieci siłą, odrywała od rodziców?) 8. W jaki sposób obchodzili się Niemcy z dziećmi podczas akcji? (Bili, związywali ręce?) 9. Czy byłeś(-aś) świadkiem takich scen i czy pamiętasz, jak dzieci reagowały na zadawany im gwałt? (płakały, krzyczały, biły?) 10. Co wówczas myślałeś(-aś) o Niemcach i ich pomocnikach? 11 Czy byłeś(-aś) ranny(-a), pobity(-a)? (Jakie ślady pozostały do dzisiejszego dnia?) 12. Czy straciłeś(-aś) kogoś z rodziny podczas akcji? I jak to odczułeś(-aś)? V. OBÓZ. 1. Kiedy i wśród jakich okoliczności dostałeś(-aś) się do obozu? Jak odczułeś(-aś) tę zmianę wtwoim życiu? Czy bardzo bolałeś(-aś) nad utratą wolności? 2. W ilu i jakich obozach byłeś(-aś) przetrzymywany(-a) i jak długo w każdym przebywałeś(-aś)? 3. Czy byłeś(-aś) w obozie sam(-a), (z rodzicami, krewnymi, znajomymi)? 4. Czy dzieci były umieszczone razem z dorosłymi, czy oddzielnie? Podaj w przybliżeniu liczbę dzieci zobozowanych. 5. Czy w waszym obozie dzieci przebywały oficjalnie, jeśli, nie, to jak je ukrywano? 6. Co robiłeś(-aś) w obozie, przy jakich pracach zatrudniano dzieci? 7. Czy pracowałeś(-aś) w obozie, czy też poza nim? (Czy w drodze do pracy miałeś(-aś) sposobność spotykania ludzi „na wolności” i co wtedy myślałeś(-aś)?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

319

Document 15

8. Podaj ogólne warunki życia w obozie. 9. Czy cierpiałeś(-aś) głód, chłód, czy chorowałeś(-aś)? 10. Jak sobie radziłeś(-aś)? Czy miałeś(-aś) chwile depresji, myśli samobójcze? 11. Jakie było u was współżycie dzieci? Czy istniała pomoc koleżeńska? Czy w waszym obozie przebywały dzieci innych narodowości i jaki był ich stosunek do Żydów? 12. W jaki sposób młodzież urozmaicała sobie czas wolny od pracy? (pieśni, recytacje, referaty itp.) Czy nie planowaliście zorganizowania oporu, buntu, ucieczki? 13. Jaki był stosunek starszych obozowców do dzieci? (Czy im pomagali, opiekowali się nimi?) |14| 14. Jak się odnosił do dzieci personel obozowy? (Niemcy, Polacy, Żydzi.). Czy znęcał się nad nimi, zatrudniał ponad siły? 15. Czy Niemcy wykorzystywali dzieci do specjalnych celów (np. dla doświadczeń lekarskich itp.)? Czy pamiętasz nazwiska najgorszych oprawców? 16. Czy były wśród dzieci donosiciele, wysługujący się Niemcom? 17. Według czego przeprowadzano selekcje dzieci w obozie? (według wieku, stanu, zdrowia, wyglądu, wzrostu?) Na jakie pomysły wpadały dzieci by zachować życie? 18. W jaki sposób wydostałeś(-aś) się z obozu? (ucieczka, oswobodzenie przez armie sprzymierzone.). VI. WIĘZIENIE. 1. Kiedy (w jakim okresie okupacji niemieckiej) przebywałeś(-aś) w więzieniu? 2. Wśród jakich okoliczności zostałeś(-aś) aresztowany(-ą)? (Gdzie? Kiedy? Z kim? Przez kogo?) 3. Warunki więzienia. (W jakim więzieniu przebywałeś(-aś)? Z kim siedziałeś(-aś)? Jaki był stosunek straży więziennej do ciebie? Czy byłeś(-aś) badany(-ą)? (Przez kogo? Kto badał? Jakich metod użyto by wydobyć z ciebie zeznania i czy swój cel osiągnięto?) 4. W jaki sposób wydostałeś(-aś) się z więzienia? (Zwolnienie, ucieczka, oswobodzenie przez armie sprzymierzone.) VII.

ŻYCIE W LASACH I SCHRONACH (BUNKRACH).

1. Czy byłeś(-aś) w lesie, w schronie, sam(-a), z rodzicami, ze znajomymi, z partyzantami? (Opisz okoliczności, wśród jakich się tam dostałeś(-aś)? 2. Co robiłeś(-aś)? Jaką pracę wykonywałeś(-aś), pomagałeś(-aś) dorosłym, brałeś(-aś) udział w walkach (z Niemcami, policją)?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

320

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

3. Czym żywiliście się, w jaki sposób dostawaliście jedzenie? Czy ktoś z zewnątrz (np. ludność okoliczna) dostarczał wam pożywienie, czy sami musieliście się o nie starać? Czy byłeś(-aś) pomocny(-a) w zdobywaniu jedzenia? 4. Kogo baliście się najwięcej? (zwierząt, Niemców, donosicieli?). 5. Według jakich znaków trafialiście do kryjówek, bunkrów? (naśladowanie głosów dzikich zwierząt, gwizdy, stuki, tupot?). Czy potrafisz opisać względnie narysować plan bunkru, w którym ukrywaliście się? 6. Jak zachowywały się dzieci w waszym schronie? 7. Jakie środki dla uspakajania dzieci stosowali starsi? (nasenne cukierki, smoczki, terroryzowanie, bicie itd.?) 8. Czy tęskniłeś(-aś) za dziećmi, czy wolałeś(-aś) towarzystwo dorosłych? W jakim towarzystwie czułeś(-aś) się lepiej i weselej? |15| 9. Co myślałeś(-aś) o dzieciach, które były na wolności, uczyły się, bawiły się? 10. Jaką nadzieją pocieszali cię dorośli i dzieci? 11. Kiedy i jak zostałeś(-aś) oswobodzony(-a)? VIII.

UDZIAŁ DZIECI W PARTYZANTCE.

1. W jaki sposób nawiązałeś(-aś) kontakt z partyzantami? 2. Podaj, do jakiej grupy należałeś(-aś) i w jakim terenie ona działała. 3. Jaka była liczba dzieci, przebywających w waszym oddziele? Podaj, jakie było współżycie między nimi i jaki stosunek starszych partyzantów do nich, czy miałeś(-aś) bliższych przyjaciół wśród twoich towarzyszy i w jaki sposób pomagaliście sobie wzajemnie. 4. Przy jakich pracach zatrudniano ciebie? (inne dzieci)? 5. Co odczuwałeś(-aś) przy wykonywaniu powierzonego ci zadania? 6. Czy brałeś(-aś) udział w walkach z nieprzyjacielem? 7. Czy zostałeś(-aś) odznaczony(-ą) i za jaki czyn? 8. Czy pamiętasz pieśņi śpiewane w partyzantce? IX.

ŻYCIE WŚRÓD „ARYJCZYKÓW”.

1. Jak się dostałeś(-aś) na aryjską stronę? 2. Czy miałeś(-aś) aryjskie dokumenty? 3. Czy byłeś(-aś) sam(-a), czy razem z rodzicami, krewnymi, znajomymi, legalnie, czy nielegalnie, w schronie, zakładach zamkniętych, u rodzin polskich? (Czy ukrywali cię znajomi, krewni, czy obcy?) 4. Czy dobrze mówiłeś(-aś) po polsku, czy wszystko rozumiałeś(-aś), czy odpowiednio się zachowywałeś(-aś), czy nie wyróżniałeś(-aś) się swoim wyglądem, sposobem bycia od twego otoczenia?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

321

Document 15

5. Jak się odnosili do ciebie ludzie, z którymi się stykałeś(-aś), (dorośli, dzieci), czy ci pomagali, czy też szkodzili? Czy i kto okazał ci serce? Czy byłeś(-aś) ty (sam, czy z rodziną) szantażowany(-a) i jak się zachowałeś(-aś) podczas szantażu? 6. Czy utrzymywałeś(-aś) się sam(-a)? Jeśli tak, to w jaki sposób? (Pracą w polu, w domach prywatnych, handlem itp.) 7. Czy miałeś(-aś) możność uczenia się (w domu, na kompletach, w szkole), przebywania w towarzystwie dzieci nieżydowskich? 8. Czy szukałeś(-aś) towarzystwa dzieci, czy wolałeś(-aś) być sam(-ą)? 9. Czy zazdrościłeś(-aś) dzieciom? (kiedy i czego)? 10. Co czułeś(-aś), o czym myślałeś(-aś), przebywając w towarzystwie chrześcijańskich dzieci, w szkole, przy spotkaniach? (Co ci się najbardziej podobało, co ci nie odpowiadało, co było dla ciebie najciekawsze?) 11. Czy miałeś(-aś) kolegę, koleżankę wśród Polaków, czyście sobie nawzajem pomagali? Czy zwierzyłeś(-aś) się komuś, kim jesteś? |16| 12. Czy odprawiałeś(-aś) chrześcijańskie modły? Kto cię nauczył modlić się? Czy modliłeś(-aś) się dobrowolnie, czy zmuszali cię do tego? Czy szczerze wierzyłeś(-aś)? 13. Co mówiono na temat Żydów? 14. Jakie przysłowia, zabawy dzieci, dotyczące Żydów, pamiętasz? 15. Czy ty osobiście lub twoja rodzina miała związek z nielegalnym komitetem pomocy? Czy dostawaliście pomoc? W jakiej formie? (pieniądze, paczki, pomoc lekarską?) 16. Czy miałeś(-aś) kontakt z organizacjami bojowymi? Czy należałeś(-aś) do ruchu podziemnego? (łącznikowanie, dostarczanie broni?). X. OGÓLNE. 1. Jakie są twoje najsilniejsze przeżycia w ciągu całego okresu okupacji niemieckiej? 2. Czy śni ci się kiedyś to, co przeżyłeś(-aś), czy często o tym myślisz? 3. Czy i gdzie wyróżniłeś(-aś) się twoimi czynami? (co wiesz o bohaterskich czynach innych dzieci?) 4. Co robisz teraz? (Czy uczysz się? Czy pracujesz? Co cię najbardziej interesuje?) Jakie są twoje plany na przyszłość? 5. Czy masz fotografie, obrazy? (zebrane, stworzone przez ciebie?) 6. Czy pisałeś(-aś) pamiętnik, wiersze (gdzie i w jakich okolicznościach), czy zachowałeś(-aś) je? 7. Czy pamiętasz jakieś pieśni, wiersze, ułożone przez twego kolegę(-żankę)?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

322

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Translation Methodological Guidelines for Completing a Questionnaire: “On Jewish Children” Survey research is not a simple matter. Although the method of research does not seemingly entail any difficulties, it is in fact very complex. We are dealing with various factors, among the most important of which we should enumerate: the personality of the subject, the personality of the researcher conducting the questionnaire, the time and place of conducting it, understanding of the aim of the questionnaire, attitude of the subject to the researcher, etc. All those factors have to be taken into consideration and that is why it is often necessary to conduct preliminary work of educating, setting out the aims, creation of the right ambience, in essence: creation of the right environment for the research. Research on adults is already causing many difficulties. The issue becomes even more complicated when the subject of research are children and youth. I. AIM. The researcher should be aware of the aim and tasks that are to be fulfilled by the questionnaire. The aims of the questionnaire are the following: 1. To ensure as complete as possible a picture of criminal Hitlerite actions, the aim of which was the physical destruction and moral distortion of the young Jewish generation. 2. To demonstrate the fortitude and industriousness of the Jewish youth, to give a picture of their resistance, heroic stance and struggle which to some extent paralyzed Hitlerite plans. The proof of this are the children who remained alive and who are the subject of our research. 3. To assess the mental and physical state of the Jewish youth after years of life in the conditions of the Hitlerite regime (the ghetto, in hiding, the Aryan side, the camp, the forest, the partisan movement, etc.) 4. To gather information about the plans and objectives of the Jewish youth, to research their political worldview, their attitude toward other nations etc. In order to gain informative material for the future direction of educational work. 5. To identify the attitude of Polish society toward Jews, establishing both the positive and negative aspects and the extent of the influence of Hitlerite propaganda on Poles. The final aim of the research is to provide material against German fascism and to convince the world that it is necessary to strictly and finally condemn

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

323

Document 15

all seeds of fascism. One who is aware of this aim and wants to participate in fulfilling it possesses the right moral qualifications to conduct the research. Aside from moral qualifications, the researcher has to possess an adequate level |5| of intelligence as the analysis of the child’s psyche is a difficult and complicated matter. II. THE METHOD. The person who conducts the research must above everything become fully acquainted with the questionnaire, reflect on each question, think how it can be asked and how they would have answered it themselves. Thanks to such in-depth analysis of the questionnaire, the researcher will become familiarized with its contents and will be able to freely adapt various questions depending on whom they conduct the interview with. Under no circumstances is it permitted to give the subjects the questionnaire in their own hands so that they would answer subsequent questions themselves, while the researcher notes down short, schematic answers. We are not concerned, as is the case in the examination of intelligence or in other such tests, with the number of answers. The issues here are real happenings, experiences, confessions. The way of experiencing may be sometimes more important than the content of the experience itself. The subjects should be allowed continuity in their recounting, support in their thought process, and encouragement to give honest confessions. The person recording in the meantime is writing everything down. In a single child’s story, one can often find answers to further questions, the asking of which is thus redundant. One should carefully listen for remarks “made in passing” by the subject (such as: “I did not care”), reflections, confessions of an emotional and affective nature, judgments of people and events, opinions, etc. In the research conducted on children, these are the most important moments. The course of events, facts of crimes, and method of murder are already known from the testimonies of adults who recount it in much greater detail. In conducting the research on children, we assume that they may have less of a documentary value but rather an invaluable psychological quality. And this the adults cannot provide us with. One should avoid questions that could be suggestive due to their content as well as the manner in which they are asked. Instead of asking: “Did you occupy yourself with trade,” one should ask: “What did you occupy yourself with?”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

324

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

III. RESEARCH METHOD. Research of children can be conducted by a person who has fully gained their confidence. We should distinguish between: a. examination of children in closed establishments or schools. b. children in their parents or guardians’ homes. Ad a. In closed establishments (boarding houses), examination should be conducted by a group leader after getting acquainted with the children. Spending time with them, he a priori knows what can be found out from each child. He prepares hence in advance a sheet with personal details of the subject, their characteristics, and appropriate questions. The aim is for the examination to be as short as possible, as children quickly tire, get bored, lose the plot, and answer mechanically and we are keen on the liveliness of the recounting, on exposing narrative temperament, and observation of reaction when recalling past experiences. Not without meaning |6| here is the vocabulary of the person being examined. After this preparation, the group leader chooses the right moment when the child is prone to confessions (such a moment can be induced); takes the child to the side and records in detail what the child recounts. One should not put on a mask of impartiality. One should listen carefully, with interest, and show sympathy. Such active listening and empathizing with word and gesture encourages the narrator not only to reveal the facts but also to express their attitude toward them. It is understood that such a conversation can and should take place a number of times, with each subsequent recollection being richer in detail. Notwithstanding the “official” questioning, in which the child recounts his experiences, there is also another method of research, without the conscious participation of the subject. It involves observation by the educator. The educator systematically notes down remarks about the individual in question, which include: their behavior in a group, habits, peculiarities, opinions, attitude toward non-Jewish children, religiousness, industriousness, life stance, etc. Such remarks should be based on facts. A remark such as: “developed the feeling of responsibility” does not yet tell us anything. But a description of a situation or an event in which a feeling of responsibility was demonstrated is a valuable contribution to the profile of the subject. Facts from life gathered together allow us to gain better understanding of the child, to ascertain the existence or lack of psychological traumas and potentially undertake steps toward their sublimation. Ad b. The confidence of a child at home can be gained by explaining the aim of the research to his guardians and their taking a positive attitude toward

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

325

Document 15

them. After clearing the way into the home, one should establish contact with the child by recounting one’s own experiences. The researcher will often note the embellishment of actual facts. The act of embellishment and exaggeration, although hurtful in establishing historical truth, is not an obstacle in examining the psyche of a certain individual. It allows one to ascertain the emotional state and the imagination of the subject and in this way cause the need to speak out. Such conversations can be on a specific topic dependant on circumstances, such as: participation in the partisan units, escape from a transport, etc. A subsequent conversation on a different topic can be conducted by referring to the previous one, for example, address the subject with words: “You exhibited a lot of bravery but did you know what you would do next?,” or “How did you deal with a wounded leg?,” etc. Referring to the past narrative has a great advantage that the subjects are confirmed in their conviction that their narrative does not pass unnoticed. This provides them with a feeling of self-worth and the researcher turns in their eyes into a kind listener who is worth talking to. Now they themselves will seek the researcher to share with him their recollections. They will begin to dig in their experiences, convinced that they are of value to |7| someone and that their suffering did not go to waste. Such convictions can sometimes become the beginning and source of fabrication. One should be very careful in such an instance, feel the right moment, and note one’s impression. For our research, it is however of no importance for the reasons mentioned above. IV. ORGANIZING NOTES. After the material is gathered, notes should be organized, and the testimony written down. This work should not be procrastinated as the color and freshness of a story and its particulars can recede, notes and abbreviations will be forgotten, and remarks lose their worth and straightforwardness. Immediately after the conversation is conducted one should begin reconstructing the interview in the order in which it took place. With such a copy prepared, one can begin chronological or thematic organization according to the second part of our ‘instruction,’ keeping if possible first-person voice. Testimonies prepared in such a way can be written down, if possible, on a typewriter, signed and in two or more copies of standard size, printed on one side of the page and with wide margin and double space between lines sent to the Central Jewish Historical Commission.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

326 |8|

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

QUESTONNAIRE for Gathering Testimony and Material on Jewish Children during the Period of German Occupation

|9| A. DISCUSSION OF THE QUESTIONAIRE Recreating experiences from the past can be achieved only by asking questions that directly reach the intimate feelings of children among whom raw wounds still fester. The aim of the educators is to raise a healthy Jewish generation unburdened with psychological traumas. Despite this, we have to confront the child with its past, if we want to achieve a faithful picture of children’s reactions to external events and psychological changes which appeared under the influence of difficult experiences. Chapter I discusses the personal profile of a child. These introductory examinations can create an atmosphere that is not conducive to honest confessions, induced, for example, by the recollection of the loss of parents (questions 10 and 11). One should therefore, if possible, ask these questions cautiously, in some cases they can be even discounted, taking into consideration that a child in the course of future honest confessions will surely say a lot about the circumstances in which it was orphaned. Questions 6 and 8 have aim to reveal changes in the interests of the children which appeared under the influence of their experiences. Chapter II aims to illustrate psychological changes undertaken by a child who was suddenly extracted from a normal course of life and experienced first results of the Hitlerite regime. Questions contained in chapter III consider all ways of life of children in the ghetto, aiming toward familiarizing us both with the lives of children left on their own and those remaining under care (with particular focus on life in boarding homes, children homes, etc.), demonstrate psychological changes caused by contact with Germans and the police. Other typical materials of concern will be the lyrics of songs sung by its young creators, street Jewish singers, smuggling expressions used by young smugglers, and children’s games. In cases when the examination is taking place in a group setting, it is possible to recreate a picture of various games, by encouraging children to participate in games that were widespread during the German occupation. The researcher notes down the names of games given by the children as these reflect all periods of the occupation (such as “tramway,” “policemen,” “bath,” “Action,” “Heil Hitler”). It is recommended to also collect the games and plays

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

327

Document 15

of non-Jewish children. Children who were on the so-called “Aryan side,” in camps, in partisan units, can inform about such games, as they played together with non-Jewish children or who observed their games. Also, these games have interesting names such as “People, save us,” “Jew, Jewess, and little Jewess,” “We are chasing out the Jews,” “Hunger,” and others. Chapter IV – Answers to questions contained in this chapter will illustrate the intelligence and initiative of children involved in rescuing themselves and those closest to them and underlines the brutality of the Germans and their helpers. Chapter V  – Questions from this chapter aim to induce |10| children to provide characteristics of the Germans whom they encountered in the camps, the names of their persecutors, the types of punishment used against Jewish children, and details on “scientific” experiments (blood transfusion, injections, operations, etc.) Also important for us is the behavior of children in the camps toward their torturers, their ways of reacting, the methods employed to save oneself, and the relations between Jewish children and those of other nationalities. Chapter VI  – Questions contained in this chapter are to be answered by children who spent part of the German occupation in prison. We are interested in the circumstances of the arrest of Jewish children and the particulars of their stay in prison. An important aim is to examine the impact of imprisonment on a child’s psychology, and to detect traumas. Chapters VII and VIII – Colorful stories of children from the time of their stay in the forest will give us interesting material characterizing this period. The interpretation of children’s answers must be careful as we should take into consideration a lack of criticism as well as self-praise and fantasy. Chapter IX – Answers to questions contained in this chapter will provide us with a picture of the difficult experiences of children on the so-called “Aryan side,” who were forced to control their every step to pretend, cheat, and to accommodate themselves to unknown, often unsympathetic people, new customs and beliefs. We are interested in the ability of children to accommodate, their inferiority complexes, and changes in their psychology which remain until today (new beliefs, new interests, inclinations). One should note that there is a difference in reactions between children “in hiding” and those who lived “legally,” who remained in contact with non-Jewish children and even participated at times in the underground movement (messengers, carrying arms, etc.) Chapter X (general)  – Answers to questions contained in this chapter should demonstrate to what degree the experiences of children influenced their psychological changes, how deeply they were affected. One should ascertain if the past still holds children in its grip, or if today’s reality has erased the experiences of that sad period.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

328

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

B. QUESTIONS I. PERSONALIA Profile of the child. External appearance, qualities of character (Remarks of the recorder, teacher, guardian) 1. Photograph of the child. 2. First and last name. 3. Age. 4. Date of birth. 5. If the child attended school before the German occupation, which one and which grade. 6. Which subject did the child like most? How did he / she fill time free from schoolwork? What was his / her favorite activity? |11| 7. Can the child read and write? If yes – in what language? Does the child currently attend school? (What type, which grade?) 8. Which subject does the child like most and what does he / she like to do best in time free from doing homework? 9. Place of residence: a. before the occupation, b. during the occupation, c. currently. 10. Did the child have parents during the German occupation? Did he / she loose them? 11. If the child lost parents, when and in what circumstances? (father, mother.) 12. Profession of parents before the occupation, during the occupation, and presently. 13. How many siblings did the child have until the occupation, during the occupation, and presently. 14. Age of siblings. II.

FIRST PERIOD OF GERMAN OCCUPATION

1. What changed in your city and your home with the moment of the entry of the Germans? 2. Were you forced to leave home (change apartment)? 3. Did you suffer material loses? 4. Did you lose anyone from your family and in what circumstances? 5. What did you think about, what did you feel as a result of changes which occurred in your life? 6. What were you afraid of the most?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

329

Document 15

7. What did you speak of with your parents, friends, acquaintances? 8. Where and how did you spend the days? Did you continue your studies, did you help your parents, trade? III. GHETTO 1. What happened at your home after the creation of the ghetto? (your material, living conditions.) 2. What did your parents, guardians do? 3. Did the child remain under the care of the elders? (left unattended?) 4. Were you forced to help someone in paid work or were you able to continue learning? 5. Did you learn at home or did you attend some type of establishment in the ghetto? 6. What children’s establishments were in the ghetto? (legal / illegal schools, boarding homes, day boarding homes, clubs, orphanages, kitchens?) 7. Which establishments did you attend? How did you do in terms of learning? 8. What subjects did you learn and in what language? 9. What celebrations, events, and holidays were celebrated in the establishments? Did you attend children’s performances in the ghettos? 10. Which song lyrics do you remember? 11. How did you play in the ghetto? What games did you notice among other children? (If these were new ones, were they created by other children or ones that you invented yourself? Describe them in detail.) |12| 12. Did you learn willingly, did you prefer to go out on the street to earn money or beg instead of learning? 13. What do you know about beggars, thieves, street children? 14. What songs, poems, expressions did they use while singing, begging? 15. Where these songs known previously from home, school, children’s establishments or ones which they created? 16. Did you, in order to earn a living, sing on the streets, at gates in courtyards (alone, in a group, with friends, relatives)? 17. Did you remain in good relations with your fellows, did you fight, help them, share your earnings? Were your fellows adults or children, Jews or Christians? 18. Did you yourself want to trade, smuggle, beg, sing on the street, courtyard entrances, or did your parents (guardians) force you to do it? 19. Did you participate in smuggling and what made you do it? 20. Which way and how did you get out of the ghetto? Did you bribe guards, climb over a wall? What can you say about it?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

330

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

21. Did you, in order to deceive, change your name, age, clothing? (Pretended to be younger, older, an orphan?) In what way did you adapt to various situations? 22. Do you remember expressions used by smugglers, how did they call the merchandise, guards, etc.? 23. What was the behavior of: a. Germans toward underage smugglers who they caught? How did they punish them (taking away their merchandise, beating them up, arresting, shooting)? b. Uniformed police28 (help in catching, taking away the merchandise, taking bribes)? c. Jewish Police (helped, obstructed, punished, informed the authorities, took bribes)? Did you see corpses on the streets? 24. Did you have any contact with the Christian population during trading or smuggling? What was their attitude toward you? 25. Did you suffer hunger and how did you behave when hungry? Did you quarrel, fight with family, relatives or friends, cry, steal, acquire food on the streets? 26. Was anyone from your family ill in the ghetto and what with (typhus, dysentery, scabies, mental illness, hunger edema, etc.)? Did you stay in the hospital? Were you in quarantine? 27. Did you go to steam baths, disinfection units? Did they fulfill their task? IV.

LIQUIDATION OF THE GHETTO

1. Where were you during the Action (in a shelter, in an apartment, with or without your parents)? 2. What hideouts did you have during the Action? Did you find them yourself or did someone point them out to you? Did you pay for them? 3. How did you survive the catching – thanks to what and who? |13| 4. How did you prepare for anticipated Actions? Did you have any plans, ideas? 5. Did you help your parents, relatives, acquaintances, friends? (If yes, in what way and where?) 6. Did special Actions against children take place (at children’s homes, orphanages, daycare, and hospitals) and what did they look like? Who participated in those Actions and who aided them? 7. How did the Jewish Police act during the Action (kidnapped children by force, tore them away from their parents)? 28 The Polish police, also known as Blue Police.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

331

Document 15

8. How did the Germans treat the children during the Actions (beat them up, tied their hands)? 9. Were you a witness to such scenes and do you remember how children reacted to violence directed at them (cried, screamed, punched)? 10. What did you think then about the Germans and their helpers? 11. Were you wounded, beaten up (what marks are left to this day)? 12. Did you lose a member of your family during the Action? How did you experience it? V. CAMP 1. When and in what circumstances did you find yourself in a camp? How did you experience this change in your life? Were you very upset by the loss of freedom? 2. In how many camps were you imprisoned and how long did you stay in each? 3. Were you alone in the camp (with parents, relatives, acquaintances)? 4. Were children placed together with adults or separately? Give an approximate number of incarcerated children. 5. Did the children stay officially in your camp, if not, how were they hidden? 6. What did you do in the camp, at what were the children employed? 7. Did you work in the camp or outside it (on your way to work, did you have an opportunity of meeting “free” people and what did you think then)? 8. Describe general living conditions in the camp. 9. Did you suffer from hunger, coldness, were you ill? 10. How did you cope? Did you have moments of depression? Suicidal thoughts? 11. What were the relations between children like? Was there mutual help among friends? Were there children of other nationalities in your camps and what was their attitude toward Jews? 12. In what way did the youth divert themselves in their time free from work? (songs, recitation, lectures, etc.) Did you plan to organize resistance, an uprising, escape? 13. What was the attitude of older camp prisoners to the children? (Did they help them, take care of them?) |14| 14. What was the attitude of the camp personnel toward the children? (Germans, Poles, Jews) Did they abuse them, make them work beyond their strength? 15. Did the Germans use children for particular goals (for example for medical experiments, etc.)? Do you remember the names of the worst criminals?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

332

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

16. Were there among the children informers subservient to the Germans? 17. On what basis was the selection among children in the camp conducted? (According to age, state of health, appearance, height?) What ideas did children come up with to save their lives? 18. In what way did you get out of the camp? (escape, liberation by Allied armies) VI. IMPRISONMENT 1. When (in which part of the German occupation) were you in prison? 2. Under what circumstances were you arrested? (Where? When? With whom? By whom?) 3. Conditions in the prison. (In what prison were you incarcerated? With whom were you kept? What was the attitude of the prison guards toward you? Were you examined? By whom? Who examined you? What methods were used to extract testimony from you and was the aim achieved?) 4. In what way did you get out of prison? (release, escape, liberation by Allied armies) VII.

LIFE IN FORESTS AND SHELTERS (BUNKERS)

1. Were you in the forest, in a shelter, alone, with parents, with acquaintances, with partisans? (Describe circumstances in which you found yourself there.) 2. What did you do? What work did you do, did you help the adults, participate in resistance (against Germans, police)? 3. What did you eat, how did you get food? Did someone from outside (for example, local population) provide you with food, did you have to strive for it yourselves? Were you helpful in obtaining it? 4. Who were you scared of the most? (animals, Germans, informers) 5. On the basis of what signs did you make your way to the hideouts, bunkers? (mimicking sounds of wild animals, whistles, knocks, stomps) Can you describe, possibly draw a plan, of the bunker in which you were hiding? 6. How did children behave in your shelter? 7. What ways of pacifying the children did elders use? (sleeping sweets, pacifiers, terrorizing, beating, etc.) 8. Did you miss children or preferred the company of adults? In whose company did you feel better and happier? |15| 9. What did you think about children who were free, could learn, could play? 10. With what hope did grown-ups and children comfort you with? 11. When and how were you liberated?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

333

Document 15

VIII.

CHILDREN’S PARTICIPATION IN THE PARTISAN UNITS

1. In what way did you make contact with the partisans? 2. Which group did you belong to and where was it active? 3. What was the number of children in your unit? What was the relationship between them and the attitude of the older partisans toward them, did you have any closer friends among your comrades and how did you help each other? 4. At what works were you employed (other children)? 5. How did you feel when fulfilling your duties? 6. Did you participate in fights against the enemy? 7. Were you awarded and for what action? 8. Do you remember the songs that were sung in the partisan units? IX.

LIFE AMONG THE “ARYANS”

1. How did you get to the Aryan side? 2. Did you have Aryan documents? 3. Were you alone or with your parents, relatives, acquaintances, legally or illegally, in a shelter, establishments, in a Polish family (were you hidden by your acquaintances, relatives or those of no relation to you)? 4. Did you speak Polish well, did you understand everything, did you behave correctly, did you not stand out with your looks, way of being, from your surroundings? 5. What was the attitude toward you of people who you were in contact with (adults, children), did they help you or hurt you? Did anyone display kindness toward you? Were you (alone or with your family) blackmailed and how did you behave when blackmailed? 6. Did you support yourself? If yes, in what way? (working in the field, in private homes, trade, etc.) 7. Did you have the opportunity to learn (at home, in clandestine classes, at school) or spend time among non-Jewish children? 8. Did you look for the company of other children or did you prefer to be alone? 9. Were you jealous of other children (when and of what)? 10. How did you feel, what did you think when you were in the company of Christian children, at school, during meetings? (What did you like most, what did you not like, what did you find the most interesting?) 11. Did you have a friend among Poles, did you help each other? Did you confide in anyone as to who you are? |16| 12. Did you carry out Christian prayers? Who taught you how to pray? Did you pray voluntarily or were you forced to? Did you genuinely believe?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

334

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

13. What was being said about Jews? 14. What proverbs, children’s games connected to Jews do you remember? 15. Did you personally or your family have links with an illegal help committee? Did you receive help? In what form (money, parcels, medical aid)? 16. Did you have contact with military organizations? Did you belong to the underground movement (messenger, carrying weapons)? X. GENERAL 1. What are your strongest experiences of the whole period of German occupation? 2. Do you dream of your experiences; do you think of them often? 3. Did you distinguish yourself with your deeds? (What do you know of heroic deeds of other children?) 4. What do you do now? (Are you learning? Are you working? What interests you the most?) What are your plans for the future? 5. Do you have photographs, paintings? (collected, created by you?) 6. Did you write a diary, poems (where and in what circumstances)? Did you keep them? 7. Can you recall any songs, poems written by your friends?

Document 16 Nachman Blumental (ed.), “Ethnographic Questionnaire” Łódź, 1945 Printed brochure, 14 pages Language: Polish; translated by Katarzyna Person Nachman Blumental (ed.), Instrukcje dla zbierania materiałów etnograficznych w okresie okupacji niemieckiej (Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Polsce, Seria II, Prace metodologiczne, Zeszyt 2) [Instructions for Collecting Ethnographic Materials from the Period of the German Occupation (Publications of the Central Jewish Historical Commission in Poland, Series II, Methodological Papers, Notebook 2)], Łódź 1945 [This questionnaire instructs collectors of verbal expressions, literary creations, and artifacts that Jews in ghettos, camps, and hiding places created to cope with their agonizing experiences. These materials include songs, poems, stories, legends, jokes, superstitions, proverbs, prayers, games, puppets, sculptures, paintings, and drawings made by adults and children. The questionnaire guides the collectors on how to show respect and sensitivity toward the witnesses to

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

335

Document 16

encourage them to share verbal expressions and songs which survivors often deemed unimportant in retrospect.]

Metodyczne wskazówki dla wypełniających kwestionariusz etnograficzny wydany przez C.Ż.K.H. Dla ułatwienia pracy początkującym zbieraczom materiału etnograficznego opracowaliśmy wskazówki metodyczne, z którymi zbieracz powinien się zapoznać po uprzednim starannym przestudiowaniu kwestionariusza. Jak zbierać materiał folklorystyczny? Ażeby zbieracz mógł należycie spełnić swoje zadanie, powinien on zdać sobie sprawę z tego, że kwestionariusz nie zawiera i zawierać nie może wszystkich pytań, na które „warto” odpowiedzieć. Kwestionariusz zawiera tylko niektóre, ramowe pytania, być może „najważniejsze”, mają one służyć jako wskazówki – drogowskazy, naprowadzające na właściwą drogę. Są to niejako znaki ostrzegawcze, przypominające, co przede wszystkim trzeba i powinno się zbierać. Dobrze jest mieć przed sobą kwestionariusz przy przeprowadzaniu wywiadów, ale niewłaściwie postąpiłby ten, kto zadawałby „badanemu” wszystkie pytania i to w takim porządku i w takiej formie, jak są podane w kwestionariuszu. Trudno dać szczegółowe i powszechnie obowiązujące reguły, jak w poszczególnych wypadkach postępować. W tej dziedzinie – jak zresztą we wszystkich pracach niemechanicznych – nieodzownym doradcą powinna być intuicja, wyczucie badającego, jego umiejętność naprowadzenia interlokutora na właściwą drogę.  – Znajomość ogólna przeżyć człowieka badanego, jego poziomu umysłowego, skłonności itd. uchroni badającego od zadawania zbytecznych pytań. Dlatego też przed przystąpieniem do właściwego zadania, którym jest zebranie „zeznań”, należy przede wszystkim zapoznać się z biografią badanego. Swobodna, przyjacielska pogawędka  – stworzy odpowiedni nastrój i da równocześnie możność stwierdzenia, co z danego osobnika można „wydobyć”. Wogóle [W ogóle] im mniej zbieranie materiału ma charakter badania, tym jest ono skuteczniejsze. Najzupełniej słuszną jest znana zasada, że najlepszą formą zbierania materiału folklorystycznego jest  – przypadek (natknięcie się na dany objaw przypadkowo). Notatka zrobiona niespostrzeżenie, utrwalająca fakt schwytany, jak gdyby „na gorącym uczynku”, jest właściwym – nieskłamanym – dokumentem. O tym trzeba pamiętać.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

336

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Ale oczywiście nie wolno wpadać w krańcowość i zupełnie unikać zadawania systematycznych pytań. Bywają ludzie, którzy bardzo chętnie dzielą się swoimi przeżyciami, wrażeniami. Sprawia im to przyjemność, gdy mogą przed kimś „wygadać się!” Takich ludzi trzeba koniecznie „pociągnąć za język”. Ludzi opornych pod tym względem trzeba zachęcić, tłumacząc im, w jakim celu zbieramy |6| materiał: wskazane jest jednak mniej teoretyzować, a podejść do sprawy w sposób naturalny, bezpośredni: zapisujemy daną anegdotkę czy piosenkę by jej nie zapomnieć i móc ją następnie wykorzystać w towarzystwie itp. Zasadniczo wiec lepiej jest „uczyć” się pieśni – śpiewanych kiedyś w jakimś obozie – u jakiegoś byłego obozowicza, aniżeli – żądać od niego w formie bombastycznej, by „podał materiał dla Komisji Historycznej”. Oczywiście, o ile ma się do czynienia z jednostką uświadomioną, można jej wprost ujawnić cele naszej pracy i poprosić ją o współpracę. Straszne przeżycia z czasów okupacji wywołały wśród Żydów skłonności do wywnętrzania się; „zrzucić z serca” troski można – a zgodnie z przekonaniem ogółu – przez wypowiedzenie się. Ludzie chętnie o swoich przeżyciach opowiadają. Chcą je zafiksować. Nie chcą, by przeszły tak bez żadnego echa. Bywają wypadki dość liczne, kiedy ludzie po prostu proszą, by ich wysłuchano, zanotowano ich przeżycia. Zdaje im się, że to im ulży. Z tego więc, naturalnego zresztą, popędu trzeba korzystać. Z drugiej jednak strony zdarzają się wypadki  – na szczęście nieliczne  –, kiedy pod wpływem niespotykanego dotąd w historii zezwierzęcenia, którego byli świadkami, Żydzi stracili wiarę w przyszłość. Nie wierzą w moc słowa pisanego czy mówionego. Im wszystko jedno! Ale i tych ludzi można pobudzić do współdziałania przez zwrócenie im uwagi na cel, jaki sobie postawiliśmy. Wszak chodzi o wydobycie na jaw tego wszystkiego, co może służyć jako materiał obciążający morderców. Gdzie i kiedy zbierać materiał? Zbierać materiał można w rozmowie z pojedyńczym [sic] człowiekiem, w czasie wolnym od pracy. W trakcie rozmowy, zbierający od razu notuje każde słowo. Jeśli czegoś nie dosłyszał, powinien prosić o powtórzenie tego. Jeśli w rozmowie padło słowo niezrozumiałe, powinien pytać o jego znaczenie, jeśli używający danego słowa, nie potrafi podać jego znaczenia, trzeba w uwadze to zaznaczyć! Pomijać takich słów jako niezrozumiałych, nie wolno! Dla wytworzenia niekrępującego nastroju, dobrze jest „wywiad” przeprowadzić w atmosferze domowej. Są jednak wypadki, kiedy materiał zebrać można w jakimś kolektywie, np. w kolektywie pracujących krawców lub szewców, albo w kolektywie byłych więźniów obozów w Treblince, Sobiborze itd. Przez odpowiednie naprowadzenie rozmowy można wywołać u wszystkich reminiscencje  …

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

337

Document 16

„A jakie pieśni śpiewaliście w Treblince?” albo „Jakie krążyły anegdoty na temat Przełożonego Starszeństwa Rady Żydowskiej w Łodzi?” Zacznie się między zebranymi „konkurencja”. Wszyscy chcą się wypowiedzieć  – jeden drugiemu przypomni zapomniany szczegół. Oczywiście nie wszyscy w jednakowy sp[o]sób przedstawią każdy poszczególny fakt. Jest to nieuniknione! Zbierający materiał powinien skrzętnie zanotować zauważone różnice i postarać się podać ich przyczyny, opierając się przede wszystkim na zdaniu współuczestników rozmowy  – „wywiadu” („Ciebie wtedy nie było!” „Tobie tego nie mówiono, boś ty krewny” itp.). Zbieracz może i powinien jednak przy opracowaniu danego materiału podać i swój własny punkt widzenia. Jeśli chodzi np. o pieśni ludowe, śpiewane w obozie pracy lub ghecie, różnice-warianty dotyczą albo poszczególnych słów (zmieniały się nazwiska dozorców, siepaczy) albo też zachodzą różnice w ilości zwrotek (niektóre zwrotki ulegały przedawnieniu, z drugiej strony zachodziła niejednokrotnie potrzeba dodania nowej, np. po nowym zarządzeniu władzy, nowym akcie bestialstwa itp.). Wszystkie te zmiany zasługują na uwagę. |7|  Większe różnice zdań zachodzą, gdy mowa o autorze danej pieśni, miejscu i czasie jej powstania. Naogół człowiek skłonny jest uważać tego za autora, kto go tej pieśni nauczył albo miejsce, gdzie tę pieśń po raz pierwszy usłyszał, za miejsce powstania pieśni. Notujący nie powinien w takich wypadkach poprawiać opowiadających, chodzi o to, by sam znał „prawdę”. Notować trzeba wszystkie warianty, wszystkie interpretacje, chociażby były one niezgodne z sobą, albo nawet sprzeczne. Zanotowanie dokładne wszelkich danych dotyczących autorów (data napisania utworu, miejsce pobytu autora, co o nim wogóle [w ogóle] wiadomo) ma pierwszorzędne znaczenie. Oprócz tego zbierający materiał powinien pamiętać o tym, że należy dokładnie zanotować, gdzie i kiedy o danym fakcie słyszał, kto mu go podał itd. Poszczególne działy kwestionariusza. I. Najbogatszym bodaj działem twórczości ludowej z czasów hitlerowskiej okupacji są pieśni. Nie ma ani jednego skupiska żydowskiego, w którym by nie powstała choćby jedna pieśń. Nie ma ani jednego większego obozu pracy, w którym by nie śpiewano odpowiedniego „hymnu”. Niesamowite wprost uczucie ogarnia człowieka, gdy się dowiaduje, że nawet w obozie zagłady na Majdanku zrodziła się pieśń  – śpiewana przez więźniów skazanych na śmierć! Zadaniem więc zbieraczy jest, by ani jedna z pieśni, które powstały podczas okupacji, nie poszła w zapomnienie. Dość często zdarza się, że zbieracz

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

338

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

nie znajduje w swoim okręgu pracy –całego tekstu pieśni i wskutek tego przechodzi nad bardzo cennymi nieraz fragmentami do porządku dziennego, nie notując ich wcale. Trzeba więc z całą stanowczością podkreślić, że wszelkie fragmenty  – urywki pieśni (po największej części pamięta się początek: pierwszy dwuwiersz, refren)  – muszą być zanotowane. Również, jeśli zbieracz napotyka na dwie różne odmiany jednej pieśni, warianty, powinien on zanotować obie, z podaniem dokładnym, skąd one pochodzą, kto je śpiewa, czy osoba, która sama była w obozie, czy też słyszała tę pieśń od drugiej, czy nawet trzeciej osoby. Pieśni są różne, niektóre z nich najzupełniej oryginalne i pod względem treści i pod względem melodii, inne znowu posługują się melodią, powszechnie znaną. Trzecia wreszcie kategoria pieśni – to pieśni – przeróbki, pieśni stare, które uległy pewnym przekształceniom (np. przez wstawienie zwrotek, albo poprostu przez zamianę niektórych słów na inne). Zbieracz więc powinien zanotować i pełny tekst pieśni (bez żadnych „upiększeń” literackich i żadnych przekręceń) i melodię (nuty). Jeśli melodia zaczerpnięta jest z innej pieśni, należy podać, z jakiej. W pieśniach „owego czasu”  – zwłaszcza obozowych  – napotyka się często na różnego rodzaju niecenzuralne miejsca. Zbieracz skłonny jest w takich wypadkach nie tylko przepuścić zwrotkę, ale wprost odrzucić „niepoważną” piosenkę. Z osobistego doświadczenia znam wypadek, kiedy pewna inteligentna dziewczyna nie chciała przede mną zaśpiewać piosenki, w której znajdował się tak niewinny zwrot, jak „bolał brzuszek” („stit waj dus bajchł” [sic]), tłómacząc [tłumacząc] się tym, że „piosenka jest nieładna”. Wogóle [W ogóle] urobiło się wśród wielu z nas mniemanie, że twórczość z czasów okupacji „powinna” odmalować tylko grozę położenia – i że wszelkie „lekkie” utwory nie zasługują na to, by je zebrać – że nie są one wyrazem „ducha czasu” itp. Nie ma nic mylniejszego nad taki pogląd! Wszelkie utwory i te najtragiczniejsze z tragicznych, i te najweselsze z wesołych są – z punktu |8| widzenia folklorystycznego – najzupełniej równouprawnione! A w których z nich bardziej się odzwierciedla duch czasu, przyszłe badania (etnograficzno-psychologiczne) wykażą. Powtarzam więc ani nad jednym objawem twórczości ludowej sumienny badacz nie powinien przejść do porządku dziennego. Przy podawaniu tekstu pieśni należy podać nazwisko jej autora (o ile jest ono znane), albo uwagę „autor nieznany” albo też „nazwiska nie pamiętam” lub tp. Chodzi o określenie, czy podający piosenkę słyszał lub znał osobiście autora pieśni, czy – np. za czasów jego pobytu w obozie – autora już tam nie było, albo wogóle [w ogóle] już o nim nie mówiono, tzn., że pieśń stała się już w owym czasie „ludową”, we właściwym tego słowa znaczeniu. Trzeba więc podać:

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

339

Document 16

A. 1. 2. 3. 4.

Czas i miejsce powstania pieśni, nazwisko jej autora, wśród jakich okoliczności ona powstała, kto i kiedy ją śpiewał, czy śpiewa się ją i obecnie (kto i przy jakiej sposobności?).

Obok tego trzeba zanotować (zwłaszcza gdy brak danych do odpowiedzi na pytania A) B. 1. 2. 3. 4. 5.

Kto podaje wiadomość o pieśni i jej tekst? kiedy i gdzie się jej wyuczył? czy słyszał o autorze tej pieśni i co o nim może powiedzieć? wśród jakich okoliczności pieśń powstała? czy tę pieśń i obecnie śpiewają?



Z pieśniami wiążą się poniekąd i modlitwy śpiewne. Wiadomo, że były w czasie okupacji specjalne modlitwy. Rabinat warszawski ułożył specjalną modlitwę w jęz. żydowskim  – kto pamięta jej tekst? W jaki sposób modlitwę odmawiano? Czy ją recytowano, czy śpiewano? W pojedynkę („bijchidis”), czy gromadnie („bycibur”)? Czy znane są fakty innego pochodzenia pewnych modlitw? II. W ghecie krążyły różne legendy, opowiadania o cudach. Opowiadano sobie też różne nowości na temat choroby, a nawet śmierci Hitlera. W różny też sposób tłumaczono sam fakt masowego mordowania żydów. Rokowano nadzieje na bliskie oswobodzenie spod jarzma hitleryzmu, przyczem z jednej strony wiązano te nadzieje ze wschodem (Armia Czerwona), z drugiej z zachodem (sprzymierzeni). Różne były domysły, interpretacje przypadkowo usłyszanych nowin politycznych itp. Szukano dowodów słuszności pewnych domysłów czyto w biblii (powoływano się np. na słowa proroka Daniela, z których wnioskowano, że wojna będzie trwała 1,000 dni), czy też w kombinacji różnych liczb, (z czego wynikało, że wojna skończy się w maju 1942 r.). Były to tłumaczenia, że je tak nazwiemy „poważne”, tzn. pewna grupa ludzi traktowała je najzupełniej poważnie. Ale obok tych były opowiadania o treści mniej poważnej. Opowiadania, anegdoty krzepiące. Dla przykładu przytoczę następujące opowiadanie: Niemcy prowadzą dwóch Żydów na śmierć przez powieszenie. Tuż przed śmiercią z pętlą na szyi odzywa się jeden do drugiego, pełen optymizmu: „Widzisz, oni już nie mają kul i dlatego nas wieszają!” Podobnych opowiadań – niejednokrotnie opartych na prawdziwym zdarzeniu – jest mnóstwo. Chodzi więc o to, by je zebrać

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

340

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

jak najskrupulatniej, z podaniem, kiedy takie opowiadanie powstało, czy odzwierciedla ono fakt konkretny, czy też jest czyimś wymysłem, a o ile dotyczy |9| konkretnego wydarzenia, należy opisać je jak najdokładniej, gdzie i kiedy miało miejsce  – podać w miarę możności, rzeczywiste nazwisko tego, kto brał w nim udział itp. Jasne, że materiał taki ma znaczenie nietylko dla poznania twórczości ludowej, ale może być też ciekawym przyczynkiem dla historii tej epoki wogóle [w ogóle]! Opowiadano sobie też różne sny, wizje, które odpowiednio tłumaczono. Znane też były przepowiednie „rabinów-cudotwórców”, które podawano z ust do ust. Niektórzy z nich ułożyli nawet specjalne pisma-odezwy, które w tajemnicy odczytywano i podawano dalej. Kto czytał takie pismo i zna jego treść? Na czym było ono pisane, na pergaminie czy na papierze? Po żydowsku czy hebrajsku? III. W ghecie, a następnie w obozach, schronach itp. powstały różnego rodzaju zwroty, przysłowia, które były rozumiane i przeznaczone wyłącznie dla wtajemniczonych, z drugiej zaś strony wyrażały one ogrom nienawiści i wstrętu do różnych osób czy instytucji. Np. w wielu miejscowościach zamiast „Judenratu” mówiono „judenverrat”, a inicjały SS tłumaczono jako „sukin syn” itp. Osobne nazwy służyły na oznaczenie Żydów ukrywających się, uciekających czy to z obozu, czy to z wagonu („szpringer”), emigrujących („kracer”) itp. Na temat Żydów żyjących na tzw. „aryjskich papierach” powstały różne anegdoty, pieśni, różnie ich też nazywano  – „Częstochowianie”, „Agnieszki” (w Ostrowcu nawet śpiewano pieśń o „Agnieszkach”). Ważną więc jest rzeczą zebrać wszystkie te nazwy, określenia i w miarę możności podać okoliczności, wśród których zrodziła się dana nazwa lub parodia (po największej części punktem wyjścia był konkretny jakiś fakt, np. słowo „Agnieszka” było imieniem matki przybranej „farbowanego żyda”). Różne były anegdoty (z pewnym odcieniem satysfakcji opowiadane) na temat końca wojny. Przytoczę jako przykład jedną: Żyd zapytany przez gestapowca, kto zwycięży, odpowiada zupełnie lojalnie – w duchu hitlerowskim – „Achse”, przyczym interpretuje litery tego słowa jako inicjały: Ameryka, Chiny, Sowiety, England. A na pytanie, kto przegra wojnę, też dogadza gestapowcowi swoją odpowiedzią „Jid”, przyczym znowu służy wyjaśnieniem tego, jego mniemaniem, skrótu: „Japan, Italien, Deutschland”. IV. W okresie okupacji powstał cały szereg zabaw dziecięcych, w których odzwierciedlało się ówczesne życie dorosłych. Dzieci bawiły się w „akcje”, prowadziły „na śmierć”, „delikwenta”, posługiwały się igraszkami słownymi w rodzaju: „cwaj un cwaj yz a firer” itp.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

341

Document 16

Ciekawe też są przezwiska, jakimi raczyły się nawzajem dzieci walczące ze sobą, np. „Ty Hitler”, często też padało w takich razach nazwisko jakiegoś miejscowego dygnitarza. Również i w zabawach towarzyskich dorosłych odnaleźć można ślady przeżyć owego czasu. – Ciekawe będzie odnotować, jakimi specyficznymi nazwami określano stronę przegrywającą (np. w grze w karty), a jakimi wygrywającą. Często powstawały specjalne igraszki słów. (GG. – Gangsterngau; ganz gemein), zagadki, albo nawet pewne inscenizacje, którymi towarzystwo się zabawiało. |10| V. Jeśli chodzi o dział dotyczący życia w bunkrach, ważne jest zagadnienie, kiedy zaczęto budować bunkry, na skutek czego? Czy pobudki do tego pochodziły z zewnątrz (innych miejscowości), czy w formie np. listów, że „wuj strych albo ciotka piwnica może pomóc” („der feter Bojdem oder die mime Keler konen helfen”) itp. Gdzie i jak budowano bunkry? W jaki sposób wynoszono ziemię (wiadrami w nocy, inscenizowano pogrzeby)? Gdzie ją wysypywano, by nikt tego nie zauważył? – Jak doprowadzano powietrze do bunkru?  – Jak wyglądało życie w bunkrze? Czy był on oświetlony, czy nie? Kto z zewnątrz przynosił pożywienie? Jakie były sposoby zachowania się w bunkrze w czasie trwania akcji? W jaki sposób starano się ukryć wejście do bunkru, usunąć poszlaki? Dobrze będzie, jeśli odpowiadający na te punkty naszej ankiety, poda dokładne wymiary bunkru. Jak był wewnątrz urządzony i jak do niego wchodzono? Czy między poszczególnymi bunkrami był jakikolwiek kontakt? Czym starano się wypełnić czas podczas przymusowego siedzenia w bunkrze? Jakie magiczne środki miały chronić bunkier od nieszczęścia (mezuza itp.)? Historia życia w bunkrach – jako niesłychana w dziejach świata – jest nadzwyczaj ciekawa i zrozumiałą jest rzeczą, że każdy szczegół dotyczący tego życia ma wielkie znaczenie. VI. Ciężkie czasy, jakie żydzi przeżyli pod okupacją niemiecką, wywołały różne nastroje, stały się dość często przyczyną powstania rożnych zabobonów. Zmartwychwstały średniowieczne magiczne środki dla odpędzenia złego i sprowadzenia dobrego. Wróżono z kart, książek religijnych, „lano wosk” itp. Przyszłość przepowiadali cudotwórcy, dzieci, różni „wariaci” (każde ghetto miało swego „wariata”, który rozweselał swoimi opowiadaniami, anegdotami –równocześnie przepowiadał, co będzie. Co wiesz o takim „badchenie”? – jak się nazywał, jakie opowiadania, dowcipy są ci znane?) Pod adresem inicjatorów i uczestników akcji wyniszczenia Żydów rzucano różne przekleństwa, a gdy nie pomagały – przestano przeklinać, a zaczęto

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

342

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

„błogosławić” ich. – Podać należy dokładną treść tych przekleństw wzgl. „życzeń”. W obiegu znajdowały się również liczne amulety. Skąd je brano? – W jaki sposób starano się powiększyć ich magiczną moc? VII. W obiegu – w okresie okupacji – były też liczne obrazy i karykatury. To, czego nie można było wyrazić słowem, przedstawiano dość często graficznie i lub plastycznie (różne kukiełki, rzeźby itp.). Będąc uwięzionym w mieszkaniu (różnego rodzaju „szpery”) lub bunkrze („akcje”) – niejeden artysta umilał sobie czas  – swoją pracą. Znane są fakty, kiedy, ściany bunkrów ozdabiano malowidłami, w bunkrach też powstawały specjalne albumy aktualnych zdarzeń. Pamiątki te – produkt twórczości wybitnych nieraz jednostek jak i „szarego tłumu”  – rzadko kiedy się zachowały. Tym bardziej wytężać trzeba siły, by odnaleźć to, co jeszcze uratować można! Skrupulatny zbieracz i tej dziedziny nie zaniedba, lecz postara się zebrać wszystko, bez względu na artystyczną wartość tego lub innego przedmiotu. |11| Uwagi ogólne Na zakończenie należy jeszcze raz zwrócić uwagę na pewne szkodliwe skłonności, którym często ulegają młodzi zbieracze. 1. W tekstach pieśni, anegdot itp. napotykają oni nieraz słowa dla nich niezrozumiałe i zastępują je „swoimi”. Należy więc przed tym przestrzec. Tekstu poprawiać nie wolno. Do słowa niezrozumiałego należy pod tekstem dodać uwagę, że ono jest niezrozumiałe nawet dla podającego tekst. 2. Żadnych uwag osobistych zbieracz nie umieszcza w tekście, ale pod tekstem i dokładnie to, co pochodzi od niego, oddziela od tego, co mu drudzy podają. 2. [sic] Dość często zbieracz nie zapisuje pewnych rzeczy, będąc przekonany, że „Oni to już mają”. Należy więc zaznaczyć, że chociaż pewne utwory czy materiały są już w posiadaniu Komisji Historycznej, to jednakże – o ile z okręgu działania danego zbieracza nikt nie przesłał tekstu danego utworu, jest on zobowiązany to uczynić. 4. Zbieramy materiał „żydowski”, tzn. „dotyczący żydów ‘”, bez względu na język (żydowski, hebrajski, polski, ukraiński i in.). W zbiorach Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej znajdują się i wiersze węgierskie, rumuńskie, śpiewane przez Żydówki w Oświęcimiu czy w innych obozach śmierci. Kryterium tego, co jest „żydowskie” niech będzie fakt, iż danym utworem posługiwali się żydzi. Pieśń np. polskiego czy ukraińskiego chłopa na

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

343

Document 16

temat „akcji”, śpiewaną przez jakiś okres czasu w żydowskim środowisku – należy uważać za materiał „żydowski” i bezwarunkowo ją zanotować. Należy uniknąć rozpowszechnionego mniemania, że tematy takie powinny być osnute na tle życia żydowskiego. Pieśń w języku polskim na temat np. utraty syna, śpiewana przez matkę żydówkę w bunkrze – uważać należy za materiał „żydowskiego folkloru”. Długo rozwodzić się nad tą kwestią w obecnym momencie nie ma potrzeby. 5. Zdarza się często, że zbieracz nie chce zanotować pewnych szczegółów, gdyż jego zdaniem – nie odzwierciedlają one faktycznego stanu rzeczy. Zrozumiała jest niechęć zbieraczy np. do pieśni pochwalnych czy dziękczynnych  – na cześć jakiegoś „wielkiego” działacza Rady Żydowskiej. Sądzą oni, że o ile zanotują taką pieśń, to tym samym przyczynią się do „chwały” tej lub innej „osobistości”. Trzeba więc rozwiać niechęć naiwnych zbieraczy do tego rodzaju materiału. Żaden utwór poetycki sam przez się nie może służyć jeszcze za podstawę do wydania opinii o człowieku, którego opiewa. Przeciwnie, dość często pieśń pochwalna staje się po jej dokładnej analizie pieśnią hańby dla tego, komu jest ona poświęcona – jeśli np. pieśń była na kimś wymuszona lub kupiona za … talon na zupę („resortową”) – a takie fakty są nam znane! |12| Zbieracz powinien więc zupełnie obiektywnie notować to, co podpadnie pod jego obserwację, może on jednak i powinien dodać swoje uwagi na temat „prawdomówności” danego autora, przypuszczalnej genezy utworu itp. Wszelka prawdziwa wiedza stara się zapoznać ze wszystkimi faktami, a wydaje swój ostateczny sąd po dokładnej ich analizie. Pomóc w budowie tej wiedzy powinni zbieracze przez rzetelne, obiektywne i skrupulatne podejście do sprawy. Przystępujemy do zbierania materiału etnograficznego na gruzach żydowskiego życia w Polsce. Miliony ludzi, którzy byli „podmiotami” tego materiału, w obecnej chwili nie żyją. Nie żyją autorzy pieśni, powstałych w ghetcie i w różnych obozach, nie żyją ich wykonawcy, ani w olbrzymiej większości ich słuchacze. Została nas garstka. Ale właśnie na tej garstce ciąży obowiązek zastąpienia tych, których między nami niema. Odpowiedzialni za wykonanie pracy tych, których od nas oderwano, jesteśmy my – pozostali przy życiu. Będziemy dziesięciokrotnie, stokrotnie wytężali nasze siły i dokonamy tego, co jest naszym celem. Jeśli chodzi o naszą dziedzinę badań, celem naszym będzie to, by ani jeden utwór, powstały w czasie okupacji, nie zaginał, następnie, by ani jedno nazwisko twórcy ludowego – nie poszło w zapomnienie. Jeżeli tego dokonamy, będziemy mieli prawo powiedzieć, że nie napróżno zostaliśmy przy życiu  – że spłaciliśmy po części dług wobec naszych tragicznych ofiar!

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

344

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

|13| Kwestionariusz dla użytku zbierających materiał etnograficzny Personalia podającego materiał: 1. Imię i nazwisko 2. Miejsce i data urodzenia 3. Wykształcenie 4. Zawód 5. Gdzie przebywał za czasów okupacji niemieckiej i czym się zajmował? 6. Czy materiał oparty jest na osobistej obserwacji, czy też pochodzi od osób drugich? I A. 1. 2. 3. 4.

Pieśni ludowe na temat: Położenia Żydów w ghetcie. Akcji likwidacyjnych, śmierci bliskich, utraty ogniska domowego. Życia w obozach. Bohaterskich walk partyzantów, powstań w ghetcie i indywidualnych wystąpień. 5. Zwycięskiego pochodu Czerwonej Armii, końca wojny itp. 6. Wyzwolenia narodu, tzw. „Pieśni wyzwoleńcze”. 7. Radości z powodu wyzwolenia spod jarzma niemieckiego. B. Pieśni indywidualne z okresu okupacji, związane z tematyką dnia (w jaki sposób poowstaly [powstały] i jak przechowały się). C. Modlitwy, które powstały w ghetcie, w lesie itp. II 1. Legendy, wierzenia, opawiadania [opowiadania] o cudach, snach i niezwykłych zjawiskach, jakie były rozpowszechnione wśród Żydów w ghetcie, lagrach itp. 2. Legendy i przepowiednie rozpowszechniane wśród chrześcijańskiego społeczeństwa na temat „akcyj” i losu Żydów. 3. Jakie domysły i przypuszczenia, jakie tłumaczenia odpowiednich ustępów biblii krzewiły sekty religijne? 4. Opowiadania o bohaterstwie, poświęceniu, męczeńskiej śmierci poszczególnych jednostek itp.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

345

Document 16

5. Opowiadania na temat zbliżającej się Armii Czerwonej, polskich dywizji i ich bohaterów. 6. Opowiadania, fantazje na temat rychłej śmierci Hitlera, haniebnego końca faszyzmu, nagrody dla cnotliwych, a kary dla przestępców. 8. [sic] Opowiadania i nadzieje na pomoc z zagranicy (ze strony aliantów, Żydów amerykańskich, palestyńskich itp.). |14| III Jakie przysłowia, wyrażenia, dowcipy, przekleństwa, satyry, parodie, przezwiska, zagadki, igraszki słów itp. powstały w ghetcie, w lesie, w lagrach wśród partyzantów na temat: (dokładnie podać czas i miejsce). 1. Niemieckich oprawców (urzędników, gestapowców, policjantów i osób, które pozostawały na ich usługach). 2. Judenratu, żydowskiej milicji i ich popleczników. 3. Represji i klęsk elementarnych (głód, epidemia). 4. Warunków życia i pracy żydów w ghetcie, w lasach, podczas pobytu w schronach itp. 5. Nadziei na przyszłe ocalenie, na bliski koniec wojny itd. 6. Żydów ukrywających się w bunkrach albo żyjących na „aryjskich” papierach. IV Zabawy dziecięce, gry towarzyskie dorosłych, widowiska związane z sytuacją Żydów pod okupacją niemiecką. V Życie w bunkrze 1. Wnętrze i zewnętrzny wygląd bunkru lub schronu, plan. 2. Jakimi wyrazami oznaczano bunkier? 3. W jaki sposób sygnalizowano konieczność udania się do bunkru? 4. Specyficzne zajęcia w bunkrze, sprzęty i narzędzia. 5. Jak przygotowano strawę? 6. Gry towarzyskie w bunkrach. 7. Modlitwy i czynności magiczne, które miały chronić bunkier od wyśledzenia go przez wrogów.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

346

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

VI 1. W jaki sposób starano się przewidzieć przyszłość (wróżby, czary, sny)? 2. W jaki sposób starano się zapobiec złu wzgl. Sprowadzić dobro (modlitwy, zaklęcia, amulety, magiczne czynności)? VII Rysunki, obrazy, karykatury z podaniem, gdzie i kiedy powstały, kto był ich twórcą. Translation Methodological Guidelines for Completing the Ethnographic Questionnaire published by the Central Jewish Historical Commission In order to facilitate the work of beginner collectors of ethnographic material, we have prepared methodological guidelines, with which the collectors should familiarize themselves after having carefully studied the questionnaire. How to collect folkloric material? In order to fulfill their tasks correctly, the collectors should realize that the questionnaire does not contain and cannot contain all questions that “should” be answered. The questionnaire contains only some framework questions, maybe “the most important ones,” which are only to serve as pointers, signposts leading us toward the right path. They are in a way warning signs, reminding us what in particular should be collected and how. It is advisable to have in front of oneself the questionnaire while conducting the interviews, but it would be wrong to ask the “subject” all the questions in the order and form provided in the questionnaire. It is difficult to give detailed and all-encompassing rules as to how to act in particular cases. In this sphere – as in other non-mechanical works  – intuition should be the advisor, the instinct of the researcher, their ability to lead the subject on the right path. General knowledge of the experiences of the subject, their intellectual level, their predispositions, etc., will save the researcher from asking unnecessary questions. Hence, before coming to the actual task of collecting “testimony,” it is necessary first of all to acquaint oneself with the biography of the subject.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

347

Document 16

Free-flowing, friendly conversation will create the right mood and will allow us to find out what can be “taken out” of the individual. Generally speaking, the less the gathering of the material has to do with research, the more effective it is. The well-known rule still remains true – the best way of gathering folkloric material is coincidence (stumbling across a case). A note taken imperceptibly, writing down a fact caught “red-handed” is a truly undistorted document. This should be remembered. Of course, one should not go to the extreme and completely avoid asking systematic questions. There are also people who very eagerly share their experiences and impressions. It gives them pleasure to be able to “speak out” in front of someone. Such people should be necessarily encouraged to speak. Those who are reluctant should be encouraged by explaining why we are collecting |6| the material. It is advised not to theorize too much and approach the matter in a natural, straightforward manner: write down a certain anecdote or song in order not to forget it and to later use it in a social gathering, etc. In general, therefore it is better to “learn” from a former camp inmate songs that were previously sung in some camp rather than bombastically ask him to “submit material for the Historical Commission.” Of course, if we are dealing with an alert individual, we can openly reveal the purpose of our work and ask for cooperation. Horrible experiences from the times of the occupation elicited among the Jews the tendency to open up. Problems can be “off-loaded” through speaking out. People eagerly speak of their experiences. They want to fix them. They do not want them to pass without any echo. There are cases, quite numerous, when people are simply asking to be listened to, for their experiences to be written down. They think that they will unburden themselves. This natural urge, after all, should be taken advantage of. On the other hand, there are cases, fortunately not numerous, where, as a result of witnessing bestiality unprecedented in history, Jews lost their belief in the future. They do not believe in the power of the word  – whether written or spoken. Nothing matters to them! But also, those people can be encouraged into cooperation through drawing their attention to the aim that we have placed in front of ourselves. The aim is after all to bring out into the public space everything that can serve as material to burden those murderers. Where and When to Gather Material? Material can be gathered in conversation with an individual and in time free from work. During the conversation, the collectors immediately note down every word. If they can not hear something, they should ask for it to be repeated. If in the conversation turns up an incomprehensible word, they

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

348

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

should ask for its meaning. If the person using this word cannot give its meaning, it should be noted in the remarks. Such words cannot be left out as incomprehensible! In order to create an uninhibited ambience, it is advisable to conduct such an “interview” at home. There are, however, instances when the material can be gathered only in a group setting, for example, in a working collective of tailors or shoemakers or in the collective of former prisoners of Treblinka, Sobibor, etc. Through conducting the conversation correctly, we can bring up reminiscences among all of the participants. “And which songs were sung in Treblinka?,” or “What anecdotes circulated about the Elder of the Jewish Council in Łódź?” This will lead to “competition” among those gathered. Everyone wants to speak – one will remind another of a forgotten detail. Of course, not all of them will uniformly present some individual fact. This cannot be avoided! The collector of the material should duly note all noticed differences and attempt to give reasons for their existence, basing it mainly on the opinions of participants in the conversation (“You were not there!,” “You were not told that because you are a relative!,” etc.) However, the collectors can and should also give their own point of view when editing the material. When it comes, for example, to folk songs sung in the labor camps or ghettos, the variants are concerned with either individual words (changing the names of overseers, slaughterers) or differences in the number of stanzas (some stanzas would become outdated; on the other hand, there would occur a need to add a new one, for example, after the new order of the authorities, a new act of bestiality, etc.). All these changes deserve attention. |7|  Greater differences in opinions occur when talking about the author of a certain song, place, and time of its creation. In general, one tends to believe the man who taught him the song to be its creator or the place where he first heard the song to be the place of its creation. The researchers should not in such case correct the interlocutors, what matters is that they know “the truth.” All variants, all interpretations should be noted down, even if they do not agree with each other or are even contradictory. Noting down all data concerning the authors (the date of when the work was written down, location of the author, what is known about him in general) is of primary importance. Aside from that, the collector of the material should remember to carefully note down when and where he heard of a certain fact, who gave it to him, etc. Respective Parts of the Questionnaire I. Probably the richest part of folk creativity from the time of Hitlerite occupation are songs. There is not one Jewish community in which not

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

349

Document 16









at least one song would have been created. There is not one larger labor camp where an appropriate “anthem” would not have been sung. One gets overtaken by a truly extraordinary emotion on finding out that even in the Majdanek death camp a song was born – one sung by prisoners sentenced to death! The task of the collectors is therefore to ensure that not one of the songs sung during the occupation disappears into oblivion. It often happens that a collector cannot find in his geographical area of work the complete lyrics of the song and as a result passes by often very valuable fragments without noting them down at all. It should be explicitly underlined that all fragments and passages from songs (in most cases one remembers the beginning: first couple of lines, the chorus) must be noted down. Also, if collectors come across two different versions of the same song, variants, they should note down both of them, carefully noting where they originate from, who sings them, is it a person who was in a camp himself or if he heard it from another or even third person. Songs are varied, some of them fully original both in terms of their contents and melody, others based on a widely known melody. Finally, the third category of songs are alterations: old songs which underwent some changes (for example, by inserting an additional stanza or simply by changing certain words). The collector should therefore note down both the full lyrics of the song (without any literary “embellishments” or any distortions) and the melody (musical notes). If the melody is drawn from another song, they should write which one. In songs from “those times”  – in particular from camps  – one comes across often unmentionable passages. The collector tends in such cases to not only pass by an individual stanza, but straightforwardly reject the “flippant” song. From my own personal experience, I know a case when a certain intelligent girl did not want to sing a song in front of me which contained such an innocent expression as “tummy hurt” (“stit waj dus bajchl” [sic]) explaining that the song is “not nice.” In general, an impression arose among many of us that works from the time of the occupation “should” paint only the horror of the situation – and that all “light” pieces are not worthy of being collected, that they do not express “the spirit of the times,” etc. There is nothing farther from the truth! All works – from the most tragic of the tragic to the happiest of the happy are, from the point |8| of view of folkloristic research, fully equal. And future (ethnographicalpsychological) research will show which of them better reflected the spirit of the times. I repeat therefore, that not a single result of folk creativity can be passed off lightly by a conscientious researcher. When providing the lyrics from a song, one should provide the name of

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

350

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

its author (if known) or note that the author is not known or “I do not remember the name” or similar. It is to determine whether the person providing the song heard of, or personally knew, the author of the song or, for example, during his stay in the camp, the author was not there anymore or he was not spoken of anymore, that is that the song became by that time a “folk song” in its full meaning. One should therefore provide: A. 1. 2. 3. 4.

Time and place of the creation of the song, the name of its author. In what circumstances it originated? Who sang it and when? Whether it is sung presently (by whom and in what circumstances)?

Aside from that, one should note (especially where he lacks data to answer questions A): B. 1. Who provides information about the song and its lyrics? 2. Who learned it and where? 3. Did they hear about the author of the song and what they can say about him? 4. In what circumstances did the song originate? 5. Is this song sung presently?

Linked to songs are often sung prayers. It is known that there were special prayers during the occupation. The Warsaw rabbinate composed a special prayer in Yiddish  – who remembers its text? How was it said? Was it recited or sung? Individually (“bikhides”)29 or in a group (“betsiber”)?30 Are there any known facts about different origins of certain prayers? II. In the ghetto circulated various legends, stories about miracles. News was shared about an illness or even the death of Hitler. In different ways people explained the very fact of the mass murder of Jews. Hope was pinned on liberation from the Hitlerite yoke, while on the one hand these hopes were linked to the East (the Red Army) and on the other with the West (the Allies). There were various suppositions, interpretations of randomly heard political news, etc. Proof for the correctness of certain suppositions was sought either in the Bible (people would invoke, for example, the words of the Prophet 29 Yidd./Heb., individually. 30 Yidd./Heb., collectively.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

351

Document 16

Daniel from which they concluded that the war would last 1,000 days) or in combinations of various numbers (which led to the conclusion that the war will end in May 1942).31 These were, we should say, “serious” explanations, that is, that a certain group of people treated them in full seriousness. But aside from these, there were stories with much less serious content. Uplifting stories and anecdotes. As an example, I will quote the following story: the Germans lead two Jews to death by hanging. Just before death, one of them, already with a noose around his neck says optimistically to the other: “See, they have no bullets left, that is why they are hanging us.” Similar stories, often based on true events, are numerous. The aim is to collect them as scrupulously as possible, providing information as to when this story originated, whether it reflects a factual event, or if it is invented. If it deals |9| with a real event, it should be described in the greatest possible detail: where and when it took place, providing, if possible, the real names of people who participated in it, etc. It is clear that such material is of importance not only for researching folk art but can also be an interesting contribution to the history of those times in general. People also recounted to each other various dreams and visions, which were interpreted in an appropriate manner. There are known predictions of “rabbi-miracle makers,” which were passed from one person to another. Some of them composed even special manifestos, which were read out in secret and passed further on. Who read such a document and knows its contents? Was it written on a parchment or paper? In Yiddish or Hebrew? III. In the ghetto and later in the camps, shelters, etc. came into being various expressions and proverbs, which were understood by and aimed at only those who were initiated in secret and which expressed the magnitude of hatred and disgust toward certain people or institutions. For example, in many towns instead of “Judenrat”32 people would say “Judenverrat”33 and the initials SS were translated as “sukin syn,”34 etc. 31 While it is not clear how these specific calculations might have worked, the mystical practice of gematria was common among observant Jews. Based on the assumption that every Hebrew letter has a numerical value, it involved calculating the numerical value of certain Hebrew words or texts. These were then linked to other words or texts with the same numerical value in the belief that there was a deeper connection between them. 32 Jewish Council. 33 Betrayal of Jews. 34 Russ., Son of a bitch.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

352

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

Other names served to describe Jews in hiding, those escaping from a camp or from a carriage (“Springer”),35 emigrating (“Kratzer”),36 etc. Various anecdotes and songs on the subject of Jews living on Aryan papers appeared. They were also given different names  – Częstochowians,37 Agnieszkis (in Ostrowiec,38 for example, they sang a song about Agnieszka.) It is important to collect all those names, terms, and if possible provide the circumstances in which such name or parody came into being (in most cases the point of origin was a concrete fact, for example, the word Agnieszka was a name of the foster mother of a “dyed Jew”).39 There were various anecdotes (told with a certain degree of satisfaction) about the end of the war. I will quote one here: A Jew was asked by a Gestapo man who will win, he answers, in full loyalty to the Hitlerite spirit – “Achse,”40 while he interprets the letters of this word as: America, China, Soviets, England. And to the question who will lose the war, he also pleases the Gestapo man with his answer “Jid,”41 where he again explains the abbreviation in his way as “Japan, Italien, Deutschland.” IV. In the time of the occupation, there appeared a number of children’s games which reflected the life of adults. Children played out “Actions,” led the “delinquent” to “death,” used play on words such as “tsvay un tsvay iz a firer”42 etc. 35 Jumper. 36 Scratcher, from the German colloquial proverb die Kurve kratzen (“to hit the road”), as a metaphor for “to disappear,” or “to scarcely escape a predicament.” 37 Częstochowa is a city in southern Poland widely known for the icon of the Black Madonna, which many Poles honor as a national symbol. This is probably the reason why the name of this city’s mainly Christian inhabitants (Częstochowians) served as a metaphor or code name for Jews pretending to be Christians. 38 A town near Kielce. Ostrowiec was a center of the anti-Nazi resistance. There was an underground weapon production and an independent underground press. Most of its Jewish community (1939 about 20,000 of the total population of approximately 60,000 people) was murdered between 1943 and 1944. See Sara Bender, Art. Kielce, in: Geoffrey P. Megargee (ed.), The United States Holocaust Memorial Museum Encyclope­dia of Camps and Ghettos, 1933–1945, 3 vols., Bloomington, Ind., 2009–2018, here vol. 2, p. A, 237–240, here 237. 39 Presumably a dark-haired child or youth whose hair had been dyed to a lighter shade. 40 Germ., axis; short for Achsenmächte (Axis powers), which was first based on an agreement between Germany and Italy in October 1936, and in September 1940, the Tripartite Pact between Germany, Italy, and Japan. 41 Yidd. (in fact yid), Jew. 42 Yidd., “two and two is four,” which is a play on the Yiddish word firer (four), which sounds like the German word Führer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

353

Document 16

It is also interesting to note the names that children called each other when fighting, such as “You Hitler,” often present in such instances was a name of a local dignitary. We can find traces of experiences of those times there. It will be interesting to note what specific names were given to the loosing and what to the winning side (for example, in a game of cards). There often appeared special plays on words (GG – Gangsterngau, ganz gemein),43 riddles or even certain performances through which the society entertained itself. |10| V. When it comes to the topic of living in bunkers, it is important to know when bunkers began to be built and for what reason. Was the motivation from the outside (other towns) or as a result of, for example, letters that “uncle Attic or aunt Cellar can help” (“der feter Boydem oder di mime Keler konen helfen”), etc.?44 Where and how were the bunkers built? In what way was earth taken out (with buckets at night, staged funerals?) Where was it scattered so that nobody noticed it? How was the air conducted to the bunker? What did life in the bunker look like? Was the bunker lit inside or not? Who brought food from the outside? What were the ways of behavior in the bunker during the Action? In what way did people attempt to hide the entrance of the bunker, to remove traces? It would be good if the respondent to these parts of our questionnaire provides exact dimensions of the bunker. How was it arranged on the inside and how did one enter it? How did people try to fill their time during the compulsory stay in the bunker? What magical means were meant to protect the bunker from adversity (mezuzah,45 etc.)? The history of life in the bunker is unprecedented in the 43 The abbreviation GG refers to General Government, an area in German-occupied Poland comprising the provinces of Kraków, Lublin, Radom, Warsaw, and after 1941, also Galicia. While the western provinces of Poland had been incorporated into the Reich, the territory of the General Government was used to concentrate Jews, Sinti and Roma, and others whom the Nazi regime deemed racial or political “enemies.” Most ghettos and four of the six death camps were located there. Gangsterngau (obviously a typo for Gangstergau) could be translated as “district of thugs;” ganz gemein means in the neutral sense “quite common” or in the pejorative sense, “very nasty,” or “very vicious.” 44 Apparently, the Jewish underground encouraged people to go into hiding in letters that used this kind of coded language. 45 Heb., doorpost. A parchment roll with verses from the Torah (Deuternomy 6:4–9 and 11:13–21) in a case made from metal, wood or other materials, which is attached to the doorpost of a Jewish house and usually also in its various rooms. Apart from designating the house as Jewish and reminding its (observant) inhabitants of their religious heritage and duties, the mezuzah is believed to bring good fortune to the house.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

354

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

history of the world, and as such is extremely interesting and it is understood that every detail concerned with this life is of great importance. VI. Difficulties that Jews experienced elicited various emotions and often led to different superstitions. Medieval magical ways for driving away evil and attracting good were resurrected. Fortunes were told from cards, religious books, wax was poured. The future was foretold by miracle makers, children, various “madmen” (every ghetto had its “madman” who entertained with his stories and anecdotes and simultaneously foretold the future. What do you know about such a “badkhn”46 – what was his name, what stories, jokes do you know?) The initiators and participants of the Jewish extermination were pelted with curses, and when these did not help, people stopped to curse and began to “bless” them. Give the exact contents of these curses, or “blessings.” Also circulating were various amulets.47 Where were they taken from? In what way did people attempt to increase their magic powers? VII. Also circulating during the occupation were numerous paintings and caricatures. That which could not be expressed with words was often shown graphically or through art (various puppets, sculptures). Being imprisoned in the apartment (“curfews”48 of various kinds) or in the bunker (“Actions”)  – more than one artist whiled away the time by working. There are known cases when the walls of bunkers embellished with paintings and special albums of current events being created. These mementos, works of art, both created by often distinguished individuals and by the “gray mass,” were rarely preserved. We should put even more effort to locate what can still be saved. The scrupulous collector will not neglect it but will attempt to collect everything notwithstanding the artistic quality of the objects. 46 Yidd., jester. A professional entertainer in Jewish communities who appears at domestic celebrations, predominantly weddings, and specializes in humoristic, sentimental, moral, and religious semi-improvized rhymes and songs usually accompanied by music and dance. See Joel  E. Rubin, Art. Badkhn, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 1, 273–276. 47 Eastern European Jewish communities had a rich tradition of amulets that usually carried inscriptions from Jewish traditional texts and were believed to have the power to protect those wearing them, usually around the neck or the wrist, or to ease their living conditions. See Joshua Trachtenberg, Jewish Magic and Superstition. A Study in Folk Religion, New York 31970, 132–152. 48 The Polish word used here was szpery, an adaptation of the German word “Sperre” or “Allgemeine Gehsperre” (i. e., curfew); a prohibition for Jews to leave their houses in order to be rounded up for deportation.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

355

Document 16

|11| General Remarks Finally, we should once again draw attention to certain hurtful tendencies often displayed by young collectors. 1. In the contents of songs, anecdotes, etc., they often come across words which are for them incomprehensible and replace them with “their own.” They should be warned against it. The text cannot be corrected. A word that is incomprehensible should be accompanied by a footnote explaining that it is incomprehensible even for the one providing the text. 2. No personal remarks should be placed by the collector in the main body of the text but rather underneath it and whatever comes from them should be carefully demarked from what comes from others. 3. Quite often the collector does not write down certain things, convinced that “they already have it.” It should be noted that even though some works or materials are already in the collection of the Historical Commission, if nobody from the geographical area of the collector sends a text of a certain work, he is obliged to do it. 4. We collect “Jewish” material that is “concerned with Jews,” notwithstanding its language (Yiddish, Hebrew, Polish, Ukrainian, and others). The collection of the Central Jewish Historical Commission contains also Hungarian and Romanian poems sung by Jewish females in Auschwitz or other death camps. The criteria of what is “Jewish” should be a fact that a certain piece of work was used by the Jews. Songs of, for example, Polish or Ukrainian peasants concerned with the Action and sung in a certain period of time in the Jewish environment should be considered to be a “Jewish” material and under all circumstances noted down. One should avoid a widespread impression that themes of such works have to be linked to Jewish life. A song in Polish on the themes of, for example, the loss of a son sung in a bunker by a Jewish mother should be considered to be material of “Jewish folklore.” There is no need to further discuss this matter at this point. 5. It happens often that the collector does not want to write down certain details as they believe that they do not reflect the factual state of affairs. Collectors hold an understandable dislike of, for example, songs of praise or gratitude in honor of some “great” activist of the Jewish Council. They believe that if they write down such a song they will thus contribute to the “glory” of this or that “major figure.” We should dispel the prejudice of naive researchers toward this type of material. No poetic work on its own can serve as a basis to issue an opinion about a person it eulogizes. On the contrary, quite often the song of praise becomes, after a careful

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

356

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

evaluation, a song of dishonor for whom it is dedicated to. This happens if, for example, such a song was extorted from somebody or bought for … a soup coupon (“resort soup”) – and such facts are known to us! |12| The collectors should then objectively note in full what they observe, they can and should however add their remarks on the “truthfulness” of a certain author, genesis of a piece, etc. All true knowledge attempts to acquaint itself with all facts and passes its final judgment after careful analysis. Collectors should aid the construction of this knowledge with an honest, objective and scrupulous attitude to their task. We are attempting to collect ethnographic material on the ruins of Jewish life in Poland. Millions of people who were the “subject” of this material are now no longer alive. No longer alive are the authors of songs created in the ghetto and various camps, no longer alive are their performers and the vast majority of their listeners. Only a handful of us are left. But on this handful falls the duty of replacing those who are not among us. We, those who remain alive, are responsible for conducting the work of those who were torn away from us. We will have to ten-fold, hundred-fold strain our strength, and we will achieve our goal. When it comes to our area of research, our aim is to ensure that not one piece created during the occupation is lost, furthermore, that not one name of a folk artist is forgotten. If we achieve this, we will have the right to say that not in vain we remained alive, that we have partially paid our debt toward our tragic victims! |13| Questionnaire to be Used by those Collecting Ethnographic Material Personal details of the provider of the material: 1. First and last name 2. Place and date of birth 3. Education 4. Profession 5. Where they spent the Hitlerite occupation and what did they occupy themselves with? 6. Is the material based on personal observation or does it come from others?

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

357

Document 16

I A. Folk songs on the topic of: 1. The situation of Jews in the ghetto 2. Liquidation Actions, death of those close to respondent, losing the hearth and home 3. Life in camps 4. Heroic fights of the partisans, uprisings in the ghetto, and individual actions 5. Victorious march of the Red Army, end of the war, etc. 6. Liberation of the nation, so-called “liberation songs” 7. Happiness due to liberation from the German stranglehold B. Individual songs from the time of the occupation linked to daily topics (how they came into being and how they were preserved) C. Prayers created in the ghetto, in the forest, etc. II 1. Legends, beliefs, stories about miracles, dreams, and extraordinary occurrences, which were spread among the Jews in ghettos, camps, etc. 2. Legends and predictions spread among the Christian community about “Actions” and the fate of Jews 3. What speculations and suppositions, what explanations of the appropriate passages of the bible were spread by religious sects? 4. Stories about heroism, sacrifices, martyrdom of individuals, etc. 5. Stories about the approaching Red Army, Polish divisions and their heroes 6. Stories, fantasies about the imminent death of Hitler, the disgraceful end of fascism, the prize for being virtuous, and punishment for criminals 7. Stories and hopes for help from abroad (from the Allies, American Jews, Palestine, etc.) |14| III What proverbs, expressions, jokes, swear words, satires, parodies, nicknames, riddles, play on words, etc., were created in the ghetto, in the forest, in the camps among the partisans on the subject of (give exact time and place): 1. German criminals (Gestapo officials, policemen, and people who remained in their service) 2. Judenrat, Jewish Police and their collaborators

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

358

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

3. Repressions and elementary disaster (hunger, epidemics) 4. Conditions of life and work of Jews in the ghetto, in the forests, during the stay in the shelters, etc. 5. Hope for future rescue, for the approaching end of the war, etc. 6. Jews hiding in the bunkers or living on “Aryan” papers IV Children’s games, adults’ social games, performances linked to the situation of Jews under the German occupation V Life in a bunker 1. Internal and external look of the bunker or shelter, plan 2. What words denoted a bunker? 3. In what way was the necessity of going to the bunker signaled? 4. Specific activities in the bunker, objects and tools 5. How was food prepared? 6. Social games in the bunker 7. Prayers and magical actions, which were to save the bunker from being discovered by the enemies VI 1. What were the attempts to foresee the future (augury, magic, dreams)? 2. What were the attempts to prevent evil, or possibly bring on good (prayers, spells, amulets, magical activities)? VII Pictures, paintings, caricatures, noting where and when they were created and who was their author.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪359‬‬

‫‪Document 17‬‬

‫‪Document 17‬‬ ‫”!‪Central Jewish Historical Commission, “To All Jews in Poland‬‬ ‫]‪No place, no date [Łódź, November 1945‬‬ ‫‪Typewritten call, 2 pages; duplicated by mimeograph, letters partly faded, paper‬‬ ‫‪partly torn, parts not readable; bold parts are typed in larger font in the original‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪AŻIH, CŻKH / KH, folder 31, pp. 23–24‬‬

‫געזעלשאפט‬ ‫"פרײנט פון דער צענטראלער יידישער היסטאָרישער קאָמיסיע"‬ ‫בײם צ‪ .‬ק‪ 49.‬פון פוילישע יידן‪.‬‬ ‫לאָדזש‪ ,‬נארוטאָוויטשא ‪ ,25‬טעל‪157–10 .‬‬ ‫צו אלע יידן אין פוילן!‬ ‫שוועסטער און ברידער!‬ ‫די דורכגעמאכטע היטלעריסטישע תקופה און די שוידערלעכע שחיטה־יאָרן ‪1945–1939‬‬ ‫וועלן בלײבן אין דער אלטער מארטעריאָלאָגיע‪ ]![ ‬געשיכטע פון יידישן פאָלק אלס א בכיה‬ ‫לדורות‪ .‬צוויי דריטל פון אייראָפּעישן יידנטום זײנען אין משך פון די קארגע ‪ 6‬יאָר אומגעבראכט‬ ‫געוואָרן‪ .‬צווישן זיי זײנען דערשטיקט געוואָרן אין די גאז־קאמערן‪ ,‬פארברענט געוואָרן אין‬ ‫די קרעמאטאָריע־אויוונס‪ ,‬דערשאָסן געוואָרן און סתם פאר̊פּײניקט בײ די שוידערלעכסטע‬ ‫קאטאָרזשנע ארבעטן דרײ מיליאָן פּוילישע יידן‪ .‬דאָס פּוילישע יידנטום‪ ,‬וואָס איז געווען דער‬ ‫פונדאמענט‪ ,‬דער לעבעדיקער‪ ,‬ברויזנדיקער קוואל פון אלוועלטלעכן יידנטום איז חרוב ומוחרב‪.‬‬ ‫מיר‪ ,‬דאָס הײפעלע יידן‪ ,‬וואָס זײנען על פּי נס ניצול געוואָרן פון די מערדערישע הענט‪,‬‬ ‫זײנען מחויב צו טאָן אלץ‪ ,‬וואָס ליגט אין אונדזערע כוחות‪ ,‬כדי אָט די דורכגעלעבטע צײט צו‬ ‫פאראייביקן מיט דאָקומענטן פאר די צוקונפטיקע דורות‪.‬‬ ‫מיר מוזן אויפזאמלען אלע דאָקומענטן פון מענטשלעכער חיהשקייט‪ ,‬פון שוידערלעכן‬ ‫בארבאריזם‪ ,‬סאדיזם און בלוטדורשטיקייט‪ ,‬וואָס דאָס "קולטורעלע" דײטשישע פאָלק האָט‬ ‫ארויסגעוויזן במשך פון די יאָרן‪ ,‬מיר מוזן אויפזאמלען אלע דאָקומענטן‪ ,‬וואָס ווײזן‪ ,‬ווי אזוי‬ ‫די געלערנטע פון דײטשישן פאָלק האָבן אויסגענוצט זייער בילדונג‪ ,‬זייער וויסנשאפט‪ ,‬זייער‬ ‫סיסטעמאטישקייט‪ ,‬זייערע דערגרייכונגען אין דער טעכניק פון מעדיצין בײם אומברענגען‬ ‫מיליאָנען אומשולדיקע יידן‪.‬‬ ‫די דאָזיקע היסטאָרישע דאָקומענטן דארפן געזאמלט‪ ,‬סיסטעמאטיזירט און באארבעט‬ ‫ווערן וויסנשאפטלעך און גרינטלעך‪.‬‬ ‫דאָס קען געמאכט ווערן נאָר דורך ספּעציאליסטן־וויסנשאפטלער און אויסגעפירט ווערן‬ ‫דאן‪ ,‬ווען דאָס וועט אלץ קאָנצענטרירט זײן אין איין אָרט‪.‬‬ ‫‪.‬צענטראל קאמיטעט ‪49‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public‬‬

‫‪360‬‬

‫כדי צו ראטעווען אָט דעם היסטאָרישן בלוטיקן אוצר‪ ,‬רופן מיר די גאנצע יידישע‬ ‫באפעלקערונג פון פּוילן תיכף ומיד אָפּצונעמען אלע מאטעריאלן‪ ,‬וואָס געפינען זיך אין פּריוואטע‬ ‫הענט און זיי איבערגעבן אין די ארכיוון פון דער צענטראלער יידישער היסטאָרישער קאָמיסיע‪.‬‬ ‫אלע דאָקומענטן‪ ,‬חפצים‪ ,‬בילדער און אלץ‪ ,‬וואָס האָט א שײכות צו דער דורכגעמאכטער‬ ‫תקופה‪ ,‬דארפן געזאמלט ווערן אין איין אָרט‪.‬‬ ‫ברידער און שוועסטער! יעדער לעבן געבליבענער ייד איז א שטיק געשיכטע‪ ,‬יעדערער‬ ‫האָט דורכגעמאכט א שוידערלעכן מארטעריאָלאָגיע־לעבן‪ ,‬אי אין די געטאָס אי אויף דער‬ ‫"ארישער" זײט‪ ,‬אָדער אין די פארשיידענע קאָנצענטראציע־טויט־לאגערן‪ ,‬אָדער אין די רייען‬ ‫פון די העלדישע פּארטיזאנער־גרופּן‪ .‬מיט איין וואָרט‪ ,‬יעדער ייד איז מחויב צו פארשרײבן‬ ‫זײנע איבערלעבונגען‪ ,‬ווײל יעדער לעבעדיקער באוווסטזיניקער מענטש האט יעדע געשעעניש‬ ‫אנדערש דורכגעלעבט‪ .‬ווער עס קען אליין נישט שרײבן‪ ,‬דער זאָל זיך תיכף ומיד ווענדן צו‬ ‫דער נאָענטסטער היסטאָרישער קאָמיסיע‪ ,‬ווו מען וועט זײנע איבערלעבונגען פארצייכענען‪.‬‬ ‫קיין שום פאקט פון אכזריות‪ ,‬קיין שום פאקט פון מסירת־נפש און העלדישקייט טאָר נישט‬ ‫פארשוויגן ווערן‪.‬‬ ‫|‪ |2‬ברידער און שוועסטער! אָט די דאָקומענטן‪ ,‬געשריבענע מיטן אומשולדיקן בלוט פון‬ ‫מיליאָנען פון אונדזערע ברידער און שוועסטער‪ ,‬טאטעס און מאמעס‪ ,‬קינדער‪ ,‬פרײנט און‬ ‫חברים‪ ,‬וועלן זײן דער גרעסטער באשולדיקונגס־אקט קעגן דעם "קולטורעלן"‪" ,‬געבילדעטן"‬ ‫דײטשישן פאָלק‪.‬‬ ‫אָט די דאָקומענטן וועלן זײן דער בעסטער פּראָפּאגאנדע־מאטעריאל קעגן פאשיזם‪,‬‬ ‫היטלעריזם און אלע אנדערע שווארצע כוחות פון דער וועלט‪.‬‬ ‫איצט‪ ,‬אין מאָמענט‪ ,‬ווען עס הויבט זיך אָן א סעריע פּראָצעסן קעגן די דײטשישע‬ ‫פארברעכער‪ ,‬טאָר אונדזער טראגעדיע נישט פארשוויגן ווערן‪ ,‬מיר מוזן אָנשטרענגען אלע‬ ‫אונדזערע כוחות‪ ,‬כדי צוזאמענצושטעלן פאר דער וועלט־עפנטלעכקייט דעם פולשטענדיקסטן‬ ‫באשולדיקונגס־אקט‪ ,‬כדי פאָרצולייגן פאר דעם וועלטגעריכט אונדזער גערעכטן חשבון און‬ ‫פארלאנגען דעם ̊  ג̊ע̊העריקן פּסק־̊דין‪.‬‬ ‫קאָמיטעט פון דער געזעלשאפט‬ ‫"פרײנט פון דער צ‪ .‬יי‪ .‬ה‪ .‬ק‪ 50.‬אין פוילן"‬ ‫פאָרזיצער׃‬ ‫ד׳ר שיקער‬

‫וויצע־פאָרזיצער׃‬ ‫ד׳ר מאנדעלבוים‬

‫סעקרעטאר׃‬ ‫מגר‪ .‬באלבערישסקי‬

‫מיטגלידער׃ מגר‪ .‬אָסיפּאָוו‪ ,‬גראנאטשטיין‪ ,‬ד׳ר‪ ‬וואגשאל‪ ,‬זאקס‪ ,‬אדוו‪ .‬ליטווין‪ ,‬ד׳ר‪ ‬מאזור‪ ,‬מאן‪,‬‬ ‫ד׳ר‪ ‬מילשטיין‪ ,‬פּאָזנאנסקא‪ ,‬ד׳ר‪ ‬פאליק‪ ,‬אינזש‪ 51.‬רײזמאן‪ ,‬מגר‪ .‬שלעפּ‬ ‫̊פון ̊ד̊ע̊ר ̊צ‪̊ .‬יי‪̊ .‬ה‪̊  .‬ק‪̊ :‬ד׳ר י‪̊ .‬ק̊ע̊ר̊מי̊ש   פּראָפ‪ ,.‬נ‪ .‬גריס‪52‬‬

‫‪.‬צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע ‪50‬‬ ‫‪.‬אינזשעניר ‪51‬‬ ‫‪52 Bottom of original cut off.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

361

Document 17

Translation Society “Of the Friends of the Central Jewish Historical Commission”53 of the C. C.54 of Polish Jews 25 Narutowicza Street, Łódź.   Tel.: 10–157 To all Jews in Poland! Sisters and Brothers! The Hitler period that we endured and the horrific years of slaughter from 1939–1945 will remain in the ancient martyrology of the Jewish nation as an eternal calamity. In the sweep of a scant six years, two thirds of European Jewry were murdered. Among them, three million Polish Jews were suffocated in the gas chambers, incinerated in the crematoria-ovens, shot or simply tortured to death through ghastly hard labor. Polish Jewry, which constituted the bedrock and the living, sparkling wellspring of Jewry all over the world, has been utterly destroyed. We, the handful of Jews who by dint of miracle were rescued from the murderous hands, are obliged to do everything in our power to eternalize the period through which we lived for the future generations. We must assemble every document of human bestiality, of horrific barbarity, of sadism and bloodthirstiness that the “cultured” German people displayed in the course of those years. We must collect every document that shows how the scholars of the German nation utilized their education, their science, their methodology, their achievements in medical technique to kill millions of innocent Jews. These historical documents must be gathered, classified, and prepared in a thorough, scholarly manner.

53 The Society of Friends of the Central Jewish Historical Commission was founded on September 10, 1945, by members and supporters of the Commission, mainly to serve as its public relations apparatus among the wider Jewish public in Poland and abroad. It encouraged survivors to contribute documents and testimonies, raised funds for the Commission’s work, and distributed its publications. In initiating a Society of Friends, the Commission followed the model of YIVO in the interwar years. See Jockusch, Collect and Record!, 107 f. 54 Central Committee.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

362

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

This can only be performed by scientific specialists and carried out when everything is centralized in one place. In order to rescue this blood-soaked historical treasure, we call upon the entire Jewish population in Poland to gather immediately all materials that are now in private hands and turn them over to the archives of the Central Jewish Historical Commission. All documents, objects, pictures, as well as everything, which has some connection to the period we endured, must be assembled in one place. Brothers and Sisters! Every Jew who survived is a piece of history. Everyone experienced a horrific life of martyrdom, both in the ghetto and on the “Aryan” side, in the various concentration [and] death camps or in the ranks of the heroic partisan groups. In a word, every Jew is duty bound to write down his experiences, because every living, conscious individual experienced each event differently. Whoever cannot write by themselves should without delay approach the nearest historical commission, where their experiences will be recorded. It is forbidden that one single act of atrocity or one single act of self-sacrifice and heroism remains unspoken. |2|  Brothers and Sisters! There can be no greater evidence with which to charge the “cultured,” “educated” German nation than these very documents, written with the innocent blood of millions of our brothers and sisters, fathers and mothers, children, friends, and comrades. There can be no greater propaganda material against fascism, Hitlerism, and the other dark forces in the world than these same documents. Now, at this moment, when a series of trials against the German criminals is commencing,55 there can be no silence about our tragedy. We must exert all our strength in order to place before the world public the comprehensive file of accusation, to establish before the world court our just reckoning and to demand the appropriate judgement. The Committee of the Society of “Friends of CJHC in Poland”

55 This indicates that the document was written in November 1945, when the Nuremberg trial against the 22 “major” Nazi war criminals from the political, military, ideological, and economic center of the “Third Reich” began. The protocol of the founding meeting of the Society on September 10, 1945, also explicitly notes that the Commission should use this moment of public attention to the trial to raise the Jewish population’s awareness of the importance of historical documentation. See the protocol of the inauguration meeting of the Friends Society, September 10, 1945, AŻIH, CŻKH/303 / XX, folder 405, pp. 1–8.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

363

Document 18

Chairman: Dr. Shiker

Vice-Chairman: Dr. Mandelbaum

Secretary: Master Balberyszski56

Members: Master Osipov, Granatshteyn, Dr. Vagshal, Saks, Lawyer Litvin, Dr. Mazur, Man, Dr. Milshteyn, Poznanska, Dr. Falik, Engineer Rayzman, Master Shlep From the Central Jewish Historical Commission: Dr. J. Kermisz, Prof. N. Grüss

Document 18 Central Jewish Historical Commission Łódź, no date Typewritten call, 1 page; handwritten additions and corrections Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, CŻKH / XX/303, folder 39 Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce zwraca się niniejszym z gorącym apelem do wszystkich obywateli, którzy w okresie niemieckiej okupacji znajdowali się w ghettach, obozach, po „aryjskiej stronie”, chowali się w lasach, walczyli w szeregach, partyzanckich oddziałach, by przekazali {K}omisji wszelkie wiadomości dotyczące dziejów naszego narodu pod hitlerowskim panowaniem. Postawiliśmy sobie za zadanie zebrać i opublikować wszystkie materiały z tego najtragiczniejszego okresu naszej historii, dążymy bowiem do tego, by świat był dobrze poinformowany, zarówno o straszliwych niemieckich zbrodniach, jak również o martyrologii naszego narodu i o bohaterskim oporze naszych braci i sióstr przeciwko mordercom. TEGO DOMAGA SIĘ OD NAS PAMIĘC O NASZYCH MĘCZENNIKACH, PAMIĘC O NASZYCH NAJBLIŻSZYCH!

Dążymy do tego, by zebrane zostały i opublikowane dzieje każdego skupienia żydowskiego w okresie okupacji, każdego miasta i miasteczka, i wzywamy tych Żydów, którym znane są te dzieje, by przekazali nam posiadane wiadomości, a także wszelkie obrazy, dokumenty, pamiętniki, zapiski, 56 Mendel Balberyszski (1894–1966) was a Lithuanian Jewish politician and journalist, and a chronicler of the Vilna Ghetto. See Mendel Balberyszski, Stronger than Iron. The Destruction of Vilna Jewry 1941–1945. An Eyewitness Account, rev. and ed. by Theodore Balberyszski, Jerusalem / New York 2010.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

364

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

i inne materiały dotyczące tego tragicznego okresu. Jesteśmy przekonani, że wszyscy, do których apelujemy, spełnią w całości swój obowiązek wobec naszego {narodu i jego} historii i {niezwłocznie} zgłoszą się do nas. Centralna Żydowska Komisja Historyczna, Łodź, ul. Narutowicza 25. Translation The Central Jewish Historical Commission in Poland urgently appeals to all citizens who, during the German occupation, found themselves in ghettos, in camps, on the “Aryan side,” hid in the forests, fought in the ranks of the partisan divisions: provide the Commission with all information concerning the fate of our nation under Nazi rule. We have undertaken to collect and publish all of the material from this most tragic period of our history. Indeed, our goal is that the world be well informed, both about the horrific German crimes, as well as about the martyrdom of our nation and the heroic resistance of our brothers and sisters against the murderers. THIS IS WHAT THE MEMORY OF OUR MARTYRS, THE MEMORY OF OUR DEAREST ONES, DEMANDS OF US!

Our goal is for the history of every Jewish area, of every Jewish town and village, to be collected and published, and we call upon all Jews who have any knowledge of this history to bring to us all information they possess, as well as all pictures, documents, diaries, notes, and other material concerning this tragic period. We are convinced that everyone to whom we address this appeal will completely fulfill their duty to our {nation and its} history and will report to us {without delay}. The Central Jewish Historical Commission, Łódź, 25 Narutowicza St.

Document 19 Central Jewish Historical Commission, “May the Historical Truth be a Grave for Fascism!” Łódź, 1945 Printed advertisement poster, color, 1 page; 71.12 cm by 49.53 cm Language: Hebrew, Polish, and Yiddish Ghetto Fighters House Archive, Lohamei HaGeta’ot, Cat. no. 30894

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

365

Document 19

!‫זאל דער געשיכטלעכער אמת ווערן א קבר פארן פאשיזם‬ 57‫יידישע שול    בּיבּליאטעק‬ 58‫והגדת לבנך‬

PRAWDA HISTORYCZNA TO ORĘŻ W WALCE Z FASZYZSMEM! P. Szuldenrajn – 45.59

Centralna Żydowska Komisja Historyczna ‫צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע‬ przy C.K. Żydow Polskich. łódź, ,‫ לאדזש‬.‫ פון פוילישע יידן‬.‫ ק‬.‫בײם צ‬ narutowicza 25. .25 ‫נארוטאוויטשא‬ NAKŁADEM CENTR. ŻYDOWSKIEJ KOM. HISTORYCTNEJ60 P.W.P.W.61 DRUKARNIA IV w ŁÓDŹI62

Translation May the historical truth be a grave for fascism!63 Jewish school   Library64 And thou shalt shew thy son65 HISTORICAL TRUTH IS A WEAPON IN THE FIGHT AGAINST FASCISM!

57 58 59 60 61 62 63

Inscriptions on the buildings on the right side. Book inscription. In the right margin. At the bottom left edge in small font. Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych. At the bottom right edge in small font. The slogan appears also in Polish. The image depicts ruins of Jewish institutions, a menorah, and a book with the first two words of the Hebrew verse “And thou shalt shew thy son in that day, saying: This is done because of that which the Lord did unto me when I came forth out of Egypt.” (Exodus 13:8). It was common also for Jewish historical commissions in other countries to advertise their work by printed posters and postcards. Pinchas Schuldenrein (aka Paul Sharon, 1912–1998), who designed the poster, also created several other such images (see Fig. 13), most prominently for the Jewish Historical Commission in Munich which was directed by one of CŻKH’s former coworkers, Moshe Yosef Feigenbaum. 64 Inscriptions on the buildings on the right side. 65 Book inscription.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

366

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

P. Szuldenrajn – 45.66 Central Jewish Historical Commission by the Central Committee of Polish Jews, Łódź, Narutowicza Street 2567 PUBLISHED BY THE CENTRAL JEWISH HISTORICAL COMMISSION68 P.S.P.W. PRINTING-HOUSE IV in ŁÓDŹ69

Document 20 Central Jewish Historical Commission, “Remember What Amalek Did to You!” Łódź, October 30, 1946 Typewritten call, 1 page; writing partly effaced, typewritten correction, the bold passage is typed in larger font in the original Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman AŻIH, CKŻP / KH, folder 28, p. 17

!]![ ‫זכור את אשר עשה לך עמלך‬ ‫ וואס האבן אין‬,‫די צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע אין פוילן ווענדט זיך צו אלעמען‬ ‫ געלעבט אויף דער‬,‫ לאגערן‬,‫דער צייט פון דער דייטשער אקופאציע געפונען זיך אין געטאס‬ ‫ מ י ט א ה י י ס ן‬.‫ א‬.‫ געקעמפט אין פארטיזאנקע א‬,‫ אויסבּאהאלטן זיך אין וואלד‬,‫ארישער זייט‬ ‫ דער היסטארישער קאמיסיע די ידיעות וועגן די איבּערלעבּענישן פון‬### ‫ר ו ף איבּערגעבּן‬ ,‫ אלע זאכן‬.‫ ווי אויך פון אנדערע אין דער שרעקלעכער צייט פון דער דייטשער הערשאפט‬,‫זיי‬ ‫ וועלן בּלי שום ספק דינען ווי א ווערטפולער‬,‫וואס קאנען וועגן די געשעענישן דערציילט ווערן‬ ‫ און דעריבּער ווערן אלע ידיעות אויף א זארגפולן‬,‫מאטעריאל וועגן אונדזער בּלוטיקער געשיכטע‬ ‫ עס ווערן פארייבּיקט די גרויליקע שוידערלעכע גוואלדטאטן‬.‫אויפן געזאמלט און פארייבּיקט‬ .‫ שונא‬### ‫ ווי אויך דער גע̊ראנגל פון די יידן מיטן בּלוטיקן‬,‫פון די דייטשן און זייערע משרתים‬ 66 67 68 69

In the right margin. In Polish and Yiddish. At the bottom left edge. At the bottom right edge in small font. Polish Security Printing Works (PSPW) was founded in 1919 as National Graphic Works (Państwowe Zakłady Graficzne) and became a private company in 1925. PSPW printed banknotes and official documents. Throughout the occupation, it produced official documents for the Germans authoroties, but also secretly supplied the Polish resistance with printed materials. During the Warsaw Uprising, the printing press of PSPW was held by the Home Army, but in the end destroyed by the Germans. In 1945, PSPW was transferred to state ownership and until 1950 shifted to printing houses in Łódź and Kraków.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

367

Document 20

Fig. 21: Poster by the CJHC, “May the Historical Truth be a Grave for Fascism!”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

368

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

‫ עס ̊שרייט ̊און‬,‫ ̊פון ̊אונדזערע נ̊א̊ענ̊טע ̊איז נ̊אך ̊פרי̊ש‬,‫דאס בּלוט פון ̊אונדזערע ̊קדו̊שי̊ם‬ !‫רו̊פט צו ̊אונדז ̊און מיר ̊טארן ע̊ס ניט ̊פ̊ארגעסן‬ ‫ פון יעדן יידישן ישוב זיינען מחויב‬,‫די לעבּן פארבּליבּענע יידן פון יעדן שטאט און שטעטעלע‬ .‫איבּערצוגע̊בּן אלע פרטים פון די גע̊שעעני̊שן‬ ‫די לעבּן געבּליבּענע יידן זיינען אויך מחויב איבּערצוגעבּן אין דער היסטארישער קאמיסיע‬ ‫ דאס איז א חוב‬.‫ וועלכע זיי פארמאגן‬,‫ זאכן‬.‫ א‬.‫ טאג־בּיכער א‬,‫ פנקסים‬,‫ דאקומענטן‬,‫בּילדער‬ ## .‫קדוש פון יעדן יחיד‬ ‫ און וועט זיין חוב לגבּי‬,‫ אז יעדער וועט ̊א̊פשאצן די וויכטיקייט פון דעם‬,‫מיר ווילן האפן‬ .‫ געשיכטע דערפילן‬.‫דער ייד‬ 70,‫ קאמיסיע‬.‫ היסט‬.‫די מאטעריאלן ווערן אויפגענומען אין דער צענטראלער ייד‬ .‫מ‬.‫ נ‬3 ‫ פרי ביז‬8 ‫ פון‬.‫ צווייטער שטאק‬,‫ טויער‬,25 ‫נארוטאוויטש־גאס‬ .‫ קאמיסיע‬.‫ היסט‬.‫ ייִד‬.‫צענטר‬

 46.10.30 ‫לאדזש‬

Translation Remember What Amalek Did to You!71 The Central Jewish Historical Commission in Poland calls upon everyone who, during the time of the German occupation, found themselves in the ghettos or camps, lived on the Aryan side, hid in the forest, fought with the partisans, and so forth, with a passionate appeal to submit to the Historical Commission information about their experiences, as well as those of others during the horrific time of German rule. Anything that can be told about these events will without the slightest doubt serve as valuable material concerning our bloody history. And, therefore, all information will be collected and eternalized with the utmost care. The gruesome and ghastly acts of violence committed by the Germans and their servants will be eternalized, as will the struggle of the Jews against their bloody enemy. The blood of our martyrs, of our dear ones, is still fresh! It screams and calls out to us, and this we may not forget! The surviving Jews of every city and village, of every Jewish community, are obligated to report all the details of these events.

70 ‫צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע‬. 71 Deuteronomy 25:17. The reference to Amalek as the archenemy of the Jewish people was common in calls seeking to encourage survivors to record their experiences.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪369‬‬

‫‪Document 21‬‬

‫‪Those Jews remaining alive are also obligated to submit to the Historical‬‬ ‫‪Commission pictures, documents, community records, diaries, and other‬‬ ‫‪things they possess. This is the holy duty of every individual.‬‬ ‫‪We would like to hope that every individual will appreciate the impor‬‬‫‪tance of this and will fulfill his duty to Jewish history.‬‬ ‫‪The materials will be received at the Central Jewish Historical Commis‬‬‫‪sion, 25 Narutowicza Street, gateway, 2nd floor, from 8 AM until 3 PM.‬‬ ‫‪Łódź, October 30, 1946‬‬

‫‪Central Jewish Historical Commission‬‬

‫‪Document 21‬‬ ‫”‪Central Jewish Historical Commission, “Memorial Encyclopedia‬‬ ‫]‪Łódź, no date [probably 1946‬‬ ‫‪Typewritten call, 3 pages; additions by hand; additional archival pagination by‬‬ ‫‪hand (11–13); handwritten archival record number in the right margin of page 1‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪AŻIH, CŻKH / XX/303, folder 195‬‬

‫יזכור לעקסיקאָן‬ ‫"די וואס שטארבּן היינט‪ ,‬וועלן לעבּן אייבּיק!"‪ – ‬מיט דעם דאזיקן רוף אויף די ליפּן זיינען‬ ‫מיליאנען געפאלן פון די היטלעריסטישע רוצחים‪.‬‬ ‫א פאלק איז פון דער וועלט פארשניטן געווארן און צוזאמען מיטן פאלק אויך זיינע פירער‪,‬‬ ‫די גדולי הדור‪ ,‬וועלכע האבּן דאס פאלק געלערנט און געפירט צו א ליכטיקער צוקונפט‪.‬‬ ‫די פּינקטלעכע רוצחים האבּן דאס מאל נישט געפירט קיין גענויע סטאטיסטיק פון דער‬ ‫צאל‪ ,‬פון די פּערסאנאליען פון זייערע קרבּנות‪ .‬זיי האבּן עס געטאן בּכיוון‪ ,‬די וועלט זאל נישט‬ ‫וויסן‪ ,‬מען זאל פארגעסן‪ ,‬אז די מענטשן האבּן א אפילו אמאל געלעבּט אויף דער וועלט‪.‬‬ ‫וואס דארפן מיר טאן‪ ,‬כדי נישט צו פארגעסן אונזערע קדושים?‬ ‫מיר פארשטייען‪ ,‬אז ס׳איז אוממעגלעך אויפצוקלייבּן כאטש די בּלויזע רשימות פון די‬ ‫דערמארדעטע‪ .‬אבּער מעגלעך איז נאך איצט זיך צו דערוויסן אסך פּרטים וועגן לעבּן און‬ ‫אומקום פון די יחידים‪ ,‬וועלכע זיינען סיי פ א ר און סיי א י ן דער מלחמה געווען בּאקאנט אין‬ ‫דער ייד‪ .‬געזעלשאפט אויף פארשידענע געבּיטן פון לעבּן‪.‬‬ ‫ווער קאן דערציילן וועגן לעבּן און אומקום פון גרויסן היסטאריקער שמעון דובּנאוו (ריגע)‪,‬‬ ‫פון פּראפ‪ .‬נח פּרילוצקי (ווילנע)‪ ,‬פון ליטעראטור פארשער ד״ר נחמן שאפּירא (קאוונע)‪ ,‬פון‬ ‫די שרייבּער י‪ .‬פּערלע‪ ,‬ז‪ .‬קאלמאנאוויטש‪ ,‬הלל צייטלין‪ ,‬שץ‪ 772.‬י‪ .‬אימבּער און פון הונדערטער‪,‬‬ ‫‪ = Shmuel.‬ש‪72 Obviously a mistake for: .‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public‬‬

‫‪370‬‬

‫טויזנטער אנדערע בּאקאנטע פּערזענלעכקייטן? ווי האבּן זיי געלעבּט אין דער אקופּאציע צייט‪,‬‬ ‫מיט וואס האבּן זיי זיך פארנומען‪ ,‬אין וועלכע געטאס און לאגערן זיינען זיי געמאטערט געווארן‪,‬‬ ‫ווו איז זייער געבּיין אהינגעקומען?‬ ‫די צ‪ .‬ייִ‪ .‬ה‪ .‬ק‪ .‬איז צוגעטראטן אויפצושטעלן א יזכור־לעקסיקאן נאך די אומגעקומענע‪ .‬אין‬ ‫אט דעם טרויער־בּוך וועלן אנגעגעבּן ווערן אלע ידיעות‪.‬‬ ‫|‪ |2‬וואס ס׳איז מעגלעך צו בּאקומען וועגן יעדן אומגעקומענעם בּאזונדער‪.‬‬ ‫מיר האבּן ̊שוין מער אדער ווייניקער גענויע ידיעות וועגן הונדערטער נעמען פון פארשידענע‬ ‫מקומות פון לאנד און אויסלאנד‪ .‬דאס איז אבּער‪ #‬א קליינער שפּליטער פון דעם‪ ,‬וואס עס איז‬ ‫נאך מעגלעך צו בּאקומען‪ .‬די ארבּעט ארום דעם יזכור־לעקסיקאן קאן נישט געמאכט ווערן‬ ‫דורך איינעם‪ ,‬צו‪ ]![ ‬אפילו דורך עטלעכע מענטשן‪ .‬דאס מוז ווערן א געזעלשאפטלעכער ענין‪.‬‬ ‫אונדזער רוף צו די לעבּנגעבּליבּענע׃‬ ‫זאלן די געזעלשאפטלעכע און פּארטיי־טוער אין יעדער שטאט און שטעטל דערמאנען‬ ‫זייערע אומגעקומענע חברים‪ ,‬זאמלען וועגן זיי וואס מער ידיעות‪ .‬אויבּ גענויע פּרטים וועגן‬ ‫אומקום זיינען נישטא‪ ,‬זאלן כאטש די נעמען פון די קדושים דערמאנט ווערן‪.‬‬ ‫פּארטיזאנער און סאלדאטן! קומט און דערציילט‪ ,‬שרייבּט אונז‪ ,‬ווער זיינען דאס די‬ ‫העלדישע חברים אייערע‪ ,‬וועלכע האבּן זיך בּאזונדערס אויסגעצייכנט אין קאמף קעגן שונא‪,‬‬ ‫גיט אונדז איבּער פּרטים וועגן זייערע העלדנטאטן און‪ ,‬ווו און ווי אזוי זיי זיינען געפאלן‪.‬‬ ‫רעליגיעזע יידן! פארשווייגט נישט‪ ,‬גיט אונז צו וויסן‪ ,‬ווי אזוי ס׳זיינען אומגעקומען די רבּנים‪,‬‬ ‫ראשי־ישיבות‪ ,‬רבּיים‪ ,‬דינים‪ ,‬שוחטים און אנדערע רעליגיעזע טוער אין אייערע מקומות‪.‬‬ ‫ייִדישע אינטעליגענץ‪ :‬שרייבּער‪ ,‬אקטיארן‪ ,‬מאלער‪ ,‬פּראפעסארן‪ ,‬דאקטוירים‪ ,‬לערער‪,‬‬ ‫אדוואקאטן‪ ,‬אינזשיניערן א‪ .‬אנד‪ – .‬אייער חוב איז צו זאמלען די פאראנענע ידיעות וועגן‬ ‫אייערע חברים‪ ,‬פריינט און בּאקאנטע‪.‬‬ ‫יידן‪ ,‬בּאטראכט נישט פאר קיין צופעליקייט אייער רעטונג‪ .‬ווער דען‪ ,‬אויבּ נישט איר‬ ‫דארפט זיין די שעפער‪ ,‬די מיטארבּעטער פון דער אייבּיקער מצבה‪ ,‬וואס עס דארף געשטעלט‬ ‫ווערן אייערע נאענטסטע‪.‬‬ ‫די ארבּעט דארף געטאן ווערן תיכף‪ ,‬איצט‪ ,‬ווען פּרטים זיינען נאך בּיי אנדערע פארקריצט‬ ‫אין זכרון‪ ,‬שפּעטער וועט עס פארגעסן ווערן‪.‬‬ ‫דער יזכור־לעקסיקאן‪ ,‬וואס די צ‪.‬יי‪.‬ה‪.‬ק‪ .‬גרייט צו‪ ,‬וועט זיין אויך א מצבה |‪ |3‬פאר די‬ ‫מיליאנען אומגעקומענע קדושים‪ ,‬וועט זיין אויך אן אייבּיקע דערמאנונג די מערדער‪ ,‬אז מיר‪ ,‬די‬ ‫לעבּנפארבּליבּענע‪ ,‬וועלן קיינמאל נישט פארגעסן‪ ,‬נישט פארגעבּן און נישט שענקען!‬ ‫‬

‫צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע אין פּוילן‪,‬‬

‫{נארוטאוויטשא ‪25‬‬ ‫מינדלעכע אינפארמאציעס קאנען איבערגעגעבּן ווערן יעדן טאג‪ ,‬אחוץ זונטאג‪.‬‬ ‫פון ‪ .2–8‬זיך ווענדן צום ח׳ יאסני‪}.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

371

Document 21

Translation Memorial Encyclopedia “Those who die today will live forever!”73 With that cry on their lips, millions were felled by the Hitlerite assassins. A people was torn from the world, together with its leaders, the giants of the generation who taught it and led it toward a bright future. The usually precise murderers on this occasion did not keep exact statistics regarding the number, the human toll, of their victims. They did it intentionally, so that the world should not know, that it should even forget that the people they killed once lived upon the earth. What must we do so that we will not forget our martyrs? We understand that it is impossible even to assemble mere lists of the murdered. Yet it is still possible to discover many details about the life and death of the individuals who both before the war and during the war were well-known in Jew. society in various domains of life. Who can report on the life and death of the great historian Simon Dubnow (Riga), of Professor Noah Prylutski (Vilna), of the literary scholar Dr. Nachman Shapiro (Kovno),74 of the writers Y. Perle,75 Z. Kalmanovitch,76 Hillel Zeitlin, and S. Y. Imber,77 and of hundreds and thousands of other eminent personalities? How did they live during the period of the occupation? With what did they occupy themselves? In which ghettos and camps they were tormented? What became of their remains? CJHC has set about compiling a Memorial Encyclopedia in memory of those who perished. This book of mourning will provide a separate entry containing all available information regarding each of the dead. 73 This is a Yiddish paraphrase of a Talmudic expression from Bavli, Berakhot 63b. 74 Chaim Nachman Shapiro (1900–1943) was a professor of Semitic languages at the University of Kovno who was a key figure in organizing cultural life in the Kovno Ghetto. Shapiro was murdered in Fort IX, a stronghold in Kovno used as an execution site during the occupation. 75 Yoshue Perle (1888–1943) was a Jewish Polish novelist, who was trained as a bookkeeper and worked at a bank to supplement the income from his literary career. He survived the Warsaw Ghetto and hid on the “Aryan side” until he was deported and murdered in Auschwitz in 1943. 76 Zelig Kalmanovitch. 77 Shmuel Yankev Imber (1889 – c. 1942) was a Yiddish and Polish poet, translator, journalist, and literary critic who wrote frequently for the Polish Jewish press. He died during the German occupation of Lvov.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

372

Research Guidelines, Questionnaires, and Calls to the Survivor Public

|2|  We already have more or less precise information about hundreds of names from various places, both in this country and abroad. However, this represents only a tiny splinter of what it is still possible to receive. The work of the Memorial Encyclopedia cannot be accomplished by a single individual, or even by several people. It must be a communal undertaking. Our appeal to the survivors: Communal and party activists in every city and village should remember their fallen comrades and collect as much information about them as possible. If exact information about their deaths does not exist, at least the names of the martyrs should be remembered! Partisans and soldiers! Come and tell us or write to us: Who were your heroic comrades that particularly distinguished themselves in the struggle against the enemy? Give us details regarding their deeds of valor, and about where and how they fell. Religious Jews! Do not remain silent! Give us information about the demise of rabbis, heads of yeshivas, Hassidic rebbes, judges of rabbinical courts, ritual slaughterers, and other religious activists in your localities. Jewish intellectuals: writers, actors, painters, professors, doctors, teachers, lawyers, engineers, and so forth: It is your duty to collect the available information about your fellows, friends, and acquaintances. Jews, do not consider your rescue to be some accident of fortune. Who then, if not you, will be the creator, the worker who will help erect this eternal gravestone for those who were closest to you? This task must be performed immediately  – now  – while the details remain engraved in the memory of others. Later they will be forgotten. The Memorial Encyclopedia that CJHC is preparing will also be a gravestone |3| for the millions of murdered martyrs. It will, moreover, serve as an eternal reminder to the murderers that we, the survivors, will never forget, never forgive and never pardon! Central Jewish Historical Commission in Poland, {25 Narutowicza Information can be transmitted verbally every day, except Sundays, from 8 until 2. Ask for comrade Jasny.}78

78 Abraham Wolf Jasny (born Abram Wolf Cyperman; 1893–1968) was a Polish journalist, essayist, historian, and political activist.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

3. Survivor Testimonies

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪Document 22‬‬ ‫)‪Karol Tajgman, Testimony (recorded by Marek Asz‬‬ ‫‪Lublin, September 5, 19441‬‬ ‫‪Typescript,2 6 pages; archival stamp on pages 1 and 6, corrections and under‬‬‫‪linings by typewriter‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro‬‬ ‫‪AŻIH, 301/5‬‬

‫אנגעבּער׃ טייגמאן קאראל‪ ,‬ווארשע‪ ,‬טווארדע נ׳ ‪23‬‬ ‫דאס איז געווען דעם ‪ .1942.3.9‬איך האבּ געארבּעט אין א דייטשע‪ ]![ ‬פאבּריק אין יידישן‬ ‫געטא אין ווארשע (אסטרא־ווערט‪ ]![ ‬כעמניץ) עס איז געווען אין דער צייט פון דער‬ ‫אלגעמיינער א‪ .‬ז‪" 3 ]![ .‬אויסזידלונג" צוויי מאנאטן האט שוין געדויערט דאס ארויספירן די‬ ‫יידן פון ווארשע‪ .‬ארום האלבּ פינף פארנאכט איז אין פאבּריק אריינגעקומען א גרופע אפיצירן‬ ‫פון ס‪.‬ס‪ .‬און אוקראינער‪ ,‬און געהייסן אלע ארויסגיין אויפן הויף‪ ,‬און פון דארט אוועקגעפירט‬ ‫אויפן אומשלאג־פלאץ‪ .‬מיר זיינען געווען א גרופע פון ‪ 200‬מאן‪ ,‬צווישן דעם אויך פרויען און‬ ‫קינדער‪ .‬דער אומשלאג־פלאץ איז געווען פארפילט מיט מענטשן‪ .‬מיך האט מען געהאלטן אויפן‬ ‫פלאץ בּיי א שע̊ה צייט און גלייך אריינגעזעצט אין א וואגאן אויף סחורה‪ .‬אין אונדזער וואגאן‬ ‫איז געווען ‪ 120‬מאן׃ מענער‪ ,‬פרויען און קינדער‪ .‬די בּאן האט גערעכנט בּיי ‪ 60‬וואגאנען‪ .‬ארום‬ ‫‪ 6‬אוונט האט די בּאן גערירט אין א אומבּאקאנטע‪ ]![ ‬ריכטונג‪ ,‬מיר זיינען גפארן בּיי‪ #‬דער‬ ‫ענגשאפט בּיז ‪ 7‬פרי‪ .‬דער וועג איז געווען א שרעקלעכער ווייל דער דורשט האט דערפירט‬ ‫פשוט בּיז משוגעת‪ ,‬דער שווייס האט זיך געגאסן פון אונדז פון דער היץ‪ .‬אין מיטן טאג זיינען‬ ‫צו אונדז אריינגעקומען די היטער פון דער בּאן‪ ,‬לטאישן‪ ,‬וועלכע האבּן געשלאגן מכות־רצח‪,‬‬ ‫און געראבּירט אלץ וואס עס האט זיך נאר געלאזט‪.‬‬ ‫‪ 7‬פרי זיינען מיר אנגעקומען אויף דער בּאן סטאציע‪ ,‬מיטן נאמען‪ – ‬טרעמבּלינקע‪.]![ ‬‬ ‫דארט‪ ,‬אויף דער בּאן־סטאציע איז דער טראנספארט צעטיילט געווארן אויף ‪ 3‬טיילן צו‬ ‫‪ 20‬וואגאנען‪ ,‬און ‪ 20‬וואגאן האט מען אפגעשיקט אויף א זייטיקע‪ ]![ ‬בּאן־ליניע‪ ,‬וועלכע האט‬ ‫געפירט צו אן ארבּעטס־לאגער‪ ,‬א שטיין־האקעריי‪ ,‬און פון דער ליניע צום ארבּעטס־לאגער‬ ‫האט געפירט אזא מין בּלינדער זייטיקער וועג‪ ,‬צו טויטן־לאגער אין א וואלד וועלכע די דייטשן‬ ‫האבּן גערופן ס‪.‬ס‪ .‬זאנדער־קאמאנדע טרעבּלינקע‪ |2| .‬די בּאן איז פארפארן אויף א פעראן‬ ‫און נעבּן פעראן זיינען געווען ‪ 2‬בּאראקן‪ ,‬נישט ווייט פון די בּאראקן איז געווען ארומגעצוימט‬ ‫א הויף‪ ,‬מיט שטעכנדיקן דראט‪ .‬דער גאנצער פעראן און דער גאנצער לאגער איז געווען‬ ‫ארומגעצוימט מיט שטעכנדיקן דראט‪ ,‬און נארמאל ארומגעשטעלט מיט קאזלעס פון דראט און‬ ‫אויף דעם אויך א דראטענע שאטקע‪ .‬אויפן פעראן האבּן אונדז אפּגעווארט א גרופע יידן‪ ,‬פון‬ ‫פריערדיקע טראנספארטן אין דער צאל פון ‪ 80‬מאן‪ 40 .‬מאן האבּן בּאדינט דעם פעראן‪ ,‬ד‪ .‬ה‪.‬‬ ‫‪1 This is one of the earliest testimonies in ŻIH’s CJHC collection.‬‬ ‫­‪2 The file with this testimony contains also several handwritten versions of this ac‬‬ ‫‪count: one in Polish and two in Yiddish.‬‬ ‫‪.‬א‪ .‬ג‪3 .‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪376‬‬

‫זיי האבּן געעפנט די וואגאנען‪ ,‬און געהייסן די מענטשן אויסשטייגן‪ ,‬די טויטע פון די וואגאנען‬ ‫ארויסגענומען און בּכלל גערייניקט די וועגן‪ .‬די גרופע האט געטראגן בּרויע‪[ ]![ ‬בּ]ענדער‬ ‫אויף דער לינקער האנט און געהייסן "בּלוי־קאמאנדא"‪ .‬די איבּעריקע ‪ 40‬מאן האבּן בּאדינט‬ ‫דעם הויף‪ ,‬וווהין דער טראנספארט איז איבּערגעשיקט געווארן צום אויסטאן זיך‪ ,‬זיי האבּן‬ ‫געטראגן רויטע בּענדער‪ .‬דורך דער גאנצער צייט זיינען דייטשן און אוקראינער ארויסגעגאנגען‬ ‫און מערדערלעך געשלאגן מיט בּייטשן און שטעקענער‪ .‬בּיים אריינקומען אין הויף האט די‬ ‫גרופע מיט די רויטע בּענדער אויפגעשריגן‪ – ‬אז פרויען און קינדער ווענדן זיך לינקס און‬ ‫מענער‪ – ‬רעכטס‪ .‬די פרויען זיינען דאן אוועק לינקס ווו עס איז געווען א בּאראק‪ ,‬און די מענער‬ ‫רעכטס אויך צו א בּאראק‪ ,‬ווו מען האט אלע אויסגעשטעלט אין רייען‪ ,‬די ראט־קאמאנדא האט‬ ‫דאן אויסגערופן צו די פרויען זיי זאלן אויסטאן די שיך‪ ,‬און צוזאמענבּונדן פעסט מיט שטריק‪,‬‬ ‫ווער ס׳האט קיין שטריק נישט געהאט האט אזעלכעס בּאקומען‪ ,‬דאן האט מען די פרויען‬ ‫אריינגעלאזט אין דעם בּאראק׃ בּיי דער טיר זיינען די שיך צוגענומען געווארן און אוועקגעלייגט‬ ‫אין דער זייט‪ .‬פארשטייט זיך‪ ,‬אז אן מערדערלעך שלאגן איז דאס נישט דורכגעגאנגען‪ .‬געווען‬ ‫איז דארט צווישן די דייטשן איינער א פראנקפורטער דייטש מיטן נאמען צעפ היטריידער‪,]![ ‬‬ ‫וועלכער האט זיך ספעציעל פארנומען מיט מאלטרעטירן די פרויען און קינדער‪ .‬צ‪ .‬בּ‪ .‬ווען ער‬ ‫האט זיך געווענדט צו א קינד און דאס קינד האט אים נישט פארשטאנען‪ ,‬האט ער אנגעכאפט‬ ‫דאס קינד בּיי די פיסלעך און דאס קינד א שליידער געטאן אין דער ‪ ###‬וואנט צעשמעטערנדיק‬ ‫דעם |‪ |3‬קאפּ‪ ,‬אדער ‪ #‬קאפּע געטאן א שוואנגערע פרוי אין בּויך אז זי האט גלייך דערפילט‬ ‫אדער פשוט געפאלן טויט אזוי‪ ,‬דאס לעבּן די בּאראקן זיינען געלעגן פיל טויטע‪ .‬פרויען זיינען‬ ‫אזוי שרעקלעך צעהרגעט געווארן‪ ,‬אומפעיק צוצוגיין צו דער מקלומרשטער בּאד‪ .‬אין בּאראק‬ ‫האבּן די יידן‪ ,‬די א‪ .‬ג‪" .‬ראט־קאמאנדע" געהייסן די פרויען אויסטאן נאקעט‪ ,‬בּיים אויסטאן איז‬ ‫זיך ווייטער נישט אנגעגאנגען אן מערדערלעך שלאגן‪ .‬ווען א געוויסער טייל פרויען האבּן זיך‬ ‫אריענטירט און ‪##‬ס׳איז געווארן א יאמערלעך געוויין‪ ,‬איז דאן אריינגעקומען א דייטש וועלכער‬ ‫האט געהאלטן א רעדע‪ ,‬מעלדנדיק‪ ,‬אז מען זאל זיך נישט שרעקן‪ ,‬עס וועט קיינעם קיין שלעכטס‬ ‫נישט געשען‪ ,‬די פרויען וועלן נאר געבּאדן ווערן און דאן בּאקומען זיי נייע קליידונג‪ – ‬און וועלן‬ ‫אוועקפארן אויף ארבּעט נאך אוקראינע‪ .‬בּיי דער געלעגנהייט האט דער אנגעמאלדן‪ ,‬דאס אלע‬ ‫דאקומענטן און ¦גאלד¦זאכן זאלן אוועקגעגעבּן ווערן אין דער קאסע‪ ,‬ווו זיי וועלן דאס צוריק‬ ‫בּאקומען‪ ,‬די פרויען זיינען דאן איבּערגעשיקט געווארן צום פריזיער‪ ,‬ווו די האר זיינ ן‪ ]![ ‬זייער‬ ‫קורץ געשוירן געווארן (אגב זיינען די האר דערנאך צונויפגעקליבּן געווארן‪ ,‬דעזינפעקירט און‬ ‫אין וואגאנען אוועקגעשיקט געווארן)‪.‬‬ ‫אין דער זעלבּער צייט האט מען די מענער געהייסן זיך אויסטאן אינגאנצן נאקעט‪ ,‬נאר‬ ‫פארהאלטן אין דער האנט די שיך‪ ,‬דאקומענטן און ווערט־זאכן‪ .‬בּיים אויסטאן זיינען די‬ ‫אומגליקלעכע מערדערלעך סאדיסטיש געשלאגן געווארן‪ ,‬ספעציעל דורך א געוויסן ‪ ###‬קורט‬ ‫פראנץ פון בּערלין‪ ,‬דער פארטרעטער פון לאגער קאמענדאנט‪ ,‬וואס האט אנרייצנדיק זיין הונט‬ ‫"בּארי"‪ :‬ממש געשינדן די הויט פון די אומגליקלעכע‪.‬‬ ‫נאכן אוועקלייגן די שיך אין דעם ארט‪ ,‬זיינען די מענער אוועקגעפירט געווארן אין א‬ ‫זייטיקער אליי‪ – ‬אנגערופן דורך די דייטשן "הימעל־גאס"‪ .‬דעם וועג אן ערך ‪ 300‬מעטער זיינען‬ ‫די מענער געלאפן‪ .‬דער וועג האט געפירט צו די גאז־קאמערן‪ .‬בּיים אריינגיין צו דער אלעע‬ ‫איז געשטאנען א קאסע‪ ,‬ווו מען |‪ |4‬האט געמוזט אלץ אוועקגעבּן‪ .‬צווישן די לויפנדע מענער‬ ‫האט א ייד‪ ,‬אויך א קרבן‪ ,‬געמוזט אויסקלויבּן בּיי א ‪ 20–30‬געזונטסטע מענער‪ ,‬וועלכע מען‬ ‫האט פארהאלטן צום איבּערטראגן די מלבּששים פון דעם אנגעקומענעם טראנספארט אויף א‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪377‬‬

‫‪Document 22‬‬

‫ספעצעעלן‪ ]![ ‬פלאץ‪ .‬די גרופע איז ספעציעל מערדערלעך געשלאגן געווארן‪ .‬דער הונט האט‬ ‫ממש געריסן לעבּעדיקע שטיקער פלייש‪ ,‬געשלאגן האט מען מיט לאפאטעס‪ ,‬מיט אייזנס‪ ,‬נאכן‬ ‫ענדיקן זייער צוגעטיילטע ארבּעט זיינען זיי איבּערגעשיקט געווארן אין דער אלעע‪ .‬כ׳וויל נאך‬ ‫צוגעבּן די [טראגישע]‪ 4‬מאמענטן פון די אומגליקלעכע‪ ,‬וועלכע זיינען געווען דורשטיק‪ – ‬און‬ ‫מען האט נישט דערלויבּט טרינקען‪ .‬וואסער איז געווען נאר דייטשן און ‪ ##‬אוקראינער האבּן‬ ‫די פלימפן געהיטן און נישט ערלויבּט א טראפן וואסער אין מויל נעמען‪ .‬די אומגליקלעכע האבּן‬ ‫זיך געבּעטן‪ :‬א בּיסל וואסער‪ – ‬און דערנאך שיסט אונדז‪.‬‬ ‫נאך די מענער האט מען גלייך געפירט די פרויען‪ .‬ווען די אלעע האט זיך געענדיקט האט‬ ‫זיך פאר די אויגן בּאוויזן א הויז‪ ,‬טיילווייז געמארמלט טיילווייז פון האלץ‪ ,‬אין שיינעם סטיל‪,‬‬ ‫בּאוואקסן מיט בּלומען און אויפן דאך א גרויסער מגן־דוד‪ .‬אין דעם הויס¦ז¦ האט מען די מענטשן‬ ‫אריינגעפירט ווו מען האט זיי מכלומרשט געדארפט בּאדן‪.‬‬ ‫פארן אריינגיין אין דעם הויז האט געוויינלעך זיי אפּגעווארט א גרופע אוקראינער‪ ,‬צווישן‬ ‫וועלכע ס׳האט זיך איינער אויסגעצייכנט‪ .‬זיין ספעציאליטעט איז געווען מאלטרעטירן פרויען‪,‬‬ ‫בּיי וועלכע ער האט אפגעשניטן די ‪ ###‬בּרוסטן‪ ,‬אויערן און גאנץ אפט פארגוואלדיקט אין‬ ‫אלעמענס‪ #‬אויגן‪ .‬צו די יאמערלעכע געשרייען און געוויינען האט קיין סוף נישט גענומען‪.‬‬ ‫די טירן האבּן זיך געעפנט און מען האט אריינגעשטופט אין דער קאבּינע צו ‪ 800‬מאן‪,‬‬ ‫מענער בּאזונדער און פרויען בּאזונדער‪ .‬אריינגעשטופט האט מען מיט אויפגעהויבּענע הענט‪,‬‬ ‫כדי וואס מער זאל אריין‪ .‬די מערדערס האבּן מיט בּאגנעטן געשטאכן אין ד‪ ##‬פלייצעס‪ ,‬דאס‬ ‫נאכן אנפילן איז קיין שפילקע אומ־|‪|5‬אוממעגלעך געווען אריינצושטעקן‪ ,‬מיט א ספעציעלן‬ ‫אפאראט איז געווען ארויסגעצויגן די לופט פון דעם הויז און דאן הערמעטיש פארמאכט‪ ,‬און‬ ‫ס׳איז געלאזט געווארן א מאטאר פון א סאמאכאד מיט גאז‪ .‬דער מאטאר האט געארבּעט א‬ ‫פאר מינוט‪ .‬נאך א ‪ 10‬מינוט האט א ספעציעלע צו דעם גרופע יידן געעפנט די קאבּינעס‪ – ‬און‬ ‫ס׳האט זיך בּאוויזן א מאסע פון טויטע‪ ,‬וועלכע זיינען געשטאנען אין דער זעלבּער פאזיציע ווי‬ ‫מען האט זיי אריינגעשטופט‪.‬‬ ‫א גרופע יידן האט די טויטע ארויסגענומען און אוועקגעטראגן אין ‪ ###‬צו דעם צוגעגרייטע‬ ‫גרובּער‪ ,‬די טיף פון ‪ 2‬שטאק און מער‪ ,‬און דארט האט מען אין ווארסטוועס איינע אויף די‬ ‫אנדערע די מתים אריינגעלייגט‪ .‬נאך יעדן טראנספארט האט מען די ווארסטווע פארשיט‬ ‫מיט זאמד‪ ,‬און ווען דער גרובּ איז געווארן פול‪ ,‬האט מען געשיט מיט כלארעק און דעם גרובּ‬ ‫פארמאכט‪.‬‬ ‫אין געוויסער צייט ארום‪ ,‬ענדע סעפטעמבּער האט מען אנגעהויבּן די מתים צו בּרענען‪ .‬עס‬ ‫איז געווארן איינגעארדנט רישטן פון בּאן־שינעס‪ ,‬אונטער וועלכע מען האט אונטערגעלייגט‬ ‫האלץ און די טויטע געבּרענט‪ .‬די גריבּער וועלכע זיינען פארפולט געווען פון לאנג‪ ,‬זיינען‬ ‫דורך ספעציעלע מאשינען ארויסגעווארפן געווארן נעבּן דעם גרובּ‪ .‬דאן האבּן יידן‪ ,‬צו דעם‬ ‫צוגעטיילטע געמוזט מיט די הענט דערקלויבּן דאס זאמד און ארויסנעמען דאס פלייש מיט די‬ ‫בּיינער בּאזונדער‪ ,‬און אוועקטראגן דאס אויף טראגעס‪ ,‬צום פארבּרענען‪ .‬פאר איבּערלאזן דאס‬ ‫קלענסטע בּיינדל‪ #‬אין זאמד האט געדראט טויט‪.‬‬ ‫דער אנגעבּער פון די פאקטן דערציילט‪ ,‬דאס ער האט געהערט צו דער גרופע ארבּעטער‪,‬‬ ‫צו סארטירן קליידער‪ ,‬און צו פארשיידענע אנדערע ארבּעטן‪ .‬ער איז אין טרעבּלינקע געווען‬ ‫‪Only appears in both of the Yiddish handwritten acounts.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫ ‪4‬‬

‫‪378‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪ 11‬מאנאטן‪ ,‬די גרופע ארבּעטער האט מען לאנג געהאלטן צוליבּ א געוויסע‪ ]![ ‬סיבּה‪ ,‬נעמלעך‪,‬‬ ‫איינמאל‪ ,‬ווען ס׳איז אנגעקומען |‪ |6‬א טראנספארט מיט יידן פון ווארשע‪ ,‬און מען האט‬ ‫אויסגעקליבּן א גרופע פון ‪ 200‬מאן‪ ,‬וועלכע מ׳האט שרעקלעך געמאטערט‪ .‬אויסגעצייכנט‬ ‫האט זיך אין דעם סאדיזם א געוויסער דייטש מאקס־בּיעלא‪ .‬א ייד פון דעם טראנספארט איז‬ ‫צוגעלאפן צו דעם דייטש און מיט א מעסער אריינגעשטאכן אין זיינע פלייצעס לאזנדיק אים‬ ‫טויט‪ .‬אלס סאנקציע דערפאר האט מען פון דער גרופע ארבּעטער אויסגעשאסן בּיי ‪ 150‬מאן‪.‬‬ ‫צומארגנס האט דער לאגער־קאמענדאנט פון טרעבּלינקע שטאנגל‪ … ‬בּאשלאסן‪ ,‬כדי נישט‬ ‫איבּערצוחזרן דאס געשעעניש בּיים קלויבּן נייע ארבּעטער‪ ,‬אז די גרופע וועלכע ארבּעט אין דער‬ ‫צאל פון ‪ 700–1000‬מאן זאל דערווייל בּלייבּן אויף א לענגערע‪ ]![ ‬צייט‪.‬‬ ‫אין מאנאט יולי ‪ 1943‬האט א גרופע ארבּעטער אויף זיך גענומען צי‪ ]![ ‬ארגאניזירן‬ ‫אן אויפשטאנד‪ ,‬כדי צו ליקווידירן דעם טויטן־לאגער און דערנאך אנטלויפן‪ .‬מען האט‬ ‫ארויסגעגנבט‪ ]![ ‬געווער און אמוניציע אין זעק‪ ,‬און דאס בּאהאלטן‪ .‬אין דער צייט ווען מען‬ ‫האט געטראגן דאס געווער האבּן ארבּעטער ספעציעל גערייניקט דיוואנעס קלאפנדיק שטארק‪,‬‬ ‫כדי עס זאל ארויס א גרויסער קורזש‪ – ‬די דייטשן האבּן זיך אפגערוקט פון דעם ‪###‬בּאראק‪,‬‬ ‫און דאן האט מען אויסגענוצט די געלעגנהייט‪ .‬דעם ‪ 1943.8.2‬א זייגער ‪ 4‬מיט ‪ 15‬מינוט נ‪ .‬מ‪.‬‬ ‫אויף א צייכן פון ‪ ###‬א שאס פון פיסטאלעט‪ ,‬איז דער אויפשטאנד אויסגעבּראכן‪ .‬די גרופע‬ ‫יידן האט אונטערגעצונדן די מאגאזינען פון בּענזין מיט גראנאטן‪ ,‬דאן פארבּרענט די בּאראקן און‬ ‫דעם פארקאן‪ .‬א גרויסער טייל אוקראינער האבּן זיך פארטיידיקט און צוליבּ דעם איז דערשאסן‬ ‫געווארן עטלעכע הונדערט אויפשטענדער‪ .‬עס איז אבּער געפאלן אויך א מאסע דייטשן און‬ ‫אוקראינער‪ .‬נאכן פארבּרענען די בּאראקן זיינען מיר אנטלאפן‪.‬‬ ‫פּראטאקאלירט דורך׃ מ‪ .‬אש‬ ‫‪44.9.5‬‬

‫‪Translation‬‬ ‫‪Interviewee: Karol Tajgman,5 Warsaw, 23 Twarda Street‬‬ ‫‪It was September 3, 1942. I worked in a German factory in the Jewish ghetto‬‬ ‫‪in Warsaw (Astra-Werk Chemnitz).6 It was during the time of the general‬‬ ‫‪5 Karol Tajgman (also Kalman Teigman, 1922–2012) was born in Warsaw; he was‬‬ ‫‪deported to Treblinka on September 3, 1942, and was temporarily spared from death‬‬ ‫‪working as a member of the Sonderkommando. Tajgman participated in the prisoner‬‬ ‫‪uprising of August 2, 1943, and managed to escape from the camp. He immigrated to‬‬ ‫‪Mandatory Palestine in 1946. Tajgman was a witness at the Eichmann trial in 1961‬‬ ‫‪(session no. 66, June 6, 1961) and testified for Yad Vashem in 1991, see YVA, RG O.3,‬‬ ‫‪file 7040. He was also interviewed in several documentaries about Treblinka.‬‬ ‫‪6 The Astra factory in Chemnitz, Germany, produced typewriters, calculators, and‬‬ ‫‪other office machines.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

379

Document 22

so-called “Aussiedlung.”7 The removal of the Jews from Warsaw had already lasted for two months.8 Around 4:30 in the afternoon, a group of SS officers and Ukrainians entered the factory and ordered everybody to go out into the courtyard, and from there took [us] away to the Umschlagplatz.9 We were a group of two hundred people, including also women and children. The Umschlagplatz was overcrowded with people. I was held on the site for about an hour and immediately put into a freight car. In our car were 120 people: men, women, and children. The train included around 60 cars. About 6 in the evening, the train moved out in an unknown direction. We rode crowded together until 7 AM. The way was dreadful because we were simply driven crazy by thirst, the sweat poured from us due to the heat. In the middle of the day, the train guards came in to us, Latvians; they beat [us] murderously and stole whatever they could. At 7 AM, we arrived at a train station named Treblinka. There, at the train station, the transport was divided into three sections of 20 cars each, and 20 cars were sent off on a sidetrack that led to a labor camp, a stone quarry, and from the line to the labor camp a sort of dead-end side road led to the death camp in a forest, which the Germans called SS Sonderkommando-Treblinka.10 |2| The train rolled up to a platform and near the platform were 2 barracks. Not far from the barracks was a yard fenced in with barbed wire. The whole platform and the entire camp were enclosed with barbed wire, and usually surrounded with wire trestles and on that also a wire screen. On the platform, a group of Jews from the previous transports waited for us, numbering 80 men. 40 men served on the platform, i. e., they opened the cars and told the people to disembark, removed the dead from the cars, and generally cleaned the ways. The group wore blue bands on the left arm and was called the “Blau-Kommando.”11 The remaining 40 men served in the yard, where the transport was sent to undress; they wore red armbands. The whole time, 7 8

Resettlement, i. e., deportation. Deportations of the ghetto population to Treblinka began on July 22, 1942, and lasted for seven weeks, until September 21 of that year. Between 2,000 and 10,000 people were deported daily and, in total, at least 260,000 were deported. See Miri Freilich/ Martin Dean, Art. Warsaw, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 456–460, here 459. 9 Transfer site was the area of an old freight terminal at the so-called Gdańsk railway station in the north of the Warsaw Ghetto. Prior to summer 1942, it served to transfer goods and merchandise into the ghetto. At the time of the mass deportations (July– September 1942, January and April–May 1943), the area was used as a collection point for people destined to be deported to the Treblinka death camp. 10 “SS Special Squad Treblinka” was the official name of the killing section of the camp. 11 Blue unit.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

380

Survivor Testimonies

Germans and Ukrainians came out and murderously beat people with whips and clubs. On arriving in the yard, the group with the red armbands yelled out that women and children should go left and men to the right. The women then walked to the left where there was a barrack, and the men to the right also to a barrack, where all were arranged in rows. The red unit then called out to the women to take off their shoes and to tie them firmly together with string; whoever did not have such a string received one. Then the women were let into the barrack; at the door, the shoes were taken away and set on the side. Of course, this did not take place without murderous beating. Among the Germans was one German from Frankfurt named Sepp Hitreider12 [sic], who occupied himself in particular with mistreating the women and children. For example, when he addressed a child and the child did not understand him, he grabbed the child by its legs and hurled the child into the ### wall, shattering its |3| head, or # he kicked a pregnant woman in the belly so that she immediately miscarried or simply fell dead, thus near the barracks lay many dead bodies. Women were so dreadfully beaten up, they were unable to walk to the alleged bath. In the barrack, the Jews of the so-called “Rot-Kommando”13 ordered the women to undress completely. Nor did the undressing continue without murderous beating. When a certain portion of women got their bearings and a miserable wailing arose, a German then entered and gave a speech, informing [them] that they should not be afraid, nothing bad will happen to anyone; the women will only be bathed and then they get new clothing and depart for work in Ukraine. At that opportunity, he announced that all documents and gold items should be turned over to the cashier, where they will get it back. The women were then sent over to the barber, where their hair was cut very short. (By the way, the hair was later collected, disinfected, and taken away in freight cars). At the same time, the men were told to undress completely, only to keep in their hands their shoes, documents, and valuable items. During the undressing, the unfortunates were murderously, sadistically beaten, especially by a certain ### Kurt Franz14 from Berlin, the deputy of the camp com12 Tajgman must be referring to SS-Scharführer Josef Hirtreiter (1909–1978) who served as a guard at Treblinka and was directly involved in the gassings. In 1951, a German court in Frankfurt am Main sentenced him to life imprisonment. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 246 and 310. 13 Red unit. 14 SS-Oberscharführer Kurt Hubert Franz (1914–1998) was born in Düsseldorf. From November 1939 onwards, he was involved in Aktion T4, the murder of patients in sanatoriums in Germany and Austria. In 1942, he first served as a guard at the Belzec extermination camp and after a few months became the deputy of Franz Stangl, the commandant of Treblinka. In August 1943, he replaced Stangl as camp commandant,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

381

Document 22

mandant who, turning lose his dog “Barry,” literally flayed the skin from the unfortunates. After putting the shoes in their place, the men were taken away down a tree-lined path called “Himmelstraße”15 by the Germans. The men ran about 300 meters along this path. The route led to the gas chambers. At the entrance to the tree-lined path stood a cashier counter, where one |4| had to surrender everything. Among the running men, a Jew, [who was] also a victim, had to select about 20 to 30 of the healthiest men, who were retained to carry the garments from the arrived transport over to a special place. This group was beaten especially murderously. The dog literally tore pieces of living flesh. They were beaten with shovels, with iron bars. After ending their assigned work, they were sent over to that same tree-lined path. I’d like to add the [tragic] moments of the unfortunates who were thirsty and were not permitted to drink. There was water, but Germans and ## Ukrainians guarded the pumps and did not allow them to drink a drop of water. The unfortunates begged: “A bit of water and then shoot us.” After the men, the women were immediately brought. When the treelined path ended, there appeared before their eyes a building, partly marbled, partly of wood, in a handsome style, overgrown with flowers, and on the roof a large Star of David. The people were brought to this building, where they were supposedly to bathe. In front of the entrance to the building, a group of Ukrainians usually awaited them, among whom one distinguished himself. His specialty was abusing women, from whom he cut off ### breasts, ears, and often raped them before everyone’s eyes. There was no end to the wretched screams and weeping. The doors were opened and 800 people at a time were shoved into the cabin, men and women separately. They were shoved in with arms upraised in order to fit in as many as possible. The murderers stabbed their backs with bayonets, so that after the filling it was |5| impossible to put in a pin. With a special apparatus, the air was sucked out of the house and then it was hermetically closed, and an automobile’s motor was started with gas. The motor ran for a couple of minutes. After about 10 minutes, a group of Jews specially assigned for this purpose opened the cabins – and there appeared a mass of corpses standing in the same position as when they were pushed in.

responsible for obliterating any traces of its existence. In 1965, he was sentenced to life imprisonment. See Chris Webb / Michal Chocholatý, The Treblinka Death Camp. History, Biographies, Remembrance, Stuttgart 2014, passim. 15 Road to Heaven.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

382

Survivor Testimonies

A group of Jews removed and carried the dead ### to the prepared graves, two stories or more deep, and there the corpses were placed one on top of the other in layers. After each transport, the layers were covered with sand, and when the grave became full, chloride was poured in and the grave was closed. After a certain time, at the end of September, they began burning the corpses. Frames of train rails were set up, under which wood was placed and the dead were burned. Graves that had long been filled up were excavated with special machines that dumped [the earth] next to the grave. Then Jews who were assigned to this task had to sift the sand with their hands and take out the flesh with the bones separately, and carry this away on stretchers to be burned. They were threatened with death for leaving the smallest bone behind in the sand. The informant of these facts relates that he belonged to the group of laborers tasked with sorting clothing and various other jobs. He was in Treblinka for 11 months. This group of laborers was retained for a long time for a certain reason. Namely, once a transport with Jews from Warsaw arrived |6| and a group of 200 men was selected. They were dreadfully tormented. A certain German, Max Biela,16 distinguished himself in this sadism. A Jew from the transport ran up to the German and stabbed him in his back with a knife, leaving him dead. As a special penalty for that, around 150 men from that group of laborers were shot. The next day, the camp commandant of Treblinka, Stangl,17 decided that in order not to repeat this event in selecting new workers, the group which is [currently] working, numbering 700 to 1,000, should meanwhile remain for a longer time. In the month of July 1943, a group of workers took upon themselves to organize an uprising, in order to liquidate the death camp and then to escape. Weapons and ammunition were spirited out in sacks and hidden. When the weapons were being carried, workers specially cleaned rugs, beating so 16 SS-Unterscharführer Max Biela (also Biala, erroneously Bialas; 1905–1942) was a guard at Treblinka after participating in Aktion T4 and serving as a guard in the Sachsenhausen concentration camp. He was attacked and murdered by a Jewish prisoner in September 1942 during a selection at Treblinka. See Webb / Chocholatý, The Treblinka Death Camp, 62 f. and passim. 17 Franz Paul Stangl (1908–1971) was an Austrian SS  officer, superintendent of Ak­ tion T4 killing facilities at Hartheim Castle (Austria) and Bernburg (Germany). From March to September 1942, he was commandant of the Sobibor death camp, and from September 1942 to August 1943, commandant of Treblinka. After his escape to Syria and Brazil, he was put on trial in Düsseldorf in 1969–1970 and sentenced to life imprisonment. See ibid., 318–321 and passim; Gitta Sereny, Art. Stangl, Franz, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 4, 1407 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

383

Document 23

strongly that a great cloud of dust should emerge; the Germans moved away from the ### barrack and then the opportunity was exploited. On August 2, 1943, at 4:15 PM, at a signal given by ### a pistol shot, the uprising broke out. The group of Jews set fire to the gasoline warehouses with grenades, then burned the barracks and the fence. A large part of the Ukrainians defended themselves and, as a result, several hundred insurgents were shot dead. However, a mass of Germans and Ukrainians also fell. After burning the barracks, we escaped. Recorded by M. Asz18 September 5, 194419

Document 23 Estera Cudzynowska, Testimony Sosnowiec, May 12, 1945 Typescript, 2 pages. Handwritten archival note and archival record numbers on page 1. Typewritten on a non-Polish keyboard; therefore almost no Polish diacritics, except for a few supplemented by hand. We render the text in standardized Polish types. The typescript contains typewritten corrections and underlining as well as handwritten additions (diacritics), corrections, and signature. Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/118 Sosnowiec, 12.5.1945 Wywiad z osobą, która ukrywała się bez żadnych dokumentów. Nazywam się Estera Cudzynowska ur. 5.3.1924 w Działoszycach. Imię ojca Chaim, matki Sara. Jestem bez zawodu, niezamężna, pracowałam przed wojną w gospodarstwie domowym.

18 Marek Asz. 19 This date indicates that the testimony was taken exactly one week after the founding of the Historical Commission on August 29, 1944, in Lublin by one of its founders. See the introduction to this volume for the context of the founding and work of the Commission.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

384

Survivor Testimonies

Urodziłam się na prowincji w miasteczku Działoszyce, gdzie spędziłam szczęśliwe i beztroskie życie, do wybuchu wojny. Rodzice byli ludźmi średnio zamożnymi, posiadaliśmy własny dom, sad, i kilka morg pola. #Tworzyliśmy spokojną, szczęśliwą rodzinę. Ale straszna burza, która ### porwała za sobą wszystko, nie oszczędziła i nas. Pewnego dnia ojciec poszedł do pracy i nie powrócił więcej. Wysłano go wraz z innymi. Dokąd? Na to pytanie nie znajdywaliśmy odpowiedzi. W miasteczku atmosfera stawała się nie do zniesienia. Robiło się coraz gorzej. Osaczano ludzi jak dzikie zwierzęta, i gnano do transportu. Liczba mieszkańców topniała z dnia na dzień, aż wreszcie na podstawie dekretu o oczyszczaniu miast i miasteczek, ogłoszono miejscowość „judenrein”. Nieliczni, którym udało się do tego momentu utrzymać, stawali się tym samym nielegalni. Ja, wraz z innymi rozbitkami, ukrywałam się po norach, lochach i jamach. Żyliśmy jak krety, podkopując się coraz głębiej w ziemię, ażeby uniknąć strasznego losu, który spotkał naszych bliskich. Ale i tego nam nie użyczono. Codziennie wykrywano nowe kryjówki, a ofiary wywlekano na stracenie. Tym sposobem utraciłam resztę rodziny. Pozostałam zupełnie sama, bez środków do życia i jakichkolwiek możliwości. Unikałam ludzi. Bałam ich się panicznie. Wychodziłam z kryjówki nocą tylko jak sowa na z[i]em. Naskutek takiego trybu życia, intuicja rozwinęła się u mnie do tego stopnia, że wyczuwałam niebezpieczeństwo na odległość. Węch zaostrzył się jak u dzikiego zwierza. Zmieniałam bardzo często miejsce pobytu, gdyż często dzieci bawiące się natrafiały na mój ślad. Drżałam na samą myśl, że mogą mnie wykryć. Pewnego razu słysząc głosy w pobliżu przekradłam się do jakiejś stodoły i zakopałam się w słomie. W tej pozycji przetrwałam kilka dni. Ale głód począł mi dokuczać. Musiałam się udać w poszukiwaniu pożywienia. To było dość trudne i skomplikowane. Wyrywałam soczystą trawę i jadłam ją. Pragnienie gasiłam wysysając sok z korzonków. Czasami ktoś litował się nade mną i rzucał kęs chleba jak psu. To była dla mnie {u}czta nielada. Stopniowo odzwyczajałam się od jedzenia, pomimo to iż kiedyś byłam silną i kolosalną dziewczyną, malałam i kurczyłam się, czułam, że wykańczam się powoli. Wówczas rozpacz podsunęła mi pewną myśl, którą też natychmiast wprowadziłam w czyn. Udałam się na łąkę pomięüdzy bawiące się dzieci, złożyłam ręce i zaczęłam się żarliwie modlić. Dzieci uciekły w przestrachu, wołając „obłąkana”, „obłąkana”. Od tej pory przezywano mnie „zwariowaną Esterką”, ale ja tak szybko nie zrezygnowałam z raz powziętego zamiaru. Zapewniałam wszystkich, że miałam objawienie. We śnie ukazała mi się Matka Boska, nakazując przechrzcić się. Naiwne baby dały wziąść [wziąć] się na lep moich trików i otoczyły mnie nimbem świętości. Krążyła legenda dookoła mojej osoby. A ja w dalszym ciągu symulowałam obłęd religijny. Tym sposobem miałam zapewnioną chwilową rację bytu. Nadeszła zima, nastały ciężkie mrozy. Chodziłam bosa, obdarta, marznąc okrutnie, goniłam

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

385

Document 23

już ostatkami. Sypiałam w kopcach w szczerym polu, gdzie wiatr smagał mnie niemiłosiernie. Perspektywy były straszne. Pewnej nocy usłyszałam szmer. Ktoś wyraźnie zakradał się do mnie. Stanęłam w pozycji obronnej, postanawiając drogo sprzedać tym razem życie. Wtem w świetle księżyca zamigotało dwoje dzikich oczu i błysk noża. Przeszły mnie dreszcze, więc po takiej walce miałam zginąć z ręki obłąkańca zarżnięta jak baran. Okazało się później, że to był członek AK-partii.20 Jednym susem odskoczyłam w bok, pognałam przed siebie bez świadomości miejsca i czasu, znalazłam się gdzieś w nieznanej okolicy, nad wodą. Usiadłam pod wierzbami prosząc Boga by położył kres moim mękom. I oto rozeszła się wieść, że idą zwycięskie Armie, niosące wolność. |2| Ruszyłam na powrót w rodzinne strony, a do dziś dnia jeszcze dzieci gonią za mną w Działoszycach i wołają „zwariowana Esterka”. {Estera Cudzynowska} Translation Sosnowiec, May 12, 1945 Interview with a person who hid without any documents My name is Estera Cudzynowska; born on March 5, 1924, in Działoszyce.21 Father’s name Chaim, mother’s – Sara. I have no profession, [I am] single; before the war, I worked in the household. I was born in the country, in the small town of Działoszyce, where I spent a happy and carefree life until the outbreak of the war. My parents were on the average well off; we owned our own house, an orchard, and a few morgs of land. #We made a peaceful and happy family. But the terrible storm that ### snatched everything did not spare us either. One day, father went to work and did not return. He was sent together with the others. Where? We were not finding an answer to this question. The atmosphere in the town became unbearable. It was getting worse and worse. People were beset like wild animals, and herded into transports. The population size melted daily,

20 Armia Krajowa. 21 A town about 50 km northeast of Kraków and 70 km southwest of Kielce. In 1939, about 7,000 Jews lived in Działoszyce, representing 80 percent of the town’s population. See Samuel Fishman / Martin Dean, Art. Działoszyce, in: Megargee (ed.), USHMM Enclopedia, vol. 2, p. A, 503–505.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

386

Survivor Testimonies

until finally the locality was proclaimed “judenrein”22 based on the decree about cleansing cities and towns.23 The existence of the few who managed to remain alive until then became illegal. Together with other castaways, I hid in dungeons, burrows, and pits. We lived like moles, digging deeper into the soil in order to avoid the terrible fate met by our loved ones. But we were not spared. New hiding places were discovered daily and the victims were dragged to their doom. This is how I lost the rest of my family. I remained completely alone without livelihood means and any sort of opportunities. I avoided people. I was terribly afraid of them. I left the hiding place only at nighttime to go outside, like an owl in the darkness onto the earth. As a result of such way of life, my intuition developed to such extent that I sensed danger from a distance. My sense of smell sharpened as in a wild animal. I often changed my places of stay because children at play often came across my traces. I shivered at the very thought that they could discover me. One day, upon hearing voices nearby, I stole into some barn and buried myself in the straw. I survived in this position for a few days. But hunger began to bother me. I had to go search for food. This was rather difficult and complicated. I pulled juicy grass and ate it. I quenched thirst by sucking juice from roots. Sometimes, someone showed pity on me and threw me a piece of bread, like for a dog. This was quite a feast for me. Gradually, I lost the habit of eating, and despite the fact that I once had been a strong and colossal girl, I dwindled in size and shrunk; I felt I was slowly finishing myself off. Then despair gave me a thought, which I immediately turned into action. I went to a meadow, among the playing children, put my hands together and began to zealously pray. The children, scared, ran away calling out “possessed, possessed.” From then on I was called “crazy Esterka” but I did not give up so fast from a once conceived plan. I assured everyone that I had a revelation. Mary Mother of God appeared in my dream, ordering me to convert. The women believed me and surrounded me with a halo of holiness. A legend revolved around my person. And I continued to simulate religious insanity. This way I could assure my temporary survival. Winter came and severe frosts arrived. I walked

22 Free of Jews. 23 In May 1942, the local SS and Police Leader Julian Scherner (1895–1945) received an order from the Higher SS and Police Leader Friedrich-Wilhelm Krüger (1894–1945) to begin the “Final Solution,” that is the deportation and murder of the 200,000 Jews of the Kraków District. See Wolfgang Curilla, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei, 1939–1945, Paderborn 2011, 336; Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, Munich 1996, 207.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

387

Document 24

barefoot, with torn clothing, freezing terribly; I was at the end of my tether. I slept in heaps in open fields where the wind whipped me mercilessly. The perspectives were terrible. One night, I heard a rustle. Someone was clearly sneaking in. I stood in defensive position, deciding to sell my life dearly this time. At that moment a pair of wild eyes and a glint of knife blinked in the light of the moon. Chills went over me – so after such battle I was to die from the hand of some madman, butchered like a sheep. It later turned out that this was a Home Army24 member. In one leap I jumped to the side, ran ahead unconscious of the place and time; I found myself somewhere in an unknown area, on the water. I sat under willows asking God to end my suffering. And then news spread that the victorious armies are coming, bringing freedom. |2| I set out to return to my hometown, and till this day in Działoszyce children ran after me and call me “crazy Esterka.” {Estera Cudzynowska}

Document 24 Gerych Presser, Testimony (recorded by Iza Lauer) No place, June 25, 194525 Typescript,26 4 pages. Archival stamp on pages 1 and 4 as well as handwritten archival notes and record numbers on page 1. The typescript contains double pagination by typewriter and by hand and bears underlinings and corrections by typewriter as well as by hand (probably this underlining was added subsequently). Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/785

24 Armia Krajowa (AK, Home Army) were the armed forces of the Polish underground state during the war. It operated between 1942 and 1945 in German-­occupied Polish territory and in the Soviet Union, subordinated to the Polish government-in-exile in London. 25 The date is taken from the Polish handwritten record. 26 There is also a Polish handwritten record (5 pages) of this testimony under the same archival record number.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

388

Survivor Testimonies

Presser G., ur. 3. III. 1930 W Mor.28 Ostrawie

Lb.27 152. Prot. Lauer I.

Brno, Lwów, Lublin, Warszawa, Ryga, Prusy Wschodnie, Oberheide, Kraków. Gdy Niemcy zajmowali Brno, zachowywali się naprzód poprawnie, nie było kwestji [kwestii] antysemickiej. Nie było szykanowania ze strony społeczeństwa, bo to nie leży w naturze Czechów. W maju 1939 r. przeszłem [przeszedłem] z matką zieloną granicę do Polski. (Ojciec miał wyruszyć po tygodniu za nami, ale że granica była obstawiona, nie mógł się już wydostać, słyszeliśmy o nim tylko, że był w Teresienstadt [sic]). Przeszliśmy granicę o 12-tej w nocy, prowadził nas szmugler, Czech, który się tym trudnił. Oświetlano nas reflektorami, padaliśmy w błoto, wszystko: buty, ubranie było pełne wody. Groziły nam placówki niem.29 i polskie, które by nas przecież oddały w ręce Niemców. Było to koło Cieszyna. Stamtąd pojechaliśmy do Krakowa, byliśmy w czeskim domu, pełnym Czechów z armji [armii] i cywilów, którzy chcieli się dostać do Anglii. Po 3 dniach pojechaliśmy do Lwowa. Tu zaskoczyła nas wojna. Za czasu Sowietów, {M}amusia pracowała w barze Bajka a ja chodziłem do szkoły. Wybuchła wojna niem.-rosyjska. Po tygodniach walk Niemcy wkroczyli a my byliśmy w paszczy lwa. Nie było dokąd uciekać. Niemcy z Ukraińcami zaczęli robić pogromy. Chodziliśmy z Mamusią głównymi ulicami, by nie budzić podejrzenia, że chowamy się w zaułkach. Krewnych zabrali nam już w pierwszych dniach. Opowiadano mi, że dużo Żydów zabrali Niemcy i Ukraińcy do jakiegoś budynku i tam się nad nimi znęcali, co tylko ich umysł wymyślić potrafił. |2|  Ułożono ich na podłodze i tratowano po nich. Tak trzymano ich dwa dni bez jedzenia i picia. Nie wyobrażam sobie, żeby mieli siłę dwa dni kopać, ale pewnie robili to na zmianę. Chodzili do mieszkań żydowskich, rabowali i zostawiali gołe ściany. Niepotrzebne im rzeczy wyrzucali przez okno, aby tylko ich w mieszkaniu nie zostawiać. Pewnego dnia znowu nałapali Żydów, ustawili w jakimś podwórzu i po pijanemu strasznie bili, tak znajdowali upust dla swojego temperamentu. Ciągle powtarzały się ekscesy. Wywozili ludzi za miasto i żywcem zakopywali.

27 Liczba. 28 Morawskiej. 29 Niemieckie.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

389

Document 24

W marcu 1942 wyjechaliśmy z Mamusią autem do Lublina. Mieliśmy już aryjskie papiery a znajomi Żydzi, którzy wyjechali wcześniej, przygotowali nam już kąt. W Lublinie było potwornie, likwidowano tam ghetto, to była sprawa S.D.30 W mieście roiło się od brązowych koszul i czarnych krawatów. To byli zboczeńcy, ludzie psychicznie chorzy. Polacy także się źle czuli w Lublinie. Był tam szpital niem. i nadchodziło do niego b.31 dużo rannych i kalek. Pewnego razu ciekawa scena. Nie byłem świadkiem naocznym, ale opowiadał o tym nasz współlokator. Inwalidzi zobaczyli przechodzącego gestapowca i zaczęli krzyczeć: „My walczymy na froncie, a ty siedzisz tu i bijesz porządnych ludzi”. |3|  Polak, który mieszkał z nami i chodził do ghetta, opowiadał stamtąd: Warunki mieszkaniowe potworne, zimno tak, że ludzie stawali się zieleni i zamarzali, zwłaszcza dzieci i niemowlęta. Grupy Żydów chowały się, jedną taką grupę Niemcy znaleźli i żywcem zamurowali. Nie mogliśmy się zameldować, gospodarz nie chciał nas bez meldunku trzymać, bo groziła za to kara śmierci. Mama wiedziała, że o ile będzie wędrować z jednego mieszkania do drugiego, zwróci na nas uwagę, wyjechała więc do Warszawy i załatwiła tam pokój. Później, w maju 1942 r., przyjechała po mnie. Warszawa, to dla nas jeden ciąg przeprowadzek. Byliśmy naprzód na Pradze, tam nie można było mieszkać, było ciasno i zwracano na siebie uwagę. Przenieśliśmy się na Czerniaków. Tam gospodarz Polak, Kanigowski, dawał nam ciągle do zrozumienia, że trzeba płacić. Opowiadał niestworzone historje [sic] – raz że spotkał wysokiego pana z wąsikiem i ten go zapytał, czy u niego mieszka pani Ł. (matka Gericha [sic]). Gospodarz powiedział, że tak, a wtedy ten pan się roześmiał i powiedział: blondynka i roześmiał się ironicznie. Takie historyjki powtarzał ciągle. Zwracało przecież uwagę, że prowadziliśmy odosobniony tryb życia, nie mieliśmy krewnych, nie otrzymywaliśmy korespondencji. Przeprowadziliśmy się na Grochów. Mamusia dostała posadę jako urzędniczka w niem. Firmie. Mimo to gospodyni |4| domyśliła się, zaczęły się przebąkiwania, rozniosło się i w pracy zaczęli mówić … Na szczęście firma Mamusi, Baustelle,32 wysłała wtedy ludzi, między nimi Mamusię ze mną, do Rygi (marzec 1943). Jedna Polka, współpracowniczka, groziła (jak opowiadała jedna pseudoaryjka), że pójdzie do Niemców i powie, że jesteśmy Żydami, groźby tej jednak nie spełniła.

30 Sicherheitsdienst. 31 Bardzo. 32 Construction site.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

390

Survivor Testimonies

Tam nas zwolnili z posady. Mamusia się wystarała o inną w Bauzugu.33 Ja pracowałem w warsztacie ślusarskim, nic nie umiałem, ale powiedziałem, że umiem wszystko, to moja stara metoda. Było lepiej, żeby pracować, łaskawszym okiem patrzyli na to Niemcy. W Rydze był obóz Żydów, którzy byli traktowani jak niewolnicy za czasów Nerona. Front się zbliżał, chcieliśmy zostać w Rydze, ale musieliśmy pojechać z Bauzugiem do Prus Wschodnich, do Oberheide. Tam kierownikiem był p. Lemantre, Reichsdeutsch[er], który dobrze mówił po polsku, pochodził ze Śląska. Obchodził się z wszystkimi pracownikami nieludzko  – sadysta, bił szpicrutą, kopał. Była tam także jego siostra, taka sama jak on. Mamusia straciła tam posadę we wrześniu 1944 r., p. Lemantre miał kogoś innego, i wyjechaliśmy za przepustką do Krakowa. Tu dostaliśmy pokój, mamusia sprzedawała rzeczy, któreśmy jeszcze mieli, i tak doczekaliśmy się wyzwolenia. Translation Presser G. b. 3.III.1930 In Mor.34 Ostrava

No. 152. taken by I. Lauer

Brno, Lvov, Lublin, Warsaw, Riga, Eastern Prussia, Oberheide, Kraków. When the Germans were occupying Brno,35 they initially behaved well; there was no question of anti-Semitism. There was no persecution on the part of society, for such is not in the Czechs’ nature. In May 1939, I crossed the green border with my mother into Poland. (My father was supposed to leave a week after, but the border was already surrounded and he could not get out. All we heard was that he was in Theresienstadt.)36 33 Construction train. 34 Moravian. 35 Following the Munich conference of September 28–29, 1938, Nazi Germany annexed the Sudetenland and on March 15, 1939, the German army occupied Bohemia and Moravia, the Czech parts of Czechoslovakia. A day later, these parts were incor­ porated into the Reich as the so-called Protektorat Böhmen und Mähren, while the Slovak parts of Czechoslovakia became an independent German satellite state. Brno was located in the southeastern part of the Protectorate. 36 As the ghetto camp Theresienstadt operated between November 24, 1941, and May 9, 1945, it is unlikely that Gerych Pressner’s father was there at that time, at least not as a prisoner.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

391

Document 24

We crossed the border at midnight, led by a Czech who worked as a smuggler. We were lit by searchlights and would drop into the mud. Every­ thing  – our shoes, our clothes  – was full of water. We feared German and Polish outposts, which would have handed us over to the Germans. This was near Cieszyn.37 From there we went to Kraków, we were in a Czech house, full of Czechs from the army and civilians who wanted to get to England. After three days, we went to Lvov. Here we were caught by the war.38 Under the Soviets,39 Mama worked in a bar called “Bajka” and I went to school. The war between Germany and Russia broke out.40 After a week of fighting, the Germans entered the town, and we found ourselves in the lion’s mouth.41 There was nowhere to go. The Germans began organizing pogroms together with the Ukrainians. Mama and I walked on the main streets so as not to raise suspicions that we were hiding in the back alleys. Our relatives were taken in the first days. I was told that many Jews were taken by the Germans and the Ukrainians into a building, and there they were subjected to all kinds of abuse, anything their minds could come up with. |2|  They were laid on the ground and trampled over. They were kept for two days without food or drink. I cannot imagine how they had the strength to kick them for two days, but they probably took turns. They went to Jewish 37 A border town in southern Poland. 38 The German attack on and occupation of Poland starting on September 1, 1939. 39 On September 17, 1939, Soviet forces occupied Poland from the East according to the German–Soviet Nonaggression Pact, which stipulated in a secret clause that Germany and the Soviet Union would divide Poland amongst them; Lvov came under Soviet occupation until June 30, 1941. 40 June 22, 1941. 41 On June 30, 1941, the German 1st Mountain Division and the Nachtigall Battalion of Ukrainian nationalist legionnaires entered Lvov. SS Einsatzgruppe C recruited a local Ukrainian militia and carried out a pogrom, which lasted several days and killed between 2,000 and 5,000 Jews in retribution for their alleged collaboration with the Soviets. In addition, SS Einsatzgruppe C and local Ukrainian collaborators shot between 2,500 and 3,000 Jewish men. At the end of July 1941, over 2,000 Jews were killed by the Ukrainian police and the local peasants in another pogrom known as “Petliura Days” in connection with the 15th anniversary of the murder of the Ukrainian nationalist Symon Petliura (1879–1926) by a Jewish anarchist in Paris. See David Engel, Introduction, in: idem, The Assassination of Symon Petliura and the Trial of Scholem Schwarzbard, 1926–1927. A Selection of Documents, Göttingen 2016, 7–99, here 95. A day after the pogrom, the Germans extorted large sums of money from the Jewish community of Lvov, which numbered about 150,000 Jews at the time. See Christine Kulke, Art. Lwów, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 802–805.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

392

Survivor Testimonies

apartments, looting and leaving only bare walls. The things they did not need they threw out of the windows, so as not to leave anything in the apartments. One day, when they were drunk, they caught some Jews again, placed them in a courtyard, and beat them horribly. This is how they found release for their temperament. Such excesses happened all the time. They took people outside of town and buried them alive. In March 1942, Mama and I left by car for Lublin. We had Aryan papers, and our Jewish friends, who had left earlier, had already arranged a place for us. In Lublin, things were terrible, the ghetto was being liquidated, this was the doing of the SD.42 The town was brimming with men in brown shirts and black ties. They were perverts, mentally sick people. Poles also felt uncomfortable in Lublin. There was a German hospital, where many wounded and crippled were being sent. One time an interesting scene [occurred]. I was not an eyewitness, but our housemate told me about it. The invalids saw a Gestapo officer walking by and starting screaming: “We fight on the front, while you sit here and beat up decent people.” |3|  The Pole who lived with us and would go to the ghetto told us: living conditions were terrible, it was so cold that people turned green and froze to death, especially children and infants. Groups of Jews tried to hide. One such group was discovered and the Germans walled them in alive. We could not get registered, and our landlord did not want to keep us on without registration, as this was punishable by death. Mama knew that if we kept moving from place to place we would draw attention to ourselves, and so she went to Warsaw and arranged a room there. Later, in May 1942, she came for me. Warsaw was just a series of moves for us. At first we lived in Praga43 but could not stay there as it was very close quarters and we drew attention to ourselves.

42 The ghetto was established at the end of March 1941 and sealed on April 24, 1941. After 30,000 Jews had been deported to Belzec on April 20, 1942, the remaining 4,000 Jews were transferred to a “small ghetto” in the Majdan Tatarski neighborhood of Lublin until they were deported to Majdanek on September 2 and October 25, 1942. See Krakowski / Weiss, Art. Lublin. The abbreviation SD stands for Sicher­ heitsdienst des Reichsführers SS (Security Service of the Reichsführer SS), founded in 1931 as the intelligence agency of the SS. From September 1939 on, the SD was subordinated to RSHA under Reinhard Heydrich. It was mainly used to research, combat, and destroy racial and political “enemies” of the “Third Reich” in Germany and in German-occupied territory. 43 A working class neighborhood on the eastern bank of the Vistula River in Warsaw.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

393

Document 24

We moved to Czerniaków.44 There, the Polish landlord, Kanigowski, kept hinting that we should pay. He would tell crazy stories – how he met a tall gentleman with a moustache who asked him if Mrs. Ł. (Gerych’s mother) lived there, to which he said yes and the man burst out laughing and said, “a blonde,” and started to snigger. He told such stories all the time. We drew attention since we kept to ourselves, we did not have relatives, we never received any mail. We moved to Grochów.45 Mama got work as a clerk at a German firm. Nevertheless, the landlady |4| guessed the truth and started hinting. The rumor spread and people started talking at work … Luckily, Mama’s firm, Baustelle,46 sent workers to Riga (March 1943), among them Mama and me. A pseudo-Aryan woman told us that one Polish coworker threatened to denounce us to the Germans as Jews, but she did not carry through with it. We were fired from the firm there. Mama found other work at a Bauzug.47 I worked in a locksmith’s workshop, I could not do anything, but I lied and told them I could do it all, that was how I used to get by. It was better to work, the Germans looked at it more favorably. There was a Jewish camp in Riga48 where they were treated like slaves in Nero’s49 times. The front kept getting closer, and we wanted to stay in Riga but had to move to East Prussia with the Bauzug, to Oberheide.50 There, the director was Mr. Lemantre, a Reichsdeutscher 51 who spoke Polish well, he came from Silesia. He was cruel with all the employees, a sadist, he would kick and use his horsewhip. His sister, who was also there, was just like him. Mama lost her job in September 1944. Mr. Lemantre had someone else to take her place and 44 A neighborhood in the Mokotów borough of Warsaw. 45 A suburb of Warsaw, east of the city center. 46 It is unlikely that this was in fact the name of a firm, since Baustelle is only the German word for “construction site.” 47 Construction train. 48 It is not entirely clear what he means here, whether the Riga Ghetto or the Kaiserwald concentration camp in Riga. The Kaiserwald camp was established in March 1943. The Riga Ghetto was gradually liquidated in the fall of 1943 and the Jews of Riga were transferred to the Kaiserwald camp and its 23 subcamps, while 2,268 Jews were deported to Auschwitz on November 2, 1943. See Katrin Reichelt / Martin Dean, Art. Riga, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 1019–1023, here 1022. 49 Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus (37–68 CE) ruled as Roman Emporer from 54–68 CE. 50 Oberheide was a forester’s lodge by the town Wormditt in East Prussia (today Orneta, Poland). Oberheide is about 450 km southwest of Riga. 51 German of the Reich, i. e., ethnic German.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

394

Survivor Testimonies

so we left for Kraków with a permit. There we found a room and Mama sold some of the things we still had, and so we waited until the liberation.

Document 25 Regina Almowa, Testimony Przemyśl, July 2, 1945 Typescript, 6 pages; handwritten archival note an archival record numbers on page 1; contains double pagination by typewriter and by hand; corrections and underlinings by typewriter as well as corrections by hand Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/681 Protokół Spisany dnia 2.7.1945 w lokalu Woj. Żyd. Kom. Hist.52 w Przemyślu przy W.Ż.K.P.53 Zeznająca Regina Almowa, urodz. w Szuminie, pow. Sambor, w 1903 r., wdowa po emer. poruczniku W.P.54 Do dnia 14. XI 1942 przebywałam w ghecie przemyskim. Mąż mój Benjamin Alma wywieziony został z ghetta przemyskiego w niewiadomym kierunku dnia 3.8.1942, tuż przy końcu pierwszej akcji i zginął przypuszczalnie w obozie wyniszczenia Bełżcu, dokąd wówczas wywieziono z Przemyśla około 12.000 Żydów. Ponieważ mąż mój był urzędnikiem Judenratu, więc ani on, ani ja akcji tej nie podlegaliśmy. Toteż mąż mój otrzymawszy dla siebie i dla mnie pieczątkę na pozostanie w ghecie, czynił tylko starania o ratowanie syna naszego Seweryna, który jako niepracujący, akcji podlegał. Dnia 3.8., w ostatnim dniu akcji, jak grom z jasnego nieba podziałała na mnie wiadomość, że bezpośrednio na posiedzeniu Jud.55 odebrano mężowi jego dokumenty wraz z opieczętowanym dokumentem na wyłączenie z wysiedlenia i że otrzymał rozkaz udania się wraz z rodziną na punkt zborny, gdzie gromadzono wszystkich wysiedleńców. 52 Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej. 53 Wojewódzkim Żydowskim Komitecie Polskim. 54 Wojska Polskiego. 55 Judenratu.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

395

Document 25

Goldman, jako jeden z głównych prowodyrów Jud., odebrał mężowi dokumenty i rozkazał mu udać się na „plac”. Ten sam los spotkał wówczas i kilku mniej wpływowych ordnerów Jud., a między innymi Mgra Leona Teichera, Macieja Spinera, Filipa Drekslera. Jak się później dowiedziałam, nastąpić to miało jakoby w związku z częściową redukcją personelu Jud. dla uzupełnienia rzekomo kontyngentu wysiedleńców. Co w tym było prawdy a co oszukańczym manewrem judenratów, dowiedziałam się później – za późno. Po przyjściu męża do domu nie mieliśmy chwili do stracenia. Trzeba było za godzinę być spakowanym, gotowym do odjazdu. O jakich-|2|kolwiek przygotowaniach do podróży – jak wszyscy wówczas myśleliśmy o normalnych warunkach podróżowania – mowy być nie mogło. Znaną nam była aż nadto dobrze treść ulotek i afiszów, wedle których kara śmierci czekała tego, kto się nie stawi na placu. Strzelanym miał być ten, kto się będzie ukrywał, a nawet i ten, kto te afisze będzie niszczył. Toteż dokładnie o wyznaczonej porze byłam z nężem [mężem] na placu. Tu zastałam tysiące wysiedleńców a raczej skazańców. Wszyscy już od rana a więc już od godz. 10 czekali z dziwną rezygnacją na dalszy bieg wypadków. Nikt wtedy nie zdawał sobie sprawy z grozy sytuacji. Wszyscy przekona[n]i byli, że istotnie o wysiedlenie idzie, o wyjazd na pracę, do której Niemcy zaciągali przeważnie młodych, zdrowych ludzi. Toteż kobiety, które przybyły na plac, starały się o jak najmłodszy wygląd, by ich od pracy nie wyłączyć. Zebrani na palcu [placu] siedzieli w uszeregowanych kolumnach, w jednym rzędzie po 10 osób. Wydanym był rozkaz, by siedzieć i z miejsca się nie ruszać. Porządku pilnowali gestapowcy, SS-sowcy, Szupowcy, psy policyjne (wilczury), w liczbie około 100 i około 200 junaków polskich z baudienstu, którzy wcale nie objawiali wysiedleńcom współczucia. Ordnerzy żyd.56 Starali się przynajmniej podać wodę spragnionym. Nikt nie orjentował [orientował] się jeszcze w sytuacji, mimo że im niespodzianie już na placu odebrano bagaż, jaki wedle zarządzeń każdy w ilości 10 kg mógł zabrać ze sobą. Każdy z tych nieszczęśliwców zadowolony był, że uniknął losu chorych i starych, których rozstrzeliwano na placu Mikołaja, lub wywożono na autach na cmentarz i do Grabowiec [Grochowiec] i tam rozstrzeliwano. Tak zginęła na kilka dni przedtem moja obłożnie chora siostra Ernestyna Teicher, której syn był świadkiem zała-|3|dowania jej na auto. Widział on na własne oczy, z jaką brutalnością ładowano chorych rzucając jednych na drugich. Przesiedziałam około dwie godziny na placu, w tem przybył Goldman i odczytał listę reklamowanych 5 lub 6 osób. Między tymi był dr. Schattner i Salzberg krawiec, wówczas członek Jud., którzy natychmiast wypuszczeni zostali z obrębu zadrutowanego „placu”. Na placu pozostali między innymi, 56 Żydowski.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

396

Survivor Testimonies

których widziałam: Sędzia Eisner z rodziną, inż.  Goliger z żona, dr.  Rinde (rentgenolog) z żona, Filip Dreksler. Po dwóch godzinach wyczekiwania coś mnie tknęło. Chciałam się pożegnać z synem, który będąc w pracy w czasie, kiedy myśmy wyszli na plac, na niespodziewane zarządzenie Judr.57 Nie przeczuwał, że traci w tej chwili rodziców. Wstałam i nie zważając na pełniących służbę gestapowców – wolnym krokiem wyszłam z czworoboku mojego i plac opuściłam. Nie molestowana przez nikogo znalazłam się poza obrębem „placu”. W chwilę potem zobaczyłam Goldmana. Impulsywnie zwróciłam się do niego z prośbą, by ratował męża mojego. W odpowiedzi na to, Goldman trącił mnie brutalnie i skrzyczał mnie: „Ja dość już krwi dla was przelałem.” Za kilka dni dowiedziałam się, że na miejsce mojego męża przyjęty został Frimer, który za posadę tą, jak mi się sam zwierzył, zapłacił 15.000 zł. tak więc na 15.000 zł. oszacowano życie mojego męża, który przez lata pokoju niejednokrotnie przysłużył się Goldmanowi. Wkrótce po rozmowie z Goldmanem znalazłam się w moim mieszkaniu, pożegnałam się z synem i powróciłam na plac, aby męża nie opuścić. Ku mojemu zdumieniu zastałam na placu pustki. W międzyczasie załadowani zostali wysiedleńcy do wagonów na stacji w Bakończycach. Na razie byłam uratowana z synem. |4| Pozostała mi jeszcze troska o matkę staruszkę, ukrywałam ją skutecznie w skrzyni na śmieci. Smutne i zawstydzające, że członowe ordnungsdienstu, z p. Astlem na czele, tak sumiennie spełniali swe obowiązki, że w poszukiwaniu za osobami, które nie otrzymały zezwolenia na pozostawanie w dzielnicy żyd., nie cofnęli się przed wyłamaniem drzwi w mieszkaniu moim, którą też zabrali. Tym razem udało jej się jeszcze zbiec, gdy ordnerzy wkroczyli do innego mieszkania w poszukiwaniu za takimi samymi ofiarami. Nazajutrz dał Judr. ogłoszenie, że gestapo opieczętuje dokumenty starszym ludziom, którzy nielegalnie w ghecie pozostali. Tym razem udało się nabrać wiele naiwnych. Poszła i moja matka po pieczęć. Zamiast pieczątki zaprowadzono wszystkich do więzienia, a nazajutrz skoro świt usłyszałam huk motoru auta ciężarowego i głośny lament wywożonych kobiet. Wywieziono ich na cmentarz żydowski, gdzie po rozebraniu ich do naga – strzelano. Byli zabici, ranni i żywcem grzebani. Opowiadali potym chrześci[j]anie, którzy po egzekucji przyszli na cmentarz oglądnąć miejsce kaźni, że glina którą zasypano ten grób masowy, długo jeszcze się ruszała. Tak to człowiek złamany na duchu i ciele oczekiwał swojej kolejki. Widok bezdomnych osieroconych dzieci, wołających za swoimi rodzicami, żon opłakujących swoich mężów, córki i synów do reszty nerwy moje zniszczył. 57 Judenratu.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

397

Document 25

Pierwszy raz w życiu widziałam młodzież żyd. rozpijaczoną a dziewczęta żyd. dotąd moralne w rozprzężeniu. Taki stan do listopada 1942 r. wiadomym było, że lada dzień rozpocznie się nowa akcja. Postanowiłam wykraść się z ghetta na czas akcji. Przebrawszy się w najstarsze ubranie, udało mi się w ko-|5|lumnie robotników u boku mojego syna przejść przez bramę ghetta. Przez dzień byłam na placówce pracy mego syna, a wieczorem przyszła po mnie służąca moja i zabrała mnie. W trzy dni później przeprowadzili gestapowcy akcję w ghecie, dzielnica została zmniejszoną, a tym samym zostałam pozbawiona i dachu nad głową i całego mienia. Syna skoszarowano w lagrze, ja zostałam sama … U służącej pozostałam zaledwie kilka dni, bo jej narzeczony nie zgodził się, by mnie ona ukrywała. Wszyscy znajomi i serdeczni przyjaciele w zupełności zawiedli, w j­ ednym wypadku nie pozwolono mi nawet wejść, by odpocząć na pół godziny bodaj, gdy czułam się bliską omdlenia. Nocowałam w rozbitym domu, raz na cmentarzu, wreszcie przypomniałam sobie rodzinę dowódcy mojego męża i tam się udałam. Zostałam przez nich przygarnięta, ugoszczona i tam zatrzymano mnie przez jakie 10 dni. Młodsza z tych pań byłaby mnie może i nadal zatrzymała, gdyby nie jej matka, która była bardzo nerwowa, tak że sama uznałam, że dom ten opuścić muszę. Zachowam zawsze tę panią w pamięci, nie wymieniam jej nazwiska, bo wiem, iż naraziłabym ją w tym stanie rzeczy na pogardę ze strony współziomków. Spotykam się z tym na każdym kroku, że ludzie, którzy Żydów ratowali, nie chcą, by ktoś z rodaków się o tym dowiedział. Po czterech tygodniach wałęsania, wyszantażowania do ostatniego grosza chciałam popełnić samobójstwo, lecz na błagania mego syna postanowiłam dalej walczyć z nieubłaganym losem. Otrzymawszy od syna jego cały majątek w kwocie 500 zł wyjechałam do Lwowa. Omotawszy się chustką, udało mi się ujść na dworcu przemyskim bacznym oczom p. P. Kochanów, Podolaków itp. We Lwowie przechodziłam nową gehennę, borykając się ze swoim losem w poszukiwaniu za mieszkaniem i pracą. Byłam |6| pielęgniarką u kierownika szkoły, u którego udało mi się wynająć pokój rodzinie żydowskiej, Löfflerom z Przemyśla. W moędzyczasie [międzyczasie] zlikwidowano dzielnicę żyd. W ­Przemyślu, toteż syn mój po przejściu jeszcze gorszego piekła jak ja, nie mając pieniędzy na przejazd autem, zmuszony był ryzykować życie, pociągiem udał się do Lwowa. Mimo że po śmierci mojej … byłam sublokatorką, udało mi się go ukryć w szafie i tak przez 10 miesięcy go uchować. Przyszedł okres rewizyj niemieckich za partyzantami sow,58 zmuszona byłam zmienić mieszkanie, 58 Sowieckimi.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

398

Survivor Testimonies

a na czas przeprowadzki umieścić syna na parę dni u „lewych”, Państwo L., którzy mi zawdzięczali swoje życie, [ale] odmówili, uczyniła to p. Stefania Hauserowa, wdowa po weterynarzu przem.59 Lecz niestety tknięta złym przeczuciem, gdy nazajutrz poszłam po syna, dowiedziałam się, że p. Katzową (siostrę prez.60 Judenr.,61 p. Rebhana) rozpoznał w schronie Ukr.62 Zacharko jako Żydówkę, dał znać na gestapo i dzięki temu pozbawiono życia 8-miu ludzi, a to: Katzowej syna, córkę, p. Kamilę Laufer i 10=letnią córkę. Jedynie mojego syna oraz siostrę p. Katzowej, p. Herzigową, zostawiono jako zdolnych do pracy w obozie janowskim. W ciągu tej strasznej walki o to marne życie doszłam do tego przekonania, nie ma Żydów, Polaków, Ukraińców czy nawet Niemców, są tylko ludzie albo szakale! Translation Protocol Written on July 2, 1945, in the Voivodeship Jewish Historical Committee office in Przemyśl at the Voivodeship Committee of Polish Jews.63 Person submitting testimony Regina Almowa, born in 1903 in Szumin in the Sambor County,64 a widow of a retired lieutenant in the Polish Army.65 I stayed in the Przemyśl Ghetto until November 14, 1942.66 My husband, Benjamin Alma, was deported from the Przemyśl Ghetto on August 3, 1942, 59 Przemyskim. 60 Prezydenta. 61 Judenratu. 62 Ukrainiec. 63 The branch of the Central Committee of Jews in Poland that was responsible for the District of Przemyśl. 64 Sambor County (formerly Lwów Voivodeship in Polish eastern Galicia) was part of the Ukrainian Soviet Socialist Republic between 1939 and 1941 and in the years 1941–1944, it belonged to the Galicia District of the General Government. 65 Summary apparently written by the interviewer. 66 A city about 230 km southeast of Kraków; between 1939 and 1941, Przemyśl was divided into German and Soviet occupation zones along the San River. From 1941–1944, it belonged to the Kraków District of the General Government. The Jewish population of the city numbered about 20,000 of 57,000 inhabitants on the eve of the Second World War. The ghetto of Przemyśl was established on July 16, 1942,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

399

Document 25

right at the end of the first Action and taken in an unknown direction, and probably died in the extermination camp in Bełżec, where some 12,000 Jews from Przemyśl were brought at that time.67 Because my husband was a member of the Judenrat,68 this Action did not apply neither to him nor to me. Hence, when my husband received a stamp to remain in the ghetto for him and for me, he only made efforts to save our son Seweryn who, as unemployed, was subject to the Action.69 On August 3, [1942], on the last day of the Action, the news came to us like a bolt from the blue that during the Judenrat meeting, my husband’s documents together with the stamped documents excluding him from the resettlement were taken away from him and that he received an order to appear with his family at the collection place, where all those to be resettled were assembled. Goldman, as one of the main ringleaders in the Judenrat, took away my husband’s documents and ordered him to go to the “square.” A few less influential Judenrat members, including Leon Teicher, Maciej Spiner, and Filip Dreksler, met the same fate. As I later found out, this happened in connection with a partial reduction of Judenrat personnel for the alleged supplementing of the resettlement contingent. How much of it was true, and how much was a deceptive maneuver of the Judenrat members I found out later – too late. After my husband’s return home, we had no time to lose. We had to be packed in one hour, and ready for departure. Any |2| preparations for the journey were out of the question – as everyone else, we thought about normal travel conditions. We knew very well the content of the brochures and posters, according to which the death penalty awaited anyone who failed to appear on the square. Those in hiding and even those who destroyed posters would be shot. Therefore, my husband and I were on the square at the given time. Here I encountered thousands of expellees, or rather – the doomed. Everyone had been waiting since the morning, from 10:00 AM, with a strange resignation [in anticipation] of the further course of events. No one had realized at that time the horror of the situation. Everyone was certain that it was indeed a resettlement, leaving for work, to which Germans drafted usually young, on the territory of a preexisting Jewish quarter. See Curt Dunagan, Art. Przemyśl, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 555–558. 67 Between July 27 and August 3, 1942, 9,850 Jews were deported from Przemyśl to Belzec; 3,000 on August 3 alone. See ibid. 68 Jewish Council. 69 Members of the Jewish Council, patients, and hospital staff, as well as people with work permits were to be temporarily exempted from “resettlement,” that is deportation to Belzec. Only 5,000 work permits were distributed among a population of 20,000 in the ghetto. See ibid., 556.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

400

Survivor Testimonies

healthy people. Therefore, the women who came to the square tried to appear younger, so as not to be disqualified from work. Those assembled on the square sat in arranged columns – 10 people in a row. An order was issued to sit and not to move. Some 100 Gestapo men, SS, Schupo,70 police dogs (German shepherds), and 200 Polish youths from the Baudienst71 kept order; and the latter ones failed to show pity on those being resettled. The Jewish Police tried to at least give water to the thirsty. No one was yet aware of the situation, even though their luggage (everyone could take 10 kilo according to the decrees) was unexpectedly taken away from those already on the square. Each of the unfortunates was glad to have had avoided the fate of the sick and the elderly, who were shot on Mikołaja Square, or taken on cars to the cemetery and to Grabowce and shot there.72 This is how my bedridden sister, Ernestyna Teicher, died, and whose son witnessed loading |3| her onto the car. He saw with his own eyes the brutality with which the sick were loaded, thrown one on top of the other. I sat through about two hours on the square, and then Goldman came and read the list of five or six people to be reclaimed. Among them were Dr. Schattner73 [sic] and the tailor Salzberg, a Judenrat member at the time, [all of whom] were immediately released from the area of barbed wire “square.” Among those who remained on the square, and whom I saw, were 70 German uniformed regular police force. 71 A labor battalion of young non-Jewish Polish men aged 21–22 doing obligatory construction work at the Polnischer Baudienst im Generalgouvernement (Polish Construction Service in the General Government). Baudienst youths were sometimes also deployed to assist German police in hunting down and mass shootings of Jews in rural communities. 72 This should be Grochowce rather than Grabowce, a village 8 km south of the city of Przemyśl. On July 27, 1942, while 3,850 Jews were being rounded up for deportation, several hundred elderly, sick, and disabled people were shot by members of the Sipo in the forest near Grochowce. See ibid. 73 Mordechai Shatner (1892–?) was a physician. From June 1942 to August 1944 he was imprisoned in the Przemyśl Ghetto and a forced labor camp. After the liberation of the town by the Red Army on July 29, 1944, the remaining Jews elected Shatner chairman of a “Jewish Committee,” which organized aid for the needy and helped locate surviving relatives. Later, Shatner lived for a time in the American occupation zone of Germany, where in 1946/47 he headed culture department of the Central Committee of Liberated Jews in the U.S. Zone. In September 1946 he published a short report on the Przemyśl Ghetto in Fun letstn khurbn. For an English translation see Mordechai Shatner, Dr. Mordechai Shatner, in: John J. Hartmann / Jacek Krochmal (eds.), I Remember Every Day … The Fates of the Jewish Przemysl During World War II, Przemysl 2002, 52–56.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

401

Document 25

judge Eisner and family, engineer Goliger with wife, Dr. Rinde74 (radiologist) with wife, and Filip Dreksler. After two hours of waiting something struck me. I wanted to say goodbye to my son, who was at work when we went to the square on the sudden order of the Judenrat, and did not suspect that he was losing his parents at that moment. I got up and, not paying attention to the Gestapo on duty, I slowly exited my quadrangle and left the square. Unbothered by anyone, I found myself outside the area of the “square.” Shortly after that, I saw Goldman. Impulsively, I turned to him with a request to save my husband. In response, Goldman pushed me brutally and yelled at me: “I’ve spilled enough blood for you.” After a few days, I found out that in place of my husband they hired Frimer, who had paid (as he confided to me) 15,000 zł for the position. So, my husband’s life was estimated at 15,000 zł; and my husband had often helped Goldman in times of peace. Shortly after my conversation with Goldman, I found myself in my apartment; I said goodbye to my son and returned to the square so as not to leave my husband. To my surprise, I found the square empty. In the meantime, the expellees were loaded into cars at the station in Bakończyce. For now, my son and I were saved. |4| I was left with concern about my old mother. I had successfully hidden her in a garbage chest. It is sad and embarrassing that Jewish Police members headed by Mr. Astl had fulfilled their responsibilities so diligently that – in their search for people who had not received permission to remain in the Jewish district – they did not hesitate to break the door to my apartment, in order to take my mother. This time, she was still able to escape, when the policemen entered another apartment in search for similar victims. The next day, the Judenrat issued an announcement that the Gestapo would stamp the documents of old people, who have remained illegally in the ghetto. This time, they were able to fool many people. And so, my mother went to get a stamp. Instead of a stamp, all the people were taken to a prison, and the next morning, I heard a roar from a truck engine and loud lament of women who were being taken away. They were brought to the Jewish cemetery, where, having been completely undressed, they were shot. There were those killed, injured, and buried alive. Christians who came to the cemetery after the execution to see the place of murder had later related that the soil, with which the mass grave was covered, has moved long after that.

74 Abraham Rinde (1894–1942) was eventually deported to Belzec with his wife and daughter. See Maurice Rinde, Maurice Rinde (alias Wiktor Kroczykowski), in: Hartman / Krochmal (eds.), I Remember Every Day …, 131–157, here 138.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

402

Survivor Testimonies

This is how a person broken spiritually and physically awaited her turn. The sight of homeless orphaned children calling for their parents, wives crying after their husbands, daughters, and sons, has destroyed my nerves completely. Moral until now, I saw drunken Jewish youth and loose Jewish girls for the first time in my life. This was the condition until November 1942. It was known that a new Action would start any day now. I decided to steal out of the ghetto for the duration of the Action. Putting on the oldest clothes [I had], I managed to cross the ghetto gate in a |5| workers column by my son’s side. I stayed on my son’s work detail for a day, and in the evening, my servant came and took me. Three days later,75 the Gestapo conducted an Action in the ghetto, the district became decreased, and so I was bereft a roof over my head and my entire property. My son was placed in a barrack in the camp, and I was alone … I stayed with my servant merely few days because her fiancé did not agree for her to hide me. All [non-Jewish] acquaintances and dear friends completely failed; in one instance, I was not permitted to come in and rest for some 30 minutes when I felt I was going to faint. I slept in a destroyed house, once at the cemetery; and I finally remembered my husband’s commander’s family and I went there. They took me in, fed me, and kept me for some ten days. The younger of the women would have probably continued to keep me if it was not for her mother, who was very nervous, so I decided I had to leave that house. I will always keep this woman in my memory; I do not list her last name because I know that in these circumstances, I would expose her to contempt from her fellow nationals. I encounter this all the time that people who saved Jews do not want their countrymen to find out about it.76 After four weeks of wandering and being blackmailed until my last penny, I wanted to commit suicide, but due to my son’s begging, I decided to continue fighting with the unrelenting fate. Having received from my son his entire wealth in the amount of 500 zł, I left for Lvov. Wrapped with a scarf, 75 On November 17, 1942, Gestapo and Schupo surrounded the ghetto. On the following morning, 4,000 inhabitants were gathered for deportation to Belzec in “Aktion Judenrein.” Of 8,000 people slated for deportation, only 3,500 reported to the square, while the rest hid in the ghetto. Some 500 Jews were added to the transport after their hiding places had been discovered. See Dunagan, Art. Przemyśl, 557. 76 It was a widespread fear among non-Jewish Poles who had assisted Jews that their names would be made public after the war and that they would face humiliation, ostracism, and violence from their non-Jewish compatriots. Therefore, many former helpers asked the Jews they had saved not to disclose their names. See Gross, Fear, xii and 256.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

403

Document 25

I managed to escape the watchful eyes of Kochans, Podolaks,77 etc., at the Przemyśl station. In Lvov, I went through another Gehenna,78 experiencing difficulties with finding an apartment and work. I was |6| a nurse for a school director, from whom I managed to rent a room for a Jewish family, the Löfflers from Przemyśl. Meanwhile, the Jewish district in Przemyśl was dissolved,79 so my son – having gone through even worse hell than I  – possessing no money for a car ride, was forced to risk his life and went to Lvov by train. Despite that after my death … I subleased and managed to hide him in the closet for ten months. The period of German searches for partisans approached, and I was forced to change apartments, and for the duration of the move to place my son for a few days with “leftists,” Mr. and Mrs. L., who had owed their life to me, [but they] refused, and Stefania Hauser – a widow of a veterinary doctor from Przemyśl – did it. Unfortunately, touched by a bad premonition, when I came to pick up my son the next day, I found out that a Ukrainian, Zacharko, discovered Mrs. Katz (sister of the Judenrat president, Mr. Rebhan80 [sic]) as a Jew and informed the Gestapo, and that is how the lives of eight people were lost: Mrs. Katz’s son and daughter, Kamila Laufer and her 10-year-old 77 She probably uses these common Polish surnames to mean “everybody,” as if to say “every Tom, Dick, and Harry.” 78 Gehenna or Gehinnom (Heb., valley of Hinnom), a concept signifying a place for the damned in Jewish and Chritsian eschatology. In the Hebrew Bible it refers to a valley south of Jerusalem where children were burned as a sacrifice to the Ammonite god of Moloch. In the New Testament and the Talmud, it signifies a place where the wicked are burned and purified from torture after death. In the modern colloquial usage, the term signifies a place of exceptional torment and suffering, which is also the meaning here. In other early Jewish testimony, the term was also used to describe a concentration or death camp. See Kaplan, The Jewish Voice, 110. 79 It is not clear what date she is referring to here. In November 1942, after having deported another 4,000 Jews from Przemyśl to Belzec, the Germans divided the Przemyśl Ghetto into two sections, “section A” for those who were able to work and “section B” for those who were unable to work. Section B was destroyed in the first half of September 1943, when most inhabitants were deported to Auschwitz. Section A was destroyed between November 1943 and February 1944, with the remaining inhabitants sent to several labor camps. See Wacław Wierzbieniec, Art. Przemyśl, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1481–1482, here 1482. 80 Rephan was the first chairman of the Jewish Council and killed during an Action on July 27, 1942. In some sources his name is indeed spelled Rebhan. See Joseph Rebhun, Dr. Joseph Rebhun in: Hartman / Krochmal (eds.), I Remember Every Day …, 186–191, here 186 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

404

Survivor Testimonies

daughter. Only my son, and Mrs. Katz’s sister, Mrs. Herzig, were left as able to work in the Janów camp.81 During this terrible struggle for a poor life, I came to the belief that there are no Jews, Poles, Ukrainians, or even Germans – there are only humans or jackals!

Document 26 Lejb Rotsztejn, Testimony Białystok, August 3, 1945 Typescript, 9 pages. Archival stamp on pages 1 and 9; typewritten letterhead on page 1and 3; handwritten archival record numbers on page 1. Pagination added by typewriter at the top center of the sheet, possibly in advance; therefore, the numbering of page 2 appears in the middle of the second line of the text. The document contains a second handwritten pagination at the top left, with pages 3 and 4 interchanged. Several words at the end of a line are incomplete, probably due to torn edges or holes in most sheets of paper. The text contains corrections by typewriter and by hand, yet it still has many typos and spelling variants. Several times, the letters peh and samekh in the prefixes oyf- and oys- are missing. Lacking spaces between words or irregular doubling of letters have been ignored in this transliteration. Language: Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro AŻIH, 301/747

‫וואיעוואדישע היסטארישע קאמיסיע‬ }3.8.1945{ ‫ביאליסטאק‬ }47{ 8 2‫ל״נ‬ ‫זכרונות‬ ‫פון ביאליסטאקער געטא‬ ‫ געבוירן און געלעבט אין ביאליסטאק ביזן‬,‫ יאר אלט‬22 ,‫דערציילט פון ראטשטיין לייב‬ ‫ אנטלאפן‬,‫ א טאג פאר דער ליקווידאציע פון געטא‬14.8.43 ‫ דעם‬.‫קריג און אין געטא‬ ‫ דערווארט די באפרײאונג דורך‬.‫ אין פארטיזאנקע אין די קנישינער וועלדער‬,‫אין וואלד‬ .‫ לעבט איצט אין ביאליסטאק‬.1944 ‫דער רויטער ארמיי אין אווגוסט‬ 81 Janowska camp. 82 Maybe ‫לויף נומער‬.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪405‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫דעם ‪-22‬טן יוני ‪ 1941‬האט דײטשלאנד אנגעפאלן אויף סאוועטן־פארבאנד נישט דערקלערנדיק‬ ‫קריג‪ .‬גלײך דעם זעלבן טאג האט מען שוין געזאגט‪ ,‬אז די רויט־ארמייען טרעטן אפ‪ ,‬מאשינען‬ ‫אנגעפאקט מיט סאוועטישע פרויען‪ ,‬און קינדער האבן זיך געצויגן צו וואלקאוויסקער שאסיי‪.‬‬ ‫אויף מארגן מאנטיק איז די פאניק געווארן גרסער‪ .‬גיך איז פארשפרייט געווארן די ידיעה‪ ,‬אז‬ ‫דער שונא דערנענטערט זיך‪ .‬דע‪#‬וויסנדיק זיך‪ ,‬אז דער ברודער איז שוין אוועק מיטן דירעקטאר‬ ‫פון אונזער ‪-9‬טער מיטל־שולע (מאנטזאזש‪ 83)]![ ‬און מיט נאך צוויי חברים (לאנדע און‬ ‫איסאעוו) האב איך זיך געזעצט אויפן ראווער און גיך געזעגנענדיק זיך מיט מײנע עלטערן און‬ ‫וויי‪ 84‬שוועסטער אוועקגעפארן‪ .‬מײן ציל איז געווען צו יענעם מאמענט דעריאגן דעם ברודער‬ ‫און צוזאמען לויפן ווײטער אויף מזרח‪ .‬אויף ווילקאוויסקער‪ ]![ ‬שאסיי האב איך געטראפן פיל‬ ‫בעקאנטע און חברים‪ .‬דערווײטערנדיק זיך שוין פון ביאליסטאק בערך ‪ 5‬ק״מ‪ ,‬האב איך דערזען‬ ‫פון דערווײטנס דעם ברודער מיטן דירעקטאר‪ .‬איך האב נישט באוויזן צו פארן צו זיי‪ ,‬האבן‬ ‫זיך באוויזן דײטשע אעראפלאנען‪ ,‬וועלכע האבן זיך אראפגעלאזן זייער נידעריק און פליענדיק‬ ‫פאראלעלע מיטן שאסיי‪ ,‬האבן זיי באשאסן דעם שאסיי פון מאשין־געווער‪ .‬איך האב געזען ווי‬ ‫דער ברודער האט זיך באהאלטן אונטער א בוים‪ ,‬וואס שטייט בײם זײט פון שאסיי און איך האב‬ ‫זיך באהאלטן לעבן א שטוב‪ ,‬וואס איז גראדע געשטאנען לעבן שאסיי‪ .‬די אעראפלאנען זײנען‬ ‫אזוי געפלויגן‪ ,‬געשאסן א האלבע שעה און פארשווונדן‪ .‬איך בין ארויס פון מײן באהעלטעניש‬ ‫און איך האב זיך געטראפן מיט מײן ברודער און זײנע ביידע חברים‪ .‬מיר זײנען ארויף אויף‬ ‫דער וועראנדע פון דער שטוב‪ ,‬וואו איך האב זיך באהאלטן און זיך באראטן וואס צום טאן‪.‬‬ ‫עס איז געווען דאן אן ערנסטער מאמענט‪ .‬איך האב פארויס געזען‪ ,‬אז אזעלכע אנפאלן וועלן‬ ‫זיך איבערחזרן די גאנצע וועג‪ ,‬אזוי אז מיר וועלן נישט באווײזן צו דערגיין ביז מינסק איידער‬ ‫די דײטשן וועלן דא̊ר ‬ארײנטרעטן‪ .‬איך האב מיטן ברודער באשטימט צופארן צוריק און‬ ‫זײנע ביידע חברי‪ 86‬זײנען אוועק ווײטער‪ .‬אויפן צוריקוועג האט אונז ווידער באגעגנט אן אנפלי‬ ‫פון דײטשע באמבארדירער‪ ,‬פון וועלכע מיר זײנען ארויס בשלום‪ .‬מיט פרייד און גלײכצײטיק‬ ‫מיט שרעק האבן מיר זיך צוריק באגעגנט מיט אונזערע געטרײע עלטערן‪.‬‬ ‫פרײטיק דעם ‪-27‬טן אווגוסט האבן די דײטשן ארײנגעטראטן י‪ 87‬אין ביאליסטאק‪ .‬מיר‬ ‫זײנען אלע געזעסן אין שטוב און באטראכט דורכן פענסטער די דורכמארשירנדיקע דײטשן‪.‬‬ ‫עס זײנען אויך דורך אסאך קאמפאניעס שוץ־פאליציי אויף ראווערן‪ .‬אין אוונט איז דערגאנגען‬ ‫צו אונז די שרעקליכע נײעס פון דער שחיטה ארום שול‪ .‬די דײטשן האבן ארויסגעשלעפט פון‬ ‫די שטיבער יידישע פאמיליעס און דערשאסן אויף אן ארט און זייער פיל ארײנגעווארפן אין‬ ‫שול און פארברענט‪ .‬אייניקע האט זיך אײנגעגעבן צו ראטעווען דורך א זײטיקער טיר‪ .‬דאס איז‬ ‫געווען קבלת־פנים פון די דײטשן אין ביאליסטאק‪.‬‬ ‫דאנערשטיק דעם ‪-3‬טן יולי ‪ 12 ,1941‬אז‪ .‬בײטאג‪ ,‬איז פלוצלונג געשלאסן געווארן די‬ ‫גאסן‪ ,‬קופיעצקי‪ ,‬זאמענהאף‪ ,‬ביאליסטאטשיינסקא‪ ,‬נײ־וועלט‪ ,‬ראזשאנסקע און א‪ .‬וו‪ .‬ד‪ .‬ה‪ 88.‬עס‬ ‫איז פארבאטן געווען ארויסצוגיין פון די וווינונגען‪ ,‬אדער קומען פון א צווייטער גאס‪ .‬מיר זײנען‬ ‫‪.‬מאנטאזש ‪83 Maybe a typo for‬‬ ‫‪.‬צוויי ‪84‬‬ ‫‪.‬דארט ‪85 Omission due to paper hole at the end of a line; presumably‬‬ ‫‪.‬חברים ‪86 Omission due to paper hole at the end of a line; presumably‬‬ ‫‪87 Mistaken word beginning; however, the writer did not delete it.‬‬ ‫‪.‬אזוי ווייטר‪ ,‬דאס היישט ‪88 Possibly‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪406‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫געזעסן אלע ארום טיש און געגעסן לאטקעס‪ ,‬פלוצלונג קומט ארײן א הויכער דיקער דײטש‬ ‫מיטן רעוואלווער אין האנט און באפעלט‪" – ‬אופשטייען"‪ .‬מיר האבן זיך אלע דערשראקענע‬ ‫אויפגעשטעלט‪ ,‬אויף זײן פראגע צו מיר זײנען יידן האט די מאמע געענטפערט‪ ,‬אז יע‪ .‬דערנאך‬ ‫האט ער זיך געווענדעט צו די מאנספארשוינען און געפרעגט יעדן וויפל ער איז אלט‪ ,‬דער פאטער‬ ‫האט געזאגט ‪ 43‬יאר‪ ,‬דער ברודער ‪ 18‬יאר‪ ,‬און איך האב געזאגט ‪ 15‬יאר‪( ,‬באמת האב איך‬ ‫שוין געהאט ‪ 18‬יאר)‪ .‬ער האט באפוילן דעם פאטער מיטן ברודער ארויסגיין‪ .‬זיי זײנען ביידע‬ ‫שווײגעדיק ארויס און דער דײטש נאך זיי‪ .‬מיר זײנען |‪ |2‬געבליבן שטיין קוקנדיק איינער אויפן‬ ‫צווייטן‪ .‬פלוצלונג האט די מו̊טער אנגעהויבן צו שפאזמירן און אומבאוווסטזיניק אנגעהויבן‬ ‫לויפן פון איין צימער אין צווייטן‪ .‬מיר ̊האבן געמיינט אז מען שיסט זיי גלײך אויף אן ארט‪ ,‬אזוי‬ ‫ווי זיי האבן געטאן באלד בײם ארײנטרעטן‪ .‬עס האט זיך דערנאך ארויסגעוויזן אז מען האט זיי‬ ‫אוועקגעפירט אין ווארשעווער גאס‪ #‬נומער ‪ ,60‬מיר האבן געהאפט אז מען וועט זיי גלײך אדער‬ ‫אויף מארגן ארויסלאזן‪ .‬עס האט זיך ניט געלאזט גלויבן אז מעען‪ ]![ ‬וועט זיי אייביק ניט זען‪ .‬איך‬ ‫האב די נאכט ניט געשלאפן‪ .‬יעדער שאס וואס איך האב געהערט האט זיך מיר געדאכט אז דאס‬ ‫שיסט מען זיי‪ .‬די דײטשן האבן אויגעזאמלט אין דעם היסטארישן דאנערשטיק‪ #‬א פאר טויזנט‬ ‫מאן‪ .‬פארנאכט האבן זיי אפגעטיילט די אנטווערקער‪ ]![ ‬און אינטיליגענץ‪ .]![ ‬די אנטווערקער‬ ‫האבן זיי געהייסן גיין נאך אהו‪#‬ע‪ 89.‬און אינטיליגענץ פארהאלטן‪ .‬מיט אומגעדולט האבן מיר‬ ‫דערווארט אונדזערע נאנטסטע פרײנט‪ ,‬נאר צום בעדויערן האבן מיר זיך ניט דערווארט‪ .‬ווי איך‬ ‫האב זיך דערוווסט פון די באפרײטע מענטשן האט דער פאטער געזאגט אז ער איז א געוועזענער‬ ‫סוחר און דער ברודער א בוכהאלטער‪ ,‬און אזוינע האט מען ניט בעפרײט‪ .‬מײן עלטערע‬ ‫שוועסטער איז אוועק אויף ווארשעווער גאס נומער ‪ 60‬און זיי האט געזען דורכפארנדיק דעם‬ ‫מאשין מיט די יידן‪ .‬צווישן זיי אויך דער ברודער‪ .‬זיי זײנען אוועק געפארן אין דער ריכטונג צו‬ ‫ווילקאוויסקער שאסיי‪ ,‬און ביז הײנטיקן טאג ווייס איך ניט ווו זיי זײנען הינגעקומען‪.‬‬ ‫אין א וואך ארום שבת האט זיך ווידער איבערגעכאזערט די זעלבע געש‪#‬כטע‪ .‬אין מיטן טאג‬ ‫איז אפגעשלאסן די גאסן פון יידישן קווארטאל‪ ,‬און די דײטשע פאליציי האט זיך גענומען צו דער‬ ‫ארבעט‪ .‬זיי זײנען געגאנגען פון איין יידיש̊ער הויז צו דער אנדערע און ארויסגעפירט די מענער‬ ‫כלומרשט אויף ארבעט‪ .‬פון אונדזער פענצטער האט מען געזען די דײטשן ארומגייענדיק אויפן‬ ‫הויף‪ .‬פלוצלונג עפנט זיך די טיר און עס גייט ארײן א יונגער דײטש‪ .‬די מוטער איז צוגעגאנגען‬ ‫צו אים און געזאגט אז בײ אונדז האט מען שוין גענומען מענער‪ .‬דער דײטש האט שוין דעריבער‬ ‫אויף מיר קיין אכט ניט געלייגט‪ .‬ער האט בלויז געפרעגט צו מיר האבן געווער‪ ,‬און גלײכצײטיק‬ ‫געזוכט אין די שאפן און בעטן‪ .‬אין דעם שבת זײנען צוגענומען געווארן בעך‪ 2000 90‬יידן‪ .‬צווישן‬ ‫זיי אסאך וואס זײנען פר דעם פריערדיקן דאנערשטיק באפרײט געווארן‪ .‬די מענטשן האט‬ ‫מען ארויגעזעצט אויף מאשינעס און אוועקגעפירט אין א אומבאוווסטער ריכטונג‪ .‬זיי זײנען‬ ‫ביז הײנטיקן טאג ניטא‪ .‬אין א קורצער צײט ארום איז געשאפן געווארן דער ביאליסטאקער‬ ‫יודן־ראט אויף קופיעצקי ‪ 32‬פריערדיקער מושב־זקנים‪ .‬דער פרעזיעס פון וועכן‪ ]![ ‬איז געווען‬ ‫אינזש‪ ,‬אינזש‪ .‬באראש‪.‬‬ ‫די ערשטע גזרה וואס איז ארויפגעלייגט געווארן אויף די ביאליסטאקער יידן איז דאס‬ ‫טראגן א געלע לאטע‪ .‬עס איז ארויסגעהאנגען געווארן א מאדעל פון דער לאטע‪ ,‬ד‪ .‬ה‪ .‬מגן־דוד‬ ‫אויסגעשניטן פון געלע לײוונטן‪ .‬דער אויפשטאנד פון צוויי אנטקעגנדיקע שפיצן האט געדארפט‬ ‫?אהיים ‪89 Mistake for‬‬ ‫‪.‬בערך ‪90‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪407‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫זײן ‪ 11.00‬ס״מ‪ .‬מען האט געדארפט טראגן צוויי לאטעס‪ .‬איינע פארנט אין דער לינקער זײט‪,‬‬ ‫די צווייטע אויפן פלייצע פון דער רעכטער זײט‪ .‬אבער מיט דעם האט די דײטשע מאכט ניט‬ ‫באנוגנט זיך‪ .‬זי האט געוואלט האבן אלע יידן קאנצענטרירט אין איין ארט‪ ,‬כדי קענען טאן מיט‬ ‫זיי אין יעדער מאמענט וואס זיי ווילן‪ .‬צו דעם צוועק האט די מאכט ארײנגעטריבן אלע יידן אין‬ ‫דער געטא‪ .‬אריבער צום פירן אין געטא האט די מאכט געגעבן א טערמין פון עטלעכע טעג‪.‬‬ ‫די גאסן זײנען אין יענע טעג געווען פול יידן‪ ,‬וועלכע האט געטראגן בעטגעוואנט‪ ,‬זאכן‪,‬‬ ‫מעבל‪ ,‬כלים‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אין געטא‪ .‬שרעקלעך איז געווען די סצענע ווי די אלטע יידן‪ ,‬פרויען‬ ‫און קינדער האבן זיך געמאטערט שלעפן די מסאות און די דײטשן זײנען געשטאנען און‬ ‫פאטאגראפירט‪ ,‬געלאכט און צײטנווײז אקלאפ געטאן א יידן‪.‬‬ ‫עס איז אריבער דער טערמין פון אריבערקלײבן‪ ,‬און דער געטא איז ארומגעצאמט‬ ‫ג‪̊###‬ארן‪ 91‬מיט א הויכן פארקאן‪ .‬אין אייניגע ערטער אויך מיט דראט‪ .‬עס זײנען געמאכט‬ ‫געווארן ‪#‬ו‪#‬יי‪ 92‬טויערן‪ ,‬איינער אויף קופיעצקי ‪ ,3‬דער צווייטער אויף יוראוויעצקי ‪ .4‬יעדער‬ ‫פרימארגן פלעגן דײטשן קומען צו די טויערן פון געטא און ארויפאדערן יידן צו דער ארבעט‪.‬‬ ‫|‪ |3‬אין געטא בײ דעם טויער איז געווען א גרויסער עולם יידן‪ ,‬וועלכע האבן געווארט אויף‬ ‫ארבעט‪ .‬ז‪ #‬האבן ניט געמיינט די ארבעט נאר עפעס צו פארבײטן אויף פראדוקטן‪ .‬אדער אפשר‬ ‫וועט זיך מאכן א‪ ]![ ‬ארט ווו מען גיט עסן‪ .‬די ערשטע צײט איז עס געווען א פראבלע [!]‪.‬‬ ‫איין מאל‪ ,‬שטייענדיק אזוי בײם טויער און ווארטנדיק אף ארבעט האב איך געהערט אז מען‬ ‫פאדערט ארויס אין א גוטן ארבעטס פלאץ ווו מען וועט קריגן צוקער‪ ,‬קעז‪ .‬איך איך‪ ]![ ‬כאפ‬ ‫זיך ארויס פון די ערשטע און שטיי שוין אין דער ריי‪ .‬מען האט אונדז אפגעציילט ‪ 10‬מאן‬ ‫און מיר זײנען אוועק אונטער א פאטרול פון צוויי דײטשן‪ .‬מען האט אונד‪ ]![ ‬אוועקגעפירט‬ ‫אין געוועזענע וואיעוווצטווא און אונדז מכבד געווען מיט לאפאטעס‪ .‬איין דײטש האט אונדז‬ ‫ארײנגעפירט אין די אלייען וואס גייען אונטערן וואיעוווצטווא‪ .‬מיר האבן אנגעהויבן צו דערפילן‬ ‫אן אומאנגענעמען ריח‪ ,‬עטלעכע פון אונדז האבן באלד געזאגט אז דאס פירט מען אונדז‬ ‫באגראבן טויטע‪ .‬וואס ווײטער מיר זײנען געגאנגען האבן מיר דערפילט דעם ר[י]ח‪ .‬מיר האבן‬ ‫זיך דערנענטערט צו די טרופן‪ .‬עס זײנען געלעגן ‪ 3‬רויט־ארמייער און איין ציווילער ווײסט אויס‬ ‫א פארטיזאנער‪ .‬זיי האבן באשאסן די ארײנטרעטנדיקע דײטשן אין ביאליסטאק און געפאלן ווי‬ ‫העלדן‪ .‬דער דײטש ווײ‪#‬זט אונדז ווו מיר דארפן גראבן און ווי גרויס די גרוב דארף זײן‪ .‬אציטער‬ ‫האב איך געטאן ווען איך האבא‪ >  < 93‬ווען   ‬איך האב א קוק געטאן אף די שוואצע‪]![ ‬‬ ‫פנימער פון די טויטע קערפערס‪ .‬איך האב זיך ניט געקענט פארשטעלן ווי וועל איך זיי אנעמען‬ ‫און ארײנווארפן אין גרוב‪ .‬און ווער ווייס צו די דײטשן וועלן אונדז ניט שיסן נאכן אויגראבן די‬ ‫גרוב‪ .‬עס העלפט ניט מען מוז דאס מאכן‪ .‬מיר האבן זיך גענומען צו דער ארבעט‪.‬‬ ‫דער דײטש וואס האט אונדז פארטיילט די ארבעט איז אוועק‪ ,‬אף זײן ארט‪ .‬איז געקומען‬ ‫א צווייטער‪ ,‬אן עלטערער דײטש‪ – ‬בעסערער פארן ערשטן‪ .‬איך האב זיך דורכגערעט מיט‬ ‫אים און זיך געפרופט בעטן‪ ,‬ער זאל מיר באפרײען ווײל איך בין נאך צו יונג צו א זא ארבעט‪.‬‬

‫‪91 The word appears at the end of the line, a separation mark is not visible; presumably‬‬ ‫‪.‬געווא‪-‬רן‬ ‫‪.‬צוויי ‪92 Presumably‬‬ ‫‪93 Because of the mistaken last word, the writer repeated the last three words but did not‬‬ ‫‪strike through the three preceding words.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪408‬‬

‫ער האט דאס גענומען און באטראכט און ער האט מיר באפרײט‪ .‬איך בין מיר מיט שמח̊ה‬ ‫אוועק אין שטוב קלערנדיק‪ ,‬אז מער‪ #‬וועל איך שוין ניט נאך צוקער‪ ,‬קעז זיך ניט    ‬ן‪ 9 4.‬די‬ ‫דײטשן האבן זיך ניט באנוגנט מיט דעם וואס זיי נוצן אויס דעם יידן אויף אומזיסט ארבעטס‬ ‫קראפט‪ .‬זיי האבן ארויגעצויגן ביסליכווײז די יידישע פארמעגנס דורך ארויפלייגן קאנטריבוציע‬ ‫זייער אפט אפן ביאלייסטאקער יודנראט‪ .‬פארשידענע דײטשישע פירמעס זײנען געקומען צום‬ ‫יודנראט מיט אן אויפפאדערונג ביז א באשטימטן טערמין צושטעלן מעבל‪ ,‬כלים‪ ,‬זאכן א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫עס איז געשאפן געווארן א ספיעציעלע קאמיסיע בײם יודנראט וועכע‪ ]![ ‬האט זיך פארנומען‬ ‫מיט שאפן זאכן‪ .‬די דײטשן האבן געפאדערט אז דאס וואס זיי וועלן דארפן זאל זײן שטענדיק‬ ‫גרייט‪ .‬מען זאל ניט דארפן גיין זוכן‪.‬‬ ‫אין ביאליסטאקער געטא זײנען געקומען אסאך פליטים פון סלאנים‪ ,‬באראנאוויטש און‬ ‫אנדערע שטעט‪ .‬זיי האבן דערציילט וועגן די שחיטות וואס זײנען פארגעקומען בײ זיי אין די‬ ‫שטעט‪ .‬שוידערליך איז געווען צום הערן ווי די דײטשן האבן קליינע קינדער גענומען אויף‬ ‫שטילעטן און לעבעדיקע געווארפן אין טײך‪ ,‬געהייסן יידן גראבן פאר זיי קברים און לעבעדיקע זיי‬ ‫פארשיטן‪ .‬פון ‪-6‬טן האט מען אלע יידן ארויסגעפירט אינטערן שטאט‪ ,‬און דערשאסן‪ .‬דורך דעם‬ ‫אײנפלוס פון די פראווינצער יידן איז די געדיכטיקייט אין ביאליסטאקער געטא פארגרעסערט‬ ‫געווארן‪ .‬עס האבן געוווינט עטליכע פאמילעס אין איין צימער‪ .‬די יידישע געטא־פאליציי האט‬ ‫רעגולירט די באוועגונג אין געטא‪ .‬עס איז פארארדנט געווארן מען זאל גיין נאר אויפן רעכטן‬ ‫טראטואר‪ .‬זייער אפט פלעגט אין מיטן טאג אפגעשלאסן ווערן די הויפט־גאסן אין געטא‪ ,‬ווײל‬ ‫עס האבן גע̊דארפט ארײנפארן דײטשן‪ .‬דאס איז געמאכט געווארן דערפאר‪ ,‬ווײל מען האט‬ ‫נישט געוואלט ווײזן די דײטשן‪ ,‬אז עס זײנ ‬פאראן אסאך יידן אין געטא‪ .‬אפיציעל פאר‬ ‫דער מאכט איז די צאל יידן געווען פיל קלענער‪ .‬אנדערע דײטשן האבן געפאדערט צוטרײבן די‬ ‫יידן פון די גאסן‪ ,‬ווען זיי קומען אין געטא‪ ,‬ווײל זיי קענען נישט אנקוקן די יידן‪ .‬אין געטא זײנען‬ ‫אפגעשטעלט געווארן אסאך פאבריקן און ווארשטאטן‪ ,‬וועלכע האבן געארבעט ספעציעל פאר‬ ‫דער דײטשער |‪ |4‬ווערמאכט און פאליציי‪ .‬צווישן די גרעסערע פאבריקן האבן זיך גערעכנט‬ ‫די פילץ־פאבריק אויף יוראוויעצקא ‪ ,14‬וואו עס האט זיך אויסגעארבעט פילץ־וואליקעס‪.‬‬ ‫צו דער פאבריק איז געווען צוגעטיילט אן ארטעל פון שוסטער און שטעפער‪ ,‬וועלכע האבן‬ ‫אויסגעארבעט דעם לעדערנעם טייל פון די וואליקעס‪ .‬די שנײדער־פאבריק אויף קופיעצקא‬ ‫‪ ,44‬וואו עס איז גענייט געווארן מיליטערישע זאכן‪ ,‬די טריקאטאזש־פאבריק‪ ,‬וואס האט‬ ‫געשטריקט אדער פארריכט הענטשקעס‪ – ‬דארט האבן געארבעט בלויז פרויען און מיידלעך‪.‬‬ ‫די סטאלערײ‪ ,‬וואס האט ארויסגעגעבן פארטיקע מיליטערישע וועגענער א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬אין די‬ ‫פאבריקן האט יעדער ארבעטער געקראגן ‪ 2.1/4‬ק״ג‪ 96.‬א וואך און פון צײט צו צײט א ביסל‬ ‫קאשע‪ ,‬מארמעלאדע (געטא־אויסארבעטונג)‪ .‬די מאכט‪ ,‬זעענדיק אז עס זײנען נאך פאראן פיל‬ ‫ארבעטס־לאזע‪ ,‬האט ארויסגעגעבן א באפעל‪ ,‬אז ‪ 10.000‬יידן מוזן עוואקואירט ווערן קיין‬ ‫פרוזשאנע‪ .‬דער יודן־ראט האט אויפגעשטעלט א ליסטע פון אלע ארבעטס־לאזע פאמיליעס‪.‬‬ ‫[אין] דער עוואקואציע האבן זיך נישט אײנגעשלאסן די פאמיליעס‪ ,‬בײ וועלכע די קאפ (דער‬ ‫מאן אדער פאטער) איז געווען א פאכמאן‪ ,‬וואס האט געארבעט‪ .‬מיר האט זיך אײנגעגעבן‪,‬‬ ‫‪.‬יאגן ‪94 Omission due to paper hole; presumably‬‬ ‫‪.‬זיינען ‪95 Omission due to paper hole at the end of a line; presumably‬‬ ‫‪.‬בריוט ‪96 This likely refers to‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪409‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫פאר געלט אויסצוארבעטן אן ארבעטס־קארטע (באשײניקונג) אלס שלאסער און דורך מיר‬ ‫איז געבליבן מײן גאנצע פאמיליע‪ – ‬א מוטער‪ 2 ,‬שוועסטער און א זיידע‪ .‬מײן ארבעטס־פלאץ‬ ‫האט זיך געפונען אויף אגראדאווע ‪( 19‬פאליציי שטר‪ .)19 .‬דארט האט מען געבויט א גאראזש‬ ‫פאר אויטאס‪ .‬דער אויפזעער איבער דער ארבעט איז געווען א וואכמײסטער פון שוצפאליציי‪,‬‬ ‫די פאמיליע זײנע איז געווען קלוגמאן‪ .‬ער איז טאקע געווען זייער א קלוגער און אויך נישט קיין‬ ‫שלעכטער מענטש‪ .‬איך האב זיך זייער גוט אויפגעלעבן מיט אים און ער האט מיר ערלויבט‬ ‫צו גיין אײנקויפן וואס איך וויל‪ .‬אין פאל ווען פאלי̊צ ‬וועט מיר פארהאלטן‪ ,‬האט ער מיר‬ ‫געהייסן זאגן‪ ,‬אז איך קויף פאר אים‪.‬‬ ‫איין פאל פארנאכט‪ ,‬טראגנדיק א זעקל מיט עפל און פאמידארן אין איין האנט און א‬ ‫הון אין דער צווייטער האנט‪ ,‬האבן מיר באגעגנט צוויי דײטשן אין אוניפארם פון שוץ־פאליציי‬ ‫מיט העלמען אויף די קעפ‪ .‬דאס איז געווען לעבן‪ ]![ ‬דעם גאראזש וואו איך האב געארבעט‪.‬‬ ‫זיי האבן מיר פארהאלטן און געפרעגט וואס איך טראג‪ .‬איך האב זיי באוויזן מײנע סחורה און‬ ‫געזאגט‪ ,‬אז דאס איז פאר מײן שעף‪ ,‬דעם וואכמײסטער קלוגמאן און גלײכצײטיק געוויזן דעם‬ ‫ארט‪ ,‬וואו איך ארבעט‪ .‬זיי האבן מיר אוועקגעפירט צו קלוגמאנען כדי צו קאנטראלירן‪ ,‬צו איך‬ ‫זאג דעם אמת‪ .‬אויפן וועג האבן זיי מיר געפרעגט‪ ,‬צו קלוגמאן האט מיר געגעבן געלט צו קויפן‪.‬‬ ‫איך האב געזאגט אז נישט‪ .‬קלוגמאן‪ ,‬זעענדיק דורכן פענסטער פון ביורא‪ ,‬אז מען פירט זײן‬ ‫"לייב" (אזוי האט ער מיר גערופן)‪ ,‬איז ארויסגעלאפן מיט דער בלויזער בלוזע אנטקעגן‪( .‬ער‬ ‫איז גראדע געווען נאכן וואשן)‪ .‬זיי האבן איז‪ ]![ ‬געפרעגט צו ער האט מיר געהייסן קויפן פאר‬ ‫אים‪ ,‬האט ער געזאגט אז יא‪ .‬דערנאך האבן זיי אים געפרעגט צו ער האט מיר געגעבן געלט צום‬ ‫קויפן‪ ,‬האט ער אויך געזאגט אז יא‪ .‬זעענדיק אז זײנע רייד שטימען נישט מיט מײנע‪ ,‬האבן זיי‬ ‫מיר שוין געמאלדן‪ ,‬אז די מעשה וועט איבערגעגבן ווערן דער פאליציי‪ .‬מײן וואכמײסטער איז‬ ‫געווארן אויפגערעגט‪ ,‬ער האט ארויסגעריסן פון זייערע הענט מײן באשײניקונג און מיר געהייסן‬ ‫ארײנגיין מיטן זעקל אין ביורא‪ .‬קלוגמאן האט זיך דערנאך דורכגעשמועסט מיט זיי געלאסענער‬ ‫און ווי עס איז געמאכט שלום מיט זיי מיט "הײל היטלער"‪ .‬מיט טרערן פון פרייד האב איך אים‬ ‫געדאנקט און אים טראקטירט מיט עטליכע עפל‪ .‬ער האט מיר דערנאך אוועקגעפירט אין געטא‪,‬‬ ‫בכדי איך זאל נישט האבן קיין דורכפאל בײם טויע‪98.#‬‬ ‫|‪ |5‬ניט קוקנדיק אויף דער גרויסער ריזיקע‪ ,‬און די האפטע טרעפונגען מײנע מיט דײטשן‬ ‫האב איך מײן חוב פאר דער פאמיליע דערפילט‪ .‬איך האב זיך ביסלעכווײז באקענט מיט אסאך‬ ‫קריסטן‪ ,‬פון אויסערן געטא‪ .‬אין געטא האב איך זיך דערוווסט וועגן א פאבריקאנט פון זייף און‬ ‫קינסטלעכע פעפער‪ .‬איך בין געווארן בײ אים דער איינציקער אפנעמער‪ .‬און די סחורה האב איך‬ ‫פארקויפט קריסלעכע‪ ]![ ‬סוחרים‪ .‬ארײנגייענדיק אדער ארויסגייענדיק פון קריסטלעכע הויפן‬ ‫אויסען געטא בין איך געווען זייער פארזיכטיק‪ ,‬אז דײטשן זאלן ניט באמערק‪ .]![ ‬איינמאל‪,‬‬ ‫ארויגייענדיק פון הויף קראשאווסקעגא ‪ 6‬האב איך באמערקט בײם ראג סטארא־באיארסקא‬ ‫און קראסאווסקעגא צוויי דײטשע ̊פט‪ 99‬פא̊טרולן‪ .‬איך בין נאך ניט ארויס אין גאנצן פון הויף‬ ‫האב איך זיך אומגעקערט צוריק‪ .‬איך האב זיך באהאלטן אפן הויף אין קלאזעט‪ .‬נאר איך האב‬ ‫‪.‬פאליציי ‪97 Omission due to paper hole at the end of a line; presumably‬‬ ‫‪.‬טויער ‪98‬‬ ‫‪99 The beginning of the word is flawed and was therefore repeated, but the mistaken‬‬ ‫‪letters were not crossed out.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪410‬‬

‫פארשטאנען אז בעסער איז זיך אליין צו מעלדן‪ ,‬ווי זיי זאלן מיר כאפן א פאבאהאלטינעם‪100.‬‬ ‫ארויגייענדיק‪ ]![ ‬פון מײן באעלטיניש האב איך דערזען אפן הויף ביידע פײערדיקע דײטשן‪,‬‬ ‫איינער אין זײט הויף און דער צווייטער אין צווייטן זײט הויף‪ .‬זיי האבן מיר געזוכט‪ .‬גלײך ווי‬ ‫זיי האבן מי̊ך דערזען זײנען זיי צו מיר צוגעגאנגען און געפרעט‪ ]![ ‬צו איך בין דאס דער יודע‬ ‫וואס איז מיט צוויי מינוטן צוריק ארויס פון טויער און אוועק געלאפן צוריק‪ .‬איך האב געלייקנט‬ ‫̊דעקלערנדיק אז איך בין שוין ‪ 10‬מינוט אויפן הויף‪ .‬זיי האבן זיך גענומען זוכן דעם צווייטן יודע‪,‬‬ ‫און ניט געפינענדיק קיין צווייטן האבן זיי דערקלערט אז איך בין דער ערשטער און דער צווייטער‬ ‫יודע‪ .‬נאך יעדער ווארט פון מײן פארענטפערונג זײנען געפלויגן פײערדיקע פעטש‪ .‬איין דײטש‬ ‫איז ניט אינטערשטעליג לגבי דעם צווייטן‪ .‬איך האב זיך שטארק געבעטן בײ זיי‪ ,‬דערקלערנדיק‬ ‫אז איך האב געבעטן אן ע‪#‬רלויבענייש‪ 101‬פון מײן וואכמײסטער צו גיין "אוסטרעטן" (זיך‬ ‫ערליידיקן)‪ ,‬דאס קענען זיי קאנטראלירן‪ .‬דאס האט אבער ניט געהאלפן‪ .‬זיי האבן אויך ניט‬ ‫גענומען אין אכט‪ ,‬ווא‪ #‬איך בין מינדעיעריק‪ .‬מען האט מיר באפוילן אראפצורײסן א צווײגל‬ ‫פון א בוים   ‬אס‪ 102‬איז געוואקסן אויף דעם הויף‪ .‬נאכן איבערגעבן דעם צווײגל האבן זיי‬ ‫מיר געצווונג‪#‬ן ארײנגען מיט זיי אין א פארלאזענעם קעלער‪ .‬זיי האבן מיר געהייסן אויטאן‬ ‫מײן מאנטל‪ .‬דערקלערנדיק‪ ,‬אז איך באקום "‪ ,"25‬גלײכצײטיק האט זיך איינער אפגערופן‪ ,‬אז‬ ‫אויב איך וועל שרײען ווער איך שרייען דערשאסן‪ .‬ער האט ארויגענומען דעם רעוואלווער‪,‬‬ ‫אנגעלאדן און געצילט אין מײן קאפ‪ .‬דער צווייטער וועלכער האט געהאלטן דעם צווײג האט‬ ‫מיר געהייסן זיך לייגן אויפן פאדלאגע‪ .‬מיט גרויס ענטוזיאזם האט ער געציילט די שמיץ וואס‬ ‫ער גיט מיר‪ .‬איך האב ניט געשריען נאר געקרעכצט‪ .‬נאכן ‪-7‬טן קלאפ האב איך אויפגעהערט‬ ‫צו קרעכצן און געמאכט זיך ווי איך חלת‪ 103.‬ער האט מיר געפרוווט געבן נאך ע̊טלעכע שמיץ‪,‬‬ ‫ער האט אבער געזען אז איך פיל שוין ניט … דאן האט ער מיר אויפגעוועק̊ט און געהייסן זיך‬ ‫אויפשטעלן און ש̊טייען דוקא גלײך‪ .‬איך האב זיך געמאכט אז איך קען ניט שטייען גלײך‪ ,‬איך‬ ‫האב זיך אנגעשפארט אן וואנט און געהאלטן די אויגן האלב פארמאכט‪ .‬זיי האבן מיר געהייסן‬ ‫זיך אפרוקן פון וואנט און שטיין גלײך‪ .‬דערנאך האבן זיי מיר באפוילן צולויפן "צו האוזע" צײט‬ ‫צוויי מינוט ווילן מיר דיר ניט זען‪ .‬זיי זײנען אוועק אין איין ריכטונג און איך אין דער צווייטער‪.‬‬ ‫אפן וועג האב איך זיך ארומגעזען די רעזולטאטן פון דער שפיל‪ .‬איך האב געפילט א שטארקן‬ ‫ווייטאג אין קערפער‪ .‬די הענט זײנען געווען צובלו̊טיקט‪ .‬און אין אנדערע ערטער רויטע און‬ ‫בלויע סיניאקעס‪ .‬א ליינגערע צײט האב איך ניט געקענט זיצן‪ ,‬איך האב געמוז̊ט נאר ליגן‪ .‬עס‬ ‫האט מיר אבער ניט איבערגעשראקן‪ ,‬און אפג  ‬האלטן‪ 104‬פון מײן האנדלען‪ .‬אין צוויי וואכן‬ ‫ארום נאך דער פאסירונג‪ ,‬פרײטאג‪ ,‬האב אי ‬צוריקקערנדיק מיט מײנע סחורה (זייף)‬

‫‪100 The first two flawed letters were repeated, yet not striken through; the last letter is‬‬ ‫‪. These mistakes‬באהאלטניש ‪also erroneous; the word was presumably meant to read‬‬ ‫‪are typical for misreadings of a handwritten draft.‬‬ ‫‪101 The word appears at the beginning of the line. The first letter was a mistake and‬‬ ‫‪deleted, the initiating ayin was typed left of the type space.‬‬ ‫‪.‬וואס ‪102 Omission due to a paper hole; presumably‬‬ ‫?חלש ‪103 Erroneously for‬‬ ‫‪.‬אפגע‪-‬האלטן ‪104 Omission due to a paper hole at the end of the line; presumably‬‬ ‫‪.‬איך ‪105 Omission due to a paper hole at the end of the line; presumably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪411‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫זיך ווידער געטראפן מיט די זעלבע צוויי פאטרולן אויף ראג קראשאווסקעגא און סלאמיאנא‪.‬‬ ‫איך האב זיי דערזען‪ ,‬איז מיר געווארן פינצטער אין די אויגן‪ .‬זיי האבן מיר צוגערופן צו זיך און‬ ‫גלײך געפרעגט‪ ,‬צו איך בין דער וואס האט מיט עטלעכע וואכן צוריק געקראגן געשמיסן‪ .‬איך‬ ‫האב מודה געווען‪ .‬דערנאך האבן זיי געפרעגט פון וואנעט איך גיי און וווהין‪ .‬איך האב זיך שנעל‬ ‫אריענטירט און געהענ‪#‬פערט [!]‪ 106‬אז דער וואכמײסטער קלוגמאן האט מיר געשיקט שאפן‬ ‫געצייג פאר דער "באושטעלע"‪ .‬דאן האט זיך איינער אפגערופן צום צווייטן‪" .‬ער באקומט ‪."25‬‬ ‫מיר איז דאן די ‪ 25‬שמיץ שוין ניט געווען שרעקליך‪ .‬איך האב דאן געקלערט אז זיי וועלן זיכער‬ ‫כאפן בײ מיר די זייף און איך וועל באצאלן מיטן לעבן‪.‬‬ ‫ניט ווײט פון אונדזער טרעף־פונקט איז געשטאנען אגעוועזענער‪ 107‬פון פראדוקטן‪ .‬דארט‬ ‫האבן געהארבעט‪ ]![ ‬יידישע מולערס וועלכע האבן געהארבעט פאר די דײטשן‪ |6| ,‬וועלכע‬ ‫מיר האבן געטראפן‪ .‬זיי האבן צעווארפן די אווונס פון מאגאזין‪ ,‬און די קאכלעס געלאדעוועט‬ ‫אויף א וואגן‪ .‬די דײטשן האבן מיר געהייסן ארײנגען אין מאגאזין‪ ,‬מיר באפוילן מיטארבעטן‬ ‫מיט די ארבעטער און דערנאך וועל איך קריגן די ‪ 25‬וואס מיר קומט‪ .‬איך האב דאס דערהערט‪,‬‬ ‫איז מיר געווארן פיל לײכטער‪ .‬איך האב בײ דער ארבעט באהאלטן מײנע סחורה אונטער די‬ ‫גרוז‪ .‬די דײטשן זײנען אין עטלעכע שעה ארום טאוועקגעגאנגען [!]‪ ‬און זיי האט פארטראטן‬ ‫[אן] אנדער דײטש ניט ספייעציעל קיין שלעכטער‪ .‬איך האב אפגעארבעט ביז פארנאכט און‬ ‫דער דײטש האט מיר באפרײט‪.‬‬ ‫דעם ‪-2‬טן ליסטאפאד ‪ 1942 ##‬זײנען [די יידן] ארויסגעפירט געווארן פון די קליינע‬ ‫שטעטלעך ארום ביאליסטאק‪ .‬די שוידערלעכע ידיעה האט געפונען א טראגישן אפקלאנג אין‬ ‫ביאליסטאק און יא̊שינאווקע וואו מען האט נאך ניט ארויסגעפירט‪ .‬צווישן ביאליסטאקער יידן‬ ‫איז געווארן א גרויסע פאניק‪ .‬מען האט זיך געריכט יעדן טאג אויף אן אקציע‪ .‬נאכן ארויספירן‬ ‫יאשינאווקע דעם ‪-25‬טן יאנוואר איז די פאניק אין ביאליסטאק פארגרעסערט געווארן‪.‬‬ ‫ביאליסטאקער יידן האבן פארשטאנען אז דערנענטערט זיך די קאלייקע פאר ביאליסטאק‪ .‬די‬ ‫ארבעט אין ביאליסטאקער געטא האט צו יענעם טאג געקלאפט‪ .‬די צאל פאריקן‪ ]![ ‬ווי אויך‬ ‫די פראדוקציע האט זיך כסדר פארגרעסערט‪.‬‬ ‫געקומען דעם ‪-5‬טן לוטי ‪ 1943‬יאר‪ 7 ,‬אזייגער פארטאג‪ ,‬איז דורך יוראוועצקא גאס‬ ‫ארײנגעפארן עטלעכע מאשינען מיט געשטאפא און פאליציי‪ .‬זיי האבן גלײך צוגעטראטן צו דער‬ ‫אײליקער ארבעט‪ .‬ווארשײנליך האט דער פרעזעס פון יודנראט אינזש‪ .‬בארא[ש] צוגעשטעלט‬ ‫א ליסטע לויט די גאסן פון די יידן‪ ,‬וועלכע מען דארף ארויספירן‪ .‬אין דער ליסטע זײנען ארײן‬ ‫נאר די יידן וואס ארבעטן אויסען געטא‪ .‬די דײטשן האבן אנגעהויבן כאפן אויף פאלנע גאס‪.‬‬ ‫נאר זעענדיק אז פיל זײנען באהאלטן אין סכראנעס האבן זיי אויפ‪#‬עהערט‪ 108‬צונעמען לויט‬ ‫די גאסן נאר וואו עס האט זיך געלאזן‪ .‬וואו זיי האבן געכאפט [א] יידן האבן זיי אים צוגעפירט‬ ‫אויפן ראג יוראוויעצקא און קופיעצקא‪ .‬דארט זײנען אויפגעזאמלט געווארן אלע געכאפטע‬ ‫יידן איבערן טאג‪ ,‬און אזייגער ‪ 4–3‬האט מען אלע אוועקגעפירט צום טראנספארט‪ .‬בײ אונדז‬ ‫אין וווינונג האב איך פארמאסקירט איין צימער‪ ,‬איין טיר פארשטעלנדיק מיט א בופעט‪ .‬און די‬ ‫צווייטע טיר צום קיך מיט אנגעהאקטע האלץ‪ .‬און דער ארײנגאנג צום צימער איז געווען דורך‬ ‫דער אונטעשטער טירל פון בופעט‪ .‬בײם ארײנגיין האט מען געמוזט זיך אויסלייגן אויף דער ערד‬ ‫‪.‬געענטפערט ‪106‬‬ ‫‪.‬מאגאזין ‪107 Hereafter the word for a shop is missing, possibly‬‬ ‫‪.‬אויפגעהערט ‪108‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪412‬‬

‫און זיך ארײנשארן‪ .‬נאכן ארײנגיין אין דעם דאזיקן סכראן האט מען פארשטעלט מיט א דיקט‬ ‫דעם ארײנגאנג‪ .‬און עס איז פון אויסווייניק גארניט געווען קענטיק‪.‬‬ ‫איין גרויסער חסרון איז געווען דאס‪ ,‬וואס מיט אונדז האט זיך באהאלטן א קליינער קינד‬ ‫מײן קוזין‪ ,‬יאנקעלע לעווין‪.‬אונדז איז געווען באוווסט פון די אקציעס אין די אנדערע שטעט אז‬ ‫דורך וויינען פון קינדער זײנען ענדעקט‪ ]![ ‬געווארן סכראנעס‪ .‬מיר האבן דעם סכראן פארלאזן‬ ‫און ארוף צו אונדזער א שכן‪ .‬ער האט פארדאפלט א וואנט וועלכע האט אפגע̊טיי̊עלט צוויי‬ ‫צימערן‪ ,‬און צווישן דער טאפעלער וואנט איז געווען דער סכראן‪ .‬די לאך פון ארײנגאנג איז‬ ‫פארשטעלט געווארן מיט עטלעכע עלצער‪( 109‬פון או̊מ̊צויינ) נאכן ארײנגיין‪ .‬דער סכראן האט‬ ‫געהאלטן א האלבן מעטער די ברייט און צוויי א האלב די ליינג‪ .‬מיר זיינען געווען צוזאמען‬ ‫‪ 7‬פערזאן‪ .‬די שמוץ ז‪#‬איז געווען גרויס‪ ,‬און געשפײזט האבן מיר זיך מיט טרוקנס‪ 110.‬עס האבן‬ ‫דערגאנגען צו אונדז אפטע שיסערײען‪ ,‬לויט וועלכע איך האב פארשטאנען אז זיי טוען זייער‬ ‫זאך ניט אויף אונדזער הויף‪ .‬מיר זײנען אין דעם סכראן געזעסן‪>         < 111‬־לעת‪ .‬מאנטיק‬ ‫פארנאכט זײנען מיר ארויס פון סכראן‪.‬‬ ‫זונטיק האט דער יודנראט געמאלדן אז אלע ארבעטער פון די געטא פאבריקן ‪#‬זאלן זיך‬ ‫געפינען אין די פאבריקן אין דער צײט פון דער אקציע‪ ,‬ווײל דארט וועלן זיי זײן זיכער‪ .‬די יידן‬ ‫האבן קיין צוטרוי ניט געהאט צו די דײטשע פארזיכערונגען‪ ,‬אזוי אז מען האט מורא צו גיין‬ ‫אין די פאבריקן‪ .‬מען האט געמיינט אז די דײטשן ווילן ספיעציעל‪ ]![ ‬אויפקלײבן די יידן אין די‬ ‫פאבריקן‪ ,‬כדי עס זאל זיי זײן לײכטער די יידן צו נעמען און ניט דארפן זוכן קיין סכראנעס‪ .‬עס‬ ‫האט זיך ארויגעוויזן אז די פאבריק ארבעטער טשעפעט מען טאקע ניט‪ .‬עס זײנען געווען אסאך‬ ‫פאלן‪ ,‬געכאפטע יידן האבן געוויזן זייערע געטא בעשײניגונגען און זיי זײנען בעפרײט געווארן‪.‬‬ ‫אין די פאבריקן האט זיך פון טאג צו טאג פארמעאט‪ 112‬די צאל ארבעטער‪ .‬עס איז דערגאנגען‬ ‫צו דעם אז אויך געטא ארבעטע[ר] האבן זיך אויך געריסן ארינקריגן אין די פאבריקן‪ |7| .‬עס‬ ‫איז אבער געשאפן געווארן א גרויסע שמירה דורך די יידישע ארדנונגס־דינסט‪ .‬די דײטשן האבן‬ ‫געווארנט אז אויב זיי וועלן געפינען אין די פאבריקן מענטשן אן בעשײניגונגען וועט די גאנצע‬ ‫פאבריק ווערן ארויסגעפירט‪.‬‬ ‫מײן מוטער און מײנע ביידע שוועסטער האבן געהארבעט אין געטא פאבריקן‪ .‬די מוטער‬ ‫האט געהארבעט בײ וואקסמאנען אין שנײדערײ פאבריק‪ .‬די עלטערע שוועסטער גיטל‪ ,‬האט‬ ‫געארבעט בײ סטעפאנען אין טאפעטן און בערשטלעך פאבריק‪ .‬און די יינגערע שוועסטער ליבע‪,‬‬ ‫אין פילטש פאבריק‪ .‬און איך אויסערן געטא ארבעטער‪ ,‬מוז זיך באהאלטן‪.‬‬ ‫מיטוואך פארטאג איידער די דײטשן זיינען ארײנגעפארן אין געטא בין איך אריבער‬ ‫איבערן פארקאן ̊פ‪#‬ן פיל̊ט̊ש פאבריק‪ .‬איך האב אבער מורא געהאט טאמער מען וועט מיר‬ ‫קאנטראלירן‪ ,‬צו איך ארבעט אין פאבריק און דערנאך איבערגעבן די דײטשן אזוי ווי עס האט‬ ‫גאנץ אפ̊ט גע̊טראפן‪ .‬איך האב דערזען אפן הויף אין איין ווינקל א בארג פון דעקלעך פון‬ ‫קאשקעס‪ .‬איך בין ארוף אויף דעם בערגל און זיך אונטערגעגראבן אונטער די דעקלעך‪ .‬איך‬ ‫‪.‬העלצער ‪109‬‬ ‫‪.‬בריוט ‪110 The word specifying the dry food is missing; presumably‬‬ ‫‪111 After this word there is an omission due to a paper hole; from the abovementioned‬‬ ‫‪“Friday” and the following “Monday” it can be gathered that possibly here was writ‬‬‫‪.‬געזעסן ‪ 3‬טעג מעת־לעת ‪ten:‬‬ ‫‪.‬פארמערט ‪112‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪413‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫בין אין גאנצן צוגעדעקט‪ .‬עס איז נאך ניט אריבער א גאנצע שעה האב איך שוין דערהערט‬ ‫ווי די דײטשן זײנען ארײנגעפארן אין געטא‪ .‬אזוי ווי יעדן טאג האט זיך אנגעהויבן שיסערײ‬ ‫און געשרייען פון דײטשן‪ 10 .‬אזייגער האב איך דעהערט די דײטשע שטימען אויפן הויף פון‬ ‫פאבריק‪ .‬איך בין געלעגן אײנגעפרעסט אונטערן דרוק פון די דעקלעך‪ ,‬ניט רירנדיק מיט קיין‬ ‫אבר‪ .‬דער‪ 113‬האט מיר געפײניקט‪ .‬פלוצלונג איז ארוף אף מיין בערגל איבער מיר א דײטש‪,‬‬ ‫אוישרײענדיק‪ :‬ווער איז דא שוין דא? איך בין שוין א געכאפטער‪ ,‬האב איך געקלערט‪ – ‬ער מיינט‬ ‫מיר מסתמא‪ .‬איך ליג ווײטער‪ ,‬פארקריטשנדיק מיט די ציין פון ווייטאג פון דרוק וואס ער האט‬ ‫געדריקט אף מיר‪ .‬איך האב געהערט ווי די הארץ האט אין מיר געקלאפט‪ .‬איך האב געשוויגן‪,‬‬ ‫"איך מוז זיך פילן ווי דעקלעך פון קאשקעס"‪ ,‬איך האב געקלערט‪ .‬ער האט נאך אויסגערופן‪,‬‬ ‫"קאם היר‪ ,‬אויב ניט ווערסטו ערשאסן"‪ ,‬און דערנאך אוועק‪ .‬ער האט ווארשײנליך מיר ניט‬ ‫גע̊מיינט‪ .‬ער האט בלויז געפרוווט ‪ #‬צו עס געפינען זיך פארבעאלטענע יידן אפן א̊פענעם בוידעם‪,‬‬ ‫צו וועלכן מען האט געקענט ארויפגיין דורך מײן בערגל דעקלעך‪ .‬א[י]ך בין אונטערן בערגל‬ ‫געלעגן ‪ 10‬שעה אײנגעפרעסט‪ ,‬צופרוירן‪ ,‬שמוציג‪ ,‬און אונגעריק‪.‬‬ ‫פארנאכט ווי עס האט זיך געענדיקט די כאפעניש און די דײטשן זײנען ארויסגעפארן‪ ,‬בין‬ ‫איך ארויס פון מײן באעלטעניש און ארײן אין פאבריק צו מײן שוועסטער ליבע‪ .‬די שוועסטער‬ ‫האט מיר אויפגענומען מיט טרערן און אויסגעהערט ווי מיר איז דורך דער טאג‪ .‬זי האט מיר‬ ‫געגעבן עסן א געקעכץ‪ ,‬וואס האט מיר א ביסל אפגעפרישט‪ ,‬און איך האב זיך געלייגט שלאפן‬ ‫אף איינעם פון די טישן‪ ,‬ווו מען האט געוויקלט די פילטש‪ .‬עס האט מען אבער קיין שלאף ניט‬ ‫גענומען‪ ,‬איך האב נאר געקלערט ווו גייט מען זיך אויף מארגן בעאלטן‪ .‬אונטער די דעקלעך טויג‬ ‫ניט דארט קען מען געפרוירן ווערן‪ .‬מיר איז אײנגעפאלן זיך צום באהאלטן אונטער פאקולעס‬ ‫אין סמעטניק‪ .‬צו ענדע האב איך באשטימט אז עס איז ניטא וואס צו קלערן‪ ,‬איך וועל זיך‬ ‫באהאלטן ווו עס וועט זיך מאכן‪ .‬עטלעכע שעה איידער עס האט אנגעהויבן צו טאגן האב איך‬ ‫זיך אויפגעכאפט פון שלאף‪ .‬און אראפ פון פאבריק‪ .‬איך בין ארײן אין דער ווא̊טע פאבריק‪,‬‬ ‫וועלכער האט זיך געפונען אויף דעם זעלבן הויף‪ .‬און דורך א לייטער ארויף אויפן בוידים‪ .‬עס‬ ‫איז געווען ימש‪ 114‬חשך‪ .‬איך האב באשלאסן זיך אויסצובאהאלטן אויף דעם בוידים‪ ,‬ווײל איך‬ ‫האב פארשטאנען‪ ,‬אז אויב דײטשן וועלן אפילו קאנטראלירן אין פאבריק‪ ,‬וולען זיי נישט זוכן‬ ‫אויפן בוידים‪ .‬איך בין געגאנגען ליינג־אויס דעם בוידים‪ ,‬טאפנדיק דעם דאך‪ .‬פלוצלונג האב‬ ‫איך דערהערט טריט‪ .‬איך האב באלד פארשטאנען‪ ,‬אז עס גיי א ייד‪ ,‬וואס וויל זיך באהאלטן‬ ‫אזוי ווי איך‪ .‬איך האב זיך מיט אים אויסגערעדט און ער האט מיר געזאגט‪ ,‬אז ער האט א גוטע‬ ‫באהעלטעניש אויפן בוידם זיך צו באהאלטן‪ .‬ער איז געגאנגען דער ערשטער און איך נאך אים‪,‬‬ ‫זיך אן אים אנהאלטנדיק‪ .‬נאך עטליכע מינוט גיין האט ער זיך אפגעהאלטן‪ ,‬און מיר געזאגט‪,‬‬ ‫אז מיר מוזן איצט ארויפקלעטערן אויבן‪ .‬ער איז ארויף דער ערשטער און איך נאך אים‪ .‬ווען‬ ‫עס איז געווארן ליכטיק‪ ,‬האב איך זיך ארומגעזען וואו איך געפין זיך‪ .‬אויף דעם בוידים איז‬ ‫ארויסגעגאנגען א צובוי‪ ,‬וואו עס איז געווען א פענסטער‪ .‬מיר זײנען געלעגן אין דעם צובוי‪ ,‬אויף‬ ‫דער פארזעצונג פון דאך פון אינעווייניק (אנטקעגן פענסטער)‪ .‬ווי עס האט אנגעהויבן צו טאגן‪,‬‬ ‫איז צו אונז צוגעקומען נאך א ייד‪ ,‬וועלכער האט אויך געוווסט פון דער מלינה‪ .‬מיר האבן האלבע‬ ‫דריט איבערגעלעגן דארט דעם טאג‪.‬‬ ‫‪.‬ווייטאג ‪ or‬הונגער ‪113 A following word of his torment is missing; presumably‬‬ ‫?ממש ‪114 Mistake for‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪414‬‬

‫די וואטע־פאבריק האט זיך געפונען בײם ראג יוראוויעצקא־פאבריטשנא‪ ,‬אזוי אז מיר‬ ‫האבן דורך די שפארעס פון בוידים געזען די געכאפטע אידן‪ .‬עס זײנען געגאנגען עלטערע יידן‬ ‫מיט בערד‪ ,‬יונגעלײט‪ ,‬פרויען מיט קינדער אאויף‪ ]![ ‬די הענט‪ .‬מען האט געהערט געוויינען פון‬ ‫פרויען און געשרייען גאטעניו‪ ,‬פארוואס? פארוואס קומט אונדז אזוי פרי צום שטארבן? רבונו‬ ‫של עולם הבט משמים וראה א‪ .‬א‪ .‬וו‪115.‬‬ ‫דײטשן און ווײסרוסן זײנען געגאנגען פון ביידע זײטן מיט שטעקנס אין די הענט און‬ ‫געשריען‪" ,‬שנעלער לויפן"‪ .‬פון צײט צו צײט צוגיין צו יידן און א קלאפ טאן מיטן שטעקן‪ .‬אן‬ ‫עלטערער ייד וואס איז געגאנגען צום לעצט און איז |‪ |8‬אפגעשטאנען פון דער קאמאנדע האט‬ ‫געקראגן אזא שטויס פון א ווײסרוס אז ער איז אנידערגעפאלן‪ .‬דערנאך האט מען נגעצווונגען‪]![ ‬‬ ‫זיך אויפצוהויבן און דעיאגן דער קאמפאניע‪.‬‬ ‫אף מארגן ליגנדיק אזוי אויפן ביידים האבן מיר דערהערט געשרייען פון דײטשן "האלט!‬ ‫שטיין בלײבן!" און גלײכצײטיק געשאסן‪ .‬דאס האבן זיי געיאגט אנטלאפענע יידן‪ .‬עס איז ניט‬ ‫אריבער קיין ‪ 10‬מינוט האבן מיר דערהערט ווי מען רײסט אויף די טיר פון דעם ביידים ווו מיר‬ ‫זײנען געלעגן באהאלטן‪ .‬צוויי דײטשן זײנען ארוף אויפן ביידים קאנטראלירן צו עס זײנען ניט‬ ‫פאראן דארט די אנטלאפענע יידן‪ .‬זיי זײנען אריבער געגאנגען אונטער אונדז אופגערעקטע מיט‬ ‫די אבטאמאטן אין די הענט‪ .‬ווען זיי גייען אפ צוויי טריט אין א זײט און גיבן א קוק הויבן‪ ,‬וואלטן‬ ‫זיי אונדז באמערקט‪ .‬צו אונדזער גליק איז דאס ניט געשען‪ .‬די דײטשן זײנען דורך געגאנגען אן‬ ‫און צוריק און זיי זײנען אוועק‪.‬‬ ‫פארנאכט‪ ,‬ארײנקומענדיק אין פאבריק האב איך זיך געטראפן מיט מײן שוועסטער גיטל‪,‬‬ ‫וועלכע האט מיר איבערגעגעבן אז זי האט א שײן פאר מיר פון סטעפאנען אויף א צווייטן נאמען‬ ‫אזוי‪ ,‬אז איך וועל שוין ניט דארפן מער זיך באהאלטן אויפן שמוציקן אין שרעק‪ .‬בײ נאכט זײנען‬ ‫מיר אוועק צו סטעפאנען אין מעבל־פאבריק אויף קופיעצקא‪ .‬בײם ארײנגאנג זײנען געשטאנען‬ ‫הונדערטער מענטשן מיט קינדער און פעקלעך‪ .‬מען האט זיך געשטעלט וואס פריער‪ ,‬ארײנצוגיין‬ ‫אין פאבריק‪ .‬בײם טויער איז געשטאנען א קאנטרראלאר[!]‪( ‬א ייד) און יידישע פאליציי‪ ,‬וועלכע‬ ‫האבן קאנטראלירט די שײנען בײם ארײנגיין‪ .‬איך האב געוויזן מײן שײן און ארײן אין פאבריק‪.‬‬ ‫דארט זײנען געווען אסאך מענטשן מענער‪ ,‬פרויען און קינדער‪ ,‬וועלכע זײנען געלעגן פארטראכט‬ ‫אויף זייערע זאכן‪ .‬בײ דער איינציקער פליטע איז געשטאנען א גרויסע קאלייקע פון פרויען מיט‬ ‫טעפלע̊ך וועלכע האבן געווארט אויף קאכן‪ .‬דורך די פענצטער פון פאבריק האט מען געקענט‬ ‫זען ווי די דײטשן פירן גרופעס יידן צו ראג יוראוועצקא און פאבריטשנע‪.‬‬ ‫מען האט זיך גערי‪#‬ט יעדן טאג אז די אקציע ענדיקט זיך שוין‪ ,‬זיי דארפן בלויז דערפילן די‬ ‫נארמע‪ ,‬וועלכע מען האט זיי ארויפגעשטעלט‪ .‬די אקציע האט געדויערט ביז דעם ‪ 12‬לוטי‪]![ ‬‬ ‫ריכטיק א וואך‪ .‬מען האט ארויסגעפירט דאן פון ‪ 10‬ביז ‪ 12‬טויזנט מאן‪ ,‬עס איז געוועזן קלאר‬ ‫אז די מענטשן זײנען אלע פארברענט געווארן אין די ספיעציעלע קרעמאטאריומס‪ .‬ווי עס‬ ‫ווײזט זיך ארויס יעצט פון די איינציקע געראטעוועטע מענטשן פון דער ‪ 1‬אקציע האט מען‬ ‫אטייל פארניכטעט אין טרעבלינקע (קרעמאטאריום) און די איבעריקע אין אשווענטשים‪ .‬זיי‬ ‫גיבן איבער אז אין אשווענטשים אסאך לאגערן פון יידן‪ ,‬ציגײנער‪ ,‬רוסן‪ ,‬פאליאקן‪ ,‬פראנצויזן‬ ‫א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬בײם ברענען די מענטשן האבן געהארבעט יידן‪ ,‬וועלכע זײנען צום סוף אויך פארברענט‬ ‫‪115 The quote is from the tefilot taḥanunim prayed in the morning service on Mondays‬‬ ‫‪and Thursdays.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪415‬‬

‫‪Document 26‬‬

‫געווארן‪ .‬די איינציקע געראטעוועטע זײנען נאר פון די‪ ,‬וועלכע מען האט צוגעטיילט צו ארבעטן‬ ‫אין אמוניציע פאבריקן‪.‬‬ ‫עס האט זיך ארויסגעוויזן אז בעת דער אקציע האבן פיל יידן געהאלפן די דײטש געפינען‬ ‫די סכראנעס‪ .‬די דײטשן האבן געמאלדן אויפן פלאץ די געכאפטעי יידן‪ ,‬אז ווע‪ ]![ ‬עס וועט‬ ‫ארויסגעבן א סכראן פון באהאלטענע יידן וועט באפרײט ווערן‪ .‬אויף אזא אויפן האבן זיך‬ ‫געשאפן פיל מ[ו]סרים‪ ,‬וועלכע האבן ארויסגעגעבן אסאך יידן‪ ,‬אין דער צײט פון דער אקציע‪.‬‬ ‫עס זײנען געווען אסאך פאלן פון רויבן‪ .‬מענטשן פון די    ‬טערוועלט‪ 116‬האבן אויגענוצט‬ ‫דעם געלעגנהייט‪ ,‬מער איז קיינער ניט געווען‪ ,‬און ה   ‬ראבירט ווערטליכע שפײז‪ .‬אלע‬ ‫נידערטרעכטיקע עלעמענטן זײנען ענדעקט געווארן‪ .‬לויטן באפעל פון פרעזיעס פון יודנראט‬ ‫אינזש‪ .‬באראש‪ ,‬איז אויף קופיעצקא ‪( 47‬ר א פלאץ) אופגעהאנגען געווארן דרײ מוסרים‬ ‫(אפיציעלע פאר דער מאכט האט דאס געהייסן צוליבן ראבירן)‪ .‬די איבעריקע מוסרים (א ערך‬ ‫‪ #0‬מינוט) האבן געמוזט שטיין מיט די הענט אין דער הויך קוקן ווי מען היינגט די דרײ גלאוונע‬ ‫מוסרים‪ .‬נאך דעם האט די יידישע פאליציי אפגעפירט אייציקווײז‪ ]![ ‬אין טורמע‪ .‬אויפן וועג‬ ‫האבן זײטיקע מענטשן זיי מכבד געווען מיט קלעפ ביז בלוט און חלשות‪ .‬עס האט געטראפן‬ ‫אויך מארדן פון די מוסרים אין זייערע שטיבער‪ ,‬אדער אין גאס‪ .‬דאס זײנען געווען די נאנטסטע‬ ‫בלוט פארגאסן פון די אפגעמסרטע און אומגעקומענע פרײנד‪.‬‬ ‫נאך דער אקציע האט די דײטשע מאכט באפוילן צו פארקלענערן דעם געטא׃ עס איז‬ ‫ארויגעגעבן געווארן א קורצער טערמין‪ ,‬אין וועלן די אײנווונער פון די אפגעטיילטע קווארטאלן‬ ‫פון געטא האבן זיך געדארפט ארויקלײבן‪ .‬דער אריבערקלײבן זיך איז דעריבער פארגעקומען‬ ‫מיט א גרויסן פאניק …‬ ‫אין געטא זײנען אנגעקומען געציילטע יונגע־לײט‪ ,‬וועלכע‪#‬ס עס האט זיך אײנגעגעבן‬ ‫לעבעדיקע אראפצושפרינגען פון וואגאן אין גאנג פון צוג‪.‬‬ ‫[די] טעטיקייט פון דער אונטערערדישער ארגאניזאציע האט זיך דאן פארגרעסערט‬ ‫פון טאג צו טאג‪ .‬עס האט זיך אויך דאן אנגעהויבן צו ארגאניזירן א יידישע זעלס־שוץ‪.]![ ‬‬ ‫אין וועלדער‪ ##‬עס האבן זיך אויך אײנגעשלאסן יידישע מיידלעך‪ .‬אויסער דעם האבן זיך‬ ‫ארגאניזירט פריוואטע גרופן מיט געווער און אוועק אין וואלד‪ .‬גרויסע שטערונגען האבן די‬ ‫דאזיקע יונגעלײט געטראפן דורך די דאן געשאפענע יידישע מוסרים אין געטא בראש פון וועלכע‬ ‫עס זײנען בעשטאנען "די יודקאווסקעס" (צוויי ברידער)‪ .‬זיי האבן געשטאמט פון סלאנים‪.‬‬ ‫[כ]די צו פארגרעסערן זייער געשעפט און זייער פאפוליאריטעט האבן זיי גע‪̊#‬טארעט זיך‬ ‫ארײנקריגן אין דער פארוואלטונג פון יודנראט‪ .‬עס איז שוין געווען גאנץ נאנט אז דער עלטערער‬ ‫ברודער זאל פארנעמען מארקוסעס א̊רט אלס קאמענדאנט פון יידישן ארדנונגס־דינסט‪.‬‬ ‫דער אינזש‪ .‬באראשה האט צו דעם |‪ |9‬ניט דערלאזן‪ .‬ער האט מיטגעטיילט געשטאפא און‬ ‫יוטקאווסקען האט מען אריסטירט מיט זײן פאמיליע און דערנאך געשאסן‪ .‬עטלעכע אגענטן‬ ‫פון די באנדע מוסרים זײנען געפאלן אין געטא דורך די הענט פון די מידגלידער‪ ]![ ‬פון דער‬ ‫קאמוניסטישע‪ ]![ ‬ארגאניזאציע‪ .‬נאכן אראפראמען די אויפט מוסרים איז די טעטיקייט פון די‬ ‫געהיימע ארגאניזאציעס פארשטארקט געווארן‪.‬‬

‫‪.‬אונטערוועלט ‪116 Omission due to a paper hole at the end of the line; presumably‬‬ ‫‪.‬האבן ‪117 Omission due to a paper hole at the end of the line; presumably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪416‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫איך האב נאך דער אקציע געארבעט אין די מעכאנישע ווארשטאטן‪ ,‬וועלכע זײנען‬ ‫אויגעבויט געווארן אין געטא‪ .‬די מעכאנישע ווארשטאטן האבן צוגעשטעלט אלע שלאסארישע‬ ‫ארבעט‪ ,‬די רימערײ פאבריק‪ ,‬עלעקרישע‪ ]![ ‬ווארשטאטן א‪ .‬א‪ .‬ווי אויך אויגעפירט פריוואטע‬ ‫ארבעט פאר דײטשע פירמעס‪ .‬איך האב זיך מיט דער ארבעט זייער ווייניק אינטערעסירט‪ .‬איך‬ ‫האב קאנטאקטירט מיט דער ארגאניזאציע‪ ,‬ווי אויך מיט איינציקע גרופעס‪ ,‬וועלכע האבן זיך‬ ‫געגרייט צו גיין אין וואלד‪.‬‬ ‫דעם ‪-17‬טן אווגוסט בין איך ארעסטירט געווארן דורך דער יידישער ארדנונגס־דינס[ט]‬ ‫כדי מיר אוועקצושיקן אין מארקאווציזנע אויף ארבעט‪ .‬איך האב באלד פארשטאנען אז‬ ‫דאס האט מיר אוווגעגעבן דער דירעקטאר פון די מעכאנישע ווארשטאטן קויפמאן‪ ,‬אלס‬ ‫שוואכן ארבעטער‪ .‬עס איז דאן פארארדנט געווארן דורך באראשן‪ ,‬אז יעדער פאבריק מוז‬ ‫געבן עטלעכע ארבעטער אויפן מארקאוושישנע און איך בין ארויגעשטעלט געווארן דורך‬ ‫אונדזער פ‪##‬י פאבריק‪ .‬איך האב צוגעגרייט אצעטל פון דאקטאר לוקאשעווסקי‪ ,‬אז איך האב‬ ‫א שוואכע קאפ און קען נישט ארבעטן אין היץ‪( .‬די ארבעט אין מארקאוושטשיזנע איז געווען‬ ‫בלויז פעלדארבעט)‪ .‬אחוץ דעם האב ̊איך מײן מוטער און שוועסטער ווי אויך מײן נאנסטער‬ ‫בעסטער שול־חבר יוסף זיבערסקי געסטארעט מיר ארויסצונעמען‪ .‬איך בין געווען ארעסטירט‬ ‫‪ 1.1/2‬מעת לעת און מען האט מיר באפרײט‪ .‬איך בין שוין מער נישט געגאנגען און זיך‬ ‫אנגעהויבן צוגרייטן צום ארויסגיין אין וואלד‪ .‬איך האב צוגעגרייט א פעקל נויטיקע זאכן בא‬ ‫מײן חבר זיבערסקי‪ >  < ,‬זיי האב איך געדארפט שפעטער ארויספירן ני‪ 118#‬א פור פון הויף‬ ‫וואס האט געהערט צו ביאליסטאקער גאס ‪ ,44‬וואו עס האבן געארבעט בלויז אידן‪ ,‬און פלעגן‬ ‫צוזאמען מיט די מיסט פון געטא ארויספירן אין וואלד זאכן און שפײז‪ .‬מיר האבן באשטימט‪,‬‬ ‫אז איך‪ ,‬שאולקע בוראקיצקי פון אוגוסטאווע און מישקע לוביטש פון גראדנע וועלן אוועקגיין‬ ‫פריער און יוסף זיבערסקי מיט אלעקס שמוניאק וועלן קומען אין עטליכע טעג ארום‪ .‬מײן מיינונג‬ ‫איז געווען‪ ,‬אז איך געזעגן זיך מיט מײן מוטער און שוועסטער קען איך נישט‪ ,‬ווײל זיי וועלן מיר‬ ‫נישט אוועקלאזן‪ .‬איך האב זיך געזעגנט מיט מײן בעסטער חברטע פאניא מילער און מיט מײן‬ ‫חבר זיבערסקי‪ .‬שבת דעם ‪ 14‬אוגוסט‪ 3 ,‬אז‪ .‬באטאג‪ ,‬נאכן איבערווארטן‪ ,‬אז דער דײטשער‬ ‫וואכמאן וועט אוועקגיין ווײטער‪ ,‬האב איך‪ ,‬שאולקע און מישקע אריבערגעשפרונגען איבערן‬ ‫הויכן פארקאן און אוועק אין וואלד‪.‬‬ ‫פארן אוועקגיין האב איך איבערגעגעבן א בריוועלע יוספן צו מײן פאמיליע‪ ,‬אין וועלכן איך‬ ‫האב געשריבן‪ – ‬מײנע טײערסטע‪ ,‬איך גיי אוועק אין וואלד אויף א קורצע צײט‪ ,‬צו געפינען א‬ ‫פלאץ און אויסבויען א זעמליאנקע‪ .‬איך האפ‪ ,‬אז מיר וועלן זיך זען אין די נענטסטע טעג און‬ ‫איך וועל אײך קענען אריבערנעמען אין וואלד‪.‬‬ ‫צום גרויס באדויערן איז מײן פלאן נישט רעאליזירט געווארן‪ .‬אויף מארגן באנאכט‬ ‫‪ 16.8.1943‬האט זיך אנגעהויבן די ליקווידאציע פון ביאליסטאקער געטא‪.‬‬ ‫עדות – {ל‪ .‬רוטשטיין}‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬

‫פראטאקאלאנט – {ל‪ .‬רוטשטיין}‬ ‫פארזיצער פון דער וואיעוואטישער [!]‪ ‬היסטארישער קאמיסיע‬ ‫{מג״ר‪ .‬מנחם טורעק}   ‬ ‫‪118 Word at the end of a line; ending is unclear.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

417

Document 26

Translation Provincial Historical Commission Białystok, {August 3, 1945} Serial number {47} Memoirs of the Białystok Ghetto Told by Rotsztejn, Lejb, age 22, born in Białystok,119 lived there until the war and was in the ghetto there. On August 14, 1943, a day before the liquidation of the ghetto, he fled into the forest, joining a partisan unit in the Knyszyn120 woods. He awaited the liberation by the Red Army in August 1944. He now lives in Białystok.121 On June 22, 1941, Germany attacked the Soviet Union without declaring war. On that very same day, people already said that the Red Armies are withdrawing, vehicles loaded up with Soviet women and children were gravitating to the Wołkowysk122 highway. The next day, on Monday, the panic increased quite a lot. The news that the enemy was approaching quickly spread. Learning that my brother had already left with the director of our 9th secondary school (assembly)123 and with two additional friends (Lande and Isaev), I set out on my bicycle and, quickly saying goodbye to my parents and two sisters, rode away. My goal at that moment was to catch up with my brother and together to run further to 119 Located 190 km northeast of Warsaw, Białystok was first occupied by the Germans on September 15, 1939, but a week later was transferred to the Soviet-occuppied zone, as stipulated in the secret part of the German–Soviet Nonaggression Pact. Between 1939 and 1941, Białystok was incorporated into the Byelorussian Soviet Socialist Republic. The German army reconquered Białystok on June 27, 1941. Under the German occupation from 1941 to 1944, the city was the capital of the Białystok District (Bezirk Bialystok). Among a total population of close to 100,000 people in the mid-1930s, the Jewish community numbered some 44,000. See Sara Bender / Teresa Prekerowa, Art. Bialystok, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 1, 210–214. 120 Knyszyn is located 25 km southeast of Białystok. 121 This first paragraph is a summary provided by the recorder of this interview, Menachem Mendel Turek (1907–? [after 1959]). He was a judge and the head of the District Jewish Historical Commission in Białystok. 122 Wołkowysk, actually Vaŭkavysk, a district town in the Hrodna Oblast, southwestern Belarus. 123 Maybe Rotsztejn is referring to a school that trained mechanics (“assembly”), since he does mechanical work later.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

418

Survivor Testimonies

the East. On the Wołkowysk highway, I met many acquaintances and friends. Having gotten about 5 km away from Białystok, I saw my brother in the distance with the director. I had not managed to ride up to them, when German airplanes appeared. They descended very low and, while flying parallel to the highway, fired on the highway with machine-guns. I saw how my brother hid beneath a tree by the side of the highway and I hid near a home that stood right alongside the highway. The airplanes flew about and fired for half an hour and disappeared. I came out from my hiding place and found my brother and both of his friends. We climbed up onto the veranda of the home where I hid and considered what to do. It was then a serious moment. I foresaw that such attacks would repeat themselves the whole way, so that we would not manage to reach Minsk before the Germans would enter the city. My brother and I decided to ride back and his friends left to go on further. On the way back, we were again met by another flight of German bombers, from which we came out safely. With joy and simultaneously with fear, we were reunited with our loyal parents. On Friday, August 27, [1941],124 the Germans marched into Białystok. We all sat at home and watched through the window as the Germans marched past. A lot of companies of security police on bicycles also came through. In the evening, the dreadful news reached us of the slaughter around the synagogue. The Germans pulled Jewish families out of their homes, shot them on the spot, threw a large number into the synagogue, and burned them.125 A few managed to save themselves through a side door. This was the reception of the Germans in Białystok. On Thursday, July 3, 1941, 12 noon, the streets Kupiecka, Zamenhof, Białystoczyńska, Nowy Świat, Rożańska, etc., were suddenly closed. That is, it was forbidden to leave one’s home or come from another street. We all sat around the table and ate potato pancakes. Suddenly, there enters a tall plump German with a revolver in his hand and orders: “Aufstehen!”126 We all fearfully stood up; to his question regarding whether we are Jews, my mother answered yes. He then turned to the males and asked each one how old he is. Father said 124 This is a mistake; the German troops occupied Białystok on Friday, June 27, 1941. Presser seems to have meant June, not August, since his chronology continues with July and his dates, even the references to days of the week, are accurate. 125 On the same day that the Germans recaptured Białystok, members of Police Battalion 309 dragged hundreds of Jews from their houses and executed them, in addition to murdering the patients of the Jewish hospital. About 800 Jews were driven into the Great Synagogue and burnt alive. See Sara Bender, Art. Białystok, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 866–870, here 866. 126 Get up!

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

419

Document 26

43 years old, my brother 18 years old, and I said 15 years old (in fact, I was already 18 years old). He ordered my father and brother to go outside. They both went out mutely and the German after them. We |2| remained standing, looking at one another. Suddenly, mother started to spasm and unconsciously began running from one room into the other. We thought that they were going to be shot right on the spot, just as they127 had done immediately upon their arrival. It later turned out that they were taken to 60 Warszawska Street. We hoped that they would be released immediately or the next day. We could not believe that we would never see them again. I did not sleep that night. Every shot that I heard, it seemed to me that they were being shot. The Germans accumulated a couple thousand men on that historic Thursday. Toward the evening, they separated the craftsmen and the intelligentsia. They told the craftsmen to go home and they held on to the intelligentsia. With impatience, we awaited our dearest ones, but unfortunately it did not come to pass. As I learned from the released people, father said that he was a former merchant and my brother a bookkeeper, and such people were not released. My older sister went over to 60 Warszawska Street and saw the vehicle driving by with the Jews, among them also our brother. They rode away in the direction of the Wołkowysk highway, and until today I do not know where they ended up.128 A week later, on Saturday,129 the same story repeated itself again. In the middle of the day, the streets of the Jewish quarter were closed, and the German police set to work. They went from one Jewish house to the next and led out the men, supposedly for work. From our windows, one could see the Germans walking around the courtyard. Suddenly, the door opens and a young German walks in. Mother approached him and said that men were already taken from us. The German therefore did not pay any attention to me. He only asked whether we have weapons and at the same time searched in the cabinets and beds. On that Saturday, about 2,000 Jews were taken away, among them many who had been released on the earlier Thursday. The people were loaded onto trucks and taken away in an unknown direction.130 They are not here until today. A short time later, the Białystok Judenrat131 was established 127 I. e., the Germans. 128 On July 3, 1941, members of Einsatzkommando 9 of Einsatzgruppe B rounded up about 1,000 Jews, mostly intellectuals, and shot 300 of them near the village Pietrasze some 5 km north of Białystok. See ibid., 866. 129 July 12, 1941. 130 The Germans arrested around 4,500 Jewish men. Members of Police Battalion 316 shot them in the forest near Pietrasze. See ibid. 131 Jewish Council.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

420

Survivor Testimonies

at 32 Kupiecka Street, the former home for the elderly, the chairman of which was Eng. Eng. Barasz.132 The first decree that was imposed on the Białystok Jews was the wearing of a yellow patch. A model of the patch was displayed, i. e., a Star of David cut out from yellow linen. The length between two opposite tips had to be 11 cm. Two patches had to be worn, one on the front on the left side, the other on the back on the right side.133 But the German authorities were not satisfied with this. They wanted to have all Jews concentrated in one place so that they could do what they wanted with them at any given moment. For this purpose, the authorities drove all Jews into the ghetto.134 For the move into the ghetto, the authorities set a deadline of a few days. In those days, the streets were full of Jews carrying bedding, clothing, furniture, pots and pans, etc., into the ghetto. The scene was awful, as old Jews,

132 In fact, the German military authorities ordered the establishment of a Jewish Council under the city’s chief rabbi Gedaliah Rosenman (?–1943) two days after the occupation of Białystok, on June 29, 1941. However, the leadership of the council was in the hands of Efraim Barasz (1892–1943). In early August, the council was reorganized and expanded from 12 to 24 members, and Barasz replaced Rosenmann as chairman. Efraim Barasz was born in Wołkowysk to a wealthy and influential family; he joined the Zionist movement in his youth and studied engineering in Germany. In 1934, he moved to Białystok and became active in the city’s communal leadership. Aware of the mass shootings and deportations in the region of Białystok, he believed that working for the Germans would make the ghetto indispensable and guarantee its survival. At the same time, he maintained close contacts with the ghetto underground but broke off his relations at the eve of the uprising that occured in mid-August 1943 in response to the deportation of 25,000 Jews to Treblinka. In September 1943, Barasz was deported to Majdanek, no further details of his death are known. See Israel Gutman, Art. Barasz, Efraim, in: idem (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 1, 148 f.; Art. Białystok, in: Guy Miron / Shlomit Shulhani (eds.), The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, vol. 1, Jerusalem 2009, 47–52. On Gedaliah Rosenman see Zwi Klementynowski, The Last Kehilla in Bialystok, in: Yisrael Shmulevitsh / Lowell S. Kronick (eds.), The Bialystoker Memorial Book, New York 1982, 36–46, here 41. 133 The requirement for Jews to wear a Star of David was introducted on July 8, 1941. According to some sources, it was a white armband bearing a blue Star of David. See Art. Białystok, 49. 134 On July 26, 1941, military authorities ordered the establishment of a ghetto in two quarters north of Kosciuszko Square divided by the Biała River. The ghetto was sealed by a wooden fence with barbed wire on August 1, 1941. See Bender, Art. Białystok, 867.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

421

Document 26

women, and children labored, pulling the burdens, while the Germans stood and took photographs, laughing and from time to time striking a Jew. The deadline for moving passed and the ghetto was enclosed with a tall fence. In a few places also with wire. Two gates were made. One at 3 Kupiecka Street, the other at 4 Jurowiecka Street. Every morning, the Germans came to the gates of the ghetto and summoned Jews to work. |3| At the ghetto gate, there was a large crowd of Jews waiting for work. They were not thinking about the work but about trading something for food. Or perhaps finding themselves a place where people were fed. Initially, it was a problem. Once, while standing around at the gate and waiting for work, I heard that people are being sought for a good workplace where workers will get sugar, cheese. I jump out among the first and already stand in the line. 10 men were counted from us and we left under a guard of two Germans. We were taken to the former Województwo135 and they gave us shovels. One German led us into the tree-lined avenues that go beneath the Województwo. We began to smell an unpleasant odor; several of us immediately said that we were being taken to bury dead bodies. The further we walked, the more we smelled the odor. We approached the corpses. 3 Red Army men lay there as well as one civilian, apparently a partisan. They had shot at the Germans marching into Białystok and fell as heroes. The German showed us where we should dig and how large the grave should be. I trembled when I took a look at the black faces of the dead bodies. I could not imagine how I will take hold of them and throw them into the grave. And who knows whether the Germans will not shoot us after digging the grave. It’s no help; it must be done. We set to work. The German who assigned the job to us left, in his place came another, an older German, better than the first one. I had a conversation with him and tried to ask him to release me because I am still too young for such work. He took this in, considered it, and released me. I left for home with joy, thinking that I will no longer run after sugar, cheese. The Germans did not satisfy themselves with the fact that they were exploiting Jews as a free workforce. They gradually extracted possessions from the Jews by very often imposing a tribute on the Białystok Judenrat. Various German firms came to the Judenrat with a demand that it deliver, by a specified deadline, furniture, pots, clothing, etc. A special commission was organized at the Judenrat that was occupied with obtaining things. The Germans demanded that whatever they will need must be constantly ready, so that it would not be necessary to go searching.

135 The administration of a voivodeship.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

422

Survivor Testimonies

Many refugees came to the Białystok Ghetto from Słonim, Baranowicze,136 and other cities. They told about the slaughters that had taken place in their cities. It was terrible to hear how the Germans speared small children on daggers and threw them alive into the river, [how they] ordered Jews to dig graves for themselves and buried them alive. From [August] 6, [1941],137 they led all Jews out beyond the city and shot them. Through the influx of the provincial Jews, the crowding in the Białystok Ghetto increased. Several families lived in one room. The Jewish ghetto police regulated movement in the ghetto. It was decreed that people should walk only on the right sidewalk. Very often, the major streets in the ghetto would be closed in the middle of the day because Germans needed to drive through them. This was done because they138 did not want to show the Germans that there were a lot of Jews in the ghetto. Officially, for the authorities, the number of Jews was much smaller. Other Germans demanded that the Jews be dispersed from the streets when they came into the ghetto because they cannot stand to look at Jews. In the ghetto, many factories and workshops were established that worked specially for the German |4| army and police. Among the larger factories was the felt factory at 14 Jurawiecka Street, where felt boots were produced. Assigned to this factory was an artel,139 a cooperative, of shoemakers and stitchers who manufactured the leather part of the boots. The tailoring factory at 44 Kupiecka Street, where military garments were sewn, the knitwear factory that knitted or repaired gloves  – only women and girls worked there. The furniture shop that produced finished military wagons, etc. In these factories,

136 Both towns are located east of Białystok: Słonim at a distance of about 150 km and Baranowicze around 200 km away. Before September 1939 both were part of Poland and both were under Soviet occupation until the end of June 1941. From August 31, 1941, on, they were part of the German Generalkommissariat Weißruthenien of the Reichskommissariat Ostland. At the time of the German invasion, Słonim had a population of 20,000 Jews, while about 12,000 Jews lived in Baranowicze. Although ghettos were established in both locations, parts of the Jewish population were also murdered in mass shootings: in Słonim in September 1941 and in Baranowicze in December 1941. See Tamara Vershitskaya / Martin Dean, Art. Baranowicze, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 1166–1168; Martin Dean, Art. Sło­nim, in: ibid., 1273–1277. 137 Missing month and year of the date in the original. Most likely, Presser is referring to August 1941, since he is relating to events that happened after the ghetto had been established in late July. 138 I. e., the Jewish authorities. 139 A cooperative association of craftsmen.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

423

Document 26

every worker received 2¼ kg a week140 and from time to time a little kasha, marmalade (a ghetto product). The [German] authorities, seeing that there were still many unemployed people, issued an order that 10,000 Jews must be evacuated to Prużana.141 The Judenrat compiled a list of all unemployed families. The evacuation did not include those families in which the head (the husband or father) was a vocational expert who worked. I managed to obtain, for money, an employment certificate as a locksmith and through me my whole family remained – my mother, two sisters, and a grandfather. My place of employment was located at 19 Ogrodowa Street (19 Police Street). A garage for cars was being constructed there. The supervisor over the work was an officer of the security police; his family [name] was Klugman. He was indeed a very smart fellow and also not a bad person. I got along with him very well and he allowed me to go shopping for whatever I wanted. In case the police will arrest me, he told me to say that I am shopping for him. On one occasion, toward the evening, while I was carrying a sack of apples and tomatoes in the one hand and a chicken in the other, two Germans in the uniform of the security police with helmets on their heads encountered me. This was near the garage where I worked. They stopped me and asked what I am carrying. I showed them my merchandise and said that it is for my boss, Wachtmeister142 Klugmann, and simultaneously pointed to the place where I work. They conducted me to Klugmann to check whether I am telling the truth. On the way, they asked me whether Klugmann gave me money for shopping. I said no. Klugmann, seeing through the office window that his “Lejb” (that’s what he called me) was being led in, ran out wearing only his shirt to meet us. (He had just finished washing.) They asked him whether he had told me to shop for him, so he said yes. Then they asked him whether he had given me money for the shopping, so he also said yes. Seeing that his talk did not match up with mine, they informed me that the matter will be turned over to the police. My Wachtmeister became angry, he pulled my certificate out of their hands and told me to go into the office with the sack. Klugmann then talked with them more leisurely and somehow made peace with them with a “Heil Hitler.” With tears of joy, I thanked him and treated him to several

140 This likely refers to bread. 141 About 150 km southeast of Białystok. The German authorities used the Prużana Ghetto (established in September 1941) to balance the overcrowding in the Białystok Ghetto. Between September 17 and October 19, 1941, they expelled between 5,000 and 8,000 Jews to Prużana. See Katrin Reichelt / Laura Crago / Martin Dean, Art. Prużana, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 939–943, here 940. 142 Sergeant.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

424

Survivor Testimonies

apples. He then took me into the ghetto, so that I should not have any problem at the gate. |5|  Ignoring the great risk, and my frequent encounters with Germans, I fulfilled my obligation to the family. I gradually became acquainted with a lot of Christians outside the ghetto. In the ghetto, I learned about a manufacturer of soap and artificial pepper. I became his sole customer and I sold the goods to Christian merchants. While entering or leaving Christian courtyards outside the ghetto, I was very careful that Germans should not notice me. Once, while leaving the courtyard at 6 Kraszewskiego Street, I noticed two German patrolmen at the intersection of Starobojarska and Kraszewskiego Street. I had not yet really left the courtyard, so I turned around and went back. I hid in the yard, in the outhouse. However, I understood that it would be better to report myself than that they should catch me hiding. Emerging from my hiding place, I saw both ardent Germans in the yard, one on this side of the yard and the second on the other side of the yard. They were looking for me. As soon as they saw me, they came over to me and asked whether I was the Jude who came out of the gate two minutes ago and then ran back. I denied it, explaining that I had been in the yard for ten minutes already. They set about searching for the other Jude and, not finding another Jew, they declared that I am the first and the second Jude. After each word of my excuse, fiery blows ensued. One German did not lag behind the other. I fervently pleaded with them, explaining that I had asked for permission from my Wachtmeister to “step out” (take care of my needs). They can check this. However, it did not help. They also did not take into account that I am a minor. They ordered me to tear a branch off a tree that grew on the yard. After handing over the branch to them, they forced me to enter a deserted cellar with them. They told me to take off my coat, stating that I am getting “25”. At the same time, one spoke up, saying that if I will yell ###, I will be shot. He took out his revolver, loaded it, and pointed it at my head. The other one who was holding the branch told me to lie down on the floor. With great enthusiasm, he counted the blows that he was giving me. I did not scream but groaned. After the seventh blow, I stopped groaning and pretended to faint. He tried to give me a few more blows, but he saw that I no longer felt it. Then he woke me up and told me to stand up and keep straight. I pretended that I could not stand straight; I leaned on the wall and kept my eyes half-closed. They told me to move away from the wall and stand straight. Then they ordered me to run “zu Hause.”143 In two minutes time, we do not want to see you. They went off in one direction and I in the other. On the way, I looked over the results of the game. I felt severe pain in 143 Rotsztejn surely meant nach Hause (to run home), since zu Hause means “at home.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

425

Document 26

my body. My arms were bloodied and in other places there were red and blue bruises. For a long time, I could not sit; I had to lie down. However, it did not frighten me or keep me from my trading. Two weeks after the event, on a Friday, while I was returning with my merchandise (soap), I once again met the same two patrolmen at the corner of Kraszewskiego and Słomiana Streets. When I saw them, my eyes went black.144 They called me over to them and immediately asked whether I was the one who got a beating a few weeks ago. I admitted it, after which they asked from where I am coming and to where I am going. I quickly got my bearings and answered that the Wachtmeister Klugmann had sent me to obtain tools for the construction site. Then one spoke to the other, “He gets 25.” The 25 blows no longer frightened me. I then calculated that they would surely find the soap on me and I will pay with my life. Not far from our meeting-point stood a former [warehouse] of products. Jewish brick masons labored there, working for the Germans |6| who found me. They were demolishing the heating ovens of the warehouse and loading the tiles onto a wagon. The Germans told me to go into the warehouse, ordered me to work with the laborers and, afterward, I will receive the 25 that I deserve. When I heard this, I felt much better. While working, I concealed my merchandise under the debris. The Germans left a few hours later and they were replaced by another German, not a particularly bad one. I labored until dusk and the German released me. On November 2, 1942, [Jews] were led out of the small towns around Białystok.145 The horrific news found a tragic echo in Białystok and Jasionówka where none had yet been taken away. Among the Jews in Białystok a huge panic ensued. People expected an Action any day. After [the Jews from] Jasionówka146 were taken away on January 25, the panic in Białystok increased. The Jews of Białystok understood that Białystok’s turn is approaching. The 144 Meaning: he felt despair or anger. 145 On November 2, 1942, the German authorities began to destroy the ghettos in the Białystok District. 146 A town located some 30 km northwest of Białystok. A ghetto was established in fall 1942 for the town’s 1,500 Jews. After the liquidation of the ghettos in the region, Jews from surrounding villages were brought to Jasionówka, which was temporarily spared. However, on January 24–25, 1943, German police and local collaborators rounded up Jasionówka’s Jews for deportation. After three days without food or water, they reached Białystok, from where they were deported to Treblinka, with the exception of a small group, which was sent to forced labor in Częstochowa. See Alexander Kruglov / Martin Dean, Art. Jasionówka, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 897–899.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

426

Survivor Testimonies

work in the Białystok Ghetto at that time steamed along. The number of factories, as well as the production, steadily increased. On February 5, 1943, 7 o’clock in the morning, several vehicles with Gestapo and police in them drove along Jurowiecka Street. They immediately set about their hurried work. Apparently, the chairman of the Judenrat, Engineer Barasz, provided a list by street of the Jews that were to be taken away. The list only included those Jews working outside the ghetto. The Germans began seizing [people] on Polna Street. However, seeing that many were hiding in shelters, they stopped taking away by street and instead started catching Jews wherever they could. Wherever they caught a Jew, they led him to the corner of Jurowiecka and Kupiecka Streets. All the Jews caught during the course of the day were assembled there and, between 3 and 4 PM, all of them were taken away to the transport.147 In our home, I camouflaged one room, concealing one door with a sideboard. And the other door to the kitchen with unsplit wood logs. The entrance to the room was through the lowest door of the sideboard. When entering, one had to stretch out on the ground and push one’s way in. After entering this shelter, one concealed the entrance with plywood, and nothing was visible from the outside. One major disadvantage was that a small child, my cousin Yankele Lewin, hid with us. We knew from the Actions in other cities that hiding places were discovered through the crying of children. We abandoned the hiding place and went up to a neighbor of ours. He had doubled a wall that separated two rooms, with the hiding place within the doubled wall. The entry hole was concealed with several wooden boards (from a ####) after entering. The hiding place was half a meter wide and two and a half long. Altogether, we were seven persons. It was very dirty and we fed ourselves with dry [bread]. We often heard shots, by which I understood that they were not conducting their business in our courtyard. We sat in the shelter [three entire days].148 On Monday, toward evening, we emerged from the hiding place. On Sunday, the Judenrat announced that all workers of the ghetto factories should stay in the factories during the Action, because they will be safe there. The Jews did not have any confidence in the German assurances, so they were afraid to go to the factories. It was assumed that the Germans want to gather the Jews in the factories especially, making it easier for them to take

147 The roundup began on February 5, 1943, and lasted one week. About 8,000 Jews were deported to Treblinka and Auschwitz, while another 2,000 were killed during the roundup. See Bender, Art. Białystok, 868. 148 Not legible in the original. The difference is a result of the time span from Friday to Monday.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

427

Document 26

the Jews without searching for any hiding places. It turned out that the factory workers are indeed not being bothered. In many cases, captured Jews showed their ghetto employment certificates and they were released. In the factories, the number of workers increased from day to day. It reached the point that even ghetto workers also struggled to get into the factories. |7| However, a large guard was formed by the Jewish Order Service.149 The Germans warned that if they will find people without employment certificates in the factories, the whole factory will be taken away. My mother and both my sisters were employed in ghetto factories. My mother worked for Waksman in the tailoring factory. My older sister Gitl worked for Stefan in the wallpaper and brushes factory. And my younger sister Libe, in the felt factory. And I, an outside the ghetto worker, must hide. On Wednesday at daybreak, before the Germans drove into the ghetto, I went over the fence of the felt factory. However, I was afraid lest they check whether I work at the factory and then I will be turned over to the Germans, as happened quite often. In the yard, I noticed a pile of covers for baskets. I climbed onto the mound and dug in beneath the covers. I was completely covered. A whole hour had not yet passed when I heard how the Germans drove into the ghetto. Just like every day, shooting started accompanied by shouting from the Germans. At 10 o’clock, I heard the German voices in the factory courtyard. I lay pressed down under the pressure of the covers, not moving a finger. The150 tormented me. Suddenly, a German climbed up onto the mound over me, shouting out: “Who is here?” I’m already caught, I thought: He probably means me. I remained lying still, gnashing my teeth from the pain of the pressure he brought to bear on me. I heard my heart pounding inside me. I remained silent. I must feel like covers of baskets, I thought. He continued to call out in German, “Come here, if not you will be shot” and then he left. He apparently had not meant me. He was only trying to discover whether there were Jews hidden in the open attic above, to which one could climb up from my pile of covers. I lay beneath the pile for ten hours, squeezed, frozen, filthy, and hungry. Toward the evening, when the roundup ended and the Germans drove away, I emerged from my hiding place and entered the factory to [see] my sister Libe. My sister received me with tears and listened to how the day had passed for me. She gave me some cooked food to eat. That refreshed me a bit, and I lay down to sleep on one of the tables where the felt was rolled. But I did not fall asleep; I thought only about where I could hide tomorrow. Beneath the 149 I. e., the Jewish Police. 150 There’s a word missing in the original; presumably “hunger” or “pain.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

428

Survivor Testimonies

covers was not good; one could freeze there. It occurred to me to hide under bundles in the trash bin. Finally, I decided that there was nothing to think about, I will hide wherever possible. A few hours before daybreak, I awoke from sleep and descended from the factory. I entered the cotton factory that was located in the same courtyard. And by a ladder I went up into the attic. It was really dark. I decided to hide in the attic because I understood that even if the Germans will check the factory, they will not search in the attic. I walked the length of the attic, tapping the roof. Suddenly, I heard steps. I immediately understood that a Jew was coming, one who wants to hide just like me. I talked it over with him and he said to me that he had a good hiding place in the attic in which to conceal himself. He went first and I followed him, holding on to him. After several minutes of walking, he stopped and said to me that we must now climb up above. He went up first and I followed him. When it became light, I looked around at where I was. In the attic, an annex stuck out where there was a window. We lay in the annex, on the extension of the roof on the inside (opposite the window). As dawn broke, another Jew who also knew of this hiding place came and joined us. The three of us lay there throughout the day. The cotton factory was located at the corner of Jurowiecka and Fabryczna Street, so through the cracks in the attic we saw the Jews who were caught. Elderly men with beards, young folk, women with children in their arms went by. We heard the women’s crying and screams: Dear God, why? Why do we deserve to die so early? Master of the Universe, look from the heavens and see,151 etc. Germans and Byelorussians walked on both sides with clubs in their hands, shouting: “Run faster!” From time to time, they walked over to a Jew and struck [him or her] with their clubs. An elderly Jew who was walking last and |8| fell behind the unit got such a shove from a Byelorussian that he fell down. Then he was forced to get up and run to catch up with the group. In the morning, lying in this way in the attic, we heard Germans shouting:  “Stop! Stand still!” and, simultaneously, shots. This was the Germans chasing fleeing Jews. Ten minutes had not passed when we heard the door of the attic where we lay hidden being pulled open. Two Germans came up into the attic to check whether or not run-away Jews were here. They angrily went across beneath us with their automatics in their hands. If they had walked two paces to the side and glanced up they would have noticed us. To our luck, 151 Quoted in Hebrew from the tefilot taḥanun, a supplicatory prayer recited in the morning and afternoon service on Mondays and Thursdays, in which God is pleaded for mercy on his people who are led to the slaughter like a sheep under mockery and humiliation.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

429

Document 26

it did not happen. The Germans walked backward and forward and then they left. At dusk, entering the factory, I met my sister Gitl, who informed me that she had a certificate for me from Stefan in a different name, so that I would not have to hide in fear and in the filth any more. At night, we went to Stefan in the furniture factory on Kupiecka Street. Hundreds of people with children and bundles were standing at the entrance. People lined up as early as possible to enter the factory. At the gate stood a controller (a Jew) and Jewish Police, who checked the certificates at the entrance. I showed my certificate and entered the factory. There were many people there, men, women, and children, lying pensively on their possessions. At the only cooking range stood a long line of women with pots, waiting to cook. Through the windows of the factory we could see the Germans leading groups of Jews to the corner of Jurowiecka and Fabryczna Street. Each day, people expected the Action to end. They only had to fill the number that was designated for them. The Action lasted a full week, until February 12. Between 10,000 and 12,000 people were taken away. It was clear that these people were all burned in the special crematoria. As is becoming apparent now, from the few survivors of the first Action, some were annihilated in Treblinka (crematoria) and the rest in Oświęcim.152 They report that in Oświęcim there were many camps of Jews, Gypsies, Russians, Poles, Frenchmen, etc. Jews performed the task of burning the people and they too

152 The Polish name for Auschwitz. Built in April 1940 as a concentration camp for Polish political prisoners and later Soviet prisoners of war (POWs), it was located in Lower Silesia, a part of occupied Poland that Nazi Germany had incorporated into Reich territory. Under its first commandant, Rudolf Höß (1900–1947), the camp was expanded in 1941 and 1942 to include two new camps: the extermination camp Auschwitz II (Birkenau) and the labor camp Auschwitz III (Monowitz). It also had some forty subcamps. Roughly one million of the 1.1 million Jews deported to Auschwitz were murdered at Auschwitz-Birkenau. An additional 74,000 non-Jewish Poles and 21,000 Sinti and Roma, 15,000 Soviet POWs, and 10,000–15,000 non-Jews from other European countries were murdered in the Auschwitz complex. In the fall of 1944, with the Red Army approaching, Heinrich Himmler ordered that the gassing operations at Birkenau cease. On January 18, 1945, the SS forced 58,000 remaining prisoners on a death march westward. On January 27, 1945, the Soviets liberated some 6,000 inmates who had been too sick and weak for the death march. See Franciszek Piper, Art. The Auschwitz II-Birkenau Main Camp, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 1, p. A, 209–214; Michael Berenbaum / ​Israel Gutman (eds.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Bloomington, Ind./Indianapolis, Ind., 1998.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

430

Survivor Testimonies

were eventually also burned. The only survivors were among those assigned to work in ammunition factories. It turned out that during the Action, many Jews helped the Germans find the hiding places. In the gathering square, the Germans informed the Jews who were caught that whoever will betray a hiding place of hidden Jews will be released. In such a manner, they acquired many informers who betrayed numerous Jews during the time of the Action. There were many instances of robbery. People from the underworld took advantage of the opportunity; there was no one left, and they looted valuable foodstuffs. All the vile elements were discovered. At the command of Judenrat chairman Engineer Barasz, three informers were hanged (officially, for the [German] authorities, this was on account of looting) at 47 Kupiecka Street (an open lot). The remaining informers had to stand (about #0 minutes) with their hands up watching while the three chief informers were hanged. Afterward, the Jewish Police took them away one at a time to the prison. On the way, bystanders beat them until they were bloody and faint. There were also murders of informers in their homes or in the street. This was direct bloodshed in revenge for the betrayed and perished friends. After the Action, the German authorities ordered that the ghetto be made smaller. A short deadline was announced by which time the residents of the separated quarters of the ghetto would have to move out. The move therefore took place amid great panic. There arrived in the ghetto a number of young folk who managed to leap alive from moving rail cars. The underground organization’s activity then increased from day to day. A Jewish self-defense group also began to be organized in the woods. Jewish girls also joined in. In addition, private groups with weapons were also organized and left for the woods.153 These young folk encountered big 153 The Jewish underground groups aiming to battle the Germans came into being in December 1941 and January 1942. They represented various prewar youth movements: Communists, the Zionist youth movements Hechalutz Hatzair-Dror, Hashomer Hatzair, Hanoar Hatzioni, and Betar, as well as the Bund. Although they agreed on the goal of armed resistance against the Germans, the groups remained fragmented and only united under one umbrella organization in August 1942, with two blocks representing different organizations. In July 1943, both blocks united to form ŻOB under the command of Mordechai Tennenbaum (1916–1943) and Daniel Moszkowicz (1905–1943). When the Germans began liquidating the Białystok Ghetto on August 16, 1943, the underground embarked on an uprising that lasted five days but was ultimately defeated because it was poorly armed. See Bender / Prekerowa, Art. Białystok, 212 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

431

Document 26

problems from the Jewish informers then recruited in the ghetto, headed by “the Judkowskis” (two brothers). They came from Słonim. To increase their business and their popularity, they sought to get into the administration of the Judenrat. The elder brother was already close to taking over [Izak] Markus’s office as commandant of the Jewish Order Service. Engineer Barasz did |9| not allow this. He notified the Gestapo and Judkowski was arrested with his family and then shot. Several agents of the gang of informers fell in the ghetto at the hands of members of the Communist organization. After the chief informers were removed, the activity of the secret organizations intensified. Following the Action, I worked in the mechanical workshops154 that were constructed in the ghetto. The mechanical workshops supplied all the locksmith work, the transmission belt factory, electrical workshops, and so forth, as well as carrying out private work for German firms. I had very little interest in the work. I came into contact with the [underground] organization, as well as with individual groups that were preparing to leave for the woods. On August 17, I was arrested by the Jewish Order Service in order to send me away to Markowszczyzna155 for work. I immediately understood that Koyfman, the director of the mechanical workshop, had given me away as a weak worker. Barasz had then ordered that every factory must give several workers for Markowszczyzna and I was assigned by our factory. I prepared a note from Doctor Lukaсzewski156 that I have a weak head and cannot work in the heat (the work in Markowszczyzna was only field labor). Aside from that, my mother and sisters, as well as my closest and best school friend, Joseph Ziberski, tried to get me out. I was arrested for a day and a half and then I was released. I no longer went [to work] and began to ready myself for the departure into the woods. I prepared a parcel of necessary things at my friend Ziberski’s place. I was supposed to take them out later [with] a cart from the courtyard that belonged to 44 Białystok Street, where only Jews worked, and would take out from the ghetto clothing and food, together with the rubbish that was hauled into the woods. We decided that I, Shaulke Burakitski from Augustów,157 and Mishke Lubitsh from Grodno158 will leave earlier and Joseph 154 “Mechanical workshops” refers to workshops or factories with motorized equipment. 155 Markowszczyna (14 km southwest of Białystok) is a part of the rural municipality of Turośń Kościelna in the Białystok County. 156 Dr. Cwi Lukaczewski (?–1943) was a physician at the Białystok Jewish hospital. 157 Augustów (Lithuanian: Augustas) is a county town in the Podlaskie Voivodeship (northeastern Poland). 158 Grodno was located in the Białystok District and annexed to the German province of East Prussia in 1941.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

432

Survivor Testimonies

Ziberski with Aleks Shmuniak will come a few days later. My opinion was that I cannot say goodbye to my mother and sisters because they will not let me leave. I said goodbye to my best girlfriend Fania Miller and to my friend Ziberski. On Saturday, August 14, at 3 PM, after waiting for the German watchman to move on, I, Shaulke, and Mishke jumped over the high fence and went into the woods. Before leaving, I handed to Joseph a letter for my family in which I wrote: My dearest ones, I am leaving for the forest for a short time to find a place and construct a zemlyanke.159 I hope that we will see each other in the nearest days and I will be able to take you into the forest. Very regrettably, my plan was not realized. The next day, at night, August 16, 1943, the liquidation of the Białystok Ghetto began.160 Witness – {L. Rotsztejn} Recorder – {L. Rotsztejn} Chairman of the Provincial Historical Commission {Master Menachem Turek}161

Document 27 Yitzkhok Reznik, Testimony (recorded by Menachem Turek) Białystok, August 18, 1945 Typescript,162 13 pages; handwritten archival record numbers on page 1, two paginations, one by typewriter starting on page 2, one by hand from page 1 onward, underlinings and corrections by typewriter as well as additions by hand 159 An earthen shelter. 160 Between August 17 and 23, 1943, over 25,000 Białystok Jews were deported to death camps in 14 transports, twelve to Treblinka and two to Auschwitz. Some 1,000 Jewish workers were left behind and housed in the “Small Ghetto”; these Jews were deported on September 8, 1943, along with several hundred Jews from the city’s jail. They were sent to Lublin and distributed over several labor camps in the Lublin District, only to be murdered during Aktion Erntefest (“Action Harvest Festival”) on November 3–4, 1943. See Bender, Art. Białystok, 869. 161 It seems that the witness Lejb Rotsztejn recorded the testimony himself but that Menachem Turek then typed up the protocol. This is the only copy of the testimony that has been preserved. 162 The handwritten record (henceforth HR) of this document (23 pages; two paginations, one Arabic, counting backwards: 46–24, and one Roman: I–XXIII; all further footnotes refer to the latter) is dated February 25, 1945. The following transcript

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪433‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪AŻIH, 301/748‬‬ ‫‪[Yitzhok Reznik’s account relates his experiences over the course of almost four‬‬ ‫‪years – from the beginning of the German invasion of Poland until his liberation‬‬ ‫‪from Gleiwitz concentration camp. As a soldier in the Polish army, Reznik was‬‬ ‫‪taken a POW but managed to escape and hide with a Christian blacksmith. After‬‬ ‫‪staying with partisans, he returned to his hometown Ostryna, where he tried‬‬ ‫‪to organize the youth in the ghetto. After the liquidation of the ghetto, he was‬‬ ‫‪transferred to a camp in Kiełbasin and was later deported to Auschwitz, where‬‬ ‫‪he was assigned to forced labor. Reznik describes his experiences with prisoner‬‬ ‫‪functionaries, in various labor squads, and discusses the Auschwitz-Birkenau‬‬ ‫‪extermination complex and the Sonderkommando there. After a death march‬‬ ‫‪to Gleiwitz, he evaded the camp’s evacuation, and witnessed the liberation by‬‬ ‫]‪the Red Army.‬‬

‫יידישע וואיעוואדישע היסטארישע קאמיסיע‬ ‫ביאליסטאק  {‪}18/IIIV / 1945‬‬ ‫ל‪.‬נ‪}58/45{  .‬‬ ‫ז כ ר ו נ ו ת פון ד י ק ר י ג ס ־ י א ר ן‬ ‫יצחק רעזניק‪ .‬געבוירן אין א שטעטל פון רוסלאנד‪ ,‬ספאסק‪ ,‬רעזאנער ראיאן ‪.9.11.1918‬‬ ‫‪ 1926‬יאר עמיגרירט נאך אמעריקע‪ .‬אונטערוועגנס צוליב דעם טויט פון פאטער פארבלײבט‬ ‫די פאמיליע אין שטעטל אסטרין‪ ,‬נאוואגרודזקער וואיעווודסטווא‪ .‬דארט ביז ‪ 12‬יאר פון מײן‬ ‫לעבן האב איך געלערנט אין תרבות פאלקס־שול‪ .‬און דאן פאר איך זיך ווײטער לערנען אין‬ ‫תרבות־גימנאזיע אין גראדנע‪ .‬פארענדיקנדיק די גימנאזיע קום איך אין ווילנע אין דער פוילישער‬ ‫טעכנישער שול‪ .‬ענדיקנדיק אלס אויסגעצייכנטער שילער גיב איך זיך ווײטער צום לערנען נאך‬ ‫אמעריקע און דא פאסירט אז אנשטאט קריגן אן ערלויבעניש צום פארן שטעלט מען מיר‬ ‫פאר א מיליטערישע קאמיסיע‪ ,‬ווײל איך האב נישט געהאט די געהעריקע מעטריקע‪ .‬און דאן‬ ‫פון דער קאמיסיע‪ ,‬אפשאצנדיק אלס עלטערער מיט א יאר‪ ,‬נעמט מען מיר אלס פעיקן אין‪163‬‬ ‫פוילישן מיליטער‪.‬‬ ‫און איך בין אין די רייען פון פוילישע מיליטער־לײט‪ ,‬אויף פשעציוו לאטניטשע פולק אין‬ ‫ווארשע אין אפיצירן שול‪ .‬מיט דער אויסברוך פון דײטש־פוילישן קריג אלס אונטעראפיציר פון‬ ‫שול שיקט מען מיר אריבער אויף דעם פראנט אין פאמערן‪ .‬נאך ‪24‬־טאגיקן קאמף פאל איך‬ ‫אלס קריגס־געפאנגענער ארײן אין דײטשלאנד אין א לאגער שטאלאג ‪ 1‬א (סאלדאטן לאגער)‪.‬‬ ‫מען פירט אלע קריגס־געפאנגענע א‪ ###‬אין דייטשלאנד אויף א פעלד און מען פרעגט‬ ‫צו וועלכער נאציאנאליטעט יעדער איינער אנגעהערט‪ .‬זעענדיק דאס די יידן שלאגט מען און‬ ‫‪is mostly based on the typescript with some corrections according to the original‬‬ ‫‪manuscript.‬‬ ‫‪.‬נעמט מיר אלס פעהיג צום ‪ = HR, I:‬נעמט מען מיר אלס פעיקן אין ‪163‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪434‬‬

‫מ ‬ן‪ 1 64‬מאכט געפערלעכע שוועריקייטן אין יעדן זין פון לעבן‪ ,‬גיב איך זיך אן אלס ווײסרוס‪165‬‬

‫און איך הייס איגנאץ רעזניקאוו‪.‬‬ ‫דאן פאנגען אן די דײטשן פאנאנדערטיילן‪ 1 66‬יידן באזונדער‪ ,‬פאליאקן באזונדער און אזוי‬ ‫אלע נאציאנאליטעטן‪ .‬און מיר פארשטענדלעך שיקט מען ארײן אין א צעלט פון ווײסרוסן‪ .‬די‬ ‫יידן זײנען געווען אין עקסטרע צעלטן‪ .‬מען פאנגט אן מיט די יידן די בארבארישע סצענעס‪ .‬מען‬ ‫הייסט זיי לויפן‪ ,‬מען מאכט מיט זיי פערדן־געיעג ביז עס דערגייט‪ ,‬דערצו דאס מען מוז לויפן‬ ‫אויפן דראט ווײל די יונגע דײטשע פאסטנס טרײבן‪ ,‬און דאן פאנגט זיך אן א שיסערײ‪ ,‬עס פאלן‬ ‫זייער פיל מענטשן‪ .‬און אזוי האט מען געמאכט ביז ‪ 3‬וואכן‪.‬‬ ‫מיט איינמאל מען פירט ארויס יידן‪ .‬יעדער האט מורא ווײל זייער פיל האט מען געפירט‬ ‫און געשאסן‪ .‬דאן נעמען זיי אלע ציוויל יידן די וואס זיי האבן געכאפט‪ ,‬און זיי שאפן פון זיי א‬ ‫טראספארט‪ ]![ ‬נאך דזיאלדאווא‪ ,‬וועלכער פארענדיקט זיך זייער טראגיש‪ .‬מען פאנגט אן אויף‬ ‫זיי מיט א שיסערײ אויף דער גרענעץ‪ ,‬און זייער געציילטע געלינגט זיך צום רעטן‪ ,‬מייסטנס‬ ‫געראנירטע‪ .‬יעצט פאנגט זיך אן מיט די יידישע קריגס־געפאנגענע‪ .‬דײטשע פאסטנס קומען‬ ‫אין די בלאקן קריסטן‪ 167‬און מען רופט זיי מיט אוי̊סציען די יידישע קריגס־געפאנגענע די זאכן‪,‬‬ ‫ווײל זיי טראגן גוטע שיך און גוטע מענטל‪ .‬די טראגעדיע פון די יידישע זעלנער איז זייער גרויס‪.‬‬ ‫יעדן טאג זייער פיל טוי̊טע און געראנירטע‪.‬‬ ‫איך געפין זיך אין א צעלט מיט ווײסרוסן‪ ,‬יעדן מינוט‪ 168‬קומען אנדערע צוגיין און זאגן׃ איך‬ ‫האב בײ א זשיד די שטיוול אראפגעצויגן‪ ,‬איינער א מענטל‪ ,‬איינער א זייגער‪ ,‬און מען גיט מוט‬ ‫איינער דעם צווייטן‪ 169,‬מען זאל גיין ראבירן די יידן‪ .‬דערבײ שאפן זיך פארשידענע‪ ]![ ‬מיינונגען‬ ‫און צווישנרופן‪ ,‬מען זאל נישט גיין‪ .‬זעלבסטפארשטענדלעך נאך מײן איבערערדן קומט דערצו‪,‬‬ ‫דאס עס קומט צו געשלעגן מיט די עלעמענטן פארן גיין ראבירן בײ יידן‪.‬‬ ‫אין‪ 170‬צווישנצײט נעמט מען ארבעטס־קרעפטן צו ארבעט‪ .‬די ארבעט באשטייט‬ ‫פון בויען א לאגער און גלײכצײטיק ווירטשאפטס־ארבעט‪ .‬יעדער וויל בעסער גיין בײ די‬ ‫ווירטשאפטס־ארבעט‪ ,‬ווײל דארט שאפט מען זיך קארטאפל צום עסן און דאן אינאוונט קאכט‬ ‫מען דאס אין דרויסן‪ .‬נאך וואסער שטייט מען אין א ריי פון טויזנטער מענטשן‪ .‬נאך שעהן‬ ‫באקומט מען אין א בלעך־פושקע פון קאנסערוון א האלבן ליטער וואסער‪.‬‬ ‫אין לאגער הערשט הונגער‪ ,‬ווער ס׳איז שטארקער‪ ,‬דער באקומט די פארציאן ברויט ווײל‬ ‫מען שטייט אין גרויסע רייען‪ .‬די‪ 171‬פארענדיקונג פון באקומען ברויט קאס̊ט זייער פיל טויטע‪,‬‬ ‫ווײל די מערהייט הונגעריקע שפארנדיק זיך צום וואגן דרייען איבער דעם וואגן‪ ,‬און דאן פאנגען‬ ‫אן די דײטשע מערדערישע יונגע |‪ |2‬פאסטנס צום שיסן‪.‬‬

‫‪.‬מען ‪164 Omission due to a paper hole; presumably‬‬ ‫‪.‬ווייס רוסלאנד ‪165 HR, I:‬‬ ‫דאן נעמען די דייטשן און פיינגין אן צו ‪ = HR, II:‬דאן פאנגען אן די דײטשן פאנאנדערטיילן ‪166‬‬ ‫‪.‬פאנאנדערטיילן‬ ‫‪.‬בלאקן פון די קריסטן ‪ = HR, II:‬בלאקן קריסטן ‪167‬‬ ‫‪.‬מאמענט ‪168 HR, II:‬‬ ‫‪.‬אנדערן ‪169 HR, II:‬‬ ‫‪.‬אין דער ‪170 HR, II:‬‬ ‫‪.‬נאר דער ‪171 HR, II:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪435‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫אזוי דויערט אומגעפער ‪ 2‬מאנאט‪ ,‬ביז דער ריכטיקער לאגער ווערט אויסגעבויט‪ ,‬ווײל‬ ‫די צאל פון לאגער איז געווען אומגעפער ‪ 30.000‬מאן‪ .‬און אין דער צווישנצײט ברענגט מען‬ ‫נאך וועלכע הונדערטער גרופן‪ ,‬די וואס האבן זיך געדריקט אין די סווואלקער וועלדער‪ ,‬אין די‬ ‫ביאלאוויעזשער פושטשעס‪ .‬אזוי איז פארבײ אומגעפער א פאר מאנאט און דאן נעמט מען‬ ‫די קריגס־געפאנגענע און מען פירט ארײן אין גרויסן לאגער‪ .‬יעדער וו̊ערט רעגיסטרירט‪ ,‬ווען‬ ‫געבוירן‪ ,‬ארטשאפט און פאסטן אין מיליטער‪ .‬און דאן באקומט יעדער א אלומיניום בלעכל‬ ‫מיט א לויפנדן נומער‪ .‬מיין נומער איז געווען ‪ .56660‬אין לאגער ווערט א אדמיניסטראציע‪.‬‬ ‫קענענדיק די דײטשע שפראך באקום איך זיך אויף א פאסטן אין פאסט־אמט‪ .‬זײענדיק אונטער‬ ‫א קאנטראלע פון דײטשן האבן זיי מיר מיט לעבנסמיטל אונטערשטיצט‪.‬‬ ‫אין דער צווישנצײט פירט מען ‪ 50 %‬פון לאגער אויף ארבעטס־קאמאנדעס אין פארנעם‬ ‫פון ‪ 200‬ק״מ‪ .‬דארט האבן זיי געארבעט ביז יאנואר‪ .‬דערבײ זײנען געווען אלע יידן‪.‬‬ ‫אין יאנואר קומען צירקולארן‪ ,‬דאס יידן ווערן ענטלאסן (באפרײט)‪ ,‬און מען זאמלט צונויף‬ ‫אלע יידן אין לאגער אין דער צאל פון ‪ 10.000‬מאן‪ 172.‬מייסטנס זעען זיי גוט אויס‪ ,‬ווײל אויף‬ ‫די ארבעטס־קאמאנדעס האט מען געהאט פארשיידענע גוטע פארפלעגונג‪.‬‬ ‫דעם ‪-15‬טן פעברואר גייט אוועק א טראנספארט פון יידן אנגעהעריקע גענעראל־גוווערנאמענט‬ ‫אין דער צאל פון ‪ 5.000‬נאך ווארשע‪ ,‬און דארט ווערן זיי פרײגעלאזט‪ .‬די איבעריקע ליטווישע‬ ‫און ווײסרוסישע אנגעהעריקע בלײבן אין לאגער‪ .‬די עסן־פראגע איז פון טאג צו טאג שלעכטער‪.‬‬ ‫די מאסע ווערט הונגעריק‪ ,‬און יעדן טאג קומט מען ארײן אין באראק מיט שלעגערײען‪ .‬און מען‬ ‫זאגט‪ ,‬מען דארף האבן מענטשן צום שניי אויפרוימען‪ .‬אבער דאס איז בלויז אן אויסרייד‪ ,‬מען‬ ‫קומט איינפאך יידן שלאגן‪ .‬דאן פאנגט זיך אן א נײע גזרה׃ גימנאסטיקע‪ .‬אלץ מוז ארויס פון די‬ ‫באראקן און גימנאסטיקע מאכן‪ .‬יידן מוזן נאציאנאלע לידער זימגען‪ ]![ ‬פון וועלכע די דײטשע‬ ‫העכערע באאמטע קוועלן ווי די יידן זינגען‪ .‬דאן זאגט מען׃ קעגנזײטיק שלאגן זיך‪ ,‬לויזן זיך‪ ,‬און‬ ‫דאס האבן זיי פאטאגראפירט‪ .‬זייער שווער איז געווען דורכצומאכן די צײט‪ ,‬אבער די איינציקע‬ ‫טרייסט איז געווען מען האט אנגעפאנגען באקומען בריוו און פאקעטן‪.‬‬ ‫איך ארבעט די גאנצע צײט אין פאסט־אמט נישט וויסנידיק‪ ,‬דאס איך בין א ייד‪ .‬יעצט‬ ‫קומען פאקעטן פאר די באפרײטע יידן‪ ,‬וואס האבן אוועקגעפארן אין גענעראל־גווו̊ערנאמענט‪.‬‬ ‫איז פארשטענדלעך‪ ,‬נעמט מען די פאקעטן און מען פארטיילט פאר די פאלקס־דײטשן און‬ ‫פאליאקן‪ ,‬פראמינענטן בלאקן‪ ,‬אויסדערוויילטע‪.‬‬ ‫איך זעלבסטפארשטענדלעך‪ 173‬אונטערשטיצנדיק די יידן‪ ,‬זאג איך אן די יידישע‬ ‫קריגס־געפאנגענע נומערן פון פארשידענע‪ ]![ ‬פאקעטן‪ ,‬און פארשיידענע קומען צו מיר‬ ‫אפנעמען יידישע פעקלעך‪ ,‬אויף וועלכע זיי רופן זיך אן‪ ,‬דאס איז זייערע פעקלעך‪ ,‬ווי איך האב זיי‬ ‫אנגעזאגט און זיי באקומען קוויטירנדיק די פרעמדע פאקעטן‪ ,‬פון וועלכע די ריכטיקע אפנעמער‬ ‫זײנען שוין נישט אין לאגער‪ .‬נאך פארשיידענע געלינגענע פרווון פאסירט דאס מען כאפט מיר‬ ‫אונטער‪ ,‬אז כ׳גיב יידן ארויס פרעמדע פאקעטן‪ .‬איך באקום געשלאגן און מען אנטזאגט מיר‬ ‫פון פאסטן צוטשעפענדיק זיך צו מיר דאס איך בין א ייד‪.‬‬ ‫צוויי וואכן ליג איך שטארק קראנק אין שפיטאל‪ .‬נאכן ארויסגיין פון שפיטאל גיב איך זיך‬ ‫פרײוויליק אן צו ארבעט ‪ 40‬ק״מ פון לאגער אויף ארבעט־קאמאנדע אלס מעכאניקער‪ .‬דער‬ ‫‪ not included in HR, III.‬מאן ‪172‬‬ ‫‪.‬זעלבסט פארשטענדיק ‪173 HR, IV:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪436‬‬

‫לעבנס־באדינג איז עטוואס לײכטער‪ ,‬מען באקומט א האלבן קילא‪ 1 74‬ברויט‪ ,‬און מיטאג זופ‬ ‫אנדערטהאלבן ליטער‪.‬‬ ‫‪ 15.6.1942‬עס גייען קלאנגען דאס רוסישע און ליטווישע יידן ווערן ענטלאסן‪ ,‬און עס‬ ‫קומט ווירקלעך אן‪ .‬דאן מעלדע איך זיך אלס ייד און מען ̊עמט אין דער צאל פון ‪ 5.000‬יידן‬ ‫און מען שיקט איבער נאך ביאלא־פאדלאסק‪ .‬אינאוונט אנקומענדיק אין ביאלא־פאדלאסקע‬ ‫אויפן באנהויף‪ ,‬דער טראנספארט־פירער גיט‪ 175‬פון ווערמאכט גיט איבער אלע פאפירן פון‬ ‫טראנספארט דעם ס‪.‬ס‪.‬־מאן שווארץ‪ ,‬און אונטער דער באוואכונג פון אוקראינישע שווארצע‬ ‫פאסטנס פירט מען אונז מארשירנדיק נאך דעם יידן־לאגער אויף טערעספאלער גאס‪ .‬זייער א‬ ‫שלעכטע ווירקונג האט דאס אויף אונז געמאכט‪ .‬מען פאנגט אונז אן צום שלאגן אויסרופנדיק‪,‬‬ ‫דאס מיר זײנען יידן‪ .‬דאן רופן מיר זיך אן׃ מיר זײנען קריגס־געפאנגענע‪ .‬אבער דער אנטווארט‬ ‫איז געווען מיט די קאלבנס‪ ,‬דאס מיר זײנען יידישע ציוויליסטן‪ .‬מען צווינגט אונז שלאפן גיין אין‬ ‫די ברוד̊עקע פריטשן‪ .‬נישט וועלנדיק האבן זיי אנגעפאנגען מיט א שיסערײ‪ ,‬דאן נישט האבנדיק‬ ‫קיין אויסוועג לייגן זיך אלע שלאפן‪ ,‬און צווישן שמועסט מען‪ ,‬דאס מיר זײנען נאך אין אן‬ ‫ערגערן גהינום ארײן‪ .‬אויף מארגן יאגט מען אויף ארבעט אויף דעם פלי־פלאץ‪ .‬פארשיידענע‪,‬‬ ‫אונטערוועגנס‪ ,‬לו‪#‬פן זיך פאנאנדער און די אוקראינער נישט קוקנדיק שיסן‪.‬‬ ‫|‪ |3‬נאך מיטאג ווען מ׳האט אונז צוריק געבראכט אין גהינומישן לאגער‪ ,‬נישט קוקנדיק און‬ ‫ווארטנדיק אויף דעם עסן‪ ,‬איינפאך‪ ,‬זוך איך אויס א פלאץ אונטער דעם קלאזעט ווו עס איז‬ ‫פארשטעלט מער‪ .‬און איך לויף אדורך דורך די דראטן און דאן גיב איך זיך אין דער ריכטונג צו‬ ‫בריסק‪ .‬אבער אונטערוועגנס בלײב איך בײ א קריסט‪ ,‬א שמיד‪ ,‬בעטנדיק בײ וואס אים וואס צו‬ ‫עסן‪ ,‬און איך לייג אים פאר‪ ,‬דאס איך קען בלײבן ארבעטן בײ אים‪ ,‬קלאפן מיטן שווערן האמער‪.‬‬ ‫ערקלערנדיק‪ ,‬דאס איך בין א ענטלאסענער קריגס־געפאנגענער‪ .‬דער אנטווארט איז געווען אויף‬ ‫אײנשטימיק צו זײן‪ ,‬דאס איך וועלן [!] ביי אים עסן באקומען פאר דער ארבעט‪ .‬און אזוי האב‬ ‫איך בײ אים געווען ‪ 6‬טעג‪.‬‬ ‫די אבלאוועס פון די אוקראינער זײנען געווען גרויס‪ .‬זײענדיק אן קיינע דאקומענטן בין‪176‬‬ ‫איך צוריק אין שטאט ארײן און דורכשמועסנדיק מיט פארשיידענע מענטשן ראטן זיי מיר‪ ,‬איך‬ ‫זאל זיך נישט אנגעבן אלס ייד און דערשלאגן זיך ווו צו מיליטער אויף ארבעט‪ ,‬ווײל אין פאל‬ ‫איך ווער געכאפט קומט מיר א קויל‪.‬‬ ‫איך גיי זוכן בײ מיליטער ארבעט‪ .‬נאך פיל אנפראגן באקום איך בײם פעלד־פאליציי א‬ ‫פאסטן אלס שאפער־מעכאניקער‪ ,‬גלײכצײטיק עסן און שלאפן אין גאראזש‪ .‬מיר גייט זייער גוט‪,‬‬ ‫אבער איך דארף נישט ריידן פיל ווי א גר … גלײכצײטיק ארבעטנדיק בײ פירן פראוויאנט פיר‬ ‫איך פארשיידענע מאלן אין יידנראט ארײן מעל און צוקער‪ .‬מיטן אויסברוך פון רוסישן קריג‬ ‫פארן מײנע לײט איבער ווײטער אויף מזרח‪ ,‬און איך מיט זיי מיט‪.‬‬ ‫איך בין געווען בײ א ייד אין קאברין‪ ,‬ווינאגראד‪ ,‬מיט וועלכן כ׳האב זיך געהאלטן געראטן‬ ‫אויב איך זאל אנטלויפן פון זיי און קענען זיך אהיים דערשלאגן נאך אסטירין‪ ,]![ ‬אבער ער‬ ‫האט מיר נישט געראטן‪ .‬זײן אנטווארט איז געווען‪ ,‬דאס די ליטווינער מאכן דארטן און דא‬ ‫­‪ ⅓. The reading of ⅓ is unambiguous because of the follow‬קג ‪ = HR, IV:‬א האלבן קילא ‪174‬‬ ‫‪”.‬זופ ½‪ 1‬ליטער“ ‪ing‬‬ ‫‪175 The verb was erroneously brought forward, however not deleted after the writer‬‬ ‫‪became aware of the mistake.‬‬ ‫‪.‬גיי ‪176 HR, V:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪437‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫מאסן־שחיטות‪ .‬איז קיינע חכמה פון דערין‪ .‬דאן פאר איך אדורך סלאנים ‪ 1942‬יאנואר‪ 177‬און‬ ‫איך זע צו די טראגישע סצענעס‪ .‬מען פירט יידן ארויס אונטערן שטאט‪ .‬בײ גריבער שטעלט‬ ‫מען זיי אוועק און די ליטווינער שיסן זיי‪ .‬אויטאס מיט יידן פירט מען מאסנווײז‪ .‬דורכפארנדיק‬ ‫סלאנים פארן מיר אין דער ריכטונג סמאלענסק‪ .‬בײ סמאלענסק לאז איך איבער דאס אויטא‬ ‫מיט דעם דײטשן אונטעראפיציר און איך פאנג אן א וואנדער־לעבן אין דער ריכטונג צו לידא‪.‬‬ ‫דארט דערשלאג איך זיך צו פארטיזאנער פון דער אזוי גערופענער טשאפאיעווס ארמיי‪.‬‬ ‫דער לעבן איז אין וואלד‪ .‬זייער פיל יידן‪ ,‬אנטלאפענע‪ ,‬און זייער פיל באקאנטע‪ .‬מען‬ ‫טיילט מיר צו א אויפגאבע‪ ,‬דאס איך קען די דײטשע שפראך‪ ,‬איך זאל אויספירן ארבעט‬ ‫פון א פארבינדונגס־מאן צווישן ווײסרוסלאנד און רײך‪ ,‬ביאליסטאקער קרײז‪ .‬און די ערשטע‬ ‫סקיעראוואניע נאך אסטרין אין די וועלדער‪ .‬מיט גרויס צופרידנהייט האב איך אנגענומען דעם‬ ‫פאסטן‪ .‬קומענדיק אין אסטרין זאגט מען מיר‪ ,‬דאס אין דער זשאנדארמעריע מוז מען ארײנזעצן‬ ‫אן אייגענעם מענטשן‪ ,‬כדי צו וויסן‪ 178‬יעדן מאל ווען זיי פארן אויף אבלאוועס אין וואלד‪ .‬און‬ ‫איך בין אײנשטי̊מיק‪ .‬איך גיב זיך אן צו זיי אלס אויטא־מעכאניקער‪ .‬פארשטענדלעך בײ יעדער‬ ‫אבלאווע גיב איך פארויס צום וויסן‪ .‬איך לעב זיך צוזש‪ 179‬צוזאמען מיט די זשאנדארמעריסטן און‬ ‫זיי זײנען צופרידן‪ .‬איך בין אבער אויך צופרידן‪ ,‬אויספירנדיק מײן ארבעט פראקטיש און גײסטיק‪.‬‬ ‫ד ע ר ‪ 1 80‬ל ע ב ן א י ן א ס ט ר י ן ‪.‬‬ ‫א געטא‪ ,‬זייער ווייניק וווינונגען‪ ,‬צו ‪ 30–20‬מאן אין איין דירה‪ ,‬ענג און אומציכטיק‪ .‬יעדן טאג‬ ‫שיסט מען יידן אן א פארוואס‪ ,‬דער אנטווארט איז פאר קויפן קארטאפל אדער אנדערע זאכן‪,‬‬ ‫פאר ליכטיק מאכן אדער שטארק רעדן‪ .‬דער פחד אין שטעטל איז גרויס‪ ,‬און די יידן קאנען זיך‬ ‫נישט באזארגן מיט עס־מיטלען‪ .‬נאך פארשיידענע באמיונגען‪ ,‬וועלכע עס האבן גאלד געקאסט‪,‬‬ ‫פועלט מען בײ דער מאכט מאנטיק ‪ 2‬שעה אויפן מארק קויפן גיין‪ .‬און דערבײ האבן זיי נאך‬ ‫גערעווידירט‪ .‬יעדן טאג הערט מען קלאנגען פון די ארומיקע ש̊טעטלעך‪ ,‬דאס די ליטווינער האבן‬ ‫עקזעקוציעס געמאכט אויף די גאנצע שטעט יידן‪ ,‬שרײבנדיק אין צײטונג ווי צ‪ .‬ב‪ ,.‬וואסילישאק‬ ‫‪ 10.000‬פארטיזאנער געשאסן‪ .‬דער נעכסטער ארט איז אסטרין‪ ,‬מען לעבט אין פחד‪ .‬איך פאנג‬ ‫אן ארגאניזירן די יוגנט‪ ,‬האבנדיק זיך אויף וואס צום שטיצן׃ מײנע אקטיווע קאנספיראטיווע‬ ‫ארבעט‪ .‬יעדן איינעם פעיקן‪ ,‬וואס איז מיליטעריש געשולט‪ ,‬האט געהאט א גרופע פון ‪ 10‬מאן‪,‬‬ ‫די צענערשאפט פירער האבן זיך יעדן טאג געהאט א פארזאמלונג‪ ,‬נישט וויסנדיק‪ ,‬ווער עס האט‬ ‫דאס אלץ ארגאניזירט‪ .‬ווײל איך האב זיך פארטרויט פאר איינעם א טיכטיקן מאן‪ ,‬וועלכער האט‬ ‫געהאט א גרויסן אײנפלוס (דוד שקלאראווסקי)‪ .‬אין יעדן ראיאן האט מען די נאכט געוואכט‬ ‫און מען האט אויפגעפאסט אויף די אויטאס וואס פארן פון דער ריכטונג ווילנע‪.‬‬ ‫אויף ארבעט האט מען אומגעפער צוגעטיילט אזוי ווי די צענערשאפט איז |‪ |4‬געווען מיט‬ ‫אויסנאמען גלײכצײטיק צוליבן פאך‪ .‬בײ זשאנדארמעריע ארבעט איך‪ .‬בײם גיין שיסן יידן בעט‬ ‫איך דעם מײסטער‪ 181‬זאל שענקען‪ ,‬פאר וואס איך ברענג אריבער פון יידנראט שנאפס‪ .‬ווען‬ ‫‪.‬דעם יאנואר ‪177 HR, V: inserted above the line: 1942‬‬ ‫‪.‬וויסנדיק ‪ = HR, V:‬כדי צו וויסן ‪178‬‬ ‫‪179 Deleted due to the end of the line.‬‬ ‫‪180 Beginning of HR, VI. Here, the section heading is part of the running text.‬‬ ‫‪.‬דעם מייסטער ער ‪181 In HR, VI: inserted above the line:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪438‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫עס קומט א טעלעפאן צו א אבלאווע מאכן‪ ,‬פלעג איך אוועקלויפן און גלײך אינפארמירן‪ ,‬מען‬ ‫זאל אין וואלד געבן צו וויסן‪ ,‬אז באלד קומט פאר א אבלאווע‪ .‬זיי האבן אבער געמערקט‪ ,‬פאר‬ ‫יעדער אבל̊אווע פלעג איך פארפאלן ווערן אומגעפער אויף א האלבע שעה‪ .‬איך אבער האב‬ ‫געמוזט ערפילן מײן פליכט‪.‬‬ ‫איינמאל שלאפנדיק אין געטא רינגלט מען ארום און מען זאגט אן‪ ,‬ד א ס אזייגער ‪ 2‬די‬ ‫נאכט דאס די יידן ווערן ארויסגעפירט אויף אוקראינע ̊אויף ארבעט‪ .‬די ארומרינגלונג איז‬ ‫אב̊ער נישט געווען פון ליטווינער‪ ,‬נאר פון די דײטשע זשאנדארמעריע און פאגראניטשנע‪ .‬ביז‬ ‫‪ 8‬אזייגער פרי האבן אלע יידן געמוזט שטיין מיט די פאקעטן‪ ,‬א ארבעטס־אנצוג‪ ,‬בעטגעוואנט‬ ‫און עסן‪ ,‬גלײכצײטיק געלט מיט גאלד קען מען מיטנעמען‪ ,‬אזוי האבן זיי געזאגט‪ .‬אינדערפרי‬ ‫זײנען געשטאנען פורן פון דער גאנצער בירגערמײסטערײ‪ ,‬און יעדע פאמיליע האט געדארפט‬ ‫גיין אויף א פור‪ .‬אבער גייענדיק האבן די דײטשן אנגעפאנגען שלאגן און צווינגען די פאקעטן‬ ‫אוועקשמײסן‪ ,‬שרײנדיק‪ ,‬עס איז קיינע פלאץ‪ .‬מען האט זעלבסטפארשטענדלעך נישט געוואלט‬ ‫אבער די מערהייט האט געמוזט‪.‬‬ ‫‪ 10‬אזייגער אינדערפרי האבן אנגעפאנגען פורן ארויסצופארן פון אסטרין אין דער ריכטונג‬ ‫פון גראדנע‪ .‬די אלטע‪ ,‬שוואכע און קראנקע‪ ,‬ביז ‪ 20‬מאן‪ ,‬האבן זיי איבערגעלאזט אין איין‬ ‫שטוב‪ ,‬וועלכע זיי האבן נאכן אוועקפארן געשאסן‪ .‬און דעם גאנצן טראנספארט האבן זיי מיט‬ ‫פורן נאך גראדנע געפירט‪" .‬די מענער"‪ ,‬זאגן די דײטשן‪" ,‬ארונטערגיין פון די וועגענער"‪ ,‬און‬ ‫זיי שלאגן‪ .‬פארשיידענע פארזוכן ארײנלויפן אין וואלד‪ ,‬אבער עס געלינגט זיי נישט‪ ,‬זיי פאלן‬ ‫פון די דײטשע קוילן‪.‬‬ ‫קומענדיק אויף דער ערשטער סטאציע אזיאר‪ ,‬קיין ייד אין נ י ש ט א געטא איז נישטא‪,‬‬ ‫פאליאקן־פאליציי מאכן אויפרוימונגס־ארבעט‪ .‬מען פירט אונז ארײן אין געטא‪ ,‬די פורן בלײבן‬ ‫אויפן מארק שטיין‪ ,‬און מיר גייען אלע אין געטא ארײן‪ ,‬אין די ליידי̊קע וווינונגען‪ .‬די יידן פון‬ ‫אזיאר האט מען מיט א טאג פריער ארויסגעפירט נאך גראדנע‪ .‬אין די הײזער איז געווען ווי‬ ‫נאך אן איבערקערעניש‪ ,‬אלץ איז געלעגן‪ ,‬ווארשײנליך האבן זיי קיינע צײט געהאט די אלע‬ ‫זאכן מיטנעמען‪.‬‬ ‫א גאנצע נאכט האבן די אסטרינער יידן געמאכט ̊פײ̊ער‪ ,‬געקאכט וואס צום עסן און‬ ‫געבאקט‪ ,‬ווײל מען האט געפונען זייער פיל פראדוקטן‪ .‬אויף צומארגן אינדערפרי זאגט מען אן‪:‬‬ ‫אלע יידן ווידער ארויס‪ .‬און מען פארט אין גראדנע‪.‬‬ ‫די וועג איז ווידער געווען די זעלבע‪ ,‬מענער האט מען געיאגט און געשלאגן‪ ,‬ביז מען האט‬ ‫אונז געבראכט בײ דער ראגאטקע פון גראדנע‪ .‬דארט האט מען די פ‪̊#‬רן‪ 182‬אפגעשטעלט‪.‬‬ ‫אלע מענער אן אויסנאם האט מען באפוילן אראפגיין פון די וועגענער‪ ,‬בלויז קליינע קינדער און‬ ‫פרויען האט מען געלאזט זיצן אויף די וועגענער‪ ,‬וועלכע מען האט געפירט אין קעלבאסין‪ # # .‬די‬ ‫טראגעדיע איז געווארן גרויס‪ ,‬עס זײנען געווען פרויען קראנקע‪ ,‬וועלכע האבן גערופן די מענער‪.‬‬ ‫מען האט געטראכט‪ ,‬דאס מען וועט זיך מער נישט טרעפן מיט די מענער‪ .‬די מענער האט מען‬ ‫אויפגעשטעלט צו ‪ 5‬מאן אין איין ריי‪ ,‬און מען האט אנגעפאנגען צופוס פירן‪ ,‬אנגעפירט האט‬ ‫מיט דעם טראנספארט ס‪.‬ס‪.‬־שטורמפירער שאט‪ .‬פירנדיק פאנגט זיך אן‪ .‬מען שלאגט מיט גומי‬ ‫קניפלען און מיט דרענגער אויב מען גייט גוט אפילו נישט קוקנדיק‪ ,‬מען וויל טויט דערשלאגן‪.‬‬ ‫מען האט געטריבן עקסטרע אין וואסערן‪ ,‬איבערן פעלד‪ ,‬מען זאל נאס ווערן‪ .‬און געשלאגן פון‬ ‫אלע זײטן‪ .‬עס האט געקאסט טויטע פיל‪ ,‬ביז מען האט אונז געבראכט אין לאגער קעלבאסין‪.‬‬ ‫‪.‬פוהרן ‪182 HR, VII:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪439‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫ק ע ל ב א ס י ן ‪183‬‬

‫דעם ‪ 3.8.42‬בין איך אין קעלבאסין‪ .‬אנקומענדיק טרעפן מיר ווי די פרויען שטייען אין א‬ ‫אפגעצאמטער זײט פון דראטן מיט איין געוואלט געשריי‪ :‬ווו זײנען די מענער‪ ,‬מיר האבן שוין‬ ‫גארנישט מער‪ .‬דערזעענדיק די מענער פאנגט זיך אן איין געשריי מיט א ספאזמירן‪ ,‬און דאן‬ ‫רופן די פרויען‪ ,‬דאס די פאקעטן זייערע האבן די פורן אוועקגעפירט‪ ,‬און מען האט זיי געשלאגן‬ ‫צווינגענדיק שנעלער פון די וועגענער אראפצוגיין‪ ,‬נישט האבנדיק קיינע צײט אראפצונעמען די‬ ‫פעקלעך‪ .‬און אין דער צײט האבן די שוץ־פאליציי דײטשע ארויסגעיאגט די פורן פון לאגער‪.‬‬ ‫אין א פאר שעה‪ ,‬אזייגער ‪ 5‬נאכמיטאג‪ ,‬קומען ווידער פורן‪ .‬מיר זעען‪ ,‬מען פירט נאך א‬ ‫שטאט‪ ,‬און אזוי האט מען אנגעפירט פון ‪ 18‬שטעטלעך ארום גראד‪#‬נע‪ .‬דער לאגער האט‬ ‫געציילט בײ ‪ 35.000‬מאן‪ .‬אלץ האט זיך געמוזט לאקירן אין זיעמליאנקעס‪ ,‬אויף ̊פריטשעס‪,‬‬ ‫וועלכע זײנען גלײך שמוציק און ברודיק געווא̊רן‪ .‬ליכט איז קיינע געווען‪ ,‬אבער אין א נויט‬ ‫האט מען לאנגזאם אין דער פינצטער מיט באקאנטע פארנומען פלעצער אויף די פריטשעס‪,‬‬ ‫און מען האט געזעסן ווי נאוואבראנצעס אויף א וואקזאל‪ .‬אבער עס איז נישט קיין פלאן‪ ,‬מען‬ ‫בלײבט איינפאך אן לעבנס־מיטלען‪ ,‬מען לאזט איבער די עסנווארג אויף די וועגענער‪ |5| .‬דאן‬ ‫קלויבן מיר זיך צונויף די יונגע חברה געזונטע‪ ,‬און מען גייט באגעגענען דעם טראנספארט אין‬ ‫לאגער‪ ,‬ווו די פורן פארן אדורך‪ .‬און דערבײ קומט אן א פרישער טראנספארט פון קרינעק‪.‬‬ ‫מיר האלטן אפ די פורן‪ ,‬העלפן מיט די פעקלעך און די פרויען ארונטערגיין‪ .‬אבער די קריסטן‬ ‫ווילן זיך נישט אפשטעלן‪ ,‬דאן גיי איך צו צו איין שוץ־פאליציסט און איך רוף זיך צו אים‪ ,‬דאס‬ ‫מען מוז עטוואס ארדענונג מאכן‪ ,‬די פויערים מיט די פורן לויפן עקסטרע שנעל‪ ,‬ווײל זיי ווילן‬ ‫דאס די יידישע פאקעטן זאלן בײ זיי בלײבן‪ .‬צוזאגנדיק אים גליקן‪ ,‬לאזט ער זיך איבערצײגן און‬ ‫לויפט אנזאגן בײם טויער‪ ,‬מען זאל די פורן נישט יאגן‪ ,‬רעאגירנדיק אויף די פאסטן וואס האבן‬ ‫די ערשטע געשטאנען‪ .‬און דאן געלינגט אונז דער ערשטער שריט‪ ,‬אלע פאקעטן פון די יידן צו‬ ‫רעטן‪ .‬לאנגזאם ווערן געשאפן ארדנער צום ארדענונג ברענגען‪ .‬מען ברעכט פארשיידענע‪ ,‬נישט‬ ‫פארוווינטע זיעמליאנקעס צום הייצן‪ ,‬ווײל עס איז קאלט‪ .‬אלזא‪ ,‬די אויפגאבע פון די ארדנער‬ ‫איז‪ ,‬מען זאל ריין האלטן אין די באראקן אויף דעם פלאץ‪ ,‬ווײל דרײ אוביקאציעס זײנען געווען‬ ‫נישט קיין אפגעטיילטע‪ ,‬אבער די אויפגאבע‪ ,‬די ריכטיקע פון די פאליציי איז ראטעווען יידישן‬ ‫פארמעגן‪ ,‬וועלכע די פויערים ווילן אוועקפירן‪.‬‬ ‫ד ע ר ל ע ב ן א י ן ק ע ל ב א ס י ן ‪184‬‬

‫יעדער באקומט ‪ 120‬גראם ברויט און מען פאנגט לאנגזאם אײנארדענען די קיך‪ .‬דאן באקומט‬ ‫יעדער קארטאפל שאלן‪ ,‬אומגעפער ‪ 4‬אין וואסער געקאכט‪ ,‬אבער דאס גייט נישט רעגולער‪.‬‬ ‫איינמאל איז האלץ פעליק‪ ,‬און דער צווייטער איז קיינע קארטאפל‪ .‬מיט איינמאל קומט מען נעמען‬ ‫‪ 300‬מאן צו קארטאפל‪ ,‬און בײם טויער האט מען אלע רעווידירט און זעלבסטפארשטענדלעך‬ ‫האט מען געפונען געלט בײ זיי‪ .‬דאן איז דער לאגער־פירער געקומען אין לאגער און פארארדנט‪,‬‬ ‫דאס אלע זאלן גאלד‪ ,‬געלט און צירונג אפגעבן דראענדיק‪ ,‬דאס פאר איין פעניג ווערט מען‬ ‫טויט־געשאסן‪ .‬אלע יידן האבן אפגעגעבן אלע גאלד‪ ,‬געלט און צירונג‪ ,‬אבער פארשיידענע האבן‬ ‫‪183 Beginning of HR, VIII; this word is the first section heading in HR.‬‬ ‫‪184 HR, VIII: this line is integrated in the running text.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪440‬‬

‫נאך פארשטעקט‪ .‬אזוי איז פארבײ ‪ 2‬טעג‪ .‬די יידן גייען ווידער צום קארטאפל אפלאדן אויף א‬ ‫סטאציע‪ ,‬און מען רעווידירט זיי‪ .‬אויף דעם דריטן טאג א באפעל׃ אלץ ארויסגיין פון די באראקן‬ ‫מיט די פרויען‪ ,‬און דאן רעווידירט מען נ‪ .]![ ‬און מען האט ווידער געפונען געלט מיט גאלד‪ .‬דאן‬ ‫גיט ס‪.‬ס‪.‬־אבערשטורמפירער‪ 185‬שאט א באפעל‪ 60 ,‬יידן צום שיסן‪ .‬עס ווערט א געשריי און‬ ‫̊א פאניקע‪ ,‬וועמען זאל מען שיסן‪ .‬א פארזאמלונג פון די פרעזעסן‪ ,‬יעדער זאל באשטימען צו‬ ‫‪ 3‬מאן‪ ,‬לויט דעם באשלוס גיט קיינער קיינע קאנדידאטן‪ ,‬אנרופנדיק יעדער מייסטנס דאס‪ :‬איך‬ ‫גיי אליין מיט די קינדער‪ .‬מען גייט צום ס‪.‬ס‪ .‬שאט און מען פראפאנירט‪ ,‬נאך שווערע באמיונגען‬ ‫געלינגט דאס מאל צו א באגנעדיקונג‪.‬‬ ‫אבער מען לעבט אין א קריטישע לאגע‪ :‬הונגער‪ ,‬קעלט און פײניקונגען‪ .‬דער ס‪.‬ס‪.‬־מאן‬ ‫קומט ארײן אין לאגער‪ ,‬שיסט יונגע און אלטע מענטשן אן א פארוואס‪ ,‬בינדט צוזאמען פרויען‬ ‫מיט א לאנגע שטריק און יאגט זיי ארום שלאגנדיק מיט א גומי־שלאאוך און דאן טויטעט ער‬ ‫זיי‪ .‬אזוי איז געווען יעדן טאג ווען ער איז ארײן אין לאגער‪ .‬אלע האבן געמוזט פארשטעקן זיך‬ ‫אין די ענגע‪ ,‬ברודיקע זיעמליאנקעס ביז דער רוצח איז פון לאגער ארויס‪.‬‬ ‫איינמאל קומט מען זוכן שאפערן־מעכאניקער צו די אויטאס פאר זיי צו ריכטן‪ ,‬איך מעלדע‬ ‫זיך און איך געפעל אים מיט מײן ארבעט‪ ,‬אויפפירונג‪ ,‬און ער נעמט מיר צו זײן דיספאזיציע‪,‬‬ ‫באפוילנדיק דאס איך זאל שלאפן אין באראק ווו די קאנצעלאריע‪ ,‬אין צימער ווו די יידישע‬ ‫גוטס איז געלעגן‪ ,‬ווײל דארט איז קיינע לויזע דא‪ ,‬און צווייטנס איך זאל קענען וועש וואשן‪ .‬עס‬ ‫איז געווען א אײזערנער אויוון און דארט האב איך געקאכט‪ .‬די געלט‪ ,‬גאלד און ביזשוטעריע‬ ‫איז נישט געווען געציילט‪ .‬דאן האב איך גענומען געלט און גאלד און געשיקט אין גראדנע צום‬ ‫דירעקטאר בראווער‪ ,‬ער זאל קענען שיקן מער ברויט‪ .‬און אנשטאט ‪ 8‬פורן ברויט האט מען‬ ‫ארײנגעשיקט יעדן טאג ‪ 20‬מיט פלייש‪ ,‬פוטער‪ ,‬צוקער און פארשיידענע לעבנס מיטלען‪ .‬די קיך‬ ‫האט שוין געקענט קאכן און דער עסן האט זיך פארבעסערט‪.‬‬ ‫לאנגזאם זאגט מען‪ ,‬מען זאל מאכן יעדע שטאט די עווידענץ‪ ,‬ווײל מען פארט אויף‬ ‫טראנספארט און דא האט מען געהערט‪ .‬דאס פון גראדנע איין טראנספארט איז אוועק‪ ,‬אבער‬ ‫ווו ווייסט קיינער‪ .‬גרוסן האט מען געהאט‪ ,‬דאס נאך מאלקין אין גאז־קאמער‪ ,‬אבער קלאנגען‬ ‫זײנען פארשיידן‪.‬‬ ‫דער ערשטער טראנספארט איז אוועק‪ ,‬אין פארלויף פון איין וואך איז אוועק א צווייטער‬ ‫און אלץ ווערט פארשווונדן ווי אין וואסער‪ .‬קיינער ווייסט קיין זאך‪ .‬אין דער צווישנצײט געלינגט‬ ‫ביז ‪ 20‬מאן אנטלויפן פון לאגער‪.‬‬ ‫די לאגע איז זייער אנגעשטרענגט‪ ,‬אבער מיטלען האט קיינער‪ .‬פארשיידענע שרײבן‬ ‫זיך אז זיי זײנען פון גראדנע און האבן דארט זייער פאמיליע‪ ,‬אויסנאם ווײזע פארן איינצלנע‬ ‫נאך גראדנע‪ ,‬אבער פון דארט פארן זיי נאך פריער אויף טראנספארט ווי אנדערע‪ .‬לאנגזאם‬ ‫דערנענטערט זיך און עס קומט קעלבאסין אויף טראנספארט‪ ,‬מען שיקט ארויס ‪ 10.000‬מאן‪186‬‬ ‫שטעטלווײזע‪.‬‬ ‫|‪ |6‬איינמאל קומט ארײן שאט און פרעגט מיר‪ ,‬איך זאל אים זאגן וויפל איז פאראן געלד‪187,‬‬ ‫און קוקנדיק אויף דעם זעקל גאלד און געלט זאגט ער אז עס פעלט‪ ,‬עס איז פארשווונדן געגאנגען‬ ‫‪, which stands at the end of the line, was written on the left mar‬שאט ‪185 HR, IX: Next to‬‬‫‪.‬אובער שטורמפירער ‪gins in a small, possibly different handwriting:‬‬ ‫‪.‬ארויס ‪ 10.000‬טויזנדמאן שטעטל ווייזע ‪186 HR, X:‬‬ ‫‪.‬וויפל עלד {עס איז ̊דא}‪ .‬און ‪187 HR, X:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪441‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫א טייל‪ .‬איך אבער האב אים געזאגט‪ ,‬דאס עס פעלט נישט און עס איז אלץ אין ארדענונג‪ .‬אבער‬ ‫ער קוקט אויף מיר און איך פיל זיך שולדיק‪ .‬אין אוונט איז ווידער אנגעזאגט געווארן דאס עס‬ ‫גייט א טראנספארט‪ ,‬מען האט א ‪ 10.000‬יידן אנגעזאגט‪ ,‬מען זאל זײן גרייט צום אפפארן‪.‬‬ ‫און מען האט זיי צופוס אנגעהויבן פירן צום באן־סטאציע לאסאסנע‪ .‬פארשיידענע האט מען‬ ‫אונטערוועגנס געשאסן פאר נישט קענען גיין‪ 188.‬איך האב געפארן מיט שאטן מיט אויטא‪.‬‬ ‫קומענדיק אויף דער סטאציע זע איך‪ ,‬ווי אויפן וואגאן שטייט אנגעשרי̊בן א צעטל דאס נאך‬ ‫אשוויענטשים גייט דער טראנספארט‪ .‬בײם אפפאר פון באן כאפ איך זיך אין א וואגאן ארײן‬ ‫און איך פאר מיט דעם טראנספארט‪.‬‬ ‫אונטערוועגנס פארנדיק מיט די וואגאנען האבן פארשיידענע פארזוכט צום שפרינגען‬ ‫פון באן‪ ,‬וועלכע זײנען באלד דערשאסן געווארן‪ .‬אין וואגאן איז מען געזעסן צו ‪ 80‬מאן ענג‪,‬‬ ‫אן עסן און טרינקען אויפן וועג‪ .‬ווו מען האט זיך אפגעשטעלט האט מען געהערט רופן פון‬ ‫פאליאקן׃ אנטלויף‪ ,‬מען פירט אײך אין מאלקין‪ ,‬עס איז דא דארט א קרעמאטאריום‪ .‬אבער‬ ‫לײדער די וואגאנען זײנען פלאמבירט און שטארק באוואכט‪ .‬מיט הארץ קלאפעניש פארן מיר‬ ‫דורך מאלקין און מיר פארן ווײטער אין דער ריכטונג צו אשוויענטשים‪ .‬נאך א ‪3‬־טאגיקן פארן‬ ‫קומען מיר אן אין אשוויענטשים‪ ,‬הונגעריקע‪ ,‬פארשמאכטע פון דורשט און שמוציק‪.‬‬ ‫ס ט א צ י ע א ש ו ו י ע נ ט ש י ם ‪189‬‬

‫דער באן האט זיך אפגעשטעלט אויף א ראמפע אונטער דער שטאט‪ ,‬אין דער זײט ארבעטן‬ ‫ארעסטאנטן אין בלוי־ווײס געשטרײפטע זאכן מיט קײלע̊כדיקע היטלען‪ ,‬וועלכע זײנען באוואכט‬ ‫פון א פאסטן און גלײכצײטיק געשלאגן‪ .‬ארונטערקומענדיק פון די וואגאנען באגעגן אונז יונגע‬ ‫ס‪.‬ס‪.‬־לײט‪ ,‬וועלכע פאנגען אן שלאגן און שרײענדיק‪ :‬לוס‪ ,‬שנעלער‪ ,‬פארפלוכטע יידן‪ ,‬און‬ ‫צווינגען אלע פעקלעך‪ ,‬וועלכע ווער עס האט פארבערייטעט (וועש) אוועקצושמײסן‪ ,‬דערבײ‬ ‫האבן זיי אויסגעזוכט לויט די געזיכטן‪ ,‬וועלכע זיי זײנען זיי געפעלן ‪ 300‬מאן‪ .‬און די איבעריקע‬ ‫אלע געיאגט צופוס אויף א צווייטער זײט‪ .‬די ‪ 300‬מאן האט מען אפגעפירט לינקס אין‬ ‫גרויסן לאגער ארײן‪ .‬די אלטע האט מען אנגעפאנגען אויף אויטאס צום פירן‪ .‬נישט קענענדיק‬ ‫ארויפקלעטערן העלף איך מיט די אלע שוואכע און אלטע אויף דעם אויטא ארויפשטײגן און מיט‬ ‫די אויטאס פירט מען אלע אוועק אויף דער רעכטער ריכטונג‪ .‬בײ דעם לעצטן וואגן בלײבנדיק‬ ‫רופט זיך אן איין שאפער פון ס‪.‬ס‪ .‬צו מיר׃ מאן‪ ,‬דו ביסט דאך א יונגער און פעיקער קערל‪ ,‬דא‬ ‫ווערסטו פארברענט דארט אין לאגער‪ ,‬אויף לינקס מוזסטו‪ ]![ ‬גיין‪ .‬איך דערצייל אים דאס איך‬ ‫בין א שאפער מעכאניקער‪ .‬נעמט ער מיר מיט און פירט מיר ארײן אין גרויסן לאגער ארײן‬ ‫אנזאגנדיק‪ ,‬דאס מארגן קומט ער מיר נעמען צו דער ארבעט‪ .‬מען האט מיר ארײנגעפירט אין‬ ‫וואשראום‪ ,‬מען האט מיר געזאגט אלץ אויסטאן‪ ,‬און אזוי ווי די מאמע האט מיר געבוירן פירט‬ ‫מען מיר ארײן‪ ,‬מען שערט מיר אפ די האר און דאן שמירט מען מיר אײן ̊מיט א דעזינפעקציע‬ ‫מיטל‪ ,‬און איך וואש זיך ארום מיט וואסער‪ .‬ארויסגייענדיק פון באד באקום איך די ארעסטאנצקע‬ ‫זאכן‪ .‬און איך בין א פארברעכער‪ ,‬אבער די שטיוול און דעם רימענעם דאפלטן פעסל האב‬ ‫איך בײ מיר געלאזט‪ ,‬דארט מורא האבנדיק פארן ס‪.‬ס‪.‬־שאפער האבן זיי מיר דאס געלאזט‪,‬‬ ‫‪.‬קענען ווייטער גיין ‪188 HR, X:‬‬ ‫‪.‬אסוויענצין ‪189 HR, XI: in most cases:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪442‬‬

‫אבער פרעגנדיק אויב איך האב וואס דארט פון גאלד‪ ,‬בריליאנטן און דאלארן פארבאהאלטן‪.‬‬ ‫מײן אנטווארט איז ווי פארשטענדלעך געווען‪ ,‬דאס איך האב קיינע זאכן פארשטעקט‪ 190,‬ווי‬ ‫געזאגט איינער פון צענדליקער טויזנט געלינגט אזא טור‪ .‬דאן פירט מען מיר אין קאנצעלאריע‪,‬‬ ‫און דארט שטעכט מען מיר אויס ‪ 79504‬אויף דער לינקער האנט (טאטואירט) פארשרײבנדיק‬ ‫מײן עווידענץ‪ ,‬און דאן נאך בלאק ‪.6‬‬ ‫מען פירט מיר ארײן אין א מויער‪ ,‬גרויסע צימערן אויף לינקס און רעכטס‪ ,‬איבעראל פול‬ ‫ארעסטאנטן לויפן‪ ,‬מען שלאגט איינער דעם אנדערן‪ ,‬נישט קענענדיק גוט די דײטשע שפראך‬ ‫רופט יעדער‪ :‬לוס‪ ,‬לוס‪ ,‬שנעלער‪ .‬און דערבײ קלאפט איינער דעם אנדערן אין געזיכט ארײן‪.‬‬ ‫דערבײ באמערק איך ווי עס קומט איינער מיט א רויטע בינדע אויף דעם לינקן ארעם‪ .‬פרעג‬ ‫איך‪ ,‬וואס איז דאס פאר א צייכן‪ .‬ענטפערט מען מיר׃ דאס איז דער בלאק־עלטסטער‪ .‬דער‬ ‫אויסזען זײנער איז ווי פון א פארברעכער‪ ,‬דער גרעסטער באנדיט‪ ,‬ער גייט שטענדיק מיט‬ ‫א גומע־שלאאוך צום שלאגן‪ .‬דאן רופט ער זיך אן׃ ווען דער בעטן־באו וועט נישט זײן אין‬ ‫ארדענונג‪ ,‬קומט איר בײ מיר אלע צורעכט‪ ,‬און קלויבט זיך אויס א פאר מאן‪ ,‬וועלכע ער שלאגט‬ ‫ביז האלב טויט‪ ,‬רופנדיק׃ דורך דיר קריפל האב איך ציגארן‪ ,‬דיר וועל איך טויט־שלאגן‪ ,‬און דו‬ ‫גייסט בײ מיר אין אויוון‪191.‬‬ ‫|‪ |7‬מיר פירט מען ארײן אין צימער פון בלאק־עלטסטן‪ ,‬פרעגנדיק פארשיידנס׃ פון ווו איך‬ ‫קום‪ ,‬מיט וואס האב איך פארזינדיקט‪ .‬טראכט איך צו זיך׃ ווו האב איך דא ארײנגעפאלן?‪ – ‬זיי‬ ‫זאגן צו מיר׃ דא לעבט מען נישט לאנג‪ ,‬אלע גייען דורכן קוימען‪ .‬דער שרײבער פון בלאק־עלטסטן‬ ‫קרײבט‪ ]![ ‬מיר אויס א עווידענץ־קארטע‪ ,‬טיילט מיר צו ארבעט‪ 192‬און זאגט מיר‪ ,‬דאס מארגן‪,‬‬ ‫ווען דער ס‪.‬ס‪.‬־שאפער קומט‪ ,‬גיי איך ארבעטן אין די גאראזשן‪ .‬עסן האט מען מיר געגעבן‪ ,‬קאשע‬ ‫און דאן קאפע‪ .‬דאס האבן זיי מיר פריווילעגירט ווײל זיי האבן געמיינט אין דער ווירקלעכקייט‪,‬‬ ‫דאס איך האב וואס געמיינזאמע מיט דעם שאפער‪ .‬נאך דעם עסן פירט מען מיר אוועק אין‬ ‫שלאף־זאל‪ ,‬געבנדיק א בעט זאגט מען מיר׃ דא שלאפסטו‪ .‬איך האב זיך אויסגעטאן‪ ,‬אבער‬ ‫מורא האבנדיק‪ ,‬דאס מען וועט מיר די שטיוול אוועקנעמען‪ ,‬פארשטעק איך אונטער דעם‬ ‫שטרוי־זאק‪ ,‬אנער‪ ]![ ‬דאס איז געווען שטרענג־פארבאטן‪ ,‬מיר צופעליק געלינגט דאס‪ .‬צו‬ ‫פארשיידענע בעטן גייט מען קאנטראלירן‪ ,‬אויב די העפטלינגע (ארעסטאנטן) האבן ריינע פיס‬ ‫און אויב זיי האבן זייערע זאכן אין ארדענונג צוזאמענגעלייגט‪ .‬בײ וועמען דאס אלץ איז נישט‬ ‫געווען אין ארדענונג‪ ,‬דער האט מיט א ברעט פון בעט באקומען ‪ 5‬איבערן אש (אינטן‪.)]![ ‬‬ ‫אויף צומארגנס האלב פינף א גלאק קלינגט‪ ,‬מיט איינמאל לויפן ארײן די מיטהעלפער פון‬ ‫בלאק־עלטסטן‪ :‬שטובן־דינסט‪ ,‬פיפל און שרײבער און נאך פארשיידענע‪ 193‬אויפרוימערקעס‪,‬‬ ‫וואסער־טרעגער‪ ,‬קעסל־וועשער‪ ,‬קאפ̊ע־האלער א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬און יעדער איינער שלאגט מיט א גומען‬ ‫אדער א שטאק‪ ,‬שרײענדיק‪ :‬שנעלער‪ ,‬אויפשטיין‪ ,‬בעטן בויען‪ ,‬און רופנדיק‪ :‬הײנט ערלעבט‬ ‫איר‪ ,‬ווען איר וועט די בעטן נישט אנשטענדיק בויען‪ .‬די בעטן האבן געמוזט זײן ווי א שאכטל‬ ‫שוועבעלעך‪ ,‬און אלע קאפ־קײלן אויסגעריכטעט‪ .‬עס זײנען דא פארשיידענע מענטשן‪ ,‬איינער‬ ‫מאכט שנעלער‪ ,‬דער צווייטער לאנגזאמער‪ ,‬אבער מענטשן אין א בלאק־צימער פון ̊‪ 25‬מעטער‬ ‫‪.‬אויסנאם וויזע ‪190 HR, XI: after this was striken through:‬‬ ‫‪.‬קוימען ‪191 HR, XII:‬‬ ‫‪; the writer consistently combined the article with the noun.‬אבעט ‪192 HR, XII:‬‬ ‫‪.‬אויספייגר ‪193 In HR, XII added:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪443‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫לענג און ‪ 10‬מעטער ברייט מיט דרײ שטאקיקע בעטן און א בעלעגשאפט פון ‪ 240‬מאן‪ ,‬איז‬ ‫קיין פלאץ דא אינדערפרי‪194.‬‬ ‫נאך דעם בעטן־באו גייט יעדער זיך וואשן האלב נאקעט‪ ,‬ווער עס וואשט זיך אין העמד‪,‬‬ ‫דער באקומט אזוי געשמירט לינקס און רעכטס פון א קאפא‪ ,‬דאס איז דער מאן‪ ,‬וועלכער‬ ‫פירט צו דער ארבעט און איז פאראנטווארטלעך‪ ,‬דאס קיינער לויפט נישט אוועק און אלץ‬ ‫ארבעט‪ ,‬אבער ער איז אויך א העפטלינג‪ ,‬וועלכער איז לענגער אין לאגער (א אלטער האס)‪.‬‬ ‫נאך דעם וואשן לויפט מען שנעל ארײן אין בלאק און מען שטעלט זיך אין א ריי‪ ,‬יעדער‬ ‫איינער צײגנדיק דעם נומער פון דער לינקער האנט באקומט ‪ 1‬פארציאן ברויט ‪ 35‬דק״ג און‬ ‫א פארציאן מארגארין ‪ 2‬דק״ג און אין שיסל ¼‪ ‬ליטער קאפע‪ .‬פארשטענדלעך שטייט דער‬ ‫שרײבער און צייכנט יעדן איינעם און דערבײ שטייען פארשיידענע און פאסן אויף אויב מען‬ ‫איז ריין געוואשן‪ .‬דאס עסט מען גאנץ שנעל און מען הערט ווידער עס קלינגט‪ ,‬דאן פירט מען‬ ‫אלעמען אויף דעם אפעל־פלאץ‪ .‬דארט שטעלט מען זיך אײן אין ‪5‬־ער רייען אויף פאדערמאן‬ ‫און זײטן־ריכטונג‪ ,‬נאך מער דיסציפלין ווי בײ זעלנער‪ .‬דער בלאק־עלטסטער גיט א קאמאנדע‪:‬‬ ‫מיצן־אפ‪ .‬און דאן ציילט א ס‪.‬ס‪.‬־מאן‪ ,‬אזוי גערופענער בלאק־פירער‪ ,‬דורך אויב עס שטימט‪ .‬אין‬ ‫פאל ווען עס שטימט נישט גענוי קען מען אפשטיין‪ ,‬נישט קוקנדיק אויף דעם וועטער‪ 2 ,‬שעה‪.‬‬ ‫אזוי קומט פאר דער אפעל פרי און אוונט נאך דער ארבעט אום ‪ 6‬אזייגער‪ ,‬און דאן נאך דעם‬ ‫אפציילן רופט דער לאגער־קאפא‪ ,‬דער וואס פארנעמט זיך מיט די ארדענונג אין לאגער‪:‬‬ ‫"אפשפערן"‪ .‬דאס הייסט‪ ,‬יעדער שטעלט זיך בײ זײן צוגעוויזענער קאמאנדע פון ארבעטסדינסט‬ ‫(העפטלינגע אדמיניסטראציע)‪ .‬אין פאל ווען ער שטעלט זיך נישט צו‪ ,‬באקומט ער אינאוונט‬ ‫פון בלאק־עלטסטן ‪ 10‬איבערן אש‪ ,‬ווײל יעדער קאפא האט די אויפגאבע‪ ,‬פון יעדן העפטלינג‪,‬‬ ‫וואס געהערט צו זײן קאמאנדע‪ ,‬אפשרײבן דעם נומער פון דער האנט און אינאוונט אפגעבן‬ ‫אין שרײב־שטובע‪ ,‬און דארט ווערט יעדן איינצעלהייט קאנטראלירט‪ .‬וואס שייך‪ 195‬צו דער‬ ‫ארדענונג פון וויסן גענוי ווו יעדער איינצלנער מאן איז‪ ,‬דאס קלאפט בײ זיי זייער‪.‬‬ ‫נאך דעם אפשפערן רופט מיר דער בלאק־עלטסטער מיט אין בלאק ארײן און דארט ווארט‬ ‫איך אויף דעם שאפער‪ 196,‬וועלכער דארף מיר דאס ערשטע מאל קומען נעמען … אבער ער‬ ‫איז נישט געקומען‪ .‬אין דער צווישנצײט שמועס איך מיטן בלאק־עלטסטן‪ ,‬דערציילט ער מיר‬ ‫דאס אין בירקענאו‪ ,‬א נעבן לאגער איז דאס פון אשוויענטשים‪ ,‬איז דא קרעמאטאריומס און‬ ‫דארט פארברענט מען העפטלינגע פארשיידענע‪ ,‬וואס זײנען שוואכע ווײל זיי האבן‪ 197‬ווייניק‬ ‫צום עסן‪ ,‬און צווייטנס מאכן זיי יעדע וואך אקציעס‪ .‬מען שפערט אפ איין בלאק און מען פירט‬ ‫אין פײער‪ ,‬און זייער פיל אזעלכע זאכן‪ ,‬וואס איך מאך אליין דורך‪.‬‬ ‫נאך מיטאג באקומט דער בלאק עלטסטער א צעטל‪ ,‬דאס ער זאל אנגעבן די ליסטע‪ ,‬ווער‬ ‫עס איז אינזשיניער‪ ,‬מע̊כאניקער‪ ,‬כעמיקער‪ ,‬צימערער‪ ,‬שלאסער‪ ,‬טישלער און מויערער‪ .‬דאן ראט‬ ‫ער מיר‪ ,‬איך זאל זיך צושרײבן און פארן מיט דעם טראנספארט‪ ,‬ווײל דאס איז אין א כעמישן‬ ‫ווערק‪ .‬דארט וועט זײן דער לעבנס־מיטל בעסער‪ ,‬דאס הייסט מען וועט באקומען מערער ברויט‬ ‫און מיטאג עסן‪ .‬איבערליגנדיק און נישט דערווארטנדיק אויף דעם ס‪.‬ס‪.‬־שאפער שרײב איך זיך‬ ‫אלס אינזשיניער־מעכאניקער‪ .‬אין אוונט‪ ,‬ווען אלע זײנען געקומען פון דער |‪ |8‬ארבעט‪ ,‬האט מען‬ ‫‪.‬איז צו איינג פער זיי ‪194 In HR, XII added:‬‬ ‫‪.‬לגבי ‪195 HR, XIII:‬‬ ‫‪.‬ס‪.‬ס‪ .‬שאפער ‪196 HR, XIII:‬‬ ‫‪.‬נישט וואס ‪197 HR, XIII: after this word:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪444‬‬

‫צוזאמענגעקליבן לויט די פאכן ‪ 200‬מאן און אויף צומארגנס פרי פירט מען אונז אלע אין דער‬ ‫שרײב־שטובע פון וועלכע מיר זײנען געגאנגען אין באד‪ .‬נאכן באדן האבן מיר באקומען זופ און‬ ‫‪ 5‬קארטאפל־שאלן‪ ,‬און דאן האט מען אונז צופוס געפירט אין דער ריכטונג פון מאנאוויץ‪198,‬‬ ‫‪ 6‬ק״מ פון אשוויענטשים‪.‬‬ ‫אוונטס אנקומענדיק אין מאנאוויץ‪ ,‬מיד פון גיין אין די האלץ־קלאמפן‪ ,‬פירט מען אונז צו‬ ‫צום טויער‪ ,‬דערבײ טרעפן מיר א העפטלינגע‪ .‬פרעג איך אים‪ :‬איז דא פאראן יידן‪ .‬זאגט ער‬ ‫מיר‪ :‬מיט ̊‪ 7‬טעג צוריק זײנען מיר דא געקומען‪ ,‬און יידן זײנען אויך דא‪ ,‬לויטער דײטשע‪ ,‬אלטע‬ ‫העפטלינגע פון בוכנוואלד‪ ,‬דאס איז א קאנצענטראציע־לאגער פון דײטשלאנד פון ‪ 1933‬יאר‬ ‫געשאפן‪.‬‬ ‫מען האט אונז ארײנגעפירט אין לאגער און די ‪ 200‬מאן האט מען פארטיילט אין ‪ 2‬בלאקן‪.‬‬ ‫דארט אין בלאק זעט שוין אנדערש אויס‪ ,‬אן מענטשן‪ ,‬בלויז דער בלאק־עלטסטער מיט דעם‬ ‫שטובן־דינסט‪ .‬לאנגזאם האט מען אונז פארטיילט בעטן‪ ,‬מיט דער גענויער שפראך ווי כ׳האב‬ ‫געהערט אין אשוויענטשים‪ .‬אויף צומארגנס‪ ,‬ווי מיר האבן אויפגעשטאנען‪ ,‬האט יעדע̊ר געמאכט‬ ‫ווי געהעריק אלע זאכן‪ ,‬און נאך אלעמען זאגט מען אונז צונויפשטעלן זיך בײם בלאק אין דרויסן‪.‬‬ ‫קאלט איז געווען אין די פאפיר־זאכן‪ .‬אין א שעה ארום איז געקומען א ס‪.‬ס‪.‬־מאן‪ ,‬וועלכער‬ ‫האט אנגעפאנגען איבונגען מיט אלעמען צו מאכן שלאגנדיק צום טויט‪ .‬דאן פירט מען אויף‬ ‫א קאמיסיע א דאקטארשע‪ ,‬פון אונז האט מען אויסגעקליבן ‪ 13‬מאן‪ ,‬וועלכע זײנען געווען‬ ‫קראנק‪ ,‬מייסטנס מאגן־קראנקע‪ .‬און גלײך האט מען זיי אויפן רויטן קרייץ־אויטא פארלאדן‪,‬‬ ‫פון וועלכע איך ווער געווויר‪ ,‬דאס זיי זײנען אין קרעמאטאריום אוועק‪ .‬פון ‪ 12‬ביז איינס האט‬ ‫יעדער באקומען מיטאג‪ ,‬א ליטער זופ און דערבײ א צוגאב צו ‪ 4‬קארטאפל מיט שאלן‪ ,‬פון‬ ‫וועלכע ‪ 30 %‬זײנען קראנק געווארן‪ .‬נאך מיטאג האט מען ווידער איבונגען געמאכט‪ .‬אין‬ ‫דער צווישנצײט קומט אן דער לאגער־קאפא און פאדערט ‪ 5‬מאן‪ ,‬דאן ‪ 10‬מאן א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬צו‬ ‫פארשיידענע אויפרוימונגס־ארבעטן‪ .‬אין אוונט קומט אין בלאק־ארײן דער לאגער־̊קאפא‬ ‫מיט דעם לאגער־עלטסטן און רופן אויס‪ :‬ווער עס האט געלט זאל אפגעבן‪ ,‬אין פאל ווען מיר‬ ‫געפינען בײ וועמען געלט און ביזשוטעריע ווערדעט ער ווערן טויט־געשלאגן‪ .‬אלע האבן שרעק‬ ‫באקומען און יעדער איינער זאגט צום אנדערן׃ קומט‪ ,‬ווער עס האט צוזאמענלייגן און אפגעבן‪.‬‬ ‫אבער יעדער האט געהאט מורא אליין אפצוגעבן‪ .‬שטילערהייט האט מען צווישן די בעטן‬ ‫אויפגעזאמלט ‪ 20‬טויזנט מארק און מען גיט מיר‪ ,‬איך זאל צוגיין אפגעבן ווײל איך ווייס ווי זיך‬ ‫באגיין מיט דײטשן‪ .‬איך האב גענומען די געלט און אפגעגעבן זיי‪ .‬דאן האבן זיי מיר אויפגעשריבן‬ ‫מײן נומער און זײנען מיט א שמייכל אוועק‪ ,‬ווי איינער זאגט׃ א גוטן געשעפט געמאכט‪.‬‬ ‫אויף צומארגנס קומט דער לאגער־קאפא און רופט אויס מײן נומער געבנדיק א לעבל‬ ‫ברויט און קלאפט מיר אין פלייצע‪ ,‬דאס איך בין א בראווער יונג‪ .‬איך זעענדיק און קענענדיק‬ ‫גוט די דײטשע שוואכקייט זאג איך צו אים׃ טייל מיר צו א גוטן פאסטן פון וועלכן איך זאל זײן‬ ‫צופרידן‪ ,‬דאן וועל איך דיר צופרידנשטעלן און דערבײ אים געבנדיק א ‪ 5‬גאלדענעם רובל‪ .‬אין‬ ‫א שעה ארום קומט ער מיר רופן און טיילט מיר צו א פאסטן אלס באדע־מײסטער‪ .‬ער פירט‬ ‫מיר ארײן אין א באדע־ראום און זאגט מיר׃ דאס מוזטו ציכטיק האלטן‪ ,‬און נאך דעם אפעל‬ ‫דארף קיינער נישט ארײן‪ .‬און דערבײ טיילט ער מיר צו איינעם אלס געהילף‪ .‬איך בין פון דעם‬ ‫פאסטן צופרידן‪ .‬א גאנצן טאג ̊בין איך אין דער ווארעם‪ ,‬און דערבײ באקום איך מער צום עסן‬ ‫זופ‪ ,‬וועלכע איך פארטייל נאך‪ .‬אין דערצײט פון צוויי וואכן וואס איך האב געארבעט דארט‬ ‫‪198 HR, XIV: the following four words have been added as a separate sentence.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪445‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫בין איך געקומען צו זיך‪ ,‬דאס אפילו די אלטע העפטלינגע האבן געקריגן רעספעקט פאר מיר‪,‬‬ ‫ווײל דאס איז געוו‪#‬ן אין יענער צײט פאר מיר דער בעסטער פאסטן‪ .‬אין דער צווישנצײט האט‬ ‫מען פון נארוועגן ‪ 12.11.42‬גאבראכט‪ ]![ ‬נאך אשוויענטשים א טראנספארט פון וועלכן מען‬ ‫האט נאך מאנאוויץ געשיקט ‪ 650‬מאן‪ ,‬און אין א פאר טעג ארום זײנען צו אונז פון גראדנער‬ ‫טראנספארט געקומען ‪ 700‬מאן‪ ,‬און יעדער דערציילט די זעלבע זאך‪.‬‬ ‫די נארוועגישע יידן אנקומענדיק מיט די פרויען‪ ,‬קינדער און פאמיליען‪ ,‬האט מען פון‬ ‫זייער טראנספארט וואס האט געציילט ‪ 4000‬מאן אויסגעקליבן ‪ ,650‬און די איבעריקע האט‬ ‫מען מיט אויטאס נאך דער לינקער זײט אוועקגעפירט‪ .‬און זיי קענען זיך אליין נישט שענקען‪,‬‬ ‫פארוואס זיי האבן נאך שוועדן נישט אנטלאפן‪ ,‬ווײל מייסטנס איז פון זיי נאך שוועדן אנטלאפן‪.‬‬ ‫זיי האבן דערציילט‪ ,‬דאס מען האט זיי געזאגט אז מען פירט אין אן ארבעטס־לאגער‪ ,‬ווו מען‬ ‫וועט קענען לעבן מיט דער פאמיליע‪ ,‬און דא ווײזט זיך גאר ארויס כזב ושקר‪.‬‬ ‫פון די גראדנער האב איך זיך אינפארמירט‪ ,‬דאס זיי זײנען געקומען ‪ 15.000‬און אויך די‬ ‫זעלבע זאך איז גע̊טאן געווארן מיט די איבעריקע‪ .‬און גלײכצײטיק דאס דעם גאנצן גראדנער‬ ‫געטא האט מען ארויסגעפירט נאך קעלבאסין און אין גראדנע איז מער קיינער געבליבן‪ .‬מיט די‬ ‫געקומענע האט מען גענוי געמאכט ווי מיט אונז‪ .‬יעדן טאג אין דרויסן שטיין און איבונגען מאכן‪.‬‬ ‫|‪ |9‬איינמאל קומען צו מיר צו גיין א ‪ 20‬מאן פון די גראדנער‪ ,‬האלב טויטע און בעטן מיר‪,‬‬ ‫איך זאל זיי ארײנלאזן אונטער דעם דאך פארבאהאלטן זיך‪ .‬איך האב זיי דאס געמאכט‪ ,‬און דעם‬ ‫ערשטן טאג איז דאס געלונגען‪ .‬דעם צוויישן‪ ]![ ‬טאג זײנען ווידער געקומען צו מיר מענטשן זיך‬ ‫פארשטעקן‪ ,‬אבער אין דער צאל פון ‪ 50‬מאן‪ .‬איך האב זיי ארײנגעלאזט אין צווייטן צימער און‬ ‫צוגעשלאסן‪ .‬א זייגער ‪ 10‬איז געקומען א בלאק־פירער ס‪.‬ס‪ .‬קאנטראלירן‪ ,‬אלעס איז געווען אין‬ ‫ארדענונג‪ .‬פרעגט ער מיר׃ וואס איז אין צווייטן צימער? דערהערנדיק א שארך און מאכט די‬ ‫טיר אויף‪ .‬דאן האט ער מיט דעם קניפל יעדן געשלאגן און ארויסגעטריבן‪ .‬פארענדיקנדיק מיט‬ ‫זיי גייט ער ארײן צו מיר און לייגט מיר ארײן אין א וואשבעקן‪ ,‬גיסט אויף מיר קאלטע וואסער‬ ‫און שלאגט‪ .‬דערבײ צעברעכט ער מיר א שטשענקע (א ביין אויף דעם געזיכט) און טיילט מיר‬ ‫צו שטראף־קאמאנדע שטיינער קלאפן‪ .‬בײ דער ארבעט אין שטראף־קאמאנדע דערזע איך א‬ ‫באקאנטע געזיכט‪ ,‬און דאס איז געווען א דאקטארס‪ ,‬א זון פון וועלכן כ׳האב כסדר געהאט‬ ‫אינפארמאציעס אין ביאלע־פאדלאסקע‪ ,‬דאס איז געווען יאנקל ווײסמאן‪ .‬גיי איך צו און איך‬ ‫פרעג אים‪ ,‬אויב ער הייסט יאנקל ווײסמאן‪ .‬דורכריידנדיק מיט אים פירט ער מיר ארײן אין קיך‬ ‫ווו ער איז פארארבייטער געווען‪ ,‬גיט מיר עסן און זאגט‪ ,‬דאס מיר וועט גארנישט פעלן‪ ,‬ווײל‬ ‫דעם גרוס האט ער יעצט פון ‪ 3‬יאר‪ .‬אויף צומארגנס ‪#‬רי קומט צו מיר א צעטל‪ ,‬דאס איך זאל‬ ‫אײנטרעטן אין קארטאפל־שייל קאמאנדע און דארט זאל איך רעפערירן די ווערקצײג צום שיילן‬ ‫קארטאפל‪ .‬ווײסמאן האט מיר פארגעשטעלט פאר דעם קיכן־שעף באטאנענדיק‪ ,‬אז איך בין‬ ‫איצט זײן איינציקער פרײנט אין לעבן‪ .‬דעם קיכן־שעף זאגט אים אן‪ 199,‬ער זאל מיר געבן גוט‬ ‫צום עסן‪ ,‬און איך זאל אין קארטאפל־מאגאזין זײן‪ ,‬ווו איך האב געווען ‪ 2‬מאנאט‪.‬‬ ‫מען איז שטענדיק געקומען הונגעריקע בעטן קארטאפל‪ ,‬איך פלעג זיך נישט מאכן זעענדיק‬ ‫און זיי פלעגן נעמען‪ .‬דאס אבער איז געווען פארבאטן‪ 200.‬אין א געוויסן זונטיק קומט איינער‬ ‫נעמען קארטאפל‪ ,‬וועלכן דער ס‪.‬ס‪.‬־ראפארטפירער כאפט‪ .‬דאן גייט ער ארײן צו מיר‪ ,‬צעשלאגט‬ ‫מיר שטארק און שיקט מיר שטראף־ווײזע מיט דעם קאפא אויף קאמאנדע ‪ ,4‬צעמענט טראגן‬ ‫‪.‬דער קיכן שעף זאגט עם אן ‪199 HR, XVI:‬‬ ‫‪.‬שטריינג פארבאטן ‪200 HR, XVI:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪446‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫א גאנצן טאג‪ 11 .‬אזייגער פירן אונז פאסטן אוועק אויף צעמענט־קאמאנדע אנזאגנדיק דעם‬ ‫קאפא פון ‪ ,4‬דאס ער זאל אונז די ריכטיקע ציגארן געבן‪ ,‬דאס הייסט שווערע ארבעט‪ .‬זײענדיק‬ ‫געזונט איז דאס אויך געווען א שווערע ארבעט‪ ,‬ווען איך דארף דערבײ ארבעטן ‪ 7‬טעג פאל‬ ‫איך‪ .‬יעדן טאג זײנען ‪ 30‬מאן געפאלן פון דער ארבעט‪ 100 .‬מעטער האב איך געמוזט לויפן‬ ‫מיט א זעקל צעמענט אויף דער פלייצע‪ .‬דער ציוויליסט‪ ,‬קוקנדיק אויף מיר ווי איך ארבעט‪ ,‬האט‬ ‫אנגעפארדערט מיט א בריוו אין ארבעטס־דינסט‪ ,‬דאס איך זאל קומען אלס פארארבעטער‪,‬‬ ‫פארשטייענדיק און גוט אויספירנדיק די ארבעט‪ .‬אינאוונט קומענדיק צוריק נאך די גאנצע‬ ‫צערעמאניעס ווי שטענדיק רופט מען אויס אינזשיניערן‪ ,‬טעכניקער‪ ,‬שלאסער פון האכבאו זאלן‬ ‫זיך מעלדן‪ ,‬און איך האב זיך געמעלדעט‪.‬‬ ‫אויף צומארגנס בין איך שוין נישט קיין געשטראפטער‪ ,‬און מען שיקט מיר צו האכבאו־ארבעט‪.‬‬ ‫דארט האב איך נאכגעזען אלע צייכענונג־פלענער‪ ,‬און מען גיט מיר דעם צוזאמענשטעל צייכנען‪,‬‬ ‫פון וועלכן דער אינזשיניער איז געווען צופרידן‪ ,‬בײ וועלכן איך האב געארבעט‪ .‬און גלײכצײטיק‬ ‫מער עסן און ציגארעטן באקומען‪ ,‬געווען גוט באהאנדלט‪ 201.‬ער איז געווען פון מיר צופרידן‪,‬‬ ‫דאס איך מאך אים זײן ארבעט‪ ,‬און איך בין געווען צופרידן‪ ,‬דאס איך ארבעט אונטער א דאך‬ ‫און גלײכצײטיק האב איך גוט צום עסן‪.‬‬ ‫ד י לאגע אין לאגער‬ ‫יעדער איינער מוז לעבן פון דער פארציאן‪ ,‬די ארבעט איז שווער‪ ,‬מען פארניכטעט די הונדערטער‬ ‫מענטשן פון די וואס זײנען בײם לעבן געבליבן‪ .‬יעדן טאג צ‪ .‬ב‪ .‬מארשירט מען ארויס צו‬ ‫דער ארבעט‪ ,‬זאגט אן דער לאגער־עלטסטער‪ ,‬דאס מיט צוואנציק מאן ווייניקער קומען‪.‬‬ ‫זעלבסטפארשטענדלעך האט דער קאפא ‪ 20‬מאן מיט פארשיידענע קונצן טויט געשלאגן די‬ ‫‪ 20‬מאן‪ ,‬אזוי איז אומגעפער ביז ‪ 300‬מאן געפאלן יעדן טאג‪ 202.‬יעדע וואך האט געפעלט ביז‬ ‫‪ 1000‬מאן‪ ,‬און צוגעקומען זײנען יעדן טאג פארשיידענע טראנספארטן‪ ,‬אבער פון זיי זײנען‬ ‫פארבליבן צו צוואנציג‪ ,‬פופצן מענטשן‪ ,‬ווײל די מערהייט איז פון אזעלכע פארשיידענע פאלן‬ ‫אומגעקומען‪ .‬אין דער צײט ביז ענדע ‪ 1944‬יאר זײנען אזוי פעיקע צו דער ארבעט געפאלן‬ ‫הונדערט מיט אכציק טויזנט‪.‬‬ ‫אשוויענטשים איז געווען א קאמענדאנטור‪ ,‬אונטער וועלכע עס האט אונטערליגט‬ ‫‪ 18‬לאגערן‪ ,‬אין פארנעם אויף ‪ 40‬קל״מ ווי צ ‪.‬ב‪ .‬אשוויענטשים גופא‪ ,‬בירקענאו אווו‪203‬‬ ‫דער טויט־ארט‪ ,‬אבער גלײכצײטיק א מענער־לאגער‪ ,‬א פרויען־לאגער‪ ,‬ציגײנער־לאגער‪204‬‬ ‫עקסטרע‪ ,‬מאנאוויץ‪ ,‬יאוואזשנא‪ ,‬דאס איז קוילן גרובן‪ ,‬פערסטענגרובן‪ ,‬יאווישאוויץ‪ ,‬יאנינא‪,‬‬ ‫בלעכהאמער‪ ,‬אלטאמער‪ ,‬סאסנאוויץ‪ ,‬גלײוויץ ‪ 205,4 ,3 ,2 ,1‬און נאך פארשיידענע‪ .‬אומעטום‬ ‫איז געווען דער זעלבער געזעץ שלאגן‪ .‬אמ̊ערגסטן |‪ |10‬איז געווען אין בירקענאו‪ ,‬דארט האט‬

‫‪.‬באקומען‪ ,‬גלייכצייטיג האב איך געווען גוט בעאמדלט ‪201 HR, XVI:‬‬ ‫‪.‬ביז ‪ 300‬מאן געפאלן יעדען טאג מענטשן ‪202 HR, XVII:‬‬ ‫‪ְ . The punctuation might‬‬ ‫בּיר ֶקענאאווּ דער טויט אורט ‪203 Copy mistake; HR, XVII, reads:‬‬ ‫‪have been inserted later.‬‬ ‫‪ְ .‬‬ ‫בּיר ֶקענאאווּ ציגיינער לאגער ‪204 HR, XVII:‬‬ ‫‪.‬באברעק ‪205 HR, XVII, above the line:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪447‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫מען הונדערטער‪ 2 06‬מענטשן אין דער אזוי גערופענער שטראף־קאמפאניע פארענדיקט‪ ,‬דאס‬ ‫געהערט אלץ מיט די טאטואירטע‪ .‬און דאן דער צווייטער שלעכטער ארט איז געווען קוילן‬ ‫גרובן‪ ,‬וועלכע מען האט שטראפווײזע אוועקגעשיקט פאר צונעמען אשטיקל ברויט פון א‬ ‫צווייטן‪ ,‬פאר גנבענען וועש פון אנדערע‪ ,‬פאר רעדן מיט ציוויליסטן‪ ,‬וואס איז געווען שטרענג‬ ‫פארבאטן‪ ,‬פאר קריגן פון א ציוויליסט א שטיקל ברויט און נאך פיל אזוינע זאכן‪ .‬יעדן טאג‬ ‫זיינעןגעווען אנדערע גזירות ווי צ‪ .‬ב‪ .‬בײם ענטלויזן‪ .‬בײ וועמען מ׳האט געפונען א לויז האט‬ ‫מען טויט געשלאגן‪ .‬אן אנטלויזונג פלעגט פאלגנד פארקומען׃ אלע ציען די העמדער אויס‪ ,‬די‬ ‫פענסטער נישט געקוקט אויפן וועטער זײנען אפן געווען‪ ,‬און מען זוכט קעגנזײטיק‪ ,‬און דאן‬ ‫גייט מען אין דער ריי ווי נאך ברויט‪ ,‬און די פארגעזעצטע קאנטראלירן‪ ,‬פאר א לויז ‪ 15‬איבערן‬ ‫אש‪ .‬דאס איז דער לעבן‪ .‬דערבײ יעדן טאג נאך דער ארבעט און צו דער ארבעט סעלעקציעס‪.‬‬ ‫מען זוכט אויס שוואכע‪ ,‬קראנקע און אזוי געזיכטער‪ ,‬וועלכע ווערן געפאקט אויף די אויטאס‪,‬‬ ‫און אין א שעה ארום קומט צוריק זייער אנטועכץ‪ .‬יעדער טאג איז געווען מיט נײעסן‪ ,‬אלץ‬ ‫אזוינע בארבארישע‪ .‬צום שרײבן וואלט יעדער טאג געווען פאר זיך א בוך‪ ,‬איך גיב דא בלויז‬ ‫פראגמענטן‪ .‬אין פארלויף פון ‪ 1942–45‬האט מען געבראכט פוילישע יידן‪ ,‬נארוועגישע‪,‬‬ ‫טשעכאסלאוואקישע‪ ,‬בעלגישע‪ ,‬האלענדישע‪ ,‬פראנצויזישע‪ ,‬גריכישע‪ ,‬אלזשירער‪ 207,‬דײטשע‪,‬‬ ‫עסטרײכישע‪ ,‬לוקסענבורגישע‪ ,‬אונגארישע יידן א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫דאס קרעמאטאריום און די אויוונס‬ ‫‪ ]![ 5–6‬קילאמעטער פון אשוויענטשים האבן זיך געפונען די קרעמאטאריעס און די‬ ‫פארברענונגס־אויוונס‪ ,‬דער ארט האט געהייסן בירקענאו‪ .‬גלײכצײטיק איז דערנעבן געווען א‬ ‫לאגער פון העפטלינגע אין בירקענאו און נאך פארשיידענע לאגערן‪.‬‬ ‫אנקומענדיק אזוי ווי יעדער טראנספארט קומט צופארן‪ ,‬נעמט מען ארויס א געוויסע‬ ‫קליינע צאל און די איבעריקע אלע‪ ,‬וועלכע ווערן מיט אויטאס אוועקגעפירט‪ ,‬ברענגט מען‬ ‫זיי אויף א פלאץ דערנעבן‪ ,‬וועלכן עס געפינען זיך די‪ #‬גאז־קאמערס … יעדער איינער מוז זיך‬ ‫אויסציען נאקעט‪ ,‬הייל‪ ,‬נישט געקוקט מענער‪ ,‬פרויען און קינדער צוזאמען און יעדער איינער‬ ‫באקומט א האנטוך מיט א שטיקל זייף‪ .‬ארײנגייענדיק אין דעם כלומרשטן וואש־ראום בײ‬ ‫דער טיר ווערט אוועקגענומען דער האנטוך‪ ,‬און ווען די גאז־קאמער איז פול מיט מענטשן‬ ‫געפאקט‪ ,‬דאן ווערן די טירן צוגעמאכט מיט אזוינע אײזערנע ריגלען‪ ,‬און פון אלע ‪ 4‬עקן‪,‬‬ ‫אנשטאט געבן וואסער צום וואשן‪ ,‬ווערט געשיקט גאז מיט וועלכע די מענטשן פארגאזן‬ ‫זיך‪ .‬אזוי געדויערט דער גאנצער פראצעס ‪ 7‬מינוט‪ .‬דערבײ דער ס‪.‬ס‪.‬־מאן‪ ,‬וואס ארבעט‬ ‫בײ דער פארגאזונג‪ 208,‬גייט אין א ג‪#‬אז־מאסקע און דורך א גלאז ציכטענעם‪ 209‬קליינעם‬ ‫קאנטראל־פענצטער קוקט ארײן ווי די פארגאזטע מענטשן זעען אויס‪ .‬נאך ‪ 7‬מינוט ווערן די טירן‬ ‫אויפגעמאכט‪ ,‬די צונויפגערדרענגטע‪ ]![ 210‬מענטשן פאנגען אן צו פאלן אין די טירן‪ ,‬זײענדיק‬ ‫פולשטענדיק צוביסן‪ ,‬ווײל ווי די מענטשן דערפילן די גאז‪ ,‬נישט האבנדיק קיינע רעטונג און נישט‬ ‫‪.‬אין די אונדערטער ‪206 HR, XVII:‬‬ ‫‪.‬אלזשירער און אונגארישע‪207 HR, XVII: ,‬‬ ‫‪.‬פארגאזונג אקציע ‪208 HR, XVIII:‬‬ ‫‪.‬דיכטענעם ‪209 HR, XVIII:‬‬ ‫‪.‬צונויפגעדריקטע ‪210 HR, XVIII:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪448‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫קענענדיק זיך באוועגן פון ענגשאפט‪ ,‬בײסט מען זיך קעגנזײטיק‪ – .‬דאן נעמט די אזוי גערופענע‬ ‫זאנדער־קאמאנדע‪ ,‬וועלכע באשטייט פון ‪ 200‬העפטלינגע‪ ,‬מייסטן יידן‪ ,‬מאכן אויף‪ 211‬אלע‬ ‫טירן‪ ,‬די ווענטילאטארן לאזט מען אין דער ארבעט‪ ,‬וועלכע טרײבן פאנאנדער די גאז‪ ,‬און‬ ‫גלײכצײטיק לאדעווען זיי די פארגאזטע מענטשן אויף וואגאנעטקעס‪ ,‬וועלכע ווערן אפגעפירט‬ ‫אין ‪ 12‬אויוונס און דארט ווערן זיי פארברענט‪ .‬נאך דעם פארברענען נעמט מען די אש און מען‬ ‫פירט ארויס צו מיסטיקן די פעלדער‪ .‬אזוי האט מען טאג־טעגלעך פארברענט ‪ 10.000‬מאן‪ .‬די‬ ‫אזוי גערופענע זאנדער־קאמאנדא‪ ]![ ‬האט געארבעט ביז ‪ 3‬מאנאט‪ .‬זיי האבן געווען אונטער‬ ‫א שטרענגע וואך‪ ,‬יעדן טאג באקומען פון די בעסטע עסן און גלײכצײטיק שנאפס‪ .‬געוווינט‬ ‫האבן זיי אין א עקסטרן ארומגעצוימטן באראק‪ ,‬צו וועלכן קיינער האט נישט געקאנט צוקומען‪,‬‬ ‫שטרענג באוואכט‪ .‬נאך ‪ 3‬מאנאט פלעגט מען זיי פארברענען‪ ,‬כדי עס זאל נישט בלײבן פון זיי‬ ‫קיינע דאקומענטן פון די מענטשן‪ .‬פון דער זאנדער־קאמאנדא‪ 212‬איז געלונגען בײם לעבן צו‬ ‫בלײבן‪ ,‬מיט פארשיידענע קונצן און דרייען האבן איינצלנע זיך ארויסגעדרייט‪ ,‬און זיי האבן גענוי‬ ‫אלץ דערציילט‪ ,‬צ‪ .‬ב‪ .‬די לעצטע זאנדער־קאמאנדא איז בײם לעבן געבליבן‪.‬‬ ‫אין ‪ 1944‬דעם ‪ 15‬דעצעמבער האט מען ליקווידירט די גאז־קאמערן מיט די אויוונס‪,‬‬ ‫איבערלאזנדיק בלויז איין אויוון צום פארברענען די טויטע‪ ,‬און אויפן פלאץ האט מען אויפגעבויט‬ ‫א צעגעלניע‪ ,‬נישט איבערלאזנדיק קיין שפור פון מענטשן פארניכטונג‪.‬‬ ‫אומגעפער פארשיידענע פראגמענטן פון לאגער־לעבן האב איך געשטראכן‪ .‬איצט וועל איך‬ ‫עטוואס קליינע סקיצן באשרײבן פון לאגער־לעבן בירקענאו‪ |11| .‬דער לאגער האט געציילט‬ ‫‪ 25.000‬העפטלינגע‪ ,‬דארט האט זיך געפונען די אזוי גערופענע שטראף־קאמאנדע‪ ,‬וועלכע‬ ‫זײנע‪ ]![ ‬סעפעראט געווען‪ .‬און דער אפצייכנונג זייער איז געווען א רויטער אדער שווארצער‬ ‫קײקל אויף א ווײסן שטיק לײוונט ‪ 20–8‬ס״מ‪.‬‬ ‫העפטלינגע־אפצייכענונגען אין גאנצן לאגער אשוויענטשים זײנען געווען׃ יידן האבן געטראגן‬ ‫א געלן דרייעק‪ 213,‬און דער צווייטער א רויטער‪ .‬רוט האט באדײטעט פאליטישע העפטלינגע‪.‬‬ ‫דאן זײנען געווען א גרינער דרײעק מיטן שפיץ אראפ‪ ,‬דאס זײנען געווען בערופס־פארברעכער‪– ‬‬ ‫פון דער קאטעגאריע זײנען געווען מייסטנס דײטשן‪ .‬גרין מיט דעם שפיץ פון אויבן‪ ,‬דאס‬ ‫איז געווען לויטער גנבים‪ 214,‬אזעלכע ווינקלען האבן יידן אויך געהאט‪ ,‬אזעלכע וואס מ׳האט‬ ‫געבראכט פון די תפיסות‪ ,‬נאר מייסטן דײטשן און ווייניק פאליאקן‪ ,‬די געבראכטע פון די‬ ‫תפיסות‪ .‬לעצטנס האבן אלע יידן געטראגן בלויז רויטע ווינקלען מיט א געלן שטריך פון‬ ‫אויבן‪ .‬יעדן טאג ̊און אין דער שטראף־קאמאנדע האט מען געווארן געטויטעט פון די עקסטרע‬ ‫קאפאס‪ .‬די מיט דעם אפצייכענונג בערופס־פארברעכער האט מען געמאכט פאר די עלטערע‬ ‫דעה־זאגערס‪ ,‬און זיי פלעגן פײניקן די מענטשן‪ ,‬וואס זײנען מיט זייער שיקזאל ארײנגעפאלן אין‬ ‫דער שטראף־קאמאנדע‪ .‬געציילטע מענטשן מיט א ספעציעלן גליק זײנען ארויסגעקומען מיט‬ ‫פעלערן פון דער אזוי גערופענער שטראף־קאמאנדע‪.‬‬ ‫אין לאגער גופא האט מען יעדן טאג געקומען מיט פארשיידענע אויסקלערונגען‪ ,‬און‬ ‫יעדן טאג זײנען געפאלן פיל קרבנות‪ ,‬און די ענדע איז געווען דאס מען פלעגט אפשפערן א‬ ‫גאנצן בלאק און שיקן זיי אין פײער‪ ,‬ווײל ווען זיי האבן געהאט פרײע פלאץ אין קרעמאטאריום‬ ‫‪.‬ארו ̊יס ‪211 HR, XVIII, above the line inserted: ###‬‬ ‫‪.‬דער קאמאנדע ‪212 HR, XVIII:‬‬ ‫‪.‬געטראגן אמגן דוד דרייעק פון מגן־דוד אגעלער ‪213 HR, XIX:‬‬ ‫‪.‬זיכערונגס פארווארונג לויטר גנבים ‪214 HR, XIX:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪449‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫פלעגט מען נעמען פון דעם נאענטן ארט און שיקן זיי אין פײער‪ .‬יעדער איינער האט זיך דורך‬ ‫פארשיידענע קונצן געסטארעעט ארויסבאקומען פון לאגער‪.‬‬ ‫אין אקטאבער ‪ 1944‬יאר האבן זיך די אזוי גערופענע זאנדער־קאמאנדא‪ ]![ ‬ארגאניזירט‬ ‫אונטער דער אנפירערשאפט פון וועלוול פון לידע (?)‪ .‬האבנדיק געלט‪ ,‬גאלד און בריליאנטן‪,‬‬ ‫צוגעגרייט געווער און מאכנדיק אן איבערפאל צעשלאגן ‪ 4‬ס‪.‬ס‪.‬־מענער‪ ,‬וואס האבן געוואכט‬ ‫בײ דער קרעמאטאריע‪ ,‬צונעמענדיק בײ זיי די געווער און ארײנשמײסנדיק אין אויוון‪ .‬אזוי‬ ‫האבן זיי ‪ 1‬קרעמאטריום‪ ]![ ‬אויפגעריסן מיט דינאמיט און געלאזט זיך לויפן אין דער ריכטונג‬ ‫צו די בעסקידן‪ .‬אבער ווייניק פון די ‪ 200‬איז געלונגען בײם לעבן צום בל̊ײבן‪ .‬די מערהייט זײנען‬ ‫געפאלן פון די דײטשע פאסטן וואס האבן באוואכט דעם לאגער‪ ,‬וועלכע האבן אנגעפאנגען‬ ‫מיט א שיסערײ‪ ,‬און די איבעריקע לעבעדיקערהייט געכאפטע האט מען לעבעדיקיירהייט‪]![ ‬‬ ‫פארברענט‪.‬‬ ‫געפינענדיק זיך אין מונאוויץ האב איך יעדן טאג געהערט פארשיידענע נײעס דאס א ליאדע‬ ‫טאג קומען מיר ארײן‪ ,‬דאס הייסט די צײט קומט אויף אונז אין פײער ארײן צום גיין‪ .‬מען האט‬ ‫צווישן זיך מיט די ווירקלעכע פאליטישע העפטלינגע פארשיידענע פלאנען געמאכט‪ ,‬ווי אזוי‬ ‫ארויסבאקומען זיך פון די מערדערישע הענט‪ ,‬ארגאניזירנדיק קאנטאקט מיט די פארטיזאנער‪,‬‬ ‫אבער אן ערפאלג‪ .‬די אזוי גערופענע פארטיזאנער‪ – ‬פאליאקן אויף אייגענע הענט וואס האבן‬ ‫זיך אין וואלד באהאלטן פאר נישט וועלן ארבעטן‪ – ‬האבן פון אונז זיער פיל געלד גענומען אבער‬ ‫געהאלפן האבן זיי גארנישט‪ .‬און פון דערינען זײנען ‪ 3‬יידישע קרבנות געפאלן דורך הענגען‪ ,‬ווײל‬ ‫וועמען מען האט פארדעכטיקט אין אנטלויפן האט מען געהאנגען‪ 6.7.1944 .‬יאנעק גר̊אספעל‬ ‫פון קראקע‪ ,‬איינער פון לאדזש און איינער‪ ,‬א דײטשער ייד‪ ,‬זײנען געהאנגען געווארן אין דער‬ ‫אנוועזנהייט פון אלע העפטלינגע איבערליינענדיק א פראטאקאל דאס זיי האבן געוואלט מאכן‬ ‫אן איבערפאל איבער די פאסטנס און אנטלויפן‪ .‬נאך דעם הענגען האט מען געמוזט פאר דער‬ ‫תליה דעפילירן ווי די גרעסטע פאראדע‪ ,‬און דער אבערשטורעמפירער האט דערבײ געזאגט‪,‬‬ ‫ווען איר וועט אפילו זײן ‪ 2152000‬האב איך פאר אײך קיין מורא‪ ,‬פאר יעדן פלוג פערדאכט‬ ‫ווערט איר געהאנגען‪.‬‬ ‫יעדן טאג האב איך געלעזן א צײטונג און ערווארטעט‪ ,‬דאס די סאוויעטישע מיליטער זאלן‬ ‫זיך צו אונז דערנענטערן‪ .‬מיר האבן געוואלט געווינען אין צײט‪ ,‬דאס זיי זאלן אונז קיין צײט נישט‬ ‫האבן צו פארניכטן‪ .‬איינמאל האב איך איינעם פארגעלייגט געלט‪ ,‬א באקאנטן ציוויליסט‪216‬‬ ‫וואס האט געארבעט מיט מיר‪ ,‬און איז געווען א פאלשער גוטער פרײנד מײנער‪ .‬נישט וויסנדיק‬ ‫דאס ער ארבעט מיט אין געשטאפא גיב איך אים ‪ 50‬דאלאר {צו}זאגנדיק‪ ,‬דאס ער וועט‬ ‫נאך באקומען ‪ 300‬דאלאר‪ ,‬ער זאל מיר דורכפירן אלס ציוויליסט דורך די דראטן‪ .‬אנשטאט‬ ‫מאכן אזוי ווי איך האב אפגערעדט‪ ,‬קלינגט ער טעלעפאניש אין געהיימע שטאט־פאליציי‬ ‫אשוויענטשים‪ ,‬און עס געדויערט קיין שעה קומט מען און מען ארעסטירט מיר‪ .‬אין געשטאפא‪,‬‬ ‫אין פאליטישע אפטיילונג‪ ,‬האט מען מיר צעשלאגן דאס מען האט מיר אפגעטראגן אין בונקער‬ ‫האלב־טויט‪ ,‬און איך האב צו קיין זאך זיך מודה געווען‪ 24 .‬טעג האב איך געשטאנען אין א‬ ‫בונקער‪ ,‬אכציק צענטימעטער |‪ |12‬מאל אכציק און ‪ 2‬מעטער די הויך‪ ,‬אן ליכט‪ .‬יעדן ‪3‬־טן‬ ‫טאג געפארשט שלאגנדיק‪ ,‬און דראענדיק דאס זא וויזא ווער איך טויט־דערשאסן‪ ,‬איך זאל‬ ‫זיך מודה זײן‪ .‬אבער פון מיר האבן זיי קיין ווארט באקומען‪ .‬דערווײל דער שעף האט נישט‬ ‫‪215 HR, XX: 20.000.‬‬ ‫‪.‬בעקאנטן מענטשן א ציוויליסט ‪216 HR, XX:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪450‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫גערוט און ער האט פיל מאל געקלונגען צו דער לאגער פירונג‪ ,‬דאס ער מוז מיר האבן‪ ,‬אן מיר‬ ‫קען דאס ווײטער נישט גיין‪ .‬און נאך ‪ 24‬טעג לאזן זיי מיר פרײ ארויס‪ .‬איך בין געווען בלינד‬ ‫און געוועגן ‪ 21745‬קילא‪ .‬איך בין ארויס אויף דער קאמאנדע‪ ,‬אין פארלויף פון א קורצער צײט‬ ‫האב איך זיך פאריכט און האב ווײטער געשטאנען אויף די פיס מיט דער אונטערשטיצונג פון‬ ‫דער פירמע דרוק־גאז‪.‬‬ ‫פארשיידן אבער אינטערעסאנט איז די צײט געגאנגען‪ .‬אלס העלד האב איך זיך ארויסגעריסן‬ ‫פון זייערע הענט‪ ,‬איך ארבעט ווײטער‪ ,‬פארשיידן פראבירט קאנטאקטירן זיך‪ ,‬ווי צום אנטלויפן‪.‬‬ ‫דעם ‪18‬־טן יאנואר לייען איך אין "פעלקישן בעאבאכטער"‪ ,‬דאס די סאוויעטן האבן אנגעהויבן‬ ‫די‪ 218‬אפענסיווע און זײנען פארויסגעגאנגען בײם בריקענקאפ באראנאוו־ווײכסל‪ .‬דערבײ‬ ‫דערציילט מען‪ ,‬דאס איז נײעס פון ציוויליסטן‪ ,‬דאס די סאוויעטן האבן באזעצט קראקע און‬ ‫טשענסטאכאוו‪.‬‬ ‫די נאכט פון דאנערשטיק אויף פרײטיק האבן די סאוויעטן באמבארדירט די ווערק און‬ ‫שטאט אשוויענטשים‪ .‬אזוי ארום האבן די פאסטנס געשטאנען א גאנצע נאכט אויף דער וואך‬ ‫און אויפגעפאסט אויף דעם לאגער‪ .‬אויף צומארגנס איז מען נישט געגאנגען צו דער ארבעט און‬ ‫פארשיידנס האט מען געזאגט‪ .‬נאך מיטאג איז מען ארויס אויף ‪ 3‬שטונדן ארבעט‪ ,‬קומענדיק‬ ‫צוריק אין לאגער זע איך‪ ,‬עס איז א איבערקערעניש‪ ,‬די מאגאזינען זײנען אפן און מען פארטיילט‬ ‫רלע‪ 219‬זאכן זאגנדיק׃ מארגן גייט מען אוועק אויף טראנספארט נאך דײטשלאנד‪ ,‬און צופוס‬ ‫וועט מען מארשירן ביז ברעסלאו‪ .‬דערווײל האבן מיר זיך ווידער אנגעפאנגען צו ארגאניזירן און‬ ‫כדי אויסנוצן דעם מארש־גאנג‪ .‬פרײטאג אינדערפרי האבן מיר געזען ווי מיליטער פארט אלץ‬ ‫אין דער ריכטונג צו ברעסלאו‪ .‬דא האבן מיר געזען זייער מפלה‪.‬‬ ‫נאכמיטאג ‪ 3‬אזייגער האט מען געמוזט גרייט זײן צום מארש‪ .‬אין מארש ריכטונג‬ ‫פון הונדערטשאפטן האט מען אפגעמארשירט פון לאגער‪ .‬אין לאגער זײנען געבליבן ביז‬ ‫‪ 150‬קראנקע‪ ,‬וועלכע מען האט דערשאסן נאכן פארלאזן דעם לאגער‪ .‬אונטערוועגנס‪,‬‬ ‫אין פארשיידענע שטעט האבן איינצלנע געפרוווט אנטלויפן‪ ,‬אבער די ס‪.‬ס‪.‬־פאסטן האבן‬ ‫נאכגעשאסן‪ ,‬אבער דאך האבן מענטשן אנטלאפן‪ .‬איך ווייס אב̊ער נישט ווי ווײט דאס איז‬ ‫זיי געלונגען‪ ,‬ווײל דאס איז עטוואס געווען פריצײטיק‪ .‬אזוי האט מען אונז געפירט ‪ 37‬קל״מ‬ ‫אן איבערײס‪ .‬מענטשן זײנען געפאלן ווי פליגן‪ ,‬נישט קענענדיק ווײטער גיין‪ ,‬מען האט זיי אלע‬ ‫דערשאסן‪ .‬אבער די פאסטנ‪ ]![ ‬האבן אויך אנגעהויבן צו פאלן‪ ,‬און נאך דעם ערשטן אפרו פלאץ‬ ‫פון ‪ 37‬קל״מ מארשירנדיק ווײטער האבן פאסטן פיל זעלבסטמארד באגאנגען‪ ,‬דערשיסנדיק זיך‬ ‫זעלבסט‪ ,‬ווײל זיי האבן ווײטער נישט געקענט גיין‪ ,‬זיי זײנען געווען מידער נאך פון די העפטלינגע‪.‬‬ ‫און צווייטנס האבן זיי געהערט‪ ,‬אין וואס פארא לאגע זיי געפינען זיך‪ ,‬דאס זיי זיינן אין קעסל‬ ‫ארום ברעסלאו‪ .‬אונטערוועגנס האבן איך געזען ווי מ׳פירט העפטלינגע פון פארשיידענע לאגערן‬ ‫אלץ אין דער זעלבער ריכטונג‪ ,‬אבער יעדער לאגער ווערט עקסטרע געפירט‪.‬‬ ‫אזוי האט מען אונזער טראנספארט דערפירט ביז גלײוויץ ‪ ,2‬און מען האט אונז אלעמען‬ ‫ארײנגעפירט אין לאגער‪ .‬אין לאגער האבן מיר גענעכטיקט‪ .‬אויף צומארגנס האט מען גערופן‬ ‫די דײטשע העפטלינגע און זיי געמאלדן‪ 220,‬אז מען ציט זיי אײן אלעמען אין מיליטער‪ ,‬און‬ ‫‪217 HR, XX: 43.‬‬ ‫‪.‬האבן דעם ‪ 12‬בעגונען די ‪218 HR, XXI:‬‬ ‫‪.‬אלע ‪219 Mistake for‬‬ ‫‪.‬אנגעזאגט ‪220 HR, XXII:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪451‬‬

‫‪Document 27‬‬

‫פארלויפיג מוזן זיי העלפן ארדענונג מאכן‪ .‬פארשטענדלעך‪ ,‬מען האט אנגעפאנגען שלאגן די‬ ‫יידן און אראפציען פון זיי די גאנצע שיך און קליידער‪ .‬אבער לאנג האבן זיי נישט געהערשט‪.‬‬ ‫נאכמיטאג איז געקומען א באפעל‪ ,‬לאדן זיך אויף די וואגאנען‪ ,‬און מען ווערט טראנספארטירט‬ ‫נאך דײטשלאנד אין א קאנצענטראציע־לאגער בוכנוואלד‪ .‬דאס איז געווען דער ערשטער‬ ‫טראנספארט‪ 4.000 ,‬מאן‪ .‬קיינער האט נישט געוואלט גיין‪ ,‬די פאניק איז געווארן גרויס‪,‬‬ ‫יעדער האט געוואלט געווינען אויף צײט‪ .‬דאן האבן די דײטשן אנגעפאנגען אלעמען צום יאגן‪,‬‬ ‫אײנשטעלן זיך אין א רייע ווו מען האט באקומען א פארציאן ברויט‪ ,‬און באקומענדיק די ראציאן‬ ‫האט מען אנדערש נישט געקאנט ארויס ווי אויף דעם וואגאן‪ .‬פארענדיקנדיק פארלאדן דעם‬ ‫ערשטן טראנספארט האבן מייסטנס דײטשן אוועקגעפארן‪ .‬אין א שעה ארום איז געגאנגען‬ ‫דאס רעשט ביז ‪ 15.000‬נאך מאטהאוזען‪ .‬זעענדיק דאס איז קיין צוועק האב איך מיט נאך‬ ‫‪ 2‬מאן ערפילט דעם פלאן וואס איך האב פארבערייטעט‪ ,‬אויפגעהויבן איין פלאטע פון סופיט‬ ‫פון באראק‪ ,‬און איך גיב א קלעטער מיט די צוויי מאן אויף דעם בוידעם‪ ,‬ווו מיר זײנען געווען‬ ‫פארשטעקט ‪ 3‬טעג און ‪ 3‬נעכט‪ .‬דעם לעבן האבן מיר אײנגעשטעלט‪ ,‬אבער די חברים האב‬ ‫איך געזאגט‪ ,‬איינער א ווארשעווער‪ ,‬מיעטעק שקלאזש‪ ,‬און דער צווייטער א לוקסענבורגער ייד‪,‬‬ ‫זשאק לעווין‪ ,‬איך וועל בעסער פאלן פון א קויל אדער פארברענט ווערן אין באראק‪ ,‬ווײל מען‬ ‫האט געזאגט אז נאכן ליקווידירן דעם לאגער ווערן די באראקן פארברענט‪ .‬איך האב באשטימט׃‬ ‫אפשר וועל איך נאך דעם לעצטן מאמענט זיך קענען רעטן‪.‬‬ ‫|‪ |13‬די נאכט האט מען ביז א זייגער ‪ 12‬אומגעפער פארלאדן דעם גאנצן לאגער אין די‬ ‫וואגאנען‪ .‬די געוואלדן זײנען געווען גרויס‪ ,‬קאלט איז געווען‪ ,‬מען האט געשלאגן‪ .‬צו ‪ 200‬מאן‬ ‫אין איין פלאטפארמע ה̊אט מ‪#‬ן פארלאדן‪ .‬די ס‪.‬ס‪ .‬האט קאנטראלירט יעדן בלאק און דערנאך‪,‬‬ ‫ווען זיי זינען‪ 221‬ארײן‪ ,‬האבן‪ 222‬זיי געשריען‪ :‬קיינער איז נישטא! און געשאסן איבערקערענדיק‬ ‫די בעטן און זוכנדיק אויב קיינער האט זיך נישט באהאלטן‪.‬‬ ‫אין דעם בלאק ווו איך האב זיך באהאלטן האב איך ‪#‬עמאכט‪ 223‬א קורצשלוס‪ ,‬און דאס‬ ‫האט מיר גערעטעט‪ .‬ווען די ס‪.‬ס‪.‬־מענער האבן געקומען זוכן האבן זיי באטעריעס אנגעצונדן‪,‬‬ ‫אויסגעזוכט אונטער די בעטן‪ ,‬און אויף דעם סופיט האט קיינער נישט געקוקט‪ ,‬דאן האבן זיי‬ ‫געגעבן א ‪ 10‬שאסן און אוועק‪ .‬אזוי האב איך געלעגן א ‪ 3‬טעג‪ 224.‬אויפן ‪3‬־טן טאג איז געווען‬ ‫געפערלעך פון די שאסן אויסצוהאלטן‪ ,‬איבערן קאפ זײנען די רוסישע ארטילעריע שאסן‬ ‫געלאפן‪.‬‬ ‫ווען עס איז פינסטער געווארן אויפן דריטן טאג האבן מיר שוין מער נישט געקענט‬ ‫אויסהאלטן‪ 225.‬מיר זײנען אינגאנצן אויסגעשעפט געווארן און זייער דורשטיק‪ .‬ווען מיר זַ יינען‬ ‫אראפ‪ ,‬די ערשטע וואס מיר האבן געטראפן זײנען געווען ציווילע פראנצויזן וואס האבן‬ ‫געארבעט אין פאבריק נעבן דעם לאגער‪ .‬מיר האבן זיי אויסגעפרעגט‪ ,‬ווי די לאגע איז‪ .‬דאן האבן‬ ‫זיי געענטפערט‪ ,‬דאס מיר קענען פרײ ארויסגיין‪ ,‬קיינער איז נישטא פון דער דײטשער מאכט‪,‬‬ ‫בלויז דער דירעקטאר‪ .‬און ער האט זיי פארזאגט‪ ,‬אז אין פאל ווען זיי טרעפן יידן זאלן זיי עסן געבן‬ ‫‪221 Because of a paper bend, this word is not completely visible. This bend and a second‬‬ ‫‪one affect also words in the three preceding and the two following lines.‬‬ ‫‪.‬בלאק‪ .‬אין דערנאכט ווי זיי הובן אריין הובן ‪222 HR, XXII:‬‬ ‫‪.‬געמאכט ‪223‬‬ ‫‪.‬טעג‪ ,‬דאס הייסט זיבן טעג אן עסן ‪224 HR, XXII:‬‬ ‫‪.‬ווייטער אויסהאלטן ‪225 HR, XXIII:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪452‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫און ציווילע קליידער צום איבערציען‪ .‬די פראנצויזן האבן אונז געבראכט קארטאפל מיט שאלן‪,‬‬ ‫וועלכע מיר האבן גלײך געעסן‪ ,]![ ‬און מיר זײנען ארײן אין א באראק ווו וואסער איז געווען‪ .‬די‬ ‫גאנצע נאכט זײנען מיר דארט געזעסן ווארעמענדיק מיט דער עלעקטרישער בירנע די פינגער‬ ‫פון די פיס‪ ,‬ווײל די צײט‪ ,‬וואס מיר זײנען געווען אויפן בוידעם‪ ,‬האבן מיר די פיס אפגעפרוירן‪.‬‬ ‫די נאכט איז פאר אונז געווען ווי א יאר‪ ,‬א גאנצע נאכט האבן שאסן פון הארמאטן‬ ‫איבערן קאפ געלאפן‪ ,‬אבער מיר זײנען דערפון צופרידן געווען וויסנדי‪ ]![ ‬אז באלד קומען אן‬ ‫די סאוויעטן‪ ,‬און מיר ווערן פרײ‪ .‬אויף צומארגנס פרי‪ ,‬ווי עס האט געטאגט‪ ,‬זײנען מיר ארויס‬ ‫פון באראק און געגאנגען עסן זוכן אין קיך‪ .‬מיר האבן געפונען בײ א הונדערט קג״מ ברויט‬ ‫און א דרײ קילא ווורשט און נאך פארשיידענע עס ווארן‪ .‬דאן האבן מיר ארײן אין א באראק‪,‬‬ ‫ווו א אויוון איז געווען‪ ,‬און געלאזט וואסער קאכן מיט ווורשט‪ .‬אין דער צווישנצײט האט זיך‬ ‫יעדער געראזירט און אינגאנצן זיך געוואשן‪ ,‬ריינע וועש אנגעצויגן‪ .‬דערבײ האט איינער פון‬ ‫אונז דערזען ווי דײטשן לויפן אין דער ריכטונג צו קרוקע‪ ,‬און אין ‪ 5‬מינוט ארום דערזע איך‬ ‫דעם ערשטן רוסישן טאנק‪ ,‬וועלכער שיסט ארײן אין דעם באראק ווו מיר האבן געזעסן און‬ ‫געעסן‪ .‬דער באראק האט אנגעהויבן צו ברענען‪ ,‬דאן האבן מיר ארויסגעלאפן און אנגעהויבן‬ ‫לויפן אין דער ריכטונג צום טאנק‪ .‬לויפנדיק האב איך גערופן אויף יידיש‪ ,‬מען זאל גיכער גיין‪,‬‬ ‫און אזוי לויפנדיק דערזע איך א רוסישן סאלדאט‪ ,‬וועלכער רופט זיך אויף יידיש אן׃ דא איז‬ ‫קיין דײטשן נישטא‪ .‬זאגן מיר׃ זיי זײנען נישט לאנג אוועקגעלאפן‪ .‬פרעגט ער אונז׃ איר זײט‬ ‫יידן?‪ – ‬ענטפערן מיר‪ :‬יע‪ .‬ער האט‪ 226‬אונז משמח געווען און אפגעפירט אין שטאב ווו מען‬ ‫האט אונז אלצדינג אויסגעפרעגט‪ ,‬ווונדערנדיק זייער‪ ,‬ווי מיר האבן זיך גערעטעט‪ .‬זיי האבן אונז‬ ‫געגעבן צום טרינקען‪ ,‬עסן‪ ,‬זאכן נײע ציווילע‪ ,‬און געווונטשן פיל גליק זאגנדיק׃ מיר האבן אײך‬ ‫באפרײט פון היטלעריזם און מיר גייען אלע פארשקלאפטע באפרײען‪.‬‬ ‫די זעלנער האבן זיך געזעגנט מיט אונז און ווײטער אוועקגעפארן‪ ,‬און מיר האבן דאן‬ ‫אנגעפאנגען דעם מארש אין דער ריכטונג‪ ,‬ווו מען קען טרעפן יידן און עטוואס אינפארמירן‬ ‫זיך‪ ,‬ביז איך האב דערגאנגען דורך פארשיידענע שטעט צו ביאליסטאק‪ ,‬ווו איך האב זיך‬ ‫אויפגעהאלטן‪227.‬‬ ‫ערות‪:‬‬ ‫פראטאקאל̊אנט׃‬ ‫פארזיצער פון דער היסט‪ .‬קאמיסיע‬ ‫מגר‪ .‬מ‪ .‬טורעק‬

‫‪.‬האט מיט ‪226 HR, XXIII:‬‬ ‫‪.‬נאמען פון עדות‪ :‬יצחק רעזניק ‪,‬ביאליסטאק ‪227 Addition in HR, XXIII: 1945 / II/25,‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

453

Document 27

Translation District Jewish Historical Commission Białystok {18 / VIII/45} No. {58/45} Memories of the War Years Yitzkhok Reznik. Born in the Russian village of Spassk, Ryazan District, on November 9, 1918. In 1926, left for America. On the way, due to my father’s death, the family remained in the village of Ostryna, Nowogródek Voivodeship.228 There, until the twelfth year of my life, I studied at the Tarbut229 elementary school, and then I went to the Tarbut gymnasium in Grodno, where I continued my studies. Having completed the gymnasium, I went to the Polish technical school in Vilna. Finishing my studies with distinction, I planned to further undertake my studies in America, but instead of being granted permission to travel, I was brought before a military commission because I did not have a proper birth certificate. The commission, overestimating my age by a year, then determined that I was eligible to be conscripted into the Polish army. So I found myself in the ranks of the Polish military, in the air force regiment, at the officers’ school in Warsaw. At the outbreak of the German– Polish War,230 as a junior officer at the school, I was dispatched to the front in Pomerania. After a 24-day battle, I became a prisoner of war in a camp in Germany – Stalag 1A (soldiers’ camp).231 All the prisoners of war were led to a field and asked to which ethnic group they belonged. Seeing that they were beating the Jews and afflicting them with terrible difficulties in every aspect of life, I passed myself off as a Byelorussian, by the name of Ignacz Reznikoff. 228 Ostryna (today Astryna) is a village located 55 km east-northeast of Grodno (Hrodna), both in Belarus today. Under the German occupation, Ostryna was part of the Białystok District. In 1940, the town had a Jewish population of 2,000 out of 2,744 inhabitants. See Siarhej Pivavarchyk / Martin Dean / Laura Crago, Art. Ostryna, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 931–933. 229 Tarbut (Heb., culture) was a Jewish secular network in interwar Eastern Europe that organized educational institutions for children and adults. 230 The war following the German attack on Poland on September 1, 1939, until the surrender of the Polish forces on October 6, 1939. 231 German POW camp (1939–1945) for Polish and later also Belgian and French POWs near the village of Stablack in East Prussia. Stalag is the abbreviaton for Stammlager (Ger., main camp).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

454

Survivor Testimonies

Then the Germans began to separate the Jews, the Poles, and similarly all the nationalities; as for me, I was obviously sent to a tent of Byelorussians. The Jews were in a separate tent. They began to conduct barbaric scenes with these Jews. They ordered them to run, using them as racehorses, until, because the young German sentries were chasing them, they wound up running right into the wire. Then shooting began; many people fell. This went on for three weeks. All at once, they led the Jews out. Everyone was afraid, because they had led out a lot and shot them. Then they took all the civilian Jews, those whom they had captured, and raised from them a transport to Działdowo,232 which ended very tragically. They began to shoot them at the border; very few managed to save themselves, and of these most were wounded. Then they started with the Jewish prisoners of war. German guards came into the blocks where there were Christians and called upon them to seize the things that belonged to the Jewish prisoners of war, because they were wearing good shoes and good coats. The tragedy of the Jewish soldiers was very great: Every day, there were very many dead and wounded. I was in a tent with Byelorussians. Every moment others would arrive and say: “I pulled these boots off a zhid.”233 With this one it was a coat, with that one a watch. They encouraged each other to go and rob the Jews. Meanwhile, various opinions were voiced and there were calls that one should not go. Moreover, it goes without saying that my arguments led to blows with the elements in favor of going to rob the Jews. In the meantime, they raised a labor force for work. This work consisted of building a camp and, at the same time, performing household functions. Everyone preferred the household work, because there they procured potatoes to eat and cooked them outside in the evening. For water you stood in a lineup of thousands of people. Hours later, you received a tin can with half a liter of water. Hunger reigned in the camp: whoever was stronger got the portion of bread, because you stood in long lines. Just completing the bread distribution cost many lives, because most of the hungry, pressing themselves up against the wagon, turned it over, and then the murderous young German |2| guards opened fire. This went on for about two months, until the real camp was built. The number of men in the camp was approximately 30,000 and all the while they were bringing in hundreds of additional groups that had been pressed into

232 Działdowo (Germ.: Soldau), 150 km north-northwest of Warsaw, was the capital of the Działdowo County. Near the town the Nazis established a concentration camp. 233 A derogative expression for Jew in Polish.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

455

Document 27

the Suwałki woods, in the Białowieża Forest.234 So approximately a couple of months passed and then they took the prisoners of war and brought them to the big camp. Everyone was registered: when they were born, place of origin, and military rank. Then everyone was given an aluminum badge with a serial number. My number was 56660. The camp had an administration. Because I knew the German language I wound up with a position in the post office, and because I was working directly under the Germans, I received food support. In the interim, approximately 50 percent of the camp was taken to work commandos, each of which numbered two hundred prisoners. They worked there until January. All the Jews were there. In January, we received letters to the effect that Jews were being released (freed). All Jews in the camp, numbering 10,000 men, were gathered together. Most of them seemed well because in the work commandos they had various good food rations. On February 15,235 a transport with Jews from the General Government, numbering 5,000 in all, left for Warsaw, and there they were freed. The remaining ones, from Lithuania and Byelorussia, stayed in the camp. From day to day, the food problem grew worse. The masses were becoming hungry. And every day [their captors] came into the barracks, dealing out blows, saying that they needed people to clear the snow. Yet this was only a pretext: They simply came to beat Jews. Then a new edict was issued: gymnastics. Everyone had to leave the barracks and do exercises. The Jews were obliged to sing national songs; the way the Jews sang delighted the higher German officials. Then they told us to beat each other so as to delouse ourselves, and they photographed this. It was difficult to get through these times. The only consolation was that we began to receive letters and parcels. The entire time, I continued to work in the post office without them knowing that I was a Jew. Now, parcels arrived for the freed Jews who had left for the General Government. Obviously, these parcels were taken and distributed amongst the Volksdeutsche236 and Poles, the prominent chosen ones of each block. Of course, I was supporting the Jews, so I informed the Jewish prisoners of war about the numbers of various parcels. Different prisoners came to me 234 The Białowieża Forest is located in the Hrodna and Brest Districts of western and southern Belarus, in addition to the Podlaskie Voivodeship of western Poland. Suwałki is the largest city in the historical Suwałki region in northeastern Poland, near the border with Lithuania. 235 1940. 236 Members of the ethnic German minority in Poland who often sympathized and collaborated with the Nazis.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

456

Survivor Testimonies

in to take the Jewish packages, claiming that they were their own, as I had instructed them, and they received stubs for the foreign packages, the true recipients of which were no longer in the camp. After various successful attempts, I was discovered distributing to Jews parcels that did not belong to them. I was beaten and removed from my position and bullied as a “Jew.” I was laid up in the hospital for two weeks, terribly ill. When I got out of the hospital I volunteered as a mechanic for a work commando forty kilometres from the camp. The living conditions were somewhat easier: You got half a kilogram237 of bread and for lunch one and a half liters of soup. On June 15, 1942,238 there were rumors that Russian and Lithuanian Jews were to be freed. This turned out to be true. At that point, I reported that I was a Jew and was counted among the 5,000 Jews who were transferred to Biała Podlaska.239 Arriving at the train station in Biała Podlaska in the evening, the transport leader from the Wehrmacht turned over all the papers to the SS man Schwartz and, under the watch of Ukrainian Black Guards,240 we were marched to the Jewish camp on Terespol Street. This had a terrible effect on us. They started beating us and taunting us as Jews. So we said: “We are prisoners of war.” However, their reply, accompanied by rifle butts, was that we are Jewish civilians. They commanded us to sleep on filthy plank beds. When we did not want to do so, they started shooting. Having no other choice, we all lay down to sleep and talked amongst ourselves about how we had entered an even worse hell. The next day we were chased off to work at the airfield. Various people tried to flee on the way to work and the Ukrainians shot without looking. |3|  In the afternoon, they brought us back to the hellish camp. Not seeking or waiting for food, I simply picked a spot behind the toilet that was more hidden from view and then I ran through the wires and took off in the direction of Brest-Litovsk. But on the way, I stayed at the home of a Christian, a blacksmith. Asking him for something to eat, I suggested that I could stay at his place and work for him, pounding the hammer. I explained that I was a freed prisoner of war. He agreed: I would receive food from him in return for working. And so I stayed with him for six days. 237 In the handwritten record: 1/3 kg. 238 This should probably be 1941, since he refers to the beginning of the June 1941 German attack on the Soviet Union as a subsequent event. 239 About 100 km north-northeast of Lublin. Under the German occupation, it was part of the Lublin District of the General Government. In 1939, it had a population of 7,500 Jews. See Katrin Reichelt / Martin Dean, Art. Biała Podlaska, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 615–619. 240 Ukrainian forces collaborating with the SS.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

457

Document 27

The Ukrainians conducted immense raids. Having no documents, I returned to the town.241 I conversed with different people and they advised me not to state that I was a Jew and to obtain work for the army, because were I to be caught, I would receive a bullet. I went to look for work with the army. After many inquiries, I obtained a position with the Field Police as a driver-mechanic. I ate and slept in the garage. Things were going very well for me, but it was vital that I should not talk too much, like a stranger … On various occasions, while carrying provisions, I would bring flour and sugar to the Judenrat.242 With the outbreak of the Russian War,243 my people travelled even farther east, and I with them. In Kobryn,244 I was at the home of a Jew, Winograd, from whom I sought counsel as to whether I should run away from them and whether I could make my way home to Ostryna. However, he advised me not to do so. His answer was that the Lithuanians were here and there carrying out mass slaughters and thus there would be no wisdom in it. Then, in January 1942, I passed through Słonim245 and I witnessed tragic scenes: Jews were being taken out of the city. They were made to stand next to pits and the Lithuanians shot them. They were transporting Jews en masse in trucks. Passing through Słonim, we drove in the direction of Smolensk. In Smolensk,246 I left the automobile with the German non-commissioned officer and began a life of wandering in the direction of Lida.247 There I reached partisans of the so-called Chapaev’s Army.248 We lived in the forest. Many Jews fled to the forest, quite a lot of them familiar. Because I knew the German language I was assigned the task of acting as a conduit between Byelorussia and the Reich-Białystok249quarters. My first assignment was near Ostryna, in the woods. With great satisfaction, 241 Biała Podlaska. 242 Jewish Council. 243 The German attack on the Soviet Union, June 22, 1941. 244 Some 80 km east-northeast of Biała Podlaska, and about 50 km of Brest; today Kobryn is located in southwestern Belarus. 245 Some 140 km northeast of Kobryn. 246 Smolensk (in western Russia, close to the border with Belarus), some 500 km east-northeast of Słonim (Western Belarus). 247 He went back 500 km west of Smolensk. Lida (the capital of the Smolensky Rayon in the Hrodna District of Western Belarus, 120 km from the Polish and 40 km from the Lithuanian border) is located 100 km north of Słonim where he had been previously. 248 The 25th Rifle Division of the Red Army. 249 The Białystok Voivodeship was incorporated into the Reich as Bezirk Bialystok as of August 1, 1941.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

458

Survivor Testimonies

I assumed this post. Arriving in Ostryna, I was told that one of our people needed to infiltrate the gendarmerie in order to know whenever [the authorities] would be conducting a raid in the forest. I agreed to do so. I told them that I was an automobile mechanic. It goes without saying that I sent word in advance of each raid. I lived together with the gendarmes and they were satisfied. Yet I was also satisfied, executing my tasks practically and spiritually. Life in Ostryna A ghetto.250 Very little living space. Twenty to thirty people in one apartment. Crowded and filthy. Each day Jews were shot for no reason. The justification: buying potatoes or other things or turning on the light or talking loudly. The panic in the town was great and the Jews were not able to provide food for themselves. After various attempts, for a hefty price, they managed to persuade the authorities to allow them to shop at the marketplace for two hours on Mondays. And at that time they still conducted their searches. Every day we heard rumors from the surrounding towns that the Lithuanians had been executing entire towns of Jews. The newspaper described how, for example, in Wasiliszki251 10,000 partisans had been shot. Ostryna was the next place!252 The people lived in dread. Taking my active conspiratorial work as a basis, I started to organize the youth. Everyone capable and with military training had a cell comprising ten men. The leaders of the cells held a meeting each day, unaware of who was organizing everything, because I had entrusted an able man with great influence (Dawid Szklarowski). In every district we kept vigil at night, watching for motor vehicles travelling from the direction of Vilna. The distribution of work coincided more or less with our cells, |4| with some exceptions due to specific professions. I was employed at the gendarmerie. When they were going to shoot Jews, I would ask the chief to serve liquor, for which I would bring schnapps from the Judenrat. When a telephone call came to conduct a raid, I would immediately run off and spread the word in the woods that one would soon be taking place. They figured out, however, that before every raid, I would go missing for about a half an hour. Nevertheless, I had to fulfil my duty. 250 The German army occupied Ostryna on June 24, 1941. An open ghetto was established in October 1941. In February 1942, the city administration changed from military to civil. In April that year, the ghetto was closed. 251 The village is located about 100 km south of Vilna. The Germans occupied Wasiliszki in June 1941 and established a ghetto later that year. 252 The villages are about 25 km apart.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

459

Document 27

Once, while sleeping, the ghetto was surrounded and at 2 AM it was announced that the Jews would be led out and taken to work in Ukraine.253 This encirclement, however, was not executed by Lithuanians, but by the German gendarmerie and border guards. By 8 AM, all the Jews had to stand with their packages, a set of work clothes, bedding, and food. At the same time, they could take along money and gold – or so they said. In the morning, there stood horse drawn carts from the whole municipality, and each family had to mount one of them. However, while this was going on, the Germans started beating and forcing away the parcels, shouting that there was no room. Obviously, most of the people were not willing [to give up their parcels], but most had to do so. At 10 AM, the carts started heading out from Ostryna in the direction of Grodno. The old, the weak, and the sick – up to twenty people – were left behind in one room. After the departure, they took them out to be shot. The entire transport was driven to Grodno in carts. The Germans told the men to get down from the carts and they beat them. Various people tried to run into the woods, but they did not succeed. They fell to the German bullets. When we arrived at the first station, Jeziory,254 there were no Jews in the ghetto. The Polish police was carrying out the cleaning. We were led into the ghetto. The carts remained standing in the marketplace and we all went into the ghetto and into the empty dwellings. The Jews of Jeziory had been driven away to Grodno one day earlier.255 Inside the houses, it was like after an upheaval. Everything was lying around. Apparently, they had no time to take everything with them. All night the Jews of Ostryna lit fires, cooked food to eat and baked, because they found a great deal of products. The next morning, they told all the Jews that they were to leave again and they drove them to Grodno. It was the same kind of trip. Men were chased and beaten until they brought us to the city gate of Grodno. There the horses stopped. All the men, without exception, were ordered to descend from the carts. They only allowed small children and women to sit on the carts, which were driven to 253 It is possible that Reznik is referring to the liquidation of the Ostryna Ghetto on November 2, 1942. 1,969 Jews were transported to a transit camp in Kiełbasin, south of Grodno, over the course of two days. See Pivavarchyk / Dean / Crago, Art. Ostryna, 932. 254 A village some 23 km west of Ostryna, half way between Ostryna and Grodno. Before the German occupation in June 1941, it had a population of 867 Jews, comprising almost half of the town’s population. See Laura Crago / Alexander Kruglov, Art. Jeziory, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 902–904, here 902. 255 In fact, the ghetto of Jeziory was liquidated on November 2, 1942.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

460

Survivor Testimonies

Kiełbasin. The tragedy was great. There were sick women who called out to the men. They thought they would never see those men again. The men were placed in rows of five and then led away on foot. Directing the transport was SS-Obersturmführer Schott.256 On the road, they started. They punched and hit with rubber sticks and wooden rods, even if you were walking well. Regardless; they just wanted to beat people to death. They purposely drove men into the water over the field so that they would get wet and then they beat them from all sides. This cost many lives before they brought us into the Kiełbasin camp.257 Kiełbasin On August 3, 1942, I arrived in Kiełbasin.258 Upon arrival, we met the women standing in a side fenced off by wire, yelling: “Where are the men? We are left with nothing!” As they saw the men, they burst into spasmatic cries and shouted to us that the carts had left with their parcels. They were beaten and forced to get down from the carts rapidly, without having the time to take down their parcels. In the meantime, the Schutzpolizei,259 Germans, expelled the carts from the camp. A few hours later, at 5 PM, more carts arrived. We saw that they were transporting another city and in this manner they dealt with 18 villages around Grodno. There were about 35,000 people in the camp. Everyone had to find a place in dugouts, on plank beds, which immediately became filthy and dirty. There was no light, but in a time of need one slowly, in the dark, took a place on the plank beds with acquaintances and sat like recruits at a railway station. But this was no plan. We remained simply without the means to live. We had left the food behind on the carts. |5| Then we assembled the young, healthy guys and went out to meet the transport in the camp where the carts passed through. At that time, a fresh transport was arriving from 256 Actually, Heinrich Schott (1900–?) was SS-Oberscharführer and served in Stani­­ sławów SD, responsible for Jewish Affairs. The District Court Münster sentenced him to life imprisonment in 1968. 257 A transit camp 5 km south of Grodno, to which Jews from the Grodno and Sokołka areas of the Białystok District were deported. In November 1942, it held between 22,000 and 28,000 inmates from 22 communities who were later deported to ­Auschwitz and Treblinka. See Katrin Reichelt / Avinoam Patt / Laura Crago, Art. Grodno, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 890–893, here 892. 258 If Reznik refered to the liquidation of the Ostryna Ghetto on November 2, 1942, above, then this should be November 3, 1942. 259 German uniformed regular police force.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

461

Document 27

Krynki.260 We stopped the carts, helped with the parcels and assisted the women in getting down. However, the Christians did not want to stop.261 Then I went over to a Schutzpolizist262 and called out to him that it was necessary to impose some kind of order. The peasants with the carts were running off especially quickly because they wanted the Jewish parcels to remain with them. I promised to make it worth his while; he was persuaded and ran to the gate to give an order for the carts not to leave, reacting to the guards who stopped the first ones. Then we succeeded in our first step: rescuing all the parcels that belonged to those Jews. Slowly, organizers were appointed to establish order. Because it was cold, we broke apart various uninhabited huts to make a fire. In short, the role of the “organizers” in that place was to keep the barracks clean because three toilets were not separate. But the organizers’ true task was to save Jewish property, which the peasants wanted to take away. Life in Kiełbasin Everyone received 120 grams of bread, and we slowly began to organize the kitchen. Then everyone received around four unpeeled potatoes, boiled in water. But there was no consistency: One day there was a lack of wood, the next there were no potatoes. All at once, they came to take 300 men for a potatoe-detail and at the gate searched everyone. It goes without saying that they found money on them. Then the camp commandant came into the camp and decreed that everyone should surrender their money, gold, and jewellery, threatening that for [possession of] one Pfennig263 a person would be shot to death. All the Jews turned over the entirety of their gold, money, and jewelry, but various individuals still held back. Thus, two days passed. Once again, the Jews went to unload potatoes at a station and they were searched. On the third day, there was an order that everyone must leave the barracks, including the women. Then there was another search and again they found money and gold. Then SS-Obersturmführer Schott gave the order to shoot sixty Jews. There was clamor and panic. Who should be shot? A meeting of the chairmen 260 Krynki, a town 47 km northeast of Białystok, had a Jewish community of over 4,000 on the eve of the German invasion of the Soviet Union. In December 1941, the town’s Jews were moved into a ghetto, which was liquidated on November 2, 1942, and inmates were deported to the Kiełbasin transit camp 60 km away. See Martin Dean / Laura Crago, Art. Krynki, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 911–913. 261 That is the local Christian peasants who drove and probably owned the carts. 262 Uniformed policeman. 263 The smallest German coin.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

462

Survivor Testimonies

convened.264 Everyone was to designate three men, but, by agreement, no one proposed any candidates. Everyone offered to go himself with the children. A delegation went to SS Schott and pleaded, and, after many efforts, succeeded this time in obtaining clemency. Yet we were living in a critical state: hunger, cold, and torture. The SS man265 would come into the camp and shoot young and old people for no reason. He would tie together women with a long cord and drive them about, beating them with a rubber blackjack. Then he would kill them. This is how it was every day that he came into the camp. Everyone had to hole up in the crowded, loathsome huts until the murderer left the camp. Once, they came looking for driver-mechanics to take care of their motor vehicles. I reported. He [Schott] was pleased with my work and conduct, and he placed me at his disposal, ordering that I should sleep in the barracks that housed the administrative offices, in the room where the Jewish goods were stored, because there were no lice there and, secondly, so that I should be able to wash laundry. There was an iron stove and there I did my cooking. The money, gold, and bijouterie had not been counted. Then I took money and gold and sent it to Director Brawer266 in Grodno so he should in turn be able to send more bread. And instead of eight wagons of bread every day, they sent in twenty, with meat, butter, sugar, and different kinds of foodstuffs. The kitchen could now cook and the food improved. Gradually, we were told that each city267 had to review its registry inventory, because we were going to take a transport and we heard from Grodno that a transport had left but no one knew for where. It was rumored that to Małkinia,268 to the gas chamber. But there were different rumors. The first transport left. In the course of a week, there was a second and the whole thing disappeared as if in water. No one knew anything. In the meantime, as many as twenty men succeeded escaping from the camp. The situation was very strained but no one had any resources. Various people registered that they were from Grodno and had family there. On 264 This seems to be some sort of Jewish Council or an ad hoc body of people representing the Jews from different towns and villages; inmates were accommodated according to their place of origin. 265 Reznik seems to be referring to SS-Obersturmführer Heinrich Schott here. 266 David Brawer (?–1943) was a school director and the head of the Jewish Council in the Grodno Ghetto. He was shot on February 13, 1943 by the commandant of the ghetto A, SS-Oberscharführer Kurt Wiese (1914–?). 267 See above, n. 264. 268 Małkinia Górna is the name of the village and the train station next to the Treblinka extermination camp.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

463

Document 27

an exceptional basis, individuals travelled to Grodno. Yet from there, they went even earlier than the others to the transports. Slowly, the transport approached, and then it was the turn of Kiełbasin to go. 10,000 men were sent away, organized according to their village. |6|  At one point, Schott came in and asked me to tell him how much gold was on hand. He looked at the small sack of gold and money and said that some was missing, that some of it had disappeared. I, however, told him that nothing was missing and that everything was in order. Nevertheless, he looked at me and I felt guilty. In the evening, we were again informed that a transport was leaving; some 10,000 Jews were instructed to be ready to depart and they began to lead them, on foot, to the train station at Łosośna.269 On the way, some people were shot because they could not walk. I went by automobile with Schott. Arriving at the station, I saw that there was a note written on a wagon that the transport was going to Auschwitz. When the train left, I jumped into a car and went off with the transport. On the way, as the wagons were moving, various people tried to jump from the train. They were immediately shot. In one railroad car, they crowded in some eighty men, with no food or drink during the trip. Where we came to a stop we heard Poles call: “Run away! They’re taking you to Malkin (Małkinia)! There’s a crematorium there!” But, alas, the cars were sealed and heavily guarded. With hearts thumping, we drove through Małkinia and continued further in the direction of Auschwitz.270 After three more days of travel, we arrived at Auschwitz, hungry, faint from thirst, and filthy. Oświęcim271 Station The train came to a halt at a ramp on the outskirts of the town. At the side, prisoners in blue and white striped clothes and round caps were working. They were guarded by an officer and simultaneously beaten. Descending from the cars, we were met by young SS men who began to strike, screaming, “Los, schneller, verfluchte Juden!”272 and forcing whoever had a prepared parcel (clothes) to throw it away. Then they selected people according to their appearance. 300 men found favor with them, and all the remainder were chased on foot to another side. They took the 300 men off to the left, to the 269 Łosośna Wielka on the Belarusian border, some 30 km away from Grodno. 270 The distance from Łosośna Wielka to Małkinia is about 170 km; Małkinia is about 400 km away from Auschwitz. 271 Oświęcim is the Polish name of the town and train station where the extermination camp Auschwitz was located. 272 “Get going, faster, damn Jews!”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

464

Survivor Testimonies

big camp. Then they began to drive the elderly in motor vehicles. As the weak and the old were unable to climb up, I helped them mount the vehicles. They drove everyone away to the right. I was standing next to the last car, and an SS driver said to me: “Man, you’re still a young and able sprite. Here you will get burned. You must go there, to the camp on the left.” I told him that I was a driver-mechanic. He took me with him and drove me into the big camp, informing me that the next day he would come and take me for work. They took me into the washroom. They told me to take off everything and, just as I was when my mother gave birth to me, they led me in. They cut my hair and then smeared me with a disinfecting agent and I washed myself all over with water. Leaving the bath, I received prisoners’ clothes [which indicated that] I am a criminal. But I kept my boots and double leather belt. Fearing the SS driver, they allowed me to do this. However, they asked me if I had anything hidden there of gold, diamonds, or dollars. My reply was, understandably, that I had nothing hidden away. As you know, only one in tens of thousands gets away with such a stunt. Then they drove me to the administrative office and there they engraved 79504 on my left arm (tattooed), registering my personal information. And then it was off to Block 6. I was taken inside a brick wall. There were large rooms to the right and to the left. Everywhere prisoners were running, one hitting the other. Not knowing the German language well, each one was calling out: “Los, los, schneller!”273 and with that one would slap the other right in the face. At that point, I noticed that someone with a red strip of fabric on his left arm was approaching. I asked what kind of a symbol that was. The answer I received was: “Das ist der Blockälteste.”274 His appearance was that of a criminal, the biggest bandit. He always walked with a rubber hose to be used for beating. “If the beds are not made right,” he would say, “I will fix you [I will beat you up].” And then, he readied himself a few men whom he beat to within an inch of their lives, calling, “Through you, cripple, I have cigars.”275 “You, I’ll beat to death.” “I’ll send you to the chimney.” |7|  I was brought into the room of the Block Senior and was asked various questions: Where did I come from? What was my offence? “Where have I ended up?” I thought to myself. “Here one doesn’t live long,” they said to me. “Everyone leaves through the chimney.” The Block Senior’s secretary made

273 “Get going, faster, faster!” 274 “This is the block senior.” A block senior or barrack leader was a prisoner functionary tasked with watching over the prisoners of a block. Block seniors were often chosen by their SS superiors because of their brutality. 275 This was a euphemism for exceptionally hard work.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

465

Document 27

out a data-card for me. He assigned me a bed and told me that the next day when the SS driver came I would go to work in the garages. As for food, they gave me gruel and then coffee. They treated me as privileged because they believed that I had some real connection with the driver. After eating, they took me to the sleeping hall. They gave me a bed. “Here is where you sleep,” they told me. I got undressed, but fearing that someone would take my boots I stuffed them under the straw mattress. However, this was strictly forbidden. By chance, I got away with it. They went and inspected different beds to see if the Häftlinge (prisoners) had clean feet and if their things had been folded in an orderly fashion. Anyone who did not have everything in order received five across the Arsch (behind) with a bed board. At 4:30 AM the next day, a bell rang and all at once the Block Senior’s entourage came running in: housekeepers, Piepel,276 secretaries, and various other cleaners, water-carriers, kettle-washers, coffee-bringers, and so forth. And each and every one beat you with a piece of rubber or a stick, screaming, “Get up faster and make your beds,” and calling out, “Today you’ll live to see what happens if you don’t make your beds decently.” The beds had to be like a little box of matches and all pillows arranged. There were different kinds of people there  – one worked faster, one slower – but with people in a block room 25 meters long and 10 metres wide, with bunk beds three high and a population of 240 men, there was no place in the morning. It was too crowded for them. After making the beds, everyone went half-naked to get washed. Whoever washed with their shirt on got smeared left and right by a Kapo.277 That was the man who led you to work and whose responsibility it was that no one escape and that everyone toil. But he was also a Häftling, one who had been in the camp for a longer period of time (an old hatred). After washing, we ran quickly into the block and lined up. Each and every one showing the number on their left arm, we received one 35-decagram portion of bread and a 2-decagram portion of margarine and in a bowl a quarter liter of coffee. It goes without saying that the secretary stood there and registered everyone. Nearby 276 A young male servant and prostitute to a Kapo or SS guard. The etymological origin is not entirely clear. It might be a Yiddish adaptation of the German word Pimpf, signifying a young boy before puberty (See Kaplan, The Jewish Voice, 91). In the context of Nazi Germany, Pimpf also referred to a member of the Deutsches Jungvolk, the Nazi youth organization for boys aged 10–14, before they entered the Hitlerjugend. 277 Kapo, perhaps derived from the Italian capo meaning “head,” was a prisoner functionary in the Nazi concentration camp whom the SS charged with supervisory and administrative tasks, thus placing him or her above other prisoners in return for certain privileges. Causing no small amount of tension in the prisoner society, the individuals assuming those functions often used violence against their fellow inmates.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

466

Survivor Testimonies

stood different people who inspected whether you had washed yourself clean. You ate rather quickly and then you heard the ringing again: They were about to lead everyone to the roll call place. You formed rows of five obeying the rules of Vordermann and Seitenrichtung.278 Discipline was greater than that among soldiers. The Block Senior gave a command “Mützen ab!”279 and then an SS man, a so-called Blockführer,280 would perform a thorough count. Should there not be precisely the correct total you might have to stand there for two hours, regardless of the weather. The same procedure was employed in the morning and for the afterwork roll call, which took place early in the evening, around 6 PM. Following that, the camp Kapo, the person who managed order in the camp, called for “Absperren!,”281 that means everyone stood next to the commando assigned to them by the Arbeitsdienst282 (prisoner administration). Should someone fail to do so, in the evening he would receive from the Block Senior ten over the behind, because every Kapo had the task of recording the number on the arm of each prisoner belonging to his commando and remitting his report in the evening to the secretariat, where every detail was checked. They thereby maintained control over each individual. Regarding the method of knowing the exact location of every person, it worked very well. After the lockdown, the Block Senior called me into the block with him and there I waited for the SS driver who was supposed to come and take me for the first time, but he did not come. In the meantime, I was chatting with the Block Senior. He related to me that in Birkenau,283 a camp nearby to Auschwitz there are crematoria where they burn prisoners, some of whom were weak because they have little to eat, and second that every week they 278 Lit. the “man in front” and “sideways.” It refers to the fact that prisoners were made to line up in columns of several rows with several men per row to be counted. 279 “Caps off!” 280 SS officers in charge of roll calls and grouping prisoners into work commandos. Block Seniors and Kapos from among the prisoners operated directly under their command. 281 Lock down. 282 Labor Service, a part of the camp commando for the administration of forced labor. 283 The construction of the second Auschwitz camp began in October 1941. The village of Brzezinka (Birkenau) was completely demolished and replaced by barracks after the resettlement of the population. Administratively subordened to Auschwitz I, the Auschwitz-Birkenau camp (later Auschwitz II) was planned and built as an extermination camp, with the aim of the industrialized, assemply line annihilation of human beings. Nearly one million people where murdered here, mostly Jews, but also Sinti and Roma, POWs, and others from all over the Europe.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

467

Document 27

conduct Actions. They lock down one block and lead people to the fire, and [he told me] a lot more things that I was experiencing myself. In the afternoon, the Block Senior received a memo to the effect that he was to submit a list of all engineers, mechanics, chemists, carpenters, locksmiths, joiners, and bricklayers. Then he advised me to register and to go with the transport, because I would be taken to a chemical plant. The food would be better, meaning I would receive more bread and lunch. Taking this into consideration and not waiting any more for the SS driver, I put myself down as an engineer-mechanic. In the evening, when everyone came from |8| work, they assembled, according to trade, 200 men and, early the next morning, they took all of us into the office, and from there to the bathhouse. After bathing, we received soup and five unpeeled potatoes and then they led us on foot in the direction of Monowitz, six kilometres from Auschwitz. Arriving in Monowitz in the evening, tired from walking with the wooden shoes, we were led to the gate. On the way, we encountered a prisoner. I asked him whether there were Jews there. He told me, “We arrived here seven days ago and there were also Jews here – but from Germany,” old prisoners from Buchenwald, a concentration camp in Germany founded in 1933.284 They led us into the camp and divided the 200 men into two blocks. There, in the block, things immediately seemed different. There were no people, only the Block Senior and his house servant. Slowly they assigned us beds, using exactly the same language as I had heard in Auschwitz. The next morning when we got up everyone arranged their things properly and after all that they told us to gather outside near the block. It was cold in our paper clothes. In about an hour, an SS man arrived and began to make us exercise, beating people to death. Then we were brought before a medical commission. 13 men who had been sick, for the most part with gastric illnesses, were selected from among us. Immediately, they were loaded into the Red Cross vehicle; I was to learn later that they were driven to the crematorium. From 12 until 1, everyone received a lunch consisting of a liter of soup and, in addition, four unpeeled potatoes. From this, 30 percent became sick. In the afternoon, there was more exercising. In the meantime, the camp Kapo arrived and demanded five men, then ten, and so forth for various cleaning jobs. In the evening,

284 Buchenwald was one of the largest concentration camps in the old Reich and was, in fact, established in July 1937. Located at Ettersberg near Weimar, it encompassed 85 subcamps. Some 250,000 prisoners were incarcerated between 1937 and 1945 and at least 56,000 of them were murdered. See Buchenwald and Mittelbau-Dora Memorials Foundation (ed.), Book of the Dead, (June 14, 2021).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

468

Survivor Testimonies

he came into the block with the Camp Senior and called out: “Whoever has money should hand it over. If we find anybody with money or jewelry he will be beaten to death.” Everyone became terrified, saying to each other: “Come, whoever has something, let’s gather it up and turn it in.” But each person was afraid to surrender what they had by themselves. Silently, we gathered up among the beds 20,000 marks and it was given to me to turn it in, because I knew how to act with Germans. I took the money and gave it over to them. Then they wrote down my number and left with a smile, signifying: “This was a good deal.” The next morning, the camp Kapo came and called out my number. He gave me a loaf of bread and a slap on the back, calling me a brave fellow. Seeing and knowing well the German weakness, I said to him, “Assign me a good position which will satisfy me, and in return I will satisfy you.” With that I gave him a gold five-ruble piece. In about an hour, he came to call me and appointed me to the position of bath attendant. He led me into a bathroom. “You must keep it clean,” he told me, “and after the roll call, no one must be allowed to enter.” And with that, he appointed someone to be my assistant. I was satisfied with this assignment. All day long, I was in a warm place and, moreover, I received more soup to eat, which I then shared. In the two weeks during which I worked there, I recuperated, so even the old prisoners began to respect me because at that time this was the best job for me. In the meantime, on November 12, 1942, they brought a transport from Norway to Auschwitz from which 650 men were sent to Monowitz, and a few days later 700 men came to us from the Grodno transport. Each person told the same tale. From the 4,000-man transport of Norwegian Jews arriving with their wives, children, and families, 650 men were selected and the remainder were driven by motor vehicle to the left side. They could not forgive themselves for not escaping to Sweden, because most of them had run away to there. They described how they had been told that they were being taken to a work camp where they would be able to live with their families, and now it all proved to be nothing but an utter lie.285

285 These numbers appear too high. In fact the total Jewish population of Norway was merely 1,700 (including 400 German and eastern European Jews). 762 Norwegian Jews were deported to Auschwitz and murdered. See Oskar Mendelsohn, Norwegen, in: Wolfgang Benz (ed.), Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus, Munich 1996, 187–197; Per Ole Johansen, Art. Norway, in: Walter Laqueur (ed.), The Holocaust Encyclopedia, New Haven, Conn./London 2001, 446–451.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

469

Document 27

The Grodno arrivals informed me that they had come 15,000 in number, and that the same thing had been done to the rest of them. At the same time, the entire Grodno Ghetto was evacuated to Kiełbasin; no one remained in Grodno. Those arrivals were treated exactly as we had been: Every day, they had to stand outdoors and do exercises. |9|  One day, about twenty of the Grodno men, half-dead, came to me, asking me to let them in so that they could hide under the roof. I agreed. The first day it worked. The next day, people came again to me to hole themselves up, but that time, there were fifty of them. I let them into the second room and locked them in. At 10 AM, an SS-Blockführer came to inspect the place. Everything was in order. He asked me, “What is in the second room?” Hearing a rustle, he opened the door. He then butt-ended everyone and chased them out. Having finished with them, he came back to me and put me in a wash basin, poured cold water over me and beat me, in the process breaking my maxilla (a bone in the face). He then assigned me to a Strafkommando286 to break rock. At work in the Strafkommando, I discerned a familiar face: It was the son of a doctor from whom I constantly received information in Biała Podlaska. This was Yankel Vaysman. I went over to him and asked if his name was Yankel Vaysman. While talking with him, he led me into the kitchen where he was foreman. He gave me food and told me that I would lack for nothing, because it had been three years now that he had been keeping this greeting [for me]. Early the next morning I received a note summoning me to enter the potato-peeling commando with the task of repairing the tools used for potato-peeling. Vaysman introduced me to the head of the kitchen, emphasizing that I was now his only friend in life. The head of the kitchen told him to feed me well and to keep me in the potato warehouse, where I stayed for two months. Hungry people were constantly coming to ask for potatoes. I would pretend not to see and they would take. This, however, was forbidden. On a certain Sunday someone came to take potatoes and was caught by the SS-Rapportführer.287 He then went after me, giving me a bad beating. As a punishment, he sent me with the Kapo to Commando 4 to carry cement for a whole day. At 11 AM guards led us to the cement commando, instructing

286 Penal commando. 287 Report leaders were mid-ranking SS officers in charge of overseeing Blockführer; the latter were responsible for the prisoners of several blocks in the concentration camp. Rapportführer were in charge of morning and evening roll calls at which thousands of prisoners were forced to stand for hours, suffering from brutality, harsh weather conditions, exhaustion, hunger, and thirst.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

470

Survivor Testimonies

the Kapo of [Commando] 4 to give us “real cigars,” in other words: hard work. This work was difficult even for someone healthy. Were I to have had to labor there for seven days, I would have dropped dead. Every day thirty men fell from that work. I had to run 100 meters with a bag of cement on my back. The civilian watching how I worked sent a letter to the labor service asking that I be made a foreman, because I understood my function and performed it well. When we returned in the evening, after all the usual ceremonies, they announced that engineers, technicians, and construction locksmiths should report. I reported. By the next morning my punishment was over and I was sent to construction work. There I examined all the design plans. I was tasked with assembling the designs; the engineer with whom I was working was satisfied, and at the same time I received more food and cigarettes. I was treated well. He was happy with me, happy that I was doing his work and I was happy to be working under a roof and at the same time eating well. The Situation in the Camp Everyone had to live from their ration. Work was hard and destroyed the hundreds of people who remained alive. Every day, for example, when they marched people out to work, the Camp Senior would say that twenty fewer men would return. Obviously the Kapo, through various devices, would beat those twenty men to death. Thus up to about 300 men could fall every day. Each week we could lose up to a thousand men and each day different transports would arrive, although from them only fifteen to twenty remained; most of the others died in various incidents. From that time until the end of 1944, 180,000 persons – capable of work – fell.288 Auschwitz was a command[ing] headquarters under which lay 18 camps289 within a radius of forty kilometers, such as for example, Auschwitz proper, Birkenau, the death place but simultaneously a men’s camp, a women’s camp, a special Gypsy camp, Monowitz, Jaworzno290 where the coal mines were, Fürs­

288 It is not entirely clear which part of the camp he is referring to here, but maybe all those prisoners in the Auschwitz camp complex who were not gassed but worked to death and otherwise killed at Auschwitz I and III. 289 The Auschwitz complex had an even greater number of subcamps, in fact, around forty. 290 A subcamp of Auschwitz was established in Jaworzno (Silesian Voivodeship, southern Poland) in 1943 (also called SS-Arbeitslager Neu-Dachs). It served as a forced labor camp as well as a transit station for the main camp.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

471

Document 27

tengrube,291 Jawischowitz,292 Janinagrube,293 Blechhammer,294 Althammer,295 Sosnowitz,296 Gleiwitz I, II, III, IV,297 Bobrek,298 and various others. Everywhere the law was the same: beating. The worst |10| was Birkenau. There, in the so-called punishment company, they put an end to hundreds of people, this concerns only the tattooed ones. And the second most evil place was digging coal, where people were sent as a penalty for taking a piece of bread from someone else, for stealing someone’s laundry, for speaking with civilians, which was strictly forbidden, for receiving from a civilian a piece of bread, and for many other such things. Every day there were more decrees. By way of example: during delousing, should someone be found with a louse they would be beaten to death. Here’s the way a delousing would be performed: Everyone would take off their shirt. The windows, regardless of the weather, would be open and everyone searched one another. Then, everybody forms a line as if standing to get bread, and the person behind you checks you. For one louse, you would receive fifteen over the behind. Such was life. At that, every day after work and during work: selections: They sought out weak and sick people, and such appearances; these were packed onto the motor vehicles and an hour later their clothes came back. Each day, there was some new such barbarity. To write about a single day, you would need a whole book. Here I’m giving 291 The Auschwitz subcamp in Fürstengrube (today Wesoła, 5 km southwest of Mysłowice in Upper Silesia) existed between September 1943 and January 1945. 292 The Auschwitz subcamp in Jawischowitz (today Jawiszowice, 10 km south of Oświęcim) provided forced laborers for the nearby coal mine from August 1942 to January 1945. 293 The subcamp Janinagrube in Libiąż (40 km west of Kraków) was operated by the German company Fürstengrube GmbH from September 1943 to January 1945. 294 This subcamp was located between the former villages Ehrenforst (Sławięcice) and Blechhammer (Błachownia Śłąska), about 50 km northwest of Katowice. 295 The subcamp Althammer in Stara Kużnia near Halemba, about 20 km northwest of Katowice, was in operation between September 1944 and January 1945. It provided forced laborers for the construction of a thermal power plant. 296 In Sosnowitz (10 km east of Katowice) two subcamps, Sosnowitz I (est. 1943) and Sosnowitz II (est. 1944) existed. 297 The Auschwitz subcamps Gleiwitz I–IV near Gliwice were established beginning in March, May, June, and July 1944 and operated until January 1945. Prisoners repaired railway cars and worked for industries such as Deutsche Gasrusswerke GmbH, Degussa, Zieleniewski Maschinen und Waggonbau GmbH, and Organisation Todt. 298 The subcamp Bobrek, a village located in the vicinity of Oświęcim, was built by Siemens-Schuckert electrical engineering company and held about 250–300 forced laborers. This camp was added above the line in handwritten record and is not noted in the typescript.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

472

Survivor Testimonies

you mere fragments. In the course of 1942–1945, they brought in Polish Jews, Norwegian, Czechoslovakian, Belgian, Dutch, French, Greek, Algerian, German, Austrian, Luxembourgian, Hungarian Jews, and so forth. The Crematorium and the Ovens Five or six kilometers from Auschwitz were to be found the crematoria and the burning-ovens. The place was called Birkenau. Nearby in Birkenau was a prison camp, operating simultaneously, and various other camps. Upon the arrival of every transport, they would take out a certain small number and all of the remaining people were driven by motor vehicles and brought to a spot near where four gas chambers were situated. Everyone had to strip stark naked; irrespective of whether they were men, women or children, they did so together. Each person received a towel and a piece of soap. Upon entering the so-called “shower room,” at the door the towels were taken away; and when the gas chamber was packed full of people, the doors were shut with such iron bolts and from all four corners; instead of giving water to wash, they sent in gas to gas the people. Thus, the whole process took seven minutes. Nearby, the SS man working at the gassing operation wore a gas mask and looked at the appearance of the gassed people through a small gas-tight control window. After seven minutes, the doors were opened. The people, by then squeezed together, would begin to fall against the doors. They were utterly bitten, since as soon as they sensed the gas, having no escape and unable to move because of the extreme crowding, they bit each other. At that point, the so-called Sonderkommando,299 consisting of 200 prisoners  – the majority of them Jews  – would open all the doors. The fans were set in motion to dissipate the gas. At the same time, the Sonderkommando loaded the gassed people onto wagons, which carried them to the twelve ovens and there they were burned. After the cremation, their ashes were taken to fertilize the fields. In this manner, they burned 10,000 people on a daily basis. These so-called Sonderkommandos would work for up to three months. They were strictly guarded. Each day, they would receive the best food,300 299 Special squad. See Greif, We Wept Without Tears, 1–86. 300 The Sonderkommando members did not receive “the best food,” even by wartime standards, from the camp administration. Rather, they received the same rations as all other prisoners but they could keep the foodstuffs that the Jews who went to their deaths brought with them on the transports. The SS only confiscated canned foods. Depending on where the victims came from, there seem to have been plenty for the Sonderkommando members, including some delicacies from different parts of Europe. But if transports came from the Polish ghettos, Sonderkommando members

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

473

Document 27

together with schnapps. They lived in special, fenced-off barracks that no one could reach; it was rigorously policed. After three months, they would be burned, in order that no evidence should remain of the people. From among the Sonderkommandos, a few individuals managed to remain alive, using various twists and turns, they escaped and told everything exactly as it was. For example, the last Sonderkommando survived. On December 15, 1944, the gas chambers and the ovens were liquidated, leaving only one oven to burn the dead. In that place, they built a brickyard, leaving no trace of the annihilated people.301 I have sketched an approximate outline of different fragments of camp life. Now, in a few small sketches, I will describe camp life in Birkenau. |11| There were 25,000 prisoners in the camp. The so-called Strafkommando was located there. It was kept separate and its symbol was a red or a black circle on a white piece of canvas measuring 8 by 20 cm. Prisoner symbols for the entire Auschwitz camp were: Jews wore a Star of David, one triangle in the Star of David was yellow and the second was red. Red denoted political prisoners. Then, a green, inverted triangle indicated Berufsverbrecher;302 this category consisted mostly of Germans. Green with the vertex on top: these were plain thieves.303 Jews also wore such triangles304 – those that had been brought from the jails. But it was mostly Germans and starved, too. On average, however, their food supply and living conditions (including clothing, bedding, sleep) were better than those of other camp inmates, in order to make them continue working until they were murdered. See Greif, We Wept Without Tears, 105 f., 144 f., and 234 f. 301 On October 7, 1944, one of the crematoria at Auschwitz-Birkenau had been partially destroyed during an uprising of the Sonderkommando. Himmler ordered the dismantling of the gas chambers and crematoria on November 25. In fact, the last crematorium was not blown up until January 26, 1945, one day before the camp was liberated. See Franciszek Piper, Gas Chambers and Crematoria, in: Gutman/Berenbaum (eds.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, 157–182, here 174. 302 Professional criminals. 303 The handwritten record reads: Sicherungsverwahrung (preventive detention). This term was used for inmates who had served a prison sentence in a regular prison, mostly for offenses such as stealing, before their internment in a concentration camp, supposedly to prevent them from comitting more crimes. This practice was based on the German Gewohnheitsverbrechergesetz (Habitual Offenders Law) of November 24, 1933. In 1941, an amendment of this law stiputaled that repeat offenders faced the death penalty. See Jörg Kinzig, Die Sicherungsverwahrung auf dem Prüfstand. Ergebnisse einer theoretischen und empirischen Bestandsaufnahme des Zustandes einer Maßregel, Freiburg im Breisgau 1996, 17 and 20. 304 Here and in the next but one sentence, Reznik used the Yiddish word vinklen (angles).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

474

Survivor Testimonies

a few Poles, the ones that had been brought from jails. Latterly, all Jews wore only red triangles with a yellow line at the top. Every day in the Strafkommando, you could get killed by the special Kapos; those with the designation of Berufsverbrecher were made senior authorities. And they would torment the people whose lot it was to fall into the Strafkommando. Few, especially fortunate, people emerged – damaged – from the so-called Strafkommando. Every day in the camp itself, they introduced different edicts. And every day, many victims fell. Finally, they would lock down an entire block, sending everyone into the fire, because when they had free space in the crematoria they would take people from the nearest place and send them into the fire. Each and every person endeavored through various devices to sneak out of the camp. In October 1944, the so-called Sonderkommando organized itself under the leadership of Velvl of Lida.305 In possession of money, gold, and diamonds and having prepared weapons, they made an ambush, overcoming four SS men who were guarding the crematorium, seizing their arms and throwing them into the oven. Then they blew up one crematorium with dynamite and started running in the direction of the Beskids.306 However, few of the 200 succeeded in remaining alive; most fell to the German sentries guarding the camp, who started shooting. The remainder, those who were caught alive, were burned alive.307 I was in Monowitz and every day I heard various reports that any day now we would be “going in”; in other words, the time had come for us to go into the fire. Among ourselves, and together with the authentic political prisoners, we made different plans as to how to sneak away from the murderous hands and organize contact with the partisans, although without success. The alleged partisans, [actually] Poles on their own initiative who hid in the woods because they did not want to work, took a lot of money from us but gave no help. As a result, there were three Jewish victims who died by hanging, because those suspected of trying to escape were hung. On July 6, 1944, Janek Grosfel [sic] from Kraków, someone from Łódź, and a German Jew were hung in the presence of all the prisoners; a protocol was read to the effect that they 305 Nom de guerre of Velvel (Wolf) Yanson (later William Johnson; 1927–1978), also known as Wolf the Machine Gunner. Yanson was a Jewish partisan in eastern Poland, member of the Tuvia Bielski’s (1906–1987) brigade. See Nechama Tec, Defiance. The Bielski Partisans, Oxford / New York 1993. 306 A mountain range in the Carpathians stretching from the Czech Republic in the west, along the border of Poland with Slovakia, to Ukraine in the east. 307 On the uprising, see Greif, We Wept Without Tears, 40–46, and the testimonies of Sonderkommando prisoners therein.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

475

Document 27

had wanted to ambush the guards and escape.308 After the hanging, we had to march past the gallows as if we were part of the greatest parade, and the Obersturmführer309 moreover said: “Even if you were 2,000, I would have no fear of you. For every suspicion of flight, you will be hung.” Every day, I read a newspaper and waited for the Soviet army to approach. We wanted them to win in time to save us from annihilation. Once, I offered money to a civilian acquaintance who worked with me and was a false “good friend” of mine. Unaware that he was working with the Gestapo, I gave him fifty dollars, promising him that he would receive another 300 dollars if he would accompany me, as a civilian, through the wires. Instead of doing as arranged, he telephoned the Auschwitz secret police, and in less than an hour they came and arrested me. In the political department of the Gestapo, I was beaten so severely that I was carried off to the bunker half-dead. I confessed to nothing. For 24 days I remained in a bunker [which measured] 80 |12| by 80 centimeters and 2 meters high, without light. Every third day, I was beaten while being interrogated and threatened to the effect that I would anyways be shot to death, so I might as well confess, but they did not get a word out of me. Meanwhile, the boss310 did not rest and he repeatedly called the camp directorate insisting that he must have me. He could not go on without me. So, after 24 days, they set me free. I was blind and weighed 43 kilograms.311 I set out for the commando. In the course of a short while, I recuperated, and again got back on my feet with the support of the gas compression company.312 The time passed by in different but interesting ways. I had heroically freed myself from their grasp. I was working again. There were various attempts to make contact and [gain information about] how to escape. On January 18 [1945], I read in the Völkischer Beobachter313 that the Soviets had begun their

308 Besides Janek Grossfeld, a medical student from Kraków, Nathan Wajsman, a law student from Łódź, and Leo Jehuda Diamant (1921–1944), a member of Hashomer Hatzair who first was imprisoned in the concentration camp Sachsenhausen and from there sent to Auschwitz, were executed. See Kempter, Joseph Wulf, 61. 309 The second officer rank of the SS, which is comparable to today’s lieutenant. 310 I. e., the foreman overseeing Reznik’s work at Monowitz. 311 In the handwritten record: 45 kg. 312 It is not entirely clear what he means here. Perhaps this was an ironic way of saying that compared to the experience of torture and isolation in a dark cell where he could not sit and lie down for over three weeks, going back to forced labor for IG Farben at Auschwitz-Monowitz seemed salubrious to him. 313 The daily newspaper of the Nazi Party, published from December 1920 to April 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

476

Survivor Testimonies

offensive and had advanced to the Baranov-Vistula bridgehead.314 Moreover, people said, according to civilian reports, that the Soviets had taken Kraków and Częstochowa. In the night between Thursday and Friday, the Soviets bombarded the Auschwitz plants and the town.315 So the sentries stood on guard duty and watched over the camp the whole night long. The next morning, we did not go to work, and people were saying different things. In the afternoon, we went out for three hours of work. Returning to the camp in the evening, I saw that things were in a state of upheaval. The supply rooms were open and everything was being handed out, saying: “Tomorrow we’re leaving on a transport to Germany and we’ll be marching on foot to Breslau.”316 Meanwhile, we began again to organize ourselves so as to take advantage of the march-trip. On Friday morning, we saw how the troops were travelling in the direction of Breslau. Here we were witnessing their defeat. We had to be ready for the march by 3 PM. We marched from the camp in formations of 100. As many as 150 sick people stayed behind in the camp. After our departure they were shot. Along the way, in various cities, individuals tried to escape, but the SS guards fired upon them. Yet still people managed to get away. I do not know how much they succeeded, because what they were attempting was a little premature. In this manner, we were led for 37 kilometres without interruption. Unable to walk further, people fell like flies. They were all shot. However, the guards also began to fall: Following our first rest stop after 37 kilometres of marching, when we resumed, many guards committed suicide by shooting themselves because they could walk no farther. They were more tired than the prisoners. And, secondly, they had become aware of the predicament they were in: they were in the pocket around Breslau. Along the way, I saw how they were leading prisoners from different camps all in the same direction. Each camp, however, was being led separately. In this manner, they brought our transport as far as Gleiwitz II and they led all of us into the camp. We spent the night there, and the next morning they called the German prisoners and announced that they were all being enlisted in the military and, meanwhile, they must help maintain order. It goes without saying that they began to beat the Jews and grab from them all 314 The Vistula–Oder Offensive took place between January 12 and February 2, 1945. The Soviet forces advanced almost 500 km westward from their positions on the Vistula River to the Oder River and thus stood less than 100 km from Berlin. 315 Only the U.S. Air Force undertook raids on Auschwitz-Monowitz, the last two on Monday, December 18 and Tuesday, December 26, 1944, but not on the aforementioned night of January 20–21. 316 Breslau (Wrocław) is about 200 km northwest of Oświęcim.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

477

Document 27

their shoes and clothes. But their reign did not last long. In the afternoon an order was issued to mount the wagons for transport to Germany, to the concentration camp Buchenwald.317 This was the first transport of 4,000 men. No one wanted to go. The panic waxed great. Each person sought to gain time. Then the Germans started to chase everyone to line up, and we received a portion of bread. As you got your ration, there was no other way out than into the wagon. Upon completing the loading of the first transport, most of the Germans drove away. An hour later, the rest of the people – as many as 15,000 – left for Mauthausen.318 Understanding that all this was aimless, with two other men I carried out the plan which I had drawn up. I lifted a slab from the ceiling of the barracks and climbed up with the two men to the garret, where we hid for three days and three nights. We were gambling with our lives, but I told my comrades, one from Warsaw, Mietek Szklarz, and the other a Luxembourgian Jew, Jacques Levine, that I would rather die from a bullet or get burned in the barracks, because they said that after liquidating the camp, they would burn down the barracks. I had decided: Maybe at the last moment, I will still be able to save myself. |13|  That night, until around 12 PM, the whole camp was being loaded onto the wagons. There was a great hue and cry. It was cold. There was beating. They packed people onto the platform in groups of 200. The SS inspected every block, and after entering they shouted: “Nobody here!” and shot into the barracks, overturning the beds and searching for anyone who might be hiding. In the block where I was hiding I caused a short circuit and this saved me. When the SS men came in to search they lit battery lights and looked under the beds, but no one looked at the ceiling. Then they fired about ten times and left. In this manner, I lay for three days. That meant seven days without eating. On the third day, bearing the shooting was terrible. The Russian artillery fire flew overhead. When it became dark on the third day, we could endure no longer. We were totally spent and very thirsty. When we came down, the first people we 317 The evcuations started on January 18, 1945. 318 A concentration camp in Austria, about 450 km southwest of Gleiwitz II. The largest concentration camp in Austria, located 20 km east of Linz, it existed from August 1938 until its liberation by the U.S.  Army in May 1945. Between 90,000 and 100,000 prisoners perished in Mauthausen and its 50 subcamps. See Florian Freund / ​ Andreas Kranebitter, On the Quantitative Dimension of Mass Murder at the Maut­ hausen Concentration Camp and Its Subcamps, in: Andreas Kranebitter (ed.), Memorial Book for the Dead of the Mauthausen Concentration Camp. Commentaries and Biographies, Vienna 2016, 56–67, here 57.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

478

Survivor Testimonies

encountered were French civilians who had worked in the factory near the camp. We asked them about the situation. They answered that we could go out freely: no one from the German regime was there except the director, and he had instructed them that if they come across Jews they should give them food and civilian clothes to wear. Those French people brought us unpeeled potatoes, which we ate immediately. Then we went into a barrack where there was water. The entire night we sat there warming our toes by the electric bulb, because during the time we were in the garret our feet had frozen. That night was like a year for us. All night long cannon shots rang above our heads, but this made us happy because we knew that the Soviets would soon be arriving and we would be free. The next morning at dawn, we left the barracks and went to look for food in the kitchen. We found around a hundred kilograms of bread and some three kilos of sausage as well as various other kinds of food. Then we entered a barrack where there was a stove and we boiled the sausage in water. In the meantime, everyone shaved, washed completely and gathered clean clothes. One of us noticed how, nearby, Germans were running in the direction of Kraków and, about five minutes later, I spotted the first Russian tank,319 which was shooting into the barracks where we had been sitting and eating. The barracks started to burn. At that point, we ran out and took off in the direction of the tank. While running, I called out in Yiddish that we should go quicker. Still running, I saw a Russian soldier, who said in Yiddish: “There are no Germans here.” So we said: “They ran away only a little while ago.” “You’re Jews?” he asked. “Yes,” we answered. He rejoiced with us and took us to their headquarters, where we were debriefed about everything. They truly marveled at how we had saved ourselves. They gave us food and drink and new civilian outfits, and wished us much good fortune, saying: “We’ve freed you from Hitlerism and we are going to free all the enslaved.” We bid farewell to the soldiers and then they continued on, while we began to march in the direction where we might encounter Jews and obtain some kind of information. I went by foot through several cities until I reached Białystok, where I remained. Note: Record-taker: Chairman of the Historical Comimission Master M. Turek 319 The Red Army reached Gliwice on January 24, 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

479

Document 28

Document 28 Leon Szykier, Testimony (recorded by Klara Mirska) Łódź, August 30, 1945 Typescript,320 5 pages; archival stamp on pages 1 and 5, archival record number on page 1; corrections by typewriter Language: Polish; translated by Robert Moses Shapiro AŻIH, 301/699 Imię i nazwisko: Dr. Szykier Leon Wykształcenie: wyższe Zawód: lekarz. Miejsce zamieszkania do wojny: Łódź   "    " podczas  " : Łódź – getto, obóz koncentracyjny W zarządzie gminy (Judenrat) pracowałem od grudnia 1939 r., do której to pracy zostałem zmuszony przez gestapo. Pierwszy Judenrat został w listopadzie 1939 r. zlikwidowany a członkowie jego wymordowani. Fama wtedy głosiła, że przyczynił się do tej akcji Rumkowski, chcąc się pozbyć nie najwygodniejszych jemu ludzi. Jako potwierdzenie tej pogłoski podawano, że przy życiu pozostali trzej członkowie, którzy nie stali w opozycji do Rumkowskiego, a mianowicie: Dr. Helman, Samuel Faust i Gerszowski. Początkowa współpraca polegała na tym, że członkowie Judenratu byli zmuszeni przez gestapo do przychodzenia codziennie do gminy i pomagania we wszystkich agendach Rumkowskiego. Już w styczniu 1940 r. rozpoczęło się wysiedlanie z pojedynczych domów Żydów wprost do getta, które jeszcze nie było odrutowane, i trzeba było dla ludzi tych wyszukiwać mieszkania. Planowa akcja przesiedlania w całej pełni rozpoczęła się dnia 12 lutego 1940 r. Nie trwała ona długo, gdyż pewnego dnia, był to tzw. Krwawy Czwartek, Niemcy urządzili w mieście pogrom, zabijając napotykanych Żydów. Zginęło wtedy przeszło 200 osób, a reszta, nie czekając na żadne plany przesiedleniowe, uciekła w tę część miasta, która była przewidziana na getto. W tym okresie czasu, jak się później okazało, Rumkowski usilnie zabiegał o to, aby getto zostało jak najbardziej zamknięte, motywując to bezpieczeństwem ludności żydowskiej. Chcąc mieć świadków niby swojej dobrej woli, zwołał on w marcu posiedzenie Judenratu, na którym chciał koniecznie sforsować uchwałę, że 320 There is also a Polish handwritten record (8 pages) of this testimony under the same archival record number.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

480

Survivor Testimonies

Żydzi |2| sami proszą o zamknięcie getta. Judenrat, na którym byli zaproszeni przedstawiciele Rabinatu, wypowiedział się kategorycznie i jednomyślnie przeciwko zamknięciu getta. W tymże okresie czasu Rumkowski, chociaż były wszelkie możliwości ku temu, nie chciał wszcząć żadnych kroków dla przekazania pieniędzy zamkniętych kont żydowskich. Na pierwszy pozór oka zdaje się to pewną niedorzecznością, ale jak się później okazało, była to akcja świadoma, gdyż przez zamknięcie getta i ogołocenie ludności żydowskiej z zasobów pieniężnych mógł Rumkowski uzależnić wszystkich mieszkańców getta od swojej woli. Potwierdza to i fakt ten, że gdy 1-go maja getto już całkowicie odrutowane zostało zamknięte, Rumkowski przy pomocy swej policji rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę walkę ze szmuglem. Tak samo nie wpuszczał paczek żywnościowych przysłanych do getta z innych gett, pomimo kilkakrotnych interwencyj [sic] Judenratów okolicznych miast. Stanowisko Rumkowskiego było dla mnie już zupełnie jasne w maju 1940 r., gdy zabronił mi bezpośrednio załatwiać sprawy z sanitariatem niemieckim i spowodował wystosowanie do niego pisma z tegoż sanitariatu, że tylko on jeden ma prawo dysponowania. Nie zważając na grożące mi wtedy konsekwencje, zrzekłem się stanowiska członka Judenratu i przewodniczącego Wydziału Zdrowia. Pod naciskiem z jednej strony opinii publicznej, która domagała się mojego pozostania, a z drugiej strony Rumkowskiego, który poszedł na kompromis, wróciłem na moje stanowisko. Obejmując z powrotem te urzędy, powiedziałem sobie, że pod żadnym pozorem nie mogę się zgodzić na to, ażeby jeden człowiek, i to typ par excelense [excellence] ujemny, rządził gettem. Wysiłki moje były w tym kierunku, ażeby przyciągnąć do pracy wszystkie stronnictwa polityczne getta, a w pierwszym rzędzie stronnictwa robotnicze. Usiłowania moje uwień-|3|czone zostały początkowo nawet takim powodzeniem, że udało mi się zwołać wspólne posiedzenie przedstawicieli PPRu,321 Bundu322 i PC lewicy.323 Przedstawiciele tych stronnictw uzgodnili ze mną, że tylko getto może się utrzymać, o ile będzie rządzone na wewnątrz na zasadach demokratycznych a nie dyktatorskich. Rumkowskiemu daleko nie było na rękę takie posunięcie. Rozpoczął on akcję, która szła w kilku kierunkach. Zaczął obsadzać niektóre stanowiska ludźmi ciemnej konduity, zawodowymi złodziejami i alfonsami, jak np. obsadził na stanowisko naczelnika więzienia Hercberga, znanego na gruncie bałuckim pasera. Na uczynioną mu uwagę

321 Polska Partia Robotnicza. 322 Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji. 323 Contemporary Yiddish abbreviation of Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robot­nicza “Poalej Syjon” (Jewish Social Democratic Labour Party “Poale Zion”).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

481

Document 28

przez mnie, że to jest złodziej, oświadczył, że i złodzieje mu są potrzebni. W aprowizacji działy się rzeczy, wołające o pomstę do nieba. Wtedy, kiedy ludność getta pozbawiona przez brak szmuglu a racje były małe, środków żywnościowych w aprowizacji kradziono kolosalne zapasy żywności. Podczas kontroli, którą przeprowadzałem w aprowizacji na moje żądanie z komisją, ustaliłem brak między innymi 700.000 kilo mąki pszennej, 300.000 kg. masła i 8.000 jaj. Proces o zdefraudowanych 4-ech milionach kilo kartofli został przez Rumkowskiego umorzony. Niezależnie od tego Rumkowskiemu udało się poróżnić między sobą stronnictwa polityczne, gdyż każdemu z oddzielna stronnictwu obiecywał dobre posady i pomoc materialną. Kilkakrotnie naradzałem się z przedstawicielami stronnictw. Z PPR była Zula Pacanowska i ślepy Chil, z Bundu Lederman i tow[arzysz] Gołda, z PC lewicy Woliński i Herszfinkiel, jak wybrnąć z tej sytuacji i postanowiliśmy zwrócić się do Rumkowskiego z żądaniem utworzenia Judenratu na podstawach demokratycznych. Rumkowski odpowiadał stale wymijająco i jako jedyny wyraz efektu było zaproponowanie mnie objęcia stanowiska jako zastępcy. Nie chcąc dawać mu w ręce atutu, że |4| prócz niego nikt nie chce pracować, zgodziłem się na to i po tygodniu otrzymałem oficjalną nominację. Nazajutrz zgłosiłem się do objęcia stanowiska zaznaczając, że jako jego zastępca muszę być wtajemniczony we wszystkie sprawy bieżące i że od dnia dzisiejszego nie zgodzę się na żadne wydawanie zarządzeń bez uzyskania mojej aprobaty. Oczywiście pan Rumkowski na to się nie zgodził i otrzymałem nową nominację, z której wynikało, że jestem jego zastępcą tylko w razie nieobecności jego w getcie lub ciężkiej choroby. Niezależnie od tego Rumkowski, który uważał, że Wydział Zdrowia jest placówką jak mawiał exterytorialną, w której się zbierała cała opozycja, rozpoczął bezpośrednie szykany w stosunku do Wydziału Zdrowia. Po naradzie kilkakrotnie dyskutowałem z Rumkowskim i wystosowałem następujące żądania: 1) Getto musi być rządzone na wewnątrz przez przedstawicieli stronnictw demokratycznych. Samowola i dyktatura istnieć nie może. 2) W aprowizacji musi nastąpić reorganizacja, na czele mają stanąć ludzie uczciwi, cieszący się zaufaniem społeczeństwa gettowego. Przedstawiciele ugrupowań społecznych mają prawo w każdej chwili kontrolować gospodarkę aprowizacji. 3) Wydział Zdrowia może i musi być kierowany wyłącznie przez fachowców, a w pierwszym rzędzie przez lekarzy. Wobec tego, że Rumkowski się na to nie zgodził, jak ironicznie powiedział[,] “aktu kapitulacji nie podpisze”. W początkach kwietnia 1941 roku ostatecznie zrzekłem się mego stanowiska oświadczając mu, że jest złodziejem i ma na sumieniu setki

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

482

Survivor Testimonies

tysięcy Żydów. Rumkowski zagroził mi, że o ile nie cofnę swojej dymisji, zawiadomi o mojej działalności gestapo. Wobec tego, że dymisji mojej nie cofnąłem, Rumkowski zawiadomił gestapo, że nie chcę się podporządkować jego nastawieniom. Odpis pisma tego, wtajemniczeni pokazali mi w getcie, winien |5| znajdować się w archiwum korespondencji. Od tego okresu czasu ani w Judenracie, ani żadnego innego stanowiska prócz ściśle lekarskiego (praca w szpitalu) nie zajmowałem. Natomiast kilkakrotnie demonstrowałem przeciwko rządom Rumkowskiego, czy to nie przyjmując w ciągu trzech lat żadnych przydziałów żywnościowych, których nie otrzymywała cała ludność, czy to na posiedzeniach lekarskich, gdzie stale podkreślałem szkodliwą działalność Rumkowskiego. Zdaniem moim byłoby rzeczą b[ardzo] ciekawą zebranie materiału o następujących jego przestępstwach: 1) Likwidacja I-go Beiratu, 2) Zamknięcie getta, 3) Uniemożliwienie ludności korzystania z zamkniętych kont, 4) Walka ze szmuglem, 5) Niedopuszczanie paczek z okolicznych miasteczek, 6) Przywłaszczanie paczek przybywających z zagranicy, 7) Okradanie ludności getta (spółka z Hercbergiem i spółka z aprowizacją), 8) Wysiedlenie Żydów z okolicznych miasteczek jako konkurentów (zdrowych brano do getta łódzkiego, słabych na “wysiedlenie“). Podpis świadka: L. Szykier Podpis protokulanta: M. [sic] Mirska Łódź, 30 sierpnia 1945 r. Translation Name: Dr. Leon Szykier324 Education: university Occupation: physician Place of residence until the war: Łódź325

324 Leon Szykier (1894–1972) was a physician and member of the Jewish Council at the Łódź Ghetto (see Fig. 14). In October 1944, he was sent to the concentration camp Königs-Wusterhausen, a subcamp of Sachsenhausen. In April 1947, he testified against Hans Biebow, the head of the German ghetto administration. See his testimony, USHMM RG 15.171M, The Trial of Hans Biebow, reel 1, file 3, 84–87. 325 Under the German occupation, Łódź (Ger.: Litzmannstadt), located about 140 km southwest of Warsaw, belonged to the Warthegau, which was incorporated into

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

483

Document 28

Place of residence during the war: Łódź Ghetto, concentration camp326 I worked in the community administration (Judenrat)327 from December 1939, to which I was compelled by the Gestapo. The first Judenrat was liquidated in November 1939, and its members murdered.328 It was then rumored that Rumkowski329 caused this Action, wanting to get rid of those people who were most inconvenient for him. As confirmation of this rumor, it was added that three members who survived had not put up any opposition to Rumkowski, namely: Dr. Helman,330 Samuel Faust,331 and Gerszowski.332 The initial cooperation was subject to the fact that the members of the Judenrat were compelled by the Gestapo to the community daily and assist in all of Rumkowski’s agendas. Already in January 1940, the resettlement of Jews from individual houses right into the ghetto that had not yet been laid out began,333 Reich territory. On the eve of the Second World War, its Jewish population of 200,000 constituted one-third of the city’s overall population of 660,000. After Warsaw, Łódź was the second largest Jewish community in Europe. The creation of a ghetto was formally announced on February 8, 1940. In March and April 1940, it was encircled with a wooden fence and barbed wire and sealed on April 30. See Robert Moses Shapiro, Art. Łódź, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 1080–1086, here 1083. 326 Summary written by the interviewer. 327 Jewish Council. 328 The Germans appointed an initial Jewish Council headed by Mordechai Chaim Rumkowski and 31 other members on October 13 and 14, 1939. On November 11, 1940, all members of the Jewish Council, except for Rumkowski, were arrested, two were released, five were deported to Kraków in December, and the remaining were murdered. See Michal Unger, Art. Lodz, in: Laqueur (ed.), The Holocaust Encyclopedia, 398–404, here 399; Trunk, Łódź Ghetto, 34. 329 Mordechai Chaim Rumkowski, the “Elder of the Jews” of the Łódź Ghetto. 330 Dr. Dawid Helman (1874–1942) was a laryngologist and a leading member of the health department in the Łódź Ghetto. 331 Samuel (Szmul) Faust (1880–1942) was a textile industrialist, weaving mill owner, a member of the Jewish Council in the Łódź Ghetto and a leading figure of its department of social aid. 332 Pinkus Gerszowski (1876–1944) was an industrialist, bank manager, head of a jewelery and watch workshop, head of the chemical cleaning and laundry and of the merchants’ medical insurance in the Łódź Ghetto. 333 Close to 200,000 people from all parts of the city were forcibly moved to an area of four square kilometers in the Bałuty neighborhood. Poles and Germans residing in this area were moved to other parts of the city. This area would later form the territory of the ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

484

Survivor Testimonies

and it was necessary for these people to look for apartments. The planned resettlement Action started in full force on February 12, 1940. It did not last long, since on a certain day, the so-called Bloody Thursday,334 the Germans arranged a pogrom in town, killing Jews they came across. Over 200 people perished at the time, and the rest, not waiting for any resettlement plan, fled into the part of the city that was projected for the ghetto. During this time, as it later turned out, Rumkowski worked hard to close335 the ghetto, justifying this by the danger to the Jewish populace. Wanting to have witnesses to his apparent good will, in March he called a session of the Judenrat, at which he wanted to force a final decision that Jews |2| themselves request closure of the ghetto. The Judenrat, to which were invited representatives of the Rabbinate, expressed itself categorically and unanimously against closure of the ghetto. In this period of time, Rumkowski refused to take any steps for allocating money from closed Jewish accounts, although there were possibilities to do so. At first glance, this seems to have a certain absurdity, but as it later turned out, it was a conscious act. By closure of the ghetto and deprivation of the Jewish population’s monetary supply, Rumkowski could make all the residents of the ghetto dependent on his will. This is confirmed by the fact that when the ghetto was already entirely laid out and it was closed on May 1,336 Rumkowski with the aid of his police started a full-fledged broad scale struggle against smuggling. Similarly, he did not admit food parcels sent to the ghetto from other ghettos, despite repeated interventions from the Jewish Councils of neighboring towns. Rumkowski’s position was entirely clear for me already in May 1940 when he forbade handling matters directly with the German sanitation authorities and caused submission to him of a letter from this sanitation office [declaring] that only he alone has the power of administration. Ignoring consequences threatening me, I then relinquished the posts of member of the Judenrat and chairman of the Health Department. Under pressure on the one hand from public opinion demanding that I remain, and on the other hand from Rumkowski who acted to compromise, I returned to my post. Taking over these offices again, I said to myself that under no pretence can I agree that one person, and a figure of negative character par excellence, should rule over the ghetto. My efforts were directed to drawing into the work all the political parties of the ghetto, and in the first place the labor parties. My attempts were initially even crowned |3| with such success, that I managed

334 March 7, 1940. 335 I. e., to close it off from the rest of the city. 336 April 30, 1940, according to other sources.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

485

Document 28

to convene a joint meeting of representatives of the PPR,337 Bund338 and Left Poale Zion.339 The representatives of these parties agreed with me that the ghetto can only survive to the extent that it is governed on democratic and not dictatorial principles. Such a move was not far from Rumkowski’s hand. He started an action that went in several directions. He began to fill some positions with people of dark conduct, professional thieves and pimps, as for example, he named Hercberg,340 a known fence in the Bałuty neighborhood, to the post of head of the prison. When I noted to him that this is a thief, he declared that he also needs thieves. In provisioning, things happened that cried out to heaven for revenge. While the ghetto’s populace was deprived by the lack of smuggling, of which there was rather little, of foodstuffs, in the provisioning [department] colossal stocks of food were stolen. During an inspection conducted into provisioning on my demand with the commission, I determined that among other missing items were 700,000 kilograms of wheat flour, 300,000 kg of butter and 8,000 eggs. A trial about 4 million kg of embezzled potatoes was cancelled by Rumkowski. Regardless of this, Rumkowski managed to turn the political parties against each other, because he promised good posts and material aid to each separate party. Several times I consulted with representatives of the parties. From PPR was Zula Pacanowska341 and blind Chil,342 from the Bund

337 Polish Workers’ Party, the Polish communist party. 338 General Jewish Labor Bund in Lithuania, Poland and Russia, an anti-Zionist Jewish socialist party advocating Jewish cultural and political autonomy in the Diaspora. 339 The main Marxist Zionist party. 340 Salomon Hercberg (1897–1942) was born in the Bałuty neighborhood of Łódź. A man with a dubious past, he was a prominent figure of the ghetto administration in his capacities as head of the Jewish Order Service and of the ghetto prison. He personally participated in raids, nightly searches, and roundups of the ghetto population. In March 1942, the German Criminal Police arrested him while large sums of money and goods were found in his apartment, which he apparently had embezzled from the ghetto population. Hercberg, his wife, and three sons were deported to Chelmno on March 17, 1942. See Dobroszycki (ed.), The Chronicle of the Łódź Ghetto, 136–138. 341 Rachela Lea (Roża) Pacanowska-Krengel (or Zula Pacanowska, 1904–1942) was a theater actress and a communist activist. She was a member of the Central Committee of the PPS-Left and repeatedly arrested for her political activities. In the Łódź Ghetto, she was the co-founder of the antifascist organization “Left Union” and directed its cultural and educational activities. 342 Chil Hirszhorn.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

486

Survivor Testimonies

Lederman343 and comrade Gołda, from Left Poale Zion Woliński344 and Herszfinkiel. How to find a way out of this situation? We decided to turn to Rumkowski with a demand to form the Judenrat on democratic principles. Rumkowski always responded evasively and as one expression of the effect, it was proposed to me to occupy the position as his deputy. Not wanting to give him a trump card, that |4| aside from him no one wants to work, I agreed to it and a week later I received the official nomination. The next day, I showed up to occupy the position, stressing that as his deputy, I must be an insider in all current matters and that from today, I will not agree to issuance of any orders without obtaining my approval. Of course, Mr. Rumkowski did not agree to this and I received a new nomination, from which it followed that I am his deputy only in case of his absence in the ghetto or serious illness. Regardless of this, Rumkowski (who considered that the Health Department is an extraterritorial agency, as he expressed it, in which were gathered the entire opposition) immediately started chicanery in regard to the Health Department. After consultation, I discussed with Rumkowski several times and raised the following demands: 1. The ghetto must be governed internally by representatives of the democratic parties. Lawlessness and dictatorship cannot exist. 2. Reorganization must be introduced in provisioning; at the top must be honest people who enjoy the confidence of the ghetto public. Representatives of social groups have a right at any time to check into the management of provisioning. 3. The Health Department must be directed exclusively by professionals, and in the first place by physicians. Regarding this, Rumkowski did not agree. As he ironically said, “I will not sign an act of capitulation.” In early April 1941, I finally relinquished my position, stating to him that he is a thief and had hundreds of thousands of Jews on his conscience. Rumkowski threatened me that he would inform the Gestapo of my activities if I will not withdraw my resignation. Regarding the fact that I did not withdraw my resignation Rumkowski notified the Gestapo that I refuse to submit to his attitudes. A copy of this document that insiders showed to me in the ghetto should |5| be located in the archive of correspondence. From that time on, I did not hold any position in the Judenrat nor any other position, aside from strictly medical posts (working in a hospital). Instead, 343 Mosze Lederman (?–1943). 344 Emanuel Woliński (1889–1944) was a textile worker, founder of the “House of Workers” for homeless Jewish workers in the Łódź Ghetto and chairman of the Poale Zion in the ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

487

Document 29

I repeatedly demonstrated against Rumkowski’s regime, whether by not accepting during three years any food allotments that were not received by the entire population, or at medical meetings where I always stressed Rumkowski’s harmful activity. In my opinion it would be a very interesting thing to gather material about the following of his crimes: 1) Liquidation of the first Beirat,345 2) Closure of the ghetto, 3) Prevention of the population from drawing on frozen accounts, 4) Fight against smuggling, 5) Not permitting parcels from neighboring towns, 6) Appropriation of checks arriving from abroad, 7) Robbery of the ghetto’s population (the partnership with Hercberg and the partnership with provisioning), 8) Resettlement of Jews from neighboring towns as competitors (the healthy were taken to the Łódź Ghetto, the weak to “resettlement”). Signature of witness: L. Szykier Signature of the interviewer: M. [sic] Mirska346 Łódź, August 30, 1945.

Document 29 Abraham Kirschner, Testimony (recorded by Dr. Laura Eichhornowa) Kraków, November 10, 1945 Typescript,347 14 pages; archival stamp on pages 1 and 14; handwritten archival record number on page 1; there are two paginations, one by typewriter starting 345 Advisory council, the first Jewish Council in Łódź which was purged after a year; see this chap., n. 328. 346 Only the handwritten acount is signed by both of the interview participants. The upper right corner of the typewritten cover sheet made by the archive bears the following note in Polish: “Tekst prot. Klara Mirska” (“Text recorded by Klara Mirska”). Klara Mirska (née Fichman; 1901–1990) was among the coworkers of CJHC in Łódź 1945 and 1946. 347 There is also a Polish handwritten record (14 pages) of this testimony under the same archival record number, authored by the interviewer Dr. Laura Eichhornowa. It is signed by Kirschner on the bottom of pages 1, 2, 4, 6, 8, 10, and 12, in the lower right corner with the family name Kirżner. The last page of the manuscript contains the signature of the interviewer: “Spisała Dr. L. Eichhornowa.” Dr. Laura Broch-Eich­ hornowa was a scholar of English language and literature, teacher at the high school of Nowy Szącz, and member of CJHC in Poland in 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

488

Survivor Testimonies

on page 2, one by hand from page 1 onward; underlining and corrections by typewriter as well as corrections by hand Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/1190 [Abraham Kirschner endured the beginning of the German invasion of the formerly Soviet-occupied Polish-Ukrainian borderlands in his hometown of Klewań. There German forces executed local Jews because they suspected them of killing German soldiers. Kirschner hid for some time with an Orthodox priest. After moving to Równe, he escaped a mass shooting, during which his wife and children were murdered. He reports of attempts by those who remained behind in the ghetto to obtain weapons and organize resistance. After changing his residence several times between Klewań and Równe, he finally found refuge with a relative, a Ukrainian Christian woman who hid Kirschner and six other Jews for 19 months in a tiny shelter. They were liberated by Soviet soldiers in February 1944.]

Kraków 10 / XI. 1945 1) Równe

Lb.348 488 prot. Eichhornowa

2) Kryjówki

Kirschner Abraham, syn Izraela i Eugenii, ur. w Klewaniu, pow. Równe, 21. lutego 1920 r. Ślusarz. Przed wojną mieszkał w Klew¦a¦niu, w r. 1939 w Równem. Stracił ojca, matkę, brata młodszego oraz młodszą siostrę, także całą dalszą rodzinę. Gdy Niemcy wkroczyli do Równego, straciłem posadę, bo warsztat mego szefa stanął, i wróciłem do rodziców, do Klewania. W sąsiedniej wsi Broniki, odległej o 10 km od Klewania, zostało jeszcze 5-ciu żołnierzy z Armji Sowieckiej ze straży tylnej. Weszło tam 180 Niemców i pytali o sowieckich żołnierzy. Gdy im powiedziano, że nikogo nie ma, bo nikt o nich nie wiedział, poszli do rzeczki do kąpieli. Wtedy żołnierze sowieccy, którzy byli na wzgórzu ukryci nad rą [tą] rzeczką, dali ogień i wystrzelali wszystkich 180 Niemców, do jednego, poczem uciekli. Było to tragedia dla Żydów, bo Ssmani, wcho{d}ząc w tym samym dniu do Klewania, dowiedzieli się o tym, i oskarżyli o ten czyn Żydów. Zaraz wpadli jak {h}ieny do miasteczka i kogo spotkali z Żydów, na miejscu zastrzelili, resztę p¦ow¦yciągali z 348 Liczba.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

489

Document 29

domów i schronów, przyczym pomagali im miejscowi nacjonaliści Ukraińscy, pokazując żydowskie mieszkania, a szczególnie masarz Sercow, który wskazał skład sowiecki z wódką, opowiedział Ssmani wchodząc w tym samym dniu do Klewania dowiedzieli o tym, i oskarżyli o ten czyn Żydów. Zaraz wpadli jak hieny do miasteczka i kogo spotkali z Żydów |2| na miejscu zastrzelili, resztę powyciągali z domów i schronów, przyczym pomagali im miejscowi nacjonaliści ukraińscy pokazując żydowskie mieszkania a szczególnie masarz Sercow, który wskazał skład sowiecki z wódką, opowiedział. SS-manom, że wszyscy Żydzi z miasteczka są komunistami, jeździł z nimi i w skazywał żydowskie mieszkania. Kiedy sobie Niemcy popili, rozpoczęli rzeź. Sto pięćdziesiąt osób, mężczyzn, kobiety i dzieci, starców, zebrali na rynku i rozstrzelali, obrzucali domy żydowskie granatami, gdzie ludzie ginęli pod gruzach, a resztę wykończyli w domach i na ulicach. Tak zginęło około 700 osób z ogólnej liczby m mieszkańców Klewania 2500. Przez 3 dni zwłoki pomordowanych leżały nie pochowane na ulicy i psy i świnie rozrywały je. Gdy zaczęły się rozkładać, kazali pozostałym Żydom przenieść je do Synagogi, bramę zamknęli, oblali benzyną i podpalili. Reszta Żydów pouciekała. Niemcy nie pozwolili więcej Żydom mieszkać w Klewaniu, musieli przenieść się do sąsiednich miast i miasteczek. Mienie żydowskie, domy żyd.349 Zostały przez miejscową ludność tymczasem doszczętnie zrabowane, tak że ludzie zostali zupełnie ogołoceni ze wszystkiego. Podczas rozstrzelania Żydów w Klewaniu ukryliśmy się o 3 km dalej, we wsi Bielów u popa miejscowego, który całą naszą rodzinę przetrzymał przez 3 dni. Gdy ludzie się o tym dowiedzieli, musieliśmy pod naciskiem tłumu opuścić szlachetnego popa, któremu nie udało się uspokoić tłumu. Dowiedzieliśmy się później, że ów pop ze swą żoną i córeczką, zginął tragiczną śmiercią w roku 1943, podczas podpalenia wsi przez Niemców. Pomagała w tym policja granatowa. Jego i żonę zastrzelili, córkę zmasakrowali, potem żywcem spalili. My udaliśmy się do Równego, gdzie mieszkało wówczas przeszło 30 tys. Żydów, kiedy tylko przybyliśmy, natknęliśmy się |3| na łapankę uliczną. Zabrano wtedy przeszło 250 ludzi samych mężczyzn, rzekomo na pracę. Nie wiedziano, co się z tymi ludźmi stało. Potem dowiedziano się od mieszkańców przedmieścia, że słychać było całą noc strzelaninę, pochodzącę z placu przy ul. Białej, który to plac stał się później masowym cmentarzem Żydów. Nie zważając na wszystko, musiałem codziennie chodzić do pracy w moim zawodzie oraz do czarnej roboty, by zarobić na kawałek chleba, dla siebie i dla rodziny. W tym czasie utworzono Judenrat, na czele którego stanął prof. Historji [historii] Bergman, i zaczęto rejestrować Żydów. Zarejestrowałem się i odtąd byłem już 349 Żydowskie.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

490

Survivor Testimonies

do dyspozycji Niemców, którzy mnie wysyłali do robót. Wreszcie dostałem się w szpony Reichskomisarza Ukrainy Ericha Kocha, którego urząd Reichs­ kommisariat für die Ukraine znajdował się w Równem w budynku byłego kuratorium. Pracowałem od 6 rano do 6-tej wieczór. Stosunek Niemców do Żydów pogarszał się z dnia na dzień. Pewnego dnia do pracy w koszarach „Reichskommissar” Koch wpadł na pomysł, by mężczyźni i kobiety rozebrali się do naga i jedni oblewali drugich wodą z kubłów, która została po zmywaniu ustępów, korytarzy i schodów. Pod nadzorem tego uzbrojonego zbira musiało się spełnić ten szatański pomysł, jeżeli się chciało uniknąć niechybnej śmierci. Gdy jednostka wojskowa przechodziła przez ulicę i napotykała Żyda na drodze, strzelała go na miejscu, bo uważali Żyda za zły omen. Innym razem motocyklista, widząc grupę Żydów stojących w kolejce, wjechał motocyklem na chodnik, zranił ciężko jednego Żyda i dobił go. Pewnego razu zajechali przed Judenrat, pozabierali większą część Judenratu i część ludzi, którzy przyszli rejestrować się do roboty, zabrali na auto i ci ludzie więcej już nie wrócili. W tym czasie fachowcy dostali Facharbeitsausweis, inni zaś Arbeitskartę. |4|  Piątego listopada 1941 ukazało się rozporządzenie na gmachu Judenratu, by nie posiadający powyższych kart zebrali się nazajutrz na ul.  Lisa Kuli, zabierając ze sobą wszystko co zechcą, celem ewakuacji z terenu miasta Równego. Przyrzekano, że dla kobiet w ciąży, dzieci, chorych i starców będą do dyspozycji specjalne auta. Za nie zjawienie się o 6-tej rano groziła kara śmierci. Ludność była zupełnie nieprzygotowana na to co ją czeka, nikt nie wiedział o jakichkolwiek akcjach i na placu zjawili się wszyscy. Siedemnaście tysięcy pięćset ludzi, przygotowanych na wysiedlenie. W tym dniu posiadający kartę pracy byli zwolnieni z robót i pod karą śmierci nie wolno im było wyjść na ulicę. Jeśli głowa rodziny miała kartę pracy, miała prawo zostawić żonę i dwoje dzieci, trzecie jednak musiało pójść na plac. Niektórzy szli razem z dziećmi, chociaż mieli kartę pracy, inni ukryli dziecko, nieliczni posyłali dziecko pod jakąś opiekę. Podczas, gdy na placu stali ludzie, chodziły po domach kontrole Ssmanów jak banda zbójów, z siekierami, rewolwerami, rozpylaczami i toporami, rozbijali mieszkania, plądrowali, co się dało, gdzie znaleźli ukrytych bez karty pracy, wyciągali z domów, zabijali, tak gdzie było trzecie dziecko ukryte; bez pardonu rozstrzeliwali. Byłem świadkiem, jak w jednym domu naprzeciw u Cytryna znaleźli trzecie dziecko 8-mio miesięczne, siostry Cytryna, która poszła sama na wysiedlenie, a dzieciątka swego nie chciała wziąść ze so{b}ą, bo było już zimno i śnieg leżał miejscami na ziemi. Wtedy Niemcy za karę wzięli starszego syna Cytryna, i ¦nie¦ zważając na błagania ojca, położyli twarzyczką ku ziemi i zastrzelili. Kiedy ten rozkaz ukazał się na murach, ludzie potracili głowy, zaczęli przeczuwać coś złego, chociaż nikt nie wyobrażał sobie całej potworności, tego, co ich czekało. Biegano do Judenratu, ale ten był zamknięty. Panika ogarnęła Żydów, rozpacz

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

491

Document 29

i lęk. Niektórzy starali się uciec z miasta, ale wszystkie ulice były obstawione wojskiem |5| i wyjście było niemożliwe. Zaczęto szykować się do drogi, brano ze sobą to, co najpotrzebniejsze do życia, bo nie wiedziano, że się idzie na śmierć. Szli ludzie z tobołkami, kocami i pierzynami, odzieżą dla dzieci, tym, co wydawało się najcenniejszym. Niektórzy pochowali się w schronach, jedni pytali drugich, co robić, ludzie byli całkiem zdezorjentowani [zdezorientowani]. U nas była taka sytuacja, że rodzina wcale nie chciała zostać przy mnie, bo były pogłoski, że fachowcy będą wysłani w głąb Niemiec. Woleli więc raczej pójść, bo myśleli, że wywiozą ich do obozu do Szpakowa, który był oddalony o 10 km od Równego. Chociaż więc matka moja była w tym dniu chora, miała 38 stopni gorączki, zebrała się i poszła razem z ojcem i siostrą i 14 letnim bratem. Braciszek był tak piękny i rozwinięty, że wyglądał na 16 lat i błagał mnie, że chce zostać ze mną. Nie mógł jednak dostać karty pracy jako nieletni i bałem się, że gdy przyjdą i zastaną bo [go] bez karty, to go zastrzelą. Najgorsze było rozstanie, bo rodzina lgnęła do siebie i nie chcieliśmy się rozstawać. Chociaż matka moja nie przeczuwała najgorszego i ciężko jej było zostawiać mnie samego, radziła mi zostać, bo myślała, że może się prędzej uratuję, bo jestem młody i silny. I tak poszli wszyscy. Całą noc nikt nie zmrużył oka. Szykowano się do drogi, zabierano ze sobą, co się dało. Pogoda była straszna, jak nigdy o tej porze. Nad ranem wiatr, śnieg z deszczem, zimno. Ludzie ciągnęli długim sznurem ze wszystkich ulic, nadciągały tłumy z tobołkami, dziećmi. Staruszek jeden z żoną, on owinięty w tałes, z kijem w ręku, starzy Żydzi zabierali ze sobą torby i tak nieśli je owinięte przez ulicę. W domach żegnano się z tymi, co zostawali, ze wszystkich stron rozlegał się płacz i szloch. Kto przeżył ten dzień 6 listopada, ten go nigdy nie wyma{że} z pamięci i serca. |6|  14 szwat) Na „Grabniku”, na placu przy ul. Lisa Kuli, zebrało się 17 tys. 500 ludzi. Około 30 #osobom udało się uratować stamtąd i ci opowiedzieli co się tam działo. Ludzie stali, siedzieli w deszczu i śniegu, na błocie, go do godz. 11-tej, wtedy wystąpił na przygotowaną tam trybunę. Erich Koch ze zgrają Ssmanów i Gebietskommissarem Dr. Beerem i wygłosił przemówienie. Podły tchórz oznajmił ludziom, że przesiedlenie może być odwołane, jeżeli Żydzi oddadzą wszystkie swoje kosztowności i pieniądze. Była ustawiona brama, przed któr[ą] stała skrzynia. Wszystko było z niemiecką dokładnością przygotowane. Ludzie musieli przechodzić przez tę bramę i oddawać swoje kosztowności pod rygorem rewizji. To też oddawali wszystko, by uniknąć rozstrzelania. Gdy wszyscy już przeszli, ogłoszono drugi raz, że muszą oddać wszystko, co ze sobą przynieśli, nawet plecaki, gdyż wrocą do domu. Nawał rzeczy, góra z tymi rzeczami rosła z minuty na minutę. Gdy już zostali ogołoceni ze wszystkiego, przyszły bataliony uzbrojonych „bohaterskich” Ssmanów, zaczęli oddzielać dzieci, młodych i starców, mówiąc, że dzieci i

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

492

Survivor Testimonies

starcy / będą odwiezieni autami. Nie wszyscy oddali dzieci. Po oddzieleniu ludzi Ssmani zaczęli starszych gnać. Niedaleko tego placu był las. Wśród tego lasu i były wykopane jamy w odległości kilku km od siebie. Obok tych jam stały zamaskowane karabiny maszynowe. Dzieci pognano osobno. Rzucano je do jam, obrzucano granatami i zaraz zasypano ziemię. Wedle zeznań okolicznych Ukraińców, Polaków i niektórych ludzi, którzy się cudem z tej masakry uratowali, ziemia ta ruszała się jeszcze, wiele dzieci bowiem było w p#ż [pół] żywcem zakopanych. Starszych zaczęto gnać pod rygorem automatów „Jude lauf ”. Kto nie biegł szybko, tego rozstrzeliwano. Niektórzy biegli kilometr lub dwa, inni, którzy słyszeli odgłosy strzelaniny, ustawali, mówiąc, że im wszystko jedno, i tych zastrzelili.350 |7|  Pod wieczór bohaterzy niemieckie rozpoczęli strzelaninę. Oświetlili całą okolicę reflektorami i strzelali w bezbronny gnany tłum. Strzelanina trwała przez całą noc i nazajutrz do dwunastej. Kilkudziesięciu udało się jednak z masakry uratować. Ja znam pięciu. Jeden z nich opowiadał mi, że uciekał z żoną i dzieckiem i w pewnym momencie kazał żonie, by wraz z dzieckiem położyli się na ziemi i udawali umarłych. Za chwilę poczuli na sobie upadające ciała rozstrzeliwanych. Na niego upadła skrwawiona zastrzelona kobieta. Tak leżeli pod trupami całą noc. Gdy Ssmani poczęli butami tratować po leżących trupach i kolbami bić dla przekonania się, czy ktos się nie odezwie. Gdy ktoś jęknął, tego dobijano. Jego uderzyła kolba, ale nie drgnął, ale gdy żonę potratował Ssman, przycisnęła mimowoli dziecko, które zaczęło płakać, wtedy Ssman oddał salwę i przestrzelił żonę wraz z dzieckiem. On sam przeleżał dwie doby pod trupami, w trzecim dniu wydostał się i uciekł do domu. Inny, mój przyjaciel, przeleżał w rowie przez dwie dobry. Też zdołał uciec. Jeden uratował się, ale Ssmani ujrzeli go, jak zbiegł z góry, zaczęli strzelać do niego, wbiegł do ustępu ale tam utonął. Do nas pozostałych przychodzili ludzie i opowiadali o tej koszmarne{j} nocy i o tym, że tam w lesie leży tysiące trupów pomordowanych. Niektórzy z nich ranni dogorywają jeszcze. W 3-cim dniu wyjechało nas do lasu 13 ludzi bez opasek, wynajętym autem. Oczom naszym przedstawiał się piekielny widok. Tysiące trupów zczerniałych walało się w błocie. W jednym miejscu stos p#oddanych paszportów sowieckich, w innym but porzucony, łachman ciała ludzkiego. Moich nie znalazłem, tylko moją dobrą znajomą, 17 piękną dziewczynę, jak leżała z przestrzelonym policzkiem obok swoich rodziców. Potem byliśmy świadkami zakopywania trupów. Zajeżdżali rosyjscy jeńcy, przywiązywali kilka trupów

350 In the handwritten record: “i tych rozstrzeliwano na miejscu” (and they were executed on the spot). Similar lexical and / or syntactic differences can also be found in other passages of this text, but usually without a significant semantic difference.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

493

Document 29

(4–5) |8| do konia i tak koń wlókł zwłoki do grobów, których było razem dwanaście długości 12–20 metrów, głębokości 10 m. Jeńców, którzy te trupy zakopali, wszystkich rozstrzelano, by usunąć ewent.351 Świadków zbrodni. Ziemię zaorano zaś pługiem, dla zatarcia wszystkich śladów, tak że wtedy nie było można poznać, jaka tu była dokonana masowa zbrodnia. Teraz, po zakończeniu wojny, zorganizowaliśmy komitet żydowski byłych mieszkańców Równego w liczbie 12 osób, odszukaliśmy to miejsce, odkopaliśmy każdą jamę, zrobili nasyp nad każdą jamą i ogrodziliśmy to miejsce. Robiliśmy to kilkakrotnie, ale za każdym razem Banderowcy niszczyli naszą pracę. Powyrywali ustawione pale, zerawli druty kolczaste, zbezcześcili napisam tablicę prowizorycznie umieszczoną, poświęconą pamięci męczenników. Ostatnio, na wiosnę 1944 r., zebrało się paręset osób z całej okolicy ### Równego, mieszkających Równym, rabin Steinberg odmówił „Kadisch” i przemawiał, wtedy czcząc pamięć ofiar hitlerowskiego rozbestwienia. Nazajutrz po egzekucji zajechało do Gebietskommisariatu 600 furmanek z dobytkiem żydowskim pozostałym na placu, przez pozostawionym. Widziałem, jak to wszystko jechało, jak wyładowano a do sortowania wzięto jeszcze żywe dziewczęta i mężatki, które opowiadały, że wśród odzieży było wiele przedmiotów skrwawionych, które Niemcy kazali wyrzucić albo sobie zabrać. Resztę rzeczy umieszczono w bóżnicach, które zamieniono na składy dla zrabowanych rzeczy. Następnie zabrali się Niemcy i Ukraińcy do plądrowania i grabienia mieszkań po zamordowanych, a resztę oddano do dyspozycji tym Niemcom, którzy przyjechali do objęcia posad administracyjnych. Mnóstwo rzeczy odesłali wtedy do Niemiec. Oczywiście jak w innych miastach i tutaj musieli |9| oddać futra do najmniejszego skrawka. Auta, motory jechały ponakrywane jedwabnymi zrabowanymi kołdrami. Nazajutrz, kiedy wróciłem do roboty, straciłem wszelką ochotę do pracy i do życia po stracie moich najbliższych, kiedy Arbeitsleiter przyszedł i widział, jak staliśmy zamyśleni, powiedział, że taki sam los, jaki spotkał naszych rodziców, i nas też czeka. Kilka dni później zaczęto w Równem tworzyć żydowską dzielnicę. Spędzono wszystkich pozostałych (8.000) tysięcy Żydów do kilku ciasnych, jak najgorszych ulic, i wtedy zrozumieliśmy, że i dla nas śmierć jest nieunikniona. A że nie było dokąd uciekać, zaczęto myśleć o samobójstwie. Niektórzy zaopatrywali się w palną broń, w granaty, pozostałe jeszcze po składach sowieckich, i zaczęto budować podziemne schrony. Ja tymczasem głodowałem i pomyślałem, że lepiej będzie, gdy pójdę do Klewania. Tam mieszkało jeszcze 700 Żydów, których wpakowano do 13 domów, gdzie musieli się gnieździć. To też warunki życia były nie do 351 Ewentualnych.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

494

Survivor Testimonies

opisania. Ludzie chodzili ubrani we worki, boso, bo wszystko wyrabowali Ukraińcy. Na Pesach najbogatsi dawniej mieszkańcy nie mieli kartofla włożyć do garnka. W tej ciasnocie grasował brud, chłód, w pokoju średniej wielkości mieszkało 20 ludzi, gdzie gotowano, spano, myto się. Chociaż dookoła były lasy, nie wolno było wchodzić do lasu, tylko kilka kilometrów szło się po kawałek drzewa. Kiedy nadchodził ładunek desek lub drzewa opałowego na dworzec oddalony o 5 km, wydano rozkaz, że musi być wyładowane i odstawione do wyznaczonego terminu pod karą śmierci, to też szli wszyscy do tej pracy, by ją wykończyć, i pracowali po 24 do 30 godzin niekiedy bez przerwy. Bestje [Bestie] niem.352 Urządzaly orgie od czasu do czasu. Raz wpadli dwaj Niemcy z komendantury, Miche353 … i Heine, do domu jednej rodziny, gdzie matka sparaliżowana leżała od piętnastu lat w łóżku. Ojca wygnano dziew-|10|czynkę 15-letnią piękną, zgwałcili na oczach matki. Mówiono potem, że ją zarażono, w końcu to dziewczę i tak zginęło. W ostatni dzień Pesach w roku 1942, zabrała milicja ukr.354 Z domów 30 Żydów, zabrali ich na komisariat, gdzie było również 30 aresztowanych Polaków za karę za to, że rzekomo nalepiono u Polaków ulotki: “Precz z Hitlerem, niech żyje wolna Polska.” Tych 30 Żydów wyprowadzono razem z 12 Polakami i rozstrzelano ich koło dworca kolejowego w lasku. Ponieważ wzięci byli sami młodzi Żydzi, zgłosiło się kilku ojców starszych, którzy dobrowolnie poszli zamiast synów. Takie życie trwało do 13 maja 1942 r., aż dnia tego przyszedł do Judenratu komendant policji, Niemiec Fischer, i oznajmił, że nazajutrz wszyscy Żydzi Klewania mają zebrać się na stacji, gdzie będą dla nich przygotowane wagony, dla ewakuacji miasta. Gdy usłyszałem ten rozkaz, wiedziałem, co to znaczy, i radziłem, by zrobili, co mogli, i nie stawili się na stacji, bo czeka ich tam pewna śmierć. Sam zostawiłem plecak, by nie zwrócić na siebie podejrzenia, uciekłem, tak jak stałem, do Równego. Za moją radą wszyscy pouciekali z miasteczka, pozostawiali drzwi otwarte i uciekli w różne strony. Ukryli się po lasach, rowach, na cmentarzach, i nikt, ani jeden nie stawił się nazajutrz na dworze. W mieście zostało tylko dwoje staruszków i owa sparaliżowana kobieta. Ja też nie odrazu poszedłem do Równego, ale ukryłem się we wsi Nowosiółki u popa, który mnie znał, i u niego byłem jeden dzień w stodole. Nazajutrz rano gestapo i policja ukraińska czekała gotowa od 6-tej rano na Żydów, gotowi wyprawić rzeź, gdy tymczasem nikt się nie zjawił. Tak czekali daremnie do jedenastej. Wściekli wzięli wtedy wszystkie narzędzia mordercze, wsiedli na auta i wyjechali z krzykiem,

352 Niemieckie. 353 In the handwritten record: “Michel Gefreiter.” 354 Ukraińska.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

495

Document 29

hukiem, strzelaniną, podpici, do miasta, by już tu ### urządzić rzeź w mieście. Zdumienie ich było bezgraniczne, kiedy zastali puste domy. |11|  Owych dwóch staruszków i tę sparaliżowaną zamordowali na miejscu. Nie dali za wygraną. Wydali rozkaz, by przeszukać cały rejon Klewania i okolic i kogo złapią, by na miejscu rozstrzelać. Zaczęła się haniebna gonitwa za zbiegłymi, większą część stanowiła w tej nagonce milicja ukr. Przez cały miesiąc trwało poszukiwanie za zbiegłymi Żydami. Wyłapywano ich grupami i pojedynczo, na miejscu rozstrzeliwano i nie chowano zwłok tak, że psy, kruki i wrony rozszarpywały ciała. Wiele było wypadków szału, ludzie umierali ukryci w lasach z głodu i pragnienia, nie wychodzili, a pomocy nikt z zewnątrz nie udzielił. ## Ukraińcy nie pozwolili nawet przejść przez ścieżkę, bo natychmiast dali rozkaz wyłapywania ludności …355 Nie tylko mieszkańców Klewania, ale i z sąsiedniej wsi Nowostaw, gdzie mieszkało przeszło 1000 Żydów, przeważnie …356 z zachodnich miejscowości. Niemcy użyli teraz podstępem. Kilkaset osób, których udało im się złapać, umieścili w budynku składu ziarna, tam dali im żywności podostatkiem że urządzi się wprawdzie ghetto [sic], ale będą mogli spokojnie żyć i pracować. Kazali357 im też, by zwołali swoich ukrytych braci, których nic złego nie spotka. Ten fortel im się nie udał, bo nikt z ukrytych się nie zjawił, tych zaś, ### których w tym budynku umieścili po kilku tygodniach wywieźli i rozstrzelali. Zaledwie kilku udało się zbiec po wyłamaniu krat. Od tego czasu Klewań stał się „judenrein”. W pogoni za Żydami dotarli kaci aż do Równego. Ja dostałem się tam po 6-ciu dniach ukrywania się, głodu, udręki. Żydzi mieszkali już w dzielnicy żydowskiej. Na mieszkanie nikt mnie nie chciał przyjąć, bo wyszedł rozkaz, że nikt nie śmie pod karą śmierci dla całej rodziny, ukryć lub dać schronienie zbiegłemu (Żydowom) z Klewania. Nocowałem więc na strychach i piwnicach przez kilka dni. Potem otwierałem sobie salę w ochronce dla dzieci, stojącą próżno |12| w nocy, i tam spędzałem noc, w końcu dręczony głodem i tymi warunkami życia, poszedłem do pewnego Niemca, zgłosiłem się do pracy, któr[ą] otrzymałem za pośrednictwem Judenratu. 13 lipca wyszedł rozkaz, że wszyscy Żydzi, którzy mieszkają poza dzielnicą żydowską, mają wprowadzić się do dzielnicy pod karą śmierci. Ja nauczyłem się unikać podstępu i zrozumiałem, że wszyscy Żydzi zamieszkujący dzielnicę żyd., będą straceni. I od tego czasu nie szedłem do dzielnicy nocować. Nocowałem więc poza dzielnicą żyd. W ruinach starych domów. I rzeczywiście 15 lipca o 10 w nocy zajechały auta z gestapo, SS i milicją ukr. i okrążyli

355 In the handwritten record: “obejmował.” 356 In the handwritten record: “bieżeńców.” 357 In the handwritten record: “radzili.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

496

Survivor Testimonies

dzielnicę żyd. Poczęli ludzi transportować na stację kolejową, a część na ulicę Białą. Była to straszliwa noc. Siedząc na strychu, obserwowałem wszystko, co się działo w tej dzielnicy. Znaczna część schowała358 się noc wcześniej w zbudowanych schronach i obrzucała Niemców granatami. Sam widziałem zranionego ukr. policjanta, któremu granat taki uciął nogę. Cały dzień i całą noc trwała strzelanina i większa część tej dzielnicy żyd. legła w ruinach, bo Niemcy podpalali i burzyli domy razem z ukrytymi tam ludźmi. Ja na strychu przebyłem 4 dni. Jedzenia miałem na l dzień a po 3 dniach postu zemdlałem z wycieńczenia i głodu. Ponieważ groziła mi głodowa śmierć, zaryzykowałem wyjście z miasta. ### Akcja likwidacyjna trwała 7 dni. Wszystkich Żydów zebrano na stacji kolejowej, potem część odwieziono samochodami na ulicę Białą za miasto, gdzie był duży plac. Były tam już przygotowane groby, grupami przewożono ludzi, rozstrzeliwano i wrzucano do grobów. Jeśli który rozstrzelany nie od razu wpadał do grobu, musiał go następny wkładać. Opowiadał mi o tym kuzyn mój, który pracował przy tejże ulicy Białej w fabryce marmolady, które {go} dyrektorem był ukryty Żyd na papierach niemieckich i uchodził za Niemca. Podczas tej akcji kuzyn mój Liper |13| Dawid, ukrył się na strychu w tej fabryce i widział przebieg akcji. Część Żydów, resztę, załadowano na wagony i wywieziono do Kostopola, miasteczka oddalonego o 25 km od Równego, i tam ich wystrzelano. Między tymi wywiezionymi znajdował się mój kolega Korczak Motel, który wyłamał deskę i podczas jazdy wyskoczył z jadącego pociągu, uciekł ostrzeliwany z karabinów maszynowych z dachu pociągu. Od ludności miejscowej polskie miasteczka Kostopola i kuzynki mojej, która się uratowała, dowiedziałem się, że reszta Żydów rówieńskich została tam rozstrzelana. Ja zrzuciłem opaskę 17 lipca 1942 r., przeszedłem przez miasto nie zatrzymany przez nikogo i poszedłem na wieś Nowostał [Nowostaw]. Tam ukryłem się u kuzyna Lipera, który miał żonę ukrainkę, Walerję, która ukrywała 7 Żydów, w tym 3 dziewczęta. Musiała i męża swego ukrywać przed braćmi swymi, którzy byli banderowcami, i przed matką. Kiedy mąż jej był w obozie w Równem, ta Ukrainka przypinała sobie dwie żółte łaty na pierś i na plecy średnicy 8 cm, jakie noszono w Równem, i przynosiła mu jedzenie. Razu pewnego oświadczyła mu, że jeśli on z nią nie pójdzie, wtedy ona zgłosi się i pozostanie przy nim w obozie. Uprosili więc oboje komendanta obozu, by go zwolnił na kilka dni do domu, rzekomo po bieliznę, opłacili to pozwolenie masłem i słoniną i poszli na wieś do Nowostał, gdzie ukrył się w zbożu do wieczora i wtedy dopiero niepostrzeżenie wszedł do siebie do domu. W tym samym dniu wieczorem 358 In the handwritten record: “schronuła.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

497

Document 29

obstawiono ghetto w Równem i zaczęto likwidację ludności. Kuzyn zaś mój zrobił sobie kryjówkę pod podłogą i tam się ukrywał. Gdy ja przyszedłem, też mnie tam ukryli, potem przyszli dwaj jego bracia i 3 dziewczęta i też ich tam ukryto. Przestrzeń pod podłogą wynosiła 60 cm wysokości, tak że usiąść było b.359 trudno i przeważnie musieliśmy leżeć. Długość wynosiła około {3} metry. W pokoju oderżnęliśmy deskę od podłogi od strony ściany |14| tak, że ją można było podnosić, ale trzeba było pchnąć z dołu od naszej strony. Zrobiliśmy prócz tego zasuwkę od dołu, by z góry nie można było otworzyć. W pokoju zaś na tym miejscu stał kosz. Gdy Wala chciała, byśmy odsunęli zasuwę, pukała do nas. Tak przeżyliśmy 19 miesięcy, w pociemku, w jednej koszuli przez cały czas, dostaliśmy wrzodów, czeraków, pełno pcheł. Wszy nas zjadały. Myliśmy się jedną kwartą wody raz na miesiąc. Jedzenie dawała nam raz dziennie Wala. Przynosiła nam 1 kg 20 [dkg]360 chleba dziennie na 7 osób i trochę zupy z żytniej mąki bez soli. Raz na miesiąc przynosiła nam gazety. Jedna z dziewcząt dostała czerwonki i przeżyła ją o czarnym chlebie i gorącej wodzie i nikt się od niej nie zaraził. Ta sama dostała wrzód na głowie wielkości pięści i otworzono go zaostrzonym drewienkiem, a ropy wyszło dwie szklanki. Spaliśmy na ziemi. Przez całych 19 miesięcy wyszedłem na górę jeden raz na kilka minut. Kiedy oswobodzili nas Sowieci, wyszedłem na powietrze 1 lutego361 idąc o kiju. Nogi były spuchnięte. Zwlokłem się 1 ½ km do Klewania, przyczym odpoczywałem 15 razy. W Klewaniu zabrałem się do roboty po tygodniu u Rosjan. W domu znalazłem 10 kg soli, co stanowiło wówczas majątek. Nie zapomnę tych chwil, kiedy patrzyliśmy przez szparę w deskach na świat, na {d}rzewa, na wiosnę, i czekaliśmy chwili wyzwolenia. Spisała Dr. Eichhornowa

359 Bardzo. 360 From the handwritten record. Dekagram, i. e., 10 grams. 361 In the handwritten record follows: “nie mogłem chodzić. Co kilka kroków upadałem na ziemię.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

498

Survivor Testimonies

Translation Kraków, November 10, 1945 1) Równe

No. 488. Recorded by Eichhornowa

2) Hideouts

Kirschner Abraham, son of Izrael and Eugenia. Born in Klewań,362 Równe County, on February 21, 1920, a locksmith. Lived in Klewań before the war, moved to Równe363 in 1939. Lost his father, mother, younger brother, and younger sister, as well as his more distant relatives.364 When the Germans entered Równe,365 I lost my job, as my boss’ workshop was closed and I had to return to my parents in Klewań. In the neighboring village of Broniki,366 10 km away from Klewań, there were still five soldiers from the Soviet army that had been left behind by the retreating troops. 180 Germans entered the village in search of these five soldiers. When they were told there was no one  – as no one had heard of them – the Germans went to bathe in the little river. Then the Soviet soldiers, who had been hiding on a hilltop above the river, started shooting with machine guns killing all 180 Germans and ran away. This was a tragedy for the Jews, because the SS officers who entered Klewań that same day367 found out 362 Klewań is a town 20 km west-northwest of Równe, both located in the former Voivodeship of Volhynia. 363 The city of Równe (today Rivne in northwestern Ukraine) was the administrative center of Równe County, which belonged to independent Poland from 1921 until the occupation by the Soviet army in September 1939 when it became part of the Ukrainian Soviet Socialist Republic. On the eve of Nazi Germany’s June 1941 attack on the Soviet Union, Równe had a population of between 25,000 and 28,000 Jews. With several thousand Jews escaping into the interior of the Soviet Union, the town had a population of 23,000 Jews when the German army occupied it on June 28, 1941. Under the German occupation in the years 1941–1944, the city of Równe as well as Równe County belonged to Generalkommissariat Wolhynien und Podolien within the Reichskommissariat Ukraine under Reichkommissar Erich Koch (1896–1986). It even was the capital of the Reichkommissariat Ukraine. See Alexander Kruglov, Art. Równe, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 1459–1461, here 1459. 364 Summary written by the interviewer. 365 June 28, 1941. 366 Today Bronnyky (Ukraine). 367 July 4, 1941, the second day of the German occupation of Klewań.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

499

Document 29

about this and accused the Jews of it. They ran into the village like jackals, and they shot any Jew they encountered on the spot and forced the rest out of their houses and shelters – they were helped by the local Ukrainian nationalists who showed them Jewish dwellings, and in particular Sercow, the butcher, who showed them the Soviet vodka depot, told |2| the SS officers that all the Jews in town were communists, he drove with them and pointed out Jewish apartments. When the Germans had enough to drink they began a massacre. They gathered 150 people – men, women, children, elderlies – in the market place and shot them with machine guns and rifles, threw grenades at Jewish homes, where people died in the rubble, and finished off the rest inside houses and in the streets. In this way, nearly 700 people died out of the 2,500 [Jewish] residents of Klewań.368 For three days, the corpses of the murdered victims lay unburied in the streets while dogs and pigs tore them apart. When they began to rot, the Germans ordered the remaining Jews to move them to the Great Synagogue. They closed the gate, poured gasoline over the building, and set it on fire. The remaining Jews ran away, the Germans did not allow more Jews to remain in Klewań,369 they had to move to neighboring towns and villages. Jewish belongings and Jewish houses had been completely looted in the meantime so that people were left with nothing. During the shootings in Klewań, we hid in Bielów, a village 3 km away, with the local Orthodox priest, who hid my entire family for three days. When the crowd found out, we had to leave the priest’s house due to the pressure of the crowd. He was not able to calm the crowd. We later found out that this priest, together with his family, i. e., with his wife and little daughter, died a tragic death in 1943, when the Germans set fire to the village. They were helped by the Blue Police. He and his wife were shot and burned, their daughter massacred and then burned alive. We went over to Równe, where over 30,000 Jews lived at that

368 This estimate of the Jewish inhabitants of Klewań appears too high, it is more likely that the population at the time of the German occupation of the town on July 3, 1941, was around 1,800. In any case, almost 40 percent of the town’s Jews were killed in this pogrom in retaliation for the killing of Germans by Soviet soldiers. See Alexander Kruglov / Martin Dean, Art. Klewań, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 1381 f. 369 Apparently, this was not true. A small number of Jews remained in Klewań after the pogrom in summer and fall 1941. They were subjected to various discriminatory measures and forced labor while enduring theft and physical abuse from the German occupiers, the Ukrainian Auxiliary Police, and local anti-Semites. In spring 1942, the number of Jews in Klewań rose to 700 after Jews who had fled to neighboring villages returned. See ibid., 1381.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

500

Survivor Testimonies

time.370 Immediately after our arrival, there suddenly was |3| a street roundup. More than 250 people were taken away from the street, all men, allegedly for work. Nobody knew what happened to them. Later, we found out from the inhabitants of the suburbs of the town that all through the night, gunshots were heard from the square near Biała Street, which later became a mass graveyard for the Jews.371 I had to ignore all that and go to work my trade each day, working on the black market in order to make enough for a piece of bread for my family and myself. At this time, the Judenrat372 was formed, with Professor Bergman,373 a historian, as its head, and Jews were required to register. I registered as well and from then on I was at the disposal of the Germans, who sent me to work. In the end, I found myself in the claws of the Reichskommissar for Ukraine, Erich Koch,374 whose office, the Reichskommissariat Ukraine, was located in Równe, inside the building of the old department of education. I worked from 6 AM to 6 PM. The Germans’ treatment of the Jews became worse every day. One day after work in the barracks, “Reichskommissar” Koch came up with the idea for men and women to strip naked and pour the water that was left over from cleaning toilets, hallways, and staircases over each other. Under this monster’s armed supervision, we had to comply and perform this demonic idea if we wanted to escape certain death. When a military division was crossing the street, they shot any Jew who was in their way on the spot, as they believed he was a bad omen. Another time, a motorcyclist saw a group of Jews standing in line and drove his motorcycle onto the sidewalk, wounding one man severely, and then finished him off. One morning, they came to the 370 This estimate is a bit too high. At the beginning of the German occupation of Równe there were about 23,000 Jews. See Kruglov, Art. Równe, 1459. 371 Although it is not clear when Kirschner returned to Równe, he likely describes the first Action against the Jews of Równe on July 8–9, 1941, when the SS Sonderkom­ mando 4a and Ukrainian Auxiliary Police forces shot 150 Jews. On July 12, SS Einsatzgruppe C shot another 100 Jews. About 1,000 Jews were killed in Równe during the summer of 1941. See ibid. 372 Jewish Council. 373 Dr. Moshe Bergmann, head of the Jewish Council, was a history teacher and headmaster of a local secondary school. He and the other head of the council, Yakov (Leon) Sukharchuk, committed suicide at the end of 1941, in order not to have to collaborate with the Germans in the liquidation of the ghetto. See ibid., 1460. 374 The longstanding and prominent member of the Nazi Party, Erich Koch, was Gau­ leiter of East Prussia (1928–1945), head of the Civil Administration of the Białystok District (1941–1945), and Reichkommissar of the Reichskommissariat Ukraine from 1941 to 1944. In 1959, he was sentenced to death by a Polish court, yet in 1960, the sentence was commuted to life imprisonment.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

501

Document 29

Judenrat and took away most of the council and the people who had come to register for work. They loaded them into a car, and they were never seen again. During this period, tradesmen were given a Facharbeitsausweis,375 the others an Arbeitskarte.376 |4|  On November 5, 1941, a decree was published on the building of the Judenrat. All those without the above mentioned cards were to assemble the following morning on Lisa Kuli Street, bringing with them anything they might need in order to be evacuated out of Równe. They promised there would be special cars for pregnant women, children, the ill, and the elderly. Not showing up in the morning at 6 AM was punishable by death. The population was completely unprepared for what was awaiting them, no one had heard of Actions, and everyone showed up in the square, 17,500 people ready to be resettled. On that day, those with a work card were not supposed to go to work and under penalty of death could not go out into the streets. If the head of a family had a work card, he could keep his wife and up to two children with him, the third had to go to the square. Some people went along with their children, even though they had work cards, others hid their third child, a few sent the children away for safekeeping. While the people waited in the square, SS officers went from house to house like a band of criminals with axes, revolvers, sprayers,377 and forced open apartments and looted whatever they could. When they found someone hiding without a work card they threw them out of the houses and killed them; wherever a third child was hidden, they shot it mercilessly. I saw them find a third child at Cytryn’s house, which was one of the houses opposite [from us], the eight-month-old baby of Cytryn’s sister, who had gone alone to the square but could not bring herself to take her baby as it was already cold, and snow was lying on the ground in places. So the Germans grabbed Cytryn’s older son as punishment, dragged the child outside the house, placed his small face to the ground and, ignoring his father’s pleas, shot him. When this order was posted on the walls of the city, people went mad, they began to sense something bad was about to happen, but no one could imagine the horrors that awaited them. People ran over to the Judenrat, but it was closed. The Jews were seized with panic, despair, and fear. Some tried to flee the town, but all the streets were guarded by the army, |5| and it was impossible to leave. People began preparing for the journey, taking what was most needed for living, since they did not know

375 Certificate of skilled labor. 376 Work permit. 377 Sprayer (Poln.: rozpylacz) was a colloquial term for a submachine gun, a weapon with less firepower than a machine gun.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

502

Survivor Testimonies

they were going to their deaths. People went with parcels, thick duvets and covers, clothing for children, everything that seemed most precious. Some hid in shelters. Others asked what to do, as everyone was completely disoriented. Our situation was as follows: My family did not want to stay with me, as there were rumors that they would be sending tradesmen further inland to Germany, so they preferred to leave, they thought they would be sent to the camp in Szpakowo, 10 km away from Równe. Despite the fact that my mother was ill that day, she had a fever of 38 degrees, she gathered her things and went with my father, sister, and 14-year-old brother. My brother was so beautiful and developed that he looked 16 years old and begged to stay with me, but he could not get a work permit as he was a minor, and I was afraid that if they found him here without one, they would shoot him. Our parting was the worst, the family clung to each other and did not want to separate. Although my mother did not sense the worst and it was difficult for her to leave me on my own, she advised me to stay since she thought I would manage to save myself as I was young and strong. And so they all went. All night we could not sleep. People prepared for the journey taking anything they could. The weather was horrible, it never was this bad at that time of year. In the morning, there was wind, rain with snow, it was cold. People came from all over and walked in a line, crowds of people with bundles and children. An old man wrapped in tallit,378 a stick in his hand, with his wife; older Jews carried wrapped-up bags with them along the streets. Inside the houses, farewells were said to those who remained, crying and sobbing could be heard from every direction. Never will the memory of that day, November 6, be erased from the heart of anyone who lived through it. |6|  On 14 Shevat379 17,500 people gathered on Grabnik Square by Lisa Kuli Street. About 30 people managed to escape and give accounts of what went on there. People stood and sat in the mud while it rained and snowed until 11 AM. At that time, Erich Koch stood on a specially prepared platform with a band of SS officers and the Gebietskommissar, Dr. Beer,380 and delivered a speech. This evil coward told the people that the deportation could be called 378 Traditional prayer shawl of religious Jews. 379 February 1, 1942. According to the Ereignismeldungen UdSSR, the reports of the Einsatzgruppen, the mass shooting took place on November 6–7, 1941. See Kruglov, Art. Równe, 1460 f. 380 Regierungsrat Dr. Werner Hans Beer (1909–1977) was a lawyer and civil servant in Bavaria from 1935 on. Between 1941 and 1944 he served as Gebietskommissar of the Równe County within the Generalkommissariat Wolhynien und Podolien in the Reichskommissariat Ukraine, thereafter he was in military service until the end of the war.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

503

Document 29

off if they surrendered all of their valuables and money. A big coffer stood by a gate. Everything was prepared with German precision. People had to walk through the gate and surrender their valuables or be searched. And they did so in order to avoid being shot. When they had all marched through the gate, they announced that they must surrender every belonging, even their backpacks, as they would be going home. The pile of those things grew higher and higher with every minute. Once, they had been stripped of everything, a “heroic” battalion of SS officers came over and began separating children, adolescents, and elderly, claiming that they would be brought by car. Not everyone surrendered their children. After this separation, the SS officers began herding the elderly. Not far from the square was a forest. In the forest, holes had been dug every couple of kilometers. By these holes were hidden machine guns. The children were herded separately, thrown into the holes and covered with exploding grenades, and covered up with soil. According to the testimonies of neighboring Ukrainians, Poles, and those who survived this massacre, the soil was still moving, a lot of children were buried half alive. Machine guns were pointed at the elderly, and they were driven on to shouts of “Jude, lauf!”381 Those who refused to run were shot on the spot. Some ran for a kilometer or two, while others heard the gunshots and stopped short, saying they did not care, and were shot. |7|  Toward the evening the German heroes382 began the shooting. They lit the entire area with searchlights and shot into the defenseless crowd. The shooting went on throughout the night and the following day until noon. However, a few dozen people managed to escape from the massacre. I know five. One of them told me that he was running with his wife and child and that at one point he told her to lay down on the ground, all three with their child, and pretend they were dead. Soon after, they could feel the bodies of people who were shot fall over them. A bleeding, shot woman fell over him. They lay there under the bodies all night. The SS officers began to trample the bodies under their boots and hit them with the butts of their rifles to see if anyone would speak. If someone moaned, they finished him off. He was hit by the butt of a gun, but did not budge. His wife was trampled by an SS officer and she accidentally squeezed the child, who began to cry, and the SS officers shot her and the baby. He himself lay two days under the dead bodies and got out and escaped home on the third. Another friend spent two days in a ditch. That’s how he managed to escape. One man survived the shooting, but as he was running downward, some SS officers saw him from above and started 381 “Jew, run!” 382 The labelling of the Germans as heroes is obviously meant ironically here.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

504

Survivor Testimonies

shooting, then he ran into a ditch and drowned. People came to us and told us about this horrific night, and that there are thousands of murdered corpses in the forest. Some of the wounded are still agonizing. On the third day,383 13 of us left for the forest, without our armbands,384 in a hired car. Our eyes were met with a nightmarish sight. Thousands of blackened corpses lay in the mud. In one spot a pile of surrendered Soviet passports, in another an abandoned shoe, a piece of human flesh. I never found my family. Only a good friend of mine, a beautiful 17-year-old girl, lay with her cheek shot through next to her parents. After that, we witnessed the bodies being buried. Russian prisoners came, attached several (4–5) corpses together |8| to a horse and dragged them to graves, of which there were 12 that were 12–20 meters in length and about 10 meters deep. The prisoners who did this cleaning up were all shot in order to get rid of any potential witnesses. The soil was turned over with a plough to erase all traces, so that you could not tell that a mass murder had been committed there. Immediately after the war ended, we put together a 12-person Jewish committee of former inhabitants of Równe who found this place, made a little mound over each hole and fenced the place in; we did this several times but each time the Banderowcy385 destroyed our work, they tore out the poles we had put in, the barbed wire, and defiled the interim placards that we had put up to commemorate the martyrs.386 Lately, in the spring of 1944, several hundred people from Równe and its neighboring areas gathered while Rabbi Steinberg recited the Kaddish387 and spoke in honor of the memory of the victims of Nazi bestiality. The morning after the execution, 600 carts drew up in front of the Gebietskommissariat loaded with Jewish belongings that the murdered 383 November 8, 1941. 384 I. e., armbands with the Star of David. 385 See chap. 2, n. 24. 386 The depiction of the massacre on November 6–7, 1941, following the roundup in Równe on November 5–6, matches other descriptions mentioning the fact that those rounded up in Równe were ordered to leave their belongings on the square, where they gathered and from where they were herded on foot to the village Sosenki. In late October, Soviet POWs dug pits in the pine grove near the village for the shooting of the Jews from Równe. Over the course of two days, German Police Battalions 315 and 320 and the 33rd Police Reserve Battalion, assisted by Ukrainian Auxiliary Police, shot between 15,000 and 23,500 Jews. See Kruglov, Art. Równe, 1459 f. For a history of the massacre see also Jeffrey Burds, Holocaust in Rovno. The Massacre at Sosenki Forest, November 1941, New York 2013. For the date and the number of people killed: ibid., 21. Burds quotes extensively from Kirschner’s testimony: ibid., passim. 387 Prayer for the dead.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

505

Document 29

people left in the square. I saw them drive by and saw how everything was unloaded. They took young girls and married women who were still alive to do the sorting, and they told us afterward that there were many bloody items among the clothing, which the Germans told them to throw away or keep for themselves. The remainder was placed inside synagogues, which were turned into depots for the looted objects. Next, the Germans and Ukrainians began looting and plundering the murdered people’s apartments, and the rest [of the apartments] were handed over to those Germans who had come to take up different administrative positions. Numerous things were also sent away to Germany. Of course, here, as in other towns, they had |9| to surrender all the furs, to the tiniest piece. The cars and motorcycles drove laden with looted silk duvets. The following morning, I was back at work with no will to work or live after the loss of my closest family, when the Arbeitsleiter388 came by and saw us standing there deep in thought and said that we would share in the same fate that had met our parents. Several days later, they began creating a Jewish district in Równe.389 The remaining 8,000 Jews were herded into several of the worst, overcrowded streets, and we understood then that death was inescapable for us. Since there wasn’t anywhere to run, people began contemplating self-defence. Some procured firearms, grenades left over from Soviet depots, and began to build underground shelters. Meanwhile, I was starving and thought it would be better if I went to Klewań. There were still 700 Jews there, although they had to live crammed in 13 houses. It is impossible to describe the living conditions in words. People walked around barefoot, dressed in sacks, since the Ukrainians had looted everything. During Passover, the inhabitants who had formerly been the wealthiest did not even have a potato to put in their pot. Dirt and cold were rampant in such close quarters. Together with me, twenty people lived in a mid-sized room, they washed in it, slept in it, and cooked in it. Although the village was surrounded by forests, people were not allowed to enter the forest; they were only permitted to go in several kilometers to collect firewood. When a shipment of wood and planks arrived at a train station 5 kilometers away, orders would come saying that the shipment had to be unloaded and taken to a designated place by a designated time under threat of death penalty. And so, we all went to do the work and labored 24 to 30 hours sometimes without break to have it finished by the deadline. From time to time, the German beasts held orgies. One day,

388 Work superviser. 389 An open ghetto was established in December 1941 for 5,200 Jews. See Kruglov, Art. Równe, 1460.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

506

Survivor Testimonies

two Germans from the Kommandantur,390 Corporal Michel and Heine, came into the house of a family where the mother had lain in bed paralyzed for 15 years. They chased the father away and |10| raped the beautiful 16-year-old daughter before the eyes of her mother. It was said that they infected her, but she died anyway. On the last day of Passover in 1942, the Ukrainian militia took thirty Jews away and brought them to the police station, where there were already thirty Poles, arrested five days before, because leaflets proclaiming “Down with Hitler, long live free Poland!” had allegedly been posted at Polish residences. The thirty Jews were brought outside with twelve Poles and shot near the train station by the woods. Since all the abductees were young Jews, their fathers volunteered to go instead of their sons. Such animal-like was life until May 13, 1942. That day, the German police commandant Fischer came to the Judenrat and announced that all the Jews of Klewań were to show up in the square the following morning, where train carriages would await them for evacuation. When I heard these orders, I knew straight away what it meant and advised everyone to do whatever they could and not show up at the station as it meant certain death. I left my backpack behind so as not to raise suspicions, and ran away to Równe with only the clothes I wore. All the others escaped the village following my advice, fleeing in different directions without even bothering to shut their doors. They hid in forests, ditches, graveyards, and no one showed up at the station. Only two elderly men and the paralyzed woman stayed behind in the village. I, too, did not go to Równe straight away, but hid in the village of Nowosiółki391 with an Orthodox priest who knew me, I stayed one day in his barn. The following morning, the Gestapo and Ukrainian police were prepared and waiting at 6 AM for the Jews, ready to begin a slaughter, when no one showed up. They waited in vain until 11 AM. Furious, they took all their murderous weapons, got into their cars, and drove to town, drunk, screaming, blasting, and shooting, to prepare a carnage there. They were stunned beyond measure when all they found were empty houses. |11|  They shot the two elderly Jews and the paralyzed woman on the spot. But they did not give up. They ordered the entire region of Klewań to be searched and whoever was found to be shot on the spot. The shameful hunt for the runaways began, carried out for the most part by the Ukrainian militia. The search for the runaway Jews lasted a whole month. They were caught in groups or separately and shot on the spot, their bodies left unburied so that 390 Commandant’s Office. 391 Today Novosilky (Ukraine).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

507

Document 29

dogs and ravens and crows could tear them to pieces. There were many cases of madness, people died from hunger and thirst while hiding in the forests. They did not go out, and no one from the outside helped. The Ukrainians would not even let them cross a path, they ordered them to be caught immediately. The order to round up the Jews referred not only to the population of Klewań but also of the neighboring village of Novostaw,392 where over 1,000 Jews lived, mostly refugees from western communities. The Germans now turned to subterfuge. They placed several of the Jews they had managed to catch in a building that served as a grain silo and provided them with food in abundance and told them that they would indeed establish a ghetto, but that the Jews would be able to live and work there in peace. They told them to call their runaway brothers and tell them nothing bad would happen to them. This plan did not work as no one showed up voluntarily. The few hundred they had placed in this building were deported after a few weeks and shot. Only a few managed to escape by breaking the bars open. From then on, Klewań was judenrein.393 In their chase for the Jews, the tormentors got as far as Równe. I had reached it after six days of hiding, starvation, and distress. The Jews were already confined to a Jewish district. Unfortunately, no one wanted me to live with them, as there were orders that no one was supposed to shelter or hide the runaways from Klewań under threat of death for the entire family. I slept in attics and basements for a few days. Later, I got into a room in a children’s preschool that was unused |12| at night, and there I slept. Finally, tortured by thirst and hunger and these living conditions, I went up to a certain German and volunteered for work, which I obtained through the Judenrat. On July 13, [1942], an order was issued requiring all Jews who had been living outside of the Jewish district to move there under threat of death. I had learned to avoid their trickery and knew that all the Jews who inhabited the Jewish district were going to be executed. From this time on, I did not spend a single night in the Jewish district, I slept in the ruins of houses outside of the district. And indeed, on July 15, at 10 PM, cars with the Gestapo, SS, and Ukrainian police surrounded the Jewish district.394 They began moving people to the square and some to Biała Street. It was a horrible night. I watched everything from an attic up above. A large part of the inhabitants had hid the night before in shelters they had erected and threw grenades at the Germans. I saw a wounded Ukrainian policeman whose leg had been torn off by a grenade. All night and day, the shooting went on, and the majority

392 A village near Równe (today Ukraine). 393 Free of Jews. 394 In fact, the ghetto was liquidated on July 13–14, 1942. See Kruglov, Art. Równe, 1460.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

508

Survivor Testimonies

of the district lay in ruins, as the Germans destroyed the houses, setting fire to them with people still inside. I spent four days in that attic. I had enough food for one day, and after three more days of fasting, I fainted from hunger and exhaustion. Since I was faced with dying from hunger, I risked going out of the town. The liquidation Action lasted seven days. Some of the Jews were gathered to the train station, then taken in cars to Biała Street out of town, where there was a large square. There were graves prepared for them already. They would shoot people in groups and throw them into the graves. If someone did not fall into the grave straight away, the next person had to throw him in. My cousin, who worked on Biała Street in a marmalade factory, told me this. The director of this factory was a Jew on German papers who pretended to be German. During this Action, my cousin Dawid Liper |13| hid in the attic of this factory and saw the Action. The remaining group of the Jews were loaded onto wagons and deported to Kostopol,395 a small town of 25 km from Równe, and were shot there. Among those who were deported was my friend Motel Korczak, who broke a wooden plank of the carriage and jumped off the speeding train, he managed to ran away, although be fired by machine guns from the roof of the train. I found out later from the local Polish population of Kostopol and from my cousin, who survived, that the remainder of the Jews from Równe were also shot there. On July 17, 1942, I took off my armband and walked through the city, without being stopped and went to the village of Novostav. There I hid at the place of my cousin Liper, whose wife Waleria was Ukrainian and who hid 7 Jews, including 3 girls. She had to hide her husband from her own brothers, who were Banderowcy, and from her mother. When her husband was in the camp in Równe,396 this Ukrainian woman would pin 8 cm yellow patches to her chest and back, as they were worn in Równe, and bring her husband food. One time, she told him that if he was not going to leave with her, she would volunteer to live with him in the camp. They managed to get permission from the commandant of the camp for him to be released home for a couple of days, 395 A village about 30 km north-norteast of Równe (today Ukraine). On June 28, 1941, German forces occupied the town. On October 5, 1941, an overcrowded ghetto for nearly 4,500 Jewish residents was created. During the liquidation of the ghetto in August 1942, most of its residents were shot. Only 270 Jews from Kostopol survived the war. See Alexander Kruglov / Martin Dean, Art. Kostopol, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopaedia, vol. 2, p. B, 1387 f. 396 It seems as if the word camp is being used as a synomym for ghetto here. However, maybe Kirschner is referring to the site of a forced labor camp which the Soviet secret service NKVD had established in Równe in October 1939 for Polish POWs.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

509

Document 29

allegedly to get some undergarments, they paid for this permit with butter and lard and went to the village of Novostav, where he hid in the grain until evening; only then was he able to enter his own house unseen. That same night, the Równe Ghetto was surrounded and the population began to be liquidated. My cousin made a hiding place under the floor and hid there. When I arrived, they hid me too, then two of his brothers joined us and three girls, and they also were hidden. The space under the floor was 60 cm high, so it was difficult to sit up and we spent most of our time lying down. The length was 3 meters. In the room, we cut through a floorboard at the edge of the wall |14| so that you could lift it, but only from inside, from where we were. We also made a bolt on the inside from underneath. In the room, a basket stood over this spot. When Wala397 wanted us to open up, she knocked. We survived 19 months in this manner, in the dark, with the same shirt on for almost the entire time. We got ulcers, boils, and fleas, we were being eaten by lice. We would wash with one quart of water once a month. Food was brought to us once a day by Wala. She brought us 1.2 kg of bread for 7 people and a bit of rye soup without salt. Once a month, she brought us newspapers. One of the girls got sick with dysentery and survived on black bread and hot water alone, and no one caught it from her. The same girl developed a boil on her head the size of a fist and we opened it with a sharpened piece of wood. There was two glasses of pus. We slept on the ground. Throughout these 19 months, I went outside once for a couple of minutes. When the Soviets came to free us, I went out into the air on February 1, [1944]. I could not walk. I fell to the ground every couple of steps. I walked with a stick. My legs were swollen. I dragged myself the 1.5 km to Klewań and had to rest 15 times. After one week in Klewań, I began work for the Russians. At home, I found 10 kg of salt, which was worth a fortune then. I will never forget those moments when we were looking at the world through the cracks in the boards, at the trees, at the spring, while we awaited liberation. Recorded by Dr. Eichhornowa

397 Waleria Liper.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

510

Survivor Testimonies

Document 30 Tamara Cygler, Testimony (recorded by Helena Chaim) Ludwikowo, December 9, 1945 Typescript,398 6 pages; handwritten archival record number and an archival note on the upper edge of page 1; two paginations, one by typewriter starting on page 2, one by hand from page 1 onward; underlining and additions by typewriter Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/519 Jedenastoletnia Marysia pisała swoje wspomnienia po wyzwoleniu. Złożyła też zeznanie przed Komisją Historyczną w Będzinie. Dziwić się należy, że Marysia potrafi wogóle [w ogóle] wyrazić swoje myśli w piśmie. Gdy wojna wybuchła, miała niespełna pięć lat. Póki żyli rodzice  – uczyła się, trochę później, gdy pasła krowy i była wśród obcych, uczyło ją życie. Stąd dysproporcja między językiem a ortografią, którą poprawiliśmy. I nauka nie poszła na marne. Jest ona teraz wzorowym dzieckiem, zaradna, gospodarna, pilna. Dobrze się uczy i dużo czyta. Znajduje się w Warszawie pod opieką krewnych (kpt. Skonikowie), którzy dowiedziawszy się, że ocalała, wzięli ją do siebie. Tamara Cygler, ur. 14.III.1935 r., ojciec Samuel, matka Rachela z Erlichów. Mieszkali przed wojną: Będzin, Kołłątaja 37. Matka lekarz – dentysta, ojciec artysta – malarz. Ludwikowo dn. 9.XII.45 r. Moje przeżycia wojenne. Dn. 22.VI.43. 1. Oderwanie mnie od rodziców. Pewnego razu (było to już w ghetcie), dn. 22 czerwca 1943 r. o godzinie 6-ej rano usłyszałam głos mamusi, która mnie budziła. Mamusia obudziwszy mnie, powiedziała mi, żebym się szybko ubrała, bo naprzeciwko jest Gestapo. Ubrałam się jak najprędzej (drżącymi rękoma) i wybiegliśmy do kryjówki, na

398 This account was written on a typewriter with a non-Polish keyboard. Except for a few Polish diacritics supplemented by hand, it contains almost no diacritics. For better legibility, we render the text in standardized Polish types. This testimony had already been published in: Hochberg-Mariańska/Grüss (eds.), Dzieci oskarżają, 84–88 (Pol.); idem (eds.), The Children Accuse, 87–91 (Eng.).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

511

Document 30

prędce przygotowanej przez sąsiadów. Byli nimi prezes gminy żydowskiej i komendant milicji żydowskiej) [sic]. |2|  Nagle usłyszeliśmy gwałtowne ryki gestapowców: „Alles raus!”. Nie chcieliśmy wyjść, lecz gwałtowne ryki się zwiększały. Zdecydowaliśmy się wyjść. Oprawcy zobaczywszy wychodzących ludzi, rzucili się na tak dawno już wyczekiwaną zdobycz. W otoczeniu żołnierzy wyszliśmy na ulicę, gdzie pod dozorem gestapo formowały się grupki Żydów. Prezes gminy i jego żona nie szli z wszystkimi, szli trotuarem razem z gestapo. Mamusia więc do nich doszła i prosiła, żeby mnie wzięli ze sobą i mówili, że jestem ich córką. Pani prezesowa się na to zgodziła i mnie wzięła. Zaprowadzili nas na zbiorowy punkt, gdzie było już kilkanaście tysięcy Żydów. Staliśmy tam bardzo długo, i ja nie mogłam znaleźć moich kochanych rodziców w tym strasznym ścisku. Po kilku godzinach zawołano, żeby pani prezesowa poszła na drugą część placu, gdzie po długich i ciężkich cierpieniach znalazłam moich najukochańszych rodziców. Po krótkich chwilach odpoczynku zaczęła się gimnastyka. Był bardzo upalny dzień, wymyślili więc Niemc[y] jeszcze jedną udrękę, była to właśnie ta gimnastyka, polegała ona na wstawaniu i siadaniu. Nagle usłyszeliśmy strzał, jeden, drugi, trzeci, to ludzie, którzy nie chcieli się gimnastykować, przypłacili to życiem. Nareszcie zaczęto nas sortować, ja i moi rodzice poszliśmy na wysiedlenie. Ustawili nas w długą kolejkę koło koszar. Popychając nas i bijąc prowadzili nas jak bydło tam i z powrotem, byle tylko męczyć. Było gorąco i duszno, dużo dzieci się udusiło. Wreszcie wpakowali nas do wagonów, którymi mieliśmy jechać na miejsce stracenia. Wagony były zagazowane, postanowiliśmy więc przy najbliższej sposobności wyskoczyć z pociągu. Koło Nowego Będzina wyskoczyliśmy z pociągu, pierwszy wyskoczył tatuś, potem ja z moją kochaną mamusią, która mnie wzięła za rękę. Wyskoczywszy mamusia się zoriento-|3|wała, że naprzeciwko jest mała stodółka, gdzie też byli jeszcze Żydzi. Idąc ulicą spotkaliśmy pana Szeftla. Pan Szeftel wziął nas do mieszkania i opatrzył nam rany. Nazajutrz poszliśmy z powrotem do Będzina, gdzie nas już tatuś oczekiwał. 6 tygodni było spokojnie, 10 dni przed wysiedleniem oddała mnie mamusia do mojej kochanej opiekunki. Genowefy Pająk. [2.] Pobyt u mojej kochanej opiekunki. 1.10.43 r. Pewnego dnia, jak zawsze byłam u mojej kochanej przyjaciółki Halinki ­Herszfinkiel, kiedy nagle przyszedł tato i powiedział mi, żebym poszła do domu w bardzo ważnej sprawie, myślałam, że w sprawie nowej lalki. Tymczasem u nas siedziała jedna pani o bardzo młodej, lecz miłej i kochanej twarzy. Mamusia mówiła do obcej pani, czy by nie mogła mnie wziąć do siebie na czas wojny, myślano, że wojna potrwa najwyżej pięć do sześciu miesięcy.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

512

Survivor Testimonies

Obca pani się zgodziła i wzięła mnie do siebie, tylko żeby zobaczyć, czy się będę dobrze czuła. Po obiedzie poszłam do obcej pani, gdzie było troje dzieci, malutka Sonia, Waldek i Hanna. Czułam się tam bardzo dobrze i nie chciałam iść do domu. Po pięciu dniach pobytu u pani Geni Pająk poszłam odwiedzić rodziców. Mamusia się ze mną pożegnała narazie [na razie] i tatuś też. Tatuś płakał, mama nie, była bardzo opanowana w tym wypadku. Wieczorem poszłam z powrotem do domu, gdzie zjadłam kolację i poszłam spać. W nocy Niemcy okrążyli ghetto i było ogólne wysiedlenie, i nie widziałam już mojej kochanej mamy więcej i taty też, to był raz ostatni, nie zobaczę ich więcej nigdy. Pewnego razu ¦tajniacy¦ złapali dwie Żydówki, które były u  mojej mamusi. Mamusia więc mnie prosiła, żebym wyszła na jedną noc do znajomych. W Będzinie miałam bardzo dużo znajomych, ale gdy weszłam do pana Szulca (męża przyjaciółki mojej mamusi), |4| ten mi powiedział w  bardzo delikatny sposób, żebym poszła do kogoś innego, bo tu nie ma miejsca, powiedział to w bardzo delikatny sposób, więc ja mu zaproponowałam, że będę spała na podwórzu, gdzie było bardzo dużo beczek (gdyż był tam browar) i żeby pozwolił mi się przespać w beczce, odpowiedział mi na to, że już raz mi mówił, żebym poszła gdzieindziej [gdzie indziej]. Z łaski swojej powiedział do dozorcy domu, żeby mnie zaprowadził do doktora Brena, kolegi mojej mamusi (który jej przyrzekł, że gdy będę w potrzebie, pomoże mi). Była to ciemna wysiedleńcza noc, naładowane pociągi ludzkim towarem leciały z szybkością ptaka i dążyły do celu, do pieców, do komór gazowych, gdzie już było przygotowane dla nich miejsce, miejsce stracenia. Leciały jeden za drugim i goniły się, robiły wyścigi z ludźmi, którzy się mordowali w ich środku. Nareszcie ostatnia stacja w ich życiu Oświęcim: miejsce stracenia. Ostatni raz obejmują swym konającym ze strachu ¦i zmęczenia¦ wzrokiem miejsce stracenia  – Oświęcim. Ostatni raz obejmują swym zobojętniałym wzrokiem urodzajne pola i doliny, gnojone ludzkim popiołem. Ostatni raz zrywa się rozdzierający krzyk dziecka „Mamo!”. Miliony Żydów zginęło w tym piecu, miliony Polaków, Francuzów, Rosjan, ale najwięcej Żydów. Idąc ulicą wpatrywałam się w zamyśleniu w lecące pociągi, wyobrażałam sobie, że w ich wnętrzu chyba są żywi i zdrowi ludzie, a między nimi byli moi rodzice i patrząc na ten straszny obraz, wyobrażałam sobie jęki dzieci i rozdzierający krzyk „Mamo!” wyrwał się ostatni raz z ust duszonego dzieciaka. Ostatni raz! Nagle zbawcza myśl wpadła mi do głowy: iść na Nowy Rynek i przespać się w krzakach. Jak pomyślałam, tak zrobiłam, w mieście na razie było spokojnie, nie było takiego ruchu, jak w nocy. O 4-ej nad ranem poszłam z powrotem do mojej ukochanej opiekunki Genowefy Pająk. Poszłam na strych, gdyż wszyscy jeszcze spali, lecz mi się tylko |5| zdawało, moja kochana Mamusia nie spała, lecz czuwała. Na drugi dzień Mamusia zawiozła mnie do Dąbrowy Górniczej, do swojej koleżanki Helki Gil, której mąż był Niemcem. Byłam tam

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

513

Document 30

dwa i pół miesiąca. Mamusia Genia musiała imdać [im dać] wszystkie rzeczy, jakie dostała od mojej kochanej mamusi z ghetta, to znaczy moje wszystkie rzeczy i coś jeszcze z garderoby mamy, za wszystko to płaciła mamusia Genia. Po dwóch miesiącach wróciłam do mamusi Geni, bez niczego, bez rzeczy, ze wszystkiego obdarta. Po kilku tygodniach nieustannej trwogi pojechałam na wieś koło Częstochowy, do Wreczycy. Pasłam tam krowy i bardzo głodowałam, po prostu wyjadałam psu z garnka, taka byłam głodna, ale nie mówiłam nic mamusi Geni, bo nie chciałam jej zmartwić. Na wsi pasłam dwie krowy, jałówkę i cielę, było przy nich dużo roboty, bo każda leciała w inną stronę. W ogóle było strasznie, zdawało mi się, że nigdy nie skończy się ten okres. Po dwóch miesiącach pojechałam do Wojkowic-Komornych [sic], do szwagra mamusi Geni. Było mi tam dobrze przez krótki okres czasu, to znaczy wtedy, kiedy pani P. Była chora na raka i leżała w szpitalu. Wtedy to pan P. robił dla mnie dosyć, ale oczywiście za grubą zapłatą. Byłam tam 7–8 miesięcy, tam też dostałam tyfus. Mamusia Genia przewiozła mnie do Będzina (a po drodze zrobiła mi zdjęcie) z gorączką 39 stopni i wtedy zaczął się straszny tyfus, chorowałam na niego bardzo długo, przeszło dwa miesiące, a tyfus posuwał się coraz dalej, przychodziło mnie leczyć 6-iu lekarzy i nikt nie mógł pomóc, ale nareszcie przeszło. Tyfus przeszedł przed wzrokiem gestapo, który nie wróżył nic dobrego. Zaledwie miesiąc po chorobie ktoś pukał do drzwi, p.399 Pająkowej nie było, była na wsi. Ja z dziećmi p.  Pająkowej wołaliśmy: „Chodź Maniek, my się ciebie nie boimy”, ale oni zaczęli kopać we drzwi i wołać, że są Gestapo. Otworzyliśmy drzwi. Było ich bardzo dużo. Okrążyli cały dom, bo myśleli, że są tam partyzanci i Żydzi. |6| Weszli do kuchni, w której byłą koza i zapytali, czy są partyzanci, myśmy odpowiedzieli: „Zobaczcie” Szukali, ale tylko kozę znaleźli. Szukali w pokoju. Znaleźli pelerynę niemiecką, ale p. Pająkowa później udowodniła, że to jest peleryna jednego Niemca, który u niej się stołował. Znaleźli jeszcze drelich, 1500 marek i części motocyklu, więc myśleli, że p. Pająk jest partyzantem, i zakuli go w kajdany. Chcieli go nawet zaraz zastrzelić, ale najpierw musieli przeprowadzić śledztwo. Wykazał się, że jest niewinny i po dwuch [dwóch] tygodniach zbitego wypuszczono. Było to dzień przed wstąpieniem Rosjan.

399 Pani.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

514

Survivor Testimonies

Translation Eleven-year-old Marysia wrote down her experiences after the liberation. She also submitted a testimony to the Historical Commission in Będzin.400 It is exceptional how Marysia is able to express her thoughts in writing. When the war broke out she was barely 9 years old. As long as she had parents, she studied; some time later when she pastured cows and was among strangers, she was taught by life. Hence the disproportion between the language and spelling. And the learning was not in vain. She is now an exceptional child – resourceful, thrifty, and diligent. She is a good student and reads a lot. She is in Warsaw under her relatives’ care (the family of captain Skonik), who took her in upon learning of her survival.401 Tamara Cygler,402 born on March 14, 1935, father Samuel,403 mother Rachela, née Erlich404 [sic]. Before the war they lived on 37 Kołłątaja Street in Będzin. Her mother was a dentist, and father – a painter artist. Ludwikowo,405 December 9, 1945 My wartime story. June 22, 1943 1. Separating me from my parents One day (it was already in the ghetto)406 on June 22, 1943, at 6 AM, I heard my mommy’s voice, who was waking me up. Having had woken me up, mommy told me to get dressed quickly, because the Gestapo was across. I got dressed as fast as I could (with shaking hands) and we ran to the hiding place hastily 400 Będzin is located about 10 km northeast of Katowice, in the northeastern part of the Upper Silesian industrial area. 401 Summary written by the interviewer, Helena Chaim. 402 See Fig. 15. The diary of Tamara Cygler (married: Dror or Cygler-Dror; 1935–1993) from Będzin was published posthumously by her cousin Henrietta Altman: Tamar Dror, A Green Parrot. The Unearthed Memories of a Jewish Child Living Under Nazi Occupation, Melbourne 1999. 403 Samuel Cygler (1898–1945), was a well-known painter and graphic artist. 404 Rachela Cygler (née Ehrlich, 1897–1943) was a dental surgeon. 405 It is unclear which Ludwikowo is meant here, as there are twelve villages and settlements by this name in northern, central, and eastern Poland. 406 The Jewish population of Będzin (about 21,000) was confined to a ghetto in early April 1943. But a first wave of deportations of some 5,000 Będzin Jews to Auschwitz already began in May 1942, peaking in August 1942. See Aleksandra Namysło, Art. Będzin, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 140–143.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

515

Document 30

prepared by the neighbors. This was the head of the Jewish community and the commandant of the Jewish militia.407 |2|  Suddenly we heard fierce screams of the Gestapo: “Alles raus!”408 We did not want to leave, but the violent roars increased. We decided to get out. Noticing the emerging people, the perpetrators dashed on the long-awaited prey. Surrounded by soldiers, we went into the street, where groups of Jews were forming under Gestapo supervision. The head409 of the Judenrat410 and his wife did not go with everyone else; they walked on the sidewalk together with the Gestapo. Mommy approached them and asked them to take me with them and say that I was their daughter. The Judenrat head’s wife agreed and took me. They brought us to an assembly place, where there were already several thousand Jews. We stood there for a long time, and I could not find my beloved parents in this terrible crowd. After a few hours, the Judenrat head’s wife was called to cross to the other side of the square, where, after long and hard suffering, I found my beloved parents. After a short moment of rest, exercises started. It was a very hot day, and the Germans thought of yet another torment – these were the exercises, which consisted of sit-ups. Suddenly we heard a shot, then a second, and a third  – these were people who did not want to exercise who paid for it with their lives. Finally, we were sorted – my parents and I went for resettlement. They arranged us in a long line near the barracks. Pushing and beating us, they herded us like cattle back and forth, only to torment us. It was hot and stuffy, and many children suffocated. Finally, they loaded us into cars, which would take us to the place of execution.411 The cars were filled with gas;412 thus we decided to jump 407 The Jewish Police; Moshe Gildman or Romek Goldmintz. See Art. Będzin, in: Miron / ​ Shulhani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 1, 23–29, here 24. 408 “All out!” 409 This was probably Chaim Merin (c. 1881 – c. 1943), the brother of Moshe Merin (1905–1943), the head of the Central Office of Jewish Councils in Eastern Upper Silesia. According to some sources, the Germans had dismissed and deported Moshe and Chaim Merin already on June 19, 1943, and sent them to Auschwitz. It must have been a different figure of the Jewish Council, perhaps the vice presidents M. Laskier and M. Manela. See Namysło, Art. Będzin, 141; Art. Będzin, 28. 410 Jewish Council. 411 On June 22–24, 1943, about 3,600 people were deported to Auschwitz. See Art. Będzin, 28. 412 Obviously, this could not have been the case. She used her knowledge of gassings, which she either had at the time or heard after the war, to explain why the family decided to jump off the train. At the time of the deportation, this could only have been a rumor of mass murder by gas or perhaps even only a general sense that deportation meant death, which motivated the decision to escape.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

516

Survivor Testimonies

off the train at the next opportunity. Near Nowy Będzin, we jumped off the train; first my daddy, then me with my beloved mommy, who took me by the hand. Having jumped off, mommy noticed |3| that across was a small barn where there were still Jews. Walking in the street, we met Mr. Szeftel. Mr. Szeftel took us to the apartment and dressed our wounds. The next day we returned to Będzin where daddy had already awaited us. It was calm for six weeks.413 Ten days prior to the resettlement, mommy gave me to my beloved caretaker, Genowefa Pająk.414 [2.] The stay with my beloved caretaker. October 1, 1943. One day, as usual, I was at my beloved best friend Halinka Herszfinkiel when suddenly my daddy came and told me to go home in a very important matter; I thought it was about the new doll. Meanwhile, some woman who had a very young, but nice and lovely face was sitting in our house. Mommy was speaking to the unknown woman if she would take me with her for the duration of the war; it was believed that the war would last five to six months. The woman agreed and took me only to see if I would feel good there. After dinner, I went to the unknown woman, where there were three children: the small Sonia, Waldek, and Hanna. I felt very good there and I did not want to go home. After five days of stay with Mrs. Genia Pająk, I visited my parents. Mommy said her goodbyes to me (for the time being) and daddy, too. Daddy cried [while] mommy did not – she was very composed in this case. In the evening, I went back home, where I had supper and I went to sleep. At night, the Germans surrounded the ghetto and there was a general resettlement, and I never saw my beloved mommy and daddy again; this was the last time; I will never see them again. One day, undercover agents caught two Jewish women who were at my mommy’s. So mommy asked me to leave for one night to friends. In Będzin, I had many friends. But when I came to Mr. Szulc (my mother’s best friend’s husband), |4| he told me in a very sensitive way to go to someone else because there was no place there; he said it in a very polite 413 This is an accurate assessment. Deportations resumed on August 1, 1943, toward the final liquidation of the Będzin Ghetto. Around 12,000 Jews were deported leaving only 230–280 Jewish prisoners behind in late August 1943. By January 1944, only about 50 Jews were left. See Namysło, Art. Będzin, 142 f. 414 Genowefa Pająk (?–1974) took care of Tamara Cygler for almost three years, without asking for compensation. After the war, when Mrs. Pająk learned that Tamara’s parents had perished, she saw to it that Tamara was united with her relatives in Palestine. In 1983, Yad Vashem recognized Genowefa Pająk as Righteous Among the Nations. See Fig. 15.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

517

Document 30

way, so I offered that I would sleep in the courtyard where there were many barrels (because there was a brewery) and to allow me to sleep in a barrel; he replied that he had already told me to go somewhere else. From his own grace, he told the building supervisor to take me to Dr. Bren, my mother’s friend (who had promised her that he would help me if I was in need). It was a dark resettlement night; trains loaded with human cargo flew with bird speed to their destination – to the ovens, to the gas chambers, where a place had already been prepared for them, a place of execution. They flew one after the other and chased each other, raced with people who were being tormented inside. Finally, the last stop in their lives – Oświęcim! A place of doom. For the last time, they embrace with their eyes, dying for fear and fatigue, the place of their losing – Oświęcim! For the last time, they look, indifferent, at the fertile fields and valleys, dirted with human ashes. For the last time, a child breaks in piercing cry: “Mom!” Millions of Jews perished in this oven, millions of Poles, French, Russians, but Jews the most. Walking in the street, I stare reflectively at the flying trains; I imagined that inside were probably alive and healthy people, and amidst them were my parents; and looking at this terrible picture, I imagined the groans of children and the piercing scream “Mom!” broke out for the last time from the lips of the suffocating child. For the last time!415 Suddenly, a saving thought occurred in my head – to go to the New Market Square and to sleep in the bushes. I did as I thought; it was still calm in the city, it was not that busy as at night. At 4 AM, I went back to my beloved caretaker Genowefa Pająk. I went to the attic, because everyone was still asleep, but this was only my |5| assumption, because my beloved mommy [Genia] did not sleep, but was keeping watch. The next day, mommy [Genia] took me to Dąbrowa Górnicza416 to her friend Helka Gil, whose husband was German. I stayed there for two and a half months.417 Mommy Genia had to give them all the things she had received from my mother in the ghetto, meaning all my things and something from my mom’s wardrobe; mommy Genia had paid for all of that. After two months,418 I returned to mommy Genia without anything, without clothing, torn off of everything. After a few weeks of perpetual fear, I went to a village near Częstochowa, to Wreczyca.419

415 This passage is obviously a fictionalized view of the events that she could only have known in hindsight. 416 Dąbrowa Górnicza is a city 6 km east of Będzin. 417 That is from the beginning of October until mid-December 1943. 418 This is in mid-February 1944. 419 Wręczyca Wielka is a village 15 km west of Częstochowa and some 70 km north of Będzin.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

518

Survivor Testimonies

There I pastured cows and starved a lot; I simply ate out from the dog’s dish, I was so hungry, but I did not say anything to mommy Genia because I did not want to worry her. In the village, I pastured two cows, a heifer and a calf; there was a lot of work around them because each of them went their own ways. It was generally terrible and I thought this period would never end. After two months, I went to Wojkowice Komorne,420 to mommy Genia’s brother-in-law. It was good there for a short period of time, meaning when Mrs. P. was sick with cancer and lay in the hospital. It was then that Mr. P. did enough for me, but of course for hefty payment. I was there for seven to eight months; it was also there that I got typhus. Mommy Genia took me to Będzin (and took a picture of me on the way) with 39 degree fever and that is when the terrible typhus had started; I was sick for a very long time, over two months, and the typhus proceeded even further; six doctors came to treat me, and no one could help me; but it finally passed. The typhus passed in front of the Gestapo eyes, which did not bode any good. Merely one month after the illness, someone knocked on the door; Mrs. Pająk was not there, she was in the village. Together with Mrs. Pająk’s children, we yelled: “Come Maniek, we are not afraid of you,” but they started to kick the door and yell they were from the Gestapo. We opened the door. There were many of them. They surrounded the entire house, because they thought partisans and Jews were there. |6| They entered the kitchen where a goat was and asked if there were partisans, and we replied: “See for yourselves.” They looked, but found only the goat. They looked in the room. They found a German cape, but Mrs. Pająk had later proved that the cape belonged to one German who ate at her house. They also found a dungaree, 1,500 Marks, and motorcycle parts, so they thought Mr. Pająk was a partisan and they handcuffed him. They even wanted to shoot him right away, but first they had to conduct an investigation. He proved he was innocent and, badly beaten, he was released after two weeks. This happened one day prior to the Russians’ entry.421

420 Wojkowice Komorne is located 10 km northwest of Będzin. 421 The Red Army entered Będzin on January 27, 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

519

Document 31

Document 31 Icek Lichtman, Testimony (recorded by Dr. Laura Eichhornowa) Kraków, December 18, 1945 Typescript,422 10 pages; two archival stamps, handwritten archival notes and archival record number on page 1, underlining by typewriter, corrections and addition by typewriter and by hand Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/1204 [Icek Lichtman recounts his deportation from Żółkiewka to the Sobibor death camp. Selected for work upon arrival, he escaped the gas chamber, about whose function other prisoners informed him. He also gave an estimate of the number of people murdered. Together with other prisoners, he tried to warn the newly arriving transports, hoping that they would run away or rebel against the SS. Lichtman and others planned an uprising. Notwithstanding failed attempts, an uprising was launched on October 14, 1943, during which Lichtman managed to escape. He recounts his time hiding in the forest and fighting in a partisan unit and later the Red Army.] Kraków, dnia 18. grudnia 1945

Lb.423 524 Spisała Dr. Eichhornowa

Lichtmann Icek, syn Hersza, ur. 1906 w Żółkiewce pow. Krasnystaw, szewc, stracił żonę, syna 4 letniego, rodziców i 3 braci w obozie w Soliborze [sic]. Służył przy wojsku polskim od 1942 r. Obecnie zdemobilizowany mieszka w Łodzi, Zawadzkiego, 27. Do 1942 roku mieszkałem spokojnie stosunkowo, w Żółkiewce, powiat Kras­ nystaw, woy. Lublin, z całą moją rodziną. Oczywiście, i Niemcy i wtedy szaleli i dowolnie rozstrzeliwali, ale jeszcze jakoś się żyło.

422 There is also a Polish handwritten record (12 pages) of this testimony under the same archival record number made by the interviewer, and signed by Lichtman on the bottom of pages 1–7 and 9–10 with his name; page 10 is also signed by the interviewer. The pages 11 and 12 contain sketched site plans of the Sobibor extermination camp with separate handwritten pagination (6–7). 423 Liczba.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

520

Survivor Testimonies

W maju 15-go, 1942 r. odbyła się całkiem niespodzianie akcja. Oczywiście oczywiście, że i do tego czasu żyło się w napięciu, bo w Lublinie już dawno nie było śladu Żydów. Myśleliśmy jednak, że o nas zapomną i że przeżyjemy. Nad ranem 15-go maja obstawili Niemcy miasteczko, wygnali wszystkich na plac, potem pognali wszystkich do Krasnegostawu do pociągu, 28 km, pieszo. Zostawili tylko Judenrat a prócz tego garstka zdołała się ukryć. Na dworcu w Krasnym-stawie wybrali Niemcy młodych, silnych mężczyzn i wysłali do roboty. Później dowiedzieliśmy się, że na Majdanek. Ja nie chciałem rozłączyć się z rodziną i ukryłem się. Zawieźli cały nasz transport pociągiem w stronę Chełma do Sobiboru. Pociąg zajechał na dworzec Sobiboru, odległego od Chełma o 35 km, w kierunku na Włodawę. Zaraz po przyjeździe oddzielono kobiety od mężczyzn i zaprowadzili kobiety z dziećmi na drugi Lager.424 Obóz znajdował się przy samej drodze, oddzielony drutami kolczastymi i podminowany dokoła [dookoła]. Naokoło były 4 wieże z wartownikami. Kobietom kazali rozebrać się do naga i zaprowadzili do łaźni. Tą łaźnią była komora gazowa i od ra-|2|zu wiedzieliśmy wszystko, co się stało, bo słyszeliśmy krzyk, płacz, który trwał nie dłużej jak 15 minut. Widziałem też przedtem, jak się kobiety rozbierały, bo posłali mię [mnie] razem z czeteroma [czteroma] innymi z wiadrami kawy, którą mieliśmy zanieść do 3-go  Lagru. Kiedy wracałem, widziałem rozbierające się z płaczem kobiety, niektóre już nagie, i wiedziałem już, co nas wszystkich czeka. Gdy wróciłem na I. Lager gdzie mężczyźni byli zebrani, Niemcy rozpoczęli selekcję. Powybierali fachowców, ale z mego zawodu nikogo nie wybrali, tylko jednego krawca i stolarzy. Bracia moi zgłosili się jako szewcy, ale nikt mu się z nich nie podobał. Kiedy ja wróciłem, po odniesieniu kawy, zgłosiłem się i kazali mi zostać. Tamci wszyscy przesiedzieli na placu, wiedząc już, co ich czeka, mówili przez całą noc „vi#d#”425 rozpaczali czekali na śmierć. Mnie posłali do domu, który znajdował się naprzeciw tego ### placu, na którym byli mężczyźni. Patrzyłem prze okno i prosiłem Niemca, by zostawił braci mych i ojca, poszedł a kiedy wrócił, powiedział, że pojechali już na Ukrainę, że i tam też są potrzebni fachowcy. Nad ranem wykradłem się do nich, zaniosłem im chleb i pożegnałem się z nimi. Chciałem zostać z nimi, by nie zostać sam, ale ojciec mi nie pozwolił, bo miał nadzieję, że może mi się uda wyratować. Musiałem zaraz odejść i już ich więcej potem nie ujrzałem. Kiedy weszliśmy do wskazanego nam domu, widzieliśmy, że przed nami mieszkali tam więźniowie. Zostali nagle zabrani, bo jeszcze łyżka tkwiła

424 Lichtman refers mostly to the Camps I, II and III of Sobibor, which consisted of four parts, using a combination of both the Polish and German languages. 425 In the handwritten record: “vide i w.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

521

Document 31

w menażce, której nie zdążyli wziąść ze sobą. Kucharz tamtejszy, Żyd z Opolskiego, Herszek, obecnie ze synem mieszkającym w Łodzi, opowiedział nam, że tacy fachowcy jak my |3| pozostają tam zaledwie kilka dni, a gdy nowy transport nadchodził, szli na śmierć. Niemcy zmieniali ich ciągle, by nie wiedzieli za wiele. I nam też przepowiadano, że nie długo tam pobędziemy, zresztą Oberscha.426 Wagner Gustaw, szef Lagru, zapowiedział nam, że po 10 dniach wyjedziemy na Ukrainę, tam gdzie reszta pojechała. Przydzielili nas tymczasem do warsztatu, gdzie mieliśmy pracować. Z każdego transportu zostawili tak jak zawsze na kilka dni fachowców, by dla nich pracowali. Kilku zaś do sortowania rzeczy po wymordowanych. W obozie nie było po moim przybyciu żadnych baraków, tylko 2 domy dla Niemców. W lesie zaś, w głębi stał domek z czerwonym dachem, do którego mogło się zmieścić około 1.500 ludzi. Dokoła [Dookoła] tego domku był ogród, na domu był napis „Badehaus”. Było [Była] to komora gazowa, w której duszono tysiące ludzi. Znajdowała się ona około 200 metrów od obozu. Po zagazowaniu podnoszono podłogę, trupy wpadały do dołów, pod te doły zajeżdżały wózki, zabierały te trupy, które w lesie zakopywano w dołach. Opowiadali nam towarzysze nasi, współwięźniowie, którzy to robili, poczym [po czym] ich samych wykańczano, i Ukraińcy, którzy ich nadzorowali. Trupy układano równiutko jedno obok drugich tak, jak śledzie w beczce. Tam gdzie było wolne miejsce, umieszczano zwłoki dziecka. Trupy te dopiero w następnym roku Niemcy wykopali i spalili. Z daleka widzieliśmy słupy dymu i ogień i czuć było swąd spalonych ciał. My zaś, którzy zostaliśmy, pracowaliśmy w naszych zawodach. Było nas razem 50 rzemieślników, szewców, krawców, stolarzy, złotników (jeden z nich Schmeiser [sic] Szlomek), obecnie w wojsku polskim, p#por. w Łodzi itd. Nam działo się znośnie. Ci zaś, którzy pracowali na placu przy sortowaniu, byli bici i katowani. |4| Takich było 600 ludzi, przeznaczonych do ciężkich robót. Było między nimi 150 kobiet, ale dopiero po kilku miesiącach naszego tam pobytu, bo kiedy przyjechaliśmy, nie było jeszcze nikogo. Transporty zaczęły napływać codziennie po naszym przybyciu, codziennie po 5–10# tysięcy. Czasem po dwa i trzy transporty dziennie. W drugim roku dopiero, kiedy już wykończyli Żydów, w r. 1943, transporty napływały rzadziej. I tak z Holandji nadchodziły raz na ### tydzień też w tej samej ilości. Ci przyjeżdżali w osobowych pociągach, za nimi zaraz szedł transport produktów, konwojentów nie puszczano do Lagru, tylko po wyładowaniu Żydów musieli zostać na stacji, pociąg wjeżdżał z ludźmi przeznaczonymi na stracenie do I-go Lagru, do którego prowadziły szyny, tam ich wyładowywano, poczym konwojenci 426 Oberscharführer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

522

Survivor Testimonies

wracali tym samym pociągiem. Tak przyjeżdżali Żydzi z różnych krajów, z Francji, Holandji, Czechosłowacji, z Rosji, z Litwy itd. Żydzi z zachodnich krajów Europy przyjeżdżali doskonale ubrani, z eleganckim bagażem, nieświadomi zupełnie tego, co ich czeka. Niemcy dali im od razu listy i kazali pisać do domu, że przyjechali do Polski i dobrze im się dzieje. Stali nad nimi podczas, gdy pisali, i listy nie zdążyły jeszcze wyjść poza obręb Lagru, gdy tych ludzi już nie było. W tych warunkach przebyliśmy w warsztatach 17 miesięcy, w których zginęło w piecach tego domu z czerwonym dachem około milion ludzi, co wynika ze statystyki, którą dziewczęta podpatrzyły pracując u Niemców. Jedna z nich, Eda Waldmann, nauczycielka i obecnie moja żona, żyje [i] mieszka w Łodzi. Sprzątała u Niemców i codziennie widziała świeże cyfry ze ### sprawozdaniem zmarłych. Podczas mego pobytu raz przyjechał |5| z wizytacją Himler [sic]. Przybył samolotem427 w roku 1943. W tym samym momencie, kiedy samolot wylądował, nadjechał pociąg z załogą mającą służyć do ochrony Himmlera. Wszyscy w obozie drżeli, bali się go i wszystko było na ostatni guzik, w pogotowiu. Chcąc nas sprowokować, jeden Ssman, Bolener [sic] Scharf.,428 później w Treblince jeden z najgorszych zbójów, powiedział: „Dieser Hund Himmler kommt”. Dwa dni przed przybyciem Himmlera zostawili transport ludzi, polskich Żydów pozbieranych z wiosek i miasteczek. Tych nie wykończyli odrazu [od razu], by mieć materiał gotowy dla pokazania Himmlerowi, jak robota w gazowni idzie. Gdy przyjechał, widzieliśmy, jak zebrano tych wszystkich ludzi, popędzili ich do 3-go  Lagru, gdzie był piec gazowy, w chwilę potem, gdy Himmler tam poszedł. Potem Niemcy sami opowiadali, że Himmler sam się przyglądał, jak idzie robota. W krótki czas po wyjeździe Himmlera wszyscy Ssmani w obozie dostali awanse i ordery. W obozie Ssmani nie zmieniali się przez cały czas mego pobytu, prócz Bolenera, który poszedł do Treblinki, i Oberleutnanta Streggla, na którego miejsce przyszedł inny. Wszyscy oni dostali odznaczenia za męstwo w walce z Żydami. Między nimi był Unterscharf.429 Nowak, obecnie uwięziony, złapany przez Żyda imieniem Majorka na niemieckim terytorium. Drugi raz przyjechał ¦inny wizytator¦ ze 6-ma  dostojnikami w żółtych mundurach. Tego już się Ssmani mniej bali. Ta wizytacja następila [nastąpiła] w kilka miesięcy po wizycie Himmlera. Kontrolowali oni wszystko na terenie obozu i też oglądali dokładnie komory gazowe. Po wyjeździe430 gości, Niemcy ### stawali się jeszcze okrutniejszymi.

427 In the handwritten record follows “w lecie.” 428 Scharführer. 429 Unterscharführer. 430 In the handwritten record follows “tich.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

523

Document 31

W nas buntowało się wszystko i rozmyślaliśmy, jak uwolnić siebie i te nowe, coraz to nadchodzące transporty od tej okrutnej śmierci. Podrzucaliśmy |6| listy ludziom przybywającym, ostrzegając ich, co ich czeka. Myśleliśmy, że rzucą się na Niemców, ale oni nie wierzyli, by to mogło być możliwym i szli na śmierć, bez wszelkiego odruchu, bez próby ucieczki. To też sami zaczęliśmy rozmyślać nad uwolnieniem obozu od naszych katów. Wieczorami zbieraliśmy się w pięciu  – sześciu w szewskim warsztacie i przygotowywaliśmy plan akcji. Między nami był Żyd z Rosji, który przybył z transportem jeńców żydowskich z Rosji i pracował przy ciężkich robotach na placu. Nazywaliśmy go Saszko; był to młody 26-letni chłopak, w {C}zerwonej Armii był starszym leutnantem, dostał się do niewoli i razem z innymi żydowskimi jeńcami dostał się do {S}obiboru. Tamtych wykończyli, 50ciu zaś zostało do ciężkich robót. Ten Saszko począł systematycznie organizować powstanie. Wtajemniczeni byli tylko rzemieślnicy, i to nie wszyscy. Już bowiem poprzednio próbowaliśmy urządzić powstanie, 3 miesiące przedtem. Z końcem 1942 roku wtedy organizowali się Żydzi holenderscy. My wiedzieliśmy o tym, ale przestrzegaliśmy ich, że to jeszcze nie pora, bo front był jeszcze daleko, partyzantów w lasach nie widzieliśmy jeszcze. Oni jednak nie słuchali nas, a mieli między sobą zawodowego kapitana, który brał udział w wojnie hiszpańskiej. Nie mieli wtedy broni, mieli tylko zamiar, otruć wszystkich Niemców podczas obiadu i zdobyć potem broń. Miała im pomóc pewna holenderska Żydówka, która pracowała w kuchni oficerskiej i podjęła się tego. O tym dowiedział się pewien Ukrainiec, który podobno podsłuchał jakąś rozmowę w kuchni, którą prowadzili ze sobą holenderscy Żydzi, którzy pracowali w kuchni. Mówili ze sobą po niemiecku, a on tyle tylko zrozumiał, że w nocy coś się ma stać. Poszedł odrazu [od razu] do szefa Lagru, Oberscharf.431 Frenzla, i powiedział, że holenderscy Żydzi mają urządzić powsta-|7|nie. Wtedy zaraz zebrano wszystkich Żydów holenderskich, a było ich 72, zrobili apel, wyprowadzili na 3. Lager i rozstrzelali z karabinów maszynowych razem z ich przywódcą, owym kapitanem, nadzwyczajnym chłopcem, młodym i szlachetnym. Wkrótce po tym zdarzeniu, może dwa miesiące później, umówiła się grupa sześciu kapomanów, Żydów z Polski, by zorganizować ucieczkę. Mieli oni przeciąć druty i umożliwić ucieczkę tym, którzy się na nią zdecydują. Mieli już przedsięwziąć to w nocy, ale tym razem nie udało się, bo znalazł się prowokator, Żyd z Niemiec, Berliner, który twierdził, że Niemcy mu obiecali, że wszystkich wybiją, ale jego zostawią. Ten poszedł do Niemców, wydał im ten plan i Niemcy nazajutrz wszystkich sześciu powiesili na oczach wszystkich na II-gim placu [Lagru?]. Zagrozili przy tym, że jeśli jeszcze jeden ucieknie. 431 Oberscharführer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

524

Survivor Testimonies

Wtedy wszystkich powieszą. Nauczeni doświadczeniem, wzięliśmy się do roboty z całą ostrożnością, nie wtajemniczając prócz małej grupki pewnych ludzi nikogo. Wiedzieliśmy już też, że front się zbliża i że najwyższy już czas, by Niemcom zapłacić za ich zbrodnie. Było to już po zdobyciu Kijowa przez Czerwoną Armię. Plan nasz był następujący. Mieliśmy zaprosić do każdego mieszkania w warsztatach po jednym Niemcu 10 minut po czwartej i tam ich wykończyć. Upatrzyliśmy dzień, w którym szef Lagru Gustaw Wagner, Obersch.,432 wyjechał. Mieliśmy przygotowane ostre siekiery, nie staraliśmy się o broń palną, by nie było słychać strzałów. Tak się też stało. O oznaczonej [szesnastej] godzinie zaprosiliśmy ich do warsztatu, by przyszli przymierzyć buty, czy też ubranie, które zamówili, bo dla każdego z nich coś się robiło w warsztacie. Wszyscy przyszli, nie podejrzewając niczego, i wszyscy zostali wykończeni. Ja miałem razem z kolegą Scholem Fleischackerem [sic], szewcem z Kalisza, zabić ### {Falastera}. |8| Zawołaliśmy tego Unterscharführera z III. Lagru, najgorszego kata, który specjalnie bił do krwi nagie kobiety przed śmiercią. Powiedzieliśmy mu, żeby przyszedł przymierzyć buty, czy mu pasują, i przymierzyliśmy mu gotowe cholewy. Usiadł, oglądał te cholewy, czy mu pasują, i w tej chwili kolega mój rąbnął go w głowę siekierą, tak, że jeszcze tylko zdążył chwycić za pistolet i upadł. Zapakowaliśmy go w koc, wsadzili w drugim pokoju pod łóżko i poszliśmy zobaczyć do Lagru, jak dalej robota idzie. Krawcy zrobili też swoje i tak uśmierciliśmy razem siedemnastu Niemców, zabraliśmy broń ich, a granaty poprzynosiły z mieszkań dziewczęta, które pracowały u Niemców. Dziewcząt było: Eda Waldmann, obecnie 30 lat, z Jarosławia, Zelda (nazwiska nie pamiętam) ze Siedlec, obecnie w Palestynie, i Serka z Dubienki nad Bugiem (nie wiadomo, czy żyje). Nazwiska chłopców, którzy brali udział w tej akcji, nie pamiętam, prócz jednego: Podporucznik Schmeisner Szlomek. Po zabiciu Niemców zebraliśmy 600 ludzi na placu do apelu. Czekaliśmy tylko na szefa Lagru, który zwykł był przychodzić o 5-tej, ale tym razem nie przyszedł. Dowiedzieliśmy się, że jest w łaźni. Poszliśmy tam, ale nie czekaliśmy już na niego, tylko wpadliśmy do magazynu broni, 3 Niemców, którzy zwykle strzegli magazyn, skryło się, i wszyscy wypadliśmy do bramy, przy której stał wartownik. W tej chwili rozległy się strzały z kasyna oficerskiego, ale my mieliśmy ich broń i obrzuciliśmy kasyno granatami, wartownik wtedy uciekł, a my rozbiliśmy bramę, przebiliśmy druty i nie zważając na miny rozbiegliśmy się do lasu w małych grupkach. W tej samej chwili nasi ludzie przerwali prąd elektryczny, telefony, popsuli taksówki i samochody tak, że uniemożliwiono bezpośredni pościg. Niemcy |9| myśleli, że to partyzantka wtargnęła do Lagru, a że nie widzieli komendantów swoich, myśleli, że ci się 432 Oberscharführer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

525

Document 31

pochowali, toteż [to też] sami też się skryli. Ukraińcy zaś, których komendant był zabity i nie dostali rozkazu strzelania, stali bezczynnie, bo nie mieli naboi i nie mieli czym strzelać. Fasowali bowiem dziennie tylko 5 naboi, a tych w tym dniu nie dostali. Tylko wartownicy na 4 wieżach wystrzelili swoich 5 naboi i na tym się skończyło. W lesie zaś ludzie grupkami pouciekali w różne strony i ratowali się, jak kto mógł. Ja odrazu [od razu] poszedłem w kierunku Bugu, jeden z naszej grupy miał kompas i szliśmy na wschód. W nocy Niemcy rozpoczęli strzelaninę i urządzili obławę. Jak się później dowiedzieliśmy od pewnej Ukrainki, która uciekła po powstaniu z obozu i przyłączyła się później do partyzantki, Niemcy wyłapali Holenderczyków, Czechów i Francuzów, którzy nie znając języka nie mieli możności ukrywania się, i nożami ich potem żywcem krajali. To samo robili podobno z chorymi. Uratowało się z tego powstania 40 zarejestrowanych w Lublinie i 5 kobiet. O reszcie nie wiem. Ja zaś i grupa moja przeszliśmy Bug po lodzie, przy czym wpadliśmy do wody, nim przedostaliśmy się na drugi brzeg koło Tomaszowka w powiecie brzeskim. Tam przyłączyliśmy się do partyzantki, grupy imienia Żukowa, do Brygady im. Lenina. Była to rosyjska partyzantka. (Zeznający przedkłada oryginalny dokument zaświadczający przynależność do partyzantki z dnia 15 grudnia 1943 – 1 kwietnia 1944.) Tam urządziliśmy wypady pod Brześciem, minowali pociągi, urządzali zasadzki na Niemców i tak z nich oczyścili teren, że bali się przychodzić w nasze strony. Gdy przyszła Czerwona Armia w czerwcu 1944, wstąpiliśmy do Armii i odtąd braliśmy udział w walkach aż do wcielenia nas do Armii {Polskiej}. |10|

Szkic obozu w Sobiborze dołączony jest do rękopisu.433

433 The handwritten record is followed by two pages with sketches of the Sobibor extermination camp. They contain the page numbers 6 and 7. One of them is reproduced below at the end of the translation of this document.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

526

Survivor Testimonies

Translation Kraków, December 18, 1945

No. 524 Taken by Dr. Eichhornowa

Lichtman Icek,434 son of Hersz, born in Żółkiewka,435 Krasnystaw County, a cobbler, lost his wife, four-year-old son, parents and three brothers in Sobibor.436 Served in the Polish army from 1942. Currently lives in Łódź, at 27 Zawadzkiego Street. I lived relatively peacefully until 1942 in Żółkiewka, Krasnystaw County, Lublin Voivodeship, with my entire family. Of course, the Germans were acting crazy and they would shoot people, but life somehow went on. On May 15, 1942, they started an Action out of nowhere. Even until then, of course, we lived in suspense, since all the Jews of Lublin were already long gone.437 Still, we thought that they would forget about us, that somehow we would survive. In the morning of May 15, the Germans surrounded the town, herded us all out to the square, then rushed everyone to the train at Krasnystaw, 28 km on foot.

434 Icek (Yitzhak) Lichtman (1906–1992) was the husband of Ada (Eda) Lichtman (née Fiszer), a survivor of Sobibor and a founding member of the Jewish Historical Commission in Lublin (see Fig. 16). Both met as prisoners at Sobibor. Ada worked in the laundry. She had to clean toys and sew clothes for dolls taken from Jewish children murdered at the camp and to prepare them for the SS guards who would take them home as presents for their own children. Icek served coffee to the guards in all parts of the camp. During an interview with Claude Lanzmann in 1979, Ada is sewing clothes for several dolls. See the interview of Ada and Yitzhak Lichtman (although the interview focuses mainly on Ada) by Claude Lanzmann, which was not included in Shoah (1985): USHMM RG-60.5023, film 3272. Icek Lichtman also gave a testimony at Yad Vashem O3/2309. The interview with Ada Lichtman was featured in Landzmann’s four part documentary Four Sisters (2017). 435 Żółkiewka was a town located about 25 km southwest of Krasnystaw and 45 km southeast of Lublin. 436 In his interview with Claude Lanzmann, he says that four brothers (not three as noted here) were murdered at Sobibor. 437 The deportation of approximately 45,000 Jews from Lublin mainly to Majdanek and Belzec began in March 1942. See Konrad Zieliński, Art. Lublin, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 1097–1099, here 1099.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

527

Document 31

They left only the Judenrat,438 and an additional handful managed to hide. At the station in Krasnystaw, the Germans selected all the young and strong men and sent them off to work. To Majdanek, we later found out. I did not want to be separated from my family and hid. They took our entire transport by train to Sobibor, in the direction of Chełm.439 The train pulled into the station at Sobibór, 36 km away from Chełm in the direction of Włodawa.440 As soon as we arrived, they separated the women from the men and took the women and children to the second Lager.441 The camp lay right by the road and was surrounded by barbed wire and mined all around. Around it were four watchtowers with guards. They made the women undress and took them to the “showers.” These showers were gas chambers and |2| we knew straight away what was happening because we heard screams and cries that lasted for no longer than 15 minutes. I also saw them undress earlier, as I and four others were sent with buckets of coffee to the 3rd Lager.442 On my way back I saw the women crying while they undressed, some naked already, and I knew what awaited us all. When I returned to Lager I, where the men were gathered, the Germans began the selection. They chose tradesmen but did not take any from my profession. Only one tailor and some carpenters. My brothers volunteered as cobblers, but they did not like any of them. When I returned after delivering the coffee, I volunteered too and they told me to stay. All the others were sitting in the square, knowing what awaited them, chanting the viddui443 all night and waiting in despair for death. I was sent to a house across the square where the men were. I looked through the window 438 Jewish Council. 439 The distance from Krasnystaw to Sobibór is about 115 km, to Chełm approximately half way. Chełm is located about 35 km east of Lublin. In 1939, the nearly 15,000 Jewish inhabitants represented about 45 percent of the total population of Chełm. Only about 200 of them survived the Holocaust. See Laura Crago, Art. Chełm (Lubelski), in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 623–626, here 623. 440 Włodawa, the capital of the homonymous county in the Lublin Voivodeship (eastern Poland), is located on the border to Belarus and Ukraine, about 80 km northeast of Lublin. 441 In Camp II, the victims had to undress and their possessions were collected, sorted, and stored. The so-called Himmelstraße (road to heaven) or simply Schlauch (hose), a 150 meters long and 3–4 meters wide passage enclosed with barbed wire and interwoven fir branches, led to Camp III. Here the gas chambers were located and the extermination of the victims took place. See Barbara Distel, Sobibór, in: Benz / Distel / Königseder (eds.), Der Ort des Terrors, vol. 8, 375–404. 442 Camp III was located in the northwestern part of the facility. 443 Prayer to confess sins on Yom Kippur or before death.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

528

Survivor Testimonies

and begged a German to save my father and brothers. He went, and when he returned, he said they were already going to Ukraine, that they needed specialists there too. In the morning, I went over to see them, I brought them bread and said goodbye. I wanted to stay with them but my father did not let me, as he hoped I might survive this. I had to leave soon after, and I never saw them again. When we entered the designated house, we saw that there had been other prisoners there before, and that they had been taken away suddenly, there was still a spoon in a bowl they did not have the time to bring with them. The cook, Herszek444 [sic], was a Jew from Opolskie445 who now lives with his son in Łódź. He told me that tradesmen like us |3| only stayed a couple of days and would be sent to their death when a new transport arrived. The Germans kept changing them so that they would not know too much. We, too, were told we would not be staying for long. Oberscharführer Gustav Wagner,446 the camp commandant, told us we would be going to Ukraine after 10 days, just like all the others. In the meantime, we were assigned to the workshop where we were supposed to work. Several specialists were always spared for a couple of days from each transport to work for them. A few men were hired to sort the belongings of those who were murdered. There were no barracks in the camp after my arrival, only two houses for the Germans. Toward the back of the woods, there was a house with a red roof that could fit about 1,500 people. Around it was a garden, and above the entrance, a sign that read Badehaus.447 This was a gas chamber where thousands were asphyxiated. It stood about 200 meters from the camp. After the gassing, the floor was lifted and the corpses fell into holes and were then taken by carts that came and buried in 444 Hershel Cukierman (1893–1979) came from Kurów and was deported to Sobibor together with his family in May 1942. His wife and daughters were murdered. He was selected to work as a cook. After the war, he helped identify Sobibor perpetrators. His son Josef Cukierman (1930–1963) helped his father in the camp kitchen and also survived Sobibor. See Jules Schelvis, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, ed. by Bob Moore, Oxford 2007, 232 f. 445 The region of Opole in Upper Silesia (southeastern Poland). 446 SS-Oberscharführer Gustav Franz Wagner (1911–1980), was involved in Aktion T4, the Nazi murder of patients, in the Hartheim Castle in Alkoven near Linz in 1940/ 1941. In 1942, he became deputy to the camp commandant of Sobibor, Franz Stangl, and from September 1942 to Franz Reichleitner. After the Second World War Wagner managed to escape to Brazil, where, in 1978, Simon Wiesenthal tracked him down and the Sobibor surviver Stanisław Szmajzner identified him. According to the (questionable) statement of his lawyer, Wagner commited suicide on October 3, 1980. 447 Bath.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

529

Document 31

pits in the forest. We were told this by our fellow prisoners who performed these tasks and then were murdered in turn, and also by the Ukrainians448 who supervised this. The corpses were laid tightly and evenly together, like fish in a barrel. The bodies of children were placed wherever there was room. Only a year later did the Germans dig up the bodies and burn them. We could see the smoke and fire from afar and smell the stench of burning flesh. We who were spared practiced our trades. There were 50 craftsmen, tailors, cobblers, carpenters, goldsmiths (one was Szlomek Schmeisner,449 currently a second lieutenant in the Polish Army in Łódź), etc. It was bearable. Those who worked sorting things in the square, on the other hand, were beaten and tortured. |4| There were 600 people performing hard labor. Among them were 150 women, but they only arrived a couple of months after we got there; earlier there were none. There were transports every day after we arrived, everyday 5–10 thousand people. Sometimes two or three transports a day. In the following year, 1943, when they had already finished off the Jews, the transports came less often. So from the Netherlands, they came once a week with the same numbers aboard. They came in passenger carriages, with freight transports following right after them. Their escorts were not allowed inside the camp but had to stay at the station until the Jews had been unloaded. The train would depart carrying death-bound people along the rails leading to the 1st Lager, where they were unloaded. Then the escorts would return on the same train. This is how Jews from various countries arrived, from France, Holland, Czechoslovakia, Russia, Lithuania, etc. The Jews from western Europe arrived smartly dressed, carrying luxurious luggage, completely unaware of what awaited them. The Germans made them write home straight away that they had reached Poland and were doing well. They hovered over them while these letters were written. The letters still had not left the camp when their authors were already gone. We remained in the workshops under 448 Most probably Trawniki men, auxiliary guard forces in the General Government, mostly recruited from POW camps, but also among the so-called Volksdeutsche (ethnic Germans) from Eastern Europe, valued as native speakers of Ukrainian, Russian, Polish, or Baltic languages. See Peter Black, Foot Soldiers of the Final Solution. The Trawniki Training Camp and Operation Reinhard, in: Holocaust and Genocide Studies 25 (2011), no. 1, 1–99. 449 Stanisław Szmajzner (1927–1989) was one of the about 60 survivors of Sobibor. Although only 15 years old at his arrival in Sobibor, he worked as a goldsmith to make various kinds of jewellery for the SS from gold stolen from Jews. During the uprising in Sobibor in October 1943, he was able to escape. In 1947, he emigrated to Brazil where his memoirs apparead in Portuguese as Inferno em Sobibor. A tragédia de um adolescente judeu (The Hell in Sobibor. The Tragedy of a Jewish Adolescent, Rio de Janeiro 1968).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

530

Survivor Testimonies

such conditions for 17 months, during which about a million people450 died in the ovens of the house with the red roof. I know this from the statistics that girls who were employed by the Germans managed to see. One of them was Eda Waldmann,451 a teacher, now my wife, who survived and now lives in Łódź. She cleaned the Germans’ houses and saw fresh records of the deaths every day. At one point during my stay, |5| Himmler came to visit. He came by plane during the summer of 1943.452 At the same moment, as the plane was landing, a train carrying his bodyguards pulled up. Everybody in the camp was trembling – they were afraid of him –; everything had been arranged to the final detail. One of the SS officers, Scharführer Bolender,453 who would later become one of the worst abusers in Treblinka, tried to provoke us by saying: “Dieser Hund Himmler kommt.”454 Two days 450 This number is too high, the total number of victims murdered at Sobibor is estimated at 250,000. See chap. 1, n. 30. 451 I. e., Ada Lichtman; Icek Lichtman seems to refer to Ada’s married name from her first marriage, but according to her 1979 interview with Claude Lanzmann, that name was Weissberg. She had married Markus (Marek) Weissberg in 1939, but when the young couple resided in Mielec her husband was conscripted to forced labor and murdered some time in 1940 or 1941. 452 Heinrich Himmler (1900–1945), Reich Leader of the SS and Chief of the German Police since 1936 and, after Adolf Hitler and Hermann Göring, the most powerful individual in the “Third Reich,” was the central planner of the mass murder of European Jews. He visited Sobibor on July 19, 1942, and in mid-February or early March 1943. It is possible that Lichtman is actually referring to Himmler’s earlier visit here because the SS officer Heinz Kurt Bolender (1912–1966), whom he is quoting as having commented on Himmler’s visit, was not present at Sobibor in summer 1943. However, other witnesses relate the execution of gassing arranged for Himmler and the promotion of SS officers by Himmler (which Lichtman also describes) to the 1943 visit. See Schelvis, Sobibor, 94 f. 453 SS-Oberscharführer Heinz Kurt Bolender served between spring and fall 1942 as deputy to Sobibor commandant Franz Stangl and commander of Camp III within the Sobibor complex, where the gassing took place. Bolender later commanded the Ukrainian Trawniki guards at Sobibor, but it is not true that he also served at Treblinka. (Lichtman seems to confuse Bolender with his superior, the camp commander Franz Stangl, who served as the commandant of Treblinka after leaving Sobibor.) Rather, after the Operation Reinhard wound down, Bolender was transferred to the Dorohucza labor camp. After the war, he changed his identity but was discovered. He was tried in the Sobibor trial in Hagen, Germany, in 1956/1966. He committed suicide before a sentence could be passed. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 57 and 464. 454 “This dog Himmler will be coming.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

531

Document 31

before Himmler’s arrival, they set aside a transport of Polish Jews from various towns and villages. They did not finish them off right away so they could have ready material to show Himmler how the work in the gas chamber was going. When he arrived, we saw how they gathered all these people and herded them to the 3rd Lager, where the gas oven was located, right after Himmler got there. The Germans later said that Himmler himself watched how the work went. A short while after Himmler left, all the SS officers were promoted and received medals. The whole time I was there, the same SS officers were in the camp, apart from Bolender, who went to Treblinka, and Oberleutnant Streggel [sic], who was replaced by someone else.455 They were all awarded medals for valor in their fight against the Jews. Among them was Unterscharführer Nowak, currently imprisoned after being caught by a Jew named Majorka on German territory.456 The second time, another visitor came with six dignitaries in yellow uniforms. The SS officers were a little less afraid of this one. This happened a couple months after Himmler’s visit. They checked everything in the camp and took particular notice of the gas chambers. After these guests left, the Germans became even more cruel. Everything inside of us rebelled against this, and we tried to find a way to free ourselves and the new increasingly upcoming transports from this cruel death. We managed to hand out |6| notes to the new arrivals, warning them of their fate. We thought they would hurl themselves at the Germans, but they would not believe it. That it could be possible. They went to die without resisting, without even trying to escape. So we started to think about how we could free the camp from our tormentors on our own. In the evenings, five or six of us would meet in the shoemakers’ workshop and prepare a plan. Among us was a Russian Jew who had come with a transport of Jewish prisoners from Russia and did heavy labor in the square. We called him Saszko.457 He was a 455 He probably meant the camp commandant Franz Stangl, who was replaced by SS-Hauptsturmführer Franz Karl Reichleitner in September 1942. 456 Apparently, there were two SS men by the last name of Nowak who worked in Camp I of Sobibor: SS-Oberscharführer Anton Julius Nowak (1907–1943) was actually killed in the uprising of Sobibor prisoners on October 14, 1943; and SS-Scharführer Walter Alois Nowak (1912–?) who was tried in an euthanasia trial in Dresden (Soviet occupation zone) in 1947 but released shortly after. His further whereabouts are unknown. 457 Nom de guerre of Alexander Aronovich Pechersky (1909–1990) who was a senior lieutennt of the Red Army and the organizer of the Sobibor uprising on October 14, 1943. After the Second War World, although having been invited to testify at IMT in 1945–1946 and the Eichmann trial in 1961, the Soviet government did not allow him to leave the country. In 1948, during Stalin’s anti-Jewish campaign, Pechersky and his brother were arrested and were released only after Stalin’s death in 1953. For

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

532

Survivor Testimonies

young, 26-year-old man, a senior lieutenant in the Red Army, who arrived at Sobibor with a shipment of other Jewish war prisoners. Most of them were put to death, while 50 were left to perform hard labor. This Saszko began to organize an uprising systematically. Only the craftsmen were in the know, and not even all of them, since we already had tried to plan an uprising previously, three months earlier. At the end of 1942, the Dutch Jews had tried to organize a rebellion. We knew about it, but we warned them it was too early, the front was too far off, there were no partisans in the forests yet. But they did not listen to us, since they had a professional army captain among them who had fought in the Spanish War.458 They had no weapons, but intended to poison all the Germans over lunch and take their guns afterwards. A Dutch Jewish woman who worked in the officers’ kitchen was supposed to help them carry out their plan. But a Ukrainian found out. Apparently, he had overheard a conversation some Dutch Jews were having in the kitchen. They spoke German among each other, so all the Ukrainian understood was that something was supposed to happen that night. He immediately went to the camp commandant, Oberscharführer Frenzel,459 and told him that the Dutch Jews were preparing an uprising. |7| Then they gathered all the Dutch Jews, all 72 of them, and brought them out to the roll call area in Lager 3 and shot them all by machine gun, together with their leader, the incredibly young and noble captain.460 Soon after this event, maybe two months later, a group of six Polish Jewish Kapomänner461 agreed to organize a break. They were going to cut the wires and let out anyone who wanted to escape. One night, they were about to start but failed as they were denounced by a provocateur, a German Jew his report on the uprising see Alexander Petchorski, The Revolt in Sobibor, in: Albert Nierenstein (ed.), A Tower from the Enemy. Contributions to a History of Jewish Resistance in Poland, New York 1959, 303–347. 458 The Spanish Civil War, 1936–1939. 459 Karl August Wilhelm Frenzel (1911–1996) was the commandant of Camp I of the Sobibor complex from August 1942 to October 1943. At the end of the war, he was interned by the U.S. Army in a prison camp near Munich. In December 1966, the District Court of Hagen (Germany) sentenced him to life imprisonment for the murder of six Jews and his continued participation in the murder of 150,000 inmates of Sobibor I, but he was released in 1982 following a revision procedure on the basis of a “legal error.” In 1985, he was retried and sentencend to life imprisonment, but due to his poor health, he was allowed to go free. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 57. 460 On the so-called Dutchmen’s revolt, see Bem, Sobibor, 254 f. 461 Also known as Kapos.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

533

Document 31

called Berliner462 who claimed the Germans had promised him they would kill everyone but let him live. So, he went to the Germans and told them the plan, and the following morning the Germans hung all six of them in front of everyone in the 2nd square. They also threatened to hang everybody if even one person tried to escape. This experience taught us to go about our work with great caution, not sharing our plans with anyone outside of a small group of secure people. We also knew the front was drawing near and that the time had come to make the Germans pay for their crimes. This was after Kiev had been taken by the Red Army.463 Our plan was as follows: We chose a day when the camp commandant, Oberscharführer Gustav Wagner, would be away. We were each going to invite a German to a separate apartment in the workshops, and there, ten after four, do them in. We sharpened axes but made no attempt to procure firearms, so that the shots would not be heard. And so it happened. At the designated time we had invited them to our workshops to try on shoes or clothes they had ordered, as each of them had something being prepared in the workshop. They all came unsuspectingly and they all were done in. I was supposed to kill Falaster464 with my friend Scholem Fleisch­ hacker,465 a cobbler from Kalisz. |8| We called the Unterscharführer from Lager III, a complete butcher, who would deliberately beat naked women to a bloody pulp before they died. We told him to come try on his new shoes, and we gave him soles to try on. He sat down, examined the soles to see if they fit, and right then my friend struck his head with the axe. He only had time to get up and reach for his gun before he fell to the ground. We rolled him up with a carpet, hid him under the bed in the other room, and went outside into the Lager to see how the others were doing. The tailors had done their job, and all together we had killed 17 Germans. We took their weapons, and the 462 A German Jew by the name of Herbert Naftaniel, dubbed “Berliner,” because of his city of origin, served as prisoner functionary in Camp III. He was particularly disliked by fellow prisoners for spying for the Germans. He is said to have been poisoned, after Karl Frenzel, the commandant of Camp I, had ordered “Berliner” to be killed, because “Berliner” betrayed the escape of a Kapo over Frenzel’s head directly to Gustav Wagner, the deputy camp commandant. See Schelvis, Sobibor, 150. 463 In fact, Kiev was liberated only on November 6, 1943, about three weeks after the uprising (October 14, 1943). 464 Josef Vallaster (1910–1943) was an Austrian SS officer who after a brief training in Belzec, served as a guard in Sobibor from April 1942 on. He was murdered with an axe in the prisoner uprising. 465 Shaul Flajszhakier (?–1943) was born in Kalisz and deported to Sobibor from a ghetto in the Lublin District. He was the chief of the shoemaker workshop in the camp and participant in the uprising on October 14, 1943, which he did not survive.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

534

Survivor Testimonies

girls who worked in the Germans’ houses brought grenades. The girls were: Eda Waldmann, now 30 years old, from Jarosław,466 Zelda (I cannot recall the surname)467 from Siedlce,468 now in Palestine; Serka469 from Dubienka-upon-Bug470 (I do not know if she’s still alive). I do not know the surnames of any of the boys who took part in the revolt except for one: Second Lieutenant Szlomek Schmeisner. After we killed the Germans, we brought all 600 prisoners to the roll call area. We were just waiting for the camp commandant,471 who used to show up at five, but he did not come this time. We found out he was in the sauna. We went there but did not wait for him. Instead, we ran to the arsenal. The three Germans who usually guarded it hid. We ran to the gate, which had a guard next to it. Right then we heard shots from the officers’ casino, but we had weapons. We threw grenades at the casino, the guard then ran away, and we broke the gate, cut through the wire, and, disregarding the mines, ran into the forest and split up into small groups. At the same time, our people turned off the electricity, so that telephones and taxis and cars would be put out of service and a direct chase would be impossible. The Germans |9| thought the partisans had entered the Lager, and, since they could not see their commanders, they thought that their commanders had hid, and hid themselves. The Ukrainians, on the other hand, stood motionless, because their commanding officer had been killed and they had not received orders

466 City in the Subcarpatian Voivodeship in southeastern Poland. 467 Zelda Metz-Kelberman (née Metz; 1925–1980) was born in Siedliszcze, deported to Sobibor in December 1942, where she worked knitting pullovers and socks for the SS. She escaped during the Sobibor uprising, hid with peasants, and lived until the liberation on “Aryan” papers in Lvov. 468 A town 64 km south of Treblinka and 90 km east of Warsaw. 469 Serka Katz (?–1943) was deported to Sobibor in June 1942 together with Ada Lichtman and Bajla Sobol (?–1943). She had to clean the houses of the SS men from where she often smuggled food into the camp. Serka managed to escape during the uprising, but her fate is unknown. Sobol worked together with Ada Lichtman in the laundry, she was probably killed in the uprising. 470 Dubienka nad Bugiem, located in the Lublin Voivodeship in southeastern Poland, 94 km east-southeast from Lublin. 471 Franz Karl Reichleitner (1906–1944) was an Austrian SS officer and Gestapo agent who participated in the murder of patients under Aktion T4 at the Hartheim Castle in Alkoven near Linz. When Franz Stangl took over the Treblinka extermination camp in September 1942, Reichleitner succeeded him in Sobibor. After the uprising on October 14, 1943, he was deployed to fight the partisan movememt in northern Italy. On January 3, 1944, Reichleitner was shot by partisans near Fiume (today Rijeka in northern Croatia).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

535

Document 31

to shoot. They stood there without doing anything because they did not have any ammunition and were not able to shoot. In fact, they only received five bullets a day, and they had not received any that day. Only the guards in the watchtowers each shot their five bullets, and that was it. Once in the forest, the people regrouped and divided up, with each group going its own way, trying to save themselves as best they could. I decided right away to head toward the Bug River. Someone from our group had a compass, and we walked east. In the night, the Germans started shooting and started a manhunt. As we found out later from a Ukrainian woman who fled the camp into the forest and then joined the partisan army, they managed to capture the Dutch, French, and the Czech Jews, who all did not know the language and could not hide. They cut them alive with knives. Apparently they did the same with the ill. There are registered in Lublin forty men and five women who survived this rebellion. I do not know about the others. I crossed over the ice-covered Bug River near Tomaszówka472 in the Brześć County473 with my group, but not without falling into the water. There we joined the Żukow partisan group, which was a part of Lenin’s brigade.474 This was the Russian partisan army. (The subject here produces an original document testifying to his membership in the partisan army from December 15, 1943, to April 1, 1944.)475 There we led sorties near Brześć. We mined trains, ambushed the Germans, and managed to clear the area of them. In the end, they were afraid to come near us. When the Red Army came in June 1944 we joined its ranks and fought with it until we were enlisted in the Polish army. |10| A sketch of the Sobibor camp is attached to the manuscript.476 472 Today, Tomašoŭka (Brestskaya Voblast) in Belarus, located in the border triangle between Poland, Ukraine, and Belarus. 473 Located today in the region of Brest (Brestskaya Voblast) in southeastern Belarus. 474 Żukow brigade was the self-designation of a group of Jewish partisans who adapted the name from the Russian General Georgy Konstantinovich Zhukov (1896–1974). Called Kalinin brigade by the Russian Army, however, the partisan unit later became known as the Bielski group. See Tec, Defiance, 58, 305. See also this chap., n. 305. 475 Obviously inserted by the interviewer. 476 Obviously insterted by the interviewer. It is likely that the sketch was drawn by the interviewer, since it is in a different handwriting than Lichtman’s signature. Overall, Lichtman’s plan corresponds with plans drawn by other survivors. However, there are some divergences: Lichtman lists two buildings with gas chambers while other plans agree that there was only one building located in Camp III; Lichtman’s plan indicates that there had been over ten gas chambers at Sobibor while other plans list up to eight; and Lichtman’s estimate of how many people were buried in the mass graves

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

536

Survivor Testimonies

Fig. 22: Sketch of the Sobibor camp by Icek Lichtman (c. 30 cm by 21 cm)477

|6| krematorium, 1.1.1943 r.478 1.–3. Gazowe komory 3.479 kuchnia 4. barak ### 5. gabinet doktora 6. łaźnia 7. ### dla kobiet exceeds other estimates. Lichtman’s plan also does not clearly indicate the locations of Camps I, II, III, and VI which is the case with other maps. See, for example, Distel, Sobibór, 377, and Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 58–60. 477 The second, far less precise sketch (p. 7) is not reproduced. Some of its descriptions are illegible. 478 Text in the frame on the upper edge of the drawing, next to building no. 1. 479 Ordinal number “3“ is assigned twice.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

537

Document 31

8. ubikacje 9. studnia „Iwana” 10. studnia wlaściwa 11. Wachstube 12. wieża obserwacyjna RKM,480 reflektory 13. wieża obserwacyjna ### 14. grób 40.000 osob 15.–16. Groby ### 150.000 osob 17. grób 250.000 osob 18. grób do 400.000 osob 19. grób do 100.000 osob 20. grób do 100.000 osob 21. grób ### 40.000 22. droga prowadząca z obozu przygotowawczego do obozu śmierći 23. korytarz prowadzący do 3 komór gazowych 24. korytarz prowadzący do 10 komór gaz.481 25. kabina dentystowa I magazyn szlachetnych metali i pieniędzy 26. wieża obserwacyjna obsługiwana w dzień, wysokość wieży 30 m. obsługa: 1 Ukrainiec z karabinem „Mauser” Oprócz tego w obozie stale pracowała 1 maszyna, t. zw. koparka, słuzięca do kopania grobów (do 1.1.43 r.), po tym terminu używano koparki do oprażnania tychże grobów482 Translation |6| crematory, January 1, 1943 1.–3 Gas chambers483 3. Kitchen 4. ### barrack 5. Doctor’s office 480 Ręczny karabin maszynowy. 481 Gazowych. 482 Text in the framed square on the right bottom edge. 483 Evidently wrong. There was only one building that harbored three gas chambers initially. Between the end of July and early October 1942 three additional gas chambers were built in that same building. See Distel, Sobibór, 381 f. Some scholars suggest that

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

538

Survivor Testimonies

6. Bath 7. Women’s ### 8. Toilet 9. “Ivan’s” Well 10. The actual well 11. Guardroom (Wachstube) 12. Tower with portable machine guns, reflectors 13. Observation tower ### 14. Grave, 40,000484 people 15.–16. Graves, ### 150,000 people 17. Grave, 250,000 people 18. Grave, up to 400,000 people 19. Grave, up to 100,000 people 20. Grave, up to 100,000 people 21. Grave, ### 40,000 22. Road leading from the preparatory camp to the death camp 23. Corridor leading to three gas chambers 24. Corridor leading to ten gas chambers485 25. Dentist’s room and storage of precious stones and money 26. Observation tower, used during the day, tower height 30 m; the guards: 1 Ukrainian with a “Mauser”486 rifle Apart from this, one machine worked nonstop in the camp, the so-called excavator, used to dig out graves (until January 1, 1943); after this date, three excavators were used to empty those graves

there might even have been a total of eight gas chambers. Tomasz Kranz, Die geplante historische Ausstellung in Sobibor, in: Stephan Lehnstaedt / Robert Traba (eds.), Die »Aktion Reinhardt«. Geschichte und Gedenken, Berlin 2019, 369–385, here 372, and Steffen Hänschen et al., Das Mordlager Sobibor, in: Bildungswerk Stanisław Hantz e.V./Forschungsstelle Ludwigsburg der Universität Stuttgart (eds.), Fotos aus Sobibor. Die Niemann-Sammlung zu Holocaust und Nationalsozialismus, Berlin 2020, 129–150, here 140. 484 The overall number is too high. See chap. 1, n. 30. 485 Evidently wrong. 486 Rifle from a German armaments company of the same name.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪539‬‬

‫‪Document 32‬‬

‫‪Document 32‬‬ ‫‪Mejer Rokitowicz, Testimony‬‬ ‫‪Łódź, 1945‬‬ ‫)‪Handwritten manuscript, 3 pages; archival stamp on pages 1 (upper left corner‬‬ ‫‪and 2 (bottom left corner); handwritten archival record number in upper left‬‬ ‫‪corner of page 1; street names written in Latin letters‬‬ ‫‪Language: Polish and Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro‬‬ ‫‪AŻIH, 301/316‬‬ ‫‪Rokitowicz Mejer,487 syn Dawida i Chany z Rokitowiczów. Urodzony dnia‬‬ ‫‪30 kwietnia 1910 r. w Ble#dowie (ok.  Warszawy). Wykształcenie: cheder.‬‬ ‫‪Zawód przed, po i w czasie wojny: stolarz. Straciał w czasie wojny: żoną, 2 dzieci‬‬ ‫‪i całą rodzinę. Obecnie jest zupełnie sam. Mieszka przy ul. Cegielnianej 37.‬‬

‫אין אָנפאנג פון פויליש־דײַטשעשן קריג האָב איך געוווינט מ‪# ##‬ײַן‪ 4 88‬פרוי און צוויי קינדער‬ ‫אין לאָדז' אויף ‪.Zawisze 62‬‬ ‫די דײַטשע ארמיי האָט פארנומען לאָדז' דעם ערשטן טאָג ראש־‪̊#‬שנה‪ 1939 489‬יאָר‪.‬‬ ‫גלײַך נאָכן פארנעמען די שטאָט דורך די דײַטשע מאכט‪ ,‬האָט דער דײַטשער שטאָט־‬ ‫פרעזידענט ארויסגעגעבן צו דער יידישער קהילה א בעפעל׃ "די קהילה מוז צושטעלן יעדן טאָג‬ ‫‪ 2000–3000‬יידן אויף ארבעט‪".‬‬ ‫אופן באפעל פון דער דײַטשער מאכט פלעגט די קהילה ארויסשיקן צו די יידן צעטלען מיט‬ ‫א פאָדערונג זיך צו שטעלן צו דער ארבעט‪ .‬איך צוזאמען מיט מײַן פרוי האָב בעקומען א צעטל‬ ‫צו שטעלן זיך אויף ארבעט אין דײַטשע קאזארמעס אויף ‪.Jerzego 10‬‬ ‫איך האָב געארבעט אלס טישלער‪ ,‬מײַן פרוי – אלס הויז־פרוי‪.‬‬ ‫אונדזער אויפזייער איז געווען לינדערמאן‪ – ‬אַ הויפטוואכמײַסטער‪.‬‬ ‫די בעהאנדלונג בײַ דער ארבעט איז געווען א גוטע‪ .‬מיר האָבן בעקומען עסן און אויך‬ ‫פעקלעך אויף אהיים‪.‬‬ ‫אין די קאזארמעס האָב איך געארבעט ‪ 4‬מאָנאטן‪ ,‬ביז מען האָט געשלאָסן די געטאָ‪.‬‬ ‫פון אָנפאנג פלעגן מיר גיין צו דער ארבעט א אליין‪ ,‬אָבער א פאָר וואָכן פארן שליסן די‬ ‫געטאָ האָט אָנגעהויבן אונדז אָפנעמען און אָפפירן פון דער ארבעט א דײַטש‪.‬‬ ‫יידן האָבן זיך שוין ניט געטאָרן פרײַ־בעוועגן איבער די הויפט־גאסן פון לאָדז'‪.‬‬ ‫אין דער צײַט האָט דער דײַטשער שטאָט־פרעזידענט ארויסגעגעבן א בעפעל פלאקאטירט‬ ‫אויף די ווענט׃ "ביזן ‪̊ 1‬מײַ מוזן אלע |‪ |2‬יידן פארלאָזן די הויפט־גאסן פון לאָדז' און ארײַנגיין‬ ‫וווינען אין געטאָ‪ .‬צום געטאָ געהערט די אַלט־שטאָט‪ ,‬באלוט און ארומיקע געגנט‪".‬‬ ‫‪487 Both the archival reference of AŻIH as well as the Holocaust Survivors and Victims‬‬ ‫”‪Database of the USHMM list Rokitowicz’s firstname as “Majer.‬‬ ‫‪.‬מיט מיין ‪488 Partly illegible due to archival stamp; presumably‬‬ ‫‪.‬השנה ;‪489 Partly illegible due to archival stamp‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Survivor Testimonies‬‬

‫‪540‬‬

‫שוין ‪ 2‬וואָכן פארן טערמין האָט די דײַטשע "‪ "SS‬מיט דער הילף פון די פאָלקס־דויטשן‬ ‫געמאכט אין דער נאכט אנפאלן אויף די יידישע הײַזער‪ ,‬געמאָרדעט די יידישע בעפעלקערונג‬ ‫און געטריבן אין געטאָ‪ .‬אויף ‪P iotrkowska 22‬‬ ‫‪ P‬האָט געוווינט א בעקער יעלען‪.Jeleń – ‬‬ ‫יעלען איז געשטאנען בײם אויוון און געבאקן ברויט‪ .‬אין בעקערײַ זײַנען אַרײַן עטלעכע‬ ‫דײַטשן און האָבן אים געשאָסן אויפן אָרט‪.‬‬ ‫אויף ‪ PPiotrkowska 9‬האָבן די דײַטשע מערדער אויסגעהארגעט א גאנצע יידישע‬ ‫פאמיליע‪.‬‬ ‫דעם ‪ 1‬מײַ‪ ,‬איין טאָג נאָך פסח‪ ,‬האָט מען געשלאָסן די לאָדזער געטאָ‪.‬‬ ‫די געטאָ איז געווען פארייניקט מיט פיר טויערן׃‬ ‫דער ‪ I‬טויער אויף – ‪Franciszkańska‬‬ ‫" – ‪Rybna‬‬ ‫דער ‪ " II‬‬ ‫" – ‪Dolna‬‬ ‫דער ‪ " III‬‬ ‫דער ‪ – " VI‬אין אלט־שטאָט‪.‬‬ ‫די טויערן האָבן פארייניקט די גאסן‪ ,‬וועלכע עס האָט דורכגעשניטן דער טראמווײַ‪.‬‬ ‫די יידן‪ ,‬וואָס פלעגן וועלן דורכגיין פון איין קאנט גאס אויפן אנ̊דערן פלעגן גרופעס־ווײַז‬ ‫אונטער א וואך דורכגעפירט ווערן דורכן טויער‪.‬‬ ‫מיט דער צײַט האָט מען אויסגעבויט ‪ 3‬בריקן‪ ,‬דורך וועלכע די יידן פלעגן קענען איבערגיין‬ ‫איבערן טראמווײַ פון איין זײַט אויפן צווייטן‪.‬‬ ‫איבער די בריקן האָבן די יידן זיך געקענט בעוועגן פרײַ‪.‬‬ ‫די געטאָ איז געווען ארומגעצאמט מיט שטעכל־דראָט און ארומגעשטעלט מיט א דײַטשער‬ ‫וואך‪ ,‬יעדער ‪ 50–60‬מטר א סאָלדאט פון דער ווערמאכט‪.‬‬ ‫די דײַטשע מאכט האָט פון אָנפאנג ניט ארויסגעגעבן פארן געטאָ קיינע פראָדוקטן‪.‬‬ ‫די יידן‪ ,‬וועלכע האָבן געקענט געהאט פיל געלט האָבן געקענט קויפן פראָדוקט לויט טײַערע‬ ‫פרײַזן‪ .‬די אָרעמע ארבעטער האָבן אָבער געליטן הונגער‪ ,‬ווײַל זאכן איז אין יענער צײַט געווען‬ ‫אונמעגלעך צו פארקויפן‪.‬‬ ‫|‪ |3‬יעדן טאָג פלעגן אין געטאָ אויסשטארבן פון הונגער א פאָר הונדערט מאן‪ .‬אין געטאָ‬ ‫זײַנען ארײַן ‪ 157.000‬יידן‪.‬‬ ‫אלע פראָווינצער יידן האָט מען אויך געבראכט אין לאָדזער געטאָ‪ .‬קײַן לאָדז' זײַנען אויך‬ ‫געקומען יעדן טאָג טראנספאָרטן מיט עסטרײַכישע יידן‪ .‬פון ‪ 40.000‬עסטרײַכישע יידן זײַנען‬ ‫אין פארלויף פון ‪ 2‬וואָכן אויסגעשטאָרבן ‪.25.000‬‬ ‫אין ‪ 1940‬יאָר האָט די דײַטשע מאכט ארויסגעגעבן א בעפעל׃ "אַלע יידן‪ ,‬וואָס זײַנען‬ ‫געקומען פון די ארומיקע שטעטלעך מוזן פארלאָזן לאָדזער געטאָ‪".‬‬ ‫יעדער פראָווינצער ייד האָט אויפן בעפעל פון די דײַטשן בעקומען פון דער יידישער קהילה‬ ‫א צעטל‪ ,‬אז ער מוז זיך שטעלן אויף ‪.Czarnieckiego‬‬ ‫פון דאָרט האָט זיי די יידישע פאָליציי אוועקגעפירט צום באן‪.‬‬ ‫עס האָט געהייסן מ׳קלוימרשט אויף ארבעט‪ .‬מיר האָבן פון זיי אָבער מער גאָרניט געהערט‪.‬‬ ‫פילע לאָדזער יידן זײַנען געפאלן קרבנות פאר פראָווינצער‪ .‬א פראָווינצער‪ ,‬וואָס האָט געהאט‬ ‫בעקאנטשאפט אין דער קהילה איז געוואָרן פארביטן דורך אן אָרעמען לאָדזער ארבעטער‪.‬‬ ‫אין אַ מאָנאט שפעטער איז פאָרגעקומען די אקציע פון די שפיטעלער‪ .‬דײַטשן פון‬ ‫ראָל־קאָמאנדע זײַנען אויף אויטאָס ארײַנגעפאָרן אין געטאָ‪ ,‬אַרומגערינגלט די שפיטעלער‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

541

Document 32

‫ וועלכע זיי האָבן אויף די אויטאָס ארויסגעפירט אין אן‬,‫און צוזאמענגענומען אלע קראנקע‬ .‫אומבעקאנטע ריכטונג‬ .‫צווישן די קראנקע זײַנען אויך ארײַנגעפאלן פֿי [!] פיל דאָקטוירים און קראנקנשוועסטער‬ ‫ שפיטעלער און‬490## ####‫נאָכן ארויספירן די קראנקע האָבן די דײַטשן דעזינפי‬ .‫פערוואנדלט זיי אין פאבריקן‬ Translation Rokitowicz, Mejer. Son of Dawid and Chana Rokitowicz. Born on April 30, 1910, in Błędów,491 near Warsaw. Education: Cheder. Occupation before, after, and during the war: carpenter. During the war he lost: wife, two children, and his entire family. He is now entirely alone. He resides at 37 Cegielniana Street.492 At the start of the Polish-German war, I lived with my wife and two children in Łódź at Zawiszi [Carnego] Street 26. The German army occupied Łódź on the first day of Rosh Hashanah,493 1939.494 Right after the occupation of the city by the German authorities, the German city president495 issued an order to the Jewish community: “The community must supply every day 2,000–3,000 Jews for work.” At the command of the German authorities, the community would send out to the Jews notes with a demand to report for the work. I, together with my wife, received a note to report for work in German barracks at Jerzego Street 10. I worked as a carpenter, my wife as a housekeeper. Our supervisor was Lindermann, a Hauptwachtmeister.496 The treatment at work was good. We received food and also parcels to take home. I worked for four months in the barracks, until the ghetto was sealed.

490 Partly illegible due to archival stamp; presumably ‫דעזינפיצירט די‬. 491 Błędów is located about 70 km southwest of Warszaw. 492 This paragraph seems to be written by the interviewer. 493 The Jewish new year festival. 494 In fact, the city was captured on September 8, 1939, whereas the first day of the Jewish New Year was only on September 14, 1939. 495 The German mayor of the occupied city; probably Franz Schiffer (1896–1940). From December 1, 1939, to May 25, 1940, he was city commissioner, then mayor of Łódź. 496 The rank of master sergeant in the Ordnungspolizei (Order Police).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

542

Survivor Testimonies

From the start, we would go to the work alone, but a couple of weeks before the closing of the ghetto, a German began to pick us up and conduct us to and from work. Jews were already not allowed to move about freely along the main streets of Łódź. At that time, the German mayor497 issued an order posted up on the walls: “By May 1, [1940,] all |2| Jews must leave the main streets of Łódź and go to live in the ghetto. To the ghetto belongs the Old Town, Bałuty, and the surrounding area.” Already two weeks before the deadline, the German SS, with the help of the Volksdeutschen,498 conducted attacks on the Jewish houses, murdered the Jewish populace, and drove them into the ghetto. On 22 Piotrkowska Street lived a baker, Jeleń. Jeleń was standing at the oven and baking bread. Several Germans came into the bakery and shot him on the spot. At 9 Piotrkowska Street the German murderers killed an entire Jewish family. On May 1, one day after Passover, the Łódź Ghetto was sealed. The ghetto was connected through four gates: Gate I at Franciszkańska Street, Gate II at Rybna Street, Gate III at Dolna Street, Gate IV in the Old Town. The gates connected the streets that were cut through by the trolley line. The Jews who would want to pass from one side of the street to the other would be led through the gate in groups, under guard. In time, three bridges were constructed over which the Jews would be able to cross, above the trolley line, from one side to the other. The Jews could move freely over the bridges. The ghetto was encircled with barbed wire and a German watch placed around, every 50–60 meters a soldier from the Wehrmacht. From the outset, the German authorities did not issue any food products for the ghetto. The Jews who had a lot of money could buy products at expensive prices. The poor laborers, however, suffered hunger because at that time it was impossible to sell things. 497 Dr. Karl Marder (1902–1945) was an economist, member of the Nazi Party, and SS officer. From 1939 to 1944, he served as mayor of Opole and Łódź. 498 Ethnic Germans.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

543

Document 32

|3|  Every day in the ghetto, a couple of hundred people would die from hunger. 157,000 Jews entered the ghetto. All provincial Jews were also brought into the Łódź Ghetto. Every day transports of Austrian Jews arrived in Łódź. Of 40,000 Austrian Jews, 25,000 died in the course of two weeks.499 In 1940, the German authorities issued an order: All Jews who had come from the surrounding towns must leave the Łódź Ghetto. At the order of the Germans, every provincial Jew received from the Jewish community a note that he must report to Czarnieckiego Street. From there, the Jewish Police led them away to the train. It was supposedly for work. However, we heard nothing more of them. Many Łódź Jews fell victim as provincials. A provincial who had an acquaintance in the community was replaced with a poor Łódź worker.500 A month later, the deportation from the hospitals took place. Germans from the Rollkommando501 drove into the ghetto on trucks, surrounded the hospitals and collected all of the patients whom they took away on the trucks in an unknown direction. Among the patients also fell many doctors and nurses. After removing the sick, the Germans disinfected the hospitals and turned them into factories.502

499 These numbers are quite accurate. Official German sources indicate a ghetto population of 160,320 in June 1940. In October and November 1941, 19,954 Jews from Austria, the Protectorate of Bohemia and Moravia, and Germany were deported to Łódź; between December 1941 and August 1942, they were joined by 17,826 Jews from the destroyed Jewish communities in the Łódź area. Thus, a total of 204,800 Jews lived in the ghetto between 1940 and 1944; more than 43,000 died of starvation. Over 145,000 were deported from Łódź to Chelmno (in January and September 1942) and Auschwitz-Birkenau (in August 1944). See Shapiro, Art. Łódź; Unger, Art. Lodz. 500 It is not entirely clear what Rokitowicz is referring to here, since the year seems incorrect. In October and November 1941, about 20,000 Jews from the Reich were deported to Łódź before being sent to their deaths. Simultaneously, with the destruction of the ghettos in the Warthegau from fall 1941 to summer 1942, around 17,000 Jews from the surrounding areas were sent to Łódź for work. Between January and May 1942, 55,000 Jews from Łódź were deported to their deaths in Chelmno, mainly those deemed “unfit” for work. See Unger, Art. Lodz, 402. 501 A mobile motorized SS unit. 502 Although his timing is rather vague here, Rokitowicz must refer to the violent deportation of patients from hospitals on September 1, 1942, and the violent arrests of children and elderly between September 5–12, 1942. A total of 15,000 were deported to Chelmno in the first half of September. See Unger, Art. Lodz, 403.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

544

Survivor Testimonies

Document 33 Zania Rattenbach, Testimony (recorded by Dawid Haupt) Przemyśl, 1945 Typescript, 9 pages; handwritten archival notes and archival record number on page 1; corrections by typewriter and by hand Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/670 [Zania Rattenbach escaped deportation twice, in her hometown Dolina and in the Stryi Ghetto. Both times she spent longer periods hiding in forests, the first time she lost her young daughter, the second time she joined a group of Jewish and non-Jewish partisans. She describes the different responses of the local non-Jewish population toward Jewish escapees asking for food or assistance: some volunteered to help, some refused it, some made Jews pay dearly for it, while others denounced Jews to the Germans or the Ukrainian police.]

Protokół Zeznań złożonych przed Wojewódzką Komisją Historyczna w Przemyślu. Odbierający zeznania: Dr. Dawid Haupt, prezes W.Ż.K.H.503 Składająca zeznania: Zania Rattenbach, urodzona w Stanisławowie, zamieszkała za czasów okupacji hitlerowskiej w Dolinie, straciła męża i jedyną 6-letnią córkę. W chwili wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej mieszkałam w Dolinie, gdzie mąż mój w 1939 r. posiadał własny tartak. W początkowym okresie tej wojny wojska węgierskie zajęły Dolinę. W mieście był spokój a Żydom nie działa się żadna krzywda. Po upływie 4 tygodni władzę objęły wojsko niemieckie. Na ich rozkaz zorganizował się Judenr.504 i O.D.505 Prezes Jud.506 był początkowo Diamant a później na życzenie Landkomisarza był Dr. Weinreb, który pozostawał w dobrych stosunkach z Landkomisarzem. Po kilku tygodniach

503 Wojewódzka Żydowska Komisja Historyczna. Although the transcript of this testimony was evidently written on a typewriter with Polish keyboard, the capital letter Ż in Żyd always stands without the diacritic. In order not to impact the legibility, we reproduce this letter in the standardized Polish orthography. 504 Judenratu. 505 Ordnungsdienst (Order Service, or Jewish Police). 506 Judenratu.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

545

Document 33

w czasie nieobecności Landkomisarza władze niemieckie uwięziły 55 Żydów. Była to pierwsza akcja na inteligencję, kapitalistów i rzekomych komunistów. Między innymi uwięziono i mnie. Po 2 tygodniowym areszcie udało się Landkomisarzowi uwolnić nas z więzien[i]a. Oczywiście, że nie uczynił tego ze szlachetności serca a tylko po przekupieniu go podarunkami krociowej wartości. Przyznać się musi, że tylko dzięki Landkomisarzowi uratowaliśmy życie nasze, bo w innych miastach ta sama akcja kończyła się śmiercią dla uwięzionych Żydów. W tym samym czasie odbywała się akcja przeciw Żydom węgierskim, którzy nie byli od trzech pokoleń obywatelemi [obywatelami] węgierskimi. Wywieziono takich około 25.000 ludzi. Wywieziono ich autami |2| przez Dolinę i topiono w Dniestrze. ¦Z¦ transportów tych uciekło około 300 ludzi, którzy znaleźli tymczasowy przytułek w Dolinie. Po pewnym czasie władze niemieckie ogłosiły podstępnie, ### że Żydzi ci mają wrócić do swoich siedzib na Węgrzech. Wywieziono ich na koszt Jud., zaopatrzono na drogę w żywność, a ukr.507 proboszcz upiekł dla nich na drogę chleb. W Wyszkowie oczekiwał ten transport szef gestapo na okręg stanisławowski, Krieger [sic], wraz z oddziałem gestapowców, którzy wystrzelali wszystkich Żydów węgierskich w liczbie 300, a ponadto kilku Żydów doliniańskich, którzy przyłączyli się do transportu chcąc się dostać na Węgry. Chłopi z Wyszkowa byli świadkami tego okropnego mordu masowego i ze zgrozą opowiadali o tym Żydom doliniańskim. Od tego czasu rozpoczęły się ciężkie czasy dla Żydów doliniańskich. Musieli pracować przy karczowaniu lasów w Wyszkowie, gdzie ich nadzorowali gestapowcy Muller [sic] i Schulz, obaj krwawy [krwawe] zbiry hitlerowskie. Ludzie słabli z głodu przy pracy, a gestapowcy szczuli na nich odpowiednie tresowane psy, które rozszarpywały ofiary. W Dolinie ghetta nie było. Mimo to stosunki z dnia na dzień się pogarszały. Nędza przytłaczała coraz bardziej masy żydowskie. Co ubożsi, a ci stanowili przygniatającą większość wśród Żydów doliniańskich, ulegali skutkom głodu. Puchli i umierali z głodu i wyczerpania przy ciężkiej pracy. Jud. czynił, co mógł, by ulżyć doli głodujących mas, stworzył kuchnię ludową, lecz to była kropla w morzu nędzy. W końcu przyszło najgorsze. Pewnego ranka dnia {l}etniego miasto zaalarmowane zostało salwami z automatów i karabinów. Rozpoczęła się akcja. Gestapowcy, ukr. milicja, Grenzschutz, Volks-|3|deutsche i Baudienst (Junacy) obsadzili w nocy wszystkie drogi prowadzące miasta na przedmieściach i giesto [gęsto] strzelając wkroczyli do miasta. W tym czasie było w Dolinie ok. 6.000 Żydów, w tej liczbie i Żydzi wysiedleni z okolicznych wiosek. Zastrzelono wówczas na miejscu ok. 3.000 Żydów, 507 Ukraiński.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

546

Survivor Testimonies

a resztę przeważnie młodych i silnych wywieziono do obozu w Wyszkowie, gdzie musieli pracować pod dozorem strasznych katów gest.508 Mullera i Schulza. Miasto w czasie akcji wyglądało jakby rzeźnia. Nie było miejsca gdzie by nie było przelanej krwi żydowskiej. Od rana prowadzono na cmentarz tłumy Żydów. Tam musieli rozbierać się do naga a potem stawać na desce nad głębokim przygotowanym już uprzednio grobem masowym. Strzelano do kilku ofiar, równocześnie, skutkiem czego tylko część padała trupem a inni byli lekko albo ciężko ranni. Zabitych i rannych spychano do grobu, po czym całą masę jęczących i wijących się z bólu zasypywano ziemią. Po akcji tej gestapo, Grenzschutz i milicja ukr. opieczętowała mieszkania żyd.,509 z których po tym wywożono do magazynu rzeczy wszystkie, jakie w opuszczonych przez Żydów mieszkaniach się znajdowały. Również zwożono do magazynu odzież, którą zmuszani byli Żydzi zdjąć ze siebie przed zastrzeleniem ich na cmentarzu. Rabowali przy tym i obłowili się nie tylko ci, którzy brali bezpośredni i czynny udział w akcji mordowania Żydów, ale również i miejscowi „obywatele”, z pośród których wielu pomagało wydawać ukrytych Żyd{ów}. Byli to przeważnie tacy, którzy |4| posiadali rzeczy żydowskie, oddane im w przechowanie, albo tacy, którzy chcieli objąć żydowskie majątki ruchome i nieruchomości. Zależało im na tym, by wyzbyć się legalnych właścicieli. I tak burmistrz miasta Doliny i tegoż żona chodzili osobiście za mną szukać, by mnie wydać w ręce gestapo. Niepokoili się tym, że mnie nie ujęto i – że się ukrywam. Inna gospodyni ukr., Medwiedowa, spostrzegłszy mnie w czasie akcji uciekającą z dzieckiem do lasu, wołała głośno za mną, tak by pachołki hitlerowskie słyszały: „Żydy [Żydzi], nie uciekajcie do lasu, nie chowajcie się”. Żydzi, którzy wywiezieni zostali do obozu w Wyszkowie, byli przeznaczeni na powolną i męczeńską śmierć. Ten obóz pracy był typowym obozem wyniszczenia. Ludzie padali z głodu i wycieńczenia. Tresowane psy gestapowców Millera [sic] i Schulza codziennie rozszarpywały kilkunastu robotników żyd., których następnie gestapowcy dobijali. Kto mógł, uciekł z obozu tego, lecz udało się to nielicznym. W chwili rozpoczęcia akcji byliśmy jeszcze pogrążeni w śnie. Zbudziliśmy się na głos pierwszych strzałów. Momentalnie zorjentowaliśmy [zorientowaliśmy] się co do znaczenia tych salw i w koszulach nocnych, boso wybiegliśmy z mieszkania. Ja z córką uciekałam do lasu, a mąż mój ukrył się w zbożu. W ten sposób rozłączyłam się z mężem, z którym spotkałam się dopiero po 6 tygodniach w Stryju po tragicznej stracie naszej jedynej córeczki. 508 Gestapowskich. 509 Żydowski.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

547

Document 33

Przez pierwsze 3 dni pobytu w lesie błąkania się samotnie z córką, nie mając dosłownie nic do jedzenia, czwartego dnia wyszłam z lasu i spotkałam znajomego Ukraińca, który podarował nam kawałek chleba i kilka jabłek. |5|  On to wreszcie zaprowadził nas do innego lasu, gdzie kryła się grupka podobnych nieszczęśliwców, którym udało się zbiec w czasie akcji. W lesie tym byliśmy blisko 3 tygodnie. Kilkunastu z ludzi naszych wychodziło w nocy z lasu za prowiantem i spali na polu w stogach siana ukryci. O tym dowiedzieli [dowiedział] się wójt przedmieścia zw. Nawieski a dobrawszy sobie do pomocy kilku chłopców i kilku milicjantów ukr. Urządził obławę na tych nieszczęśliwców. Padło wtedy 15 Żydów na polu pod stogiem siana a tylko 2-ch zdołało uniknąć śmierci i wrócić do lasu. Przez następne trzy tygodnie kryliśmy się w innym lesie. Ja i córka moja jeszcze ciągle w koszuli nocnej i boso. W tym czasie spadło na mnie nieszczęście, najstraszniejsze jakie może spotkać matkę. Straciłam jedyne moje dziecko … Stało się to w następujących okoliczności: Pewnej nocy policja ukr. schwytała chłopca żyd., [który] wyszedł z lasu, w poszukiwaniu za prowiantem. Biciem i znęcaniem się nad nim zmusili go do wydania naszej kryjówki w lesie. W nocy napadli na nas trzech milicjantów i 4-ch chłopców. Na samym wstępie pobił mnie jeden milicjant tak dotkliwie, że złamał mi rękę w trzech miejscach. Wszyscy moi towarzysze odprowadzeni zostali na posterunek policji, a ja ubłagałam jednego milicjanta, którego poznałam poprzednio, by mnie i dziecku mojemu darował życie a ja w zamian za to przyniosę mu te rzeczy, które dałam w przechowanie znajomym Ukraińcom. Jako zastaw, że wrócę zostawi{łam} dziecko moje, przy którem [którym] milicjant miał w lesie czekać na mnie. Udałam się bezzwłocznie (była noc) do Doliny, aby odebrać niektóre ¦z¦ rzeczy moich. Na nieszczęście nikt nie chciał oddać mi tych rzeczy. Chodziłam od jednego do drugiego budząc ich wśród nocy i opowiadając, co mnie o tej porze do nich sprowadza. To ich jednak |6| nie wzruszyło a raczej oburzyło, że śmiem wogóle [w ogóle] żądać zwrotu rzeczy, no i że jeszcze żyję. Wreszcie wyprosiłam na jednem miejscu kilim, z którym dygocąc z zimna i strachu udałam się z powrotem do lasu, by złożyć okup za życie moje i dziecka. Jednak łańcuch moich nieszczęść nie tak prędko miał się zamknąć. Nie mogłam w lesie odnaleźć wśród ciemnej nocy miejsca, w którem zostawiłam moją córką z policjantem. Długi czas błąkałam się wśród drzew, gdy nagle usłyszałam huk strzału karabinowego. Byłam przekonana, że policjant zastrzelił dziecko moje widząc, że ja nie przychodzę z obiecanymi darami. Jak się później przekonałam, była to z mojej strony tragiczna pomyłka. Policjant przypuszczając, że nie mogę odnaleźć miejsca, z którego wyszłam, dał wystrza-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

548

Survivor Testimonies

łem znak dla orientacji. Ja jednak w błędnem mniemaniu szukałam i wróciłam do wsi, gdzie ukrywałam się w szopach i pod kopkami siana przez 6 dni. Później dowiedziałam się, że inna grupa Żydów znalazła dziecko moje w tym samym miejscu, w którem je zostawiłam, a nie mogąc mnie o tym zawiadomić, odeszła z dzieckiem do Perechińska. Tam nazajutrz po ich przybyciu miała miejsce akcja, w czasie której dziecko moje zginęło. Wszelkie moje późniejsze poszukiwania nie dały żadnego wyniku. Przyszła mi na myśl znajoma Marja Steń. Do niej zwróciłam się o pomoc. Przyrzekłam jej suknię i pieniądze, gdy zawiezie ode mnie list do krewnych moich w Stryju. Steniowa zgodziła się, ukryła mnie w jamie pod podłogą, dokąd w nocy przynosił mi jeść parobek Steniowej, Josyj N. Wtajemniczony w tą sprawę, okazał mi Josyf [sic] N. w czasie mojego zakonspirowanego pobytu w Staniowej dużo serca. |7|  W Stryju spotkała Steniowa u moich krewnych męża mojego. Wówczas Żydzi w Stryju nie mieszkali jeszcze w ghecie. Mąż zamieszkał przy rodzinie szwagra. Za pośrednictwem Steniowej posłał mi odzież i obuwie], tak iż wreszcie po 6 tygodniach wdziałam na siebie sukienkę i buciki. Przy ubieraniu, myciu i czesaniu była mi pomocną Steniowa. Złamana ręka moja spuchła i okropny ból mi sprawiała. Stosownie do wskazówek męża wyszłam w nocy od Steniowej, kierując się do wsi Breczków, gdzie w lagrze niemieckim pracowało 600 Żydów skazańców. W kilka tygodni później ponieśli oni śmierć w czasie akcji na terenie tego obozu przeprowadzonej. Z Breczkowa wyjechałam do Bolechowa, za co musiałam zapłacić szoferowi – Polakowi, jadącemu służbowo do Bolechowa – 1.000 zł. Stąd furmanką wyjechałam do Stryja, dokąd szczęśliwie przybyłam. Już w tydzień później miała miejsce w Stryju akcja. Udało nam się i teraz uniknąć śmierci, i to dzięki szlachetności Niemca, który jako naczelnik konsumu kolejowego pozwolił mojemu szwagrowi i całej rodzinie jego ukryć się w magazynie konsumu. Widząc beznadziejność naszego położenia w Stryju, gdzie akcja następowała po akcji, uciekliśmy do lasu w okolicy Doliny. Cudem udało się nam uniknąć po drodze śmierci, albowiem Niemcy i ukr. policjanci patrolując w nocy strzelali do każdego napotkanego człowieka, który na rozkaz nie stanął. Przy takich okazjach wielu naszych towarzyszy niedoli w czasie ucieczki ze Stryja do lasów zostali zastrzelonych. Przybycie do lasów doliniańskich ułatwił nam Hryń Babij, późniejszy komendant grupy partyzanckiej zwanej w całej okolicy grupą Babija, w skład której prócz Żydów wchodziła i rodzina Babija złożona z 7 osób. Przez pierwsze 3 dni błądziliśmy w lesie, ja i mąż we dwójkę. |8|  Nie mogliśmy natrafić na restki grupę Babija. Byliśmy głodni a nie mieliśmy odwagi wyjść w nocy do wsi. Znajomy chłop, który przyrzekł nam,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

549

Document 33

że nas ukryje w razie potrzeby, wygnał nas teraz, gdyśmy się do niego zgłosili. Byliśmy zrozpaczeni, myśleliśmy o samobójstwie. W końcu znaleźliśmy w lesie wielką grupę Żydów, dla których Babij zorganizował kupno prowiantów. Rozpoczął się w naszym życiu nowy okres. Życie w lesie … Grupa podzieliła się na drobne [w]spólnoty, składające się zwyczajnie z rodziny albo przyjaciół, mieszkające w jednym szałasie z gałęzi zbudowanym. Wielu młodych ludzi przyłączyło się tworząc faktyczne związki małżeńskie. Hryń Babij żył z Żydówką, która wychowywała mu jego troje dzieci, sieroty po zmarłej żonie. Było wśród nas 4 lekarzy Żydów. W czasie naszego pobytu urodziło się dziecko i lekarze wykonali kilka zabiegów przerywających ciążę. Nie było wśród nas życia kolektywnego. Co bogatsi odżywiali się lepiej, ubożsi żyli z łaski zamożniejszych, niebardzo skłonnych do hojności. Były wypadki kradzieży a nawet rabunku dokonywanych przez towarzyszy niedoli. Wewnątrz otaczał nas opieką Hryń Babij, który wówczas już drugi rok spędzał w lesie, kryjąc się przed Niemcami, którzy uważali go za komunistę. W prowiant zaopatrywał nas Ukrainiec Me̊n̊ån̊ez̊ ̊ukiewicz. Chłopi okoliczni sprzedawali nam chętnie produkty żywnościowe, czerpiąc z tego handlu znaczne dochody. Zresztą nie byliby śmieli odmówić nam sprzedaży ze względu na Babija, którego grupa była uzbrojona i która w razie potrzeby umiałaby broni użyć. Mieliśmy jeden |9| automat, 12 karabinów i tyleż rewolwerów. Wśród okolicznych mieszkańców krążyły na ten temat fantastyczne pogłoski. Mówiono, że mamy kulomioty, granaty, karabiny maszynowe i armatki. W lesie zmienialiśmy często miejsce pobytu, gdyż dowiedzieliśmy się, że policja śledzi za nami i informuje się o naszej sile i miejscu pobytu. Do grupy naszej przybył pewien Żyd ze Stryja, który w czasie tej ucieczki został postrzelony w nogę. Kość była postrzelona, operacji w lesie przepro­ wadzić nie można było, gangrena obejmowała coraz dalsze części ciała. Człowiek ten męczył się okropnie, a nadzieji [nadziei] na ratunek nie było. Wówczas lekarze sami postanowili skrócić męki i losem rozstrzygnęli, że Dr. Neuhauser ma go zastrzelić. Tragiczny ten obowiązek Dr. Neuhauser rzeczywiście wykonał. Rattenbach Zania m. p.510

510 Manu propria.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

550

Survivor Testimonies

Translation Protocol Testimony given to the Voivodeship Historical Commission in Przemyśl.511 Person receiving the account: Dr. Dawid Haupt,512 president of the Voivodeship Jewish Historical Commission. Person giving the testimony: Zania Rattenbach, born in Stanisławów,513 lived in Dolina during the Nazi occupation; she lost her husband and 6-year-old daughter.514 At the outbreak of the German-Soviet war,515 I lived in Dolina,516 where, in 1939, my husband owned a sawmill. In the beginning phase of this war the Hungarian army occupied Dolina.517 It was calm in the town; no harm was done to the Jews. After four weeks, the German army took over power. Based on German order a Judenrat518 and [a Jewish] Ordnungsdienst519 were 511 A city located at the San River, formerly in the Lvov District, now in the Przemyśl District in southeastern Poland 10 km from the boarder with Ukraine. 512 Dawid Haupt (1891–?) was the chairman of the Jewish community in Przemyśl and the president of the Voivodeship Jewish Historical Commission in Przemyśl in 1945. 513 It is not clear which Stanisławów is meant here, as there are 45 villages and towns with that name in present-day Poland. Since Rattenbach lived in Dolina (Ukraine), she was likely born in the present-day Ukrainian town of Ivano-Frankivsk, which also went by the name of Stanisławów (Ukrain.: Stanyslaviv) until 1962. 514 This paragraph was probably written by the interviewer Dawid Haupt after the testimony was taken. 515 June 22, 1941. 516 Dolina (today Dolyna in western Ukraine) is located about 50 km west of Stanisławów. In the interwar period, Dolina belonged to the Voivodeship of eastern Galicia. Before the German attack on the Soviet Union, it had belonged to Soviet-occupied eastern Poland and was subsequently incorporated into the Ukrainian Soviet Socialist Republic. After the German attack on the Soviet Union, between 1941 and 1944, it belonged to the District of Galicia of the General Government. Dolina’s Jewish population was between 2,500 and 2,700 in 1941. See Alexander Kruglov / Martin Dean, Art. Dolina, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 773 f., here 773. 517 As a member of the Axis powers, Hungary contributed approximately 40,000 troops to Nazi Germany’s Operation Barbarossa in June 1941, seeking to reconquer territories it had lost after the First World War to Yugoslavia, Czechoslovakia, and Romania due to the Treaty of Trianon (1920). Hungarian troops occupied Dolina on July 2, 1941. In August, the authority was transferred to a German Civil Administration. 518 Jewish Council. 519 Order Service, or Jewish Police.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

551

Document 33

appointed. Initially, Diamant had served as the president of the Judenrat and later – upon request of the Landkommissar520 – Dr. Weinreb,521 who remained in good relations with the Landkommissar. After a few weeks, during the absence of the Landkommissar, the German authorities imprisoned 55 Jews. This was the first Action against the intelligentsia, capitalists, and alleged communists. I was among those imprisoned. After a two-week arrest, the Landkommissar managed to release us from prison. Of course, he did not do this out of the nobleness of his heart, but only through bribery with valuable gifts. One must admit that it was only thanks to the Landkommissar that we saved our lives, because in other towns, the same Action ended in death of the imprisoned Jews. Simultaneously, an Action against Hungarian Jews, who were not Hungarian citizens for three generations, was taking place. Some 25,000 of those were deported. They were taken in cars |2| through Dolina and drowned in the Dniestr.522 Some 300 people escaped from these transports, and found temporary shelter in Dolina. After some time, the German authorities deceitfully announced that those Jews had to return to their houses in Hungary. They were taken at the expense of the Judenrat, which supplied them with food for the road, and a Ukrainian parson baked bread for them for the road. In Wyszków,523 the transport was awaited by the Gestapo chief of the Stanisławów524 area – Krieger525 [sic] – together with a Gestapo unit, which 520 County Commissioner. Dolina was the administrative center of the Landkommissariat (an administrative disctrict) Dolina, which was headed by Regierungsrat Dr. Friedrich Gercke. 521 Dr. Julius Weinreb (Weinraub) was a lawyer and native of Dolina where he later served as chairman of the Jewish Council. At the end of August 1942, after Weinreb had refused to release 1,200 Jews to the Germans, he was imprisoned and later murdered. See Yeshayahu Lutwak, In the Vale of Lament and Anguish, (June 14, 2021). 522 The River Dnister (Ukrainian) or Nistru (Romanian) flows through Ukraine and Moldova to the Black Sea. 523 Wyszków, formerly in Polish eastern Galicia; today Vyshkiv. The village is located 45 km southwest of Dolyna, Ivano-Frankivsk Oblast (Ukraine). 524 The Galician town Stanisławów (today named Ivano-Frankivsk in southwestern Ukraine) is located about 130 km south of Lvov. It belonged to independent Poland in the interwar period and was under Soviet rule between September 1939 and July 1941. On July 2, 1941, it was occupied by Hungarian troops, Germany’s ally in its invasion of the Soviet Union; the German Wehrmacht took control of the town on July 20, 1941. 525 Hans Krüger (1909–1988) was an SS-Hauptsturmführer who headed a local office of the Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD (Regional Command of the

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

552

Survivor Testimonies

shot all the 300 Hungarian Jews and also a few Jews from Dolina, who had joined the transport wanting to reach Hungary. Peasants from Wyszków witnessed this horrible mass murder and related it with horror to the Jews of Dolina. From then on, hard times started for the Jews of Dolina. They had to work in deforestation in Wyszków, where they were marched by the Gestapo Muller526 [sic] and Schulz,527 both bloody Nazi thugs. People fell weak at work from hunger, and the Gestapo set on them specially trained dogs, which tore their victims to pieces. No ghetto existed in Dolina.528 Despite that, the conditions worsened daily. Misery overwhelmed Jewish masses more and more. The poor, and those constituted the overwhelming majority of the Jews in Dolina, had succumbed to the results of hunger. They swell and died from hunger and exhaustion doing hard labor. The Judenrat did what it could to ease the fate of the starving masses, and created a soup kitchen, but that was only a drop in the sea of misery. At last, the worst had arrived. One early summer morning,529 the town became alarmed by the shots from machine guns and rifles. An Action had begun. The Gestapo, Ukrainian militia, Grenzschutz,530 Volks-|3|deutsche,531 and the Baudienst (Junacy) cordoned off all suburban roads leading to the town and the town itself, and entered the town shooting. At that time, there were some 6,000 Jews in Dolina, including Jews resettled from neighboring villages. About 3,000 Jews were shot on the spot, and the rest (mainly the young and the strong) were taken to the camp in Security Police and the Security Service) in Stanisławów. Krüger ordered and personally participated in the mass shootings of the Jews of Stanisławów and its district, including the massacre of 12,000 Stanisławów Jews on October 12, 1941. See Dieter Pohl, Hans Krüger and the Murder of the Jews in the Stanislawów Region (Galicia), in: Yad Vashem Studies 26 (1997), 239–264. 526 It is not clear who is meant here: Rudolf Müller (1907–?) was SS-Hauptscharführer and a member of the Security Police in Stanisławów; or possibly Hermann Müller (1909–1988) who was SS-Sturmbannführer heading a local office of the Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD in Tarnopol. 527 It is unclear who is meant here. It is possible that Rattenbach refers to Heinrich Schott. See chap. 3, n. 256. 528 No ghetto existed because the Jewish population lived in its own quarter and did not mix with local Ukrainians. Thus the Germans did not establish a ghetto, but the Dolina Jewish population lived de facto in an open ghetto. See Kruglov / Dean, Art. Dolina, 773. 529 August 3, 1942. 530 German Border Patrol. 531 Ethnic Germans.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

553

Document 33

Wyszków,532 where they had to work under supervision of terrible murderers – the Gestapo members Muller and Schulz. During the Action, the town looked like a slaughterhouse. No place existed where Jewish blood was not spilled. Crowds and crowds of Jews were led to the cemetery beginning in the morning. There they had to completely undress and then stand on a plank above a deep previously prepared mass grave. A few victims were shot simultaneously, resulting in only a few corpses, and others being lightly or heavily injured. The killed and the injured were pushed into the grave, after which the entire mass of [people] groaning and writhing with pain were covered with soil. After this Action, the Gestapo, Grenzschutz, and Ukrainian militia sealed Jewish apartments, from which all things left by Jews were taken to warehouses. Also, clothing that Jews were forced to take off before being shot at the cemetery were brought to the warehouses. Not only those who had taken direct and active part in the Action of murdering Jews, but also local “citizens,” among which many helped to give away hidden Jews, looted, and got rich. The latter consisted mainly of those who |4| possessed Jewish things given to them for safekeeping, or those who wanted to take over Jewish mobile possessions and realty. They wanted to get rid of their legal owners. And so, the mayor of Dolina and his wife had personally searched for me to give me away into the hands of the Gestapo. They fretted that I was not caught and that I was in hiding. Another local Ukrainian woman, Medwiedowa, noticing me running with my child to the forest during the Action, had loudly called after me so that Nazi henchmen could hear: “Jews, do not run to the forest, do not be afraid.” Jews who were taken to the camp in Wyszków were destined for a death that is slow and filled with suffering. This labor camp was a typical extermination camp.533 People collapsed of hunger and exhaustion. The trained dogs of the Gestapo Miller [sic] and Schulz had daily torn into pieces several Jewish workers, whom the Gestapo then finished off. Whoever could, escaped from this camp; but only a few managed to do that.

532 The Wyszków forced labor camp where several hundred Jews from Dolina were imprisoned was liquidated in summer of 1943, by shooting its remaining 400 prisoners. 533 This seems contradictory. Zania Rattenbach had not personally been familiar with extermination camps such as Auschwitz-Birkenau, Majdanek, Treblinka, Sobibor, Belzec, and Chelmno, where most deported Jews were murdered upon arrival, most without even being registered as camp inmates. For her, the fact that people were being worked to death was indication enough that the labor camp also had the aim of exterminating prisoners en masse.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

554

Survivor Testimonies

When the Action started we were still fast asleep. We woke up with the first shots. We had understood the meaning of those shots in an instant, and, in our nightdresses, we ran outside barefoot. I ran with my daughter to the forest, and my husband hid in wheat. This is how I separated from my husband, with whom I met only six weeks later in Stryj534 after the tragic loss of our only little daughter. During the first three days of our stay in the forest, I wandered alone with my daughter, having literally nothing to eat; on the fourth day, I came out from the forest and met a familiar Ukrainian, who gave us a piece of bread and a few apples. |5|  He took us to another forest, where a group of similar unfortunates hid, who managed to escape during the Action. We stayed in the forest for nearly three weeks. Several of our people left the forest at night to look for food, and slept hidden in haystacks. The commune head of the suburb, called Nawieski, had learned about this and selected a few peasants to help, and a few Ukrainian militiamen, and they staged a roundup against these unfortunates. 15 Jews have fallen victim in the field under the haystacks, and only two managed to avoid death and return to the forest. For the next three weeks, we hid in another forest. My daughter and I still wearing the same nightdress and being barefoot. At that time, a tragedy fell upon me, the worst a mother could experience. I lost my only child. This happened in the following situation: One night, Ukrainian police had caught a Jewish boy, who came out of the forest in search of food. By beating and tormenting him, they forced him to give away our hiding place in the forest. At night, three militiamen and four peasants attacked us. At the very beginning, one militiaman had beaten me so severely that he broke my arm in three spots. All of my companions were taken to the police post, and I begged one of the militiamen, whom I had previously met, to spare my and my child’s lives, and in return I would bring him those things that I gave to a familiar Ukrainian for safekeeping. As a deposit that I would return, I left my child, with whom the militiaman was supposed to wait in the forest for me. I set out immediately (it was night) to Dolina in order to retrieve some of my things. Unfortunately, no one wanted to give back my things. I went from one person to another waking them up at night and explaining what brings me to them at this time. They were |6| not moved, but rather indignant that I dared to demand the return of my things and that I was still alive. 534 Stryj (today in the Lviv Oblast of western Ukraine) is located about 40 km northnorthwest of Dolyna.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

555

Document 33

Finally, I interceded in one place for a rug, with which, shivering with cold and fear, I went back to the forest to ransom for my and my child’s lives. However, the chain of my misfortunes was not to end that soon. In the darkness of the night, I could not find the place in which I had left my daughter and the policeman. For a long time, I wandered amidst the trees, when suddenly I heard a bang of a shot fired from a rifle. I was certain that the policeman shot my child seeing that I was not coming with the promised gifts. As I later found out, this was a tragic mistake on my behalf. The policeman, assuming I was not able to find the place from which I had left, fired a shot to give a sign for orientation. I, however, mistakenly searched and returned to the village, where I hid in sheds and under haystacks for six days. Later I found out that another group of Jews had found my child in the spot I had left it, and unable to inform me about it, they left with the child to Perechińsk.535 The next day after their arrival there, an Action took place, during which my child perished. All my later searches left no results. I thought of an acquaintance, Marja Steń. I turned to her for help. I promised her a dress and money if she brought a letter from me to my relatives in Stryj. Steń agreed and hid me in a burrow underneath the floor where Steń’s farmhand, Josyj N., brought me food at night. Initiated into my issue, Josyf [sic] N. showed me a lot of heart during my secret stay with Steń. |7|  In Stryj, Steń met my relatives and my husband. At that time, Jews in Stryj did not yet live in a ghetto.536 My husband lived with my brother-in-law’s family. Through Steń, he sent me clothing and shoes, so that finally, after six weeks, I put on a dress and shoes. Steń was helpful in dressing, bathing, and combing my hair. My broken arm got swollen and caused me terrible pain. According to my husband’s tips, I left Steń at night, heading toward the village Braczków, where 600 Jewish convicts worked in a German camp. A few weeks later, they died during an Action undertaken on the territory of the camp.

535 Perehińsko is located some 30 km south of Dolina (today in the Rozhniativ Rayon of the Ivano-Frankivsk Oblast, western Ukraine). 536 On October 2, 1941, Viktor von Dewitz (1905–1994), the head of the German Civil Administration of the Stryj Rayon within the District of Galicia, ordered the establishment of an open ghetto for the nearly 12,000 Jews in the city’s old Jewish quarter. The ghetto was sealed on December 1, 1942, and on May 23, 1943, about 1,000 Jews were deported to the Janowska Street labor camp outside of Lvov, but then subsequently to Majdanek. On June 5–7, 1943, the remaining 3,000 ghetto inhabitants were shot in the Holobutów Forest by Security Police and Ukrainian policemen. See Alexander Kruglov / Michael McConnell / Martin Dean, Art. Stryj, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 834–836.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

556

Survivor Testimonies

From Braczków, I went to Bolechów,537 for which I had to pay 1,000 zł to the chauffer, a Pole, going to Bolechów for business. From there, I went by a horse-drawn carriage to Stryj, where I luckily arrived. Already a week later, an Action took place in Stryj. We managed to yet again avoid death and that was thanks to the nobleness of a German, who, as the head of the rail co-op, let my brother-in-law and his entire family hide in the co-op warehouse. Recognizing the hopelessness of our situation in Stryj, where one Action followed another, we escaped to a forest in the Dolina area. Miraculously, we managed to avoid death on our way, because the Germans and Ukrainian policemen, upon patrolling at night, fired at any person they had encountered who did not stop on time. During such Action, many of our companions in misery had been shot while escaping from Stryj to the forests. Hryń Babij,538 the later commandant of a partisan group known in the entire area as the Babij group (besides Jews composed of Babij’s seven-member family), had facilitated our arrival into the forest.539 For the first three days, we roamed in the forest, the two of us  – my husband and I.

537 A village (today Bolekhiv in western Ukraine) about 20 km south of Stryj, half way between Stryj and Dolina. The village Braczków near Bolechów could not be identified. It is not among the eleven villages administratively belonging to the urban and rural municipality of present-day Bolekhiv. But the yizkor book of Rożniatów mentions a village named Broshkov near Bolekhov, interestingly in a sentence similar to the one in Rattenbach’s testimony: “We left Broshkov to go to Bolekhov, where we remained for only a brief time, for the fear of illegally hiding Jews was great.” See Lutwak, In the Vale of Lament and Anguish. It’s also unclear which German labor camp in Braczków could be meant here. 538 No personal data of Hryń Babij could be found. There was a partisan unit referred to as “the Babij group” of about 1,000 members by 1943, led by a pair of Ukrainian brothers named Babij. See Daniel Mendelsohn, What Happened to Uncle Shmiel?, in: The New York Times Magazine, July 14, 2002, (June 14, 2021). 539 For a recent article on the hardships that Jewish partisans faced in procuring food, weapons, and medical supplies in this area, which also used Rattenbach’s testimony, see Ewa Koper, Partyzantka żydowska na terenach objętych deportacjami do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Zarys problematyki [Jewish Partisans in the Deportation Areas of the German Nazi Death Camp Belzec. An Outline], in: Tomasz Domański / Edyta Majcher-Ocies (eds.), Żydzi i wojsko Polskie w XIX i XX wieku [Jews and the Polish Army in the 19th and 20th Century], Warsaw 2020, 251–264.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

557

Document 33

|8|  We could not find Babij’s group. We were hungry, but we did not have the courage to go to the village at night. A familiar peasant, who had promised he would hide us if necessary, chased us away when we came to him. We were desperate, we thought about committing suicide. At last, we found a large group of Jews in the forest, for whom Babij organized purchase of food. A new period in our lives had begun – life in the forest … The group was divided into small communes, consisting simply of families or friends, living in one hut built of branches. Many young people had connected creating actual married couples. Hryń Babij lived with a Jewish woman, who had raised his three children, orphaned after his wife’s death. There were four Jewish physicians among us. During our stay, a child was born and the physicians conducted few abortions. There was no collective life among us. The wealthier ate better; the poorer lived at the mercy of the wealthier that were not that eager to be generous. There were cases of stealing, and even robbery by companions in misery. Hryń Babij, who had at that time spent his second year in the forest hiding from the Germans (who viewed him as a communist), surrounded us with external care. An Ukrainian, Me̊n̊ån̊ez̊ ů kiewicz, supplied us with food. The local peasants had willingly sold us food products, deriving considerable profits from it. Besides, they would not dare refuse the purchases due to Babij, whose group was armed and who knew how to use weapons if need be. We had one |9| machine gun, twelve rifles, and the same number of revolvers. Fantastic rumors circulated among the local residents about this issue. It was said we had shot putters, grenades, machine guns, and cannons. In the forest, we often changed places, because we found out that the police was following us and was getting information about our strength and place of stay. A Jew from Stryj, who had been shot in the leg during his escape, arrived to our group. His bone was shattered; an operation could not be done in the forest; gangrene covered further parts of his body. This man suffered greatly, and there was no hope for help. Then, our physicians decided to shorten his suffering and decided by lots that Dr. Neuhauser540 would shoot him. Dr. Neuhauser had indeed executed this tragic responsibility. Rattenbach Zania m. p.541

540 Herman Neuhauser, a physician from Dolina and a Holocaust survivor. See Lutwak, In the Vale of Lament and Anguish. 541 With one’s own hand.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

558

Survivor Testimonies

Document 34 Nachman Schuman,542 Testimony (recorded by Iza Lauer) Kraków, February 8, 1946 Typescript,543 1 page; archival stamp and archival record number; handwritten underlining (probably added subsequently) Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/5316

Schusman [sic] Nachman   5316547

Lb.544 622 Prot.545 Lauer / W.546

W lutym 1943 spotkałem się w Żółkwi w budynku gminy żydowskiej z młodym człowiekiem (dwadzieścia kilka lat). Opowiadał mi, że był w obozie w Łodzi i po zlikwidowaniu obozu był przewieziony do Bełżca. Pracował tam dłuższy czas przy segregacji ubrań. Widział, jak ludzi rozbierano do naga i nago pędzono do baraków. Przychodziły transporty z różnych miast Polski i z zagranicy. Mówiono im, że idą do łaźni. Uciekł w ten sposób, że przy ładowaniu rzeczy schował się pod ubrania a potem z jadącego pociągu wyskoczył. Kulał na jedną nogę, nogi miał zawinięte szmatami, zresztą ubrany był wcale dobrze. Słyszałem w międzyczasie zeznania Redera i nie potrafię rozgraniczyć opowiadań jednego od drugiego, wiem tylko, że to co opowiadali, było identyczne. Kraków, dnia 8.II.1946.

Schuman N. m. p.548

542 The cover sheet as well as the headers of both the handwritten and the typewritten record give the surname “Schuman,” although the handwritten testimony is signed with “Szuman N.” 543 There is also a one-page handwritten Polish record of this testimony under the same archival number. 544 Liczba. 545 Protokół. 546 The caligraphical comparison of the handwritten records of Document 24 and 34 shows identical lettering. The testimony must have been taken by Mrs. Iza Lauer. It is unclear what the abbreviation “W.” stands for, which is missing in the handwritten record. 547 Archival mark. 548 Manu propria. In the handwritten record: “Szuman N.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

559

Document 34

Translation Schuman Nachman   5316

No. 622 Protocol: Lauer / W.

In February 1943, I met a young man (twenty something years old) in Żółkiew549 in the building of the Jewish community. He told me that he had been in a camp in Łódź,550 and after the liquidation of the camp he was taken to Belzec.551 He had worked there for a longer period of time sorting clothes. He saw how people were completely undressed and naked herded into barracks. Transports from different towns in Poland and abroad came. They were told they were going to a bathhouse. He escaped hiding himself under clothing during the loading of things, and then jumped off a moving train. He limped on one leg; he had his legs wrapped with rags, besides he was dressed rather well. In the meantime, I had heard Reder’s account552 and I cannot discern one story from the other, all I know is that what they told was identical. Kraków, February 8, 1946

Schuman N. m. p.553

549 Today Zhovkva in Lviv Oblast of western Ukraine, 170 km north-northwest of Lviv, formerly part of the Second Polish Republic (1918–1939), and the Soviet Union (1939–1991) with an interruption during German occupation, 1941–1944. 550 Schuman refers to the ghetto in Łódź, which indeed functioned as a labor camp after the deportation of 70,000 Jews to Chelmno between January and September 1942. Between September 1942 and May 1944, no large-scale deportations occurred. They resumed only between June and August 1944, when the Germans decided to destroy the ghetto and deported the remaining 75,000 Jews to Chelmno and ­AuschwitzBirkenau. Clearly, it is not accurate that in February 1943 the Łódź Ghetto had already been liquidated as this occurred only 18 months later. See Unger, Art. Lodz, 404. 551 Since Schuman bases his testimony on hearsay, it is likely that he confused the death camps Belzec and Chelmno. Deportations from Łódź generally went to Chelmno and Auschwitz-Birkenau, which were around 200 km away from Łódź rather than to Belzec which was at a distance of over 350 km. 552 Rudolf Reder (1881–1968) was one of the very few survivors of Belzec who had observed the killing operations as a member of the Sonderkommando, the group of prisoners temporarily spared from death and assigned to handle the remains of the victims or assist the destruction process in other ways. After four months in the camp, Reder managed to escape in November 1942. The Jewish Historical Commission in Kraków published Reder’s account of what he saw in the camp as early as 1946: Rudolf Reder, Bełżec, Krakow 1946. For an English translation see Rudolf Reder, Bełżec, in: Polin 13 (2000), 268–289. See also Arad, Art. Bełżec. 553 With one’s own hand.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

560

Survivor Testimonies

Document 35 Felicja Czerniakowowa,554 Legal Testimony Warsaw, April 18, 1946 Typescript, 5 pages; archival stamp on pages 1 and 5, handwritten archival number on the bottom left corner of all pages, page 1 also contains typewritten dotted lines throughout, corrections and additions by typewriter and by hand, diacritics are wrong or missing in various places, which were tacitly added Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/5411555 Nr. Akt.556

{5411} PROTOKÓŁ PRZESŁUCHANIA ŚWIADKA

Dnia 18 kwietnia     1946  r.    W Warszawie Wiceprokurator Specjalnego Sądu Karnego     {z siedzibą} w Warszawie    w    Oddział Z. Rudzewicz z udziałem Protokólanta w obecności stron przesłuchał niżej wymienionego w charakterze świadka – Po uprzedzeniu świadka o odpowiedzialnośći karnej za fałszywe zeznania i o treści art.557 107 k.p.k.558 – {świadek zeznał, co następuje:} 554 Felicja Czerkiakow also testified for the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland in 1948, Institute of National Remembrance, IPN GK 182/166. 555 The document was already published in: Adam Czerniakow, Dziennik getta warszaw­ s­kiego 6 IX 1939–23 VII 1942 [Warsaw Ghetto Diary 9-6-1939–7-23-1942], ed. by Marian Fuks, Warsaw 1983, 365–368. The book contains two more documents by Felicja Czerniakowowa. A letter she gave to Henryk Szoszkies (1891–1964) in February 1946 (ibid., 361–364). Szoszkies was a journalist and a friend of Adam Czerniakow, who together with his family managed to escape from occupied Poland in early 1940. In 1946, he returned to Warsaw on a visit. The second document is another testimony given by Czerniakowowa on August 10, 1948 (ibid., 369 f.). 556 Numer aktu. 557 Artykuł. 558 Kodeks postępowania karnego.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

561

Document 35

Imię i nazwisko Felicja Czerniakowowa Wiek 1.VI.1883 Imiona rodziców Edward i Salomea Miejsce zamieszkania W-wa559 Grenadierów 46a m560 7 (Grochów) Zajęcie dr. Filozofii wykonywany zawód pedagogiczka Wyznanie Mojżesz Karalność nie karana Stosunek do stron obca Mąż mój, inż.  Adam Czerniaków, został mianowany przez prezydenta m.561  Warszawy Skarżyńskiego [sic]  – prezesem gminy żydowskiej dnia 9 września 1939 r. i na tym stanowisku pozostał aż do swojej śmierci dnia 23 lipca 1942 r. Mąż wtajemniczał mnie prawie we wszystkie sprawy związane z jego urzędowaniem, poza tym ja sama byłam czynna w zakresie opieki społe­ cznej i opieki nad dzieckiem, wobec tego orientowałam się w całej sytuacji społeczeństwa żydowskiego w okresie okupacji. Zaraz po wejściu Niemców do Warszawy zaczęły się represje wobec ludności żydowskiej, które nie miały jeszcze podstaw w rozporządzeniach okupanta. Niemcy mundurowi (Wehr­ macht i policja niemiecka) wchodzili do mieszkań Żydow rabując meble, ubrania, kosztowności i zapasy. Do mnie przyszedł jakiś umundurowany Niemiec z gestapowcami i zrabowali mi zapasy żywnosci |2| i garderoby męskiej. Żydowi nie wolno {się} było nikomu poskarżyć na te bezprawia, gdyż Żyd był pozbawiony ochrony prawnej. Na początku okupacji władze niemieckie wydały zakaz dokonywania wypłat Żydom. Jeszcze w 1939 r., daty dokładnie nie pamiętam, wydano rozporządzenie nakazujące wszystkim Żydom noszenie opasek na rękawie. Była to biała opaska z tarczą Dawida. Kto był podpisany pod tym rozporządzeniem, tego nie pamiętam. Mąż mój został wezwany w listopadzie 1939 r. do gestapo Warszawskiego konferować prawdopodobnie z gestapowcem Mendą (Untersturmführer) w sprawie projektowanego już wówczas getta.562 Wobec tego, że ani argumenty natury logicznej i ludzkiej, wysuwane przez mojego męża, nie pomogły, mąż zwrócił się do władz wojskowych i konferował z pułkownikiem von Kamlah. Na skutek tej interwencji wstrzymano wprowadzenie ghetta prawie na cały rok. W październiku 1940 r. getto zostało wprowadzone, a zamknięte w połowie

559 Warszawa. 560 Mieszkanie. 561 Miasto. 562 The texts uses both, the standard Polish orthography (getto) as well as the German spelling (Ghetto).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

562

Survivor Testimonies

listopada tegoż roku. Kto był podpisany pod tym rozporządzeniem, tego nie pamiętam. Mam wrażenie, że Leist, w każdym razie były to władze dystryktu warszawskiego. Wiem od męża, że dr. Hagen, pełnomocnik sanitarny na dzielnicę żydowską, z ramienia Niemców zwracał się do Fischera tłumacząc mu, że wprowadzenie getta może przyczynić się do rozszerzenia epidemii: tyfusu również i w dzielnicy aryjskiej, jednak Fischer nie dał się przekonać. Granice getta były nader szczupłe i mieściło się tam 350 tysięcy ludności, tak, że na każdego mieszkańca wypadała kwadratura 6 metrów sześciennych. Warunki mieszkaniowe były okropne, co bardzo sprzyjało rozszerzeniu się epidemii. Pod względem administracyjnym getto wyłączone było z pod zarządu władz stojących na czele miasta Warszawy. Ze strony ludności żydowskiej ghetto zarządzane było przez Radę składającą się 24 osób z prezesem, noszącym tytuł urzędowy „der Obmann des Judenrates”, był nim mój mąż. Nadzór sprawował specjalnie w tym celu urząd niemiecki |3| „Transferstelle,” na czele którego stał niemiecki adwokat Auerswald. O ile się orientuję, Auerswald {„Transfer­ stelle”} podlegało Fischerowi. Po zamknięciu ghetta wszystkie zarządzenia w stosunku do Żydów tam zamkniętych podpisane były przez Auerswalda, a bezpośrednim zwierzchnikiem jego był Fischer, toteż wszystkie zarządzenia Auerswalda były przez Fischera inspirowane.  – Jak już mówiłam, granice ghetta były bardzo szczupłe, jednakże zostały one trochę rozszerzone na skutek interwencji mojego męża, Niemcy zmieniali ciągle granice dzielnicy, eliminując jedną lub kilka ulic, a nawet poszczególne domy. Miało to na celu nękanie ludności i zmniejszenie jej siły oporu. W końcu lata 1941 r. Tak zwane „małe ghetto”, obejmując kilkanaście ulic, zostało wyłączone z dzielnicy żydowskiej, wobec czego skupienie ludności jeszcze się zwiększyło. Poza tym zaczęto do warszawskiego ghetta zwozić Żydów z prowincji i Niemiec, wskutek czego zgęszczenie stawało się jeszcze bardziej dotkliwe. Drugiego kwietnia było wyżywienie. Racje żywnościowe były głodowe, przypadało od 600 do 800 kal.563 na osobę, co katastrofalnie odbijało się na zdrowiu dzieci. Dorośli otrzymywali jeszcze mniej. Były okresy, że nie dawano nawet chleba, kartofle i jarzyny [b]yły zgniłe, rozdawano jedynie brukiew. Wskutek złego odżywiania śmiertelność wzmogła się, codziennie z rana spotykano po kilkanaście trupów na ulicach, były to osoby zmarłe z głodu. Dzieci umierały tysiącami i opieka564 ghetta warszawskiego nie można porównać – z żadnym innym dzieckiem. Wyglądało jak potworek wygłodzony, owrzodzony, pokryte insektami. Wszelkie wysiłki Żydowskiej Opieki Społecznej nie dawały dostatecznych rezultatów, gdyż, pomimo starań o uzys-|4|skanie [sic] lepszej 563 Kalorii. 564 Obviously a typo for dziecko.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

563

Document 35

aprowizacji nie otrzymywano nic więcej z artykułów żywności. Rozporządzenia o wyżywieniu Żydów podpisywane {były} przez Auerswalda. – Ludność w ghetcie pozbawiona była zupełnie obrony prawnej. Nagminne były wypadki gwałtów wobec ludności np. obrabowywanie mieszkań dokonywane przez gestapowców. Poza tym każdy Żyd musiał kłaniać się każdemu spotkanemu na ulicy Niemcowi i schodzić mu z drogi, a jeśli tego nie czynili, byli bici. Ja sama widziałem wiele razy, jak Niemcy bili nahajami bezbronną ludność. Przyczyną tego bicia nie było wykroczenie ze strony Żydów, lecz dowolność ze strony Niemców. Na rozkaz władz niemieckich stworzony był przy gminie żydowskiej Urząd Pracy (Arbeitsamt), który na żądanie bądź Gestapo bądź Auerswalda wysyłał Żydów do pracy przymusowej w dzielnicy aryjskiej albo nawet do obozów. Praca ta była zazwyczaj ponad siły ludzkie, nie dawano prawie zupełnie wyżywienia, bito ich i maltretowano. Duży procent tych ludzi umarł! Ci, lekarze powrócili, opowiadali im o zadawanych katuszach, o biciu, głodzeniu i znęcaniu się. Obozy takie znajdowały się zarówno w Warszawie, jak i poza miastem, np. w Falentach. Likwidacja ghetta była zarządzona 22 lipca 1942 r. w dniu tym gestapowcy wtargnęli na teren ghetta, weszli do domu przy ul. Chłodnej 26 (o ile się nie mylę), wtargnęli do jednego z mieszkań, w którym była chora operowana przez lekarza aryjczyka, zabili tą chorą i lekarza oraz przygodnych przechodniów, poczem [po czym] opuścili ghetto. Tego {samego} dnia Auerswald wydał odezw{ę} wzywającą Żydów do dobrowolnego przesiedlenia się na Wschód do obozów pracy, dobrowolnie zgłaszający się mieli otrz{y}mać podwójne racje żywnościowe. Auerswald kazał mężowi wystosować do ludności |5| odezwę tej treści. Mąż nie zgodził się na to, odezwą taką wydała gmina, bez podpisu męża. Następnego dnia do zarządu gminy przyszło dwóch Niemców, nie w tem [nie wiem], czy byli to gesta{p}o{wcy}, czy też urzędnicy z administracji cywilnej, i zażądali, aby gmina wyznaczyła 10 tysięcy osób na wywiezienie. Wówczas mąż odebrał sobie życie, nie chcąc wykonać tego zarządzenia. Po śmierci męża pozostałam w ghetcie jeszcze 10 dni. W tym okresie odbywały się na naszą dzielnicę ciągłe naloty, dokonywane przez gestapo pod dowództwem Branda [sic] i Mende. Domy były otaczane, sprowadzano ludzi na dziedziniec, gdzie sprawdzano świadectwa pracy, w rzeczywistości jednak wybór zależał od widzimisię gestapowców, ludzi dzielono na dwie grup##[y], z których jedna pozostawała na miejscu, a drugą wywożono na plac przeładunkowy i posyłano do obozów na śmierć. To, co się działo po moim wyjściu ghetta, znam tylko z opowiadań. Dodać muszę, iż stosunek Fischera do Żydów był nieubłagany, to też [toteż] na początku likwidacji ghetta wydał on rozporządzenie przez siebie podpisane, na mocy którego Żydzi przekraczający ghetta, karany jest śmiercią,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

564

Survivor Testimonies

jak również osoba przechowująca {takiego} Żyda. Na skutek tego zarządzenia bardzo wielu Żydów, przebywających w dzielnicy aryjskiej, poniosło śmierć. Z osób, które pracowały w gminie żydowskiej podczas okupacji, żyją ­obecnie, o ile mi wiadomo 1) Berman Adolf – Hotel Sejmowy, 2) Gitler, sekretarz generalny Jointu – Chocimska 18, 3) adw.565 Maślanko [sic], 4) adw. Nowogródzki, 5) Kroszcze – pracuje w komitecie żydowskim, ul. Szeroka 5. {Felicja Czerniakowowska} Translation Case Number

{5411} WITNESS EXAMINATION MINUTES

Date: April 18,    1946    in Warsaw Special Viceprosecutor of the Criminal Court     {based} In Warsaw    in    Branch Z. Rudzewicz566 under the participation of the clerk in attendance of the parties heared the following person as a witness After advising the witness of criminal responsibility for false testimony and the contents of art. 107 of the Code of Criminal Procedure – {the witness testified as follows:} Name and surname: Age: Parents’ names: Place of residence

Felicja Czerniakowowa567 June 1, 1883 Edward and Salomea Warsaw, Grenadierów 46a apt. 7 (Grochów)568

565 Adwokat. 566 Probably the lawyer and deputy prosecutor of the Warsaw criminal court, Zofia Rudziewicz. 567 Felicja Czernikowowa (also Czernikowska, Czerniaków; née Zwayer / Cwajer; 1883– 1950) was a teacher and had a doctorate in philosophy. In the Warsaw Ghetto, she worked for CENTOS, which ran educational and child welfare prograns. 568 Grochów (located on the right bank of the Vistula River) is a part of Warsaw’s Praga-Południe District.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

565

Document 35

Occupation: Dr. in philosophy Religion: Jewish Criminal record: none Relationship to the parties: none569

current job: pedagogue

My husband, engineer Adam Czerniaków,570 was appointed by Skarżyński 571 [sic], the President of Warsaw, as head of the Jewish community on September 9, 1939,572 and he remained in this position until his death on July 23, 1942. My husband shared almost everything about his work with me, and as I myself was active in the fields of social welfare and child welfare, I too was well acquainted with the entire situation of the Jewish community during the German occupation. Right after the Germans entered Warsaw,573 repressions against the Jewish people began, although the occupiers had not yet issued decrees to that effect. Uniformed Germans (the Wehrmacht and German police) entered Jewish apartments, looting furniture, clothing, valuables, and provisions. One uniformed German with some Gestapo officers came and 569 It seems that this testimony was gathered in connection with the trial against Ludwig Fischer, a lawyer and leading figure of the Nazi Party and the SA, and during the war the governor of the District of Warsaw, one of the four districts of the General Government. In this capacity, he was responsible for the establishment and destruction of the Warsaw Ghetto. He fled to Germany after the Soviet liberation of Warsaw and was captured by American troops in May 1945. Fischer was extradited to Poland in December 1946 and put on trial before NTN and in March 1947, he was sentenced to death and hanged. See Shmuel Krakowski, Art. Fischer, Ludwig, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 494 f. 570 Adam Czerniaków (1880–1942) was a chemical engineer and a member of the governing board of the Jewish community of Warsaw before the war. In October 1939, he was appointed head of the Jewish Council by the mayor of Warsaw. Czerniaków tried to minimize the direct involvement of the German authorities in the ghetto’s internal affairs in order to enable illegal activities, as, for example, smuggling food. He committed suicide on July 23, 1942, in response to the German demand that Czerniaków supply 10,000 ghetto inhabitants for deportation to an unknown destination. See Raul Hilberg (ed.) The Warsaw Diary of Adam Czerniakow. Prelude to Doom, New York 1979; Israel Gutman, Art. Czerniakow, Adam, in: idem (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 1, 334–336. 571 Stefan Bronisław Starzyński (1893–1939) was a politician, economist, publicist, and a reserve officer of the Polish Army. Between 1934 and 1939, he served as mayor of Warsaw. 572 According to Czerniakow’s diary, his nomination took place on September 23, 1939. See Hilberg (ed.), The Warsaw Diary, 76. 573 The German army reached the area of Warsaw on September 8, 1939, and the city was under siege for 20 days until it surrendered on September 28.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

566

Survivor Testimonies

looted my provisions |2| and the men’s clothing. Jews were not permitted to complain about this lawlessness, as Jews were deprived of legal protection. At the outset of the occupation, the German authorities issued an order forbidding paying Jews their wages. As early as 1939 – I do not remember the exact date – a decree was issued ordering all Jews to wear armbands. It was a white armband with the Star of David.574 Who it was that signed the decree, I cannot recall. In November 1939, my husband was called in to the Warsaw Gestapo to speak, probably with the Gestapo officer Mende (Unterstürmführer),575 about the ghetto, which at that stage was already planned. Since neither the logical or humanitarian arguments that my husband made had any impact, my husband turned to the military authorities and spoke with Colonel von Kamlah.576 Because of this intervention, the introduction of the ghetto was suspended for almost the whole year. In October 1940, the ghetto was established, and it was closed off in mid-November of that year.577 Who it was that signed the decree, I cannot recall. I have the feeling it was Leist,578 but in any case, it was the

574 On November 23, 1939, Hans Frank (1900–1946), the Governor General of the General Government, passed a decree stating that all Jews from the age of ten were required to wear a white armband with a blue Star of David starting December 1, 1939. Subsequently, Ludwig Fischer, the governor of the Warsaw District, adopted Frank’s general decree for the Jewish population of Warsaw. See Israel Gutman, The Jews of Warsaw, 1939–1943. Ghetto, Underground, Revolt, Bloomington, Ind., 1982, 29. 575 SS-Oberscharführer Karl Gerhard Mende (1901–?) was a member of the SS and worked at the Jewish Department of the Warsaw Gestapo. 576 Probably Lieutenant Colonel Felix Ferdinand Moritz von Kamlah (1877–1945?) who was an officer of the Oberfeldkommandantur (High Field Command Headquarter) of the Wehrmacht in Warsaw between 1940 and 1944. 577 Indeed, already in early November 1939, the SS had begun to work toward the establishment of the ghetto, but the commander of the German Military Administration of the city, General Karl-Ulrich von Neumann-Neurode (1876–1958), interfered. It seems that the Jewish Council was able to use the internecine conflict between the SS and the military to its advantage to temporarily delay the process of ghettoization. However, a few months later, with a Nazified German Civil Administration in place, Ludwig Fischer, the governor of the Warsaw District, ordered the establishment of a ghetto on October 12, 1940. The Jewish population was given until November 15, 1940, to move into the ghetto. It was sealed on that day. See Havi Dreifuss (Ben-Sasson), Art. Warsaw, in: Miron / Shulhani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 2, 897–921, here 901 f.; Gutman, The Jews of Warsaw, 48 f. 578 SA-Brigadeführer Ludwig Leist (1891–1967) was the plenipotentiary for the city of Warsaw within the German Civil Administration of the Warsaw District and city commandant of Warsaw from September 1941 to July 1944.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

567

Document 35

Warsaw District authorities. I know from my husband that Dr. Hagen,579 the German sanitation official for the Jewish district, turned to Fischer, arguing that the establishment of the ghetto risked spreading the typhoid epidemic to the Aryan district as well, but Fischer was unmoved. The borders of the ghetto were very tight and contained 350,000 people, so that there were only 6 cubic meters per resident. The living conditions were horrible, a fact that was conducive to spreading the epidemic. From an administrative perspective, the ghetto was excluded from the control of the Warsaw city authorities. On the Jewish side, the ghetto was administered by a council of 24 members, with a president known by the official title “der Obmann des Judenrates”580 – my husband. It was supervised by the specially created German office called |3| “Transferstelle,” 581 directed by the German lawyer Auerswald.582 As far as I know, the Transferstelle was subordinate to Fischer. After the ghetto was closed off,583 all of the orders relating to the Jews that were closed inside were signed by Auerswald, whose direct superior was Fischer, so all of Auerswald’s orders were inspired by Fischer. – As I said, the borders of the ghetto were very tight, although they were widened a bit due to my husband’s intervention, the Germans were always changing the district’s borders, eliminating one or two streets, or even particular houses. This was intended to harass the population and diminish its will to resist. At the end of 1941, the so-called “Small Ghetto,” which encompassed about a dozen streets, was cut off from the Jewish district, and thus the concentration of people increased even more.584 After that, they began bringing in Jews from the provinces and Germany, a result of which 579 Wilhelm Hagen (1893–1983) was a physician who directed the health department in the German Civil Administration of the city of Warsaw starting January 1941. 580 The Chairman of the Jewish Council. 581 Transfer department/authority. 582 In December 1940, the Germans established this office to control all food, goods, and material that entered the ghetto and the finished products that exited it, thus regulating the economic ties between the ghetto and the rest of the city. Heinz Auerswald (1908–1970) was a lawyer and a member of the Nazi Party and the SS. He served as commissar for the Jewish district in the German Civil Administration of Warsaw from April 1941 to November 1942. Although he was involved in ordering the death penalty for the Jews who left the Warsaw Ghetto (as a result of which eight ghetto inhabitants were sentenced to death by the so-called Special Court in Warsaw in November 1941), Auerswald was never judicially prosecuted after the war and he continued to work as attorney in Düsseldorf. 583 November 16, 1940. 584 Chłodna Street cut through the ghetto, so that a large part of the ghetto lay north of the street and a considerably smaller part to the south of the street. Both were connected initially through a gate and later through a wooden bridge.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

568

Survivor Testimonies

was that the density became even more unbearable. On April 2 food was distributed. The rations were paltry, with 600 to 800 calories per person, which affected the children’s health catastrophically. The adults received even less. There were times when they did not even give bread, when the potatoes and vegetables were rotten, when they only passed out rutabagas. As a consequence of bad nutrition, mortality rates rose, every morning one would encounter a dozen corpses or so lying in the streets, these were people who had died of hunger.585 Children died in thousands, and a care586 from the Warsaw Ghetto cannot be compared to any other child. It looked like a little monster, starving, ulcerated, covered in insects. None of the labors of the Jewish Society for Public Welfare587 yielded adequate results, for despite all their efforts to obtain |4| a better food supply, they could not get any more provisions. The orders concerning the Jewish food supplies were signed by Auerswald. – The population of the ghetto was entirely deprived of any legal defense. Instances of violence were common, e. g., Gestapo officers would loot apartments. Apart from that, Jews had to yield the way to a passing German in the street and bow to them, and if they failed to do so, they would be beaten. I myself witnessed Germans beating the defenseless population with whips many times. The reason for these beatings was not any offense on the part of the Jews but rather the whims of the Germans. An employment agency (Arbeitsamt) was established in the Jewish community under order of the German authorities. At the command of either the Gestapo or Auerswald, Jews were sent to perform forced labor in the Aryan district, or even to camps. The work was usually beyond human capacity, almost no food rations were provided, they were beaten and maltreated, a high percentage of these people died! They, the doctors [who] returned, told them of the agonies inflicted on them, about the beatings, starvation, and abuse.588 585 Some 80,000 people died of hunger in the Warsaw Ghetto. See Dreifuss, Art. Warsaw, 903. 586 Obviously a typo for child. 587 The Jewish Society for Public Welfare (Żydowska Opieka Społeczna, later Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej, ŻTOS) was a coordinating committee of Jewish social welfare organizations. Established in the fall of 1939, it was renamed Jewish Social Help in January 1940, and in October that year Jewish Society for Public Welfare. Until the United States entered the war in December 1941, the organization received funding from AJDC. Its activities were not limited to Warsaw but covered ghettos throughout the General Government. See Polonsky, Art. Warsaw, 2002. 588 Due to the ambiguity of the Polish original sentence, at least two interpretations are possible: “They, the doctors who returned, told them [whom?] of the agonies inflicted on them, about the beatings, starvation, and abuse.” Or: “Those, whom the doctors

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

569

Document 35

These camps were both located in Warsaw, as well as outside the city, e. g., in Falenty.589 The liquidation of the ghetto was ordered on July 22, 1942.590 On this day, the Gestapo officers burst into the ghetto, entered a house at 26 Chłodna Street (if I’m not mistaken), burst into one of the apartments where a sick woman was being operated on by an Aryan doctor, they killed the women and the doctor and random passers-by, and then they left the ghetto. That same day, Auerswald issued a proclamation calling on all Jews to resettle in labor camps in the East voluntarily, those who went voluntarily were to be given double rations. Auerswald told my husband to issue to the people |5| a proclamation to this effect. My husband did not agree to this, and the proclamation was issued by the community without my husband’s signature. The next day, two Germans – I do not know if they were Gestapo officers or employees of the Civil Administration – came to the board of the community and ordered them to designate 10,000 people for deportation. This was when my husband took his own life, not wanting to fulfill this order. After his death, I remained in the ghetto for another ten days. During that time, there were constant raids on the ghetto by the Gestapo under the command of Brandt591 and Mende.592 Houses were surrounded and their inhabitants brought down to the courtyards, where their work permits were checked, but the choice was in fact at the whim of the Gestapo officers, people were separated into two groups, one remained on the spot, while the other was taken to the Umschlagplatz593 and was sent to the camps for death. What happened after I left the ghetto, I only know from stories. I must add that Fischer’s relationship to the Jews was implacable, which is why at the beginning of the liquidation of the ghetto he issued an order, which he signed, according to which Jews who left the ghetto would be punished by death, as well as anyone who harbored them.594 As a result of this order, many Jews who were hiding in the Aryan district died. returned [sent back], told them [whom?] of the agonies […].” However, it remains unclear who returned (or was sent back) and who told whom about these experiences. 589 A village 11 km southwest of Warsaw. 590 Although it might have looked as if the Action was aimed at the liquidation of the ghetto, it was intended to reduce the ghetto population by deporting a part of it to the Treblinka death camp. 591 SS-Untersturmführer Karl Georg Brandt (1898–1945) was the head of the subunit IV B4 (Jewish Affairs). 592 Karl Gerhard Mende. 593 Transfer site. 594 Apparently, she was referring to the appeal to the non-Jewish population of Warsaw published by Ludwig Fischer on May 13, 1943, in which he demonized the ghetto

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

570

Survivor Testimonies

Of the people who worked in the Jewish community during the occupation, the following are still living, as far as I know: 1) Adolf Berman595 – Hotel Sejmowy, 2) Gitler,596 secretary general of the Joint – 18 Chocimska Street, 3) Maślanko,597 the lawyer, 4) Nowogródzki,598 the lawyer, 5) Kroszcze – he works in the Jewish committee at 5 Szeroka Street.599 {Felicja Czerniakowska}

population as “murderers” and “communists,” justifying why the ghetto would have to be destroyed for the safety of Warsaw. Fischer sought to break any possible solidarity and support for the revolt, appealing to anti-Semitic and anti-communist emotions among the non-Jewish population. See Gutman, The Jews of Warsaw, 429 f. 595 Adolf Abraham Berman (1906–1978) was a psychologist and a left-wing Zionist activist. He had been a central figure in establishing a fighting organization in the underground of the Warsaw Ghetto and coordinating the activities of Żegota (codename for Rada Pomocy Żydom), the Polish Council to Aid Jews, supporting Jews in hiding. Berman participated in the Warsaw uprising in 1944. After the liberation, he was deputy of the Polish Sejm and chairman of the Central Committee of Jews in Poland until he was excluded from that body in 1949 for being a Zionist. In the following year, he left Poland for Israel. See Natalia Aleksiun, Art. Berman, Adolf Abraham, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 165 f. 596 Józef Gitler-Barski (1898–1990) was an economist, publicist, and the secretary general of AJDC in Poland between 1945 and 1950. He was a coworker of CJHC and member of the Scientific Council of the ŻIH of Poland. He published his memoirs under the title Przeżycia i wspomnienia z lat okupacji (Experiences and Memoirs from the Occupation Years) in 1986. 597 Mieczysław (Mojżes, Moses) Maślanko (1903–1986) was a lawyer and chairman of the disciplinary court of the Jewish Council in the Warsaw Ghetto. Between April 1943 and May 1945, he was imprisoned at Majdanek, Auschwitz, and Sachsenhausen. During the communist era in Poland, he served as defense attorney in several political and military trials against opponents of the communist regime. Between 1946 and 1956, he was member of the Supreme Council of Attorneys (Bar Association). 598 Henryk Nowogródzki (fl. 1940–1977) was a lawyer, publicist, and officer of the Jewish Police of the Warsaw Ghetto. 599 The Central Committee of Jews in Poland, founded 1944 in Lublin, was relocated to Szeroka Street, Warsaw, in February 1945, to a former Jewish community center. See David Engel, The End of Jewish Metropolis? The Ambivalence of Reconstruction in the Aftermath of the Holocaust, in: Glenn Dynner / François Guesnet (eds.), Warsaw. The Jewish Metropolis. Essays in Honor of the 75th Birthday of Professor Antony Polonsky, Leiden / Boston, Mass., 2015, 562–569, here 564.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

571

Document 36

Document 36 Adolphina Bertha Pfeiffer,600 Testimony Warsaw, May 13, 1946 Handwritten manuscript, 7 pages. The testiomy consists of two parts in different handwriting. The first part bears no pagination, both are signed in the same – third  – handwriting. The second part contains no date. Part 1 contains the archival stamp of CJHC (pages 1 and 3), and ŻIH (page 1). Both parts bear handwritten archival notes and archival record numbers. Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/5217 Do

Komitetu Żydowskiego w Województwie Warszawskim ul. Targowa 44. Podanie

Przyjechałam do Warszawy w roku 1920 r., na posadę wstąpiłam do pp. Czyżów Heleny i Nikodema. Pan Czyż był synem Kantora601 z Synagogi Warszawskiej. W 1920 r. Pani Czyż była w Frankfurcie n / M602 w sanatorjum [sanatorium] u Dr. Szpinaka, szwagra p. Czyża, i tam mnie zaangażowała jako wychowawczynię do dzieci, w 1938 r. córka Janina Czyż po maturze wyjechała do Paryża na studia i zamieszkała u wujków swoich Maksa i Marteina Milchior. A syn Stefan [w] 1939 r. jako pod[c]horąży dostał się do niewoli niemieckiej, z niewoli udało mu się zbiec i dostać do Paryża do siostry, i tam jest do obecnej chwili. Adres jego Stefan Czyż, Rue de 2 ponts 7, u p. Stanisława Lach, Paris. 600 Adolphine Bertha Pfeiffer (1889–1971), who called herself Else Pfeiffer, hailed from Kehl in southwest Germany, on the border with Alsace. She was the illegitimate daughter of Berta Alexandrine Solomon, a Catholic of Jewish descent who later married a German, Michael Heinrich Pfeiffer. She had lived in Warsaw since 1920 and returned there after the end of the war, most likely without ever gaining Polish citizenship. See Jerzy Kochanowski, O Niemce, która ratowała Żydów [On a German Who Saved Jews], in: Gazeta Wyborcza, January 7, 2012, (June 14, 2021). 601 The capitalization of professions in this document to an unusual degree may be read as an expression of politeness. 602 Nad Menem.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

572

Survivor Testimonies

Państwo Czyż [w] 1939 r. wyjechali do Zimnej Wody p.603 Lwowem razem z mecenasem Edwardem Lauem, ja kil[k]a razy dowoziłam im żywność, i odzież. W 1942 r. P. Czyżowa została wywieziona przez Niemców, jak ja się dowiedziałam o tym, pojechałam ratować p. Czyża i udało mi się przywieźć go w niemieckim wagonie, ja jako Niemka mogłam zaryzykować, p. Czyż miał wygląd aryjski i władał płynnie niemieckim, i szczęśliwie przyjechaliśmy do Warszawy do mnie na ul. [|2|]  6go Sierpnia N.604 12 (dzielnica niemiecka) i już mieszkał u mnie p. Felsen Maks [sic] pochodzenia mojżeszowego wysiedlony z Lipska, p. Felsena ukrywałam dwa lata. Podczas pobytu Felsena w Ghett[c]ie Warszawskim wkradałam się w każdą sobotę, żeby Felsenowi i rodzinie Leon Czyż, brat mego chlebodawcy, donieść żywność i załatwić różne sprawy, powoluje [powołując] się na znaną rodzinę Cwejków, Dr. Nowińską z pl. Krasińskich. Nadmieniam fakt jeden pobytu mojego w ghettcie: Dowiedziałam się, że zabrali dobrego znajomego na „Umstell-platz”605 na transport, poszłam tam interwenjować [inter­ weniować] u Niemców, powołuje się na Komisarza żydowskiej policji wiem, że był to adwokat i wygląd jego mogę dokładnie określić, gdyż z nim rozmawiałam w tej sprawie w czasie jego służby przy transporcie. Zaznaczam, że to wszystko bezinteresownie, bo ja miałam za okupacji b.606 dobrą posadę jako kierowniczka świetlicy w fabryce „Wola” na ul. Bema. Oprócz p. Czyża [i] p. Felsena zatrzymali się u mnie na 6go Sierpnia N. 12 na pewien czas rodziny ze Lwowa pod pseudonimem Piotrkowska Ana z synem lat 22 i Rybicki z żoną i dwoma synami lat 20 i 22. Nadmieniam, że mecenas Lau bywał b. często u mnie po przyjeździe z Zimnej Wody jako przyjaciel p. Czyża. Mimo wszystko narażałam się bardzo, bo nie był to pojedynczy wypadek, tylko ja wspólnie przeżywałam gehenne żydowską, choć nie jedno krotne [niejednokrotnie] byłam ostrzeżona i nawet szantażowana, wytrwałam do czasu wspólnego aresztowania. [|3|]607 Było to 29.XII.42 r., na Pawiaku byłam jeden miesiąc, potem zostałam z transportem wysłana na Majdanek, gdzie pełniłam funkcję blokowej, kiedy przyszedł transport żydowskich kobiet z Warszawskiego Ghetta, wśród nich było dużo moich znajomych, ja jako Niemka i blokowa miałam możność im ułatwić lepsze wyżywienie i przydzielić względną pracę i tu miałam dużo przykrości

603 Pod. 604 Numer. 605 Umschlagplatz. 606 Bardzo. 607 In the upper left corner, page number “4;” obviously incorrect.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

573

Document 36

ze strony polek608 z mojego bloku, wymyślały mi i nazywały mnie żydowską przyjaciółką. W Majdanku przeżyłam rzecz straszną, w tym czasie rozstrzelali 18 tys. Żydów, między tymi były moje znajome. W 1944 r. został zlikwidowany obóz i przetransportowali nas do obozu w Ravensbrück w Niemczech, tam byłam do maja 45 r., od tego czasu jestem wciąż w poszukiwaniu dobrych znajomych, w Komitecie na ul. Szerokiej podałam 14 nazwisk i na tym podaniu podałam adres mego wychowanka w Paryżu i bardzo proszę powiadomić go o moim ciężkim i samotnym położeniu. Do Niemiec nie pojadę, bo nie mam tam nikogo, czułabym się obco, bo jednak jestem 25 lat bez przerwy w Warszawie, i co gorsze, nie mam żadnych dochodów, zwracam się do Komitetu o pomoc w tej sprawie, jak zresztą i o pomoc materjalną [materialną], gdyż jestem bez środków do życia i [w] b. ciężkich warunkach, liczę na przychylne rozpatrzenie mojej prośby przez Komitet. Powołuję się na świadków z ul. Miodowej N. 21. Dozorca domu Szychtt Franciszek i żona jego Emilja. Rydzewska Maria, gospodyni u Prezydenta m. Warszawy Szpotańskiego w tym że [tymże] domu. Bubiakowa Kazimiera, wł:609 sklepa [sklepu] w tym domu, i jej mąż Stanisław, i Hercenberg Bernard, pracownik fir.610 Oliszewski też w tym domu. Warszawa 13.V.1946 r.611

Else Pfeiffer

{87w-wo}612 W 1920 roku w Königstein przy Frankfurcie zostałam zaangażowana przez państwa Czyżów, Nikodema i Helenę, do wychowania i kształcenia w języku niemieckim, francuskim i innych, ich dwojga dzieci. Jestem Alzatką, matka moja była Francuzką, wobec czego władam jednakowo dobrze obydwoma językami. Pracowałam u nich, pomimo że dzieci już urosły, do początku wojny. Chlebodawcy moi, po ucieczce we wrześniu 1939 roku nie wrócili do Warszawy, lecz osiedli w Zimnej Wodzie w okolicy Lwowa. Ja dostawałam od nich dyspozycje, sprzedawałam różne objekty [obiekty] i woziłam pieniądze

608 Most likely: “polski.” 609 Właścicielka. 610 Firmy. 611 End of first part. 612 Both entries in this line are written in a different handwriting.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

574

Survivor Testimonies

do nich. Córka państwa Czyżów przed samą wojną wyjechała na studja [studia] do Paryża i mieszkała u wujostwa swoich Milchiorów, a syn Stefan poszedł do wojska jako podchorąży, dostał się do niewoli niemieckiej i uciekł do siostry do Paryża, gdzie dotychczas przebywa. W 1941 roku byłam zmuszona przenieść się z Miodowej 21 z mieszkania p. Czyżów do niemieckiej dzielnicy, ul. 6 Sierpnia 12. Rodzina i znajomi państwa Czyżów znaleźli się w Ge[tt]cie: brat, pan Leon Czyż z żoną z domu Wiślicka, p. Stefania Karlsbadowa z domu Wiślicka, doktorowa Nowińska z synem, doktorowa Ressel z córką, rodzina Milchiorów ze Św. Jerskiej.613 W tym czasie, nie mając z czego żyć, przyjęłam posadę kierowniczki świetlicy w fabryce „Vola“ [Wola] na ul.  Bema. Z Gettem nawiązałam kontakt w początku i w miarę moich możności pomagałam im i byłam łączniczką. Co sobotę dostawałam się do nich, przychodziłam z paczkami i zostawałam do poniedziałku. |2|  Przekradałam się różnymi drogami. Kilkakrotnie miałam duże przykrości ze strony Niemców i tylko cudem nie zostałam aresztowana. Jeszcze w okresie mojego mieszkania na Miodowej przyjęłam na mieszkanie wskazanego mi przez znajomych państwa Czyżów niemieckiego Żyda, pana Maksa Felsena. Po zamknięciu Getta p. Felsen zdecydował, że pójdzie do Getta, ale było to już w długim czasie po zamknięciu i mieszkanie po tej stronie stawało się coraz bardziej niebezpieczne. Znalazłam na prośbę pana Felsena auto niemieckie (magistrackie) i wraz z nim pojechałam do Getta. Widywałam się z nim w dalszym ciągu, gdyż przychodził z kolumną pracy na stronę aryjską. Po pewnym czasie doszedł do wniosku p. Felsen, że w Getto jest coraz ciężej, i prosił, żebym go wzięła do siebie, licząc się z tym, że w dzielnicy niemieckiej będzie bezpieczniej. Nie zastanawiając się nad moim bezpieczeństwem i konsekwencjami zgodziłam się i p. Felsen zamieszkał u mnie na 6 Sierpnia. Tymczasem p. Felsen dostał wiadomość, że jego przyjaciel, p. Tabak z Berlina, został złapany na „Umschlagplatz”. Na jego prośbę pojechałam do Getta, dostałam się do władz niemieckich pokonywując szalone trudności, wydostałam go niestety tylko na niedługi czas. W międzyczasie w Zimnej Wodzie robiło się coraz gorzej. Byłam tam kilka razy, zawoziłam pieniądze i żywność moim dawnym chlebodawcom. Pewnego dnia dowiedziałam się, że w Zimnej Wodzie została przeprowadzona tak zwana „Akcia” i że pani Helena Czyżowa została zabrana. Panu |3| Czyżowi wraz z panem mecenasem Lauem udało się wykupić. Trzeba było ratować pana Czyża. Pojechałam do Zimnej Wody, zabrałam go, korzystając z jego nie bardzo semickiego wyglądu, niemieckim wagonem, bo w polskim 613 Świętojerskiej ul.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

575

Document 36

bałam się z powodu łapanki lub kontroli, przywiozłam do Warszawy do mojego mieszkania na ul. 6 Sierpnia, gdzie zamieszkał warz z p. Maksem Felsenem i ze mną. Wychodziłam codziennie do pracy i wracałam w jednym strach[u] o nich, wiedząc co ich i mnie może spotkać. W międzyczasie zatrzymały się u mnie dwie rodziny {żydowskie}, dwie matki, każda z dwoma synami dorosłymi, pani Piotrowska [sic] i Rybicka. Prawdziwych ich nazwisk nie znam. Takie życie pełne grozy przeżywałam przez szereg miesięcy, aż do dn. 29 / XII.1942 r., kiedy to przypuszczać należy z jakie[j]ś prowokacji, przyszli w nocy i zabrali obydwóch [obydwu] mężczyzn a w pół godziny później mnie. Zawieziono mnie do Gestapo, gdzie mnie bito i męczono, ponieważ szło im o to, gdzie się ci inni, którzy przychodzili lub niekiedy nocowali, a których nie zastali, i szło im [o to,] kogo jeszcze znam. Ponieważ niczego się dowiedzieć ode mnie nie mogli, wściekli zapowiedzieli mi, że mnie zabiją lub że zgniję w więzieniu. Nazajturz odwieziono mnie na Pawiak, a 17 stycznia 1943 r. wysłano transportem na Majdanek. Na Majdanku przeżywałam ciężkie czasy i głód, gdyż cały czas mego pobytu w Polsce żyłam tylko z Żydami, prawie że nie miałam znajomych Polaków, nie miał kto mi przysyłać |4| paczek, od Czerwonego Krzyża też nie dostawałam, a Żydzi raczej potrzebowali mojej opieki, pomocy. W momencie, gdy na Majdanek zaczęli przyjeżdżać Żydzi z likwidacji warszawskiego Getta, tzn. w końcu kwietnia 1943 r., byłam blokową na funkcyjnym bloku, pomimo że koleżanki Polki, na ogół źle ustosunkowane do Żydów (nazywały mnie „Żydowską Ciotką”), to ja pomagałam znajomym Żydówkom: Janinie Milchior, p. Rajchert i innym. Niestety do 3 listopada zabrano na egzekucję wszystkie Żydówki z pierwszego pola Majdanka. Powołuję się na wiarygodnych świadków: panią Natalię Wiślicką, wdowę po pośle Wacławie Wiślickim, zamieszkająca {na} ul.  Mińskiej róg Gocławskiej, i p. Emilię Nejmarkową, zam.614 [na] Saske Kępa [Saskiej Kępie, ul.] Czeska 14, m. 1. Else Pfeiffer

614 Zamieszkająca.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

576

Survivor Testimonies

Translation To

the Jewish Committee615 in the Warsaw Voivodeship, Targowa Street 44. Request616

I came to Warsaw in 1920 and began employment with Helena and Nikodem Czyż. Mr. Czyż was the son of the cantor at the Warsaw Synagogue. In 1920, Mrs. Czyż was in Frankfurt / Main at the health resort of Dr. Szpinak,617 Mr. Czyż’s brother-in-law, and there she hired me as a governess for the children. Their daughter, Janina Czyż, left in 1939 after completing her schoolleaving exams to study in Paris, where she moved in with her uncles, Max and Martein Milchior. And their [the Czyż’s] son, Stefan, a cadet, was captured by the Germans in 1939 but managed to escape and reach his sister in Paris, where he still lives. His address is: Stefan Czyż, Rue de[s] 2 Ponts 7, c / o Mr. Stanisław Lach, Paris. In 1939, Mr. and Mrs. Czyż left for Zimna Woda,618 near Lvov, together with Mecenas619 Edward Lau. I brought them food and clothing several times. In 1942, Mrs. Czyż was deported by the Germans. As soon as I found out, I went to rescue Mr. Czyż and managed to bring him on a German train. As a German, I was able to take the risk. Mr. Czyż looked Aryan and spoke fluent German, so we reached Warsaw safely and went to my place at [|2|] Szóstego Sierpnia Street, No. 12 (in the German district). Max Felsen,620 a Jew who had been displaced from Leipzig, was already staying with me. I hid Mr. Felsen for two years. 615 Presumably, she turned to the regional branch of the Central Committee of Jews in Poland, both of which were located in Warsaw. 616 It is not clear why this was crossed out, since this letter was literally a request for material support. Perhaps Pfeiffer sought to make it less obvious that she was requesting help, as if not to give the impression that she was now trying to exploit the fact that she had helped Jews during the German occupation. 617 Bernard Szpinak (1884–1963) was a Jewish physician and the co-owner of the sanatorium in Königstein im Taunus, in the Taunus Mountains near Frankfurt / Main. It was forced to close in October 1938. 618 Today Zymna Voda in the Lviv Oblast in western Ukraine about 10 km west of Lviv. 619 A polite title for a lawyer. 620 Markus Max Felsen (born 1893) originated from Holyn (today Ukraine). Before he came to Warsaw, he worked as a furrier in Leipzig, Saxony.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

577

Document 36

During Felsen’s stay in the Warsaw Ghetto, I smuggled myself in every Saturday to bring food to Felsen, as well as to Leon Czyż (my employer’s brother) and his family, and to run various errands. I call upon [as witnesses] the famous family Cwejk, Dr. Nowińska from Krasińskich Square. I would mention one of my visits to the ghetto: I found out that they took a good friend of mine to the Umstellplatz621 for a transport, and I went there to intervene with the Germans. I call upon the head of the Jewish Police [as a witness]; I know he was a lawyer, and I could describe his appearance in detail, as I spoke to him about this matter during his shift at the transport. I would like to emphasize that I did this all without ulterior motives, since during the occupation I had a very good job as the director of the daycare center at the Wola factory on Bema Street. Apart from Mr. Czyż and Mr. Felsen, other families from Lvov stayed with me at 12 Szóstego Sierpnia Street. They used pseudonyms: Ana Piotrkowska and her 22-year-old son, and Rybicki with his wife and two sons, aged 20 and 22. I mention that Mecenas Lau stayed with me very often after returning from Zimna Woda, as he was a friend of Mr. Czyż. Nevertheless, I risked a lot, as this was not a single instance; rather, I lived through the Jewish Gehenna with them. Although I was warned and even threatened more than once, I held out until we were all arrested. [|3|] That was on December 29, 1942. I spent one month in Pawiak,622 after which I was sent by transport to Majdanek. I was serving as a barrack leader there when a transport of Jewish women from the Warsaw Ghetto arrived. Among them were a number of women I knew. As a German and a barrack leader, I had the ability to procure better rations and easier work for them, and thus I was greatly resented by the Polish women in my block. They insulted me and called me Jewish lover. I lived through horrors in Majdanek. While I was there, they shot 18,000 Jews, including some who I knew. In 1944, the camp was liquidated, and we were removed to the camp in Ravensbrück,623 Germany, where I remained until May 1945. 621 Pfeiffer refers to the Umschlagplatz (transfer site). 622 Notorious prison in Warsaw used by the Gestapo under the German occupation. 623 A concentration camp 90 km north of Berlin. Founded in 1939, it was the second largest womens’ camp after Auschwitz-Birkenau. A small men’s camp was added in 1941. By the end of 1942, it had a prisoner population of over 10,000. By February 1945, 106,000 women from across Nazi-occupied Europe had been incarcerated at Ravensbrück. The camp was liberated by the Soviets on April 30, 1944. See Shmuel Spector, Art. Ravensbrück, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 3, 1226 f. In the camp index of Ravensbrück, Pfeiffer was initially listed as a “Polish Jew.” Later, the entry was corrected to “Nationality: probably German.” See Kochanowski, O Niemce, która ratowała Żydów.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

578

Survivor Testimonies

Since then, I have been searching for kind friends [willing to lend a helping hand]. In my application to the Committee on Szeroka Street, I included 14 names, as well as the address of the child I was taking care of in Paris,624 whom I kindly request you to inform of my difficult and lonely situation. I will not return to Germany, as I have no one there, and I would feel like a stranger, as I have spent the last 25 years in Warsaw without a break. Even worse, I have no proof.625 I turn to the Committee for help in this matter, as well as for material help, as I am without means and in very difficult circumstances. I hope my application will gain the Committee’s approval. I rely on witnesses from 21 Miodowa Street. The janitor Franciszek Szycht and his wife, Emilia; Maria Rydzewska, housekeeper for Szpotański,626 the President [sic] of Warsaw, in that same building; Kazimiera Bubiakowa, the owner of the shop in that building, and her husband, Stanisław; Bernard Hercenberg, employee of the Oliszewski Co., in that building. Warsaw, May 13, 1946627

Else Pfeiffer

{87w-wo} I was hired in 1920 at Königstein near Frankfurt / Main by Nikodem and Helena Czyż to raise and educate their two children in the German and French languages, as well as in music. I am Alsatian, and my mother is French, which is why I speak both languages equally well. Although the children eventually grew up, I continued to work with the family until the outbreak of the war. My employers did not return to Warsaw after they fled in September 1939, but settled in Zimna Woda, near Lvov. I received their instructions to sell various objects and bring them the proceeds. Right before the war, their daughter left to study in Paris, where she was living with her aunt and uncle,628

624 Stefan Czyż. 625 She is most probably referring to identification documents. 626 Tadeusz Szpotański (1883–1944) was a publicist and the deputy mayor of Warsaw. After being arrested and imprisoned in the Pawiak prison by the Germans, he managed to escape in March 1942. 627 End of first part. 628 Polish wujostwo, normally indicates an uncle and aunt, but here refers obviously to the two uncles noted above (Max and Martein Milchior).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

579

Document 36

the Milchiors. Their [the Czyż’s] son, Stefan, joined the army as a cadet, was captured, and escaped to his sister in Paris, where he remains until this day. In 1941, I was forced to leave the Czyż’s apartment at 21 Miodowa Street, and go to the German district at 12 Szóstego Sierpnia Street. The Czyż’s family and friends found themselves in the ghetto: Leon (my employer’s brother) and his wife, née Wiślicka, Mrs. Stefania Karlsbadowa, née Wiślicka, Mrs. Nowińska with her son, Mrs. Ressel with her daughter, and the Milchior family from Świętojerska Street. At that time, as I had nothing to live on, I took a position as the director of the daycare center at the Wola factory on Bema Street. From the beginning, I established contacts with the ghetto and helped them as much as I could; I was a contact point. Every Saturday, I managed to get into the ghetto to bring parcels. I would stay until Monday. |2|  I used a number of different routes to sneak in. From time to time, Germans would harass me, and it was a miracle that I was not arrested. During my stay at the apartment on Miodowa Street, I took in a German Jew, Max Felsen, who was suggested to me by acquaintances of the Czyż’s. After the ghetto had been closed off, Mr. Felsen decided that he would go to the ghetto, but this was a long time after it had been closed off, so living on this side was becoming more and more dangerous. At Mr. Felsen’s request, I procured a private car (of the municipality) and I accompanied him to the ghetto. I still saw him afterward, as he was part of the group that did work on the Aryan side. After a while, Mr. Felsen reached the conclusion that life in the ghetto was getting harder and asked me to take him back in, hoping that life in the German district would be safer. I agreed without even hesitating for a moment to consider the consequences for my safety, and Mr. Felsen moved into the apartment on Szóstego Sierpnia Street. Meanwhile, Mr. Felsen heard that his friend, Mr. Tabak from Berlin, was brought to the Umschlagplatz. At his request, I went to the ghetto and reached the German authorities, overcoming great hurdles, and got him out, but unfortunately only for a very short time. In the meantime, in Zimna Woda, things kept getting worse. I went there several times, bringing money and food to my former employers. One day, I found out that an Action had been carried out in Zimna Woda, and that Helena Czyż had been deported. Mr. |3| Czyż, along with Mecenas Lau, managed to bribe their way out. Mr. Czyż had to be rescued. I went to Zimna Woda and took him on a German train – where his not-too-Semitic appearance was useful – because I was afraid of taking him on a Polish train, if some control or roundup should occur. I brought him to Warsaw, to my apartment on Szóstego Sierpnia Street, where he lived with Max Felsen and me. I left for work every day and returned fearing for them, knowing what could happen to them and to me.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

580

Survivor Testimonies

In the meantime, two Jewish families were hiding in my apartment, two mothers, each with two grown-up sons: Mrs. Piotrowska [sic] and Mrs. Rybicka, I do not know their real names. I led this terror-filled life until December 29, 1942, when, probably because of some provocation, they came at night and took both men and, half an hour later, me as well. They brought me to the Gestapo, where I was beaten and tortured, because they wanted to find out where the other people were who came or sometimes spent the night – and whom they had not found. They also wanted to find out who else I knew. They were furious that they could not find out anything from me and announced that they would kill me or that I would rot in prison. The following morning, I was taken to the Pawiak [prison], and on January 17, 1943, I was sent by transport to Majdanek. In Majdanek, I lived through hard times and hunger, since during all my years in Poland I had lived only among Jews and did not know many Poles. There was no one who would send me packages, and I did not receive |4| anything from the Red Cross; the Jews needed my help and care. When the Warsaw Ghetto was liquidated and the Jews were brought to Majdanek, toward the end of April 1943, I was serving as a barrack leader in a functional bloc, and despite the fact that the Polish women prisoners generally thought poorly of the Jews (they called me “Jews lover”), I still helped out the Jews I knew: Janina Milchior, Mrs. J. Rajchert, and others. Unfortunately, all the Jewish women from the first field of Majdanek629 were executed until November 3. I call on reliable witnesses: Natalia Wiślicka, widow of the politician Wacław Wiślicki,630 who lives on the corner of Mińska and Gocławska Street, and Emilia Nejmarkowa, who lives in Saska Kępa631 at 11 Czeska Street, apartment 1. Else Pfeiffer

629 The prisoner barracks in the concentration and extermination camp Majdanek were arranged in six areas called “fields.” In Field 1, there were 22 barracks. See Mailänder, Female SS Guards, 113. 630 Wacław Wiślicki (1882–1935) was a Polish Jewish politician, social activist, and industrialist. He was a member of the Parliament of the Second Polish Republic (1922–1935), a defender of the rights of the Jewish population, and is particularly known for his fight against anti-Semitism in the 1930s. 631 Saska Kępa is located on the right bank of the Vistula River, administratively a part of the Warsaw city district Praga-Południe.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

581

Document 37

Document 37 Gitla Rzędzińska and Ada Kosman, Testimony Warsaw, July 7, 1947 Handwritten manuscript,632 5 pages; signed by both of the witnesses, archival stamps of CJHC (Page 1) and ŻIH (page 5), archival record number on pages 1, 3, and 5 Language: Polish; translated by Robert Moses Shapiro AŻIH, 301/5189 202 Do Komisji Historycznej przy W.K.Ż.633 w Warszawie W 1941 roku na jesieni mieszkaliśmy w gettcie [sic] przy ulicy Pawiej 92. A kiedy zaczęła się akcja wysiedleńcza, postanowiliśmy wyjść z getta. Wówczas mąż mój Icchok Rzędziński miał znajomych w Mokotowie. Byli to ob. Kosmanowie. Rodzina składała się z syna w wieku lat 9, córka lat 12 i mąż z żoną. Po wydostaniu się z piekła getta udałam się z dwojgiem moich dzieci wprost do nich. Mieszkali wówczas na parterze w willowym domku. Życie nasze upływało nam u tychże przyjaciół bardzo dobrze. Ze względu na dozorcę oraz reszty lokatorów, którzy żądali od nas bliższych informacji, musieliśmy się przenieść do blizkiej [sic] rodziny tychże. Po krótkim czasie nie dali nasi przyjaciele za wygrane i wynajęli mieszkanie na wsi koło Nowego Miasta nad Pilicą i tam prawie jeszcze zimą wyprowadzili się wraz ze mną i moją córeczką, syn zaś mój, ze względu na jego wybitny wygląd semicki był znów w międzyczasie oddany w trzecie ręce do pewnych państwa. Było to w roku 1943. |2| Mąż mój daje mi znać, iż syna mego zabrali z mieszkania, do któregośmy go oddali, a teraz żądają za niego 70.000 zł. wykupu w przeciągu trzech dni, w przeciwnym bądź razie będzie rozstrzelany. Nasi przyjaciele, powyżsi ob. Kosmanowie, gdy to usłyszeli, natychmiast zaczęli działać. Prosili w całej rodzinie (a była to rodzina kupców), zbierali i po kilka tysięcy od każdego, ja zaś także wszystko czyniłam i dopięliśmy kwoty 50.000. Byliśmy jednak pewni, że nawet wpłacimy tę kwotę a dziecka może już nie zobaczymy. Ale Kosmanowie trzymali nas na duchu, oni jedni jedyni. Po wpłaceniu pieniędzy za dziecko osobie trzeciej dowiaduję się, że trzeba po niego iść na plac na Fortach Bema, gdzie będzie siedział na kamieniu. A teraz świeża tragedia! Kto pójdzie? Ja, to znów mnie wciągną, 632 A three-page typescript was also compiled from this testimony. Since it contains a lot of typing errors, the transcript follows the handwritten record. 633 Wojewódzkim Komitecie Żydowskim.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

582

Survivor Testimonies

mąż, to jego wciągną. Krótka narada z naszymi przyjaciółmi Kosmanami. Nie długo się namyślając Ada (żona) mówi: „Trudno, ja wiem, co to znaczy, ja też mam dzieci.” Wsiada w dorożkę i przeżeg-|3|nawszy się jedzie w to miejsce. Z daleka jeszcze wysiada, gdyż nie chce wtajemniczać dorożkarza. Z daleka już ją dziecko poznaje. Z płaczem biegnie do „cioci”, rzuca jej się na szyję. Ona z przerażeniem spojrzała na niego. Był kompletnie nagi i bosy. Wszystko z niego ściągli, prócz tego okropnie owrzodzony [sic] (świerzba[świerzb]). Udaje się z nim do najbliższego przystanku, ale po drodze jeden z szajki dochodzi do niej i pyta: „Dokąd pani z tym Żydem” Ona nie namyślając się odpowiada: „Wyście tyle zarobili, to i ja też chcę zarobić”, a wsiadając w tramwaj to natychmiast po każdym przystanka zmieniała wagon i przy najbliższym kościele wysiadła i wprost do kościoła, aby zmylić tropy tychże. Do swojej rodziny pomimo, że było to dość blisko, dopięła dopiero wieczorem. Tam zrobiła dziecku kąpiel. Odziała go, jak mogła, i tegoż wieczoru pojechała do siebie do Nowego Miasta. Wówczas ja musiałam już szukać |4| sobie innego schronienia, gdyż razem z synkiem było niemożliwością, a córkę moją ona także usadowiła u swej rodziny, aby nie było zbytniego podobieństwa. Życie dziecka zupełnie się zmieniło. Po ciężkich przeżyciach jego, zupełnie zaczął oddychać. Był na powietrzu i wszyscy obok wiedzieli, iż jest bratem ciotecznym i musi być na wsi wraz z jej synem, bo mają powiększone gruczoły. Pominęłam jeszcze, że po jego przybyciu cała rodzina dostała od niego okropnej świerzby i długie tygodnie musieli się leczyć po kryjomu. Ja zaś wciąż miałam kontakt, gdyż co tydzień jeździł sam Kosman do domu, a cały tydzień pracował w Warszawie. Tyle poświęcenia, tyle pracy bez absolutnego zainteresowania, jeżeli chodzi o stronę materjalną [materialną]. Po wyzwoleniu nas przez sojuszników pojechałam wprost do nich, gdzie przyjęli mnie z nadzwyczajnym entuzjazmem, oddając mi zdrowego i rozkosznego syna, ale co było dla nich najokropniejszom wieść, że mąż mój zaginął w ostatnim |5| momencie, bo dwa dni przed wyzwoleniem zadenuncjowali i rozstrzelili go w Piastowie koło Warszawy. Ten cios dobił mnie i tak samo ich, gdyż kochali go i szanowali nad życie. Do dnia dzisiejszego jesteśmy sobie bardzo życzliwi i blizcy [sic]. Kreślimy się: Rzędzińska Gitla Warszawa, Targowa 46. {Ada Kosman Olsztyn, Kopernika 33.}634 Warszawa, dnia 7 lipca 1947. 634 In a different handwriting.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

583

Document 37

Translation 202 To the Historical Commission at the Voivodeship Committee of Jews in Warsaw In the autumn of 1941, we lived in the ghetto at 92 Pawia Street.635 And when the resettlement Action started,636 we decided to leave the ghetto. At the time, my husband Icchok Rzędziński had friends in Mokotów.637 They were the Kosmans. The family consisted of a son, age nine, a twelve-year-old daughter, and the husband and wife. After getting out of the hell of the ghetto, I succeeded in getting directly to them with both of my children. At the time, they lived on the ground floor in a small residential house. Our life with these friends flowed for us very well. Regarding the janitor and the rest of the tenants, who asked us for more detailed information, we had to turn to their [Kosmans’] close family. After a short time, our friends did not give up on us and they rented an apartment in a village around Nowe Miasto on the Pilica River.638 Almost in winter, they moved out there, together with me and my little daughter; whereas, in view of my son’s markedly Semitic appearance, he was once again in the meantime handed over into other hands, to a certain couple. It was in 1943. |2| My husband informs me that they took my son from the apartment to which we delivered him, and now they are demanding fully 70,000 złoty ransom for him within three days; if not, he will be shot. When our friends, the above mentioned Kosmans, heard of this they immediately started to act. They asked among their whole family (and it was a family of merchants); they collected a few thousand from each, while I also did everything and we sewed together the sum of 50,000. We were, however, sure that even if we will pay this sum, we might not see our child. But the Kosmans kept up our spirit; they were the only ones. Barely after payment of the money for the child to a third party, I learned that it would be necessary to look for him at the square at Fort Bema,639 where he will be sitting on a rock. And now a

635 In Warsaw. 636 She is probably referring to the first wave of mass deportations that occurred between July 22 and September 21, 1942. 637 A neighborhood south of the ghetto, on the left bank of the Vistula River. 638 Nowe Miasto nad Pilicą, some 80 km south of Warsaw, in the Grójec County of the Masovian Voivodeship. 639 Part of the 19th century fortification of Warsaw. In 1939, it was incorporated into the city; today it is located in the Bemowo District in the western part of Warsaw.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

584

Survivor Testimonies

fresh tragedy! Who will go? If I, they once again will pull me in, if my husband, they will pull him. A short consultation with our friends, the Kosmans. Thinking only briefly, Ada (the wife) says, “It is hard, I know what it means, I too have children.” She boards a hansom cab and, bidding |3| farewell, rides into the city. She got out at a distance, since she did not want to initiate the cab driver into the secret. From a distance, the child already recognizes her. With tears, he runs to “aunty,” throwing himself onto her neck. She gazes at him in horror. He was completely naked and barefoot. They had taken everything from him, except for a terrible rash (scabies). She makes her way with him to the nearest [trolley] stop but on the way, one of the gang approaches her and asks, “Where are you going with this Jew?” Not thinking long, she answers, “You’ve earned so much and I want to earn, too,” and boards the trolley. She immediately changed cars at each stop and got out at the nearest church and went directly into the church so as to confuse the trail. Although it was quite close, she made it back to her family only in the evening. There, she made the child a bath. She dressed him as best she could and that evening traveled to her home in Nowe Miasto. At the time, I already had to look |4| for another shelter for myself, because [staying] together with my little son was impossible. And my daughter, she also was comfortably settled in with her [Mrs. Kosman’s] family, although there was not excessive similarity. The child’s life completely changed. After his difficult experiences, he began to exhale completely. He was in the fresh air and all those around knew that he is a cousin and must be in the village together with her son because they have enlarged glands. I skipped yet that after his arrival the whole family got a terrible case of scabies from him and it took them long weeks to recover in secret. On the other hand, I still had contact, because Mr. Kosman worked the whole week in Warsaw and traveled every week home. It was as much dedication, as much work without any interest in benefitting, if the point was the material side. After our liberation by the Soviets,640 I went directly to them, where they received me with extraordinary enthusiasm, returning to me my healthy and delightful son. However, they [suffered with] what was for them the most terrible news, that my husband had perished at the last |5| moment, because two days before the liberation, he was denounced and they shot him in Piastów641 near Warsaw. This blow devastated me, and them, too, because

640 The Soviet army liberated Nowe Miasto nad Pilicą and Warsaw on January 17, 1945. 641 Piastów borders the Warsaw District of Ursus and the county towns of Prusków and Ożarów Mazowiecki as well.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

585

Document 38

they loved him and esteemed him more than life. Until today, we are good friends and very close. We sign: Rzędzińska Gitla 46 Targowa, Warsaw {Ada Kosman 33 Kopernika, Olsztyn}642 Warsaw, July 7, 1947.

Document 38 Izrael Lewin,643 Testimony (recorded by B. Mosiężnik) Łódź, September 25, 1948 Handwritten manuscript,644 5 pages; archival stamp (pages 1 and 4), handwritten archival record number (page 1), handwritten corrections and additions Language: Polish; translated by Robert Moses Shapiro AŻIH, 301/4391 Lewit Lewin Izrael, ur. w Wiźnie, pow. Łomżyński, woj. Białostockie, w 1898, 5.X., syn Szmula i Eny-Marii z Lipszyców, z zawodu krawiec, zam.645 w Łodzi, Wschodnia 27/27, przed wojną mieszkał w Wiźnie, podczas okupacji: Wizna, wieś Bronowo, Łomża, wieś Zanklewo pod Wizną. Zgłosił się do Żyd. Inst. Histor.646 w Łodzi dnia 25.IX.48 i złożył następujące zeznanie. Protok.647 B. Mosiężnik. 642 There are two localitities named Olsztyn in Poland: Kopernika Mikołaja Street No. 33 is located in Olsztyn (formerly Allenstein in East Prussia) about 100 km south of Kaliningrad and 140 km southeast of Gdańsk. 643 Izrael Lewin, who immigrated to Israel in 1950 (see Fig. 17), testified for Yad Vashem twice: in 1958 (YVA O.3, file 860) and in 1973 (YVA O.3, file 3717). 644 A three-page typescript was also compiled from this testimony. Since it contains many typing errors, the transcript follows the handwritten record. 645 Zamieszka. 646 Żydowskiego Instytutu Historycznego. 647 Protokolant.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

586

Survivor Testimonies

Pochodzę z Wizny, gdzie urodziłem się i zamieszkiwałem podczas wojny, miałem też warsztat krawiecki i sklep manufaktury. Wizna – 30 kl [km] od granicy. Wojna zaczęła się 1.IX.1939 r. 6 września 1939 r. Niemcy wstąpili do Wizny a ja uciekłem do Sokół. Ta z rodziną (żona i 5 dzieci) do Sokół. Tam byłam 10.IX. Niemcy zajęli Sokoły, ale po tygodniu się wycofali i przybyła Armia Czerwona. Wtedy ja wróciłem z rodziną z [do] Wizny. Okres 1939 r. Do 22.VI.1941 byłem w Wiźnie, pracowałem w spółdzielni (artiel [sic]) jako zokr. Przykrawacz. Dzieci moje uczyły się. Miałem 5 dzieci: najstarszy Fruim Juda ur. 1923 r., |2| Abram ur. W 1926, Icchok ur. 1930, córka ur. 1932 r., najmłodsza ur. W 1940 r. (umarła [w] 1941 przed wojną). Dzieci się uczyły, najstarszy już pracował. 22.VI.41 r., gdy zaczeła [sic] się wojna, 30 samolotów niemieckich zbombardowało żyd.648 dzielnicę miasta. Z zyd. [sic] domów pozostalą [?] dwa: mój dom v o Na początku wojny w Wiźnie było do 600 Żydów. Do mnie przyszedł Polak Piotrowski i radził mi, żeby w tej chwili uciekał (jeszcze wojska radzieckie były), bo „narodówka” już otrzymała zezwolenie robić z Żydami, co chcą. Uciekłem z rodziną do wsi Bronowo, 6 klm649 od Wizny, i zatrzymałem się u Szymańskiego Jana, który mnie schował w stodole (schowałem się przed Polakami). Pracow Szyłem trochę dla niego. Byłem u niego ze dwa tygodnie czasu. Nikt z sąsiadów nie wiedział. Wyjaśniam, że przed tym uciekłem do wsi Kossaki (1 klm od Bronowa) do Szlachty, ale bali się mnie trzymać i radzili jechać do domu. Spotkałem Szymańskiego Feliksa i opowiedziałem, co się ze mną dzieje. Powiedział mi, że {nie} radzi wracać do Wizny. Zatrzymaliśmy się u niego. W nocy przybyli „chłopcy” ze wsi, |3| Szymański pyta, po co potr[zebują] pytali o mnie, motywując, że chcą kupić towar. Szymański rozumiejąc o co idzie, oświadczył, że obroni mnie siekierą. „Chłopcy” odeszli, ale wybili szyby kamieniami. Wtedy Feliks Szymański zaprowadził mnie do Szymańskiego Jana, gdzie byliśmy dwa tygodnie czasu (ja i dwoje starszych dzieci). Żona z młodszymi dziećmi wróciła do Wizny i po kilku dniach dała mi znać, żeby nie wracał, bo już pół miasta Żydów zastrzelili. (Kobiet i dzieci na razie nie ruszano.) Zo Ostatecznie w sobotę (to mogło być 5 lipca 1941 r.) przybyłem do Łomży z dwojgiem dzieci, również żona moja z pozostałymi dziećmi też przybyła do Łomży. 648 Żydowską. 649 Kilometr.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

587

Document 38

Teraz wracając do dziejów Żydów w Wiźnie (o tym wiem z opowiadań żony). W czwartek w pierwszym tygodniu wojny miejscowe łobuzy zegnali wszystkich Żydów mężczyzn pod miasteczkiem, przybył jeden Niemiec i rozstrzelił 50 mężczyzn, najlepszych ludzi z miasta. Moja żona z dziećmi |4| w tym czasie była schowana przez jednego Polaka. Po tym było spokojnie i wyszedł rozkaz Urzędu Gminnego, aby Żydzi, którzy zostali, zgłosili się i zajęli się swoją pracą. Wójtem został znów przedwojenny wójt Aleksander Gawrychowski, który polecił [pozostałym] przy życiu Żydom wyjechać do Jedwabnego (10 klm od Wizny); motywując tym, że Jedwabne nie zostało spalone i Żydzi będą mieli gdzie mieszkać, Wszyscy Żydzi wyjechali do Jedwabnego. Potym [Po tym] w Łomży dowiedzieliśmy się, że po tygodniu zegnali do stodoły pod miasto wszystkich Żydów z kobietami i dziećmi i spalili ich; zginęło wtedy z Wizny 230 osób. Opowiadają, że ponad 2000 Żydów zginęło wtedy. Ludzie stali ciasno w stodole, napędzili jak śledzie. Wykonała to miejscowa ludność. Przyjechali Niemcy i fotografowali. Wtedy jeden z niemieckich żandarmów {z trudem} uratował dziewczynkę żyd. Konińskiego Ibrama (z Jedwabnego), chowając ją w stodole. Stodołę oblano benzyną i wewnątrz też palono benzyną. Ludzi, którzy stali |5| zewnątrz, spalili się, ale ci, co byli w środku, zadusili się. Zanim zaczęli palić, to już dużo udusiło się. Pomnik Lenina też zanieśli do stodoły i spalili. Translation Lewit Izrael Lewin was born in Wizna,650 Łomża County, Białystok Voivodeship, on October 5, 1898, son of Szmul and Ena-Maria (née Lipszyc). By trade a tailor, he resided in Łódź at 27/27 Wschodnia Street. Before the war, he lived in Wizna; during the occupation at: Wizna, Bronowo village,651 Łomża, Zanklewo village652 near Wizna.

650 Today in the Podlaskie Voivodeship, northeastern Poland, about 70 km west of Białystok. 651 Besides of Wizna I and Wizna II, the urban and rural municipality of Wizna consists of 29 other small villages and settlements, among them Bronowo and Zanklewo. 652 Today, Zanklewo is an administrative part of the municipality of Wizna, located 6 km north of Wizna.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

588

Survivor Testimonies

He reported to the Jewish Historical Institute in Łódź on September 25, 1948, and deposited the following statement.653 Interviewer B. Mosiężnik. I come from Wizna where I was born and resided before the war. I also had a tailoring workshop and a retail shop. Wizna is located 30 km from the border.654 The war started on September 1, 1939. On September 6, 1939, the Germans entered Wizna and I fled to Sokóły with my family (wife and five children) to Sokóły.655 There I was On September 10, the Germans occupied Sokóły, but after a week they withdrew and the Red Army arrived.656 At that time, I returned with the family to Wizna. During the period from 1939 to June 22, 1941,657 I was in Wizna. I worked in a cooperative (artel) as an assistant tailor. My children studied. I had five children: the eldest Fruim Juda born 1923, |2| Abram born in 1926, Icchok born 1930, a daughter born 1932, the youngest born in 1940 (she died in 1941 before the war).658 The children studied, the eldest already worked. On June 22, 1941, when the war started, 30 German airplanes bombed the Jewish district of the town. From the Jewish houses two remained: my house in At the start of the war, there were up to 600 Jews in Wizna. A Pole, Piotrowski, came to me and he advised me to flee at this moment (the Soviet Army was still present), because the narodówka659 had already received permission to do what they want with the Jews. I fled with my family to the village of Bronowo, 6 km from Wizna, and stopped with Jan Szymański, who stowed me in the barn. (I hid from Poles.) I work sewed a bit for him. I was at his place for two weeks. None of the neighbors knew. 653 This paragraph was seemingly written by the interviewer. 654 Then the Polish-Soviet border. 655 Sokóły, about 35 km southeast of Wizna, is the seat of the homonymous rural municipality in the Wysoki Mazowiecki County of the Podlaskie Voivodeship, northeastern Poland. 656 The Germans briefly occupied the region before ceding it to the Soviets in accordance with the secret clause of the German–Soviet Nonaggression Pact. After the German attack on the Soviet Union, Germany recaptured those areas. 657 Date of the German attack on the Soviet Union. 658 I. e., before June 22, 1941; he refers to Germany’s war on the Soviet Union as “the war.” 659 A local nationalist group.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

589

Document 38

I explain that before this I fled to the village of Kossaki660 (1 km from Bronowo) to Szlachta,661 but they feared to keep me and advised me to go home. I met Feliks Szymański and told him about what was happening with me. He said that he does not advise me to go home to Wizna, so we stayed at his place. At night, “boys” came from the village |3| and Szymański asks why they need who asked about me, saying that they want to buy merchandise. Szymański, understanding what was involved, stated that he will defend me with a dagger. The “boys” left, but they broke the windows with stones. Then Feliks Szymański took me to Jan Szymański, where we stayed two weeks (I and the two older children). My wife returned to Wizna with the younger children and after a few days let me know not to return, because they had already shot half the town’s Jews; women and children were not touched for the time being. Finally, on Saturday (it could have been November 5, 1941), I came to Łomża662 with both children; my wife with the remaining children also came to Łomża. Now in regard to children of Jews663 in Wizna. (I know about this from my wife’s stories.) On Thursday in the first week of the war,664 local scoundrels gathered all the Jewish men outside the town; one German arrived and he shot 50 men, the best people of the town. My wife |4| was hidden with the children at that time at the place of one Pole.665 Afterward, it was quiet and 660 Today Kossaki Borowe in the Zambrów County of the Podlaskie Voivodeship. 661 Legally privileged Polish rural and minor nobility. 662 The distance between Wizna and Łomża is 23 km. Before the war, Łomża had a Jewish population of over 9,100, which made it the third largest Jewish community in the Białystok District. On August 12, 1941, a ghetto was established and soon overcrowded with inmates in numbers ranging between 10,000 and 18,000 people, some also from Jedwabne, Wizna, Piątnica, Rotki and other places. On September 17, 1941, over 2,000 men and women without work permits were murdered and on November 1, 1942, when the ghetto was liquidated, most of the 8,000 to 10,000 Jews were taken to the Zambrów transit camp and deported from there to Auschwitz. The remaining inhabitants were brought to the Kiełbasin and Wołkowysk camps as well as to Białystok. Only a few could escape. See Laura Crago / Monika Tomkiewicz, Art. Łomża, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 917–920. 663 “Children of Jews” is likely an echo of the Yiddish expression “yidishe kinder” that colloquially meant Jewish people or Jewish women. This might suggest that Lewin gave his testimony in Yiddish, although the record was written down in Polish. 664 June 26, 1941. 665 Lewin relates his hiding quite similar in the testimonies for Yad Vashem. While in the account from 1958 he only mentions staying with a peasant, in the testimony from 1973 he also shares the name of the family. The Dobkowskis hid the Lewins

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

590

Survivor Testimonies

an order issued from the Communal Bureau that the Jews who remained must report and occupy themselves with their work. Again named head of the Commune was the prewar wójt666 Aleksander Gawrychowski,667 who ordered the remaining living Jews to leave for Jedwabne (10 km from Wizna), explaining that Jedwabne668 was not damaged and the Jews will have a place of residence. All the Jews left for Jedwabne. Afterward, we learned in Łomża that after a week, all the Jews were gathered together with the women and children in a barn below the city and they burned them; at that time, there perished in Wizna 230 persons.669 They say that over 2,000 Jews perished then.670 The people stood tightly packed in the barn, pressed together like herring. It was carried out by the local population. Germans drove up and photographed. Then one of the German gendarmes with difficulty saved a Jewish girl of Ibram Koniński (from Jedwabne), hiding her in the barn. The barn was splashed with gasoline and gasoline also burned inside. The people who stood |5| outside burned, but those who were in the middle were suffocated. By the time they started to burn, many had already been suffocated. They also brought the Lenin monument to the barn and they burned it.

on their property for more than 2 years (YAV O.3, file 3717, 14–26). In the 1960s the two families resumed contact and Yad Vashem honored the Dobkowskis as Righteous Among the Nations in 1991. See Israel Gutman/Sara Bender (eds.), The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland, p. 1, Jerusalem 2004, 175. 666 Civil head of the mayor of a rural community, an official of the local administration. 667 Aleksander Gawrychowski was the mayor of Wizna. Together with 14 families he was deported from Wizna during the last, the 4th transport, to Kazakhstan in the night of June 20 to 21, 1941. In total, 150 families from Wizna were deported “to Sibiria.” See Dariusz Szymanowski, Droga do raju … [The Road to Paradise …], April 28, 2015, (June 14, 2021). 668 Jedwabne at the time had a Jewish population of about 700 to 1,400 Jews. 669 He refers to the 230 Jews from Wizna who had sought refuge in Jedwabne and were killed in the massacre that local Poles perpetrated against the Jews present in Jedwabne on July 10, 1941. Jews from Radziłów had also taken refuge in Jedwabne after Poles had burned Jews in a barn in Radziłów on July 7, 1941. See Laura Crago, Art. Jedwabne, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 899–902, here 900. 670 According to other testimonies, the death toll was between 1,400 and 1,600. See ibid.; Jan T. Gross, Neighbors. The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton, NJ, 2001.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

591

Document 39

Document 39 Mata Hollaender,671 Testimony No place, no date Handwritten manuscript, 4 pages; the testimony consists of two parts,672 both most likely in the handwriting of Mata Hollaender and signed by her; handwritten archival record number on the upper right corner of page 1; underlinings, corrections, and additions by hand Language: Polish; translated by Anna Purisch and Daniel Purisch AŻIH, 301/841

Kobiety żydowskie w Julagach krakowskich Płaszów – Prokocim – Bieżanów

{Lb.673 214.}674

{(M. Hollaender)}675 W obozach pracy pod Krakowem I, zw. Julag I w Płaszowie, Julag II w Prokocimiu, Julag III w Bieżanowie, znajdowała się też pewna ilość kobiet. Pozycja ich w tych obozach była wyjątkowo ciężka i tragiczna. W założeniu obozy te były wyłącznie męskie. W krakowskim SS panowało wówczas przekonanie, że tylko mężczyźni Żydzi stanowić mogą wartościowy element robotniczy w obozach. Dlatego przy likwidacji wszystkich skupień żydowskich w dystrykcie krakowskim zostały wszystkie bez wyjątku kobiety, niezależnie od ich wieku, zdrowia i kwalifikacji zawodowych, przeznaczone na tzw. „szmelc”śmierć, gdy natomiast część młodych i zdrowych mężczyzn poszła do wyżej wspomnianych obozów pracy. Niemniej jednak znalazła się w tych obozach pracy pewna ilość kobiet. Cudem, protekcją, dzięki usilnemu wstawiennictwu żydowskiego kierownictwa udało się małej garstce kobiet z geta dystryktu krakowskiego dostać się do tych obozów i w ten sposób uniknąć śmierci – wysiedlenia. W ostatnim etapie tych obozów przed ich likwidacją liczyły one około 300 kobiet w wieku od lat 14 do 40-tu. 671 Mata Hollaender (1910–1998) submitted another written testimony to Yad Vashem in 1958, See YVA, O.3, file 987. 672 There is also four-page typescript of the first part under the same archival record number. 673 Liczba. 674 In different handwriting. 675 In different handwriting.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

592

Survivor Testimonies

O przyjęcie każdej kobiety w okresie początkowym, jesień 1942 i wiosna 1943, staczano heroiczne „boje”.  – O każdą musiano błagać komendanta krwawego, Oberscharführera Müllera. Po przyjęciu każdej oświadczał stanowczo, że gdy jeszcze jedna kobieta się zjawi, zostanie rozstrzelana. Często obietnicy swojej dotrzymywał. Kilka kobiet, które miały odwagę, same się zgłosić do Julagu I, zostało rozstrzelanych. Do lagrów przyjmowano tylko młode kobiety do 35 roku życia. Te, które były starsze a znalazły się także przypadkowo w obozie w Prokocimiu i Bieżanowie (Julag II i III), zostały wysegregowane i rozstrzelane. – Stało się to mimo, że ich przyjęcie nastąpiło za zgodą komendanta, po wysokim okupie złożonym przez nieszczęśliwe ofiary. Praca kobiet w wspomnianych obozach pracy była różnoraka. Przeważnie jednak zatrudnione były w kuchni lagrowej, obieralni kartofli, szwalni, w służbie sanitarnej i przy budowie. Uprzywilejowane, a takich była znikoma ilość, pracowały jako sprzątaczki u Niemców.  – Te były najszczęśliwsze, bowiem korzystały z poparcia swych możnych przełożonych i miały lepszy wikt. |2|  Mimo ciężkiej pracy, jaką te kobiety w obozach pracy wykonywały, były one w nich, najbardziej upośledzonym elementem. – To był element przyjęty z łaski. Element  – mimo swojej niezbędnej i ciężkiej pracy  – zbędny.  – W Julagu I zalecano kobietom, by jak najmniej się po obozie kręciły, by nie raziły swoim pobytem komendanta a szczególnie ewentualnych {częstych} gości SS-manów. W Julagu III w Bieżanowie budzono kobiety w nocy, by w pralni praco­ wały, by tem [tym] udokumentowały komendantowi, Rottenführerowi Ritzkowi [sic], swoją pracowitość i niezbędność. Koszmar zarzutu kierownictwa, że są elementem zbędnym, a co za tym idzie a zatym [za tym] nie mającym prawa do życia, jak zmora ciążył na ich smutnym życiu.  – Niezbędny  – to śmierć przez rozstrzelanie bez żadnych ceregieli lub, w najlepszym wypadku, wysyłka na „górę” do „kacetu” na Jerozolimską pod „opieką” Obersturmführera Getha [sic]. Nie uszły też w Julagach kobiety losowi swoich braci. I one ginęły od kuli Oberscharführera Müllera za najdrobniejsze przewinienia, z kaprysu lub dla sportu. I one były objektem [obiektem] sadystycznego znęcania się zdegenerowanego 20-letniego Rottenführera Ritzka [sic] w Bieżanowie. – Jego właściwością były częste apele kobiet, na których stale pewien kontyngent przeznaczał do wysyłki na “Jerozolimską”. – Ale kobiety były nie tylko objektem ciężkiej pracy fizycznej i szykan. One były też objektem „zabawy” komendantów. Oberscharführer Müller znajdował przyjemność w odwiedzaniu kobiet w nocy lub przed pójściem na spoczynek. Przyglądał się ich nagim ciałom, asystował przy myciu, a gdy spały, odkrywał koce, którymi były nakryte. Dowcipkował przy tem [przy tym], prawił nawet komplimenty [sic] i dawał nadzieję

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

593

Document 39

na przeżycie wojny. Do tej zabawy zapraszał często kolegów SS-manów. – Nie przeszkadzało mu to jednak w inną noc, wpaść do baraku i wywlec najzdrowszą młodą i piękną dziewczynę, by ją pod latryną koło drutów zastrzelić. |3|  Rozmaity był element kobiecy w Julagach. Dużą część stanowiła inteligencja. Ona nadawała ton elementowi kobiecemu w Julagach. Dzięki niej utrzymany był poziom społeczny kobiety żydowskiej. One stały na wyżynie swojego zadania. We wszystkich 3 Julagach nie znalazła się ani jedna kobieta współpracująca z władzami SS. Nie znalazła się ani jedna donosicielka. – Ciernista, ale pełna godności, była drogą kobiety żydowskiej w Julagach krakowskich. Pracując w kuchniach, mając możność łatwiejszego zdobywania żywności, nie zapominały kobiety żydowskie o swoich głodnych sponiewieranych braciach. Dzieliły się każdym zdobytym kęsem, pielęgnowały chorych, łatały i prały bieliznę. Były siostrami. DZIECI: Po likwidacji getha [sic] krakowskiego w marcu 1943 r. dostała się

do Julagów pewna ilość dzieci (ok. 25). Dzieci te nawpół [na wpół] legalnie przebywały do listopada 1943 r., tj. Do likwidacji Julagów. Podczas likwidacji 14 listopada 1943 zostały wszystkie dzieci z Julag[u]  I na Jerozolimskiej rozstrzelane, a tylko kilku z Julag[u] III zdołano uratować. M. Hollaender |4|

Wrażenie Kobieta żydowska w Bieżanowie.

„Nareszcie lager! …” – Z mgły i deszczu wyłaniają się kolczaste druty, okalające kilkanaście baraków drewnianych. Lager, plac apelowy … tutaj zsiniałe ręce kobiet opuszczają na ziemię cegły i dachówki. Ostre, raniące cegły. Już poraz czwarty ciągnie piaszczystą Baustellę korowód kilkudziesięciu kobiet. Zgarbione, pochylone ku ziemi ogromem ciężaru, wlokę naprzód. Deszcz i zimno tnę ich zmiarźnięte ręce. Ciężkie, ostre cegły! I poco [po co] to? – Od 5-tej rano ciągną kobiety, młode i stare i noszę ciężkie, wielkie cegły. Plac apelowy! Tutaj cegły same wypadają już z rąk, już więcej niema sily! A wtedy nagłe uderzenie szpicrutą. Sam Lagerführer odbiera cegły. Mają być równo, równiutko w kosztkę ułożone. Sprawne i równo … A potem wtył [w tył] zwrot [sic] i znów … sznur umęczonych, zgarbionych kobiet wraca tą samą drogą i znów nosi, dźwiga i ugina się pod ciężarem ostrych, raniących cegieł. Było 600 mężczyzn w lagrze pod Krakowem w Bieżanowie. I było wtedy tylko 40 kobiet. A wszędzie było ich pełno. Wszędzie były niezbędne. Kuch-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

594

Survivor Testimonies

nia, szwalnia, kartoflarnia, personel sanitarny, sprzątanie wszysztkich baraków. Do 10-ej w nocy zajęte, niezbędne i … niepotrzebne! SS uznaje tylko mężczyzn. W lagrze pracy niema zatrudnienia dla kobiet. I zmora, straszna zmora zawisła nad kobietami. Lagerführer powtarzał codzienne: – „Kobiety nic nie robią, są niepotrzebne!” Korzystał z każdej okazji, by je wysyłać do K.C.676 pod Krakowem. A kobiety pracowały. Od świtu do wieczora, bez tchu, bez wytchnienia, by zadowolić Lagerführera. Rozpoczęła się praca w ogrodach, na rozkopanych terenach, przy noszeniu cegeł [cegieł] i dachówek. – A potem apel. Apel samych tylko kobiet i segregacja. Segregacja do lagru koncentracyjniego. Taki był rozkaz. Więc chociażby kobieta niewiem [nie wiem] jak stała na wysokości zadania, nie było dla niej miejsca w lagrze pracy. Kobiety strzelano i niszczono. W Krakowie, w Płaszowie, u Kluga i w inych lagrach pracy. Ale Bieżanów był tylko etapem. Etapem transportów, które później, bo od 1943 roku mały miejsce. Celem i końcową stację była fabryka. Groźna, olbrzymia fabryka, produkująca broń dla naszych wrogów. I tutaj w niewoli, w Niemczech, skazane na śmierć od bomb lub na śmierć z głodu i wycieńczenia, stały wytrwale, mocno, nie okazając zniżenie, stały przy swej maszynie uparcie  – kobiety żydowskie  – roboty. Mechanizmy, które się nigdy nie psuły … – Aż pewnego dnia wlano w nich ducha. I ożyly kobiety – roboty – i mają znów serce i myślące oczy i są znów ludżmi! – Mata Hollaender Translation Jewish Women in the Kraków Julags677 Płaszów – Prokocim – Bieżanów

{No. 241}

{(M. Hollaender)} There were also a number of women in the labor camps near Kraków – that is, Julag I – Płaszów, Julag II – Prokocim, and Julag III – Bieżanów.678 Their 676 Koncentracyjnego lagru. 677 An acronym for Judenlager (Germ., Jew camp). 678 Płaszów and Prokocim are located about 6 km, Bieżanów 9 km southeast of Kraków. In the eastern part of Bieżanów a subcamp of Plaszów was established in June 1942. It was dissolved on November 15, 1943, and the inmates were brought to Płaszów. The

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

595

Document 39

situation was exceptionally difficult and tragic. In principle, the camps were all male. Among the SS in Kraków, it was generally believed at the time that a valuable labor force could be made up only of Jewish men. That’s why when all the areas in the Kraków District with a large Jewish population were liquidated, all women, regardless of age, health, qualifications, or otherwise, were designated for what was called “szmelc”-death,679 while a number of the healthy and young men were sent to the labor camps mentioned above. Nevertheless, a number of women made it to these camps. By some miracle, through patronage, by the hard efforts of the Jewish authorities, a small handful of women from the ghetto in the Kraków District made it to these camps and avoided death-resettlement. In the last stages before their liquidation about 300 women aged 14 to 40 were interned in these camps. Heroic “battles” were waged to get each of these women admitted in the early periods of the camps’ functioning (fall 1942, spring 1943). Each admission required much pleading with the bloody camp commandant, Oberscharführer Müller.680 After each new arrival, he would declare that the next woman to show up would be shot. He often kept his promise. A few women who had the courage to attempt to be admitted to Julag I on their own were shot. The camps only took in women up to 35 years of age. The few who were older and had somehow made it to the camps in Prokocim and Bieżanów (Julag II and III) were found out and shot. – This happened despite the fact that their arrival took place with the consent of the commandant, after a high ransom made by the unfortunate victims. The work they were doing in the camps varied. For the most part, they were employed in the camp kitchen, the potato peelery, the seamstress workshop, the sanitary service, and in construction. A few privileged ones did the cleaning for the Germans. They were the luckiest, as they could turn to their powerful employers for protection and they had better food. Prokocim labor camp, situated 10 km from the Płaszów main camp, was established in March 1943. 679 The Polish original na szmelc is taken from the German verb schmelzen (to melt). According to Israel Kaplan, it was a common expression used by both Jews and Poles, signifying that those who had been selected to die were “scrap-metal to be melted down” and it also played on “rumors that the Germans were making soap from Jewish body fat.” See Kaplan, The Jewish Voice, 113 f. 680 SS-Oberscharführer Franz Josef Müller (1910–1988) was commandant of Płaszów in 1942 and 1943. After imprisonment in the Soviet Union between 1944 and 1955, he was arrested again in Germany in January 1960, tried in Mosbach (for individual executions of forced laborers and disabled persons as well as participating in mass murder) and sentenced to life imprisonment in 1961.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

596

Survivor Testimonies

|2|  Despite the hard work these women performed in the camps, they were the most disadvantaged. They had been accepted reluctantly, as if it were a favor. They were – despite their hard and indispensable work – superfluous. In Julag I, the women were advised not to be seen around the camp, to avoid the commandant and especially any of the SS officers who frequently got guests. At Julag III in Bieżanów, the women were woken up at night to work in the laundry in order to prove to the commandant, Rottenführer Rischek,681 that they were hardworking and indispensable. The camp authorities’ nightmarish accusations – that these women were superfluous and thus had no right to live – lay like a specter on their miserable lives. Superfluous – in other words, shooting without formalities or, in the best case, being sent “up” to the “concentration camp” on Jerozolimska Street682 under the “care” of Obersturmführer Göth.683 The women from the Julags did not escape the fate of their brothers either. They, too, died from Oberscharführer Müller’s bullets for the slightest infringement, whim, or just for sport. They, too, were the victims of sadistic abuse inflicted by the degenerate, twenty-year-old Rottenführer Rischek in Bieżanów. His feature were frequent women’s roll calls, during which he always devoted a contingent to be sent to “Jerozolimska.” However, the women were not only subjected to hard labor and persecutions. They were also the object of the commandants’ “games.” Oberscharführer Müller found pleasure in visiting the women at night or before going to sleep. He looked at their naked bodies, helped them wash, and uncovered them while they were sleeping. At the same time, he joked around, even paid them compliments, and raised their hopes of making it through the war. He often invited other SS officers to join the game. This did not, however, stop him from running into the barracks on some other night 681 SS-Rottenführer Viktor Rischek. 682 The Płaszów concentration and labor camp was built in October 1942 in a southeastern suburb of Kraków, on a site that included limestone quarries and two Jewish cemeteries on Abraham and Jerozolimska Street. See Angelina Awtuszewska-Ettrich, Plaszów-Stammlager, in: Benz / Distel / Königseder (eds.), Der Ort des Terrors, vol. 8, 235–287. 683 Amon Leopold Göth (1908–1946) was an Austrian SS-Hauptsturmführer and the commandant of the Płaszów concentration camp from February 1943 to September 1944. He was also responsible for the liquidation of the ghettos and labor camps in Szebnie, Bochnia, Tarnów, and Kraków. After the war, he was tried by the Supreme National Tribunal in Poland and sentenced to death on September 5, 1946. See Stefan Biernacki, Art. Goeth, Amon Leopold, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 593.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

597

Document 39

and dragging out the healthiest, youngest, and prettiest girl and having her shot by the barbed wire near the latrines. |3|  The women in the Julags came from different backgrounds. A larger number were members of the intelligentsia. They set the tone among the women of the Julags. Thanks to them, the Jewish women in the Julags kept their social sense. They rose to their task formidably. Throughout all three Julags, there was not a single woman who cooperated with the SS. There was not a single woman who turned informer. The Jewish women in the Kraków Julags treaded a path that was thorny but dignified. Since they worked in the kitchens, they were able to procure food more easily, and these Jewish women did not forget their starving, downtrodden brothers. They shared each bite of food, they took care of the sick, they mended and washed underclothes. They were sisters. CHILDREN: After the liquidation of the Kraków Ghetto in March 1943, a

number of children made it to the Julags (about 25). These children – half-legal – stayed there until November 1943, i. e., when the Julags were liquidated. During the liquidation of the Julags on November 4, 1943, all the children from Julag I were shot on Jerozolimska Street, only a few from Julag III were saved. M. Hollaender |4|

An Impression A Jewish Woman in Bieżanów

“Finally, the Lager …” – From the fog and rain emerges the form of barbed wire surrounding a dozen wooden barracks. The camp, the place of the roll call … Here, the hands of the women, blue from the cold, set down bricks and shingles. Sharp, gashing bricks. It’s the fourth time now that a file of several dozen women drags along the sandy Baustelle.684 Doubled over, they pull the heavy weight onward. The wind and chill cut into their frigid hands. Heavy, sharp bricks. And what for? Young and old, they’ve been pulling and carrying these heavy bricks since five in the morning. The roll call place! Here the bricks fall out of their hands on their own, they have no strength left! Suddenly, the horsewhip lashes. The Lagerführer685 himself accepts the bricks. They are to be laid down evenly, in perfect rows. Efficiently and evenly … 684 Construction site. 685 Camp commandant; she refers to Amon Göth.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

598

Survivor Testimonies

Then to turn around and begin again … The file of tired women, backs bent, retraces its steps and begins the journey anew, folding under the weight of the heavy, sharp bricks. There were 600 men in the camp in Bieżanów near Kraków. And only 40 women. And yet the women were everywhere. They were indispensable. In the kitchen, the seamstress workshop, the potato peelery, as sanitary workers, or cleaning all the barracks. Until ten at night, busy, indispensable and … unnecessary! The SS recognizes men only. Work for women is nonexistent in the camp. And again the horrible specter hangs over the women. The Lagerführer repeats every day: “The women do not do anything, they are unnecessary!” He took every opportunity to send them away to the concentration camp near Kraków. And the women worked. Without break from dawn to dusk to please the Lagerführer. They started work in the gardens, in the beat up fields, carrying bricks and tiles. – And then the roll call. A roll call for women alone. And the selection. Selection to be sent to the concentration camp.686 Such were the orders. Regardless of whether a woman was up to the task, there was no room for her in the labor camp. They were shot, destroyed. In Kraków, in Płaszów, at Klug,687 and other labor camps. But Bieżanów was only a step. A step on the way to the transports, which started later, after 1943. Their goal and last stop was the factory. A giant, threatening factory that produced weapons for our enemies. And here, imprisoned in Germany, sentenced to death from bombings or to death from hunger and fatigue, the Jewish women stood, steadfast, not showing their exhaustion, they stood stubbornly by their machines – Jewish women – robots! Mechanisms that never broke down … – Until one day their spirits were aroused. And these women – robots, they came to life! And they have hearts and thinking eyes, and they are human once more! – Mata Hollaender

686 She refers to Płaszów. 687 Josef Klug, the German construction company from Regensburg, built roads and bridges between 1941 and 1943. Klug, among other companies, employed hundreds of male and female Jewish prisoners from Kraków- Płaszów and Kraków-Prokocim at its Ostbauprogramm (Building program East).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

599

Document 40

Document 40 Chana Grynszpan, Testimony No place, no date Typescript,688 11 pages. The document contains an archival stamp (pages 1 and 10) and a handwritten archival note (page 1). There are two paginations, one by typewriter starting on page 2, one by hand from page 1 onward. Additions and corrections are added by hand and by typewriter. Page 11 is typed in a strikingly different format and repeats parts of the text from page 10. Neither of the texts are signed – the archival cover sheet contains the typed note “(text nieuwierzyt[ielnony])” [text not authenticated]. The name of the interviewer / recorder is not given. Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/169 [Chana Grynszpan details her experiences from the beginning of Germany’s June 1941 attack on the Soviet Union until her liberation in March 1945. She reports on the mass shootings at Ponary and the establishment of the Vilna Ghetto. She gives a nuanced description of the actions of the Jewish Council and the institutions of Jewish self-help. After the liquidation of the Vilna Ghetto, she was deported to the concentration camp Riga Kaiserwald and various camps with brutal conditions. After death marches toward the end of the war, she was liberated by the Red Army.]

Grinszpan691 [sic], Chana, ur. 1922 w Wilnie Wykształcenie: Szkoła Handlowa Przed wojną: urzędniczka Panna. Straciła rodziców, siostrę Jedna siostra ocalała, z którą cały czas była razem

Archivum C.Ż.H.K.689 Prot.690 Nr. 169

688 There is also a Polish handwritten record (10 pages) of this testimony under the same archival record number. 689 Throughout the whole document, the letter “z” is written without diacritical marks. For better legibility, we have reproduced the letters with diacritics. 690 Protokół. 691 The archival cover sheet and the typewritten signature at the end (p. 11) of the typescript give the name Grynszpan. The document header of both the records reads Grinszpan.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

600

Survivor Testimonies

22 czerwca przewodniczący Raispolkoma oświadczył, że kto chce, może ewakuować się [do] ZSSR. Tysiące ludzi zebrało się na stacji. Przyjechaliśmy pociągiem do Mińska. Czerwonoarmiejcy sprawdzali dokumenta [dokumenty]. Prawie nikt z nas nie miał jeszcze sowieckich paszportów, dlatego też czerwonoarmiejcy na wschód od Mińska wysadzili nas w polu i kazali nam czekać. Później wsadzili nas do wagonów i zawieźli nas z powrotem do zachodniej Białorusi do miasteczka Raduszkowicz. Tam kazali nam znów czekać. Widząc, że oczekiwanie dłuży się, część uciekinierów rozeszła się po wioskach. Młodzież postanowiła jednak za wszelką cenę przejść granicę (granica między zachodnią byłą polską Białorusią, a wschodnią – sowiecką). Podczas przejścia granicy były ofiary. We wtorek 24.VI.41 r. w nocy słyszeliśmy strzelaninę, widzieliśmy łuny pożarów. Mówili, że odstępująca Czerwona Armia podpaliła Raduszkowicze. Rano gospodarz kazał nam odejść od niego, bo Niemcy zbliżają się. Uprosiliśmy go, by nas wpuścił do stodoły. Zobaczyliśmy Niemców. Baliśmy się ich. Spotkani Niemcy byli dla nas uprzejmi, grzeczni, spokojni. Postanowiliśmy wrócić do Wilna. Szliśmy 6 dni. Niemcy nam wskazywali drogę. Już w pierwszych dniach ¦po zajściu¦ [zajęciu] przez Niemców {W}ilna Litwini |2| urządzili łapanki. Chodzili oni po mieszkaniach, łapali Żydów niby do pracy. Właściwie złapanych przeprowadzali do więzienia. Gdy w więzieniu zebrało się dużo Żydów, odprowadzali ich do Ponar (przedmieście Wilna) i tam zabijali. Żydzi, by nie być złapanym, zamykali mieszkania, kryli się w melinach. Litwini od razu zaczęli oficjalnie i nieoficjalnie rabować rzeczy. Wywozili z żydowskich domów meble, zabierali z rzeczy, co się komu podobało. Pewnego dnia, Litwini rozpowszechnili prowokację: że z okna w Starym Mieście (średniowieczne ghetto [sic]) Żyd zastrzelił Niemca. Około 4000–5000 Żydów ze starego ghetta wywieźli do Ponar i tam ich zabili. Jednostkom udało się uciec z Ponar. 6 / VIII  – 1941 r. Litwiny [sic] kazali Żydom zabrać ze sobą rzeczy i przeprowadzić się do ghetta. W Wilnie były dwa ghetta: Jedno – Stare Miasto (średniowieczne ghetto), do którego zaprowadzili starców, kobiety, dzieci, chorych. Ghetto to po krótkimczasie, już w październiku 1941 r., zostało zlikwidowane. Litwini okrążali to ghetto, łapali ludzi, po ile się dało, po 1.000, 2.000, i prowadzili do ### Ponar. Do nowego ghetta byli zaprowadzeni fachowcy z rodzinami. Wszystkim fachowcom wydawali żółte arbeitskarty. Wszyscy Żydzi nosili białe opaski z żółtą tarczą Dawida. Zabroniono Żydom chodzić na rynek, pokazywać się

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

601

Document 40

w centrum miasta, na niektórych ulicach można było przebywać w ciągu oznaczonych godzin, nie wolno było chodzić na chodniku. Warunki mieszkaniowe w nowym ghetcie były bardzo złe. Część Żydów nie miała się gdzie pomieścić, to też [toteż] mieszkali na ulicy. Na prośbę Żydów, by dołączyć do ghetta jeszcze ulicę, komendant Murer, SS-owiec, odpowiedział, że bardzo żałuje, że razem ze |3| starym ghettem nie zlikwidował Rudnickiej ulicy. Wszystkich tych, którzy mieszkali na ulicy, zabrali do Ponar. Później dopiero rozszerzyli trochę ghetto. Do utworzenia ghetta Judenrat składał się z 11 członków z dr. Trockim na czele. Cały ten Judenrat wkrótce aresztowali i rozstrzelali. Naczelnikiem ghetta ze strony żydowskiej był litewski Żyd – Gens, który miał żonę Litwinkę i córkę. Rodzina jego, jako aryjczycy, mieszkali poza ghettem. Tak Gens, jak i cała żydowska milicja, pracowała [pracowali] w gestapo. Gens na żądanie gestapo wydawał im Żydów. Starał się w pierwszym rzędzie wydawać żydowskich zbrodniarzy, przestępców, złodziei, chorych, starych. Raz przyszedł do naszego krawieckiego warsztatu Gens, krzyczał na nas, dlaczego nie pracujemy intensywnie, że on nie ma zamiaru położyć za nas głowę, że naszym jedynym zadaniem jest pracować, pracować i jeszcze raz pracować. Z drugiej strony, Gens pomagał młodzieży połączyć się z partyzantką. On, jako były litewski oficer, skontaktował się z litewskimi partyzantami, umożliwiał żydowskiej młodzieży wyjść z ghetta (jako aresztowani, prowadzeni przez Litwinów). Pomagał w dostarczeniu Żydom broni. Tuż przed likwidacją ghetta SS-owcy znów zażądali od Gensa kwotę Żydów. Gens żądał od Niemców sprawozdanie, gdzie się znajduje poprzednio wydany im kontyngent Żydów. Nie otrzymawszy odpowiedzi, odmówił wydania ludzi. Wówczas likwidatorem ghetta był SS-man Kejtel [sic]. SS-man Waiss [sic] był przekupiony przez Żydów i nieraz ostrzegał przed nie-|4|bezpieczeństwem. Waiss ostrzegł Gensa, że mają zamiar go zabić, żeby uciekł. Gens odpowiedział, że życie 20.000 Żydów jest droższe od jego głowy. Gens nie uciekł. Siedział i czekał na wezwanie gestapo. Desler [sic], pomocnik i przyjaciel Desnera [Gensa], też litewski Żyd, odprowadził Desnera [Gensa] do drzwi gestapo. Na drugi dzień odbyła się w ghetcie żałobna akademia. Policja żydowska szczerze opłakiwała swego komendanta. Milicja żydowska dostarczała ludzi na żądanie władzy, stała przy bramie ghetta, kontrolując wracających z pracy, czy nie szmuglują żywności. W obecności SS-owców albo litewskiej milicji żydowska milicja biła Żydów. Przy bramie były często ofiary z rąk SS-owców i Litwinów.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

602

Survivor Testimonies

Milicję litewską Żydzi przekupywali. Często i żydowską trzeba było przekupić. Szef żydowskiej milicji (warszawski Żyd) zebrał uliczne, bezdomne dzieci i urządził ich w internacie. Sierocińców w ghecie [sic] było kilka. Było również kilka powszechnych szkół, jedno gimnazjum, klub sportowy, chór (prowadził Darmaszkin [sic]), kółka gramatyczne, historyczne. Oficjalna aprowizacja: 55 dkg692 chleba tygodniowo, 10 dkg cukru, trochę kaszy, 1 kg koniny miesięcznie. Dużo ludzi głodowało (zależało od możliwości sprowadzenia żywności do ghetta), z głodu mało umierało. W ghetcie [sic] była ceramiczna fabryka i różne warsztaty: szewskie, krawieckie, rymarskie, ślusarskie, itp. W ghetcie była kawiarnia, teatr, zabawiali się, tańczyli. Prostytutki oddawały się Niemcom. Gestapo takie prostytutki zabijało. Żydowska gmina zamykała je w ghettowym więzieniu. |5|  5-ciu Żydów umówiło się z 6-ym przeprowadzić handlową tranzakcję [sic]. Podejrzewając, że ten 6-ty ma dużo pieniędzy, pierwsi w piwnicy zabili go. Publicznie powiesili w pewnej jatce w ghetcie 5 Żydów morderców. Powiesili ich Żydzi z żydowskiej inicjatywy. W październiku 1941 r. odbyła się pierwsza masowa akcja w nowym ghecie. Jakiś czas przed owym dniem władze niemieckie zaczęły wydawać fachowcom żółte „baszajnungen”.693 Nikt temu nie przypisywał specjalnej wagi. Dopiero później zrozumieli, o co chodzi, że posiadacze żółtych zaświadczeń z rodzinami, jako potrzebni fachowcy, mieli prawo żyć. To też [Toteż] zaczęły się fikcyjne śluby. 3000 żółtych zaświadczeń uratowało 12.000 ludzi. Resztę wymordowali. Wojsko litewskie brało czynny udział w tej akcji. Ostateczna likwidacja wileńskiego ghetta odbyła się 23.XI.43 r. likwidatorem był SS-owiec Kejtel. Kilka dni przed likwidacją żydowska milicja łapała Żydów, których więziła w więzieniu ghetta w Lidskim zaułku. Uwięzionych po kilku dniach uwolnili, ale prezes żydowskiego Arbeitsamt’u [sic], Brojder, oświadczył, że zwolnił uwięzionych pod warunkiem, że wszyscy muszą regularnie chodzić na robotę. Po kilku dniach wszystkich żydowskich robotników kolejowych wywieźli. Byliśmy pewni, że na śmierć. Po 2-ch tygodniach otrzymaliśmy od nich listy. Posyłaliśmy im paczki, pieniądze. Nadzieja wstąpiła w serca najbardziej zrezygnowanych. „Jednak wysyłają do pracy, nie na śmierć.” 22/23 w nocy ghetto zostało okrążone. Ghetto wysiedlają. Część ludności weszła do [w]pierw przygotowanych melin. |6| Schwytanych pod wielką 692 Dekagram, i. e., 10 grams. 693 Phonetical writing of the German term Bescheinigungen (certificates).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

603

Document 40

ochroną prowadzono na Rossę (bagnisty plac za miastem). Jeszcze w ghetcie oddzielili mężczyzn od kobiet. Starców i dzieci dołączyli do kobiet. Plac Rossa był specjalnie oświetlony elektrycznością. Dookoła stali Niemcy i Litwinami [Litwini] z karabinami maszynowymi. Siedzieliśmy na placu do następnego dnia. Przyprowadzili jeszcze ludzi z żydowską milicją. Milicję trzymali w ghetcie do ostatniej chwili. Wykorzystali ją do wykrywania bunkrów. Szykowaliśmy się w drogę. Przy bramie stała litewsko-niemiecka policja komisja i „sortowała” ludzi. Zdrowych, zdolnych do pracy odsyłali na prawo, starszych, słabych, dzieci na lewo. 1600 kobiet wydzielono na prawo. Matki, widząc, że z prawej strony kobiety są przeznaczone do życia, odpychały swoje dzieci na lewo, w tłumie kryły się przed niemi i stawały po prawej stronie. Niektóre matki wyrzucały z tobołków ### rzeczy i chowały tam swoje dzieci. Z lewej strony dzieci bez matek niemożliwie płakały i krzyczały. Ukrainiec, biorący udział w tej akcji, zwrócił uwagę na piękną 3-letnią dziewczynkę, która płakała, wskazując paluszkiem prawą stronę, gdzie była jej matka. Ukrainiec wziął dziecko na ręce, podszedł do 1600 kobiet i pytał się, czyje to cudne dziecko. Nikt się nie przyznawał. Obiecał, że zostawi dziecko przy matce, że matkę nie pośle na lewo, jak można tak cudne dziecko pozostawić. Matka przyznała się. Ukrainiec wyrzucił rzeczy z tobołka matki, dziecko tam schował. 1600 zdolnych do pracy kobiet zaprowadzili do stacji, naładowali do towarowych wagonów. 3 dni trwała droga. W ciągu tych trzech dni nic absolutnie nie mieliśmy w ustach. |7|  Przyjechaliśmy do Rygi. Wyładowali nas, zaprowadzili na plac, na którym były baraki i który był otoczony wysokim płotem i drutem kolczastym. Kazali nam wejść do baraków a rzeczy pozostawić. Stamtąd nas skierują do łaźni. Słyszeliśmy o łaźni w Małkini, wiedzieliśmy, co to znaczy łaźnia. Zobaczyliśmy za płotem stos męskich rzeczy, części ubrania, z których czuć było karbolem. Nie chcieliśmy wejść do baraków. Stawialiśmy opór, gorzko płacząc do wieczora. Wieczorem weszliśmy tam. Kazali przed pójściem do łaźni rejestrować się, oddać kosztowności, złoto, pieniądze. Niemieckie Żydówki przyniosły nam wodę do picia. Chciałyśmy oddać im pieniądze, kosztowności, one nie chciały od nas nic przyjąć. Banknoty paliłyśmy, twarde pieniądze rzucałyśmy, wtykałyśmy, gdzie się dało. Resztę kosztowności oddałyśmy Niemcom. Partiami, po 20 osób, prowadzili nas do rejestracji, później do łaźni. Po kąpieli dali nam nie nasze, lecz inne ubrania. Wyglądałyśmy karyxkaturalnie. (Ubrania były nie na miarę, albo za małe, albo za duże.) Ja z siostrą byłyśmy w ostatniej partii. Nas Niemiec zostawił w tymże obozie przy sortowaniu rzeczy. ### Był to koncentracyjny obóz – Kajzerwald. Pracowało w nim 3.000 ludzi. Odżywiali nas bardzo źle, toteż musieliśmy kraść rzeczy i okrężną drogą zamieniać je na produkty.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

604

Survivor Testimonies

W obozie kradli wszyscy, tak Żydzi, jak i Niemcy. W Kajzerwald byłam 7 tygodni. Przenieśli nas do Truppenwirtschaftslager T.W.L. do Rygi. Tam byliśmy rok, do likwidacji Żydów w Rydze. Pracowaliśmy również przy ubraniach lub warsztatach. W obozie było 800 Żydów. Żyliśmy dobrze. Kradliśmy rzeczy |8| i sprzedawaliśmy je. Niektórzy dorobili się majątku. Jeśli kogoś schwytano na gorącym uczynku przy kradzieży, było gorzej. Naczelnik lagru w randze spiża, którego i także nazywali, był okropnym sadystą. Znalazłszy u jednego niemieckiego Żyda parę bucików, urządził następujące widowisko: Zmusił Żydów, by dali mu 150 różek, potem każdy SS-owiec dał mu jeszcze po 50, potem posadzili go i sznurem wyrywali mu zęby. Skrwawioną głowę postawili pod kran zimnej wody, po wszystkim wsadzili go do zimnej piwnicy. Nas wszystkich wystawili w szeregi i zmusili patrzeć na jego tortury. W piwnicy ten chłopak został powieszony albo sam się powiesił. Niektórzy mówili, że on groził SS-owcom, że wyda naczelnej władzy, jak i co oni kradną, dlatego go powiesili. Niektórzy mówili, że on sam popełnił samobójstwo. Drugiego Żyda, przy którym też coś znaleźli, zimą, nagiego wsadzili do sadzawki. Zmusili nas patrzeć się na męki tego człowieka. SS-owcy z wielkim zadowoleniem chodzili dookoła. Takie sadystyczne przedstawienia odbywały się często. Z zbliżeniem się Czerwonej Armii do Rygi maszynami podwieźli nas do portu, naładowali do okrętu i zawieźli do Stutthofu. Droga trwała 6 dni. Stutthof, to wielkie pole, na którym znajduje się niezliczona ilość baraków. Dookoła druciany płot wysokości 4 mtr.694 Przez druty przechodzi prąd o wysokim napięciu. Jeden barak z drugim jest też połączony drutem om wy sokym [wysokim] napięciu. Wśród baraków wznoszą się wieże obserwacyjne. Obserwator uważa, żeby nikt nie uciekł. Nie nazywaliśmy się wtedy „Juden gefangene” [sic], tylko |9| „Heftlinge gefangene” [sic]. Byli tam nie tylko Żydzi. Warunki higieniczne były bardzo złe. W jednoosobowym łóżku spało 4 osoby. Ludzie byli prawie nadzy. Przykryci płachtami i łachmanami. Tamże na miejscu było krematorium. Co wieczór specjalna komisja wybierała słabych do krematorium. Codziennie trzeba było stawać do apelu, chodzić na męczące ćwiczenia gimnastyczne. Nadzór nad Żydami mieli Żydzi, którzy się bardzo źle odnosili do swoich braci. Złym stosunkiem do nas mogli się wybić. Po dwuch [sic] tygodniach poszliśmy do pracy. Była tendencja rozłączać rodziny. Dlatego przybierali inne nazwiska. 100 kobiet, wśród nich i mnie z siostrą, zaprowadzili do Gdańska. Byłyśmy tam skoszarowane w obozie koncentracyjnym. Praco694 Metry.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

605

Document 40

wałyśmy przy budowie dróg. Naczelnikiem obozu był SS-man, średnich lat (nie pamiętam w tej chwili nazwiska), był w stosunku do nas jak prawdziwy ojciec. Dbał o każdą z nas jak prawdziwy opiekun. Troszczył się o każdą drobnostkę. W gdańskim obozie poprawiłyśmy się, ubrałyśmy się. Żyłyśmy prawie w dostatku. W styczniu 45 r. nasz naczelnik otrzymał rozkaz odesłać nas z powrotem do Stutthofu. Były wtedy śniegi i zawieruchy. Naczelnik zwlekał z naszym odesłaniem. Dopiero w lutym odesłał on nas pod Gdańsk do obozu Trol [sic], dając nam nielegalnie695 dużo produktów na drogę. W Trolu byłyśmy dwa tygodnie. Pewnego dnia oświadczył on nam, że jego posyłają na front. Żegnał on nas serdecznie. Płakałyśmy wszystkie szczerze. |10| Pod silnym konwojem prowadzili nas do Bulgraben. Żydzi z obozu Bulgraben wyglądali jak trupy. Dołączyli naszą setkę do 400 kobiet z obozu Bulgraben i pędzili nas na zachód. Musiałyśmy ### iść zwarte w szeregu. Nadzy, bosi, półżywi obozowcy nie mogli nadążyć, to też co chwila słyszane strzały godziły w obozowców. Z trupów  – ludzi przed chwilą skazanych  – reszta rwała kawałki odzieży i obwijała sobie nogi. Z 500 osób doszło do Getensdorfu tylko 190 ###. 1-go marca przybyliśmy do Launburgu, do obozu Getensdorf. Otrzymywaliśmy na 8 ludzie na 2 dni 1,5 kg chleba, 1,5 dkg margaryny, 1 litr zupy z łupin kartoflanych bez soli, od czasu do czasu kawałek koniny. Obozowcy byli zupełnie zrezygnowani i obojętni. Załatwiali swoje biologiczne potrzeby w obecności odmiennej płci, chodzili półnago, nie reagowali na żadne zewnętrzne podniety. W Getensdorfie byliśmy 9 dni. 9 marca staliśmy do apelu. Pół dnia liczyli nas i szykowali się w drogę. Nas, z obozu gdańskiego, najsilniejszych postawili w przodzie. Prowadzili nas w nocy polami i łąkami. Drogi były przepełnione ustępującymi niemieckimi wojskami. Rano zaprowadzili nas do stodoły. SS-owiec powiedział, że jeżeli będziemy się spokojnie zachowywać, [to] zgotują nam jeść. Nie wiem, w jakim celu SS-owcy rozłożyli ognisko. Wtem usłyszeliśmy strzelaninę. Przez szpary stodoły widzimy: Niemiec padł martwy. Prowokacja! Żydzi zaczynają wybijać zamknięte wrota stodoły, by uciec. Na progu wyłamanych drzwi stodoły stał Czerwonoarmiejec. Zanim [Za nim] zjawili się jeszcze. „Jesteście wolni! Idźcie, mścijcie się! Dajemy wam prawo i władzę!” Rozbiegliśmy się po wiosce Chinów. Łapaliśmy chleb, znaleźliśmy bułkę, rzuciliśmy |11|696 chleb, znaleźliśmy coś lepszego, rzuciliśmy bułkę. Zaczęliśmy przewracać rzeczy i wybierać co najlepsze. Niemców w chatach albo nie było, albo siedzieli spokojnie. Po oswobodzeniu prawie wszyscy obozowcy zachorowali (tyfus 695 From here on, p. 11 contains the text from p. 10. 696 Only the text immediately following p. 10 is reproduced.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

606

Survivor Testimonies

brzuszny, dyzenterja [dyzenteria], odmrożone ręce, nogi). Czerwonoarmiejcy starali się chorych umieścić w szpitalach. Grynszpan Chana. Translation Grinszpan [sic], Chana, born in 1922 in Vilna Education: trade school Before the war: clerk Single; Lost her parents and sister One sister, with whom she stayed all the time, survived697 On June 22,698 Chairman of the Raispolkom699 announced that anyone who so wished could evacuate to the USSR.700 Thousands of people assembled at the station. We arrived in Minsk by train.701 Red Army soldiers checked our documents. Almost none of us had yet possessed Soviet passports,702 so the Red Army soldiers let us out in a field east of Minsk and ordered us to wait. They later put us into rail cars and took us back to western Belarus to the town named Raduszkowicze.703 There, they ordered us to wait again.

697 This summary was probably compiled by the Commission worker who interviewed Grynszpan. 698 June 22, 1941, the day of the German attack on the Soviet Union. 699 Raispolkom (RIK) is the acronym for “Rajonnyj ispolnitel’nyj komitet Sovetov narodnych deputatov” (Executive Committee of the District Soviets of People’s Deputies). The Raispolkom of Vilna was then the executive administrative and governamental body of Vilna District. 700 Less than 3,000 Jews managed to escape eastward, between 57,000 and 60,000 Jews remained in Vilna. See Art. Vilnius, in: Miron / Shulhani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 2, 878–889, here 880. 701 Presumably, Grynszpan was still in Vilna that day since no other location is noted. The distance between Vilna and Minsk is 190 km. 702 Usually, the populations in territories occupied by the Soviets between 1939 and 1941 would receive Soviet passports. Vilna was captured by the Soviets on September 19, 1939, and transferred to Lithuanian authority. In July 1940, however, the Soviet Union annexed Lithuania. The German army entered Vilna on June 24, 1941. See Mordechai Zalkin, Art. Vilnius, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 2, 1970–1977, here 1976. 703 Raduszkowice is an older variant of Radoszkowice, until 1939 in the Vilna Voivodeship of Poland; from 1945 on, Radashkovichy would be located in the Maladsechna

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

607

Document 40

Seeing that the waiting time dragged on, some of the escapees dispersed to villages. The youth decided to cross the border at all costs (the border between western and formerly Polish Belarus, and eastern, Soviet [Belarus]).704 There were victims during the crossing of the border. On Tuesday night, on June 24, 1941, we heard shooting, and saw glow of fires. People said that the withdrawing Red Army set Raduszkowicze on fire. In the morning, the household head told us to leave because the Germans were advancing. We begged him to let us into the barn. We saw Germans. We were afraid of them. The Germans we had met were polite, nice, and calm toward us. We decided to return to Vilna. We walked for six days. The Germans pointed the direction. Already in the first days following the Germans’ entry into Vilna,705 the Lithuanians |2| organized roundups. They went into houses and caught Jews supposedly for work. In reality, they brought those captured to jail. When enough Jews were assembled in the prison, they took them to Ponary (a suburb of Vilna) and killed them there.706 The Jews, in order to avoid being caught, locked their houses, and hid in dens. The Lithuanians had immediately begun official and unofficial looting. They took out furniture from Jewish homes; took whatever they liked from the things. One day, the Lithuanians spread a provocation that a Jew shot a German from a window in the Old Town (medieval ghetto). They took some 4,000 Rayon of the Minsk Oblast in Belarus. Raduszkowice was about 35 km northwest of Minsk. 704 Although in 1918 the independent Belarusian People’s Republic was founded, the Soviet–Polish War (1919–1921) resulted in its partition between Poland and the Soviet Union. While the western part belonged to independent Poland, the eastern part formed the Byelorussian Soviet Socialist Republic, which became part of the Soviet Union in 1922. When Germany invaded Poland on September 1, 1939, and the Soviet Union followed suit 17 days later, the sections of the former Belarusian Republic that had been part of Poland also came under Soviet rule and annexed to the Byelorussian Soviet Socialist Republic. 705 June 24, 1941. 706 Ponary (Paneriai) was a killing site in a forest 10 km southwest of Vilna on the way to Grodno. A recreation area before the war, in 1940 and 1941 the Soviets dug several large pits where they intended to store fuel but never completed the construction. Between 1941 and 1944, the Germans used the pits for the shooting of 70,000 to 100,000 victims, mostly Jews from Vilna, but also Soviet POWs, with the help of ­Lithuanian collaborators. See Yitzhak Arad, Art. Ponary, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 3, 1180 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

608

Survivor Testimonies

to 5,000 Jews from the old ghetto to Ponary and killed them there. [Some] individuals managed to escape from Ponary.707 On August 6, 1941, the Lithuanians ordered the Jews to take their things and move into the ghetto.708 There were two ghettos in Vilna.709 To the first one  – in the Old Town (medieval ghetto)  – they took the elderly, women, children, and the sick. This ghetto was shortly liquidated – already in October 1941. The Lithuanians surrounded the ghetto, caught as many people as possible – 1,000 to 2,000 – and led them to Ponary.710 Specialists with their families were taken into the new ghetto. All specialists were given yellow labor cards.711 All Jews wore white armbands with the Star of David. Jews were prohibited from going into the market square, appear in the center of the city; one could be present on certain streets only during given hours; it was forbidden to walk on the sidewalk. Living conditions in the new ghetto were very bad. Some Jews had no place to go, so they lived in the streets. At the request of Jews to incorporate another street into the ghetto, an SS man, Commandant Murer,712 replied 707 This roundup and murder operation was carried out not just by Lithuanians. Rather, the SS Einsatzkommando 9 of Einsatzgruppe B, the German Order Police (Ordnungs­ polizei), and the Lithuanian volunteers of the Ypatingasis būrys (Special Squad) were instrumental in it. It began in early July and lasted for three weeks, killing some 5,000 Jewish men. Between August 31 and September 3, 1941, the Germans murdered between 5,000 and 8,000 Jewish men, women, and children from the old town of Vilna at Ponary. This became known as the “Great Provocation Action” because the Germans justified their actions as a punishment for the alleged killing of two Germans by Jews. Another 6,000 Jews were murdered at Ponary on September 6, 1941. See Art. Vilnius, 881; Kazimierz Sakowicz, Ponary Diary 1941–1943. A Bystander’s Account of a Mass Murder, ed. by Yitzhak Arad, New Haven, Conn./London 2005, 27–29. 708 In fact, Jews were ordered to move into the ghetto on September 6, 1941, and the order came from the German administration. 709 Around 29,000 Jews were crowded into Ghetto 1, and 9,000 to 11,000 into Ghetto 2. See Art. Vilnius, 881. 710 In fact, it was Ghetto 2 that was liquidated by several murderous roundups for mass shooting at Ponary on October 3–4, 15–16, and 21, 1941, by the Germans. See ibid., 882. 711 In early October 1941, the German labor administration issued 12,000 yellow work permits (to 3,000 workers and 9,000 of their family members). These permits were believed to be the sole guarantee to remain in the ghetto and to survive. Since not even half of the ghetto population could obtain the permit, considerable internal struggle followed. See ibid. 712 The Austrian SS officer Franz Murer (1912–1994) was the deputy of the Gebietskommissar, SS-Obersturmbannführer Hans Christian Hingst (1895–1955), and in charge of “Jewish Affairs,” and thus responsible for the murder of Vilna Jewry (the “Slaugh-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

609

Document 40

that it was a pity that |3| he failed to liquidate Rudnicka Street along with the old ghetto. All those living on the streets were taken to Ponary. Only later did they widen the ghetto a bit. Until the creation of the ghetto, the Judenrat 713 was composed of eleven members headed by Dr. Trocki.714 Shortly, this entire Judenrat was arrested and shot. A Lithuanian Jew, Gens,715 who had a Lithuanian wife and daughter, served as the head of the ghetto on the Jewish side. His family, being Aryans, lived outside the ghetto. Gens, as the entire Jewish militia,716 worked for the Gestapo. Gens gave away Jews on order of the Gestapo. He tried in the first place to give away Jewish perpetrators, criminals, thieves, the sick, and the elderly. One day, Gens came to our sewing workshop and yelled at us why we did not work intensively, that he had no intention of risking his head for us, and that our only task was to work, work, and once again work. On the other hand, Gens helped the youth connect with the partisans. Himself a former Lithuanian officer, he made contact with Lithuanian parterer of Vilna”). After the war, Murer was handed over to the Soviet authorities by the British and in 1948 he was sentenced to 25 years in prison. However, he was released in 1955 and repatriated to Austria. It was not until 1962, after Simon Wiesenthal’s intervention, that a new arrest and trial took place in Graz, which ended with Murers acquittal. See Yitzhak Arad, Ghetto in Flames. The Struggle and Destruction of the Jews of Vilna in the Holocaust, Jerusalem 1980, passim. 713 Jewish Council. 714 Shoel Trocki was an engineer and prewar communal leader. He was head of the first Jewish Council formed on German orders on July 4, 1941. Its members were murdered on September 2, 1941. See Art. Vilnius, 881. 715 Jacob Gens (1903–1943) was appointed commander of the Jewish Police when the Vilna Ghetto was established in September 1941. From July 1942, he served as chairman of the Jewish Council. Holding degrees in law and economics, he also was an officer in the Lithuanian army before the war. He was a controversial figure, since he believed that turning the ghetto into a workforce that was indispendable for the Germans would safeguard the ghetto. He maintained relations with the ghetto underground, FPO, but turned against it when it seemed to endanger the existence of the ghetto. Moreover, Gens engaged in selecting ghetto inhabitants for deportation on German demand and was ready to sacrifice old and sick people who were unable to work to protect women and children from deportation. See Dina Porat, Art. Gens, Jakub, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 581 f.; Philip Friedman, Jacob Gens. “Commandant” of the Vilna Ghetto, in: idem, Roads to Extinction, 365–380. 716 I. e., the Jewish Police.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

610

Survivor Testimonies

tisans, facilitated Jewish youth’s exit from the ghetto (as arrested, led by Lithuanians). He helped in supplying Jews with weapons. Shortly before the liquidation of the ghetto,717 SS men ordered Gens to provide a quota of Jews. Gens demanded a report from the Germans about the location of the previous contingent of Jews. Having received no response, he declined to give people away. At that time, SS man Kejtel718 [sic] became the liquidator of the ghetto. SS man Waiss719 [sic] was bribed by the Jews, and often warned of |4| danger. Waiss warned Gens that they were planning to kill him; that he should escape. Gens replied that the lives of 20,000 Jews were more precious than his own head. Gens did not escape. He sat and waited for the Gestapo to call him. Dessler,720 Desner’s [Gens’]721 assistant and friend, also a Lithuanian Jew, took Desner [Gens] to the Gestapo door. The next day, a funeral event took place in the ghetto.722 The Jewish Police cried sincerely over its [former] commandant. The Jewish militia supplied people based on the regime’s orders; they stood at the gates of the ghetto controlling those returning from work [checking] if they were smuggling in food. 717 September 23–24, 1943. 718 SS-Oberscharführer Bruno Kittel (1922–?) was an Austrian actor. He was in charge of liquidating the ghetto and had been working for the SD in Vilna while making himself known to the ghetto population through his random brutality and sadism. See Arad, Ghetto in Flames, 368, n. 23. 719 SS-Oberscharführer Martin Weiss (1903–1984) was a trainee in plumbing and heating installation from Karlsruhe. He served in the Sipo office in Vilna and later in the Vilna Ghetto. He organized and led the Lithuanian Special Squad Ypatingasis būrys. As one of the main German perpetrators and an essential figure in organizing the mass murder in Vilna, he was tried before the District Court in Würzburg and sentenced to life imprisonment in February 1950, but was released in 1977. See Arad, Ghetto in Flames, passim. 720 Felix Salek Dessler (or Desler) was the son of a merchant and a graduate of Vilnius University, who had worked for the police before the German occupation. From July 1942 onwards, he served as head of the ghetto police and Gens’ deputy. Dessler was an informer for the Gestapo and seems to had borne partial responsibility for Gens’ death, taking over his position. See Herman Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania. Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944, ed. by Benjamin Harshav, New Haven, Conn., 2002, passim. 721 This sentence does not make sense, unless we replace the name Desner for Gens. Felix Salek Dessler went with Jacob Gens to the Gestapo headquarters, where Gens was taken into custody and subsequently murdered while Dessler was sent away. See Arad, Ghetto in Flames, 425. 722 Gens was shot by the Gestapo on September 14, 1943.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

611

Document 40

In the presence of SS men or the Lithuanian militia, the Jewish militia beat Jews. Victims of the SS men and Lithuanians were a common sight at the gate. Jews bribed the Lithuanian militia. Often the Jewish militia also had to be bribed. The chief of the Jewish militia (a Jew from Warsaw)723 collected the homeless street children and placed them in a shelter. There were a few orphanages in the ghetto. There were also a few grade schools, one middle school, a sports club, a choir (led by Darmaszkin724 [sic]), and drama and history circles. The official food supply [consisted of] 550 gr. bread weekly, 100 gr. sugar, some kasha,725 and 1 kilo horse meat monthly. Many people were starving (it depended on the possibility of bringing food into the ghetto), few died from hunger.726 In the ghetto, there was a ceramics factory and different workshops: tailoring, sewing, saddle making, locksmith, etc. In the ghetto, there was a café, a theater, they had fun, danced. Prostitutes surrendered to the Germans. The Gestapo killed such prostitutes. The Jewish community locked them in the ghetto prison. |5|  Five Jews agreed with the sixth one to conduct a trade transaction. Suspecting that the sixth one had too much money, the first five Jews killed him in a cellar. Five Jews – murderers were hanged in an Action in the ghetto. They were hanged by Jews from Jewish initiative. In October 1941, the first mass Action took place in the new ghetto. Some time before that day, German authorities had begun to issue yellow “certificates” to specialists. No one ascribed special attention to that. It was only later 723 Josef Muszkat was a lawyer and a revisionist Zionist (once member of the youth movement Betar; acronym for Brit Yosef Trumpeldor) who had escaped Warsaw to Vilna in 1939. He was the chief or deputy chief of the first police station in the ghetto. He organized a children’s brigade and used children to spy on the ghetto underground, FPO. See Kruk, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania, 113, n. 18. According to his own account, he had refused the post of police chief and instead served as deputy police chief because he did not speak Lithuanian, see Arad, Ghetto in Flames, 127, n. 12. 724 Wolf Durmashkin (1914–1944) was a pianist, composer, music pedagogue, and later conductor of the Vilna Symphony Orchestra. He founded a symphony orchestra in the Vilna Ghetto in December 1941. 725 The pseudocereal buckwheat. 726 Apparently due to efforts of the Jewish Council, there were indeed relatively few starvation deaths among the ghetto population of 20,000. See Arad, Ghetto in Flames, 302–315.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

612

Survivor Testimonies

that they had understood what was going on, that the owners of such yellow certificates (together with their families)  – as needed specialists  – had the right to live. Hence fictional marriages had begun. 3,000 yellow certificates saved 12,000 people. The remaining people were murdered.727 The Lithuanian army took active part in this Action. The final liquidation of the Vilna Ghetto took place on September 23, 1943. SS man Kejtel was its liquidator. Few days before the liquidation, the Jewish militia had caught Jews, whom they kept in the prison in the ghetto in the Lidsk Alley. The inmates were released after a few days, but the director of the Jewish Labor Office, Brojder728 [sic], announced that he had released the imprisoned under the condition that all of them would regularly go to work. After a few days, all Jewish railway workers were deported. We were sure that it was for certain death. After two weeks, we received letters from them. We sent them packages, money. Hope was instilled in the hearts of those most resigned. – “So they were send to work, not to death.” On the night of [September] 22 to 23, the ghetto was surrounded. The ghetto was being evacuated. Part of the population entered the previously prepared dens. |6| Those caught were led, under tight guard, to Rossa (a muddy square outside of the city). Still in the ghetto, they separated men from women. They added the elderly and children to the women. The Rossa Square was electrically lit on purpose. Germans and Lithuanians with machine guns stood around it. We sat on the square until the next day. They kept bringing people and the Jewish militia. They kept the militia in the ghetto until the last moment. They used it to uncover bunkers. We prepared for the road. At the gate stood a Lithuanian-German commission and “sorted” people. The healthy, able to work were sent to the right; the elderly, weak, and children – to the left. 1,600 women were separated to the right. Mothers, seeing that women on the right were destined for life, pushed their children to the left, hid from them in the crowd, and stood on the right side. Some mothers threw out things from bundles and hid their children in them. On the left side, children without their mothers cried and screamed incredibly. A Ukrainian, who was taking part in this Action, drew attention to a beautiful three-year-old girl, who cried pointing her finger to the right side, where her mother was.

727 Between 5,000 and 7,000 Jews were murdered in this first so-called yellow certificate Action in mid- to late October 1941. See Elżbieta Rojowska / MartinDean, Art. Wilno, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. B, 1148–1152, here 1149. 728 Aronas Braude.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

613

Document 40

The Ukrainian lifted the child in his hands, walked up to the 1,600 women and asked whose wonderful child it was. No one claimed it. He promised he would leave the child with the mother; that he would not send the mother to the left; how could one abandon such wonderful child. The mother claimed it. The Ukrainian threw out the things from the mother’s bag and hid the child in it. 1,600 able-bodied women were taken to the station, and loaded onto cargo cars. The journey lasted three days. During those three days, we had absolutely nothing in our mouths. |7|  We came to Riga.729 They unloaded us, led us to a square, where barracks stood, and which was surrounded with a high fence and barbed wire. They ordered us to enter the barracks, and to leave our things behind. From there they would direct us to the bathhouse. We had heard about the bathhouse in Małkinia;730 we knew what the bathhouse was. Behind the fence, we saw a pile of men’s clothes, pieces of clothing, which smelled of carbolic. We did not want to enter the barracks. We resisted, crying with sorrow until the evening. In the evening, we entered there. They ordered us to register prior to going into the bathhouse, submit valuables, gold, and money before entering the bathhouse. German Jewish women brought us water to drink. We wanted to give them money, valuables, [but] they did not want to accept anything from us. We burned bills, and threw coins, sticking them wherever possible. We gave the rest of the valuables to the Germans. They led us in 20-person groups to register, and later to the bathhouse. After the bath, they gave us clothing that was not ours. We looked like caricatures (the clothes were ill-fitted – either too small or too big). My sister and I were in the last group. A German left us in this camp to sort things. This was the Kaiserwald concentration camp.731

729 That is 290 km north of Vilna. 730 The reference here is to the Treblinka killing center, which was located between the villages Małkinia and Treblinka some 130 km northeast of Warsaw. Deportation trains stopped at the Małkinia train station on the Warsaw–Białystok line. The gas chambers at Treblinka were deceptively labeled as “shower rooms.” 731 Concentration camp Kaiserwald was established in March 1943 in a northern suburb of Riga. Its prisoners were Jews from the Riga Ghetto and from across Latvia, as well as Jews from Poland and Hungary. In March 1944, it held close to 12,000 mostly Jewish prisoners. When the Soviet army approached prisoners were sent to concentration camps in Germany and those who could not be moved were brutally murdered at the camp. See Esther Hagar, Art. Kaiserwald, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 777 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

614

Survivor Testimonies

3,000 people worked there. We were poorly fed, so we had to steal things and, in a roundabout way, barter them for products. Everyone, both Jews and Germans, stole in the camp. I stayed seven weeks in Kaiserwald. They transferred us to the Truppenwirtschaftlager (TWL) in Riga.732 We remained there for a year until the liquidation of Jews in Riga. We also worked handling clothing or in workshops. There were 800 Jews in the camp. We lived well. We stole things |8| and sold them. Some earned their wealth. When someone was caught red-handed stealing, it was worse. The head of the camp733 in the rank of a spiż,734 who was also called so, was a terrible sadist. Having had found a pair of small shoes with one German Jew, he staged the following spectacle: He forced the Jews to give him 150 lashes, and later every SS man gave him 50 more lashes; then they sat him down and pulled his teeth with a rope. They put his blood-covered head under a faucet with cold water, and finally put him into a dark cellar. They put all of us in rows and forced us to watch his tortures. The boy was hanged – or hanged himself – in the cellar. Some said that he threatened the SS men that he would inform on them to the main authorities about how and what they were stealing, so they hanged him. Some said that he committed suicide. Another Jew, with whom something was found, was put into a pond in the winter time. They forced us to look at the suffering of this man. The SS men walked around with great pleasure. Such sadistic performances occurred often. 732 The SS-Truppenwirtschaftslager (troop supply depot) Riga was a subcamp of Kaiserwald and an army supply depot for the SS and the concentration camp guards in the region. As of spring 1943, some 400 Jewish prisoners were interned to work at the SS-Truppenwirtschaftslager. See Franziska Jahn, SS-Truppenwirtschaftslager Riga, in: Benz / Distel / Königseder (eds.), Der Ort des Terrors, vol. 8, 78 f. 733 According to the testimony by Dawid Fiszkin, the commandant of the Truppenwirtschaftslager Riga in 1943 was SS-Sturmbannführer Albert Sauer (1898–1945), see Wiener Library London, Statement under oath by Dawid Fiszkin regarding the persecution of the Jews in Riga under ‘Reichskommissar’ Lohse, 1656/3/8/1039, November 16, 1948. Sauer had been the commandant of several concentration camps in the 1930s, including Mauthausen. He worked for the Reich Commissariat for the Strengthening of Germandom until 1943 and, after a brief stay at Auschwitz, he was transferred to Riga. See Joseph Robert White, Art. Riga-Kaiserwald Main Camp, in: in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 1, p. B, 1229–1254, here 1231. 734 This refers to the German word Spieß (spike), a colloquial expression for a Hauptfeldwebel in the Wehrmacht or a Stabsscharführer in the SS who had administrative duties within a military company. In the Sobibor death camp the SS man responsible for general camp order was called Spieß. See Schelvis, Sobibor, 189 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

615

Document 40

With the advancing Red Army into Riga,735 they brought us to the port on machines, loaded onto a ship, and took to Stutthof.736 The journey lasted six days.737 Stutthof is a big field, where innumerable barracks are located. Around it – a 4-meters high wooden fence with electrified barbed wire. Barracks are also connected with electrified wire. Watch towers hover above the barracks. The observer makes sure that no one escapes. We were not called Juden-Gefangene738 then, but |9| Häftlinge-Gefangene.739 There were not only Jews there. Sanitary conditions were very bad. Four people slept in a one-person bed. People were almost naked. They were covered with sheets and rags. There was a crematorium on site. Every evening, a special commission selected the weak for the crematorium. Everyday we had to stand roll call, and attend tiring gymnastic exercises. Jews, who referred very badly toward their brothers, supervised other Jews. They could stand out by having a bad attitude toward us. After two weeks, we went to work. There was a tendency to separate families. So, they adopted different last names. 100 women, among them me and my sister, were taken to Gdańsk.740 We were put into barracks in a concentration camp. We worked in road construction. A middle-aged SS man (I do not remember his last name at this time) served as the head of the camp, and was like a real father to us. He took care of each of us, like a real caretaker. He cared for every detail.741 We improved at the Gdańsk camp, put on clothes. We almost lived in abundance. 735 October 11, 1944. 736 Stutthof concentration camp was established in September 1939 in the Polish town Sztutowo, about 40 km east of Gdańsk, for mainly non-Jewish Polish political prisoners. Toward the end of the war, with the evacuation of concentration and labor camps further east from Soviet advances, the camp filled up with Jewish prisoners. Of the 115,000 prisoners who passed through the camp as many as 65,000 died from the brutal conditions and epidemics. See Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Art. Stutthof, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 4, 1421–1423. 737 The distance between Riga and Stutthof is over 500 km, when travelling on the Baltic Sea, it is much longer. 738 Jewish captives. 739 Prisoner captives. 740 Stutthof had 66 subcamps, 15 of them in the city of Danzig (Gdańsk). 741 Although it is not entirely clear in what subcamp in Danzig Grynszpan was interned, the unusual description of the caring camp commandant seems to point to Danzig-Holm (Gdańsk-Ostrów), where some 100 Jewish women were put to work in a naval shipyard from October 16, 1944. The commandant was SS-Unterscharführer Josef Forstner (1904–?). The image that Forstner cared for the relative wellbeing and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

616

Survivor Testimonies

In January 1945, our camp head received an order to send us back to Stutthof. It was snowing and there were storms at the time. The camp head delayed sending us away. Only in February did he send us back near Gdańsk, to the Trol [sic] camp,742 giving us many products illegally for the way. We stayed in Trol for two weeks. One day, he announced to us that they were sending him to the front. He heartily bid us farewell. We all cried sincerely. |10| In a strong convoy, they led us to Bulgraben743 [sic]. Jews from the Bulgraben camp looked like corpses. They attached our 100 to the 400 women from the Bulgraben camp and chased us westward. We had to walk in a compact range. Naked, barefoot, half-alive camp inmates could not keep up, so every once in a while audible shots were fired at the camp inmates. From the corpses – people who had just died – the rest tore off pieces of clothing and wrapped their legs with it. Only 190 people out of 500 arrived in Getensdorf.744 On March 1, we arrived to Lauenburg, to the Getensdorf camp.745 For [every] eight people we received 1.5 kilo bread, 15 gram margarine, 1 liter soup from potato skins without salt for two days, and a piece of horse meat from time to time. The camp inmates were completely resigned and indifferent. They relieved their biological needs in the presence of the other sex, walked half-naked, and did not react to any external stimuli. We stayed in Getensdorf for nine days. On March 9, we stood roll call. For half a day they counted us and prepared us for the road. They put our Gdańsk camp group, the strongest one, in the front. They led us at night, through fields and meadows. The roads were adequate clothing of the inmates of his subcamp is also supported by the reports of other survivors. See Marek Orski, Art. Danzig-Holm, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 1, p. B, 1439. 742 Danzig-Troyl was a subcamp of Stutthof, operating from August 26, 1944, to March 3, 1945. 743 This must be the subcamp known as SS-Aussenkommando Danzig-Burggraben, along with Danzig-Kokoschken (Gdańsk-Kokoszki) also a subcamp of the Stutthof concentration camp. Prisoners worked at the Schichau-Werft AG Elbing shipyard in Danzig. 744 On the archival cover sheet of the document: Gatensdorf. Presumably the Stutt­ hof subcamp Grenzdorf (Graniczna) which is located about 4 km west of Lębork/ Lauenburg. 745 Most probably Lauenburg in Pommern (today Lębork in the Pomeranian Voivode­ ship of northern Poland), some 70 km northwest of Gdańsk, which from November 1941 to March 1942 was a subcamp of Buchenwald and thereafter continued as an external command of the Stutthof concentration camp.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

617

Document 41

filled with the withdrawing German army. In the morning they brought us to a barn. An SS man said that if we behaved calmly, they would prepare food for us. I do not know why the SS men set up fire. We heard shooting. We see through the gaps in the barn – a German fell dead. A provocation! Jews begin to smash the locked door to the barn in order to escape. A Red Army soldier stood at the doorstep of the broken barn door before the other [soldiers] had appeared. “You are free! Go, take revenge! We give you the right and power!” We dispersed in the Chinów village. We snatched bread, we found a roll, we threw |11| the bread, we found something better, and we dropped the roll. We began to turn things and select the better ones. The Germans were either not present in the huts or just sat there quietly. After the liberation, almost all camp inmates fell ill (typhoid fever, dysentery, frostbitten hands and legs). The Red Army soldiers tried to place the sick in hospitals. Grynszpan Chana.

Document 41 Heniek Piechotka, Testimony Włocławek, no date [probably 1945] Typescript,746 1 page; archival stamp, handwritten archival notes and record number, underlinings by typewriter, corrections by typewriter and by hand Language: Polish; translated by Joanna Sliwa AŻIH, 301/369 Piechot{k}a Heniek, ur. 1932 we Włocławku. Przeżycia podczas okupacji niemieckiej. Byliśmy w Otwocku, kiedy Niemcy mieli nas wysiedlić. Tatuś dowiedział się od policjanta, że nad ranem nas stąd zabiorą. Uciekaliśmy w nocy. Brną{c} przez rzekę Świder, woda nam sięgała dos szyi. Strach nas pędził dalej. 746 This account was typewritten using a non-Polish keyboard. Some diacritics were supplemented subsequently by hand. For better legibility, we decided to render the text in standardized Polish types. This testimony had already been published in: Hochberg-Mariańska/Grüss (eds.), Dzieci oskarżają, 83 f. (Pol.); idem (eds.), The Children Accuse, 86 f. (Eng.).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

618

Survivor Testimonies

Mamusi z nami nie było. Była w Lublinie. Prz{y}szliśmy do Pruszkowa. Po jakimś czasie odnaleźliśmy mamusię. Mamusia rozdała nas poc chłopach, trzech braci. Miałem dziewiąty rok, jak rozstałem się z rodzicami i braćmi. W początkach było to dla mnie straszne. Musiałem sam na siebie pracować. Wydawało mis się, że nie wytrzymam. Pewnego razu uciekłem od tego gospodarza. Ale innej rady nie miałem – musiałem wrócić. Rodzice mi tłumaczyli, że w ten sposób się uratuję. Mam Mamusia do mnie często przychodziła. Pasłem krowy, robiłem w polu, itd. Przebyłem rok u jednego gospodarza. Zaczęto mnie podejrzewać, gdyż byłem nieostrożny i chodziłem się kąpać z innymi chłopcami. Uciekłem, bez wiedzy matki, dalej o kilka wsi. Tam tłumaczyłem się, że straciłem rodziców, Niemcy zabili ### braciszka i tatusia, a mamusię i jednego brata zgubiłem przy ### ucieczce. Byłem jeszcze wtedy za głupi, by zrozumieć, co to znaczy sierota. Wstawałem do pracy o świcie, a kładłem się późnym wieczorem. Spałem w oborze i chodziełem zawszony. Byłem dwa miesiące na okopach. Pracowałem ciężko, ale byłem zadowolony, gdyż chciałem przeżyć, bo byłem pewny, że moja mamusia i młodszy brat żyją i że ich jeszcze ujrzę. Na tej wsi często były łapanki. Bałem się strasznie żandarmów. Brałem się wtedy za widły i zacząłem wyrzucać nawóz. Jakoś zawsze szczęśliwie przechodziło. Często widywałem Żydów którzy się nie mieli gdzie podziać. Na tej samej wsi Żyda Niemcy  (?).747 Chodziłem do kościoła do spowiedzi, żeby się tylko jakoś utrzymać. Mamusia o mnie nie wiedziała trzy lata. Teraz po oswobodzeniu wiem, jak to byb było, gdyby tatuś i braciszek żył. Z mamusią i bratem spotkaliśmy się w Żyrardowie. Nie umiem opisać radości. Dziś mam trzynaście lat. Jedno moje marzenie jest wyjechać jaknajprędzej [jak najprędzej] do Palestyny. Heniek Piechotka.748

747 Missing part of the sentence in the original. Possibly roztrzelali (they shot) should follow. 748 The name of the interviewer is not given.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

619

Document 41

Translation Piechotka Heniek, born in 1932, in Włocławek749 Life Experiences Under the German Occupation We were in Otwock750 when the Germans were about to resettle us.751 Daddy found out from a policeman that they would take us early in the morning. We escaped at night.752 We trudged through the River Świder; the water reached our necks. Fear led us to go on further. Mommy was not with us. She was in Lublin.753 We came to Pruszków.754 After some time, we found mommy. Mommy handed us, the three brothers, to different peasants. I was nine years old when I was separated from my parents and brothers.755 In the beginning, it was terrible for me. I had to work for and by myself. I thought I would not be able to stand it. One day, I ran away from this farmer. But there was no other way – I had to return. Parents explained to me that I would survive this way. Mommy often visited me. I pastured cows, worked in the field, etc. I spent one year with one farmer. They began to suspect me, because I was not cautious and bathed with other boys. I ran away a few villages farther without my mother’s knowledge. There I explained that I had lost my parents, that the Germans killed my little brother and my daddy, and that I lost my mommy and one brother during the escape. I was too stupid then to understand what it meant to be an orphan. I got up to work at sunset and laid down late in the evening. I slept in the barn and was lice-infested. I spent two months in trenches. I worked hard, but I was pleased, because I wanted to survive, because I was sure that my mommy and younger brother were alive and that I will get to see them again. Roundups often occurred in this village. I was terribly afraid of the gendarmes. I used then to grab a pitchfork and 749 A city 140 km northwest of Warsaw and about 110 km northwest of Łódź, formerly located in the Warsaw Voivodeship, today in the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. 750 A town 25 km southeast of Warsaw. 751 Piechotka probably wanted to express that the Germans ordered the Jews to move into the area designated for the establishment of the ghetto. The moving order came on November 4, 1940. See Art. Otwock, in: Miron / Shulhani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 2, 564–566, here 565. 752 Another indication why the escape might have been in November 1940 is that the ghetto was fenced on January 15, 1941, and people who crossed it subsequently were shot. 753 Lublin is 140 km southeast of Otwock. 754 Pruszków is some 40 km west of Otwock and about 20 km southwest of Warsaw. 755 This indicates that it was some time in 1941.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

620

Survivor Testimonies

throw manure. Luckily, somehow it always passed. I often saw Jews who had nowhere to go. In this same village the Germans [shot?] a Jew. I went to church to confession only to somehow hold on. Mommy did not know about me for three years. Now, after liberation, I know what it would be like if my daddy and little brother were alive. I met my mommy and my brother in Żyrardów.756 I cannot describe the joy. Today I am 13 years old.757 My one dream is to go to Palestine as soon as possible. Heniek Piechotka.

756 About 40 km west of Pruszków and 45 km southwest of Warsaw. In July 1940, about 3,200 Jews (including some 1,000 refugees from parts of Poland annexed to the German Reich) lived in Żyrardów, out of the total population of more than 30,000. In December 1940, a short-lived open ghetto was established. In Februar 1941 most of the ghetto inhabitants were transferred to the Warsaw Ghetto. A number of Jews from Żyrardów played an active rolle in the Warsaw Ghetto uprising in April and May 1943. See Samuel Schalkowsky / Martin Dean, Art. Żyrardów, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 471–473. 757 This means that the testimony was given in 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

4. Research on Ghettos and Camps

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Document 42 Jehoszua Szlajen, “Majdanek (Notes from the Courtroom)” Lublin, no date [probably November / December 1944] Typewitten report, 4 pages; handwritten archival note on upper right corner of page 1 Language: Polish; translated by Katarzyna Person AŻIH, 303 / XX/293

MAJDANEK – I¦J¦ehoszua Szlajen

(Notatki z Sali sądowej)

Na ławie oskarżonych – Vogel, Gerstenmeier, Schölen [sic]. Prawie w jednym wieku: przekroczyli 40-kę. Typ jednolity. Małomówni. Stoją wyprostowani. Odpowiadają: Jawohl! Żyję poto [po to], aby wykonywać rozkazy. Skrupulatnie i punktualnie. Nie bronią się. Nie spodziewali się tego. Nie ćwiczono ich w tym kierunku. Byli poto, aby męczyć i niszczyć. Obojętnie kogo: dzieci, kobiety, starców. Zgroza, która ogarnia wsłuchującą się salę, im się nie udziela. Nie rozumieją języka tej sali. Nie tylko języka. Nie znać na nich żadnego załamania się. Żadnego odruchu sumienia. Znajdowali się w pochodzie triumfalnym pod przewodnictwem fuhrera [sic]. Nagle przerwano ich zajęcie. Gdyby tak wyszli z tej sali i znaleźli się w Oświęcimiu, pełniliby dalej swoją służbę, w swojej specjalności. Pełniliby ją nienagannie. Są nieco zmieszani, skonsternowani, ale nie zapominają o swoim naczelnym „obowiązku” ‚milczeć, zachowywać tajemnicę‘. „Nic nie wiedzą”. Słyszeli może coś, ale nie ich rzeczą jest wiedzieć. Nie są to ludzie, którzy się wykoleili, lecz przeciwnie – zupełnie „normalni”, wychowani i wytresowani, jak psy, które niosły ciepłe ciałka dziecięce do krematorium. Bo taka jest maszyna wojenna Hitlera. Tak pracuje ona jeszcze w grudniu 1944 r. I tu na sali usiłują jeszcze nadal pełnić służbę dla swojego fuehrere. Thernes uważa, że Hitler dał wolną rękę Himmlerowi. Schölen promieniuje, gdy ktoś ze świadków wspomina, że on, Schölen, miał fotografię z własnoręcznym podpisem fuehrera. Thernes, inteligent, lat blisko 50-ciu. Oczywiście „o niczym nie wie”. Mówi o sobie dosłownie: „Meine Wenigkeit war im Büro.” (Moja nicość była w biurze.) Poza tym sądzi, że wszystko było „ein Blödsinn” (nonsens). Nic więcej. Thernes nic nie wie. Nie pisano bowiem o „życiu” w obozach. Skądże mógł się o tym dowiedzieć. Tak się bronią niedoszli zdobywcy świata. Thernes jednak wie, że Polacy są dobrymi katolikami, i jest zgorszony tym, jak oni z nim, oficerem niemieckim, postępują. Sądzi, że kilka miesięcy ¦jego¦

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

624

Research on Ghettos and Camps

pobytu w więzieniu odkupi jego grzechy, o ile wogóle [w ogóle] jakiekolwiek grzech popełnił. Bo właściwie był i jest dobrym człowiekiem. Jednemu ze świadków dawał nawet czasem papierosa. Kilka razy wspominał o tym. Jest więc zgorszony niewdzięcznością ludzką. Pohlmann i Stalp są młodsi wiekiem. Przestępcy o wysokich kwalifikacjach nawet w Reichu. Przestępcy muszą także coś zdziałać dla zwycięstwa. Totalna mobilizacja również ich obejmuje. Pamiętam, w marcu 1942 r. odwiedził Reichsbeamtenführer (przywódca urzędników Rzeszy) Kraków. Był wzruszony honorami, jakimi go darzono. Wygłosił obszerny referat o zadaniach i metodach pracy urzędnika niemieckiego. Mówił dosłownie: „Nie wolno nam zapominać o tym, że ostatni Volksdeutsche [sic] jest równy i przewyższa nawet króla narodów podbitych.” Tak wyraźnie pisała wtedy „Krakauer Zeitung”. Toteż Pohlmann zachowuje się wobec tubylczych współwięźniów jak król. Ma lokajów, każe sobie podawać fajkę, odwiedza kobiety, jest panem życia i śmierci. Król przestępców, Kapo niemiecki, Pohlmann. |2|  Cały barak się trzęsie ze strachu, gdy Pohlmann się zjawia. Pohlmann zachorował na tyfus, bo często szperał w łachach swych ofiar. Otoczono go oczywiście specjalną pieczą. Więźniom dano do zrozumienia, że grozi im śmierć, gdyby się Pohlmanowi [sic] coś stało. Około 2.000 osób własnoręcznie zamordował. Stalp – najbliższy jego człowiek. Młody, ruchliwy, przedsiębiorczy – uprawia swój przestępczy zawód, jak wirtuoz. Twierdzi nawet, że jest antyfaszystą, był kilka dni w partyzantce. Zapowiada, że opowie całą prawdę. Nie ma co ukrywać. Sprzeda „tajemnicę” za cenę wybrnięcia z matni. Zna on ludzi z tej sali. Niedawno byli jego podwładnymi. Wie, jak łatwo można ich nabrać. Opowiada więc chętnie o wszystkim, spokojnie i rzeczowo. Majdanek był tylko fragmentem w jego karierze przestępcy. Gotów jest do dalszych usług, można na nim polegać. Stalp mówi, że widział nagie dzieci, pędzone do Gaskamery [sic]. Nie wiedziały one, dokąd idą, lecz krzyczały, wołały do matek. Opowiada o kobiecie, która nie dała się rozebrać przez esesmana, i ten kazał ją związać i rzucić żywcem do ognia. Do Gaskamery szły ofiary kolejno, szychtami, padały zatrute gazem. Gdy komora się zapełniała, musiały ofiary wyrzucić trupy, by zrobić miejsce dla siebie. Świadkowie opowiadają: Pohlmann był bogiem obozu. Niemiecki bóg. Noce Majdanka. W baraku umieszczono 300 najdrowszych [sic] i najładniejszych kobiet. Pohlmann twierdzi, że przynosił kobietom chleb. Transport z warszawskiego ghetta [sic] nie został wciągnięty do ewidencji obozu. Ludzie czekali na „polu róż” kilka dni. Czekali na swoją kolejkę do Gaskamery. Tylko wodę otrzymywali przez ten czas. Gdy szli do komory, musieli wlec za sobą tych, którzy w międzyczasie padli trupem. Żydzi z Grecji. Nikt ich nie rozumiał i oni nikogo nie rozumieli. Nawet w tym obozie oni wyglądali szczególnie żałośnie. „Komm, Saloniki” – tak ich

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

625

Document 42

wołał Pohlmann do męczeńskiej śmierci. Pohlmann zmuszał ludzi, by zjadali kał. Taka to już niemiecka słabość. Pewien więzień, osoba duchowna, był powieszony na elastycznej szubienicy nad latryną. Ciało męczennika unosiło się i spadało tak, że głowa raz za razem zanurzała się w kale: Trzy dni trwała agonia. Śmierć pod pałką uchodziła za śmierć naturalną. Do apelu pędzono ludzi biciem. Stratowanych na śmierć musiano zabierać ze sobą do apelu: apel trupów. Chorzy na tyfus, którzy się spóźnili do apelu, byli rozstrzeliwani. W obozie byli lekarze. Niemieccy lekarze, doktór Blabke [sic] i doktór Rindfleisch. Tylko zdrowi mieli prawo do Gaskamery. Chorymi zajmowali się lekarze. Wstrzykiwali własnoręcznie Evipan. Za mordowanie ludzi na Majdanku dawano nagrody. Ewidencja ofiar nie byłą dokładna. Za przywłaszczenie sobie zrabowanych rzeczy karano nawet SS-manów, umieszczano ich w obozach koncentracyjnych. Ewidencja rzeczy była dokładna i skrupulatna. Przedsiębiorstwo majdankowe musiało być intratne. Nad trofeami Majdanku czuwał Vogel – zaufany człowiek. Jakaś madame z Berlina zamówiła sobie wózek po zamordowanym na Majdanku dziecku. Pewna firma niemiecka zwróciła się po 15.000 ubrań po zaduszonych w Gaskamerach Majdanka. Totalna mobilizacja piekła przestępczego dla zwy-|3|cięstwa wielkiej Rzeszy niemieckiej. Ekonomiczni, oszczędni, jak Niemcy, w wydatkach na środki mordu. Do ciasnej Gaskamery, natłoczonej ofiarami, rzuca się kilka tabletek Cyklonu. W wilgoci, wywołanej oddechem ludzi, tajały straszne tabletki: Ofiary wdychały truciznę, następowała rozedma płuc, krwotoki, wytrysk kału. Taką śmierć przygotowała nauka niemiecka Bogu ducha winnym ludziom. Matkom i niemowlętom. Wieszano po dwóch na jedną pętlę. Specyfikacja rodzajów śmierci była taka: 1)  rozstrzelanie, 2) zatapianie głów w płytkiej wodzie, 3) wieszanie, szubienica była na każdym polu, 4) Cyklonowanie, 5) zastrzyk Evipanu, 6) bicie do śmierci, 7) gazowanie w specjalnych samochodach, 8) śmierć głodowa, 9) epidemie, spowodowane przez specjalny reżim i warunki mieszkaniowe w obozie. Świadek Dora Minz opowiada, jak to psy wlokły małe dzieci do krematorium. Schölen był dentystą. Szukał brylantów w zębach. Wyrywał więźniom zęby  – zdrowe i chore. Przed egzekucją musiały ofiary się myć, by można je dokładnie obrabować przed śmiercią. Badano kobiety, czy nie schowały kosztowności w swym ciele. Mowa prokuratora. Niemcy wybrali Hitlera. Wywołali wojnę, stworzyli Majdanek. Dobrowolnie. Na przestrzeni wielu lat ukuto i dokładnie przygotowano materialnie i duchowo plan przestępstwa. Nie było w tym dziele improwizacji, lecz zorganizowany mord masowy. Tak oto stworzyli Niemcy Majdanek i podobne instytucje dla zgładzenia wszystkich tych, którzy stanęli na ich drodze. Jednych przez bombardowanie

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

626

Research on Ghettos and Camps

otwartych miast, drugich przez katorgę i wywózki, innych Evipanem, Cyklonem, Majdankiem. Przemawia drugi prokurator. O smutnych oczach żydowskich, idących na rzeź. O matkach spalonych z dziećmi przy piersi. O kobietach shańbionych [zhańbionych] na oczach mężów i dzieci  – co nie miały się, gdzie ukryć, dokąd uciec ze swą hańbą, bo dookoła drut kolczasty, nad głową niebo bez wizji Boga  – tylko jedna wąska ścieżka prowadzi do Gaskamery, ale i tam kolejka – trzeba czekać, czekać i czekać … Mówi o małym chłopcu, który trzymał na ręku swego braciszka na ulicy, na której szaleli Niemcy: „Nie płacz, mój drogi,  – długo to nie potrwa.” I rzeczywiście nie trwało długo  – wkrótce zmieszały się łzy z ciepłą krwią dziecięcą. O książce płaczącej mówi oskarżyciel. O czytaniu w skupieniu traktatu, co nagle przerwane zostało uderzeniem maczugi. A po drugiej stronie tego straszliwego młyna śmierci ucztowali Niemcy. Młyn śmierci dostarczył żeru ucztującym katom: Krew niewinnych ofiar przeistoczyła się w wino dla morderców. Młyn mieli … a uczta trwa. Jak długo prz¦e¦ciągnie się ten potworny koszmar? Może do ostatniego tchu ludzkiego na tej ziemi umęczonej  … I nie tylko na tej ziemi. Bo tam na dalekim zachodzie nie wiedzą, nie mogą wiedzieć, może nigdy do ich świadomości nie przeniknie to, co tu zaszło. |4|  Tego nie można w żadnym języku opowiedzieć ani żadnym pędzlem odmalować. Nadaremnie gdzieś tam na świecie dobrzy ludziska będą szperać w starych księgach, by to pojąć. Gubić się będą w zawiłych paragrafach, by to zrozumieć. Nie! Nie uda im się to. Na imię temu po wsze czasy: MAJDANEK!

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

627

Document 42

Translation MAJDANEK – I¦J¦ehoszua Szlajen1 (Notes from the court room)2 In the dock: Vogel,3 Gerstenmeier,4 Schölen5 [sic]. Almost of the same age: they have passed 40. Uniform type. Taciturn. They stand erect. They answer: Jawohl! They live to follow orders. Scrupulously and timely. They do not defend themselves. They did not expect this. They were not trained for it. They were to torture and destroy. No matter who: children, women, elderly. Horror overwhelms the attentively listening courtroom. They do not share it. They do not understand the language of this room. Not only language. Not one of them seems to be breaking down. No stirring of conscience. They were part of the triumphant march led by the Führer. Suddenly, their task was interrupted. If they would leave this room and find themselves in Auschwitz, they would keep serving their duty, in their specialism. They would serve faultlessly. They are a bit confused, perplexed, but they do not forget about their key “duty.” To remain silent, to keep the secret! “They know nothing.” They may have heard something, but it is not for them to know. They are not derailed, but on the contrary – completely “normal,” brought up and trained, like dogs, who carried warm bodies of children to the crematoria.

1

Jehoszua Szlajen (Shiloni) (1894–1965), born in Drushkopol (then in Volhynia; today Zhuravnyky in the Volyn Oblast, Ukraine), was a journalist, writer, and translator who worked as a Hebrew teacher before the Second World War. He survived as an assistant to a priest in the Ukraine. Between 1944 and 1949, he stayed in Poland and in DP camps in Germany. He later immigrated to Israel. 2 These are impressions of the first Majdanek trial that took place before the Polish Special Penal Court in Lublin from November 27 to December 2, 1944, against six members of the Majdanek staff, including two Kapos. The trial ended in six death sentences, five were executed shortly after the trial. See Andrzej Selerowicz / Winfried R. Garscha, Die strafrechtliche Ahndung in Polen, in: Claudia Kuretidis-Haider et al. (eds.), Das KZ Lublin-Majdanek und die Justiz. Strafverfolgung und verweigerte Gerechtigkeit. Polen, Deutschland und Österreich im Vergleich, Graz 2011, 53–115. 3 SS-Oberscharführer Hermann Vogel (1902–1944) was a guard at the camp. He was sentenced to death and hanged on December 3, 1944. 4 SS-Hauptsturmführer Wilhelm Gerstenmeier (1908–1944) was the aide to deputy commandant Anton Thernes. He was sentenced to death and hanged on December 3, 1944. 5 SS-Rottenführer Theodor Schöllen (1904–1944) was a guard at the camp. He was sentenced to death and hanged on December 3, 1944.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

628

Research on Ghettos and Camps

Such is Hitler’s war machine. This is how they worked as late as December 1944. And here, in this room, they still attempt to serve their Führer. Thernes6 believes that Hitler gave free reign to Himmler. Schölen lights up when some of the witnesses mentioned that he, Schölen, had a photograph with a personal signature of the Führer. Thernes, intellectual, aged almost 50. Of course “he knows of nothing.” He speaks of himself literally: “Meine Wenigkeit war im Büro.” (My humble self was in the office.) Aside from that, he claims it all to be “ein Blödsinn” (nonsense). Thernes knows nothing more. Nothing was reported on “life” in camps. How would he know about it. This is how the would-be conquerors of the world defend themselves. Thernes however knows that Poles are good Catholics and is horrified with how they treat him, a German officer. He thinks that a few months in prison will expiate his sins, if he committed any at all. Because all in all, he is and was a good man. He even gave a cigarette to one of the witnesses. He mentioned it a few times. He is therefore disgusted with human thanklessness. Pohlmann7 and Stalp8 are younger. Highly qualified criminals, even by the Reich’s standards. Criminals also have to do something for the victory. They are included in the total mobilization. I remember how in March 1942 the Reichsbeamtenführer (leader of Reich’s civil servants)9 visited Kraków. He was touched by the honors bestowed upon him. He presented an extensive lecture about the aims and work methods of the German administration worker. He said: “We cannot forget that the last Volksdeutscher10 is equal and even superior to the king of conquered nations.” This is what was written in the Krakauer Zeitung.11 Hence Pohlmann treats the indigenous co-prisoners 6

SS-Obersturmführer Anton Thernes (1892–1944) was the last deputy commandant of the camp. His death sentence was executed on December 3, 1944. 7 Edmund Pohlmann (1902–1944) was a German prisoner who worked as a Kapo in the camp. He committed suicide on December 2, 1944. 8 Heinrich (Heinz) Stalp (1913–1944) was a German prisoner who fulfilled functions of a Kapo in the camp. He was sentenced to death on December 2, 1944, and hanged on the following day. 9 Hermann Neef (1904–1950) was a member of the Nazi Party and the SA who headed the Nazi organization of civil servants and was Reich leader of civil servants. 10 Ethnic German. 11 German-language daily published in the General Government from November 12, 1939, to January 17, 1945. Although it had a circulation of 50,000 copies in 1939 and 140,000 in 1942, its distribution was essentially limited to the Kraków District. In the remainder of the General Government, variants of the Krakauer Zeitung were published as Warschauer Zeitung, and after the attack on the USSR, the Lemberger

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

629

Document 42

like a king would. He has butlers, he orders a pipe. He visits women, he is the master of life and death. King of criminals, German Kapo, Pohlmann. |2|  The whole barrack shakes with fear when Pohlmann shows up. Pohlmann fell ill with typhus because he often rummaged through the rags of his victims. He was of course taken special care of. Prisoners were made to understand that they face death if anything happened to Pohlmann. He murdered about 2,000 people with his own hands. Stalp – his closest man. Young, active, enterprising – he practices his criminal craft like a virtuoso. He even claims to be an anti-fascist, he was in a partisan unit for a few days. He announces that he will tell the whole truth. He has nothing to hide. He will sell the “secrets” for the price of extricating themselves from the entrapment. He knows people from this courtroom. Not long ago they were his subordinates. He knows how easily they can be taken in. He readily speaks about everything, calmly and factually. Majdanek was only a fragment of his career as a criminal. He is ready for further service; he can be counted on. Stalp says that he saw naked children, hurried to the gas chamber. They did not know where they were going, but they screamed, called for their mothers. He tells of a woman who did not allow an SS man to undress her and he ordered to tie her down and throw into the fire alive. One after another, the victims walked to the gas chamber, in rows, they fell down poisoned with gas. When the chamber filled up, the victims had to throw out the bodies, to make space for themselves. The witnesses recount: Pohlmann was the god of the camp. German god. The nights of Majdanek. Three hundred of the healthiest and prettiest women are placed in one barrack. Pohlmann claims that he brought the women bread. Transport from the Warsaw Ghetto was not included in the camp’s evidence. People were waiting a few days on the “rose field.” They waited for their turn to go to the gas chamber. Over that time, they only received water. When they walked to the chamber, they had to drag behind them those who in the meantime fell dead. Jews from Greece. Nobody understood them and they did not understand anyone. Even in this camp they gave a particularly pitiful impression. “Come, Saloniki,” this is how Pohlmann called them to their martyred death. Pohlmann forced people to eat feces. Such a German weakness. One prisoner, a clergyman, was hung on an elasticized gallow placed over a latrine. The body

Zeitung for the Lvov District. See Piotr Kołtunowski, Strategia propagandy hitlerow­ skiej w Generalnym Gubernatorstwie na podstawie “Krakauer Zeitung” (1939–1945). Studium historyczno-filologiczne [The Strategy of Nazi Propaganda in the General Government on the Basis of the “Krakauer Zeitung” (1939–1945). A Historical-Phi­ lological Study], Lublin 1990, 15.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

630

Research on Ghettos and Camps

of the martyr rose and fell so that his head time after time was submerged in feces. The agony lasted three days. Death under the truncheon was considered to be natural. People were led to roll call with beatings. Those trampled to death had to be carried to the roll call. The roll call of corpses. Those ill with typhus who were late for the roll call were shot. There were medical doctors in the camp. German medics, Doctor Blabke12 [sic] and Doctor Rindfleisch.13 Only the healthy ones had a right to the gas chamber. The ill ones were taken care of by the doctors. They personally injected Evipan.14 Murdering people at Majdanek was awarded. The evidence of the victims was not precise. For expropriation of robbed objects even SS men were punished with concentration camps. The evidence of objects was careful and scrupulous. The enterprise of Majdanek had to bring income. The trophies of Majdanek were looked after by Vogel – a trusted man. Some Madame from Berlin ordered a pram from a murdered Jewish child. A certain German company asked for 15,000 pieces of clothing of those suffocated in Majdanek’s gas chambers. Total mobilization of criminal hell for the |3| victory of great German Reich. Economical, frugal, as Germans are, in spending on tools of murder. Into the cramped gas chamber, crowded with victims, one throws a few pills of Zyklon [sic]. In the humidity, caused by people’s breath, the horrid tablets melted. The victim inhaled the poison, after that emphysema, bleedings, spurts of feces. Such death prepared the German science for innocent people. Mothers and babies. Two were hanged in one noose. Specification of the types of death was as following: 1) shooting, 2) submerging of heads in shallow water, 3) hanging – gallows were on each field, 4) Zyklon, 5) shot of Evipan, 6) beating to death, 7) gassing in special cars, 8) death from hunger, 9) epidemics caused by special regime and living in the camp. 12 The physician, SS-Hauptsturmführer Max Blancke (1909–1945), was a camp doctor at several concentration camps, including Dachau, Dachau-Kaufering, Buchenwald, Natzweiler-Struthof, Płaszów (near Kraków), and from April 1943 to January 1944, also in Majdanek. 13 The physician and SS member Heinrich Friedrich Rindfleisch (1913–1969) was a camp doctor at the Sachsenhausen and Ravensbrück concentration camps and assistant camp physician at Majdanek in 1943 and 1944, where he conducted medical experiments. See Marco Pukrop, Dr. med. Heinrich Rindfleisch. Eine Lagerarzt­ karriere im KZ Majdanek, in: Wojciech Lenarczyk et  al. (eds.), KZ-Verbrechen. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager und ihrer Erinnerung, Berlin 2002, 33–52. 14 Evipan, the trade name of an injection narcotic based on hexobarbital belonging to the group of barbiturates and was originally used as anesthesia for surgery.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

631

Document 42

Witness Dora Minz15 speaks of how the dogs dragged little children to crematoria. Schöllen was a dentist. He searched for diamonds in teeth. He extracted the prisoner’s teeth – both the healthy and sick. Before execution the victims had to be washed so that they could be thoroughly robbed before death. Women were examined for valuables hidden inside their bodies. Speech of the prosecutor: Germans elected Hitler. They started the war, created Majdanek. Voluntarily, over the period of many years they plotted and carefully prepared, economically and scientifically, the plan of the crime. There was no improvisation in this act but a preconceived mass murder. This is how the Germans created Majdanek and similar institutions for the extermination of all those who stood in their way. Some through bombardment of open cities, others through torment and deportations, others with Evipan, Zyklon, Majdanek. The second persecutor speaks. Of sad eyes of Jewish children going to the slaughter. Of mothers burned with children at their breasts. Of women dishonored in front of their husbands and children, who had nowhere to hide, nowhere to escape their disgrace, surrounded by barbed wire, with the sky overhead with no view of God – only one, narrow path leading to the gas chamber, but also there a queue – you have to wait, wait, wait … He speaks of a little boy who held his little brother in his arms on the street where Germans went wild: “Do not cry, my dear, this will not last long.” And indeed, it did not last long – soon after, the tears were mixed with warm children’s blood. It is about this lamenting book that the persecutor speaks. About attentive reading of a treatise, which is suddenly interrupted with blows of a club. On the other side of this horrific mill of death the Germans were feasting. The mill of death provided prey to the feasting executioners: blood of the innocent has transformed into wine for the murderers. They had a mill … and the feast continued. How long will this monstrous nightmare drag on? Maybe until the last humane breath on this tormented earth … And not only on this earth. Because there on the far west they do not know, they cannot know, it may never reach their consciousness what took place here. |4|  This cannot be recounted in any language or be painted with any paintbrush. Somewhere in the world good people will be leafing in vein through ancient books in order to understand it. They will be getting lost in obtuse paragraphs in order to understand it. They will not succeed. Its name will be eternally: MAJDANEK! 15 Dora Minz’ testimony is documented in: Specjalny Sąd Karny w Lublinie [Special Criminal Court Lublin] (ed.), Majdanek. Rozprawa przed specjalnym sa̜dem karnym w Lublinie [The Trial Before the Special Criminal Court in Lublin], Krakow 1945, 62 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪632‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪Document 43‬‬ ‫”!‪Nachman Blumental and Joseph Kermisz,“Chelmno‬‬ ‫]‪Łódź, no date [probably 1945‬‬ ‫;‪Typewritten report, 5 pages; archival stamp on upper left corner of each page‬‬ ‫‪handwritten archival record number on top of page 1; corrections and additions‬‬ ‫‪by typewriter and by hand‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Rebecca Wolpe‬‬ ‫‪AŻIH, 303 / XX/293‬‬

‫נ‪ .‬בּלומענטאל‬ ‫קאפּ‪ .‬ד״ר י‪ .‬קערמיש‬ ‫כעלמנא !‬ ‫לויט דער איניציאטיוו פון יעקב וואלדמאן‪ ,‬איבּערגעגעבּענעם קארעספּאנדענט פון דער‬ ‫צענטראלער יידישער היסטארישער קאמיסיע אין פּוילן‪ ,‬איז ארגאניזירט געווארן א ספּעציעלע‬ ‫אויספארשונגס־קאמיסיע מיטן ציל דערגיין דעם אמת וועגן די כעלמנער געשעהענישן‪.‬‬ ‫די צ‪ .‬יי‪ .‬ה‪ .‬ק‪ 16.‬האט שוין פון לאנג געהאט ידיעות וועגן דעם‪ ,‬אז אין קליינעם דערפל‬ ‫כעלמנא‪ ,‬קאלער פּאוויאט (פּויזנער וואיעוואדשאפט)‪ ,‬זענען פארגעקומען שוידערליכע מעשים‪,‬‬ ‫וואס דערמאנען מאידאנעק‪ .‬קאנטראלירן די דאזיקע ידיעות אויפן ארט און פעסטשטעלן דעם‬ ‫גאנצן אמת איז געווען דער ציל פון דער דערמאנטער עקספּעדיציע‪.‬‬ ‫אויפן וועג קיין כעלמנא האט זיך די קאמיסיע אבּגעשטעלט אין שטעדטל פּאדדעמ̊בּיצע‪.‬‬ ‫געוווינט האבּן דא בּיז ‪ 1939‬יאר א ‪ 1500‬יידן‪ .‬אין מערץ ‪ 1942‬האט זיך אנגעהויבּן די‬ ‫ליקווידאציע־אקציע פון די דארטיקע יידן‪ .‬מיטאמאל זענען ‪ 6‬יידן פארהאלטן געווארן כלומרשט‬ ‫צוליבּן אומלעגאלן האנדל און אין א שיינעם העלן טאג אויפגעהאנגען געווארן אינמיטן מארק‪.‬‬ ‫דאס איז געווען נישט מער ווי א הקדמה צו די שוידערליכע געשעהענישן‪ ,‬וואס האבּן נישט לאנג‬ ‫געלאזט אויף זיך ווארטן‪ .‬סוף מערץ האבּן די לאקאלע דײטשע זשאנדארן מיט דער הילף פון די‬ ‫צוגעשיקטע פון אנדערע מקומות סס־מענער פון סודעטן־גאו צונויפגעטריבּן די גאנצע יידישע‬ ‫בּאפעלקערונג און זיי פארשפּארט אין אר̊טיגן ארטיגן קלויסטער‪ ,‬וועלכער איז זײט דעם אנהויבּ‬ ‫פון דער דייטש דײטשער אקופּאציע פאמאכט‪ ]![ ‬געווען און האט געדינט ווי א מאגאזין אדער א‬ ‫תפיסה‪ .‬דארט האט מען בּשעתו געהאלטן פאר זייער אומבּריינגען ‪ 80‬פּאליאקן‪ ,‬וועלכע מ׳האט‬ ‫פארגעווארפן א פײנדליכע בּאצי̊אונג צו דער דײטשער מאכט‪ .‬אין דעם אייגענעם קלויסטער‬ ‫זענען אין די ערשטע טעג פון דער דײטשער אקופּאציע אפּגעזעסן א וואך צײט אלע מאנסבּילן‪,‬‬ ‫סײ פּאליאקן‪ ,‬סײ יידן‪ .‬לויט ווי עס גיבּן איבּער די עדות׃ וואלענטי אזשאדאוויץ‪ ,‬קאמענדאנט‬ ‫פון די ארטיקע פײערלעשער‪ ,‬און דער געוו‪ 17.‬בּירגערמײסטער ארינעוויטש יאן‪ ,‬איז די ענגשאפט‬ ‫אין קלויסטער אעווען‪ ]![ ‬אין לשער‪ ,‬ווײל אחוץ די ‪ 1500‬יידן פון פּאדדעמבּיצע האט מען נאך‬ ‫‪.‬צענטראַלע ייִדישע היסטאָרישע קאָמיסיע ‪16‬‬ ‫‪.‬געוועזנער ‪17‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪633‬‬

‫‪Document 43‬‬

‫אין דעם קלויסטער ארײנגעטריבּן נאך ‪ 300‬יידן פון לענציטש‪ .‬פארשטייט זיך‪ ,‬אז קיין ארט צו‬ ‫זיצן איז דארט נישט געווען‪ .‬מעובּרתדיקע פרויען האבּן שטייענדיקערהייט געבּוירן‪ .‬אזוי למשל‬ ‫די פרוי קאפּלעוויטש‪ ,‬וועלכע האט נישט אריבּערגעטראגן די גרויסע פײן און אויסגעהויכט‬ ‫די נשמה צוזאמען מיטן נײ־געבּארענעם קינד‪ 3 .‬טעג האט זיך די טיר פון קלויסטער נישט‬ ‫געעפנט‪ .‬אין קלויסטער האט פארפעלט לופט‪ .‬מענטשן האבּן זיך אנגעהויבּן שטיקן‪ ,‬אזוי אז‬ ‫זייזענען‪ ]![ ‬געווען געצווונגען אויפזעצן די שויבּן מיט ווארפן אין זיי הארטע געגענשטאנדן‪,‬‬ ‫ווײל דערלאנגען צו די פענסטער איז נישט געווען מעגליך‪ .‬נאך ‪ 3‬טעג איז געלונגען די היימישע‬ ‫פּוילישע בּאפעלקערונג ארײנצודערלאנגען די פארשמאכטע יידן וואסער‪ .‬א וואך צײט האט‬ ‫מען די ‪ 1500‬יידן געהאלטן אין קלויסטער‪ ,‬קיינעם נישט ארויסלאזנדיק‪ .‬נאכדעם ווי מען האט‬ ‫ארויסגעפירט די מענטשן‪ ,‬האט זיך פון קלויסטער ארויסגעריסן א שטראם אומריינקייט‪ ,‬וואס‬ ‫האט פארגאסן דעם ארומיקן שטח‪ .‬די מענטשן האט מען פארלאדן אויף די אויטאס און‬ ‫אוועקגעפירט קיין כעלמנא‪ .‬די וואס האבּן געפּרוווט אנטלויפן‪ ,‬ווי למשל דער דארטיקער ייד‬ ‫לעווין‪ ,‬זענען אויף א אוממענטשליכן אופן צום טויט דערמוטשעט געווארן‪ .‬העכער א צענדליק‬ ‫מענטשן זענען געבּליבּן אין קלויסטער‪ – ‬אויסגעגאנגען פון די ענויים קשים‪.‬‬ ‫הײנט צוטאג געטינען‪ ]![ ‬זיך אין פּאדדעמבּיצע בּסך הכל ‪ 7‬יידן‪ ,‬וואס זענען על פי נס ניצל‬ ‫געווארן‪ ,‬דורכמאכנ‪{#‬ד}יק דעם גאנצן דײטשן גיהנום‪ .‬צווישן זיי געפינען זיך די אחים לצרה‬ ‫שאיע און מרדכי פּאדדעמבּסקי‪ ,‬געוועזענע מארטירער פון אסוויענצים‪ ,‬געשטעמ̊פּלט מיט די‬ ‫נומערן ‪ 144096‬און ‪ ̊ 6363‬בּּ‪ .‬וו̊אס זענען אײנגע |‪ |2‬וואס זענען אײנגעבּרענט אויף זייערע‬ ‫ארעמס‪.‬‬ ‫צו יענער צײט איז שוין כעלמנא געווען "בּארימט"‪ .‬אהין האט מען ש‪##‬ן‪ 18‬אנגעהויבּן‬ ‫צו פירן טראנספּארטן יידן פון דעם טייל פּוילן‪ ,‬וואס איז געווען אײנגעשלאסן אין רײך‪ .‬א‬ ‫אינטערעסאנטער פּרט‪ ,‬אז דער ערשטער טראנספּארט יידן איז ארויסגעשיקט געווארן קיין‬ ‫כעלמנא אין טאג‪ ,‬אין וועלכן דײטשלאנד האט ערקלערט קריג די פאראייניקטע שטאטן פון‬ ‫אמעריקא‪.‬‬ ‫בּיז יענער צײט האבּן די דײטשן אין יענער געגנד אומגעבּראכט מענטשן אויף א גאר‬ ‫פּרימיטיוון אופן‪ .‬מ׳האט געבּראכט א פּארטיע "פארבּרעכער"‪ ,‬צוגעפירט זיי מיט לאסט־אויטאס‬ ‫אין וואלד‪ ,‬געהייסן זיי אויסגראבּן פאר זיך קברים‪ ,‬אויסלייגן זיך אין א ריי מיטן פּנים צו דער ערד‬ ‫און מיט א שאס פון אונטן‪ 19‬אין קאפּ זיי אומגעבּראכט‪ .‬בּאלד אבּער האבּן די דײטשע תלינים‬ ‫אנגעהויבּן אנצוווענדן מער "קולטורעלע" מעטאדן‪ .‬ס׳האט זיך בּאוויזן א גרופּע פון געסטאפּא‬ ‫און אנגעהויבּן צוצוגרייטן דעם פארניכטונגס־אנשטאלט‪ .‬דעם פּריצישן פּאלאץ אין כעלמנא‬ ‫האט מען פארוואנדלט אין א "בּאד־אנשטאלט"‪ .‬צו דער "בּאדינונג" פון "בּאד־אנשטאלט" זענען‬ ‫איבּערגעגעבּן געווארן ‪ 3‬מאדערנסטע גאז־אויטאס‪.‬‬ ‫און ס׳האט זיך אנגעהויבּן דער טײוולאנישער שפּיל … פון די ארומיקע שטעט און שטעטלעך‬ ‫האט מען אנגעהויבּן צו בּריינגען טראנספּארטן יידן‪ .‬מ׳איז צוגעפארן מיט זיי צום פּאלאץ‪ ,‬אויף‬ ‫וועלכן ס׳האט געהאנגען א גרויסער שילד׃ "בּאדעאנשטאלט"‪ .‬די טראנספּארטן האט געוויינליך‬ ‫אויפגענומען א סס־מאן‪ ,‬וועלכער האט ערקלערט‪ ,‬אז פארן אפּפארן צום ארבּייטס־פּלאץ‪,‬‬ ‫מוזן זיך די מענטשן קודם אויסבּאדן‪ .‬נאכדעם ווי די מענטשן האבּן זיך אויסגעטאן אין גאנצן‬ ‫‪. Two letters illegible due to the stamp.‬שוין ‪18‬‬ ‫‪.‬הינטן ‪19 Obviously mistake. It should read:‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪634‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫נאקעט‪ ,‬האבּן זיי די דיכטע רייען פון סס־מענער ארויסגעטריבּן שלאגנדיק אומבּרחמנותדיק‬ ‫אויף די אנדערע זײט פון פאלאץ‪ ,‬ווו ס׳האבּן שוין געז געווארט די צוגעגרייטע גאז־אויטאס‪ .‬אין‬ ‫יעדן אויטא האט געקענט ארײן אן ערך ‪ 80–100‬נפשות‪ .‬לויט ווי ס׳גיבּן אן עדות‪ ,‬ווי למשל‬ ‫דער פּויער מישטשאק וועלכער האט געוווינט נאנט פון פאלאץ‪ ,‬האט מען נאכן הערמעטישן‬ ‫פארמאכן די טירן פון אויטא‪ ,‬געהערט יאמערליכע געשרייען‪ ,‬וואס האבּן געדויערט ליינגערע‬ ‫מינוטן‪ .‬גענומען האט זיך דאס דערפון‪ ,‬וואס דער מאטאר‪ ,‬וועלכן מ׳האט געלאזט אין גאנג‪,‬‬ ‫האט פּראדוצירט גאזן‪ ,‬וואס זענען צוגעפירט געווארן גלײך אין וואגן ארײן‪ .‬די מענטשן האבּן‬ ‫זיך אנגעהויבּן שטיקן … נאך א קורצער ווײלע האט זיך אלץ אײנגעשטילט‪ .‬דער אויטא האט‬ ‫זיך געלאזט אין וועג‪ ,‬פארבּרויכנדיק אן א שעור בּענזין (אויף ‪ 100‬ק״מ –‪ 75 ‬ליטער)‪ .‬אזא‬ ‫מין אויטא געפינט זיך ̊בּיז׳ן הײנטיקן טאג אין קאלא‪ ,‬אפן הויף פון אסטראווסקיס פאבּריק‪.‬‬ ‫אפּגעפארן א פּאר קילאמעטער‪ ,‬פארקירעוועט אין וואלד "זשוכאוו ‪ "1‬אפּשניט ‪ ,77–76‬א‬ ‫וואו ס׳האט געארבּעט א טויטן בּריגאדע‪ .‬פלינק האט מען דעם אויטא אויסגעלאדן‪ ,‬נישט צו‬ ‫פארלירן קיין איבּעריקע צײט‪ .‬די טויטע האט מ מען אריינגעווארפן מען ארײנגעווארפן אין די‬ ‫צוגעגרייטע‪ ,‬אפענע גריבּער‪ .‬א לאנגע צײט האט מע‪ ]![ ‬אזוי מאסנווײז געלייגט אין די קברים‪.‬‬ ‫דער דאזיגער מעטאד האט זיך ארויסגעוויזן פאר נישט איבּריג פּראקטיש‪ ,‬ווײל די טויטע‬ ‫קערפּער האבּן אנגעהויבּן פארפּעסטן די לופט‪ .‬דעמאלט האט מען אויף א גרויסע פּאליאנע‬ ‫אוועקגעשטעלט ‪ 2‬פּרימיטיווע קרעמאטאריומס‪ ,‬אויף וועלכע מ׳האט אנגעהויבּן סיסטעמאטיש‬ ‫צו פארבּרענען די בּר־מנינ׳ס‪ .‬די פּרימיטיווע קרעמאטאריעס‪ ,‬דאס זענען געווען |‪ |3‬נישט מער‬ ‫ווי לאנגע‪ ,‬אײזערנע שינעס‪ ,‬וואס האבּן געדינט אלס רינוועס‪ .‬אויף זיי האט מען אויסגעלייגט‬ ‫א שיכט האלץ‪ ,‬א שיכט טויטע‪ ,‬דאס אלןץ‪ ]![ ‬בּאגאסן מיט בּענזין און אונטערגעצונדן‪ .‬די‬ ‫נישט אינגאנצן פארבּרענטע בּבּ בּיינער האט מען געמאלן אויף ספּעציעלע מילכלעך‪ .‬דאס‬ ‫מעל פון די צעמאלענע מענטשליכע בּיינער‪ ,‬צווישן וועלכע ס׳געפינען זיך נאך געבּליבּענע‬ ‫גרעסערע שטיקלעך בּיינער‪ ,‬קען מען נאך בּיז׳ן הײנטיקן טאג זען אויף דעם דאזיקן פּלאץ‪ .‬מיטן‬ ‫מענטשליכן טויט {א̊ש} האבּן די דײטשן אנגעפילט זעק‪ ,‬וועלכע מ׳האט דערנאך פארווענדעט‬ ‫צו פארשידענע צוועקן‪ ,‬ווי למשל צו בּויען וואלן בּײ דער ווארטע‪ ,‬בּאפרוכטבּארן דעם בּאדן‬ ‫א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫די מלבּושים פון די געהרגעטע האט מען אפּגעפירט אין נאנטן קלויסטער דאמבּיע‪ ,‬ווו‬ ‫ס׳האט זיך געפונען דער הויפט לאגער פון זאכן‪ .‬בּײם סארטירן די זאכן און פארלאדעווען האבּן‬ ‫געארבּעט יידן‪ ,‬וועלכע מ׳פלעגט יעדן טאג בּריינגען אויף ארבּעט פון כעלמנא‪ .‬כדי זיי זאלן נישט‬ ‫קענען אנטלויפן‪ ,‬האט מען די פיס געקאוועט אין שווערע‪ ,‬אײזערנע קייטן‪ .‬פון דאמבּיע זענען‬ ‫די זאכן ווײטער געפירט געווארן קיין לאדז‪.‬‬ ‫קיין כעלמנא האבּן אנגעהויבּן אנצוקומען טראנספּארטן מענטשן‪ ,‬ווי געזאגט‪ ,‬קודם פון‬ ‫דער נאענטסטער געגנד‪ ,‬ווי למשל קאלא‪ ,‬לענטשא לענטשנא‪ 20,‬פּאדדעמבּיצע‪ ,‬לאדז און אפילו‬ ‫פון אויסלאנד‪ ,‬ווי טשעכאסלאוואקײ‪ ,‬בּעלגיען‪ ,‬רומעניען‪ ,‬גריכנלאנד א‪ .‬א‪ .‬וו‪ .‬ס׳איז דערגאנגען‬ ‫דערצו‪ ,‬אז צוליבּ דעם גרויסן צופלוס פון טראנספּארטן האט מען פארווענדעט אגע ארומיקע‬ ‫קלויסטערס‪ ,‬ווו מ׳האט אויפגעהאלטן די מענטשן פאר זייער אומבּריינגען‪ .‬בּיזן הײנטיקן טאג‬ ‫געפינען זיך אין די קלויסטער אויפשריפטן‪ ,‬געשריבּן דורך די אומגליקליכע‪ .‬אזוי למשל אין‬ ‫כעלמער קלויסטער‪ ,‬וואס געפינט זיך הארט בּײם פּאלאץ‪ ,‬לייענען מיר פאלגענדע אויפשריפטן‬ ‫‪20 Handwritten question mark in the left margin.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪635‬‬

‫‪Document 43‬‬

‫אף די ווענט‪ ,‬בּײם אלטאר‪ ,‬בּײם כאר א‪ .‬א‪ .‬וו‪" .‬די גרופּע פארט הײנט אפּ‪;"12.7.1944 ,‬‬ ‫"הײנט דעם ‪ 14.7.‬זענען |‪ |4‬מיר געווען ‪ 700‬מאן‪ .‬מיר פארן קיין לײפּציג"; "‪1#.7.1944‬‬ ‫{‪ }14‬מאי̊ע̊ר̊אוויטש"; "ליצמאנשטאט־געטא ‪ 900‬מאן"; "‪ 5.7.1944‬די מאנטיקדיקע גרופּע";‬ ‫"די מיטוואכדיקע גרופּע"‪ – ‬פארשיידענע אונטערשריפטן‪ ,‬א טייל פון זיי שוין נישט לייענבּאר׃‬ ‫"בּורשטיין העלא"; "רוזשיצקא"; "קאליש ‪" ;"4.7.1944‬די זעקסטע פּארטיע"; "גראסמאן";‬ ‫"אדעק איז דא געווען"‪ .‬ווי ווײט מ׳האט די אומגליקליכע מענטשן פארנארט‪ ,‬זאגט עדות אזא‬ ‫מין אויפשריפט׃ "‪ ,13.7.‬די פּארטיע פארט הײנט אפּ‪ .‬ווהין ווייסן מיר אליין ניט! פארלירט‬ ‫ניט דעם מוט!"‬ ‫ווײזט אויס‪ ,‬אז א סך מענטשן האבּן לחלוטין נישט אנגעהויבּן צו וויסן וואס ס׳ווארט זיי‪.‬‬ ‫צווישן די זאכליכע בּאווײזן‪ ,‬וועלכע ס׳איז אונז געלונגען אויפצוזוכן געפינען זיך האלבּ‬ ‫פארבּרענטע עטיקעטן מיט דער אויפשריפט‪" ,‬דער עלטעסטע דער יודן אין ליצמאנשטאט־געטא‪,‬‬ ‫אפּאטעקע נר‪ ,"3 .‬און מיט דער אויפשריפט "דײטשע פערגאזער געזעלשאפט"‪ .‬א גאנצע ריי‬ ‫אויפשריפטן געפינט זיך אין דער קאלער שול‪ ,‬וואס איז געווען א זאמלפּונקט פאר טראנספּארטן‬ ‫יידן‪ ,‬וואס זענען בּאשטימט געווען פאר כעלמנא‪ .‬נאכדעם איז אין דער אייגענער שול אײנגעארדנט‬ ‫געווארן א מאגאזין פון ̊שוכווארג‪ ,‬געבּראכטע פון כעלמנא‪ .‬בּיזן הײנטיקן טאג איז נאך פארבּליבּן‬ ‫א ריזיקער הויפן אלטע שיך‪ ,‬וועלכע די דײטשן האבּן נישט בּאוויזן צו פארווענדן‪.‬‬ ‫ווען ס׳איז פארענדיקט געווארן די הויפט־אקציע אין כעלמנא‪ ,‬האבּן די דײטשע פארבּרעכער‬ ‫געשפּרענגט אין דער לופט דעם פּאלאץ‪ ,‬כדי ס׳זאל נישט בּלײבּן קיין שפּור פון זייערע מעשים‪.‬‬ ‫ס׳איז אויך צושטערט געווארן די קרעמאטאריע־אײנריכטונגען אין כעלמנאער וואלד‪.‬‬ ‫פון אלע יידישע טראנספּארטן זענען געבּליבּן ‪ 45‬ספּעציאליסטן‪ ,‬וואס האבּן געארבּעט‬ ‫אין א שנײדער ווארשטאט‪ .‬ווען די רויטע ארמיי האט זיך דערנענטערט קיין כעלמנא‪ ,‬האבּן די‬ ‫דײטשן אין דער נאכט פון ‪16‬־טן אויפן ‪17‬־טן יאנואר ה‪ .‬י‪ 21.‬פארשפּארט די ארבּעטער אין‬ ‫ווארשטאט און גרופּנווײז |‪ |5‬געפירט צום שיסן‪ .‬ווען איינער פון די פארמשּפעטע האט זיך‬ ‫געגנגעשטעלט‪ ,‬ווארפנדיק זיך מיט א מעסער אויף ‪ 2‬געשטאפּא־לײט‪ ,‬וואס זענען געפאלן טויט‬ ‫האבּן די דײטשן בּאגאסן דעם ווארשטאט מיט בּענזין און אונטערגעצונדן‪.‬‬ ‫אויפן סמך פון דעם וואס די קאמיסיע האט פעסטגעשטעלט‪ ,‬אז כעלמנא איז געווען‬ ‫דער ערשטער גרויסער פארניכטונגס־לאגער אין פּןילן‪ ,]![ ‬ווו ס׳זענען אומגעקומען לויט‬ ‫פּראוויזארישע אויסרעכענונגען אן ערך ‪ 1.300.000‬מענטשן‪.‬‬ ‫די ארבּעט איבּערן אויספארשן כעלמנא‪ ,‬איז נאך נישט פארענדיקט‪ .‬איינס איז שוין זיכער׃‬ ‫כעלמנא וועט פארנעמען איינס פון די טרויעריגסטע קאפּיטלען פון דער יידישער גרויזאמער‬ ‫מאט מארטיראלאגיע בּעת דער אקופּאציע און צוגלײך מיט די פארניכטונגס־לאגערן מײדאנעק‪,‬‬ ‫טרעבּלינקע‪ ,‬סאבּיבּאר‪ ,‬אשוויענצים וועט עס בּלײבּן אן אייבּיקע שאנד־פלעק אויפן געוויסן פון‬ ‫דײטשעסן‪ ]![ ‬אכזרישן פאלק‪.‬‬

‫‪.‬היייאָר ‪21‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

636

Research on Ghettos and Camps

Translation N. Blumental Cap. Dr. J. Kermisz Chelmno! Following the initiative of Yankev Waldman,22 devoted correspondent of the Central Jewish Historical Commission in Poland, a special investigative committee was organized with the aim of discovering the truth concerning the events at Chelmno.23 CJHC has for some time possessed information that in the small village of Chełmno, in the region of Koło (Province of Posen),24 horrific acts took place, reminiscent of Majdanek. The aims of the mentioned expedition were to check this information on the site and ascertain the whole truth. On the way to Chelmno, the Commission stopped at the small town of Poddębice.25 Until 1939 around 1,500 Jews lived there. The liquidation Action 22 Yankev Waldman (?–1945), was born in Uniejów near Turek. He escaped deportation to the Chelmno extermination camp on July 20, 1942, but was an eyewitness to the murder operations. Waldman survived the war among partisans. After the war, he was a member of the Central Jewish Historical Commission in Łódź and played an active role in the Commission’s investigation into the Chelmno death camp. He was murdered by Poles on September 1, 1945. See Montague, Chełmno and the Holocaust, 176 and 250. For Waldman’s own testimony see AŻIH 301/153. It was published posthumously in the first issue of Fun letstn khurbn (August 1946) under the title “The Tradegy of Chełmno.” For an English translation of this text see “The Chelmner Tragedy,” USHMM, Herman Taube Papers 1992.A.0081.2, box 5, folder 10. 23 The initiative crystallized in the spring of 1945 and a delegation of the Commission visited Chelmno in May 1945 (see Fig. 18 and 19). 24 After the annexation of Poland by Nazi Germany in the fall of 1939, Poznań Voivodeship was incorporated into the Reich, becoming part of the Reichsgau Danzig-West Prussia and Reichsgau Posen (later Wartheland or Warthegau). The village Chełmno is located about 70 km northwest of Łódź. The Jews of nearby Koło, a town 14 km northwest of Chełmno, where a ghetto had been established in December 1940, were the first victims of the extermination camp. Of the 2,640 Jews living in Koło at the end of 1940, about 300 were transferred to forced labor camps, while 2,000–2,300 were murdered in Chelmno during the liquidation of the Koło Ghetto on December 8–10, 1941. In addition, 150 Jewish families from Koło who had already been deported to Bugaj and Nowiny Brdowskie on October 2, 1940, were brought to Chelmno on January 13, 1942, and murdered there. See Anna Ziółkowska, Art. Koło, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 62 f. 25 Poddębice is about 40 km northwest of Łódź and about halfway between Łódź and Chełmno. On November 12, 1940, an open ghetto was established in Poddębice, but

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

637

Document 43

of the town’s Jews began in March 1942. Abruptly, six Jews were arrested, supposedly for illegal trading, and on a beautiful, clear day, they were hung in the middle of the marketplace. This was no more than a prelude to the horrific events, which were not long in coming. At the end of March, the local German police, with the help of SS men sent from other places, from Sudetenland,26 drove together all the Jewish inhabitants and confined them in the local church, which from the beginning of the German occupation had been closed and used as a warehouse or a prison. At one point 80 Poles, accused of opposition to the German regime, were held there prior to their deaths. During the first days of the German occupation all the men, Poles and Jews alike, were imprisoned in this same church for a full week. According to the testimonies of Walenty Ożadowicz,27 commandant of the local firemen, and the former mayor, Jan Arinewicz, the overcrowding in the church was indescribable, since apart from the 1,500 Jews from Poddębice another 300 Jews were driven in from Łęczyca.28 Understandably, there was no place to sit. Pregnant women gave birth standing up. So, for example, Mrs. Koplewicz, who did not survive the terrible suffering and exhaled her soul along with the newborn child. For three days, the door of the church did not open. There was no air in the church. People began to suffocate; they were forced to knock out the panes of glass by throwing hard objects at them because it was not possible to reach the windows. After these three days, the local Polish population succeeded its approximately 1,500 inhabitants were forbidden to leave the ghetto. The Poddębice Ghetto was liquidated in mid-April 1942: some 1,800 Jews were locked in the local church for ten days; then elderly and sick were killed immediately, skilled workers were sent away for work, and the majority of the Jews were brought to Chelmno and murdered on April 23, 1942. See Jolanta Kraemer, Art. Poddębice, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 94 f. 26 The western, northern, southern, and southwestern areas of independent Czechoslovakia, inhabited by a German-speaking minority, were annexed by Nazi Germany following the Munich agreement of September 30, 1938. 27 After the war Walenty Ożadowicz (?–1967) was the mayor of Poddębice for some time. 28 Łęczyca (1939–1944: Lentschütz) is about 25 km north-northeast of Poddębice and about 40 km northwest of Łódź. Following the German occupation in 1939, the town’s 4,200 Jews suffered systematic expulsions to other cities and ghettos: to Częstochowa (December 1940), Poddębice (January 1941), and among other towns, Grabów from where they were brought to Chelmno in April 1942 and murdered, while Jews from the countryside were brought to Łęczyca. On April 11–12, 1942, the remaining 1,750 Jews in Łęczyca were also deported to Chelmno and murdered. See Samuel Fishman, Art. Łęczyca, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 74 f., here 75.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

638

Research on Ghettos and Camps

in getting water to the languishing Jews. The 1,500 Jews were kept in the church for a week; no one was allowed to leave. Following this, as the people were led out, a stream of foulness flowed out from the church, covering the surrounding area. The people were loaded into vehicles and transported to Chelmno. Whoever attempted to run away, for example the local Jew Levin, were tortured to death in an inhuman manner. More than ten people were left in the church – they died as a result of the terrible sufferings. Today there are in total seven Jews in Poddębice, saved by a miracle, having undergone the entire German hell. Among them are the brothers in sorrow, Szaja and Mordechai Poddębski, former martyrs from Auschwitz, stamped with the numbers 144096 and B 6363 |2| that were burned onto their arms.29 At that time, Chelmno was already “famous.” They had already begun to bring transports of Jews from the part of Poland annexed to the Reich there.30 An interesting detail is that the first transport of Jews to Chelmno was sent on the very same day that Germany declared war on the United States of America.31 Until that time, the Germans in that area had killed people in a very primitive manner. They brought a group of “criminals,” transported them with trucks to the forest, ordered them to dig themselves graves, lie themselves down in a line with their face to the earth and, with a shot to the head from behind, killed them. However, soon the German executioners began to apply more “cultured” methods. There arose a group in the Gestapo32 that began to prepare the annihilation-institution. The aristocratic palace in Chelmno was converted into a “sanitary institution.” Three of the most modern gas vehicles were delivered for the “service” of the “sanitary-institution.”33 29 Inmate numbers of prisoners selected for work at Auschwitz were usually tattooed (not burned) onto the prisoners’ inner left forearms. 30 In October 1939, the western provinces of German-occupied Poland, Danzig-West Prussia, Warthegau, Upper and Lower Silesia were made part of the Reich. 31 Germany declared war on the United States on December 11, 1941. In fact, the gassing operations at Chelmno began on December 8; the victims were Jews from the surrounding communities in the Warthegau. December 8, 1941, was the day the United States declared war on Japan, following the Japanese attack on Pearl Harbor, which occurred a day earlier. 32 In fact, it was the SS, rather than the Gestapo, that was responsible for the planning of the death camps. 33 A van with a hermetically closed compartment that could be locked from the outside, running on a diesel engine with the exhaust fumes conducted into the closed compartment.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

639

Document 43

And so, the devilish play began … Transports of Jews from the surround­ing towns and villages began to arrive.34 They travelled with them to the palace,35 upon which hung the large sign “sanitary institution.” The transports were usually received by an SS man who explained that before departing for the workplaces the people must first bathe. Following this, as the people undressed completely, solid lines of SS men drove them, beating them unmercifully, to the other side of the palace, where the readied gas vans already waited. In each van one could fit around 80–100 souls. According to testimony, for example that of the peasant Miszczak who lived near the palace, following the hermetic sealing of the van’s doors, wails of lament were to be heard, lasting for long minutes. The reason for this was that the motor, which was left running, produced gases which were funneled straight into the wagon. The people began to choke … In a short while everything was silent. The vehicle set off, using up no end of petrol (75 liters for 100 km). This kind of vehicle can be found until the present day in Koło, in the yard of Ostrowski’s factory. Travelling a few kilometers, it turned into the forest “Rzuchów 1” sector 76–77, where a death brigade worked.36 The van was nimbly unloaded, so as not to lose any superfluous time. The dead were thrown into the prepared, open graves. For a long time, they were thus laid in the graves en masse. This method turned out to be not overly practical, because the dead bodies began to pollute the air. Then two primitive crematoria were erected in a large clearing, upon which they began to burn the corpses systematically.37 These primitive crematoria were |3| no more than long, iron rods that served as gutters. Upon them was laid a layer of wood, then a layer of the dead, all this was doused with gasoline and set alight. The not completely burned bones were ground on special mills. The flour from the ground human bones, in which were still to be found remaining large chunks of bone, can until the present day be seen in that same place. The Germans filled up sacks with the human ashes, which were used for different purposes, for example building embankments at the Warta River, fertilizing the ground, and so on. 34 Jews from the surrounding villages arrived by truck because there was no rail connection. Deportations from Łódź occurred by freight trains to Koło where deportees had to change to a narrow-gauge railway to the Powiercie station. From here, the deportees were transported to the camp in trucks. 35 The killing facility consisted of two camps located at a distance of four kilometers from each other: a “castle camp,” where people arrived and were murdered in gas vans, and a “forest camp” that housed mass graves and where bodies were later also burned on pyres. 36 That is, in the “forest camp” of the complex. 37 The burning of bodies started in the summer of 1942.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

640

Research on Ghettos and Camps

The clothes of those killed were taken to a nearby church in Dąbie, where the major storage facility of possessions was located.38 Jews, brought to work every day from Chelmno, worked in sorting and loading the belongings. In order that they could not escape, their feet were encased in heavy iron chains. From Dąbie, the possessions were sent on to Łódź. There began to arrive at Chelmno transports of people, as was said, at first from the surrounding area, for example Koło, Łęczno,39 Poddębice, Łódź, and even from other countries, such as Czechoslovakia, Belgium, Romania, Greece, etc. It reached such an extent that, as a result of the great flow of transports, all the surrounding churches were utilized for imprisoning people until their deaths. Until the present day, one can find inscriptions in these churches, written by the unfortunate ones. So, for example, in the Chełmno church, located right next to the palace, we read the following inscriptions on the walls, the altar, the choir stall, and so on: “The group travels on today, July 12, 1944,” “Today, July 14, we were |4| 700 men. We are travelling to Leipzig.” “July 16, 1944, Meyerovitsh,” “Litzmannstadt Ghetto 900 men,” “July 5, 1944, the Monday group;” “The Wednesday group” – different signatures, some of which are no longer legible: “Burshteyn Hela;” “Rozshitska;” “Kalisz, July 4, 1944;” “The sixth party;” “Grosman;” “Adek was here.” The inscription, “July 13, the party travels on today. To where, we ourselves do not know! Do not lose courage!” is evidence of the extent to which the unfortunate ones were fooled. It seems that many people had absolutely no inkling what awaited them. Among the material evidence that we succeeded in finding were halfburnt tags bearing the label “The Eldest of the Jews in Litzmannstadt Ghetto, Pharmacy no. 3” and the label “Deutsche Vergaser Gesellschaft.”40 A whole series of slips of paper was found in the synagogue in Koło, which was a collection point for transported Jews who were designated for Chelmno. A storage facility [for shoes] from Chelmno had been set up in this very synagogue. To this day there is a vast pile of old shoes that the Germans did not use for anything else.

38 Dąbie nad Nerem (Yidd.: Dombie), located on the Ner River, about 16 km southeast of Koło. The distance between Chełmno and Dąbie is about 6 km. 39 The village Łęczno, located about 60 km southeast of Łódź, is actually part of the rural municipality of Sulejów in the Piotrków Trybunalski County of the southeastern part of the Łódź Voivodeship in central-south Poland. 40 Founded in 1931, the family-owned Deutsche Vergaser Gesellschaft (German Carburetors Company) was the largest manufacturer of carburetors for automobile engines in the German Reich.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

641

Document 43

When the “main Action” in Chelmno was finished, the German criminals blew the palace up into the air so that no trace of their acts should remain. The crematoria facilities in the Chelmno forest [camp] were also destroyed.41 From all the Jewish transports, 45 specialists remained, working in a tailor workshop. As the Russian army approached Chelmno, on the night of January 16 to 17 of this year,42 the Germans imprisoned the workers in the workshop and, group by group, |5| took them to be shot. When one of the condemned rebelled, throwing himself with a knife at two Gestapo men, who dropped dead, the Germans doused the workshop with gasoline and set it alight. On the basis of what the Commission43 has determined, Chelmno was the first large extermination camp in Poland where, according to provisional calculations, around 1,300,000 people perished.44 The work of investigating Chelmno is not yet complete. One thing is already certain: Chelmno will be regarded as one of the saddest chapters in the cruel history of Jewish martyrdom during the occupation and, together with the extermination camps Majdanek, Treblinka, Sobibor, Auschwitz, will remain an eternal blot of shame on the conscience of the cruel German people.

41 In March 1943, the transports to Chelmno ceased because the entire Jewish population of the Warthegau had been obliterated, with the exception of the Łódź Ghetto, and the camp was temporarily closed in April that year. In late June 1944, however, transports to the “forest camp” resumed and 7,176 Jews from the Łódź Ghetto were murdered there over the course of three weeks. In September, Jewish prisoners were forced to destroy the camp and all traces of its existence. See Montague, Chełmno and the Holocaust, 141–174. 42 1945. 43 It is not entirely clear which commission is being referred to here, most likely the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland. 44 Contemporary scholars put the number of dead at between 150,000 and 300,000. See Montague, Chełmno and the Holocaust, 2 and 231.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

642

Research on Ghettos and Camps

Document 44 Rachel Auerbach, “On the Fields of Treblinka” Łódź, December 23, 1945 Newspaper article, 4 pages; letters partly faded Language: Yiddish; translated by Robert Moses Shapiro Supplement to Dos naye lebn, no. 52 (December 23, 1945), 1–4 [Rachel Auerbach’s atmospheric article is based on an inspection of the site of the former death camp Treblinka in November 1945. Together with five survivors and representatives of the Polish investigative authorities, she took part in the inspection as a member of CJHC. The text, which oscillates between sober reporting and prose, combines various elements: Auerbach’s description of personal impressions of the drive to the camp and of the camp itself, the detailed reconstruction of the arrival of Jews at the extermination camp and the path of suffering and humiliation they were subjected to – being forced to undress, sent into the gas chambers, after which the victims’ belongings were “utilized” before the burning of their corpses. In addition, Auerbach recounts individual episodes that were told to her by survivors. She also describes examples of the behavior of the Polish population toward those who had fled, and reports of the “gold rush” that began after the Germans had demolished the camp and left the area: grave robbers rummaged through the ground for remaining valuables of murdered Jews.]

‫צענטראלע יידישע היסטארישע קאמיסיע‬ ‫פּוילישע יידן‬ ‫בּײם צענטראל־קאָמיטעט פּוּן‬ ‫ איז לויט דער איניציאַטיוו פוּן דער צענטראלער יידיש־היסטאָרישער‬4 5.‫י‬.‫־טן נאָוועמבער ה‬7 ‫דעם‬ ‫ פוּן דעם קרײז טרעבּלינקער אַסירים אוּן פוּן דער מלוּכהשער הויפּט־קאָמיסיע‬,‫קאָמיסיע‬ ‫ אַ לאָקאַלע וויזיע אויף‬46‫עקוּמען‬#‫ר‬#‫– פ‬ ‫אויסצוּפאָרשן די דײטשע ̊פאַרברעכנס אין פּוילן‬ ‫* די לאָקאַלע וויזיע אין טרעבּלינקע‬.‫ טויט־לאַגער טרעבּלינקע‬47.‫דעם געביט פוּן דעם געוו‬ 48.‫ ק‬.‫ ה‬.‫ יי‬.‫דער צ‬ ]![ ‫ וואָס ווערן אוּנטערגענוּמען פין‬,‫איז איינע פוּן דער גאַנצער קייִט שריט‬ ‫ וואָס איז פאָרגעקוּמען אין‬,‫כּדי אויסצוּפאָרשן די גרעסטע מאסן־ה̊ריגה פוּן פּוילישע יידן‬ ‫ די רעזוּלטאטן פוּן אוּנזער ארבּעט וועלן פאַרעפנטלעכט ווערן אין אַ בּאַזוּנדערער‬.‫טרעבּלינקע‬ .‫ דער רעפּאָרטאַזש איז אַ פראג־מענט פוּן דער דאָזיקער אויסגאַבּע‬.‫אויסגאַבּע‬ 45 ‫היייאָר‬. 46 Probably ‫פאָרגעקוּמען‬. If not noted otherweise the doubtful readings in this document mark faded letters. 47 ‫געוועזענעם‬. .23 .‫ "דאָס נײע לעבּן" נוּמ‬.‫* פֿאַרגל‬ 48 ‫צענטראַלער ייִדישער היסטאָרישער קאָמיסיע‬.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪643‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫די לייטוּנג פוּן דער צענטראַלער יידש־היסטאָרישער קאָמיסיע אין פּוילן‪.‬‬ ‫רחל אויערבּאַך‬

‫אויף די פעלדער פוּן טרעבּלינקע‬ ‫(רעפּאָרטאַזש)‬

‫דער וועג אַהין‬ ‫דאָס איז ער‪ – ‬דער טרויעריקסטער פּון אלע יידישע וועגן‪ .‬די טראסע‪ ,‬וואָס אזויפיל הוּנדערטער‬ ‫טויזנטער יידישע מענטשן האָבּן זי מיטגעמאכט אין פאַרדראָטעוועטע‪ ,‬בּיז איבּער אַלע ראַנדן‬ ‫אָנגעשטאָפּטע לאַסט־וואַגאָנען‪ .‬אין ערגערע בּאַדינגוּנגען ווי די‪ ,‬אין וועלכע עס זײנען ווען נישט‬ ‫איז געפירט געוואָרן קעלבּער צו דער שחיטה‪.‬‬ ‫וואסער!!!‪ – ‬האָבּן גערוּפן די מענטשן פוּן די פארבּײַפאָרנדיקע טויט־טראַנספּאָרטן‪ ,‬אוּן‬ ‫אויבּ א מ ע נ ט ש האָט דאָס קול זייערס געהערט‪ ,‬וועט ער עס שוין נישט פארגעסן קיינמאָל‪.‬‬ ‫אינעווייניק האָבּן יידן איינער בּײם אַנדערן פאַר דוּרשט דעם שווייס אַראָפּגעלעקט פוּן לײבּ‪ .‬בײ‬ ‫יוּנגע מאַמעס איז פאר שרעק די מילך אַנטרינען אין דער ברוּסט אוּן זיי האָבּן נישט דערבּעטן‬ ‫זיך נאָך איינמאָל פארן אוּמקוּם מיט וואָס בּאנעצן די פאַרבּרענטע ליפּן‪ .‬נישט געווען קיין‬ ‫רעכט אויף לעצטע וווּנטשן פאר אָט די צוּם טויט פאַרמישפּטע‪ .‬צוּ גרויס געוועזן דאָס געאײל‬ ‫פאַרטיק צוּ ווערן אין משך פון חדשים מיט‪ – ‬מיליאָנען‪ .‬שוין אויפן וועג זײנען קהילות גאַנצע‬ ‫אוּמגעקוּמען פאר דערשטיקעניש‪.‬‬ ‫אוּן צוּליבּן כלאָר‪ ,‬מיט וועלכן מען האָט דאָ אוּן דאָרט "לשם דעזינפעקציע" אויסגעשיט‬ ‫די וואגאָנען‪.‬‬ ‫מיר וואָלטן אייגנטלעך אויך געדארפט פאָרן אהין מיט דער בּאן אוּן אפשר אפילו גיין‬ ‫צוּפוּס‪ .‬ווי פרוּמע וואַנדערער‪ ,‬וואָס זײנען עולה רגל צוּ א הייליק אָרט‪ .‬רעקאַפּיטוּלירן אלע‬ ‫סטאַציעס פוּן יידישן טויטן־גאַנג‪ .‬אָבער די מיילנשטיינער פוּן דער דאָזיקער גאָלגאָטע זיינען נאָך‬ ‫ווייט נישט אוועקגעשטעלט‪ .‬דערווייל פאָרן מיר נאָך נישט אויף קבר־אָבות קיין טרעבּלינקע‪.‬‬ ‫מיר פאָרן בּלויז מיט אַן אויספאָרשוּנגס־קאָמיסיע בּאקוּקן דאָס אָרט‪ .‬אוּן די איינציקע פּיין‪,‬‬ ‫וואָס מיר נעמען אויף זיך בּאהבה‪ ,‬איז דער קאַלטער ווינט‪ ,‬וואָס פּאַטשט אוּנז רויט אוּן בּלאָ‬ ‫די פּנימער אין יאָגנדיקן אויטאָ‪.‬‬ ‫די מענטשן פוּן טרעבּלינקע‬ ‫אַכט יידן זיינען מיר צוּזאַמען אויף דעם אויטא‪ .‬צוויי מיטגלידער פוּן דער יידיש־היסטאָרישער‬ ‫קאָמיסיע‪ ,‬א פאָטאָ־רעפּאָרטער אוּן ‪ 5‬ג̊עוועזענע תּושבים פוּן טרעבּלינקע‪ .‬דריי פוּן זיי‬ ‫אָפּגעראַטעוועטע אין טרעבּלינקער אויפשטאנד‪ ,‬איינער‪ ,‬וואָס איז פוּן דאָרט געוואָרן איבּערגעשיקט‬ ‫אין ווייטערדיקע לאַגערן (אגב אַן עדות פוּן ד״ר יצחק שיפּערס טויט אין מיידאַנעק) אוּן נאָך‬ ‫איינער‪ ,‬וואָס האָט זיך געפוּנען נישט אין טויטן־לאַגער טרעבּלינקע ‪ ,2‬נאָר אין שטראָף־לאַגער‬ ‫טרעבּלינקע ‪ .1‬דאָרט איז ער אין זוּמער ‪ 1944‬שוין א "ליקווידירטער"‪ ,‬פוּן צוויי קוילן‬ ‫געטראָפענער‪ ,‬אויפגעשטאַנען בּיי נאַכט תּחית המתים אוּן האָט זיך מיט דער הילף פוּן א פּויער‬ ‫איבּערגעמוּטשעט אין דער געגנט בּיזן אָנקוּם פוּן דער רויטער אַרמיי‪.‬‬ ‫יעדער פוּן די טרעבּלינקער אוּן אפילוּ פוּן אוּנז דריי‪ ,‬וואָס זיינען אין טרעבּלינקע נישט‬ ‫געוועזן‪ – ‬האָט זיין געשיכטע‪ .‬א רינג אין א רינג‪ ,‬א געפלעכט פוּן מעשות‪ ,‬וואָס וואָלט געקלעקט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪644‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫אויף אָנצוּפילן אסך בּענדער אוואַנטוּריסטישע ראָמאַנען‪ .‬די ראָמאַנען וואָלטן זיך געלייענט זייער‬ ‫שפּאַנענד אוּן גרויליק‪ ,‬זייער פאַנטאַסטיש‪ ,‬זיי וואָלטן היינט פאַר אוּנז גופא געקאָנט קלינגען‬ ‫משונהדיק אוּן אוּמוואַרשיינלעך‪ ,‬ווען מיר וואָלטן פוּנדעסטוועגן נישט צוּפיל גוּט געוווּסט‪ ,‬אַז‬ ‫זיי זיינען בּלויז בּפירושער‪ ,‬פּשוטער אמת‪.‬‬ ‫אין אַלע קרעטשמעס‪ ,‬בּיי וועלכע אוּנזער וואָגן שטעלט זיך אָפּ‪ ,‬אין דער אכסניה‪ ,‬וווּ‬ ‫מיר פאַרפאָרן אויף נאַכטלעגער‪ ,‬אויף די פּוּנקטן‪ ,‬וווּ מיר וואַרטן אָפּ די פאַרבּינדוּנגען‪ – ‬כּסדר‬ ‫האַלטן די טרעבּלינקער אין איין דערציילן‪ .‬עס לעבּט אין זיי אַן אינסטינקט‪ ,‬א מעכטיקער‬ ‫דראנג איבּערצוּגעבּן אוּן צוּ פארפיקסירן דאָס טראַגישע אוּן מאָנסטרוּאלע‪ ,‬וואָס זיי האָבּן‬ ‫איבּערגעלעבּט אוּן צוּגעקוּקט‪ .‬א מאַקאַבּרישער טעטראמעראָן וואַקסט אויס פוּן די פיר טעג‬ ‫שילדערוּנגען פוּן אוּנדער אכטל‪.‬‬ ‫עס וואָלט געווען כּדאי‪ ,‬די ווייטע וועלט‪ ,‬וואָס איז שוין מוכן ומזומן נישט איין זאַך אָנהייבּן‬ ‫פאַרגעסן‪ – ‬זאָל זיך מיט אַזעלכע מיני שילדערוּנגען אבּיסל גענויער בּאַקענען‪.‬‬ ‫דערמאָנוּנג‬ ‫אוּן נאָך אַמאָל שטייט אויף פאַר מיר דאָס בּילד פוּן טויטן־לאַגער‪ ,‬אַזוי ווי איך האָבּ אים צענדליקער‬ ‫אוּן צענדליקער מאָל געהערט בּאשרייבּן‪ .‬די מאָדערן אָרגאַניזירטע מתים־פאַבּריק‪ ,‬דער דייטשער‬ ‫מאָרד־בּעטריבּ‪ ,‬וואָס האָט איבּערגעאַרבּעט אויף אַש‪ ,‬גאָלדענע ציין‪ ,‬מאַטראַצן־האָר אוּן אַלטע‬ ‫בּגדים‪ – ‬איבּער צוויי מיליאָן יידישע עקזיסטענצן‪ .‬איך קוּק אויף די פינף טרעבּלינקער‪ .‬אָבּער‬ ‫אין דמיון זע איך אוּן הער דעם סאמע ערשטן אַנטלאָפענעם פוּן דאָרט‪ ,‬דעם‪ ,‬וועמענס זכרונות‬ ‫וועגן אַכצן טעג פארבּראכטע אין טרעבּלינקע איך האָבּ וואָכנלאַנג פאַרצייכנט און בּאַאַרבּעט‬ ‫נאָך אין ווינטער ‪.1943–1942‬‬ ‫ער האָט געהייסן אברהם קושעפּיצקי‪.‬‬ ‫מיר האָבּן געאַרבּעט בּיידע אין אַ פאַבּריק פון קינסטלעכן האָניג‪ ,‬געוווינט אין דעם זעלבּן‬ ‫"וווינבּלאָק"‪ .‬און אָט זע איך אים אין זכּרון‪ – ‬א נאָך לעבּעדיקן‪ – ‬שטיין בּיי מיר אין שטוּבּ‪.‬‬ ‫נידעריק געוואקסן‪ .‬מיט אַ קאָפּ שוואַרצע האָר אוּן ווי שוואַרצע דימענטן לויכטנדיִקע יונגע‬ ‫אויגן‪25 .‬־יאָריק‪ ,‬בּלוּט אוּן מילך‪ ,‬גאָרער פייער‪ ,‬אָבּער קלוּג ווי א זקן‪ ,‬פעסט אין די בּאַשלוּסן ווי‬ ‫אַ רייפער מאַן‪ .‬אדאנק דעם האָט זיך אים איינגעגעבּן אַרויסצוּבּאקוּמען פוּן דעם טויטן־לאגער‪.‬‬ ‫זיין פּנים פלאמט פאר גליק‪ .‬ער האלט אין האנט א רעוואָלווער‪ ,‬וואָס אַ יידיש שמוּגלער־מיידל‬ ‫האָט געבּראכט אין א לאבּן בּרויט פוּן דער פּוילישער זייט‪ .‬איינע פוּן די ערשטע "געווער־‬ ‫ליפערוּנגען" פאר דער קאמפס־אָרגאניזאציע‪.‬‬ ‫אוּן אָט זיינען שוין דאָ די ערשטע רעזוּלטאטן‪ – ‬דייטשן דערשאָסענע בּשעת דער צווייטער‬ ‫גירוּש־אקציע‪ ,‬יאנוּאר ‪ .1943‬ער דערציילט מיר סצענעס פוּן די ערשטע קאמפן אוּן פארכלינעט‬ ‫זיך פאר התלהבות‪.‬‬ ‫ער האָט מיטגעמאכט מיליטער־דינסט אין דער פּוילישער ארמיי‪ ,‬אָפּערירט מיט מיליטערישע‬ ‫בּאגריפן‪ .‬זיין גליענדיקסטער חלום איז פארבּינדן זיך מיט די אין וואלד‪ ,‬אָרגאניזירן אן אָנפאל‬ ‫אויף טרעבּלינקע‪ .‬איצט ווער איך געווויר‪ ,‬אז דעם זעלבּן חלום האָבּן געהאט די יידישע ארבּעטער‬ ‫אין טויטן־לאגער אינעווייניק‪ .‬אויף א סאָוויעטישן דעסאנט האָבּן זיי געהאָפט‪ ,‬אויף אן אָנפאל‬ ‫פוּן די פּארטיזאנער‪ .‬גערעכנט טאָמער וועלן פּארטיזאנער לויפן אויף די גרויסע געלטער‪,‬‬ ‫וואָס זיי קאָנען דאָ דעראָבּערן פאר זייער צוועק‪ .‬ליידער האָט זיך די קאלקוּלאציע נישט‬ ‫בּאשטעטיקט‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪645‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫קזשעפּיצקי האָט געפּלאנט זיך אָנשליִסן אין א גרוּפּע‪ ,‬וואָס שלאָגט זיך דוּרך א וועג קיין‬ ‫אוּנגארן‪ .‬דערנאָך גיי איך ארויס אין חודש מערץ אויף דער פּוילישער זייט‪ ,‬וויל אים פוּן דאָרט‬ ‫העלפן זיך אהין ארויסבּאקוּמען‪ ,‬האלט פאר וויכטיק צוּ ראטעווען אים אלס עדות‪ .‬אָבּער אלע‬ ‫פּלענער ווערן בּטל‪ .‬ער איז שוין א דיסציפּלינירטער מיטגליד פוּן דער קאמפס־אָרגאניזאציע‪.‬‬ ‫זיין אָרט איז צוּ בּלייבּן אין געטאָ‪ .‬זיין גורל‪ – ‬אוּמצוּקוּמען אין אויפשטאנד אלס קעמפער‪.‬‬ ‫אזוי ארוּם האָט אברהם קזשעפּיצקי‪ ,‬איינער פוּן די ערשטע פּיאָנערן פוּן בּאוואָפנטן‬ ‫ווידערשטאַנד‪ ,‬נישט די מרידה אין טרעבּלינקע‪ ,‬נישט די שפּעטערדיקע‪ – ‬פאַר אוּנז צוּ שפּעט‬ ‫געקוּמענע‪ – ‬יידישע סאטיספאַקציע צוּליבּ היטלערס מפּלה נישט דערלעבּט‪ .‬נישט דערלעבּט‬ ‫צוּ זיין א וועג־ווייזער פוּן דער היינטיקער עקספּעדיציע קיין טרעבּלינקע‪ .‬בּלויז איינס האָט ער‬ ‫דערלעבּט‪ .‬דעם פּאַסיוון‪ ,‬הכנעהדיקן מאַרטירער־טויט אין טרעבּלינקע האָט ער אויסגעבּיטן אויף‬ ‫א טויט אַן אַקטיוון‪ ,‬אַ העלדישן אוּן שיינעם‪ – ‬אַלס קעמפער אין ווארשעווער געטאָ־אויפשטאנד‪.‬‬ ‫זאָל זיין נאָמען זיין געדאכט צווישן די נעמען פוּן די קעמפער‪.‬‬ ‫פאַרגעסט אייער שמייכל די‪ ,‬וואָס איר ווילט דאָ אַריינקוּקן‬ ‫פאַרגעסט אייער שמייכל אויף אייבּיק!‬ ‫אוּן פארגעסט אייער נאָמען מענטש‪ ,‬אויבּ מענטשן האָבּן זיך גערוּפן די‪ ,‬וואָס האָבּן אזוינס‬ ‫צוּשטאַנדגעבּראַכט!‬ ‫אין דער פּאָעמע "גלגמש" ווערט בּאַשריבּן ווי אזוי דער ג̊עטלעך שיינער און מעכטיק̊ער‬ ‫ענקידוּ‪ ,‬דער מלך פוּן בּבל‪ ,‬בּייט זיך איבּער נאָכדעם‪ ,‬ווי ער נידערט אַראָפּ אין מלכות פוּן די‬ ‫פארשטאָרבּענע‪ ,‬כּדי אויפצוּזוּכן דאָרט דעם שאָטן פוּן זיין פאָטער‪ .‬אוּן ווען ער איז צוּריקגעקוּמען‬ ‫צווישן די לעבּעדיקע האָט ער זיך שוין נישט געקאָנט מער קוויקן מיטן וואַסער פוּן די קוואַלן אוּן‬ ‫דערלאָבּן זיין האַרץ מיט דער זיסקיִיט פוּן די פרוּכטן‪ .‬ער האָט אויפגעהערט קוּשן די בּרוּסטן‬ ‫פוּן די פרויען און פרייען זיך‪ – ‬יוּנג אוּן ווילד‪ – ‬מיט דער שיינקייט פוּן די בּתולות‪ .‬ער איז בּרוגז‬ ‫געוואָרן מיט אַלע געטער אוּן מיט די געטינס אוּן אַריינגעפאַלן אין אַ מרה־שחורה‪ ,‬ווייל ער‬ ‫האָט איינמאָל פאַר אַלעמאָל בּאַנוּמען ענין ט ו י ט‪.‬‬ ‫פּוּנקט ווי אוּנזער יידישער מלך פון "קהל̊ת"‪.‬‬ ‫איבּער די טויערן פוּן דאַנטעס מיטלאַלטערלעכן גיהנום שטייט די אויפשריפט׃ "פאַרלירט‬ ‫אייער האָפענוּנג די‪ ,‬וואָס איר טרעט דאָ אַריין"‪.‬‬ ‫וואָס האָט געזאָלט שטיין אָנגעשריבּן איבּער דעם אריינפאָר־טויער פוּן טרעבּלינקע?‬ ‫דאָ זיינען בּלויז געוועזן אויסגעהאָנגען אויפשריפטן וועגן אָפּגעבּן ווערטזאכן אין דעפּאָזיט‪,‬‬ ‫מלבּוּשים צוּ דעזינפעקציע …‬ ‫◊◊◊‬

‫ווען די יידן פוּן די טויט־טראנספּאָרטן‪ ,‬האַלבּ־דערשטיקטע צוּליבּ ענגשאַפט און מאַנגל אין‬ ‫לוּפט‪ ,‬מיט מתים אויסגעמישט געפאַלענע אין וועג‪ ,‬קוּמען אָן אויף דער טרעבּלינקער "ראַמפּע"‪,‬‬ ‫ווערן זיי אין דער זעלבּער רגע בּאַפאַלן פון אַ מחנה דייטשע אוּן אוּקראַינישע עסעס מיט‬ ‫שטעקענעס‪ ,‬נאַהייעס אוּן מיט אויטאָמאַטן אין די הענט‪ .‬עס הייבּט זיך אָן דאָס אַרויסיאָגן פוּן‬ ‫די וואגאָנען‪ ,‬דאָס העצן אוּן טרייבּן‪ ,‬דאָס מוראדיקע שלאָגן‪ ,‬דאָס נישט לאָזן קיין איין סעקוּנדע‬ ‫אויף זיך בּאַזינען‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪646‬‬

‫פוּנדעסטוועגן בּאמערקן די אָנגעקוּמענע עטלעכע זאַכן‪ ,‬מען האָט זיי איינגערעדט‪ ,‬אַז זיי‬ ‫פאָרן ווייט "אויף מזרח"‪" ,‬אויף אַרבּעט"‪ ,‬אויף "זיך בּאַזעצן"‪ .‬אָבּער כאָטש מען האָט זיי לאַנג‬ ‫געהאַלטן אין וועג‪ ,‬דערקענען זיי אַז ווייט זיינען זיי נישט פאַרפאָרן‪ .‬זיי זעען דעם גאַנצן סיסטעם‬ ‫פאַרצוימוּנגען פוּן שטעכיקן ד̊ראָט‪ ,‬פאַרמאַסקירט מיט גרינע צווייגן‪ .‬די שווערע מאַשינגעווערן‬ ‫אויף די דעכער פוּן די בּאַראַקן‪ ,‬אויף די וואַך־טוּרעמס‪ ,‬מיט דער בּאַדינוּנג‪ ]![ ‬גרייט יעדן‬ ‫מאָמענט אָפּגעבּן אַ סעריע קוילן‪ .‬אזוי זאָל אויסזען אַן אָרט‪ ,‬וווּ מען קוּמט זיך בּאזעצן? אפשר‬ ‫איז דאָס אַן אַרבּעטס־לאַגער‪ ,‬אפשר אַ קאַצע[ט]?‪49‬‬ ‫ניין! דער אָנשטעל גייט דאָ אין אַן אַנדער ריכטוּנג‪ .‬מען וויל איינרעדן דעם עולם‪ ,‬אז דאָ‬ ‫קוּמט פאָר אַן א י בּ ע ר ש ט י י ג ן ‪ .‬מיסטיפיקאַציע געהער צוּ די אָנגענוּמענסטע טאַקטישע‬ ‫כּללים פוּן דעם רעזשים‪ .‬אין אַ שפּעטערער צייט זיינען פאַראַן אויפשריפטן אין דייטש און‬ ‫פּויליש‪ ,‬וואָס רעדן וועגן בּייטן דעם צוּג‪.‬‬ ‫"סטאציאָן אָבּערמיידאַן‪ ,‬אוּמשטייגען נאָך בּיאַליסטאָק אוּן וואָלקאָוויסק"‪50.‬‬ ‫דער נאָמען טרעבּלינקע איז שוין דעמלט קאָמפּראָמיטירט‪ ,‬פֿאַרהוילט מען אים‪ .‬אין‬ ‫די אוּנטערשטע ווענט פוּן די בּאַראַקן מאַכט מען מעשה טעאַטער־דעקאָראַציע קאַסע־‬ ‫אוּן בּאַגאַזש־פענצטערלעך‪ ,‬אנדערע בּאַן־רעֶ קוויזיטן‪ .‬אין א פריערער צייט‪ ,‬זוּמער ‪,1942‬‬ ‫שטאַרצן ווידער אַנטקעגן די אויסשטייגנדיקע מאסן אויף הויכע דרענגער עפּעס אזעלכע‬ ‫משוּנהדיקע טאָוולען מיט אן אנדערער מגילה פאָרשריפטן אין דייטש אוּן פּויליש‪ .‬וועגן בּאָדן‬ ‫זיך אוּן דעזינפעצירן‪ ,‬וועגן געלט אוּן צירוּנג‪ ,‬וועגן דאָקוּמענטן‪ .‬פאראן טעג‪ ,‬ווען עס קוּמען‬ ‫ווייניקער טראַנספּאָרטן‪ ,‬ווען מען האָט מער צייט‪ ,‬דעמלט ווערט די קאָמעדיע‪ ,‬בּפרט מיט‬ ‫אויסלענדישע יידן‪ ,‬געטריבּן אזוי ווייט‪ ,‬אז מען נעמט נישט נאָר אָפּ די ווערטזאַכן לויט דער ריי‬ ‫בּיים קאַסע־פענצטערל‪ ,‬נאָר מען גיט אפילו אויף זיי ארויס קוויטאנצן‪ .‬פאראן אזעלכע יידן‪,‬‬ ‫דער עיקר אויסלענדישע‪ ,‬וואָס ציטערן איבּער די קוויטוּנגען‪ ,‬גיבּן אכטוּנג ס׳זאל אלץ גענוי זיין‬ ‫אויסגערעכנט‪ ,‬עס זאל זיי עפּעס "דערנאכדעם" נישט פארפאלן ווערן‪ .‬אסך מענטשן הערן זיך‬ ‫אבּער בּאלד אויף מאכן נאריש‪ .‬זיי‪ ‬דערקענען אליין‪ ,‬אז די טאוולען מיט די אויפשריפטן‬ ‫זיינען טשוטשעלעס אזעלכע‪ ,‬מאשקארעס אויף די אויגן צו פארבּלענדן‪ .‬זיי זעען קודם־כּל די‬ ‫סטערטעס מלבּוּשים אוּן שיך‪ ,‬וואָס ליגן דאָ אויף טריט אוּן שריט‪ .‬אוּן כּמעט יעדער‪ ,‬וואָס גיט‬ ‫איבּער זיין ערשטן איינדרוּק פוּן טרעבּלינקע‪ ,‬דערציילט וועגן דעם שטאָך אין הארץ ̊בּיים אָנקוּם׃‬ ‫– אַזויפיל קליידער‪ – ‬אוּן וווּ זיינען די מענטשן?!‬ ‫א שטיקל ענטפער גיט דערויף דער חוש הריח‪ .‬אין דער צייט‪ ,‬איידער מען האָט די טויטע‬ ‫אָנגעהויבּן בּרענען‪ ,‬איז געשטאנען איבּער דעם מאָרד־בּעטריבּ פּשוטער מתים־אויר‪ .‬דערנאָך‬ ‫איז ער געווען פאַרמישט מיטן גערוך פון געבּראָטן פלייש …‬ ‫דערנאָך … דערנאָך … זינט האַרבּסט ‪ 1942‬האָבּן שוין אלנפאלס פּוילישע יידן קיין‬ ‫אילוּזיעס נישט געהאַט‪.‬‬ ‫נישט געהאט? אוּן פוּנדעסטוועגן אפשר טיילווייז נאָך פאָרט געהאַט? נישט געקוּקט אויף‬ ‫די שרעקלעכסטע ידיעות געקלאַמערט זיך אין יעדן שטרויעלע‪ ,‬אין יעדן שטויבּעלע האָפענוּנג‪.‬‬ ‫‪49 Katset is the Yiddish acronym for the German abbreviation KZ (Konzentrationslager,‬‬ ‫‪concentration camp). Inmates of the camps came to be called katsetniks.‬‬ ‫­‪50 The text is actually a mixture of German and Yiddish: “Statsyon obermaidan, um‬‬ ‫‪shtaygen nokh Byalistok un Volkovisk.” (Obermaidan station, change to Białystok and‬‬ ‫)‪Wołkowysk.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪647‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫אבּי נישט מוּזן גלויבּן‪ ,‬אַז דאָס מוראדיק אוּמגלויבּלעכע אוּן אוּמהיימלעכע איז אמת‪ .‬איז נוגע‬ ‫משמעות זיי גופא‪ .‬אַזאַ איז דאָס געזעץ פוּן לעבּנס־חוּש‪ ,‬פוּן זעלבּסט־געפיל פוּ ּן דעם געזוּנטן‬ ‫גוף‪ .‬אַזאַ איז דאָס געזעץ פוּן דער געזוּנטער נשמה‪ ,‬וואָס שיצט זיך אויף דעם אופן פאַר וואַנזין‪,‬‬ ‫פאַר אוּמזיסטער פאַרצווייפלוּנג‪ .‬אפשר ̊איז דאָס פּשוט אַזאַ אוּנטערבּאַוווּסטע‪ ,‬פאַרמאַסקירטע‬ ‫פאָרם פוּן רעזיגנאַציע‪.‬‬ ‫אוּן דייטשן האָבּן אַלץ דאָס גלענצנד פאַרשטאַנען אויסצוּנוּצן‪ .‬אין דער סטראַטעגיע פוּן‬ ‫פעלקער־מאָרד‪ ,‬וי מען רוּפט עס היינט‪ ,‬האָט די פּסיכאָ־טעכניק געשפּילט נישט קיין קלענערע‬ ‫ראָל ווי די פּשוטע טעכניק‪ .‬די פּסיכישע אוּן פּסיכאָסאָציאַלע מעכאַניזמען פוּן די קרבּנות‬ ‫זיינען געוואָרן איינגעשפּאַנט אין דער מאַכין פוּן זייער אוּמבּרענגען‪ .‬די זעלבּיקע לייט־ליניעס‬ ‫אין פאָרגיין בּעת די אַקציעס אין די געטאָס‪ ,‬אויפן וועג אוּן אויפן אָרט אין טויטן־לאגער גופא‪.‬‬ ‫אוּמבּרענגען די גרעסטע צאָל מענטשן אין דער קירצסטער צייט מיטן גרעסטן מאַטעריעלן‬ ‫געווינס‪ ,‬בּיי די מינימאַלסטע אויסגאַבּן‪ ,‬סכּנות אוּן פאַרלוּסטן מצד אייגענע מענטשן‪ .‬דאָס איז‬ ‫דער סטראַטעגישער ציל‪ .‬אַלץ אַנדערע זיינען מיטלען צוּ דעם דאָזיקן ציל‪ ,‬בּרעכן פיזיש אוּן‬ ‫מאָראַליש די מאַסע‪ ,‬ווי דעם יחיד‪ .‬פּענטען אַלע אָפּווער־רעפלעקסן‪ ,‬גורם זיין דאָס פאַרנאַרן‬ ‫דעם גרעסטן פּראָצענט מענטשן כּמעט גוּטוויליק אין טויטקלעם‪ .‬אטאָמיזירן‪ ,‬דעזאָריענטירן‪,‬‬ ‫צעטיילן אוּן צעשיידן יעדע גרופּע‪ ,‬יעדע משפּחה‪ .‬דער הוּנגער אוּן דאָרשט‪ ,‬די ענגשאַפט‪ ,‬די‬ ‫איילעניש‪ ,‬דער טעראָר‪ – ‬אַלץ דינט דעם ג̊רויסן ציל פוּן דעם גיגאנטישן יידן־מאָרד‪ .‬אָבּער‬ ‫אמבּוּלטסטן פון די אלע זאכן דינט דעם דאָזיקן ציל דער ליגן‪.‬‬ ‫דאס איינשלעפערן די געזוּנטע שרעק פוּן דעם געזוּנטן אוּן קאמפס־פ̊עיקסטן עלעמענט‬ ‫מיט הבטחו̊ת‪ ,‬אז ני̊ש̊ט אים מיינט מען‪ ,‬דאַס איינשפּאַנען די אַקטיווקייט פוּן די אַקטיווסטע אין‬ ‫א פּוסטן געיעג נאָך פאַלשע זיכערקייט־מיראַזשן‪ ,‬נאָך פּאַפּירן אוּן פּאַפּירטשיקלעך [!]‪ ,‬נאָך‬ ‫יעדן טאָג אַנדערע נוּמערן אוּן שטעמפּלען …‬ ‫די דייטשן האָבּן פריער פאַר אוּנז פאַרשטאַנען די מאכט פוּן דער פאַרצווייפלוּנג‪,‬‬ ‫די סכּנה פוּן יידישן ווידערשטאנד‪ .‬אָבּער זיי האָבּן אים אוּיך [!]‪ ,‬ווי לאנג עס לאָזט זיך‪,‬‬ ‫פארשטאַנען אויסצומיידן‪ .‬אין פּרט פון די דערפינדוּנג̊ען זייערע אויפן פּסיכישן געבּיט פוּן‬ ‫מענטשן־אויסראָטוּנג האָבּן זיי די ערשטע אָנגעווענדט מעטאָדן‪ ,‬וואָס זיינען בּיז איצט ̊אינגאנצן‬ ‫געווען אוּמבּאַקאַנט‪ ,‬אוּן זיי האָבּן געהאַט דער פאָלג מיט די מעטאָדן‪ .‬בּיז וואַנען עס איז געפוּנען‬ ‫געוואָרן אַן־אָפּווער־מיטל קעגן דעם נייעם פּסיכאָסאָציאַלן געווער זייערן‪ ,‬זיינען שוין ניינציק‬ ‫פּראָצענט יידן געווען טויט‪ .‬דער רעשט האָט חוּץ דעם כּבוד גאָרנישט בּאוויזן צוּ ראַטעווען‪.‬‬ ‫̊ק̊אָנסעקווענט בּיז די לעצטע קאנסעקווענצן ̊רופט מען בּיז צוּם סוף נישט אָן די זאך בּיים‬ ‫נאָמ̊ען‪ .‬אוּן ̊אפילוּ אויפן געבּיט פוּן טויטן־לאגער‪ ,‬אַ פּאָר הוּנדערט מעט̊ער פוּן דער מעכאנישער‬ ‫מאָרדאָווניע גיט מען ווי ווייט מעגלעך נאָך נישט אויף ̊די אָנשטעלן‪.‬‬ ‫איין העלפט יידן בּאאַרבּעט מען מיט בּיי̊טשן אוּן די אַנדערע מיט דרשות פוּן "סימפּאַטישע"‬ ‫עסעס־ליי̊ט‪ ,‬מיט צוּזאָיגן פוּן ארבּעט‪ ,‬מיט נאָכפרעגן זיך אויף פאַכלייט‪ .‬פרויען הייסט מען‬ ‫מיטנעמען האַנטוכער "אין בּאָד אריין"‪.‬‬ ‫פאַרשטייט זיך‪ ,‬אַז די אַלע זאַכן מאַכט מען נאר ̊אין טעג‪ ,‬ווען ס׳איז דאָ מער צייט‪ .‬ס׳רוב‬ ‫איז אָבּער דאָס גע̊איי̊ל צוּ גרויס‪ ,‬די אַרבּעט בּרענט אוּנטער די הענט‪ ,‬נישטאָ קיין צייט זיך צוּ‬ ‫|‪ |2‬שפּילן‪ .‬אויגוּסט‪ ,‬סעפּטעמבּער ‪ 1942‬איז דער הויך־סעזאן‪ .‬מען פירט פוּן וואַרשע צו‬ ‫‪ 10.000‬נפשות אַ טאג‪ ,‬מען פירט פוּן אַנדערע שטעט‪ ,‬מען בּרענגט אהער א טראנספּארט‬ ‫פוּן ‪ 60‬וואגאן‪ ,‬מען טיילט אים אין ‪ 3‬פּארציעס צוּ ‪ 20‬וואגאן אוּן יעדע פּארטיע מוּז פארטיק‬ ‫ווערן אין אן אויסגעזעצטער קוּרצער צייט‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪648‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫טראנספּאָרטן קוּמען אן עטלעכע א טאג‪.‬‬ ‫היטלער איילט זיך‪ .‬ער האָט צוּגעזאָגט פארטיק צוּ ווערן מיט די יידן אין אייראָפּע אפילוּ‬ ‫אויבּ ער זאָל פארשפּילן‪ .‬אוּן ווי דריקט זיך אויס דער מחבּר פוּן אן ענגליש בּוּך אין זיין טיטל‪– ‬‬ ‫דאַס איז "דער צוּזאָג‪ ,‬וואָס היטלער האָט געהאלטן"‪.‬‬ ‫די צוּגרייטוּנג‬ ‫"מענער רעכטס‪ ,‬פרויען אוּן קינדער לינקס!" מיט פ‪#‬ויען‪ 5 1‬אוּן קינדער האָט מען נישט וואָס צוּ‬ ‫מאכן קיין שהיות‪ ,‬וואָס צוּ קלויבּן‪ ,‬הוּנדערט פּראָצענט שמעלץ! "געמזע"‪.‬‬ ‫פרויען אוּן קינדער גייען אויפן ערשטן פייער‪ .‬קודם אין בּאַראַק זיך אויסטאָן‪ .‬איבּערלאָזן‬ ‫די ירושה‪ ,‬אַליין פוּן זיך אַראָפּוואַרפן אַלצדינג בּיזן לעצטן העמד‪ .‬אליין צוּנויפבּינדן די שיך מיט‬ ‫צוּגעגרייטע שטריקלעך פּאָר צוּ פּאָר‪ ,‬כּדי עס זאָל נישט פעלן דערנאָך צוּם רעמאַנענט קיין‬ ‫איין רעכטער אָדער לינקער שוּך‪ .‬די בּאַדינוּנג איז אויך פאַראַנטוואָרטלעך פאַר דעם‪ ,‬אַז אין‬ ‫די בּאהעלטענישן פוּן נאַקעטן גוּף זאָל נישט פאַרבּלייבּן וואָס פוּן דער ירוּשה‪ ,‬אין די הינטנס‬ ‫אוּן אין די ̊פוּנפאָרנטס בּיי די פרויען‪ .‬אוּנטערן אָרעם‪ ,‬אוּנטער דער צוּנג‪ .‬די גילדענע ציין‬ ‫ווערן אַרויסגעשל̊עגט פוּן מויל ערשט נאָכן טויט‪ .‬פאַרשטייט זיך‪ ,‬אַז נישט צוּליבּ דעם‪ ,‬כּדי‬ ‫איינצוּשפּאָ̊רן די יידן יסורי̊ם‪ – ‬כּדי איינצושפּאָרן צייט‪( .‬דאָס אַרויסציען אין פארשידענע פאלן‬ ‫אוּן אין פאַרשידענע ערטער גילדענע ציין בּיי ל ע בּ ע ד י ק ע יידן איז אַ קאַפּיטל פאר זיך)‪.‬‬ ‫אין אַ שפּעטערדיקער תּקוּפה‪ ,‬ווען די קאָמערציעלע עקספּלוּאַטאַציע פוּן דעם מתים־געשעפט‬ ‫בּאקוּמט דעם געהעריקן פאַרנעם‪ ,‬קוּמט נאָך צוּ דאָס אָפּשערן בּיי די פרויען די האָר‪ .‬די האָר‬ ‫ווערן דערנאָך געפּאַרעט אין קעסלען‪ ,‬געטריקנט‪ ,‬געשטאָפּט אין זעק אוּן אַרויסגעשיקט לויט‬ ‫בּאַן־פראַכטן אין די מעבּל־פאַבּריקן‪ .‬ערשטקלאַסיקע מאַטראַצנפילוּנג! טרעבּלינקע האָט‬ ‫געליפערט פוּן דער סחורה ‪ 25‬וואַגאָן‪.‬‬ ‫דאָס פּוילישע פאָלק רעדט נאָך עפּעס וועגן ציען פון יידן … זייף‪ .‬וועגן די טראַנספּאָרטן יידן‬ ‫קיין טרעבּלינקע‪ ,‬בּעלזשעץ אָדער סאָבּיבּאָר פלעגן זיך פּאָליאַקן אויסדריקן׃ "אַוועק אויף זייף"‪.‬‬ ‫אז די אינטוּאיציע זייערע איז געווען א ריכטיקע בּאַווייזט די אַנטדעקוּנג פוּן דעם זייף־פאַבּריקל‬ ‫פוּן פּראָפעסאָר שפּאַננער אין ווזשעשטש‪ .‬פאַראַן אַ פּאָר עדו̊ת‪ ,‬וואָס זאָגן‪ ,‬אַז בּעת דעם בּרענען‬ ‫מתים אויף רוּשטן‪ ,‬פלעגט מען אוּנטערשטעלן ̊בּעקנס אוּנטער דעם אראָפּרינענדיקן פעטס‪,‬‬ ‫אָבּער פעסטגעשטעלט איז עס נישט געוואָרן‪ .‬אויבּ זיי האָבּן דאָס פוּנדעסטוועגן אין טרעבּלינקע‬ ‫צי אין אַנדערע מתים־בּעטריבּן נישט געמאַכט‪ ,‬צעפּטרט אָן אַיעדן נוּץ אזויפיל טאָנען פעטס‪,‬‬ ‫איז עס א בּפירוּשער פאַרזען‪ ,‬א מיספאַרשטייעניש‪ .‬זיי האָבּן דאָס ג ע ק אָ נ ט מאַכן‪ .‬עס איז‬ ‫געלעגן אויף דער ליניע פוּן זייערע טענדענצן‪ .‬שוּלדיק איז אין דעם בּלויז די נייקייט פוּן גאַנצן‬ ‫פּראָדוקציע־צווייג‪ .‬בּיי אַ פרישן דייטשן "דרייוו" אין אייראָפּע‪ – ‬אַז נישט דערלעבּן זאָלן זיי‬ ‫דאָס‪ – ‬וואָלטן זיי שוין מער אזא בּאדויערנסווערטן פעלער נישט געמאַכט‪.‬‬ ‫עס וואָלט געווען א יושר‪ ,‬אַז דער "דרייוו" זאָל אין דעם פאַל אַרוּמנעמען אין דער ערשטער‬ ‫ריי די היינטיקע פּ̊ראָטעקטאָרן‪ ,‬פאַרטיידיקער אוּן בּאשיצער זייערע‪ ,‬וואָס קאָנען זיך שוין נישט‬ ‫דערווארטן דעם מאָמענט צוּ פארהעלפן די דייטשן צוּריק אויפשטעלן זייער מאַכט‪.‬‬ ‫די מענער טוּען זיך אויס אינדרויסן פאַרן בּאַראַק‪ .‬בּיי זיי ווערן די האָר נישט אַראָפּגענומען‪.‬‬ ‫מ׳שטיינסגעזאָגט‪ ,‬כּדאי די טירחה‪ ,‬טאָמער האָבּן דאָרט א פּאָר ̊הונד̊ערט‪ ,‬אָדער טויזנט‬ ‫‪.‬פרויען ‪51 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪649‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫עקסטראַ־יידן קינסטלערישע לאַנגע טשוּפּרינעס‪ .‬עפּעס אבּיסל צעדרייטע ̊פּאָעֶ טן‪ ,‬צי מוּזיקער‬ ‫אָדער פּראָפעסאָרן‪ .‬עס לוינט נישט‪ .‬דערפאר האָט מען פוּן מענער פאַרן ̊טויט אַן אַנדערן נוּץ‪.‬‬ ‫נאַקעטערהייט שוין טריי̊בּט מען זיי אַראָפּטראָגן אין גאַלאָפּ די מלבּושים אויף א בּאַזוּנדערן‬ ‫זאַמל־̊פּלאץ‪ .‬דאָ אויפן אויסטוּ־פּלאַץ טאָר נישט בּלייבּן קיין סימן‪ .‬איין שיכט דאַרף זיך נישט‬ ‫מישן מיט דער צווייטער‪ .‬אויך די אָנגעקוּמענע וואַגאָנען אוּן די ראַמפּע מוּזן ווערן אין א‬ ‫בּליץ־שנעלן טעמפּ̊אָ אָפּגערייניקט פוּן די מתים‪ ,‬פוּן די רוּקזעק אוּן פּעק‪ ,‬פוּן די עקסקרעמענטן‪.‬‬ ‫די וואַגאָנען מוּזן צוּריקפאָרן נאָך נייעם "רוישטאָף" ריין און שיין‪ .‬ווען די נייע שיכט קוּמט אָן‪,‬‬ ‫דאַרף זי נישט טרעפן גאָרנישט קיין "פאַרדעכטיקס"‪ .‬צי דאָס האָט נאָך עפּעס א ממשותדיקע‬ ‫בּאַדייטונג צי נישט‪ ,‬דער פּרינציפּ בּלייבּט פּרינציפּ‪ .‬בּאַרימטע דייטשע פּינקטלעכקייט‪.‬‬ ‫די דריי סאָרטן יידישע בּאַדינער‪ ,‬מיט די רויטע‪ ,‬בּלאָע אוּן ראָזע אָפּצייכנס זיינען‬ ‫פאַראַנטוואָרטלעך פאַרן אָפּהיטן דעם פּרינציפּ אין די וואַגאָנען‪ ,‬אויף דער ראַמפּע און דאָרט‪,‬‬ ‫וווּ מען טוּט זיך אויס‪.‬‬ ‫אַרבּעטסטיילוּנג‪ ,‬אָרגאַניזאַציע‪.‬‬ ‫דער הימלוועג‬ ‫די אַרבּעט גייט אויפן לויפראַנד‪ .‬געשיקט‪ ,‬שנעל‪.‬‬ ‫אויסגעטאָן נאַקעט‪ ,‬רעווידירט‪ ,‬אָפּגעשוירן‪ – ‬היידא ווייטער!‬ ‫לאָס!!!‬ ‫עס עפנט זיך אַ טירל אין ד̊עם צווייטן עק פוּן אויסטוּ־פּלאץ אוּן די מחנה ווערט‬ ‫אַרויסגעשטויסן אויף אַ שמאָלן וועג‪ ,‬וואָס שלענגלט זיך אַן איינגערעמטער פוּן צוויי זייטן מיט‬ ‫שטעכיקן דראָט‪ .‬דער וועג האלט אַ דריי הוּנדערט מעטער‪ .‬ער פירט דוּרך אַ גרופע שיטער‬ ‫צעוואָרפענע נאדל־בּיימער‪ .‬דאָס איז דער בּאַרימטער "זאַגייניק"‪ ,‬וואָס מען האָט דאָ געלאָזט‬ ‫בּשעתֺו אויסהאַקן דאָס שטיק וואַלד‪ ,‬וואָס אויף זיין אָרט האָט מען געבּויט דעם לאַגער‪.‬‬ ‫דער וועג ווערט גערוּפן "שלויך"‪ ,‬בּאַקרוינט אויך דוּרך די דייטשן מיטן הוּמאָרפוּלן נאָמען‬ ‫"הימעלשטראַססע"‪ .‬דאָס לויפן נאַקעט איבּער דעם וועג האָט נישט ווינציקער הוּמאָרפוּל‬ ‫געהייסן‪" – ‬הימעלפאַרט"‪.‬‬ ‫צוּם סוף פוּן דעם הימלוועג‪ ,‬דוּרך וועלכן יידן זיינען אָנגעקוּמען גלייך אויף יענער וועלט‪ ,‬האָט‬ ‫זיך געפוּנען א נייע טיר‪ ,‬די טיר אין דעם "בּאָד־אַנשטאַלט"‪ .‬אַ גראָווייסער בּעטאָנענער בּנין מיט‬ ‫דער גענוי ריכטיקער אינסטאַלאציע פוּן אַ "טרעפּפעלבּאד" אין די אינעווייניקסטע קאבּינעס‪.‬‬ ‫מיט אַ פּאָר‪ ,‬אַך‪ ,‬ווי זייער פא̊רדעכטיקע קוימענדלעך אין דאַך‪.‬‬ ‫אין די קאַבּינעס גייט מען אַריין פוּן אַ קאָרידאָר‪ ,‬דוּרך שמאלע טירלעך‪ ,‬דורך וועלכע עס‬ ‫קאָן זיך דוּרכשטוּפּן בּלויז איין מענטש‪ .‬דאָס איז אויסגע̊רעכנט דערויף‪ ,‬אַז מיטן מאָמענט‪ ,‬ווען‬ ‫מענטשן געפינען זיך שוין אינעווייניק‪ ,‬זאָל זיך זיי אַמאָל נישט פאַרגלוּסטן אוי̊פבּרעכן די טיר‪,‬‬ ‫מאַכן אַ פּרוּוו אַרויסבּאַקוּמען זיך צוּריק‪ .‬אינעווייניק זיינען די קאַבּינעס בּיז דער העלפט ווענט‬ ‫אויסגעלייגט מיט ווייסע קאַפל‪ .‬די פּאָדלאַגע פאַלט בּאַרגאָפּ צוּ דער אַנטקעגנאיבּערדיקער‬ ‫בּ̊רייטע̊ר‪ ,‬הערמעטיש פאַרמאַכטער קלאפּע‪ ,‬וואָס עפנט זיך פוּנדרויסן דעם בּנין‪ .‬אין סוּפיט פוּן‬ ‫די קאַבּינעס געפינען זיך ריכטיקע פּרישניצן‪ .‬נישט מער‪ – ‬זיי זיינען נישט פארבּוּנדן מיט קיין‬ ‫שוּם וואַסערלייטוּנג‪ .‬זיי זיינען פאַרבּוּנדן מיט עפּעס אנדערש …‬ ‫קאַבּינעס זיינען קודם פאַראַן דריי‪ ,‬אין ערשטן בּנין‪ .‬שפּע̊טער‪ ,‬ווען דער בּעטריבּ האָט‬ ‫זיך ארויסגעוויזן פאַר "לעבּנספעיק"‪ ,‬האָט ער זיך צעוואַקסן‪ .‬עס איז אויפגעשטעלט געוואָרן‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪650‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫אַ צווייטער "בּאד־אנשטאַלט" פוּן דעם זעלבּן מין‪ .‬אַ נאָך גרעסערער אוּן שענערער פוּן דעם‬ ‫ערשטן‪ .‬מיט גאַנצע ‪ 10‬קאבּינעס אינעווייניק‪.‬‬ ‫פון בּיי̊דע זייטן הימלוועג שטייען דייטשע אוּן אוּקראַינישע עסעס־לייט מיט זייערע הינט‪.‬‬ ‫אַ שם דבר איז בּפרט דער הוּנט מיטן נאָמען בּאַרי‪ ,‬וואָס איז דרעסירט אָנצוּכאפּן מענער בּיי‬ ‫די געשלעכטס־אָרגאנען‪ .‬אויך די עסעס־לייט גוּפא האָבּן בּיים שלאָגן אַ ספּעציעלע פאָרליבּע‬ ‫צוּ געשלעכטס־אָרגאַנען‪ ,‬קעפּ‪ ,‬בּרוּסטן‪ ,‬בּייכער‪ – ‬די ערטער‪ ,‬וואָס זיינען אמעמפּפינדלעכסטן‬ ‫אוּן טוּען אמפּיינלעכסטן וויי‪ .‬קלעפּ פו ּן נאהייעס אוּן שטעקענעס אויפן נאַקעטן לייבּ‪ ,‬זעץ פוּן‬ ‫קאָלבּעס‪ ,‬טיילמאָל אויך שטעך פוּן בּאגנעטן‪ ,‬בּפרט בּיים דעפיניטיוון שטאָפּן אינעווייניק‪ .‬דעם‬ ‫לעצטן וועג מוּזן די יידישע טויטפארמשפּטע מיטמאכן אין גאַלאָפּ‪ ,‬צווישן ווילדע געשרייען‪,‬‬ ‫זילזוּלים‪ ,‬בּזיונות‪.‬‬ ‫דאָס מינדסטע בּרעקל דיסטאנס פאר דער מיסטעריע טויט‪ .‬עס איז ווייניק‪ ,‬וואָס מען רויבּט‬ ‫אַוועק בּיי די יידן דאָס לעבּן און אלץ‪ ,‬וואָס זיי האָבּן פאַרמאָגט‪ ,‬מיט די איבּערבּלייבּענישן פוּן‬ ‫זייער גוּף בּתוכם‪ .‬מען גייט זיי נאָך בּארויבּן פוּן לעצטן בּיסל מענטשלעכן כּבוד‪ ,‬פוּן לעצטן רעכט‬ ‫אויף מענטשלעכן רעספּעקט‪ .‬טאָטאַלער רויבּ‪ ,‬טאָטאלער מאָרד‪ ,‬טאָטאַלער כאם‪.‬‬ ‫די גאַנצע "הימעלפארט" איז סטיליזירט אבּיסל לויט דעם מוּסטער פוּן די מיטלאלטערלעכע‬ ‫יידן־העצעס‪ .‬עס איז אויך א סברא‪ ,‬אַז דאָס אָנקוּמען פארדעכעט אוּן פאַרסאַפּעט אין‬ ‫דער גאַז־קאמער איז אַ ̊סגוּלה אויף צוּאיילן די ווירקוּנג פוּן דעם גאז‪ .‬אויף גיכער לאָזן די‬ ‫נשמה‪.‬‬ ‫דער לאַזאַרעט‬ ‫כּדי די טרייבּהעצע איבּערן הימלוועג זאָל נישט אָנטרעפן אויף קיין שטערוּנגען ווערן די‪ ,‬וואָס‬ ‫זיינען צוּ שוואַך צוּם לויפן‪ ,‬בּאַצייטנס "ליקווידירט" אין דער פֿאָדערשטער טייל פוּן דעם לאגער‬ ‫בּיים אַזויגערוּפענעם "לאַזאַרעט"‪.‬‬ ‫דעם "וויציקן" נאָמען "לאַזארעט" טראָגט אַ לאנגער שטענדיק אָפענער גרוּבּ פוּן די גריבּער‪,‬‬ ‫אין וועלכע מען ווארפט אריין די גרייטע מתים געשטאָרבּענע אין די טראנספּאָ̊רטן‪ .‬אין די‬ ‫זעלבּיקע גריבּער שיט מען אויך דאָס מיסט אוּן דעם אָ̊פּפאַל פוּן דעם לאגער אוּן אַלץ צוּזאַמען‬ ‫ווערט דאָ̊רט אין גרוּבּ כּסדר געבּרענט‪ ,‬שוין אין די ער̊שטע חדשים פוּן טרעבּלינקער פּראָדוּקציע‪.‬‬ ‫דאָס איז דער "עמוד האש" פוּן דעם לאַגער‪ .‬דאָס שטענדיקע פייער‪ .‬אַהער פירט מען שיסן אויך‬ ‫די קראַנק געוואָרענע אָדער צוּליבּ עפּעס א "חטא" צי אָן אַ חטא בּיי דער ארבּעט אָדער בּיים‬ ‫אפּעל אויססעלעקציאָנירטע אַרבּעטער‪" .‬דוּ קאָמסט אינס לאזארעט" הייסט אין לאַגער־לשון‬ ‫"דו ווערסט דערשאָסן"‪ .‬אין דער לעמבּערגער מתים־בּריגאַדע האָט אַן ̊ענלעכע אינסטיטוּציע‬ ‫געהייסן "קראַנקענהאַוז"‪ .‬כּדי דער שפּאס זאָל אָבּער ווי געהעריק ווערן אוּנטערגעשטראָכן‪ ,‬האָט‬ ‫טרעבּלינקע צוּגעטראכט עפּעס אָריגינעלע̊ס‪ .‬אזוי ווי אין אַ לאזארעט דארף זיין א דאָקטאָר‪,‬‬ ‫געפינט זיך דאָ אַ פיגוּ̊ר מיט אַ רויטן קרייץ־בּענדל אויפן אָרעם‪ .‬זיין פוּנקציע בּאשטייט אין צופירן‬ ‫די זקנים אוּן קראנקע צוּם ראנד פוּן דעם גרוּבּ‪ ,‬אוועקזעצן זיי מיטן פּנים צוּם פייִער‪ – ‬אוּן ווען זיי‬ ‫בּאקוּמען פוּן ̊הינטן דעם שאָס אין קאַרק‪ ,‬אכטוּנג געבּן זיי זאָלן ווי ס׳געהער צוּ זיין אריינפאלן‬ ‫אין גרוּבּ‪ .‬פארן ארויספירן צוּ דער אייגנטלעכער "מעדיצינישער בּאהאנדלוּנג"‪ ,‬אדאנק וועלכער‬ ‫זיי ווערן איינמאָל פאר אלעמאָל דוּרך אן אוּניווערסאל הייל־מיטל בּאפרייט פוּן אלע כראָנישע‬ ‫אוּן אוּמכראָנישע מיחוּשים‪ ,‬גייען נאָך די קראנקע אדוּרך אן אויפנעם־צימער אין א ספּעציעל‬ ‫צוּ דעם ציל איינגעאָרדנטן בּיידל‪ .‬פוּן דרויסן פלא̊טערט אויפן בּיידל א פענדל פוּן רויטן קרייץ‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪651‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫אינעווייִניק געפינט זיך א פּאסיקע אויסשטאטוּנג‪ ,‬סאָפקעס‪ ,‬בּאשלאָגענע מיט רויטן פּליוּש‪ ,‬אן‬ ‫א̊מבּוּלאטאָריע־פענצטערל‪ .‬דאָ טוּען זיי זיך אויס‪.‬‬ ‫אויך קינדער ווערן טיילמאָל לי̊קווי̊דירט אין ל̊אַזאַ̊רעט‪ .‬אַזעלכע פּיצלעך‪ ,‬וואָס קאָנען נאָך‬ ‫אליין נישט לויפן‪ ,‬קינדער פארשלעפּטע קיין טרעבּלינקע אָן מאַמעס‪ ,‬עס זאָל זיי ה̊אָבּן ווער‬ ‫אויסצוּטאָן אוּן שלעפּן בּיי דער האַנט בּשעת דער "הימעלפאַרט"‪ .‬אוּן קינ̊דער פוּן מאמעס‪ ,‬וואָס‬ ‫האָבּן פאַרלייגט די הענט מיט עטלעכע קינדער; אַווע̊קגענוּמענע פוּן זיי לשם "ענטלאַסטוּנג"‬ ‫אוּן לשם אויסמיידן די מכשולים בּיים לויפן‪ .‬אלע קינד̊ער אָפּשפּריצן פוּן דעם מין ווערן‬ ‫"דערליידיקט" בּיים לאזאר̊עט‪ .‬אויבּ דער "דערליידיקער" איז א בּריה אוּן א בּעל־רחמים נעמט‬ ‫ער אזא קינד בּיי די פיסלעך‪ ,‬צעקנאַקט אים דאָס קעפּל אין דער וואַנט פוּן דעם לאזארעט־בּיידל‬ ‫אוּן ווארפט עס ערשט דערנאָך אריין אין בּרענענדיקן גרוּבּ‪ .‬אויבּ נישט‪ – ‬שליידערט ער עס‬ ‫אריין א לעבּעדיקס אָן שוּם שהיות‪ ,‬בּיי קינדער איז נישט פאראן די עווענטוּאליטעט זיי זאָלן‬ ‫זיך פּרוּוון ארויסבּאקוּמען פוּן גרוּבּ אוּן מען זאָל נאָכאמאָל דארפן האָבּן א געשעפט מיט‬ ‫זיי‪ .‬דעריבּער ווערן זיי אין טרעבּלינקע‪ ,‬פּוּנקט ווי אין אנדערע ערטער‪ ,‬סיי אין פייער‪ ,‬סיי אין‬ ‫געוויינלעכע קברים אין אַסך פאַלן אריינגעוואָרפן לעבּעדיק‪ .‬ראשית איז גלאט א יושר שפּאָרן‬ ‫קוילן‪ ,‬אָדער גאז‪ ,‬דאָרטן‪ ,‬וווּ מען קאָן זיך אָן דעם בּאגיין‪ .‬צווייטנס איז א סברא‪ ,‬אז סיי פוּן א‬ ‫קויל‪ ,‬סיי פוּן גאז שטאַרבּן קינדער נישט אזוי לייכט אוּן שנעל ווי דערוואקסענע‪ .‬דאָקטוירים‬ ‫האָבּן זיך שוין וועגן דעם פארטראכט׃ דערגאנגען צוּ דער מסכּנה‪ ,‬אַז די סיבּה דערפוּן איז‬ ‫דער בּעסערער בּלוּט־לויף בּיי ̊קינדער ווי בּיי דערוואקסענע אַדאנק די נישט פאַרקאַלכטע‬ ‫אָדערן‪.‬‬ ‫דער לעצטער אַקט‬ ‫אָבּער לאָמיר זיך אוּמקערן צוּם וויכטיקסטן "טשוואָק" פוּן דער אוּנטערנעמוּנג‪ .‬צוּ דעם אָרט‪,‬‬ ‫וווּ עס שפּילט זיך אָפּ דער גרעסטער "העלנספּעקטאקל" פוּן דעם גאנצן בּעטריבּ‪.‬‬ ‫אזא דייטש וואָרט‪" – ‬העלנספּעקטאקל" …‬ ‫די "הימעלפארט" איז שוין בּאלד געענדיקט‪.‬‬ ‫די קלעפּ האָגלען פוּן אלע זייטן‪ ,‬איבּער קעפּ‪ ,‬איבּער רוּקנס …‬ ‫אוּן די יידן יאָגן שוין אליין‪ .‬די גאז־קאמער ווערט ̊די איינציקע בּאהעלטעניש‪ ,‬וווּ מ̊ען קאָן זיך‬ ‫שיצן פאר די שטעקענעס אויפן נאקעטן לייבּ‪ ,‬פאר דעם בּזיון‪ ,‬פאר דער קעלט אין ווינטער־טעג‪.‬‬ ‫אוּן זיי לויפן‪ ,‬שפּרינגען איינע איבּער די אנדערע‪ ,‬אבּי שוין וואַס גיכער צו דערלעבּן די מינוּט‬ ‫פוּן טויט‪ .‬פוּן גרויסן אויסלייזער טויט‪.‬‬ ‫וועגן די עקזעקוּציעס מיט הייס געווער בּיי פייערן האָט דערציילט איינער אן עדות אז יידן‬ ‫(מענער) האבּן נישט געק‪#‬עכצט‪ 52,‬נישט געיאָמערט‪ .‬זיי האבּן זיך בּלויז שרעקלעך‪ – ‬געאיילט‬ ‫שוין אויפן וועג אראפּגעשמיסן פוּן זיך די מלבּוּשים‪ ,‬אבּי וואס גיכער האבּן אלץ איבּערגעקוּמען‪.‬‬ ‫די‪ ,‬וואס פלעגן אין לעבּן זיין די ערשטע האָבּן אויך דא געוואלט זיין די ערשטע‪ ,‬ווי אמגיכס̊טן‬ ‫פּטוּר ווערן‪ ,‬פוּן דעם לעבּן‪.‬‬ ‫דאס זעלבּיקע איז געוועזן מיט די מענטשן אין טרעבּלינקע‪ .‬שוין רעזיגנירטע‪ ,‬פוּן אלע‬ ‫אילוּזיעס בּאפרייטע‪ .‬אויבּ ווער האט נאך וועלכע נישט איז געהאט בּיז איצט‪ ,‬זיינען זיי בּעת‬ ‫דער "הימעלפארט" געווארן דעפיניטיוו צערוּנען‪.‬‬ ‫‪.‬געקרעכצט ‪52 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪652‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫דאָס אָנקוּמען בּיז די גאַז־קאַמערן איז נאָך אָבּער אַלץ נישט דער סאַמע לעצטער אַקט‪.‬‬ ‫די טויטשרעק אוּן טויטפּיין מוּזן נאָך די יידן מיטמאַכן אין א מוראדיקער ענגשאַפט‪ .‬מען העצט‬ ‫די מחנה שנעל‪ ,‬שנעל אוּן אין א דריי מאָל גרעס̊ערער צאָל וויפל די קאַמערן קאָנען אייגנטלעך‬ ‫אַרייננעמען‪ .‬די‪ ,‬וואָס זיינען נישט געקוּקט אויף יעד̊ער איבּערפוּלוּנג אין די קאַבּינעס נישט אַריין‪,‬‬ ‫מוּזן שטיין אינדרויסן אוּן‪ – ‬וואַרטן‪ .‬וואַרטן אויף זייער ריי צוּם גאַז־טויט …‬ ‫די פּאָדלאָגע אין דער גאַז־קאַמער איז משוּפּעדיק אוּן גליטשיק‪ .‬די ערשט̊ע פאַלן אוּן‬ ‫וועלן זיך שוין קיינמאָל מער ניש̊ט אויפהייבּן‪ .‬די ווייטערע פאַלן אויף זיי‪ ,‬איבּער זיי‪ ,‬ליגנדיק‬ ‫אוּן שטייענדיק‪ .‬פוּל‪ ,‬פוּל‪ ,‬פוּל איבּער אַלע בּרעגעס‪ .‬מען שטאָפּט אזוי אָן די מענטשן‪ ,‬אַז‬ ‫איינע שטופּן אַרויס די אנדערע אין דער הייך‪ .‬טייל עדות גיבּן איבּער‪ ,‬אַז די מענטשן האָבּן‬ ‫געמוּזט האַלטן די הענט ארויף‪ ,‬כּדי עס זאָל מער אריין‪ ,‬אוּן ווען זיי זיינען שוין געשטאַנען‬ ‫צוּנויפגעפּרעסט‪ ,‬פלעגט מען נאָך אויף די קעפּ אַריינשליידערן‪ ,‬ווי קלוּמקעס‪ ,‬קליינע קינדער‪.‬‬ ‫גאַז איז א טייער ארטיקל אוּן מען דאַרף עס אויסנוּצן ווי ס׳קער צוּ זיין‪.‬‬ ‫ענדלעך ווערן צוּגעקלאפּט די טירלעך‪.‬‬ ‫די שיכט איז גרייט צוּם פארסמען‪ .‬דער דיזל־מאָטאָר‪ ,‬וואָס איז איינגעבּויט אין א שאפּ̊ע‬ ‫לעבּן דעם בּאָד־אנשטאלט קאָן געלאָזט ווערן אין גאַנג‪ .‬קודם איז עס א זויג־פּלוּמ̊פּ‪ ,‬וואָס מאַכט‬ ‫שיטערער די לוּפט‪ .‬דערנאָך ווערט איינגעקניפּט די פֿאַרבּינדוּנג מיט דעם רעזערוווּאַר‪ ,‬וווּ עס‬ ‫זאַמלט זיך דער פאַרבּרען־גאַז פֿוּן דעם מאָטאָר‪.‬‬ ‫– נאָך אַ פּאָר מינוּט‪ – ‬דערציילן די יידן‪ ,‬וואָס האבּן געארבּעט אין דעם טייל לאַגער‪– ‬‬ ‫פלעגט מען הערן פוּן דעם בּנין מוראדיקע קולות‪ ,‬א געוואַלד פוּן מענטשלעכער פּיין‪ ,‬שרעק‬ ‫אוּן פאַרצווייפלונג‪ .‬אין לעצ̊טן מאָמענט‪ ,‬זעט אויס‪ ,‬ווען די פּאָמפּע האָט אָנגעהויבּן אויסזויגן‬ ‫די לוּפט צוּם אָטעמען‪ ,‬האָט נישט געגאָלטן קיין שוּם האַלטוּנג‪ .‬אַן אויסבּרוּך פוּן קאָלעקטיוון‬ ‫וואַנזין איז געוועזן אוּמפארמיידלעך‪.‬‬ ‫דערנאָך‪ ,‬דערנאָך‪ – ‬איז בּהדרגהדיק אַלץ געוואָרן שטיל …‬ ‫̊אין א ‪ 15‬בּיז ‪ 20‬מינוּט ארוּם האָט מען שוין געמעגט עפענען פוּן דער צווייטער זייט די‬ ‫קלאַפּעס אוּן פוּן די קאַמערן זיינען ארויסגעפאַלן פאַרטיקע מתים‪ .‬נ̊אַקעטע גוּפים‪ ,‬אמ̊אָל‬ ‫ווייסע‪ ,‬אַמאל בּלאָע אוּן געשוואָלענע‪ ,‬אַל̊עמאָל פייכ̊ט̊ע‪ ,‬בּאַדעקטע מיטן לעצטן נויטשווייס‪,‬‬ ‫איינגעריכטע אין טינופות פוּן דער לעצטער צואה‪ .‬פוּן די מיילער אוּן נעז האָט בּיי זיי גערונען‬ ‫א בּלוטיקע סלינע …‬ ‫ווי זאָגט יענקל וויערניק‪ ,‬וואָס האָט די זאכן צוּגעקוּקט אמלענגסטן׃‬ ‫ווען זיי זיינען אריינגעלאָפן פוּן איין זייט בּנין‪ ,‬האָבּ איך זיי נאָך געהערט שרייען‪ – ‬ווי‬ ‫וועמען‪ – ‬פא‪#‬שידן׃‪" 53‬שמע ישראל‪ ,‬נידער מיט היטלערן‪ ,‬פּרעטש ז היטלערעם‪ ,‬אוי וויי מיר‪,‬‬ ‫מאמע!" אָבּער ווען מען האָט געעפנט פוּן דער צווייטער זייט‪ ,‬זיינען זיי געלעגן אלע שטיל‪ ,‬אלע‬ ‫רוּיק‪ ,‬אלע‪ – ‬גלייך …‬ ‫איצטער קוּמען אוּנטער די קבּרנ‪#‬ם‪ 54‬אין לויפשריט‪ – .‬כאפּן אוּן "אנטלויפן" מיט די מתים‪.‬‬ ‫די מתים זיינען ס׳רוב אזוי פא‪#‬פלאָכטן‪ 55‬מיט די הענט אוּן פיס אין אנאנד‪ ,‬אזוי צוּנויפג̊עקלעבּט‬ ‫אין איין מ̊אסע‪ ,‬אז מען דארף זיך גוּט אָנמוּ̊טשען‪ ,‬בּיז מען שלעפּ̊ט ארויס די ערשטע‪ .‬די‬ ‫‪.‬פארשידן ‪53 Probably‬‬ ‫קבּרנים‪54 Probably .‬‬ ‫‪.‬פארפלאָכטן ‪55 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪653‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫ווייטערע פ̊אלן שוין דערנאָך אליין א‪#‬אפּ‪ 5 6‬אויף דער ראמפּע אוּנטער די קל̊אפּעס‪ .‬די קבּרני̊ם‬ ‫ווערן געהעצט אוּן געה̊רגעט מ̊כּות רצח‪ .‬די ארבּעט דאָ איז די שוו̊ערסטע אוּן געפערלעכסטע‬ ‫אין גאנצן לאגער‪ .‬די טרעגער דאָ האלטן אויס ס‪#‬רובּ‪ 5 7‬בּלויז עטל̊עכע טעג‪ .‬ווען זיי טויגן שוין‬ ‫נישט צו דער ארבּעט‪ ,‬ווערן זיי ליקווידירט אוּן אויף זייער אָרט ווערן גענוּמען פרישע‪.‬‬ ‫אויפן וועג צום קבר ווערן נאָך אין גאַלאָפּ בּאקוּקט די מיילער פוּן די טויטע‪ .‬די גילדענע‬ ‫̊אוּן קינס̊טל̊עכ̊ע ציין ווערן שנעל ארויסגעצויגן דוּרך די "דענטיס̊טן" אוּן די ̊מתים‪ – ‬קאָפּ צוּ‬ ‫פיס אוּן פיס צוּ קאָפּ‪ – ‬אויסגעלייגט אין די גרייטע גריבּער‪ .‬שפּעטערצוּ‪ ,‬ווינטער ‪ ,1943‬ווערן‬ ‫זיי גלייך געטראָגן פ̊ר‪#‬שערהייט‪ 58‬אויף די שייטערהויפנס‪ .‬עס טרעפט טיילמ̊אָל‪ ,‬אז אַ בּר מנן‬ ‫כאפּט זיך אויף אינמיטן וועג‪ ,‬אוּן עס טרעפט‪ ,‬אז דער אוּקראַינישער וואכמאן איז מסכּים מיט‬ ‫א קויל אים "אויסצוּענדיקן"‪.‬‬ ‫אויבּ נישט‪ ,‬מוּז אויך אזוי געטאָן ווערן זיין רעכט‪.‬‬ ‫די קאמער איז אויסגע̊רייניקט‪.‬‬ ‫די שיכט איז פארטיק‪ ,‬עס קאָן אריינגעלאָזן ווערן א צווייטע שיכט‪.‬‬ ‫ווען דער "בּעטריבּ" האָט זיך שוין גוּט געהאט איינגעארבּעט פלעגט דאָס "דוּרכלאָזן" א‬ ‫פּארטיע פוּן צוויי בּיז דריי טויזנט יידן‪ ,‬פוּן דעם אוּנטערשטעלן די וואגאָנען אויף דער ראמפּע‬ ‫בּיזן ארויסרוימען די מתים פוּן דער גאז־קאמער‪ ,‬דויערן נישט מער ווי ‪ 45‬מינוּט‪.‬‬ ‫בּיי דער בּעסטיע אין די נעגל‬ ‫טרעבּלינקער קאָנספּיראַציע‬ ‫מיר האָבּן שוין אַנאַליזירט די דערשיינוּנגען‪ ,‬דעפינירט די פענאָמענען‪ .‬די דייטשן האָבּן געשאַפן‬ ‫א פארניכטוּנגס־וויסנשאַפט אוּן מיר האלטן אין שאפן אן אוּמקוּם־וויסנשאפט‪.‬‬ ‫מיט א בּאזוּנדערן טויט‪ – ‬די עיקר־פּ̊ראָדוּקציע‪ – ‬שטארבּן אין טרעבּלינקע די מאסן‪ ,‬אוּן‬ ‫מיט א בּאזוּנדערן די יידישע בּאדינער פוּן דעם מאָרד־בּעטריבּ‪ ,‬זייער ערב־טויטפּיין ציט זיך‬ ‫לענגער |‪ |3‬אוּן איז געמישט מיט אינטערוואלן פוּן האָפענוּנג‪ .‬איבּער טויזנט זיינען זיי‪ .‬אן ערך‬ ‫‪ 700‬אין ערשטן טייל לאגער‪ ,‬אן ערך ‪ 300‬בּיי די "קאמערן"‪ .‬זייערע עיקר־אויפֿגאַבּן׃ ‪ )1‬דאָס‬ ‫אָפּרוימען די ירוּשה‪ )2 ,‬דאָס אָפּרוימען די מתים‪ )3 ,‬דאָס מאסקירן אוּן אָפּרוימען די שפּורן‪.‬‬ ‫יעדעס געבּיט דעטאַלירט אין ספּעציעלע פוּנקציעס‪ ,‬די מחנה ̊איינגעטיילט אין "קאָמאנדאָס"‪.‬‬ ‫כּסדר דעצימירט דוּרך סעלעקציעס אוּן אָן סעלעקציעס‪ – ,‬אויך דוּרך זעלבּסטמאָרדן‪ .‬כּסדר‬ ‫קאָמפּלעטירט אויך דוּרך סעלעקציעס‪ – ‬פוּן די ניי אָנקוּמענדיקע טראַנספּאָרטן‪.‬‬ ‫דאָס דייטשע פאַ‪#‬בּרעכן‪ 59‬וואָלט נישט געווען פּערפעקט‪ ,‬ווען זיי נוּצן נישט דערצוּ קיין‬ ‫יידישע הילפס־ארבּעט‪.‬‬ ‫ווי אזוי פאַרהאַלטן זיך די יידן אין גיהנום‪ ,‬אין דעם דאָזיקן אָרט‪ ,‬וווּ יעדער ווייסט‪ ,‬אַז קיין‬ ‫לעבּעדיקער וועט ער פוּן דאַנען נישט אַרויס‪ ,‬וווּ עס פאָדערט זיך שוין אַ בּאַזונדערע גייסטיקע‬ ‫קראַפט נישט אַרוּנטערצוּפאַלן דער גראַווי̊טאַציע צום טויט‪ ,‬בּיים אָנבּליק פֿוּן אַזויִפיל טויִטע‪.‬‬ ‫וווּ עס איז א גרויסע קוּנץ אפילו נאָך ו ו ע ל ן לעבּן‪ .‬צי זיינען זיי אזעלכע גרויליקע לעבּעדיקע‬ ‫‪.‬אראפּ ‪56 Probably‬‬ ‫‪.‬ס׳רובּ ‪57 Probably‬‬ ‫‪.‬פרישערהייט ‪58 Probably‬‬ ‫‪.‬פאַרבּרעכן ‪59 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪654‬‬

‫געש̊פּענסטער‪ ,‬צוּ וועמענס רייד אוּן געדאַנקען עס איז אַ מורא זיך צוּצוּרירן‪ ,‬ווי מיר האָבּן אָפּשיי‬ ‫צוּ א מגע ומשא מיט גע̊שטאָרבּענע‪ .‬ניין! זיי‪ ,‬די טויט־פאַרמשפּטע‪ ,‬מיטן טויט־פא̊רחבּרטע‪,‬‬ ‫אַיעדע רגע צווישן צענער טויזנטער מתים פוּן צענדליקער טויִטן בּאַדראָטע‪ ,‬היטן אָפּ זייער‬ ‫פלעמעלע לעבּעדיקער מענטש‪ ,‬זייער פלעמעלע "איך"‪ ,‬אפילו זייער פלעמעלע ייד אין טויזנט־‬ ‫פאַכיק פֿאַרשאָלטענעם אָרט‪.‬‬ ‫ווי אוּמהיימלעך זיינען די אויטאָמאטיזמען פוּן דער מענטשלעכער נאַטוּר‪ ,‬אפילו אין ווייט‬ ‫ווייניקער דראמאטישע צוּזאמענשטויסן ווי דער‪ ,‬וואָס רוּפט זיך אָן תּלין־קרבּן־קאָמפּלעקס‪.‬‬ ‫דאָס‪ ,‬וואָס די יידישע אַרבּעטער ̊אין טרעבּלינקע מאַכן אדוּרך איז ווי צוויי טראָפּנס וואסער‬ ‫ענלעך צוּ דעם‪ ,‬וואָס עס שפּילט זיך אָפּ אין אנדערע לאגערן פוּן דעם מין‪.‬‬ ‫צוּליבּ מורא פאר דייטשע קאַנאַליעס ווערן א טייל יידן אליין קאַנאַליעס‪ .‬שלאָגן אנדערע‬ ‫יידן‪ ,‬מסרן‪ .‬אנדערע ווערן בּאַלוואנעס‪ .‬אָבּער פאראן אַזעלכע‪ – ‬אוּן גאָר נישט ווייניק‪ – ‬וואָס‬ ‫בּלייבּן מענטשן ווי געווען‪ .‬ניין‪ – ‬זיי וואַקסן נאָך אויס‪ .‬אין די בּאדינגוּנגען פוּן אַ טעראָר‪ ,‬וואָס‬ ‫שטייגט נאָך אַריבּער דעם טעראָר פוּן א מיידאנעק אָדער אָשוויענטשים אוּן אין אַן אָרט‪ ,‬וווּ די‬ ‫פּסיכישע דעפּרעסיע איז שווערער צוּם דערטראָגן ווי וווּ נישט איז‪ – ‬ווערט א ו י ס ג ע ש פּ וּ נ ע ן‬ ‫א וּ ן א ד וּ ר כ ג ע פ י ר ט מ י ט ד ע ר פ אָ ל ג ד ע ר פּ ל אַ ן פ וּ ן אַ ן א ו י פ ש ט אַ נ ד‪ .‬אפשר‬ ‫דער איינציקער פאַקט פוּן דעם מין‪ – ‬אין דעם ̊פארנעם‪ – ‬אויפן גאנצן שטח פוּן דער דייטשער‬ ‫אָקוּפּ̊אציע!‬ ‫ס̊פּאָראַדישע אַטענטאַטן אוּן נקמה אַקטן זיינען סיי אין טרעבּלינקע‪ ,‬סיי אין ̊אנדערע‬ ‫לאַגערן פוּן אלע מינים פאָרגעקוּמען אסך מער ווי מען ווייסט איצט אוּן ווי מען וועט זיך‬ ‫ווען עס איז דערוויסן‪ .‬אַן אַקט פוּן גרויסן מוּט אוּן ווילנס־קראַפט איז געווען דער מ י ט‬ ‫פּ ר ע מ י ד י ט אַ צ י ע צוּגעגרייטער אוּן אויסגעפירטער אַטענטאַט פוּן דעם אַרגענטינער בּירגער‬ ‫מ א י ר בּ ע ר ל י ן ‪ ,‬וואָס האָט דערשטאָכן אויף טויט דעם עסעס־מאן מאקס בּיעל‪ – ‬דעם‬ ‫היטלעריסטישן "קדוש"‪ ,‬אויף וועמענס נאָמען מען האָט אין טרעבּלינקע אָנגערוּפן א גאַס‬ ‫און קאַסערן‪ .‬נאָך דעם אויפשטאנד אין טרעבּלינקע‪ ,‬אויגוּסט ‪ ,1943‬איז פאָרגעקומ̊ען אין‬ ‫הארבּסט פוּן דעם זעלבּן יאָר אן אן אויפשטאנד אין סאָבּיבּאָר‪ ,‬איבּערפאַלן אויף דער דייטשער‬ ‫וואַך אוּן געלוּנגענע אָדער אוּמגעלוּנגענע פּרוּוון פון אנטלויפֿן זיינען געוואָרן אָרגאניזירט אויף‬ ‫זייער אסך ערטער‪ ,‬אָ̊בּער דאָס פּאָזיטיווע פוּן דעם טרעבּלינקער אויפשטאַנד איז דאָס‪ ,‬וואָס‬ ‫ער איז געשטאַנען אוּנטער דער בּולטער גייסטיקער השפּעה פוּן דעם ווארשעווער געטאָ־‬ ‫אויפשטאנד אוּן האָט געלייגט געוויכט ניש̊ט אויף ראַטעווען דאָס לעבּן פוּן די בּאטייליקטע‪,‬‬ ‫נאָר אויף ד ו ר כ פ י ר ן א ו י פ ג אַ בּ ן ׃ פארניכטן דעם לאגער‪ ,‬אויסהרגענען די עסעס‬ ‫אוּן אפילו בּאפרייען די יידישע אוּן פּוילישע ארבּעטער פוּן שכנותדיקן שטראָף־לאגער‬ ‫טרעבּלינקע ‪.1‬‬ ‫שווער זיך פאָרצוּשטעלן ע̊פּעס מער שפּאַנענדיקס אוּן מענטשלעך בּאוועגנדיקס‪ ,‬ווי די‬ ‫אַנטוויקלוּנג פוּן דער קאָנספּיראציע אין טרעבּלינקע‪ .‬די רעזוּלטאטן זיינען נישט געווען אוּן‬ ‫האָבּן נישט געקאָנט זיין קיין הוּנדערט־פּראָצענטיקע‪ ,‬אָבּער כאָטש אַזוי איז די טרעבּלינקער‬ ‫קאָנספּיראציע איינס פוּן די זוּניקסטע קאַפּיטלען אין דער פינצטערער געשיכטע פוּן יידישן‬ ‫אוּמקוּם אין פּוילן‪ .‬אַ דערשיטערנדיקער נצחון פוּן מענטשלעכן מוּט‪ ,‬שכל אוּן ווילנס־קראַפט‬ ‫איבּער טע̊ראָר‪ ,‬כיטרעקייט אוּן בּרוּטאַלער איבּערמאכט‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪655‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫אַ ייד דערציילט‬ ‫צווישן די טרעבּלינקער‪ ,‬וואָס פאָרן מיט אוּנז איז פאַראַן א זעלטענע פּירה‪ – ‬אַן עדות‪ ,‬וואָס‬ ‫קיינער האָט אים נאָך נישט אינטערוויוּאירט‪ .‬ער הייסט תּנחוּם ג‪ ..‬אַ שוּסטער פוּן בּלוינע‪ ,‬אַ‬ ‫יידישער פאָלקס־מענטש מיט אַלע פּיטשעווקעס‪ .‬אַ שטיק פאָלקסגעזוּנט אין יעדער פוּן זיינע‬ ‫תּנועות אוּן הויות‪ .‬אוּן דווקא ווילט זיך מיר איבּע̊רגעבּן פֿוּן דעם געשפּרעך מיט אים נישט דאָס‬ ‫מאַקאַבּרישע‪ .‬בּעסער ע̊פּעס פּערזענלעכס‪.‬‬ ‫אין יאָר ‪ 1941‬איז תּנחוּם געוואָרן עוואַקוּירט פוּן בּלוינע אין ווארשעווער געטאָ‪ .‬נאָך אַ‬ ‫יוּנגער בּחוּר דעמלט‪ ,‬איז ער פוּנדעסטוועגן געווען דער ראש אוּן שפּייזער פוּן זיין משפּחה‪ – ‬אַ‬ ‫מוּטער מיט דריי יינגערע בּרידער אוּן אַ שוועסטער‪ .‬כּדי צוּ זיין געזיכערט פאַר די כאַפּענישן‬ ‫אויף אַרבּעט‪ ,‬איז ער שוין פאַר דער אַקציע אַריינגעטראָטן אין "שאָפ" צוּ שוּלצן‪ .‬געאַרבּעט‬ ‫דריי טעג "פאַרן דייטש" אוּן דריי פאר זיך‪ .‬ווי נישט איז פאַ̊רדינט אויף פּרנסה‪ .‬ווען עס האָבּן‬ ‫זיך אָנגעהויבּן די בּלאָקאַדעס האָט תּנחוּם אַרויסבּ̊אקוּמען אַ צעטל פוּן דער פירמע פאָר זיין‬ ‫משפּחה‪ ,‬אַז זיי זיינען געזיכערט פאַרן אַרויספירן‪ .‬אין א וואָך אַרום אָבּער‪ ,‬ווען ער איז פאַרנאַכט‬ ‫אַהיימגעקוּמען פוּן שוּלצן‪ ,‬האָט ער געטראָפן די שטוּבּ ליידיק‪ .‬אַ טייל שכנים זיינען נאָך געווען‪,‬‬ ‫וואָס האָבּן זיך געהאַט ̊בּאהאלטן‪ ,‬אָבּער די זייניקע האָבּן זיך פאַרלאָזט אויף דעם "אויסווייז"‬ ‫אוּן קיינעם פוּן דער משפּחה האָט מען נישט איבּערגעלאָזן‪.‬‬ ‫– אויף דער קיך‪ – ‬מאָלט תּנחוּם זיין איינדרוּק פוּן דער ליידיקער היים‪ – ‬זיינען נאָך‬ ‫גשטאַנען אין אַ טעפּל קאַרטאָפל‪ .‬האַלבּ אָפּגעקאָכט אוּן קאַלט‪ .‬דאָס פֿייער אוּנטער דער קיך‬ ‫איז אָפּגעגאַן …‬ ‫ער האָט זיך דעמלט אַנידערגעזעצט איינער אַליין אין שטוּבּ אוּן האָט געוויינט‪.‬‬ ‫– דריי מאָל אין מיין לע̊בּן האָבּ איך געוויינט‪ – ‬גיט תּנחוּם צוּ אַ ראַנד־בּאַמערקוּנג צוּ זיין‬ ‫סיפּור־המעשה‪ – .‬דאָס ערשטע מאָל‪ ,‬ווען דער טאַטע איז מיר געשטאָרבּן‪ ,‬אַלט געוועזן ‪ 46‬יאָר‪.‬‬ ‫קראַנק געוועזן אויף אַ ראַק‪ .‬דאָס צווייטע מאָל‪ ,‬ווען מען האָט מיר צוּגענוּמען די מאמען מיט‬ ‫די קינדער אוּן דאָס דריטע מאָל?‬ ‫דאָס דריטע מאָל שוין העט נאָך אַלעמען‪ ,‬ווען כ׳בּין שוין ג̊עוועזן אויף דער פריי‪.‬‬ ‫אָבּער דאָס איז אַ מעשה פאַר זיך‪.‬‬ ‫תּנחוּם איז געווען אַן עדות פוּן מאיר בּערלינערס אַטענטאַט אויף בּיעלן דעם ‪10‬‬ ‫סעפּטעמבּער ‪ .1942‬אין טרעבּלינקע האָט ער געאַרבּעט אין שוּסטער־וואַרשטאט‪ .‬די אַרבּעט‬ ‫בּיי די דייטשן רוּפט ער "ווי בּיי פּרעהן אין מצר‪#‬ם"‪ 60.‬אין טרעבּלינקע‪ – ‬זאָגט ער‪ – ‬איז מען‬ ‫געווען יעדן טאָג "ווי יצחק אויף דער עקדה"‪.‬‬ ‫מאיר קאַפּאָ‬ ‫אוּן נאָך דערציילט תּנחוּם וועגן איינעם אַ בּחוּר‪ – ‬אויך אַנדערע דערמאָנען אים‪ – ‬האָט ער‬ ‫געהייסן בּיי זיי מאיר קאפּאָ‪ .‬ער איז געווען אַ זוּן פוּן א סופר אוּן האָט געהאַט אַ זייער שיינעם‬ ‫קול צוּ זינגען‪ .‬ער איז געווען א פרוּמער‪ .‬האָט ער איינגעפירט‪ ,‬אַז יעדן אָוונט נאָך דער אַרבּעט‪,‬‬ ‫ווען מען איז שוין אַלע געווען פאַרמאַכט אין בּאַראַק‪ ,‬פלעגט ער זיך אַוועקשטעלן דאַוונען‬ ‫‪.‬מצרים ‪60 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪656‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫מערב‪ ]![ ‬אוּן מאכן אן "אל מלא רחמים" (תּנחוּם זאָגט "קל מלא רחמים")‪ .‬דערנאָך האָבּן די‬ ‫יידן אין בּאַראַק הויך אויף אַ קול געזאָגט ק̊דיש‪.‬‬ ‫– אוּן די דייטשן אוּן די אוּקראינער?‪ – ‬פרעג איך‪ – ‬האָבּן זיי אייך דערפאַר גאָרנישט‬ ‫געטאָן?‬ ‫– אַ שיינע מעשה‪ – ‬ענטפערט תּנחוּם‪ – ‬איר ווייסט אַפּנים‪ ]![ ‬נישט וועגן דער מוּזיק אין‬ ‫טרעבּלינקע‪( .‬א שאלה צי איך ווייס!) איר ווייסט נישט ווי דייטשן האָבּן ליבּ געהאַט יידישע‬ ‫שטיקלעך?! זיי פלעגן נאָך קוּמען האָרכן אוּנטער די ̊פענצטער‪ .‬בּיז ער איז נישט געוואָרן‬ ‫דערשאָסן‪ ,‬איז ער דאָך דערפאַר געווען בּיי זיי א חשוב‪ ,‬אַ קאַפּאָ‪ – ‬כאָטש ער האָט פוּן אונז‬ ‫קיינעם קיין שלעכטס נישט געטאָן‪.‬‬ ‫איך ווער פאַרגאַפט פוּן דעם בּילד‪ ,‬ווי די מערדער שטייען בּיינאַכט אוּנטער די פענצטער‬ ‫אוּן האָרכן דעם יידישן "אל מלא רחמים" נאָך די טויטע‪ ,‬וואָס זיי האָבּן אַליין אוּמגעבּראכט‪.‬‬ ‫אוּן נישט ווייט איז א וואַלד‪ .‬אוּן אַרוּם איז אַ פעלד‪ .‬אַ טויטן־פעלד‪.‬‬ ‫חיימל מיטן פערדעלע‬ ‫די מעשה וועגן מאיר קאפּאָ רוּפט ארויס בּיי די אנדערע טרעבּלינקער א שלל דערמאָנוּנגען‪.‬‬ ‫איינער דערציילט וועגן יום־כּיפּוּר אין טרעבּלינקע‪ ,‬וועגן אזוינע‪ ,‬וואָס האָבּן געפאַסט‪ .‬א צווייטער‬ ‫זאָגט‪ ,‬אז אין איינעם א לאגער האָט מען אויף פּסח געבּאקן מצות‪ ,‬אוּן נאָך איינער דע̊רמאָנט‬ ‫זיך אגב אורחא א מעשה‪ ,‬וואָס עס איז זי כּדאי צו פארצייכענען‪ .‬זי קלינגט בּפירוּש ווי איינע‬ ‫פוּן די אלטע פאָלקס־מעשיות וועגן יידישן מסירת־נפש‪.‬‬ ‫– חנוּכּה‪ – ‬דער̊ציילט שמעון פ‪ .‬פוּן שט‪#‬אָף־לאגער‪ 61‬טרעבּלינקע ‪ – 1‬האָט זיך איינעם א‬ ‫יידן איינגעגעבּן ארויסבּאקוּמען ערגעץ א פּאָר ליכטלעך אוּן ער האָט ג̊עבּענטשט אויפדערנאכט‬ ‫אין בּאראק חנוכּה־ליכט‪ .‬איז דוּרכגעגאנגען אן אוּקראינישער וואכמאן‪ ,‬דערזען די ליכ̊טל̊עך אוּן‬ ‫אריין מיט א ירגזון׃ ווער האָט די ליכטלעך אָנגעצוּנדן? פארשטייט זיך‪ ,‬אז ווי ער האָט די טיר‬ ‫געעפנט‪ ,‬האָט מען שוין די ליכט געהאט פארלאָשן אוּן קיינער האָט נישט געוואָלט זיך מודה‬ ‫זיין‪ .‬מאכט דער אוּקראינער וואכמאן׃ "ווארטט‪ ,‬ווארט! איר ווילט נישט אויס זאָגן? בּיי מיר‬ ‫וואָלט איר אָפּגע̊קוּמען מיט א שטראָף‪ ,‬אָבּער אז כ׳וועל מעלדן די דייטשן‪ ,‬וועט איר שוין זען‪,‬‬ ‫וואָס דאָ וועט זיין"‪.‬‬ ‫מען האָט אים געמעגט גלויבּן‪ .‬די סכּנה איז געווען א גאנץ ערנסטע אוּן די יידן האָבּן זיך‬ ‫אָנגעהויבּן אמפּערן‪ ,‬וואָס טוּט מען‪ .‬נישט דער אמתער חייב‪ ,‬נישט קיין אַנדערער פֿוּן די אסירים‬ ‫איז פונ̊דעסטוועגן נישט געווען קיין בּעלן צוּ נעמען אויף זיך די שוּלד‪ .‬דאַן האָט זיך פּלוּצים‬ ‫אַרויסגערוּקט פוּן זיין ווינקל א ‪15‬־יאָריק בּחוּרל מיטן נאָמען חיימל‪ .‬זיין פוּנקציע אין לאַגער‬ ‫איז געווען גיין ארוּם א קליין פערדעלע‪ ,‬שפּ̊אנען עס יעדן ווארעמעס אין א וועגעלע אוּן פירן‬ ‫דערמיט עסן פאר א גרוּפּע פרויען‪ ,‬וואָס האָבּן געארבּעט אין דער וועשעריי‪ .‬ער איז געווען דאָס‬ ‫יתומל אוּן ליבּלינג פוּן אלע‪.‬‬ ‫– איך האָבּ אָנגעצוּנדן די ליכט‪ – ‬האָט זיך אָנגערוּפן חיימל‪ – .‬איך האָבּ היינט יאָ̊רצייט‬ ‫נאָך מיין מאמען אוּן בּיי אוּנז צינדט מען ליכט אין א יאָרצייט‪.‬‬ ‫אוּן דאָס יינגעלע האָט גענוּמען די ‪ 25‬שמיץ אויסצוּלייזן אן עדה יידן פוּן שרעק‪.‬‬ ‫‪.‬שטראָף־לאגער ‪61 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪657‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫א פּאָליאַק דערציילט‬ ‫פוּן שעדלעץ פאָרן מיר מיטן אויטאָ פוּן סטא̊ראָסטווע‪ .‬איך בּאַקוּם דעם פּלאַץ אין שאָפער־בּיידל‪.‬‬ ‫אוּן אויך דער שאָפער מיטן נאָמען מאַרזשעץ‪ – ‬אַ סימפּאַטישע̊ר יאַט‪ ,‬א יוּנג מיט בּיינע̊ר‪ ,‬וואָס‬ ‫האָט אין אָקופּאציע־צייט געהאלטן בּיי זיך אין ש̊טוּ̊בּ אַ ראַדיאָ אוּן … אַ יידישע פרוי מיט אַ‬ ‫קינד‪ ,‬אַן אַקוּשערין‪ ,‬וואָס וווינט בּיז היינט אין שעדלעץ‪ – ‬אויך ער האָט צוּ דערציילן מעשיות‬ ‫וועגן יידן‪ ,‬וועגן טרעבּלינקע‪.‬‬ ‫ער דערציילט אַזוי פּשוט‪ ,‬אזוי קוּ̊רץ אוּן זאַכלעך‪ .‬וועגן יענע טעג‪ .‬וועגן דער אקציע אין‬ ‫שעדלעץ‪ .‬ווי מען האָט אוועקגעשטעלט טישן אין מיטן מאַרק‪" – ‬עס האָט זיך אָנגעהויבּן די‬ ‫צערעמאָניע"‪ .‬בּיי די טישן דער שטאַבּ‪ .‬קודם זיך אָנגעפ‪#‬עסן‪ 62‬אוּן אָנגעטרוּנקען אוּן דערנאָך‬ ‫צוּגעטראָטן צוּ דער אַרבּעט‪" .‬די אלטע אוּן די שוואַכע האָט מען בּיי אוּנז אַוועקגעשאָסן אויפן‬ ‫אָרט‪ .‬אוּן טאָמער האָט מען איינעם צוּגעטיילט אויף לינקס‪ ,‬דאָרט‪ ,‬וווּ עס זיינען געשטאַנען די‬ ‫ווייבּער מיט קינדער‪ ,‬איז קלאָר געווען‪ ,‬אַז דאָס איז אויף טויט"‪.‬‬ ‫דערנאָך האָבּן זיי אין שעדלעץ געמאכט א פּויזע‪ .‬מען האָט צוּגעזאָגט די יידן‪ ,‬וואָס וועלן‬ ‫ארבּעטן‪ ,‬מער נישט צוּ טשעפּען‪ ,‬געהייסן זיי צוּריקקוּמען אין זייערע היימען‪" .‬עס האָט זיך‬ ‫געהאנדלט אין דעם‪ – ‬קאָמענטירט מארזשעץ‪ – ‬אַז די יידן‪ ,‬וואָס האָבּן זיך געהאט ארויסבּאקוּמען‬ ‫אין די וועלדער‪ ,‬אין די דערפער‪ ,‬זאָלן זיך צוּריק אויפקלויבּן אויף איין אָרט‪ .‬אוּן ווען די מענטשן‬ ‫זיינען שוין געווען צוּריק אין שטאָט זיינען אין די סאמע 'טראָמבּקעס' (ראש השנה) געקוּמען די‬ ‫'שקאַפּעס' אוּן אויך זיי‪ ,‬אלע פארזאָרגטע מיט ארבּעט און כּלערליי 'אויסווייזן'‪ ,‬פארלאָדן אויף‬ ‫דער בּאן אוּן אוועקגעפירט‪ .‬געהייסן צוּנעמען די בּוזשניצע אוּן געמאכט א סוף"‪.‬‬ ‫איבּער דעם אָרט וועט תּמיד שטיין אַ נעפּל‬ ‫ווען מיר זיינען אָנגעקוּמען קיין קאָסאָוו איז דאָרט געווען א מארק־טאָג‪ .‬מחנות פּויערים מיט‬ ‫פּויערטעס‪ ,‬פוּרן‪ ,‬בּהמות‪ ,‬פערד‪ .‬די מיליץ ווייסט שוין‪ ,‬אַז מיר דאַרפן קוּמען‪ .‬עס וואַרט שוין דאָ‬ ‫אויף אוּנז דער פּראָקוּראָר‪ ,‬דער ריכטער‪ ,‬דער געשוווירענער געאָמעטער‪ ,‬ווי אויך דער פּרעזעס‬ ‫פוּן סאָקאָלאָווער נאציאָנאַל־ראַט מיט א גרוּפּע מיליציאנטן אוּן דער סאָלטיס פוּן דאָרף וווּלקאַ‬ ‫אָקראָנגליק‪ ,‬וואָס אויף זיין שטח איז געבּויט געוואָרן דער טרעבּלינקע־לאגער‪ .‬ווען מיר פאָרן‬ ‫פאַרבּיי דעם מאַרק־פּלאַץ דערהערט זיך ערגעץ פוּן צווישן עולם א פייפן‪ .‬מיר געדענקען וועגן‬ ‫דעם‪ ,‬אז אין קאָסאָוו לאצקי זיינען נישט גאָר לאנג געהרגעט געוואָרן ‪ 11‬יידן‪ ,‬אַז אין דער‬ ‫געגנט זיינען פאַראַן אסך שונאים‪ ,‬אַן עלעמענט פוּן נייע גבירים‪ ,‬רייך אוּן ממילא קאָרוּמפּירט‬ ‫אוּן דעפּראווירט געוואָרענע צוּליבּ דער שכנות מיטן טויטן־לאגער‪ .‬מיר געדענקען‪ ,‬אָבּער‪ – ‬מיר‬ ‫טראַכטן נישט איצט וועגן דער סכּנה‪.‬‬ ‫דעם גאַנצן אינדערפרי איז געווען אַ פראָסטיק אוּן זוּניק שיין וועטער‪ .‬איצט‪ ,‬נאָך ‪ 2‬בּייטאָג‪,‬‬ ‫ווען מיר פאַרלאָזן דאָס שטעטל אוּן פאַרנעמען זיך מיט א זייטן־וועג אויף די לעצטע ‪ 10‬קלמ‪63.‬‬ ‫קיין טרעבּלינקע‪ – ‬פאַלט פּלוּצעם אַראָפּ אויף דער גאַנצער געגנט א מאָדנער נע̊פּל‪.‬‬ ‫ווען מיר זיינען געפאָרן בּיז אַהער‪ ,‬האָבּן די טרעבּלינקער איינער פאַרן אנדערן גערעדט‪,‬‬ ‫געהאַלטן אין איין אויספיינען זיך מיט זייער קענטשאַפט פוּן דער געגנט‪ .‬איצט זיינען זיי אלע‬ ‫‪.‬אָנגעפרעסן ‪62 Probably‬‬ ‫‪.‬קילאָמעטער ‪63‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪658‬‬

‫מיטאמאָל געבּליבּן שטיל‪ .‬יעדער פאַרזינקט אין זיך‪ ,‬מאַכט מיט עפּעס אַן אייגענעם חשבּון הנפש‬ ‫אין דער נאָענט פוּן יענעם אָרט‪.‬‬ ‫די רעדער פוּן ‪##‬ם‪ 64‬אויטאָ גליטשן זיך גלאַטיק איבּער דעם וו‪ 65,##‬וואָס איז געבּויט‬ ‫‪#‬עוואָרן‪ 66‬דוּרך יידישע הענט‪ .‬איך קוּק זיך ארוּם‪ ,‬צי עס הערט נ‪#‬שט‪ 67‬ווער‪ ,‬ווי הויך עס נעמט‬ ‫בּיי מיר זעצן דאָס הארץ‪ .‬אוּן ווי ̊אַלעמאָל פּנים אל פּנים מיט עפּעס‪ ,‬וועגן וואָס מען האָט אסך‬ ‫ג̊עטראַכט‪ ,‬פאַרוואָס מען האָט שטאַרק געציטערט‪ ,‬געפּלאָגט זיך אָן א שיעור אין דמיון‪ – ‬ווירקט‬ ‫די ממשותדיקע בּאַרירוּנג דערמיט אינגאַנצן אַנדערש‪ ,‬ווי מען האָט זיך פאָרגעשטעלט‪ .‬איך פּרוּוו‬ ‫אינדערגיך ארויסרוּפן אין זכּרון די פּנימער פוּן אַלע נאָענטע אוּן נאָענטסטע‪ ,‬פוּן די‪ ,‬וואָס אָט‬ ‫דער וועג‪ ,‬מיט וועלכן מיר טוּען זיך איצט דערנענטערן "א ה י ן " איז געוועזן זייער לעצטער וועג‪.‬‬ ‫ווען עס וואָלט בּאמת עקזיסטירט אוּמשטערבּלעכקייט פוּן דער נשמה‪ ,‬וואָלטן דאָך אויך‬ ‫זייערע נשמות דאָ אַרוּמגעוואָגלט איבּער אָט דעם אָרט‪ .‬צווישן די נשמות‪ ,‬וואָס קאָנען נישט‬ ‫געפינען קיין תּיקוּן‪ ,‬ווייל אוּמגעקוּמען איז די מאַסע‪ .‬ווער ווייסט‪ – ‬אפשר זיינען יידישע נשמות‬ ‫דער נעפּל‪ ,‬וואָס הענגט איצט איבּער אוּנזערע קעפּ‪.‬‬ ‫אָט זעט מען שוין די שינעס פוּן דער בּאן־שטרעקע שעדלעץ־מאַלקין‪ ,‬אָט דאָרטן איז עס‪,‬‬ ‫דאָרט לינקס פוּן יענעם וועלדל‪.‬‬ ‫אוּן דער הימל הענגט איבּער דער וויסטער לאַנדשאפט א בּלייערנער‪ ,‬א נידעריקער‪ ,‬ממש‬ ‫צוּם דערלאַנגען‪ .‬דער מילך־גראָער נעפּל פילט אָן דעם חלל ווי פּאַרע איבּער א זוּמפּ‪ .‬די נאָדל־‬ ‫בּיימער שיילן זיך ארויס פּון ווייטן ווי איינגעהילט אין שוואַרצע שלייערס‪ .‬די זוּן איז געוואָרן‬ ‫בּלייך אוּן פאַרשטעלט‪ .‬ווי א קליינע‪ ,‬קיילעכדיקע לבנה קוּקט זי פוּן אויבּן אראָפּ‪ .‬ווי דאָס‬ ‫איינגעקאָרטשעטע‪ ,‬פּלוצים פאר יסוּרים געעלטערטע פּנים פוּן אַן אבל‪.‬‬ ‫– פוּן וואַנען האָט זיך פּלוצים גענוּמען אַזאַ נעפּל?‪ – ‬רוּפט זיך ווער אָן אויפן וואָגן‪.‬‬ ‫– איבּער דעם אָרט וועט שטענדיק שטיין א נעפּל‪ – ‬ענטפערט א טרעבּלינקער‪.‬‬ ‫אוּן איך זע בּאשיינפּערלעך‪ ,‬אַז ער וויל נאָך עפּעס זאָגן‪ ,‬עפּעס גרויס אוּן טיפס‪ ,‬עפּעס‬ ‫אזוינס‪ ,‬וואָס ער האָט נאָך בּיי זיין לעבּן נישט געזאָגט‪ ,‬נאָר ער קאָן נישט‪.‬‬ ‫"מענטשן אוּן מענטשיסקעס"‬ ‫אַלע פּאָליאקן פון דער געגנט‪ ,‬פוּן שעדלעצער אוּן בּפרט פוּן סאָקאָלאָווער פּ̊אָוויאט‪ ,‬האָבּן אסך‬ ‫געזען‪ ,‬ווייסן אַסך‪ .‬אין שטעטל קאָסאָוו האָט מען גוּט געקענט די דייטשן אוּן די אוּקראינישע‬ ‫וואַכלייט פוּן טרעבּלינקע‪ ,‬וואָס פלעגן אַהין קוּמען הוּליען‪ ,‬שיכּ̊ו̊רן‪ ,‬זיך … פאָ̊טאָ̊ג̊ראפירן‪ .‬די‬ ‫פּויערים פוּן דער געגנט האָבּן געזען די פייערן פוּן די געבּרענטע מתים אין די נעכט אוּן צוּ זיי‬ ‫ה̊אָ̊בּן געמוּזט אָנקימען נאָך הילף אלע אַנטלאָפענע פוּן טרעבּלינקע‪ .‬טייל יידן האָבּן געפוּנען‬ ‫הילף‪ ,‬א טייל‪ – ‬רויבּ‪ ,‬מסירה אוּן טויט‪.‬‬ ‫"פאראן מענטשן אוּן מענטשיסקעס"‪ – ‬קרעכצט אוּנזער שאָפער אוּן עס קרעכצן די‬ ‫טרעבּלינקער‪ .‬אָבּער יעדער פוּן זיי‪ ,‬די געראטעוועטע‪ ,‬האָט פוּנדעס̊טוועגן געפוּנען א מענטש‬ ‫א פּוילישן‪ ,‬וואָס האָט איינגעשטעלט זיין לעבּן ̊אוּן געגעבּן הילף‪ .‬איינעם האָט א פּויערטע אין‬ ‫‪.‬דעם ‪64 Word partly illegible due to blotch on paper. Probably‬‬ ‫‪.‬וועג ‪65 Probably‬‬ ‫‪.‬געוואָרן ‪66 Word partly illegible due to blotch on paper. Probably‬‬ ‫‪.‬נישט ‪67 Word partly illegible due to blotch on paper. Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪659‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫א פארטאָג א צעבּער וואסער אָנגעווארעמט‪ ,‬די וווּנדן אויסגעוואשן אוּן פארבּונדן מיט א ריין‬ ‫שטיק לייוונט‪ .‬געגעבּן א פּיידע בּרויט אין האנט אוּן א שטעקן‪ ,‬ער זאָל זיך האָבּן אויף וואָס‬ ‫אָנצוּשפּארן‪ ,‬געוויזן דעם וועג׃ "גיי אוּן זיי מצליח!"‪ .‬בּיים ראנד פוּן א צווייטן דאָרף‪ ,‬נישט‬ ‫ווייט פוּן וועלכן ער פלעגט אָפּליגן דעם גאנצן טאָג בּאהאלטן אין א סטייגל תּ̊בואה מיט דער‬ ‫היץ פוּן זיינע וווּנדן‪ ,‬האָט ער א צווייטן מענטש‪ ,‬א בּעל־הבּית געפוּנען‪ ,‬וואָס פלעגט אים יעדן‬ ‫אויפדערנאכט ארויסטראָגן פוּן שטוּבּ אבּיסל עסן אוּן אפילוּ א פּאפּיראָס‪ ,‬צוּם פאַרויכערן‪ .‬דעם‬ ‫דאָזיקן חסד געדענקט אים דער מאַנסבּיל מיט נאָך מער דאַנקבּארקייט ווי דאָס עסן‪ ,‬אדאנק‬ ‫וועלכן ער האָט זיך בּיים לעבּן דערהאלטן‪ .‬שפּעטער איז דער פּויער געווען דער ערשטער‪ ,‬וואָס‬ ‫האָט אים אָנגעזאָגט די בּשורה‪ ,‬אז ער איז שוין א בּאפרייטער‪ ,‬אז אין א דאָרף דערנעבּן זיינען‬ ‫שוין אריין די "רוּסקי"‪.‬‬ ‫א צווייטער פוּן אוּנזער קאָמפּאַניע הערש ר‪ .‬וויל גענויטיק צוּפאָרן עטלעכע קילאָמעטער‬ ‫מיטן אויטאָ כּדי צוּ בּאַזוּכן "זיינעם" א פּויער‪ .‬אָפּגעבּן אים מיט דאַנק א ניי העמד‪ ,‬פאר דעם‬ ‫העמד‪ ,‬וואָס יענער האָט אים געשענקט‪ ,‬ווען ער איז א פאַרבּלוּסיקטער אוּן צעניזוקטער‬ ‫געלאָפן פאָר זיך נאָכן אויפשטאַנד אוּן פוּן אַלע זייטן האָט נאָכגעיאָגט די אָבּלאַווע … נאָך‬ ‫איינעם שמואל ר‪ .‬האָט געגעבּן הילף א מכּלומרשטער פּויער‪ ,‬אינדעראמתן א ריכטער‪ ,‬וואָס‬ ‫האָט זיך בּאַזעצט איבּער דער צייט פוּן דער אָקופּאַציע בּיי זיין משפּחה אין א דאָרף אוּן אליין‬ ‫א פארקאָנספּירירטער אריינגענוּמען צוּ זיך עטלעכע אַנטלאָפענע יידן פוּן דעם אויפשטאַנד‪.‬‬ ‫איבּערגעהאַלטן זיי א גאַנץ יאָר‪ ,‬בּיז דער בּאַפרייוּנג‪.‬‬ ‫ערגעץ איז דאָ אויך פאַראן אין דער געגנט א בּעל־הבּית היינט א וואָיט‪ ,‬וואָס האָט זיך‬ ‫אליין קוים אָפּגעראטעוועט‪ ,‬בּשעת מען האָט אים פאר איבּערהאלטן יידן אוּנטערגעצוּנדן די‬ ‫שטוּבּ אוּן די בּעל־הבּתּישקייט‪ .‬אין נאָך א משפּחה האט מען פאר אזא מעשה געשאָסן אַ טאטן‬ ‫מיט צוויי זין‪.‬‬ ‫|‪|4‬‬

‫דאָס פּוילישע קאָלאָראַדאָ‪ ,‬אָדער גאָלדרויש אין טרעבּלינקע‬ ‫איך האָבּ געוווּסט‪ ,‬אז אזוי וועט עס אַמאָל זיין אוּן איך האָבּ נאך מיט דריי יאָר צוּריק געשריבּן‬ ‫וועגן דעם‪ .‬נביאות געזאָגט‪ ,‬אז דאָס אָרט פוּן יידישן אוּמקוּם וועט אַמאָל ווערן דאָס פּוילישע‬ ‫קלאָנדייקע‪ ,‬וווּהין אוואנּטוריסטן פוּן גאנצן לאנד וועלן קוּמען גראָבּן די ערד אוּן זוּכן אוצרות‪.‬‬ ‫איבּער טרעבּלינקע זיינען טאקע אדוּרך קאָלאָסאלע אוצרות‪ .‬הוּנדערטער אוּן הוּנדערטער‬ ‫טויזנטער מענטשן זיינען אהערגעקוּמען מיט דעם בּעסטן אוּן טייערסטן פוּן זייער פֿארמעגן‪,‬‬ ‫"געלד אוּן וואלוּטע איז דערלויבּט מיטצוּנעמען" איז געשטאנען אויף די גירוש־פּלאקאטן אין‬ ‫ווארשע אוּן מסתּמא אויך אין אנדערע שטעט‪ .‬למען השם יידעלעך‪ – ‬הייסט עס‪ – ‬פארגעסט‬ ‫נישט מיטצוּנעמען אייער געלט אוּן גאָלד! א חסד זיי האָבּן עס געטאָן מיט די יידן‪ – ‬דערלויבּט‬ ‫זיי מיטצוּנעמען דאָס‪ ,‬וואָס זיי האָבּן על פּי דייטשן געזעץ אייגנטלעך שוין פוּן לאנג נישט‬ ‫געטאָרט פארמאָגן‪.‬‬ ‫ווען די יידן זאָלן נישט געווען אַזוי שטארק היטן זיך צוּ קוּקן דעם אמת גלייך אין די‬ ‫אויגן‪ ,‬האָבּן זיי שוין פוּן דעם אליין געדארפט פארשטיין‪ ,‬וואָס עס ווארט אויף זיי‪ .‬אַזעלכע‬ ‫ווייטגייענדיקע טיפּשים‪ ,‬זיי זאָלן שוין לויט דער פאראָרדענוּנג פוּן יאָר ‪ 1940‬אַלץ האָבּן געהאט‬ ‫אוועקגעגעבּן‪ ,‬זיינען זיי פוּנדעסטוועגן נישט געווען‪ .‬ווער מער‪ ,‬ווער ווייניקער מיט אויסנאַם‬ ‫פוּן די‪ ,‬וואָס האָבּן שוין געהאט אלץ אויספארקויפט פאר נויט (אויף וויפל זיי זיינען שוין נישט‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪660‬‬

‫בּיז ‪ 1942‬פאר נויט געהאט אויסגעשטאָרבּן‪ – ‬די מאסע אָרעמסטע‪ ,‬די פּליטים‪ ,‬דער ייד‪68.‬‬

‫פּראָלעטאַריאט)‪ – ‬האָבּן דער רוב יידן געהאלטן אָפּגעשפּאָרט א "נויט־פ̊עניג"‪ ,‬א מטבּע אויף‬ ‫דער "שווארצער שעה" ווי עס זאָגן פּאָליאקן‪ .‬ווי אַ וואָגלער־פאָלק פוּן דורות‪ ,‬בּפרט נאָך זינט‬ ‫דער מלחמה אוּן די גירוּשים‪ ,‬זינט יידן האָבּן שוין געוווּסט‪ ,‬אז אין משך פוּן איין האלבּער שעה‬ ‫קאָן מען הייסן ארויסגיין אוּן איבּערלאָזן אלץ‪ – ‬האָט יעדער ייד געשטרעבּט וואָס מער פוּן זיין‬ ‫אומבּאוועגלעכן פארמעגן אריינלייגן אין בּאוועגלעכן‪ .‬אוּן אין סאַמע בּאוועגלעכסטן‪ .‬אין גאָלד‪,‬‬ ‫אין צירוּנג‪ ,‬אין וואַלאָרן‪.‬‬ ‫צי הייסט עס‪ ,‬אז יידן זיינען טאקע א פאָלק פוּן לויטער גבירים? בּשוּם אופן נישט! אָבּער‬ ‫איך האָבּ שוין היינט נישט בּדעה אריינצוּלאָזן זיך אין קיין וויכּוּח מיט אנטיסעמיטישע לעגענדעס‬ ‫וועגן יידישן רייכטוּם‪ .‬געווען אין ווארשע אוּן אין אנדערע שטעט גרויסע גבירים‪ – ‬אוּן אויך‬ ‫דער רייכטוּם האָט זיי נישט געהאָלפן אוּן זיי זיינען אינאיינעם מיט דער גרויסער אַפּותּיקוּ‬ ‫זייערער געבּראַכט געוואָרן קיין טרעבּלינקע‪ .‬אָבּער גרעסער נאָך האָט געמוּזט זיין‪ ,‬גענוּמען‬ ‫צוּזאמען‪ ,‬דאָס פארמעגן פוּן דעם מיטעלן אוּן קליינעם פאַרמאָגער‪ .‬פוּן דעם "ייד פוּן א גאנץ‬ ‫יאָר"‪ .‬דער סך־הכּל פוּן די יידישע שנירלעך פּערל אוּן דימענטענע אוירינגלעך אוּן גילדענע‬ ‫קייטעלעך געירשנטע פוּן די בּאָבּעס אוּן זיידעס‪ .‬פוּן די גילדענע "רענדלעך" פוּן פארגאנגענעם‬ ‫דור‪ .‬פוּן די צאַרישע קערבּלעך אוּן די אמעריקאנער "הארטע שטיקלעך"‪ ,‬פוּן די פּאָר "ווייכע"‬ ‫פּאפּיר־דאָלאר‪ ,‬וואָס א ייד האָט אמאָל בּאקוּמען פוּן א קרוב אין אמעריקע אוּן געהאלטן‬ ‫אויפגעהאָנגען אין א בּייטעלע אויפן האלז אָד̊ער ארוּמגעבּוּנדן אין א פאטשיילעכל ארוּם‬ ‫לייבּ‪ .‬ס׳רוב האָט מען אזעלכע זאכן געגעבּן פרויען צוּ בּאהאלטן‪ ,‬איינצוּנייען אין גאָרסעטן‪,‬‬ ‫בּאוואָרענען אויף כלערליי אופנים‪ .‬פרויען האָט דאָך געהייסן בּיז ‪ ,1942‬זיינען ווינציקער‬ ‫אויסגעשטעלט ווי מענער אויף סכּנות‪ .‬און עס קאָן מעגלעך זיין‪ ,‬אז גראָד דערפאר איז דאָס‬ ‫געיעג אויף פרויען‪ ,‬בּעת די "אקציעס" געוועזן גרעסער ווי אויף מענער‪.‬‬ ‫דאָס אַלצדינג איז געבּראכט געוואָרן קיין טרעבּלינקע‪ .‬גאָלד אוּן וואַלוּטע האָבּן זיך דאָ‬ ‫בּוכשטעבּלעך געוואַלגערט נישט אין בּלאָטע איז אין זאַמד אוּן שטויבּ‪ .‬צענער אוּן צוואַנציקער‬ ‫דאָלאַר שטיקלעך פלעגן געטראָטן ווערן מיט די פיס‪ .‬פּא̊פּיר־געלט האָבּן יידן אין לעצטן מאָמענט‬ ‫אָפט צעריסן‪ ,‬אָבּער גאָלד האָבּן זיי נישט געקאָנט צערייסן אוּן די דייטשן האָבּן פוּן טרעבּלינקע‬ ‫אוּן אנדערע אזעלכע ערטער געוווּנען שווערע מיליאָנען‪ ,‬מיליאַרדן‪ .‬די עקספּלאָאַטאַציע פוּן‬ ‫געלט אוּן ווערט־זאַכן‪ ,‬פּוּנקט‪ ,‬ווי די עקספּלאָאַטאַציע פוּן דער גאַנצער יידישער ירוּשה‪ ,‬ווי‬ ‫די גאַנצע טרעבּלינקער "ווערטערפאסוּנג" פארן טויט אוּן נאָכן טויט‪ – ‬איז בּאלד לכתּחילה‬ ‫אַוועקגעשטעלט געוואָרן אויף אן ערשטקלאסיקן אופן‪ .‬צוּם אָנפירן מיטן סאָרטירן די געלטער‬ ‫אוּן די גאָלדזאכן האָט מען אראָפּגעבּראכט דייטשע יוּבּילערן‪ .‬אזא איינער‪ – ‬ווי די טרעבּלינקער‬ ‫גי̊בּן איבּער "א גאנץ אָנשטענדיקער יעקי [!]" (ווייל ער האָט נישט געמימתט אָן אַ פארוואָס אוּן‬ ‫פלעגט זיך בּאמיען אַרויסצוּשלעפּן פוּן די סעלעקציעס די יידן‪ ,‬וואָס האָבּן געארבּעט אוּנטער זיין‬ ‫בּאַפעל) האָט געשטאַמט פוּן לייפּציק‪ .‬צוּזאַמען מיט זיינע "גאָלד־יוּדן" האָבּן זיי איבּערגעקליבּן‪,‬‬ ‫געשאַצט‪ ,‬געווויגן אוּן אַ וואליזע נאָך אַ וואַליזע‪ ,‬אָנגעפּאַקט מיט בּריליאַנטן‪ ,‬מיט צירוּנג‪,‬‬ ‫מיט גאָלדשמעלץ‪ ,‬מיט אויסלענדישער וואלוּטע‪ .‬פוּן צייט צוּ צייט פלעגט מען פאַרלאָדן די‬ ‫וואַליזעס אויף אויטאָס אוּן אָפּשיקן מיט אַן עסקאָרט קיין לוּבּלין‪ .‬אפשר צוּ דער דיספּאָזיציע‬ ‫פוּן עסעס־גענעראל אוּן בּריגאדע־פירער גלאָבּאָטשניק‪ ,‬אפשר דוּרך זיינע הענט ווייטער צוּ‬ ‫‪.‬יידישער ‪68‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪661‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫עקספּעדירן פאר מלוכה־צוועקן‪ ,‬אָדער פאר פּערזענלעכע צוועקן פוּן די מיניסטאָרן ּאון די‬ ‫"רייכספירערס" קיין בּערלין‪ .‬עס איז נישט שווער זיך פאָרצוּשטעלן‪ ,‬אז די‪ ,‬וואָס האָבּן געהאט‬ ‫דעם גרעסטן חלק אין דעם בּאשאפן פוּן דעם דאָזיקן הכנסה־קוואל‪ ,‬האָבּן אויך בּאקוּמען דערפוּן‬ ‫די געהעריקע פּראָוויזיע‪ .‬עס איז זיך לייכט משער צוּ זיין‪ ,‬ווי זיי פלעגן זיך קעגנזייטיק פּרעזענטירן‬ ‫אוּן מהנה זיין די גלאָבּאָטשניקס אוּן הימלערס …‬ ‫ווייניקער אָפיציעל אָבּער אויך געּנוג נישקשהדיק זיינען געווען די "שיינע מתּנות"‪ ,‬וואָס עס‬ ‫האָבּן פוּן דאנען ארויסגעפירט און ארויסגעשיקט די דייטשע אוּן אוּקראינישע עסעס־לייט‪ .‬די‬ ‫שווערע רינגען‪ ,‬די טייערע זייגערס‪ .‬אַבּי וואָס האָט מען נישט אראָפּגעלאָזט צוּ זיך אין קעשענע‪.‬‬ ‫אמווייניקסטן האָבּן פוּן דער יידישער ירוּשה געקאָנט געניסן יידן‪ .‬זיי האָבּן אויך געפּרוּווט‪.‬‬ ‫די‪ ,‬וואָס האָבּן געארבּעט אין וואלד‪ ,‬האָבּן מיט דער הילף פוּן בּלאטע אוּקראינער פאר גוּטער‬ ‫וואלוּטע‪ ,‬פאר פאנטאסטישע פּרייזן געקויפט אין די ארוּמיקע דערפער עפּעס שפּייז‪ .‬אויבּ א‬ ‫יידן איז געלוּנגען צוּ אנטלויפן‪ ,‬האָט ער אָפמאָל אויך עפּעס ארויסגעפירט‪ .‬אפטער איז געווען‪,‬‬ ‫אז מען האָט בּיי אים אויפן וועג אלץ אוועקגערויבּט‪ ,‬טיילמאָל מיטן לעבּן צוּזאמען‪ .‬אזוי ארוּם‬ ‫זיינען טאקע אין דער געגנט אויפגעקוּמען גזלנים אוּן גבירים‪.‬‬ ‫אוּן ווען אַלץ האָט זיך שוין געענדיקט‪ ,‬ווען דער לאגער איז שוין פוּן לאַנג געוואָרן פארבּרענט‬ ‫אוּן אלץ ארויסגעפירט‪ – ‬וואָס נאָך פארא האָפענוּנג איז דאָ פאראן אויף גאָלדענע אוצרות?‬ ‫פאראן!‬ ‫בּאהאוונטע ווייסן‪ ,‬אַז נישט אלע מתים זיינען געוואָרן פֿארבּרענט אוּן אז אחוּץ מתים‬ ‫נאקעטע‪ ,‬זיינען אין א טייל קברים אין פארשידענע ערטער בּאגראָבּן געוואָרן יידן אין בּגדים‪,‬‬ ‫מיט נישט דוּרכגעזוּכטע קעשענעס‪ ,‬מיט נישט אויסגעפוּנענע בּאהעלטענישן‪ ,‬געהיימע‪,‬‬ ‫איינגענייטע‪ – ‬פוּלע‪ .‬אוּן בּיי זיי‪ ,‬בּיי די זעלבּיקע יידן האָט אויך די נאָכטויטיקע "ווערטערפאסוּנג"‬ ‫די גאָלדענע ציין נישט ארויסגעשלעפּט פוּן מויל‪ .‬איז טאקע אויף אָט די ציין אוּן די בּגדים‪,‬‬ ‫אויך אויף אוצרות בּאגראָבּענע דוּרך יידישע ארבּעטער‪ ,‬לויערן די‪ ,‬וואָס קוּמען אהער מאכן‬ ‫אויסגראָבּוּנגען‪.‬‬ ‫כּלערליי שאבּראָווניקעס אוּן מאראָדערן‪ ,‬מיט לאָפּאטעס‪ .‬אין גאנצע מחנות‪ – ‬קוּמען‬ ‫זיי אהער‪ ,‬אוּן זיי גראָבּן‪ ,‬זוּכן‪ ,‬נישטערן‪ ,‬זייען איבּער דעם זאמד‪ ,‬שלעפּן ארויס פוּן דער ער̊ד‬ ‫האלבּפארפוילטע שטיקער גופים‪ ,‬בּיינער‪ ,‬פארשיט מיסט‪ .‬טאָמער‪ ,‬אפשר וועט מען אָנטרעפן‬ ‫כאָטש אויף איין הארט שטיקל‪ ,‬כאָטש אויף איין גאָלדענעם צאָן‪ .‬אפילו נישט אויסגעבּרענטע‬ ‫קאנאָנען־קוילן אוּן בּאָמבּעס בּרענגען זיי אהער צוּ שלעפּן‪ – ‬די מענטשלעכע שאקאלן‬ ‫אוּן היענעס‪ .‬לייגן אוּנטער צוּ עטלעכע מיטאמאָל אוּן רייסן ארויס ריזיקע לעכער אין דער‬ ‫געשענדעטער‪ ,‬מיט בּלוּט אדוּרכגעווייקטער‪ ,‬מיטן אש פוּן די פארבּרענטע יידן אויסגעמישטער‬ ‫ערד …‬ ‫די זאַמדיקע ערד אַנטפלעקט איר סוד‬ ‫דער אויטאָ בּלייבּט שטיין‪ ,‬מיר שטייגן אויס‪ .‬דאָ הייבּט זיך אָן דאָס געבּיט‪ ,‬לויט די פּראָוויזאָרישע‬ ‫אויסמעסטוּנגען אן ערך ‪ 20‬העקטאַר די גרויס‪ .‬פּאַראַלעל צוּ די בּאַן־שינעס לויפט אַ גוּט‬ ‫געפלאסטערטער וועג‪ ,‬אפשר אַן אָנדערטהאַלבּן קילאָמעטער די לענג אוּן האַקט זיך אָפּ‪ .‬פוּן‬ ‫אים צווייגט זיך אָפּ א צווייטער וועג אוּן האַקט זיך נאָך שנעלער אָפּ‪ .‬דער שוּ̊טער פוּן די בּיידע‬ ‫וועגן איז אויסגעמישט מיט קויל אוּן אַש פוּן די שייטערהויפנס‪ ,‬אויף וועלכע עס זיינען געבּרענט‬ ‫געוואָרן די מתים‪ .‬ער פירט אין דער זעלבּיקער ריכטוּנג ווי יענע "הימעלשטראַססע" פוּן וועלכער‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪662‬‬

‫עס איז נישטאָ קיין זכר‪ .‬נאָך א שטיק בּעטאָנענער פוּנדאמענט פוּן אַ פערדשטאַל אוּן דאָס‬ ‫איז אלץ‪ ,‬וואָס איז פאַרבּליבּן פוּן דעם גאַנצן לאַגער־געבּוי‪ ,‬פוּן די דראָטן‪ ,‬פוּן די בּאַראַקן‪,‬‬ ‫פוּן די וואַך־טוּרעמס‪ ,‬פוּן די‪ – ‬גאַז־קאַמערן‪ .‬א טייל פוּן די בּנינים איז געוואָרן פאַרבּרענט‬ ‫בּשעת דעם אויפשטאַנד אוּן דעם רעשט האָבּן צענוּמען די שאַבּערמאַכערס פוּן די ארוּמיקע‬ ‫דערפער שוין נאָכן אריינקוּמען פוּן דער רויטער ארמיי‪ .‬אין די דייטשע צייטן איז דאָס גאנצע‬ ‫געבּיט פאַראקערט געוואָרן אוּן פאַרזייט מיט לוּבּין‪ .‬אוּן דער לוּבּין איז טאקע אויפגעגאַנגען אוּן‬ ‫פארדעקט דעם גאנצן שטח מיט א גרינער מאַסקע‪ .‬עס האָט זיך אויסגעוויזן‪ ,‬אז פארווישט זיינען‬ ‫די שפּוּרן פוּן פארבּרעכן‪ ,‬דערנאָך‪ ,‬זינט פאַראַיאָרן האָבּן אָנגעהויבּן קוּמען אויפן מתים־פעלד די‬ ‫מענטשלעכע שאַקאַלן אוּן היענעס אוּן אָט‪ ,‬וואָס מיר האָבּן אָנגעטראָפן פאַרא בּילד‪.‬‬ ‫דאָ אוּן דאָרט‪ ,‬ווי גראָזן בּיים בּרעג פוּן א ים‪ ,‬ה̊אַלבּ־פארשאָטענע דוּרך די וואַנדערנדיקע‬ ‫זאַמד־בּענק שטאַרצן קליינע פארוויאַנעטע הייפלעך לוּבּין‪ .‬נישטאָ קיין גלייך שטיק אָרט אויפן‬ ‫גאַנצן שטח‪ .‬אַלץ איז צעראָיעט אוּן צעגראָבּן‪ .‬בּערגלעך אוּן גריבּלעך‪ ,‬אוּן אויף זיי אוּן אין זיי‬ ‫אוּן צווישן זיי קֺודם־כּל‪ – ‬זאכן‪ .‬אלוּמיניענע טשייניקעס אוּן פענדלעך‪ .‬בּלעכענע עמאלירטע‬ ‫טעפּלעך‪ – ‬פארזשאווערטע‪ ,‬צעבּויגענע‪ ,‬געלעכערטע‪ .‬קעמלעך מיט אויסגעבּראָכענע ציין‪,‬‬ ‫האַלבּ־פארפוילטע פּאָדעשוועס פוּן ווייבּערישע זוּמער־שיכלעך‪ ,‬צעבּראָכענע שפּיגעלעך‪,‬‬ ‫לעדערבּייטלען‪.‬‬ ‫אלץ דאָס געפינט זיך אויפן פּלאַץ‪ ,‬וווּ עס איז געווען די ערשטע דראָט־פארצוימוּנג נאָך‬ ‫דער בּאן־ראַמפּע‪.‬‬ ‫מיר הייבּן אָן אוּנזער גאַנג איבּערן שטח פוּן דעם אָרט‪ ,‬וווּ מען האָט אויסגעלאָדן די‬ ‫טראַנספּאָרטן אוּן גייען אויך ווייטער מיט דעם וועג‪ ,‬וואָס זיי זיינען געגאַנגען‪ ,‬די אַהער‬ ‫געבּראכטע יידן‪ .‬דאָס‪ ,‬וואָס מיר זעען דאָ זיינען רעשטן פוּן דער טרעבּלינקער ווערטערפאַסוּנג‪,‬‬ ‫רעשטן פוּן די ריזנשטויסן יידישע‪ ]![ ‬ירוּשה‪ ,‬וואָס מען האָט דאָ געפּאקט אוּן ארויסגעפירט‪,‬‬ ‫געבּרענט אוּן גערוימט אוּן פארט נישט געקאָנט אינגאנצן ארויסרוימען‪ .‬נישט בּאוויזן זיך‬ ‫צוּ בּאפרייען פוּן די איבּערבּלייבּענישן נאָך מיליאָנען‪ ,‬וואָס זיינען דאָ אדוּרך‪ .‬די ז אַ כ ל ע כ ע‬ ‫בּאווייזן‪ ,‬די קאָרפּאָרא דעליקטי‪.‬‬ ‫אוּן טאָמער וואָלט נאָך אפשר ווער געהאַט ספקות ווער עס זיינען געווען די מענטשן‪ ,‬וואָס‬ ‫האָבּן דאָ אזוי שפעדיק געלאָזן שפּוּרן פוּן זייער פארשניטענער עקזיסטענץ‪ ,‬צוּ וואָסער נאַציע‬ ‫זיי האָבּן בּאַלאַנגט‪ – ‬איז אָט‪ – ‬קוּקט זיך איין׃‬ ‫צעבּויגענע שבּתדיקע לייכטער‪ – ‬מען ̊קאָן אָנקלוי̊בּן אַ ג̊אַנצע קאָלעקציע‪ .‬א שטיק טלית‪.‬‬ ‫ערשט מסתּמא ארויסגעשאר̊ט פוּן דער ערד ליגט ווייס אוּן פריש‪ ,‬מיטן בּלאָען מגן־דוד אַרויף‬ ‫אַן עלעגאַנטע גוּמענע וואַרשעווער "אָפּאסקע"* (ראָג קאַרמעליצקאַ אוּן לעשנא‪ – ‬ל ע צ ט ע‬ ‫געטאָ־מאָדע)‪ .‬א גאנצער הויפן שייטלען‪ .‬דאָס מוּז אוודאי זיין א נישט אָפּגעבּרענטע‬ ‫פארבּלאָנדזשעניש פוּן עפּעס א מאַגאַזין‪ .‬די ל̊עבּ̊ע̊דיק אָפּגעשני̊טענע האר האָט מען פאַרווענדט‬ ‫אלס רוישטאָף צוּ אינדוּסטריעלע צוועקן‪ ,‬אָבּער מיט די פּאריקן פוּן אלטע פרוּמע יידענעס האָט‬ ‫מען זעט אויס געהאַט בּדעה צוּ מאַכן עפּעס בּעסערע געשעפ̊טן‪ .‬אפשר האָבּן זיי דוּרך עפּעס‬ ‫א בּאפריינדעטער "נייטראַלער" מלוכה געזאָלט פארקויפט ווערן פאַר גוּט געלט די יידן אין‬ ‫אַמעריקע‪ ,‬אינאיינעם מיט די ספרי תּורות אוּן גמרות‪ ,‬וואָס מען האָט צוּ דעם זעלבּן צוועק‬ ‫זאָרגעוודיק געפּאַקט אין קאַסטנס אוּן בּאהאלטן‪.‬‬ ‫* יידן־בּענדל‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪663‬‬

‫‪Document 44‬‬

‫אָבּער נישט צוּ זאַכן אליין בּאַגרענעצן זיך די זאַכלעכע בּאַווייזן‪ .‬מיר לאָזן זיך אַריין טיפער‬ ‫אין שטח אוּן אָרט׃‬ ‫מיר טרעטן ארויף אויף א פעלד‪ ,‬וואָס איז פאַרזייט מיט מענטשלעכע בּיינער‪.‬‬ ‫די בּאָמבּעס האָבּן אַנטפּלעקט די אינגעווייד פוּן דער געשענדעטער ערד‪ .‬איר מוראדיקן סוד‪.‬‬ ‫פיסבּיינער‪ ,‬ריפּן‪ ,‬שטיקער חוט השדרות‪ ,‬שאַרבּנס‪ .‬אַך‪ ,‬וויפל שאַרבּנס! גרעסערע אוּן‬ ‫קלענערע‪ ,‬קוּרצע אוּן לאַנגע‪ ,‬קיילעכדיקע אוּן אָוואַלע‪.‬‬ ‫וווּ נעמט מען דאָ א ראסן־פאָרשער?‬ ‫ענדלעך וואָלטן דאָ געקאָנט געמאַכט ווערן די סאמע ענדגילטיקע אַנטראָפּאָלאָגישע‬ ‫מעסטוּנגען בּנוגע דעם ראסן־צוּזאמענשטעל פוּן דעם יידישן פאָלק‪.‬‬ ‫אָדער אפשר בּאַדאַרף מען דאָ א פילאָזאָף‪ ,‬א חקרן‪ ,‬א מאָדערנעם האַמלעט‪ ,‬וואָס זאָל‬ ‫זיך דאָ אַוועקשטעלן בּאַטראַכטן אוּן בּאַזאָגן אָט די שארבּנס‪.‬‬ ‫אַ זאַק‪ ,‬אפשר איז דאָ עפּעס אַ זאַק? לאָמיר מיטנעמען אַ זאַק מיט בּיינער!‬ ‫אין איין מינוּט איז צוּנויפגעשאַרט געוואָרן אַ הויפן בּיינער‪ .‬קיין זאַק איז אָבּער נישט געווען‬ ‫אוּן מיר האָבּן קיין בּיינער נישט מיטגענוּמען‪.‬‬ ‫נאָר וואָס פאַראַ בּאלאנג האָט אַ זאַק? פוּנדאַנען וואָלט מען געקאָנט ארויספירן‪ – ‬וואַגאָנען!‬ ‫נאָך אַלע פאַרבּרענוּנגען‪ ,‬אויבּ די בּיינער זיינען רעליקוויעס‪ ,‬קאָן מען מיט די רעליקוויעס פוּ‪]![ ‬‬ ‫טרעבּלינקע בּאַטיילן דאָס גאַנצע יידישע פאָלק‪.‬‬ ‫"ס׳איז מיין קינדס פיִסעלע"‬ ‫וואָס ווייטער מיר גייען‪ ,‬אלץ שט̊ארקער פאַ̊ר‪̊##‬אָ‪̊#‬ט‪ 6 9‬די לוּפט מיט מתים־אויר‪ .‬מיר זיינען שוין‬ ‫אדוּרך דעם "זאגיינ‪#‬ק"‪ 7 0,‬די שיטערע בּיימער‪ ,‬דוּרך וועלכע עס איז געלאָפן דער "הימלוועג"‪.‬‬ ‫מיר געפינען זיך אויפן געבּיט‪ ,‬וווּ עס זיינען געווען די גאז־קאַמערן‪ ,‬די קאָלאָסאַלע מאַסן־קברים‬ ‫אוּן די בּרען־פּלעצער‪ .‬ערטערווייז מישט זיך דער מתים ריח מיטן גע̊רוּך פון שריפ̊ה‪ .‬מיר זעען‬ ‫טאַקע דאָ אוּן דאָרט קוּפּקעס ווייס אש אוּן פא̊רקוילט̊ע בּיינער‪ ,‬הייפלעך סאזשע‪ .‬אַלץ דאָס איז‬ ‫שוין געלעגן בּאַג̊ראָבּן אין דר׳ערד עטלעכע מעטער די טיף‪ ,‬אויסגעמישט מיט זאמד אוּן מיט‬ ‫זאַמד פארשיט אוּן איז צוּליבּ די אויפרייסן ווידער אַרויפגע̊קוּמען פוּן אויבּן‪ .‬אויף איין אָרט איז‬ ‫אויסגעריסן אַ ריִזיקער ג̊רוּבּ פוּן עטלעכ̊ע אוּנטערגעלייגטע בּאָמבּעס מיטאמ̊אָל‪ .‬אויף דעם דנאָ‬ ‫פוּן דעם גרוּבּ זעט מען אוּמקלאָר צוּליבּן נעפּל עפּעס ק‪#‬נטוּרן‪71.‬‬ ‫– דאָס זיינען נישט בּלויז קיין בּיינער‪ – ‬זאָגט דער פּ̊ראָקוּראָר‪ – ‬דאָרט ליגן נאָך‬ ‫ארוּמגעקלעבּט מיט זאַמד שטיקער האַלבּ פאַרפֿוילטע גוּפים‪ ,‬בּינטלעך געדערעם‪.‬‬ ‫דער פּראָקוּ̊ראָר אוּן דער ריכטער קאָנען שוין דאָ איעדעס ווינקל‪ .‬זיי אַרבּעטן שוין אַ שטיקל‬ ‫צייט איבּער דער אויספאָרשוּנג‪ .‬זיי האָבּן פאַרהערט עדות יידישע אוּן נישט יידישע‪ .‬דוּרכגעפירט‬ ‫מעסטוּנגען אוּן קלענערע אויסגראָבּוּנגען‪.‬‬ ‫די טרעבּלינקער לויפן אַהין אוּן אַהער‪ .‬זיי ווייסן‪ ,‬זיי ווייזן‪ ,‬זיי אַמפּערן זיך מיטאַנאנד‪ .‬זיי זיינען‬ ‫זיך טועה אוּן דערקענען ווידער די ערטער‪ ,‬זיי וואָלטן עפּעס וועלן טאָן‪ ,‬מאכן אויסטערלישע‬ ‫‪.‬פאַרשלאָגט ‪69 Probably‬‬ ‫‪.‬זאגייניק ‪70 Probably‬‬ ‫‪.‬קאָנטוּרן ‪71 Probably‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪664‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫זשעסטן‪ ,‬וואָס זאָלן כאָטש ווי נישט איז אָפּשפּיגלען די געפילן זייערע‪ ,‬פארבּוּנדענע אין אַזאַ‬ ‫געפלעכט מיט אָט דעם אָרט‪ .‬מען דאַרף אָנזאַמלען בּיינער‪ .‬זיי שפּרינגען אַריין אין די גריבּער‪,‬‬ ‫פּאָרפּלען זיך מיט די הוילע הענט אין די צעפוילטע רעשטן מתים‪ ,‬ווילן ווייזן‪ ,‬אז זיי מיאוסן‬ ‫זיך נישט‪.‬‬ ‫אוּן זיי זיינען גערעכט‪ .‬מיר זיינען איצט פּוּנקט ווי די מוּזוּלמענישע סעקטאָרן‪ ,‬וואָס ציען‬ ‫אין קאַראַוואַנעס מיט זייערע טויטע קיין מעקקאַ‪ .‬האַלטן פאַר זייער הייליקן חוב צוּ פאַרטראָגן‬ ‫מיט געדוּלד אוּן ליבּשאַפט אויפן וועג דעם מתים־ריח‪ .‬אַזוי פילן מיר אויף די פעלדער‪ ,‬ווו עס‬ ‫ליגן די לעצטע רעשטן פוּן אוּנזערע קדושים‪.‬‬ ‫– טוּט א קוּק‪ ,‬אָט דאָרטן אויפן ראנד פוּן יענעם לאָך‪ – ‬זאָגט דער ריכטער‪ – ‬דאָרטן ליגט‬ ‫דאָס סקעלעטל פוּן א קינדעריש פיסעלע‪.‬‬ ‫אַ טרעבּלינקער לויפט אַהין צוּ‪.‬‬ ‫– גיבּ אַכטונג‪ – ‬וואָרנט אים אַ צווייטער‪ – ‬בּיים פיסל הענגט נאָך אַ שטיקל פלייש‪.‬‬ ‫– אבּער דער‪ ,‬וואָס האָט עס געהאלטן אין נעמען‪ ,‬וויקלט עס איין אין אַ צייטוּנג מיט אַזא‬ ‫זשעסט‪ ,‬ווי א פרוּמער ייד פלעגט איינפּאקן אַן אתרוג‪ .‬ער הילט עס אַרוּם מיט דער פּאָלע פוּן‬ ‫זיין מאַנטל‪ ,‬לייגט עס דערנאָך אַריין אין בּוּזים־קעשענע אוּן טוּליעט עס צוּ צוּ זיין האַרץ‪.‬‬ ‫– אפשר איז דאָס ס׳פיסעלע פוּן מיין יינגעלע‪ ,‬וואָס כ׳האָבּ דאָ אַהער געבּראַכט צוּפירן‪– ‬‬ ‫ענטפערט ער‪ .‬אוּן דאָס אוּמהיימלעכע איז‪ ,‬וואָס הגם מליצה רעדן ווילט זיך איצט אַיעדערן פוּן‬ ‫אוּנז אוּן מליצה איז דאָ אָדער זייער אויפן פּלאַץ‪ ,‬אָדער אינגאַנצן איבּעריק‪ ,‬קאָן עס אויך זיין‬ ‫צוּפעליק אַן אמת‪ ,‬אַ פּשוטער‪ ,‬פאַקטישער אמת‪.‬‬ ‫ווער וועט עס דערקענען די שארבּנס‪ ,‬די ריפּן‪ ,‬די פיסבּיינער‪ ,‬וואָס זיינען דאָ גראָד געבּליבּן‬ ‫נישט פאַרבּרענט‪ .‬ווי האָט אַמאָל געזוּנגען פּרץ מארקיש אין זיין "קוּפּע"‪:‬‬ ‫דוּ זוּכסט דיין טאַטע מאַמע דאָ‪,‬‬ ‫דוּ זוּכסט דיין חבר?‬ ‫זיי זיינען דאָ‪ ,‬זיי זיינען אַלע דאָ …‪72‬‬ ‫די בּיינער זיינען אוּנזערע אַלעמענס בּיינער‪ .‬לאָמיר זיך גוּט צוּקוּקן! ליגן דאָרט נישט אַמאָל‬ ‫אוּנזערע אייגענע שארבּנס אין דאָזיקן גריבּל פוּן זאַמד? אוּן אוּנז‪ ,‬אָדער עפּעס אַ בּייזן‪,‬‬ ‫דערצערנטן גאָט חלומט זיך בּלויז אין א טויט־טרויעריקן נעפּלדיקן הארבּסט־טאָג‪ ,‬אַז מיר‬ ‫האָבּן נאָך אוּנזערע קעפּ אויף די אַקסלען‪.‬‬ ‫עס איז דאָך בּלויז אַזאַ אוּמגילטיקער צוּפאַל‪ ,‬וואָס אונזערע בּיינער וואַלגערן זיך דאָ‬ ‫נישט אַרום אויפן דאָזיקן פעלד‪ .‬זיינען מיר דאָך אינאיינעם מיט יענע אַלע געווען פאַרמשפּט‬ ‫אוּמצוּקוּמען אויף דעם זעלבּיקן אופן אוּן אויף דעם זעלבּיקן אָרט‪… ‬‬ ‫עס פאַלט צוּ די נאַכ̊ט‬

‫מיר גייען שוין צוּריק‪.‬‬ ‫מיר קוּמען ווידער אויף דעם אָרט מיט די געשירן‪ .‬איינגעניוּרעט מיטן פּיסקעלע אין זאַמד‬ ‫בּאַמערקט ווער ליגן מן הצד אַ קליין טעפּעלע אויפצוּווארעמען מילך‪ .‬אפשר האָט עס אַ מאַמע‬ ‫‪72 In the original in a different font.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

665

Document 44

‫מיטגעהאַט אין רוּקזאַק פאר איר פּיצל קינד אוּן איצט וואלגערט זיך דאָס טעפּעלע איינזאַם ווי‬ … ‫ זשאווערט אויפן רעגן אוּן קיינער דאַרף עס שוין נישט מער‬,‫אַ יתומהלע‬ .‫ מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ פאַרלאָזן מיר דאָס אָרט‬,‫פאַרשעמטע אוּן טיף געקרענקטע‬ ‫ מען זאָל זיך דאָ אויף דעם אָרט קאָנען קאָנצענטרירן אין טיפן‬,‫נישט געקוּמען נאָך די צייט‬ ,‫ אַז אין דער ערד געפינען זיך די רעשטן‬,‫ וויסנדיק‬,‫ עס זאָל דאָ ווער קאָנען תּפילה טאָן‬.‫טרויער‬ ‫ פוּן הוּנדערטער בּאַקאנטע אוּן פוּן הוּנדערטער‬,‫די אַשיקע שטויבּן פוּן זיינע קרובים אוּן פריינט‬ ‫ ווייטיק אוּן פּראָטעסט קעגן‬,‫ דער מוראדיקער כּעס‬.‫טויזנטער אוּמבּאַקאַנטע יידישע מענטשן‬ ‫ ווערט מטושטש צעמישט‬,‫ וואָס איז דאָ געוואָרן אָפּגעטאָן‬,‫דעם גיגאַנטישן וועלט־פאַרבּרעכן‬ ‫ וואָס ווערט דאָ געטאָן דוּרך‬,‫אוּן צעקאליעטשעט צוּליבּ דעם עקלהאַפט קליינלעכן אוּן מיאוסן‬ .‫ נאָך דער מלחמה אוּן נאָך היטלערס מפּלה‬,‫ היינט‬,‫קליינלעכע מענטשן איצט‬ .‫מיר זעצן זיך אויפן אויטאָ אוּן פאָרן אָפּ צוּריק קיין ש̊עדלעץ‬ .‫אַ שווערע מידקייט נעמט ארוּם אוּנז אַלע‬ .‫איבּער דעם טרעבּלינקער פעלד פאַלט צוּ די נאַכט‬ Translation Central Jewish Historical Commission at the Central Committee of Jews in Poland On November 7 of this year,73 at the initiative of the Central Jewish Historical Commission, the circle of Treblinka prisoners, and the High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland, a local visit to the site of the former death camp Treblinka took place.* The local visit to Treblinka is one of the entire series of steps that are being undertaken by CJHC in order to investigate the largest mass murder of Polish Jews that took place at Treblinka.

73 The delegation visited the camp on November 5–7, 1945 (see Fig. 20). Since May 1945, the delegations of the High Commission and CJHC had visited Chelmno, Auschwitz, and Majdanek. Besides Auerbach and Joseph Kermisz as representatives of CJHC, the following individuals took part in the inspection: examining judge Zdzisław Łukaszkiewicz – who later authored a book on the camp (see Łukaszkiewicz, Obóz straceń w Treblince) –, public prosecutor Jerzy Maciejewski, land surveyor M. Tratsald, two local politicians J. Szlebzak (Siedlce) and Stanisław Kucharek (Wólka Okrąglik), press photographer Jacob Byk and the Treblinka survivors Shimon Friedman, Tanchum Grinberg, M. Mittelberg, Chil Rajchman, and Szmuel Rajzman. See Beer et al. (eds.), Nach dem Untergang, 412; Rachel Auerbach, In the Fields of Treblinka, in: Aleksander Donat (ed.), The Death Camp Treblinka, New York 1979, 17–74, here 19; Finder / Prusin, Justice Behind the Iron Curtain, 186 f. * See Dos naye lebn, no. 23.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

666

Research on Ghettos and Camps

The results of our work will be published in a special edition. This article is a fragment of that publication.74 The Management of the Central Jewish Historical Commission in Poland Rachel Auerbach On the Fields of Treblinka (Reportage) The Way There This is it – the saddest of all Jewish roads, the route that so many hundreds of thousands of Jewish human beings endured in freight cars sealed with barbed wire, stuffed beyond all limits. In worse conditions than those in which calves were ever taken to slaughter. “Water!!!” The people called out from the passing death transports, and if a person75 heard their voice, he will never forget it. Inside, Jews driven by thirst licked the sweat off each other’s bodies. Among young mothers, fear caused the milk in their breasts to disappear, and they did not plead once more before death for something to moisten their scorched lips. There was no right to a last wish for those condemned to death. Too great was the rush to be finished during months with – millions. On the way, whole communities already died from the suffocating atmosphere. And on account of the chlorine that was poured here and there in the train cars “for the sake of disinfection.” We really ought to travel there by train and perhaps even go on foot. Like pious wanderers on a pilgrimage to a sacred place. Recapitulating all the stations of the Jewish path to death. But the milestones of this Golgotha are still far from being erected. For now, we are not yet visiting ancestral graves at Treblinka. We are traveling merely with an investigative commission to look at the place. And the sole torment that we willingly take on is the cold wind that slaps our faces red and blue in the speeding vehicle.

74 An extended version of the text appeared in 1947: Auerbach, Oyf di felder fun Treblinke (published in Engish under the title In the Fields of Treblinka). A German translation was published in 2014: idem, Auf den Feldern von Treblinka, in: Beer (eds.), Nach dem Untergang, 399–455. 75 She emphasizes this word in order to convey the idea of a person with human feelings and a human moral sense.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

667

Document 44

The People from Treblinka We were eight Jews in the truck. Two members of the Jewish Historical Commission,76 a photojournalist, and five former residents of Treblinka. Three of them survivors of the Treblinka uprising, one who was transferred from there to further camps (by the way, a witness to Dr. Ignacy Schiper’s death in Majdanek),77 and another who was not in Treblinka II, the death camp, but in Treblinka I, the penal camp.78 There, in the summer of 1944, he was already “liquidated,” hit by two bullets; he rose from the dead at night and, with the help of a peasant, waited in suffering in the area until the Red Army arrived.79 Each of the Treblinka survivors,80 and even the three of us who were not in Treblinka, has his or her own history. A circle within a circle, an interweaving of stories that would suffice to fill many volumes of adventure novels. The novels would be highly suspenseful and terrifying, very fantastic, they would today sound to us peculiar and improbable, if we did not nevertheless know all too well that they are only the literal, plain truth. 76 Auerbach was in the company of Joseph Kermisz. 77 She seems to refer to the Polish Jewish journalist Aleksander Donat (­ 1905–1983) who was born in Warsaw as Michał Berg. He was incarcerated in several concentration camps and liberated from Dachau. After the war, he briefly went back to Poland where he reunited with his wife and son. He settled in the United States in 1946. See his memoir, Alexander Donat, The Holocaust Kingdom. A Memoir, New York 1965. 78 In November 1941, the SS established a forced labor camp for Jews and non-Jewish Poles, known as Treblinka, later Treblinka I. The inmates worked in a quarry. Between the end of May and the end of July 1942, the SS forced the prisoners to build a second camp, Treblinka II, which served as an extermination camp. It had a direct connection to a rail line and three gas chambers where prisoners were murdered using Diesel engines. See Arad, Art. Treblinka, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 4, 1481–1488. 79 Soviet troops arrived in the last week of July 1944. In November 1943, the SS began to dismantle Treblinka II; between the beginning of the killing operations in July 1942 and the dismantling in November 1943, the Germans killed at least 800,000–850,000 Jews in the camp. Treblinka I continued to operate until July 1944, when the SS shot the remaining 300–700 prisoners. Ibid., 1486; Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 440. 80 She uses the word “Treblinker” (sing.) and “Treblinkers” (plur.), describing the individuals who “belonged” to Treblinka because they had been incarcerated there and had survived the camp. Since the emphasis is on survival here – she does not use the term in relation to the dead victims of the camp, but those five living witnesses who joined the excursion – the term is rendered here as “Treblinka survivor” or “Treblinka survivors.”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

668

Research on Ghettos and Camps

At all the inns at which our wagon stops, in the tavern we reach for a place to sleep, at the points where we wait for connections, the Treblinka survivors constantly talk. An instinct lives in them, a mighty drive to communicate and to preserve the tragic and monstrous things that they survived and observed. A macabre Tetrameron81 grows from the four days of descriptions among the eight of us. It would be worthwhile that the distant world, which is already prepared and willing to start forgetting more than one thing, should become more precisely acquainted with such descriptions. Remembrance And once again there rises before me the picture of the death camp, as I have heard it described dozens and dozens of times. The modern organized corpse factory, the German murder facility that processed over two million82 Jewish existences into ash, gold teeth, mattress hair, and old clothes. I look at the five Treblinka survivors. But in my imagination, I see and hear the very first person to escape from there, the one whose memories of eighteen days spent in Treblinka I recorded for weeks and was still editing in the winter of 1942–1943. His name was Avrom Krzepicki.83 81 Tetrameron, from the Greek words tetra (four) and hēméra (day), a story that is told over the course of four days. The term plays on Giovanni Boccaccio’s Decameron, a collection of novellas written in the mid-14th century. In the frame story of the work, ten people, seven women and three men, tell their stories over the period of ten days while seeking to escape the plague that befell Florence, hiding in a secluded villa outside of the city. 82 Contemporary scholars tend to estimate the number deaths of all three killing centers codenamed Operation Reinhard, that is Sobibor, Treblinka, and Belzec, together at around two million people, mostly Jews from the General Government. The estimate for the deaths at Treblinka is at least 800,000-850,000. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 440. 83 Avrom (Yankev) Krzepicki (1908–1943) was deported from the Warsaw Ghetto to Treblinka on August 25, 1942. He managed to escape 18 days later and returned to the Warsaw Ghetto. There he joined ŻOB and was killed in the Warsaw Ghetto uprising in April 1943. In September 1942, Rachel Auerbach interviewed and recorded his testimony for Emanuel Ringelblum’s secret underground archive, in which it was buried and preserved. At the time of writing this text, however, Auerbach did not have access to the testimony since the material had not yet been retrieved from its hiding place. See Kassow, Who Will Write Our History?, 201, 309 f., and 460, n. 75. It was later published as: Abraham Krzepicki, Eighteen Days in Treblinka, in: Donat (ed.), Treblinka, 77–145.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

669

Document 44

We both worked in a synthetic honey factory, lived in the same “residential block.” And here I see him in my memory – still alive – standing in my home. Short in stature. With a head of black hair and sparkling young eyes like black diamonds. 25 [sic] years old, blood and milk, full of fire, but wise as an old man, firm in his decisions like a mature fellow. Thanks to that, he managed to worm his way out of the death camp. His face glows with joy. He holds in his hand a revolver that a Jewish girl-smuggler had brought from the Polish side inside a loaf of bread. One of the first “arms deliveries” for the combat organization. And here are already the first results: Germans shot during the second expulsion Action, January 1943.84 He recounts to me scenes from the first battles in enthusiastic rapture. He had endured military service in the Polish army, operated with military concepts. His incandescent dream was to join those in the forest, to organize an attack on Treblinka. Now I discover that the Jewish laborers inside the death camp had the same dream. They hoped for a Soviet paratroop landing, for an attack by the partisans. They reckoned that the partisans would come running for the huge sums of money that they could conquer here for their needs. Unfortunately, this calculation was not realized. Krzepicki planned to join a group that would force its way through a route to Hungary. Subsequently, I leave in the month of March for the Polish side, want from there to help him wriggle over, consider it important to save him as a witness. But all plans came to naught. He is already a disciplined member of the Fighting Organization.85 His place is to stay in the ghetto. His fate – to perish as a fighter in the uprising. Thus Avrom Krzepicki, one of the first pioneers of armed resistance, did not live to see either the rebellion in Treblinka86 or the later Jewish satisfaction at Hitler’s downfall – that arrived too late for us. He did not live to be a guide of the present expedition to Treblinka. Only one thing did he live to experience. 84 The second mass deportation Action of Jews from the Warsaw Ghetto to Treblinka occurred January 18–22, 1943. The ghetto population did not follow orders to leave their houses and the Germans met armed resistance from the ghetto underground when rounding up 5,000–6,000 Jews. 85 ŻOB was an armed underground resistance group in the Warsaw Ghetto founded in July 1942 in the face of mass roundups and deportations at least 260,000 Jews to Treblinka between July and September 1942. In cooperation with other underground groups in the ghetto ŻOB launched an uprising in April and May 1943. It also had branches in the Białystok and Kraków Ghettos. 86 A prisoner uprising broke out in the forced labor camp on August 2, 1943, when prisoners seized weapons from the camp armory. Of the several hundreds of prisoners who managed to leave the camp, most were hunted down by the SS and only 70

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

670

Research on Ghettos and Camps

He traded the passive, servile martyr’s death in Treblinka for an active, heroic, and beautiful death – as a fighter in the Warsaw Ghetto uprising. Let his name be included among the names of the fighters. Forget Your Smile, Those of You Who Want to Gaze in Here Forget your smile forever! And forget your name human, if those who created such a reality called themselves human beings! The “Gilgamesh” epic poem describes the transformation of the divinely handsome and powerful Enkidu, the King of Babylon, following his descent into the kingdom of the dead, in order to seek out the shade of his father. When he returned among the living, he could no longer delight in spring water and revive his heart with the sweetness of fruits. He ceased kissing the breasts of women and delighting himself  – young and wild  – with the beauty of virgins. He became angry with all gods and goddesses and fell into melancholy because he had once and for all grasped the subject of death. Exactly like our Jewish king of “Ecclesiastes.” Over the gates of Dante’s medieval inferno stands the inscription: “Abandon all hope, those who enter here.” What should have been inscribed over the entry gate of Treblinka? Here there merely hung signs concerning surrendering valuables for deposit, garments for disinfection … ◊◊◊ When the Jews of the death transports arrived, half-suffocated due to crowding and lack of air, mixed together with the dead who collapsed en route, at the Treblinka “ramp,” they are in the same moment attacked by a band of German and Ukrainian SS with clubs, whips, and machineguns in their hands. There begins the chasing out from the freight cars, the vilification, and pushing, the fearsome beating, not allowing one second for reflection. Nevertheless, those who arrived notice several things. They were deluded that they were traveling far “to the East,” “for work” for “being settled.” However, though they were kept on the road for a long time, they recognize that they have not journeyed far. They see the whole system of barbed wire fencing, camouflaged with green branches. The heavy machineguns on the survived. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 334–343; Michał Wójcik, Treblinka ’43. Bunt w fabryce śmierci [Treblinka ’43. Rebellion in the Death Factory], Krakow 2018.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

671

Document 44

roofs of the barracks, on the watchtowers, with the staff ready at any moment to fire a series of bullets. Is this how a place where people come to be settled should look? Maybe this is a labor camp, maybe a concentration camp? No! The pretense here goes in another direction. They want to convince the crowd that a transportation change happens here. Mystification is among the regime’s most often adopted tactical principles. In a later time, there were signs in German and Polish regarding the changing of trains. “Station Obermajdan, change here for Białystok and Wołkowysk.”87 The name Treblinka was already then compromised, so it is concealed. In the lowest walls of the barracks, ticket and baggage windows, other railroad requisites, are made like theatrical scenery. In an earlier period, summer 1942, there again stood out on high poles opposite the disembarking crowds such peculiar signs with another lengthy text of regulations in German and Polish, about bathing and disinfection, about money and jewelry, about documents. There are days when fewer transports arrive, when they have more time, so then the comedy, particularly with the foreign Jews, is extended so far that they not only take the valuables by turn at the cashier’s window, but they even issue receipts for them. There are such Jews, chiefly the foreign ones, who worry about the receipts, taking care that everything is precisely listed, that they should not be missing anything “afterward.” Many people, however, immediately cease to be foolish. They themselves recognize that the signs with the inscriptions are such scarecrows, masks intended to fool the eyes. They see first of all the heaps of garments and shoes that lie here at every step. And almost everyone, reporting his first impression of Treblinka, mentions the pang in the heart on arrival: “So many clothes – and where are the people!” The sense of smell gives a bit of an answer to the question. In the time before they started to burn the dead, the simple smell of corpses hovered over the murder factory. Later on, it is mixed with the odor of roasted flesh …88 Later on … later on … since autumn 1942, in any event, Polish Jews no longer had any illusions. Did not have? And, nevertheless, perhaps partially still had? Regardless of the most terrible reports, they grasped at every straw, at every dusty bit of hope. So as not to believe that the dreadfully unbelievable and disturbing can be true. That it applies to them. Such is the law of the sense of life, of self-awareness of the healthy organism. Such is the law of the healthy mind, 87 The former Polish town Wołkowysk today is the capital of the homonymous Bela­ rusian Rayon of Vaŭkavysk in the Hrodna District. 88 In early 1943, victims’ bodies buried in mass graves were exhumed and burned on open pyres. This then became the method used for the disposing of bodies at Treblinka II.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

672

Research on Ghettos and Camps

which in this way shields itself from insanity, from useless despair. Maybe this is simply a subconscious, masked form of resignation. And Germans brilliantly understood how to exploit this. In the strategy of genocide,89 as it is called today, psychological method played no smaller role than the simple technical side. The psychological and psycho-social mechanisms of the victims were harnessed to the machinery of their destruction. The same guidelines were followed during the Actions in the ghettos, on the way, and at the site of the death camp itself. To kill the largest number of people in the shortest time with the greatest material gain, and the most minimal expenditures, dangers, and losses on the part of their own people. This is the strategic objective. All the rest are means to this objective: to break physically and morally the mass, like the individual. To hobble all defensive reflexes, to seduce the majority of people, almost benevolently, into death’s vise. To atomize, to disorient, divide, and separate each group, each family. The hunger and thirst, the crowding, the haste, the terror – all serve the great objective of the gigantic murder of Jews. But most vividly of all these things, the lie serves this objective. Lulling to sleep the robust fear among the healthy and those most capable with promises, that it is not meant for them, harnessing the activity of the most active in a vain chase after false mirages of security, after papers and scraps of documents, after numbers and stamps that are different every day … The Germans understood earlier than us the power of desperation, the danger of Jewish resistance. Yet, they also understood how to avoid it as long as possible. In the matter of their inventions in the psychological field of human annihilation, they were first to apply methods that were prior to this entirely unknown. And they were successful with these methods. By the time a defensive means against their new psycho-social weaponry was found, ninety per cent of the Jews were already dead. The rest managed to save nothing but honor. 89 The Yiddish term used here is felker-mord, i. e., genocide. The Polish Jewish international lawyer and émigré Raphael Lemkin (1900–1959) coined the term genocide in 1944. See Claudia Kraft, Art. Genocide, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 23–28. Thanks to his efforts to publicize this term as describing the Nazi mass murder of Jews and other victim groups, genocide entered the indictment but not the verdict of the first Nuremberg trial, 1945–1946, and was also used in the context of the Nuremberg successor trials 1946–1949. However, it only came into wider use with the passing of the United Nations’ Genocide Convention in 1948. Immediately after the war, the Greco-Latin version of the term was not necessarily used (genos, Greek for people and Latin caedere for killing). Rather, it was translated into Yiddish as felker-mord and into Polish as ludobójstwo, and used, for example, in some of the early postwar trials of Nazi perpetrators in Poland.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

673

Document 44

Consistent until the final consequences, to the end the thing was not called by name. And even on the grounds of the death camp, a couple of hundred meters from the mechanized murder factory, they do not give up the charades as far as possible. One half of the Jews are worked over with whips and the other with sermons by “pleasant” SS men, with promises of work, with inquiries about skilled workers. Women are told to take towels along “into the bath.” Of course, all these things are done only on days when there is more time. For the most part, however, the haste is too great, the work burns under their hands, there is no time to |2| play. August, September 1942 is the high season. They bring from Warsaw up to 10,000 souls a day, they bring from other cities. They bring here a transport of 60 cars. It is divided into three segments of 20 cars each, and each segment must be ready in a set short time. Several transports arrive a day. Hitler is in a hurry. He promised to be finished with the Jews in Europe even if he would lose. And as the author of an English book expresses himself in his title – this is “The Promise Hitler Kept.”90 The Preparation “Men right, women and children left!” With women and children, there was no reason for any delay, what to choose, one hundred per cent scrap. “Chamois leather.” Women and children go to the first fire. First, into a barrack to undress, to leave behind the inheritance, to cast off from themselves everything to the last blouse. Themselves tying together the shoes with prepared strings, pair to pair, so that afterward there should not even one right or left shoe be missing for the remainder. The staff is also responsible to ensure that nothing should remain of the inheritance in the hiding places of the naked body, in the 90 Stefan Szende, The Promise Hitler Kept, New York 1945. Stefan Szende (1901–1985) was a Hungarian-born political scientist, journalist, and socialist who lived in Germany before the Nazi rise to power and was interned in the Oranienburg concentration camp in 1933. After his release in 1935, he escaped to Sweden via Czechoslovakia. In 1944, he wrote one of the first books on the extermination of European Jews by Nazi Germany, based on the personal narrative of a Polish Jew from Lvov, Adolf Folkmann, in German-occupied Poland from 1939 to 1943, entitled Den siste juden från Polen (The Last Jew of Poland), published in Stockholm 1944 in Swedish. In 1945, the book appared in English translation as The Promise Hitler Kept, and in German, Der letzte Jude aus Polen, New York and Zürich 1945. After the war, Szende remained in Sweden.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

674

Research on Ghettos and Camps

behinds and in the fronts of the women. Under the arm, beneath the tongue. The gold teeth are yanked out of the mouth only after death. Of course, not to spare the Jews suffering – in order to save time. (The extraction of gold teeth from living Jews in different cases and in different places is a chapter in itself.) In a later period, when the commercial exploitation of the corpse business receives the proper scope, the cutting of women’s hair also ensues. The hair is thereafter steamed in kettles, dried, stuffed into sacks, and shipped out by freight cars to furniture factories. First class mattress stuffing! Treblinka produced 25 cars of that merchandise. The Polish people still talk about producing from Jews … soap. Concerning the transports of Jews to Treblinka, Belzec, or Sobibor, Poles would express themselves: “Gone for soap.” That their intuition was right is demonstrated by the discovery of the little soap factory of Professor Spanner91 in Wrzeszcz.92 There are a couple of witnesses who say that while the corpses were on furnace grates, pans would be placed beneath the fat dripping down, but it was not confirmed. If they nevertheless did not do this in Treblinka or in other corpse factories and wasted without any use at all so many tons of fat, then it is an explicit omission, a misunderstanding. They could have done this. It fitted with their tendencies. Guilty in this is only the novelty of the whole production branch. In a new German “drive”93 in Europe – may they not live to see it – they would not have again committed such a regrettable mistake. It would be right that the “drive” should in that case include, in the first place, their present-day protectors, defenders, and advocates, who cannot wait to help the Germans reestablish their power. The men undress outside, in front of the barrack. The hair is not shorn from them. One could say that it is worth the trouble, if a couple of hundred or thousand particular Jews have artistical long forelocks of hair. Some bunch of disturbed poets, or musicians, or professors. It does not pay. Instead of that, they have another use for men before death. Already naked, they are pressed 91 Rudolf Spanner (1895–1960) was the head of the Danzig Anatomical Institute during the Second World War and was said to have produced soap from human bodies. The idea that the Nazis systematically used the corpses of their victims for large-scale soap production developed already during the war and was widespread after the war, when it was confirmed by witness testimony during the Nuremberg trials. Historians, however, have rejected the idea of industrial soap production from human remains, but confirmed that it did occur on a small and experimental scale. See Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, 3. vols., New Haven, Conn., 32003, here vol. 2, 547, 779, 785 f.; vol. 3, 1032 f. and 1203. 92 A suburb of Danzig (Gdańsk). 93 English in original.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

675

Document 44

at a gallop to carry the garments down to a special collection site. Here at the undressing site, no trace must remain. One shift ought not to mix with the next. Also, the cars that arrived, and the ramp, must at a lightning fast tempo be cleaned up of the corpses, of the backpacks, and parcels. The excrement. The cars must journey back clean and neat for new “raw material.” When the new shift arrives, it must not encounter any “suspicious things.” Whether it still has some real significance or not, principle remains principle. Famous German precision. The three sorts of Jewish staff, with the red, blue, and pink badges,94 are responsible for maintaining the principle in the freight cars, on the ramp, and there, where people undress. Division of labor, organization. Der Himmelweg 95 The work goes at a run. Skillful, fast. Undressed naked, searched, shorn – onward! “Los!!!”96 A small door opens at the other end of the undressing place and the crowd is shoved onto a narrow path that snakes along, framed on both sides with barbed wire. The path runs about three hundred meters. It leads through a group of sparsely scattered evergreen trees. This is the famous “grove,” where in its time a segment of forest was cleared, where in its place the camp was constructed. The path is called “the hose,” crowned also by the Germans with the humorous name “Himmelstraße.”97 Running naked along the path was no less humorously called – Himmelfahrt.98 At the end of the path to heaven, by which Jews arrived directly in the next world, was a new door, the door to the “bathing facility.” A gray-white concrete building with the exact plumbing of a “shower” in the interior cabins. With a couple, oh, how very suspicious, little chimneys in the roof. The cabins are entered from a corridor, through narrow doors, through which only one person can push through. This is calculated for the moment 94 In the system of concentration camp badges, a red triangle marked political prisoners, a blue one indicated foreign forced laborers or emigrants, and pink marked homo­ sexuals. For Jews, these triangles were crossed with a yellow triangle below the colored one so that the badge formed the silhouette of a Star of David. 95 Path to Heaven. 96 “Go!!!” 97 Road to heaven. 98 Ascension to heaven.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

676

Research on Ghettos and Camps

when people find themselves already inside, if they have a sudden urge to break out of the door, make an attempt to get back out. Inside, the cabins are lined with white ceramic tile until the middle of the wall. The floor inclines to the opposite wide, hermetically sealed drop-leaf door that opens from outside the building. In the ceiling of the cabins are proper showerheads. No more – they are not connected to any running water. They are connected to something else … Initially, there are three cabins in the first building. Later, when the facility proved itself “viable,” it developed. A second “bath facility” of the same sort was erected. Larger and more beautiful than the first. With an entire 10 cabins inside. From both sides of the path to heaven stand German and Ukrainian SS personnel with their dogs. Of particular renown is the dog named Barry, trained to seize men by their sex organs. Also, when carrying out beatings, the SS personnel themselves have a special predilection for sex organs, heads, breasts, bellies – the places that are the most sensitive and hurt most painfully. Blows from whips and clubs on the naked body, thumps from gun butts, sometimes also stabs by bayonets, particularly during the definitive push inside. The Jews condemned to death must go through the final road at a gallop, amid wild screaming, insults, indignities. The least bit of distance before the mystery of death. It is not enough that they steal from the Jews their lives and everything they possessed, including the remains of their bodies. They are also to be robbed of their last bit of human dignity, of the last right to human respect. Total theft, total murder, total brutality. The whole “ascension to heaven” is styled a bit according to the model of the medieval Jew baiting. There is also a hypothesis that the arrival in the gas chamber gasping and out of breath is a way to speed up the effect of the gas. To release the soul faster. The Infirmary So that the driving push along the path to heaven should not encounter any disruptions, those who are too weak to run are “liquidated” promptly in the front section of the camp, at the so-called military Lazarett99 or infirmary. The “humorous” name “infirmary” refers to a long, always open trench of the graves into which are tossed the ready corpses that died during the transports. The camp’s excrement and garbage are also dumped in the same trenches and, together, everything constantly burns in a trench, already from 99 Military hospital.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

677

Document 44

the first months of Treblinka’s production. This is the camp’s “pillar of fire.”100 The constant fire. Here they also bring to be shot those who became sick or those workers selected at work or during roll call because of some “sin,” or for no reason at all. “You come to the infirmary” means in the camp language: “You are to be shot.” In the Lvov death brigade, a similar institution was called “hospital.” So, that the joke should however properly be underscored, Treblinka thought up something original. Since in an infirmary there must be a doctor, a figure with a Red Cross armband on his arm is present. His function is to lead the elderly and sick to the edge of the trench, sit them down facing the fire – and when they receive from behind the shot in the back of the neck, pay attention that they should properly fall into the trench. Before being taken out to the actual “medical treatment,” thanks to which they will once and for all be freed through a universal remedy for all chronic and non-chronic diseases, the sick are led through a reception room in a special hut set up for that purpose. On the outside of the hut flutters a little Red Cross flag. Inside is suitable furnishing, little sofas upholstered with red plush fabric, a little clinic window. Here they undress. Also, children are sometimes liquidated in the infirmary. Such little ones, who cannot yet run by themselves, children dragged off to Treblinka without mothers, so that they have no one to undress and pull them by the hand during the “ascension to heaven.” And children of mothers who enfolded several children in their arms; taken away from them for the sake of “unburdening” and avoiding obstacles during the running. All inoculations of children of this sort are “taken care of ” at the infirmary. If the “handler” is an efficient and merciful person, he takes such a child by the legs, cracks his head against the wall of the infirmary hut, and throws it only afterward into the burning trench. If not – he hurls it in alive without any delay; with children, there is no possibility that they would attempt to get out of the trench, and it would be necessary to deal with them again. Therefore, in Treblinka, precisely as in other places, in many cases they are tossed alive both into fire and into regular mass graves. First of all, it is simply right to save bullets, or gas, where one can do without them. Second, there is a hypothesis that children do not die so easily and quickly as adults, both from a bullet and from gas. Doctors had already thought about it: they reached the conclusion that this is because children have better blood circulation than adults, thanks to the unobstructed arteries.

100 Ironic allusion to the pillar of fire that led the Israelites in the desert after the exodus from Egypt (Exodus 13:21 f.).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

678

Research on Ghettos and Camps

The Last Act However, let us return to the most important “showstopper” of the enterprise. To the place of the greatest Höllenspektakel101 of the whole facility. Such a German word – Höllenspektakel … The “ascension to heaven” has almost concluded. The blows hail down from all directions, on heads, on backs … And the Jews are themselves already rushing. The gas chamber becomes the sole hiding place, where one can protect oneself from the clubs to the naked body, from the indignity, from the cold in winter days. And they run, jumping over one another, in order to live to see, as quickly as possible, the minute of death. Of the great redeemer death. One witness told about the executions with gun fire, saying that Jews (men) did not groan, did not wail. They only terribly … hurried on their way to remove their clothing, so as to get through everything as fast as possible. Those who in life would be the first, here too wanted to be the first, as fast as possible to be rid of life. The same was true of the people in Treblinka, already resigned, liberated from all illusions. If someone still possessed any [illusions], during the “ascension to heaven” they definitively dissipated. The arrival at the gas chambers, however, was still not the very last act. The Jews must still endure the deathly fear and deathly pain in horrible crowding. The crowd is urged on quickly, quickly and in a number three times larger than the chambers can actually accommodate. Those who, despite every overfilling, did not manage to get into the cabins, must stand outside and … wait. Wait for their turn for gas death … The floor in the gas chamber is sloping and slippery. The first ones fall and will never rise again. The subsequent ones fall on them, over them, lying and standing. Full, full, full, beyond all limits. The people are stuffed in so that some push others upward. Some witnesses relate that the people had to hold their arms up in the air so that more should get in, and when they already stood pressed together, more little children would still be hurled in on the heads, like bundles. Gas is an expensive article and one must use it carefully. Finally, the doors are banged shut. The shift is ready for poisoning. The diesel motor that is built into a cupboard near the bath facility can be started up. First there is a vacuum pump that makes the air thinner. Then the connection is tied in with the reservoir where the exhaust fumes of the motor are collected. 101 Infernal spectacle.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

679

Document 44

After a couple of minutes – recount the Jews who worked in that part of the camp – terrible screaming would be heard from the building, a chaotic crying of human anguish, fear, and desperation. In the last moment, it appears, when the pump started to suck out the air for breathing, there was no restraint anymore. An outbreak of collective insanity was unavoidable. Afterward, afterward – everything gradually became quiet … Within about 15 to 20 minutes, one could open from the other side the hinged doors and finished corpses fell out from the chambers. Naked bodies, sometimes white, sometimes blue and swollen, always moist, covered with the last cold sweat, soiled in filth from the final excretion. From their mouths and noses ran a bloody spittle … As Yankel Wiernik,102 who observed these things the longest, puts it: “When they ran in from one end of the building, I still heard them screaming – each one in his own way – various things: ‘Shma Yisroel,103 Nider mit Hitlern! Precz z Hitlerem!,104 Oy vey mir, mama!’ But when the other side was opened, they all lay silent, all calm, all – equal …”105 Now, the gravediggers arrive running. – They snatch and “flee” with the corpses. The corpses are mostly so intertwined with their arms and legs, so stuck together in a single mass, that one must quite exhaust oneself, until the first are hauled out. The later ones then themselves fall down on the ramp beneath the hatches. The gravediggers are urged on and beaten murderously. The work here is the hardest and most dangerous in the whole camp. The

102 Yankel (also Yankiel or Yaakov) Wiernik (1889–1972) was a Polish Jewish carpenter who was instrumental in the Treblinka prisoner uprising of August 2, 1943, from which he managed to escape. He survived the rest of the war under a false identity in Warsaw. His short memoir about his work in the Treblinka Sonderkommando, the prisoner squad temporarily spared from death to serve at the gas chambers, was published in 1944 with the help of the Polish and Jewish underground entitled Rok w Treblince (A Year in Treblinka). It reached the United States, where English and Yiddish translations were published, and Mandatory Palestine, where a Hebrew translation appeared in the same year. In 1950, Wiernik immigrated to Israel. He testified in the 1947 Polish trial of Ludwig Fischer, the 1961 Israeli trial of Adolf Eichmann, and the German Treblinka trial of 1964–1965. See Webb / Chocolatý, The Treblinka Death Camp, 253 f. 103 “Hear, O Israel,” are the first words of a central Hebrew prayer – recited every morning and evening by observant Jews – that encapsulates the monotheistic foundations of Judaism. 104 Yidd. and Pol. for “Down with Hitler!” 105 This seems to be a quotation from chap. 10 of Wiernik’s book; due to the different translations of the text, the exact wording is hard to identify.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

680

Research on Ghettos and Camps

porters here hold out mostly only for a few days. When no longer suited to the work, they are liquidated, and fresh ones are taken in their place. On the way to the grave, the mouths of the dead are examined at a gallop. The gold and artificial teeth are quickly pulled out by the “dentists” and the corpses – head to foot and foot to head – are arranged in the ready trenches. Later on, winter 1943, they are directly carried fresh to the burning pyres. Sometimes, it happens that a cadaver wakes up midway, and it happens that the Ukrainian guard agrees to “finish him off ” with a bullet. If not, his due burial must be done anyway. The chamber is cleaned out. The shift is finished, another shift can be admitted. When the “facility” had already gotten well into the swing of work, the “processing passage” of a party of two to three thousand Jews, from the placement of the rail cars on the ramp to the clearing out of the corpses from the gas chamber, took no more than 45 minutes. In the Beast’s Claws Treblinka Conspiracy We have already analyzed the events, defined the phenomenon. The Germans created a science of annihilation and we are in the midst of creating a science of mass death. At Treblinka, the masses die a distinctive death – the main product – and the Jewish servants of the death facility die distinctively. Their anguish on the eve of death stretches out longer |3| and is mixed with intervals of hope. There are over a thousand of them. About 700 in the first part of the camp, around 300 at the “chambers.” Their main tasks: 1) clearing away the inheritance; 2) clearing away the corpses; 3) concealing and clearing away the traces. Each area is detailed into special functions. The camp is divided into units. Constantly decimated by selections and without selections  – also through suicides. Constantly refilled also through selections, too  – from the newly arriving transports. The German crime would not be perfect, if they did not use Jewish labor for it. How do the Jews behave in hell, in this place where each one knows that he will not emerge alive? Where a special mental strength is required not to be sucked down by the gravitation of death at the sight of so many dead. Where it is a major feat even to continue wanting to live. Are they such gruesome living specters, whose talk and thoughts one fears to touch, like we fear contact with the dead? No! They, those condemned to death, with death as companion, every moment among tens of thousands of corpses, threatened

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

681

Document 44

with ten kinds of death, they preserve their small flame of living humanity, their little flame of “I,” even their little spark of Jewishness, in a place cursed a thousand-fold. How disturbing are the automatic reflexes of human nature, even in far less dramatic confrontations than this one, known as the executioner-and-victim complex. That which the Jewish laborers in Treblinka endure is exactly the same as what is playing out in other camps of this sort. Due to fear of German villains, some of the Jews themselves become scoundrels. Beating other Jews, informing. Others become morons. But there are some – and no small number – who remain human beings, as before. No – they grow yet higher. In the conditions of a terror that yet exceeds the terror of a Majdanek or Oświęcim,106 and in a place where the psychological depression is more difficult to bear than anywhere else – the plan for an uprising is woven and carried out with success. Perhaps the only fact of this sort – in its scope – in the entire territory of the German occupation! Sporadic assassination attempts and acts of revenge took place both in Treblinka and in other camps of all sorts, far more than is known now or will ever be discovered. An act of great courage and willpower was the premeditated assassination attempt which was prepared and executed by the Argentine citizen Meyer [sic] Berliner,107 who stabbed to death the SS man Max Biel [sic] – the Hitlerite “martyr” in whose memory a street and barrack in Treblinka were named. After the uprising in Treblinka in August 1943, an uprising took place in the autumn of the same year in Sobibor.108 In very many places, there were organized ambushes against German guards and successful and unsuccessful attempts to escape, but the positive element of the Treblinka uprising was that it stood under the clear spiritual influence of the Warsaw 106 That is Auschwitz. 107 Meir Berliner (c. 1897–1942) was an Argentinian citizen who was visiting Warsaw with his wife and daughter when the Second World War broke out. All three of them were taken to the Treblinka death camp in early September 1942. Upon arrival, Berliner’s wife and daughter were murdered, while he was chosen for work. During a selection one week after the murder of his family, in an act of desperation, he attacked and killed SS-Unterscharführer Max Biela. Berliner was killed immediately. In addition, every tenth man among the lined-up inmates was shot and about 100 prisoners were shot on the following day. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 132–134, 142, and 263. 108 On October 14, 1943, inmates carried out a revolt that killed almost a dozen Germans and several non-German guards. 300 prisoners managed to escape but most were recaptured and shot, while about 50 survived. See Document 31.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

682

Research on Ghettos and Camps

Ghetto uprising and emphasized not saving the lives of the participants but achieving objectives: destroying the camp, killing the SS, and even freeing the Jewish and Polish laborers of the neighboring Treblinka I penal camp. It is difficult to imagine something more suspenseful and humanly moving than the development of the conspiracy in Treblinka. The results were not and could not be one hundred percent, yet nevertheless, the Treblinka conspiracy is one of the sunniest chapters in the dark history of Jewish annihilation in Poland, a shocking victory of human courage, reason, and will power over terror, cunning, and brutal superior strength. A Jew Recounts Among the Treblinka survivors who are traveling with us is a very rare specimen: a witness whom no one has yet interviewed. He is called Tanchum G.,109 a shoemaker from Błonie,110 a Jewish folk person down to the smallest detail. In each of his gestures and movements, a hunk of folk health. And I prefer to present [extracts] from the conversation with him, not the macabre. Better something personal. In the year 1941, Tanchum was evacuated from Błonie to the Warsaw Ghetto. Then still a young bachelor, he was nevertheless the head and bread­ winner of his family: a mother with three younger brothers and a sister. In order to be secure in the face of the seizures for labor, before the Action111 he had already gotten a place in a “shop” belonging to Schultz.112 He worked three days “for the German” and three for himself. In any event, he earned a livelihood. When the blockades started, Tanchum obtained a certificate from 109 Tanchum Grinberg (Greenberg; 1913–1976) settled in Israel after the war, where he died in an automobile accident. As a witness at the Treblinka trial in Düsseldorf in 1964/65, he gave evidence against Kurt Hubert Franz. For his account on the uprising see Tanchum Grinberg, The Revolt in Treblinka, in: Donat (ed.), Treblinka, 214–223. 110 The town Błonie, about 30 km west-southwest of Warsaw, had a Jewish population of about 2,800 Jews in 1939. In December 1940, the Germans established a ghetto; in February 1941 they liquidated the ghetto, transferring its Jewish residents to the Warsaw Ghetto from where most were deported to Treblinka during the mass deportations that began on July 22, 1942. See Art. Błonie, in: Miron / Shulhani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 1, 59 f. 111 She refers to the so-called Großaktion in the Warsaw Ghetto, the brutal roundup and deportation to Treblinka at least 260,000 Jews between July 22 and September 21, 1942. See Freilich/Dean, Art. Warsaw, 459. 112 The German firm Fritz Schultz & Co. was a fur manufacturer based in Danzig. It had opened workshops in the Warsaw Ghetto in September 1941, exploiting Jewish labor.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

683

Document 44

the firm for his family, that they are secure in the face of deportation. A week later, however, when he arrived home from Schultz’s at dusk, he found the apartment empty. Some of the neighbors who had hidden were still there, but his loved ones had depended on the Ausweis113 and none of the family was left behind.114 Tanchum describes his impression of the empty home: “On the stove still stood potatoes in a pot, half cooked and cold. The fire under the stove had gone out …” He then sat down all alone in the apartment and wept. “Three times in my life I cried,” Tanchum adds a marginal note to his narrative. “The first time when my father died, 46 years old. Sick with a cancer. The second time when my mother with the children were taken away, and the third time? “The third time, long after everything, when I was already free.” But that is another story. Tanchum witnessed Meyer Berliner’s assassination of Biel on September 10, 1942.115 In Treblinka, he worked in the shoemakers’ workshop. He describes working for the Germans as “like under Pharaoh in Egypt.” In Treblinka, he says, each day one was “like Isaac at the Binding.”116 Meyer Kapo And Tanchum tells more about one fellow (others recall him, too), who was known among them as Meyer Kapo.117 He was a son of a scribe and had a very beautiful singing voice. He was pious. So he instituted that every evening after work, when everybody was already locked inside the barrack, he would set himself to praying the evening prayer and recite a “El male raḥamim” 113 Permit. 114 During the first phase of mass deportations, thousands of employed Jews could evade deportation by obtaining a work permit, which stated that they were employed and indispensable for the ghetto economy. Some 35,000 permits were issued, while the SS relentlessly deported those without permits. See Dreifuss, Art. Warsaw, 914. 115 This should be September 11, 1942. 116 In the story of Genesis 22, when God asks Abraham to sacrifice his son Isaac on the Moriah mountain, Abraham, although he is ready to follow the request, is interrupted and given the chance to sacrifice a ram instead. The narrative has become a symbol of self-scrifice and heroism in modern Jewish culture. 117 Meyer or Meir Grinberg was a Kapo of the “blue” Kapos, who wore blue armbands and worked in the arrival area of the camp by the railway station. He did not survive Treblinka. See Webb / Chocolatý, The Treblinka Death Camp, 272.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

684

Research on Ghettos and Camps

(Tanchum says “Kel male raḥamim”).118 Afterward, the Jews in the barrack loudly said Kaddish. And the Germans and the Ukrainians, I ask, didn’t they therefore do something to you? “A pretty tale,” answers Tanchum. “You apparently don’t know about the music in Treblinka.” (Do I not know!) “You don’t know how the Germans liked Jewish musical pieces?! They would come to listen beneath the window. Until he was shot to death, he was therefore a valued fellow, a Kapo, although he did not mistreat any of us.” I am lost in contemplation of the image, of how the murderers stand at night beneath the windows and listen to the Jewish “El male raḥamim” recited for the dead, whom they themselves had killed. And not far away is a forest. And around is a field. A corpse field. Khayiml with the Pony The story about Meyer Kapo calls forth among the other survivors of T ­ reblinka a lot of recollections. One tells about Yom Kippur in Treblinka, about those who fasted. Another says that in one camp matzo119 were baked for Passover, and still another recalls by the way a story that is worth recording. It really sounds like one of the old folk tales about Jewish self-sacrifice. “Hanukkah,” recounts Shimon F.120 from penal camp Treblinka I, “One of the Jews managed from somewhere to get hold of a couple of small candles and at night in the barrack, he recited the blessings over the Hanukkah candles. So, a Ukrainian guard came by, spied the little candles and came in enraged: Who lit the candles? Of course, when he opened the door, the candles were already extinguished, and no one wanted to confess. Says the Ukrainian guard, ‘Wait, wait! You don’t want to say? From me, you would have gotten away with a penalty, but if I notify the Germans, you will surely see what will be here.’” He could be believed. The danger was quite serious, 118 “God Full of Mercy” is a memorial prayer for the dead, traditionally recited during a funeral ceremony, on the death anniversary of a loved one, and on Jewish holidays such as Yom Kippur, Pessach, Shavuot, and Sukkot. Auerbach’s modern Hebrew transcription of the prayer’s title reflects her decision to write the divine name accurately and not with the pious alternate pronunciation used by Tanchum. 119 The traditional unleavened bread eaten during the Passover holiday. 120 Shimon (Simon) Friedman (1909–?) was an inmate of Treblinka I. Shot and left for dead, he managed to escape in July 1944 when the camp was liquidated and the remaining prisoners were shot. He immigrated to the United States.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

685

Document 44

and the Jews began to bicker over what to do. Not the real guilty party, none of the other prisoners was nevertheless willing to take on himself the guilt. Then, suddenly, a 15-year-old boy named Khayiml emerged from his corner. His function in the camp was to walk a small pony around, harness it to a cart every dinner time and thereby bring food for a group of women who worked in the laundry. He was the orphan and everybody’s pet. “‘I lit the candles,’ said Khayiml. ‘Today, I have the yortsayt121 for my mother and among us a candle is lit on the anniversary of a death.’” And the boy took the 25 lashes to rescue a congregation of Jews from terror. A Pole Recounts From Siedlce,122 we traveled with the truck from the district administration. I get the seat in the driver’s cab. And the driver, named Marzec – a pleasant guy, a resolute youth, who during the occupation period kept with him at home a radio and … a Jewish woman with a child, a midwife, who lives until today in Siedlce. He too has stories to tell about Jews, about Treblinka. He speaks so simply, so briefly and to the point. About those days. About the Action in Siedlce. How tables were set up in the middle of the marketplace: “The ceremony began.” At the tables, the staff. First, they stuffed themselves and drank a lot and then they set to work. “In our town, the old and the weak were shot down on the spot. And if somebody was assigned to the left, over where the women with children stood, it was clear that it was for death.” Afterward, in Siedlce they took a break. They promised that the Jews who will work will not be bothered anymore, told them to return to their homes. “What was involved,” comments Marzec, “that the Jews who had managed to get into the woods, into the villages, should again gather in one place. And when the people were already back in town, on the very ‘horn-blowing days’123 (Rosh Hashanah), the ‘nags’ came and they too, all of those provided with work and all sorts of certificates, were loaded up onto the train and taken away. They ordered confiscation of the synagogue and made an end.”

121 Death anniversary of a relative when a 24-hour memorial candle is lit and Kaddish is recited. 122 Siedlce, a town about 6 km south of Treblinka. 123 The word used here is trombkes, which is Polish slang for blowing (Pol. trąbić) the ram’s horn or shofar on Rosh Hashanah, the Jewish New Year.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

686

Research on Ghettos and Camps

A Fog Will Always Hang Over This Place When we reached Kosów,124 it was a market day there. A multitude of peasants with their women, carts, cattle, horses. The state police already know that we are supposed to arrive. Already waiting for us are the prosecutor, the judge, the sworn surveyor, as well as the chairman of the Sokołów national council with a group of police and the village magistrate of Wólka Okrąglik, on whose territory the Treblinka camp was constructed. As we drove by the marketplace, a whistling is heard from somewhere among the crowd. We remember that in Kosów Lacki, not very long ago, 11 Jews were killed, that in this vicinity there are many enemies.125 An element of new rich, wealthy and, due to the proximity with the death camp, corrupted and depraved. We remember, but – now we are not thinking about the danger. There was frosty and sunny beautiful weather the whole morning. Now, after 2 PM, when we leave the small town and take a side road for the final 10 km to Treblinka – a peculiar fog suddenly envelops the entire area. When we drove up to here, the survivors of Treblinka talked to one another, competing over their familiarity with the area. Now, they all suddenly remained silent, each immersed in himself, each one conducting his own spiritual accounting in the proximity of that place. The wheels of the truck slide smoothly over the road that was built by Jewish hands. I look around, checking if someone does not hear how loud my heart is pounding. And, as always, face to face with something about which one has thought a lot, of which one was very scared, has suffered immeasurably in imagination – the actual contact with it works entirely differently than one had imagined. I attempt quickly to summon in my memory the faces of all those close and closest acquaintances for whom this very road with which we were now approaching “that place” was their final one. If immortality of the soul truly existed, then their souls would also be roaming about here, across this very place. Among the souls that cannot find 124 Kosów Lacki, a village about 10 km south of Treblinka. In 1939, it had approximately 1,400 Jewish residents, constituting 85 percent of the total population. Many more Jews arrived in the following two years. When the Jewish population of Kosów Lacki was deported by train, and according to some accounts walked, to Treblinka starting on September 22, 1942, the town had a total of 3,800 Jewish residents. See Edward Kopówka / Laura Crago, Art. Kosów Lacki, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 389–391, here 390. 125 Apparently, the village was affected by the postwar wave of violence perpetrated by Polish non-Jews against Jews, during which between 600 and 1,500 Jews were murdered in the years 1944–1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

687

Document 44

any salvation because the mass has perished. Who knows – perhaps Jewish souls comprise the fog that hangs over our heads. Here one can already see the rails of the Siedlce-Małkinia train line. It’s right over there, there to the left of that little forest. And the sky hangs over the desolate landscape, leaden, low, almost within reach. The milk-gray fog fills the space like mist over a marsh. The evergreen trees emerge from the distance as if wrapped in black veils. The sun became pale and obstructed. Like a small, round moon it looks down from above. Like the wrinkled face of a mourner, suddenly aged by suffering. “Where did such a fog suddenly come from?” remarks someone on the wagon. “A fog will always remain over this place,” answers a survivor of Treblinka. And I clearly see that he wants to say something more, something great and deep, something that he had never yet said in his life, but he cannot. “People and Scoundrels”126 All Poles of the vicinity, from the Siedlce and particularly from the Sokołów District, saw a lot, know a lot. In the small town of Kosów, the German and Ukrainian guardsmen of Treblinka were well-known, for they used to come there to carouse, get drunk, be … photographed. The peasants of the area saw the fires from the burned corpses in the nights and all those who fled from Treblinka had to come to them for help. Some Jews found help, some – robbery, denunciation, and death. “There are human beings and scoundrels,” groans our driver and the survivors of Treblinka groan. But each of them, the survivors, nevertheless found a Polish human being that put his life at risk and gave aid. For one of them, a peasant woman warmed up a tub of water at dawn, washed his wounds and bound them with a clean piece of linen. Put into his hand a chunk of bread and a stick, so that he should have something to lean on. She showed the way: “Go and be well!” At the edge of another village, not far from which he used to lie hidden all day in a stack of grain, suffering with a fever from his wounds, he found another person, a householder, who would bring out to him a little food every evening from home and even a cigarette to smoke. The man remembers that kindness with even more gratitude than he feels for the food, thanks to which he stayed alive. Later, the peasant was the first who imparted the news that he was already liberated, that the “Russkis” had entered a neighboring village. 126 The term mentshiskes (Yidd., scoundrels) might be an ironic colloquialism based on the Polish męczyć, to suffer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

688

Research on Ghettos and Camps

Another of our company, Hersh R.,127 absolutely wants to drive over a few kilometers with the truck in order to visit “his” peasant. To deliver to him with thanks a new shirt in return for the shirt that the latter gave him when he, wounded and injured, had run for his life after the uprising, pursued by searchers from all directions … Another fellow, Szmuel R.,128 was aided by a supposed peasant, who was in truth a judge who had settled during the time of the occupation with his family in a village and, being himself linked to a clandestine network, took in several Jews fleeing from the uprising. Kept them for a whole year, until the liberation. Somewhere in the vicinity there is also a householder, today a village mayor, who himself barely survived when his home and household were set afire for sheltering Jews. In another family, a father with two sons were shot for such a deed. |4| The Polish Colorado, or Goldrush in Treblinka I knew that it would be this way sometime and I already wrote about it three years ago. Prophesied that the place of Jewish destruction will eventually become the Polish Klondike,129 to which fortune hunters from the whole country will come to dig into the earth and search for treasures. Colossal treasures indeed passed through Treblinka. Hundreds and hundreds of thousands of people came here with the best and most precious of their possessions. “Gold and hard currency may be taken along,” stood written 127 Auerbach seems to be referring to Chil Mayer (aka Henryk) Rajchman (1914–2004), born in Łódź, deported to Treblinka in October 1942. He participated in the urprising in August 1943 and managed to escape. After the war, he left Poland and settled in Montevideo / Uruguay. His report on the captivity in Treblinka, written in Yiddish immediately after the war, was published in Spanish in 1997; after his death it was published in various languages. See Chil Rajchman, Treblinka. A Survivor’s Memory 1942–1943, New York 2011. 128 Szmuel Rajzman (1902–1979) was born in Wengrow. He was deported to Treblinka in September 1942, where he participated in the uprising in August 1943 and managed to escape. He was a witness at IMT in Nuremberg on February 27, 1946, see IMT (ed.), Trial of the Major War Criminals, vol. 8, 324–329, and later in war criminal trials in Poland. In 1950, he immigrated to Montreal / Canada. For an account on his time in the camp see Szmuel Rajzman, The End of Treblinka, in: Donat (ed.), Treblinka, 231–251. 129 Klondike is a mountain range in Yukon, northwest Canada, on the border with Alaska. Gold found there in 1896 triggered the greatest gold rush in North American history.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

689

Document 44

on the deportation posters in Warsaw and probably also in other cities. For God’s sake, little Jews – that is to say – don’t forget to take along your money and gold! They were doing the Jews a kindness: allowing them to take along that which, according to German law, they actually had long since been forbidden to possess. If the Jews would not have so strongly prevented themselves from looking the truth right in the eye, from this alone they should have understood what was waiting for them. They were nevertheless not such far-reaching fools to have given everything away, as was requested by the decree of 1940.130 Some more, some less, with the exception of those that had already sold off everything due to need (to the extent that they had not already died out from need by 1942 – the mass of the most impoverished, the refugees, the Jewish proletariat): The majority of Jews kept saved away a “nest egg,” a coin for the “black hour” as the Poles say. As a wandering nation for generations, particularly since the war and the expulsions, since Jews already knew that within one half-hour they could be ordered to go out and leave behind everything – every Jew strove to put as much as possible of his immoveable possessions into moveable ones. And into the most portable. In gold, in jewelry, in securities. Does that mean that Jews were indeed a nation of nothing but rich men? By no means! But I do not intend today to enter into any quarrel with antiSemitic legends about Jewish wealth. There were great magnates in Warsaw and other cities  – and that wealth also did not help them, and they were brought to Treblinka together with their great fortunes. Yet still greater had to be, taken together, the possessions of the middle and small owner. The “plain old” Jew. The sum total of the Jewish strings of pearls and diamond earrings and gold chains inherited from the grandmothers and grandfathers, of the golden ducats of the previous generation, of the Tsarist rubles and the “hard” American gold coins, of the yet “softer” paper dollars, that a Jew at one time received from a relative in America and kept hanging in a pouch on the neck or wrapped up in a shawl around the body. Mostly, such things were given to women to hide, sew into corsets, secured in all sorts of fashions. It was said that, until 1942, women were less under threat than men and it could be that precisely for that reason, during the “Actions,” the pursuit of women was more intense than for men.

130 Auerbach must be referring to the decree of October 12, 1940, issued by Ludwig Fischer, the district governor of Warsaw. He ordered the establishment of the Warsaw Ghetto, forcing Jews to move into the designated area, prohibiting them from taking along their belongings, except for those that could be physically carried or moved by cart.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

690

Research on Ghettos and Camps

All of this was brought to Treblinka. Gold and hard currency here literally lay around if not in mud, it was in sand and dust. American ten and twenty-dollar coins would be stepped upon under foot. At the last moment, Jews often ripped up paper money, but gold they could not tear, and the Germans won serious millions, billions from Treblinka, and other such places. The exploitation of money and valuables, just like the exploitation of the whole Jewish inheritance, as the entire Treblinka Werterfassung131 before death and after death – was straightaway from the start set up in a first-class fashion. German jewelers were brought in to conduct the sorting of the currency and the gold items. One such – as the Treblinka survivors describe him – “quite a respectable yeki [i. e., yekke]”132 (because he did not beat to death without cause and would exert himself to extract from the selections the Jews that worked under his command) came from Leipzig. Together with his “gold Jews,” they sorted through, appraised, weighed, and stuffed suitcase after suitcase, packed with diamonds, with jewelry, with gold scraps, with foreign currency. From time to time, the valises were loaded on to trucks and sent with an escort to Lublin. Perhaps to the disposition of SS-General and Brigade Commander Globocnik;133 perhaps through his hands further to expedite government purposes, or to Berlin for personal purposes of the ministers and the Reichsführer. It is not difficult to imagine that those, who had the largest part in the creation of this source of income, therefore also received a suitable provision. It is easy to surmise how the Globocniks and Himmlers would mutually present gifts and please each other … Less official, but substantial enough, were the “handsome presents” that German and Ukrainian SS members took away from here. The heavy rings, the expensive watches. Not just any old thing was put into one’s pocket. Those who could benefit least from the Jewish inheritance were Jews. They also tried, those who worked in the forest, with the aid of bribed Ukrainians, and bought some foodstuffs in the surrounding villages for fantastic 131 The SS Property Collection Agency charged with collecting seized Jewish property. 132 Yekke is a mildly pejorative Yiddish nickname for German Jews. Ironically, she obviously uses the term to describe a non-Jew here. 133 The Austrian-born Higher SS and Police Leader Odilo Globocnik was the central figure in the murder of the Jewish population of the General Government. He supervised the construction of Majdanek and was the main architect of the Opera­ tion Reinhard camps, Treblinka, Sobibor, and Belzec, where close to two million Jews were murdered. See Anonymous, Personenregister und Kurzbiographien, in: Wolfgang Benz / Hermann Graml / Hermann Weiß (eds.), Enzyklopädie des National­ sozialismus, 3rd ed., Stuttgart 1998, 817–895, here 838 f.; Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 440.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

691

Document 44

prices with good hard currency. If a Jew managed to escape, he often also took out something. More often, he was robbed on the way of everything, sometimes together with his life. Thus, there indeed arose robbers and rich men in the vicinity. And when everything was already over, when the camp was long burned, and everything was taken away: What more hope is there for golden treasures? There is! Well-versed people know that not all corpses were burned and that aside from naked corpses, in some graves in various locations, Jews were buried in clothing, with unsearched pockets, with undiscovered hiding places, secret, sewn up – full. And among them, among these same Jews, the post-mortem Werterfassung also had not extracted the gold teeth from their mouths. So indeed, there lie in wait those who come here to conduct excavations for those teeth and the garments, also for treasures buried by Jewish laborers. All sorts of looters and marauders, with shovels. In whole packs – they come here, and they dig, search, rummage, sift the sand, pull out from the ground half-rotted parts of bodies, bones, dumped garbage. In case, maybe, they will come across at least one hard piece, at least one gold tooth.134 They even bring unexploded artillery shells and bombs over here – these human jackals and hyenas. They put together several at once and blow out huge holes in the desecrated, blood-soaked soil, which is mixed with the ash of the burned Jews … The Sandy Soil Reveals Its Secret The truck comes to a stop, we get out. Here starts the area, according to provisional measurements about 20 hectares in size. Parallel to the railroad line runs a well-paved road. Maybe one and a half kilometers long and interrupted. From it branches off another road, which is interrupted even sooner. The gravel of both roads is mixed with coal and ash from the pyres on which the corpses were burned. It leads in the same direction as that “Himmelstraße” of which there is no trace. Only a piece of concrete foundation of a horse stable: that is all that remains of the whole camp structure, of the wires, of the barracks, of the watch towers, of the – gas chambers. Some of the buildings were burned during the uprising and the rest the looters from the surrounding villages dismantled after the arrival of the Red Army. In the German times, this whole area was plowed up and seeded with lupine. And the lupine indeed 134 The kind of postwar looting described by Auerbach in this early report is the subject of a separate historical study, see Jan T. Gross / Irena Grudzińska-Gross, Golden Harvest. Events at the Periphery of the Holocaust, New York 2013.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

692

Research on Ghettos and Camps

grew up and covered the entire area with a green mask. It turned out that the traces of the crime were wiped away. Thereafter, since last year, the human jackals and hyenas started to come onto the corpse field, and here is the picture we encountered. Here and there, like grasses at the shore of a sea, half-buried by the wandering sand banks, jut out small withered clusters of lupines. There is no flat piece of space on the whole area. Everything is scattered and dug up. Little piles and holes, and on them, in them, between them, first of all – objects. Aluminium teakettles and saucepans. Little enameled tin pots – rusty, bent, perforated with holes. Combs with broken teeth, half-rotted soles of women’s summer shoes, broken small mirrors, leather purses. All this at the place where the first wire fence was located, after the train ramp. We start our walk over the territory of the place where the transports were unloaded and walk on further with the road that they walked; the Jews brought here. What we see here are the remnants of the Treblinka Werterfassung, remnants of the huge Jewish inheritance that was packed up here and shipped out, burned and cleaned up, and nevertheless could not be entirely cleaned out! They did not manage to free themselves from the vestiges after millions who passed through here. The objective evidence, the corpora delicti. And if someone would still have doubts as to who the people were who had left here so abundantly traces of their existence cut short, to what nation they had belonged – pay attention right here: Twisted Shabbat candlesticks  – one can gather up a whole collection. A piece of a talit prayer shawl. Probably just raked out from the ground, lies white and fresh, with the blue Star of David, an elegant rubber “armband”135  [from] Warsaw (corner of Karmelicka and Leszno  – latest ghetto style). A whole heap of wigs. This must in all likelihood be an unburned lost shipment from some warehouse. The hair cut from the living was used as raw material for industrial purposes, but it appears that they intended to make some sort of better deals with the wigs of old pious Jewish women. Perhaps they were supposed to be sold for good money to the Jews in America through some friendly “neutral” government. Together with the Torah scrolls and Talmuds that were carefully packed in crates and hidden for the same purpose. But the pertinent evidence is not limited to things alone. We penetrate deeper into the area of the site: 135 Auerbach uses the Polish word opaska (armband). It refers to the rubber armbands with a Star of David that wealthy people in the Warsaw Ghetto bought and wore instead of the regular cotton armbands. Wearing such a quality armband was a sign of status in the ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

693

Document 44

We step onto a field that is seeded with human bones. The bombs revealed the entrails of the desecrated earth. Its dreadful secret. Leg bones, ribs, pieces of spine, skulls. Oh, how many skulls! Larger and smaller, short and long, round and oval. Where does one get a racial researcher around here? Finally, here one could make the truly ultimate anthropological measurements regarding the racial composition of the Jewish nation. Or maybe what is needed here is a philosopher, a speculative thinker, a modern Hamlet, who should set himself here to considering and address these skulls. “A sack, maybe there is some sack here? Let’s take with us a sack of bones!” In one minute, a heap of bones was raked together. But there was no sack and we took no bones with us. What sort of pertinence does a sack have? From here we could have shipped out – railroad cars! After all the burnings, if the bones are relics, one can share the relics of Treblinka with the whole Jewish nation. “It’s My Child’s Leg” The further we walk, all the stronger the air reeks with a stench of corpses. We are already through the “copse” of thin trees, through which the “path to heaven” ran. We find ourselves on the terrain where the gas chambers, the colossal mass graves, and the burning sites were located. Here and there, the odor of corpses mixes with the smell of fire. Indeed, we see here and there heaps of white ash and carbonized bones. Heaps of soot. All this already lay buried in the ground several meters deep, mixed with sand and covered with sand and due to the explosions came back to the surface. In one place, a huge hole was blown open by several bombs that were detonated simultaneously. On the bottom of the hole some contours are barely visible due to the fog. “These are not merely bones,” says the prosecutor. “Over there, still covered with sand, lie pieces of half rotted bodies, bundles of intestines.” The prosecutor and the judge already know every corner here. They have been working for some time already on the investigation. They examined Jewish and non-Jewish witnesses. Carried out measurements and minor excavations. The survivors of Treblinka run back and forth. They know, they show, they bicker with one another, they make mistakes and again recognize the places, they want to do something, make strange gestures, that should at least in some manner mirror their emotions, bound up with such an intertwining with this very place. Bones must be collected. They leap into the holes, thrash

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

694

Research on Ghettos and Camps

about with their bare hands in the rotted remains of corpses; they want to show that they are not disgusted. And they are right. We are now precisely like the Muslim sects that advance in caravans with their dead to Mecca. They consider it their sacred obligation to bear with patience and love the odor of corpses on the way. That is how we feel on the fields wherein lie the last remains of our martyrs. “Take a look, just over there on the edge of that hole,” says the judge. “There lies the little skeleton of a child’s leg.” A Treblinka survivor runs over there. “Be careful,” another warns him. “A piece of flesh is still hanging from the leg.” However, the one who was in the midst of taking it, wraps it up in a newspaper with such a gesture, like a pious Jew would pack up an etrog.136 He envelopes it with the hem of his coat, then places it in his inside coat pocket and hugs it to his heart. “Maybe this is the leg of my little boy, whom I brought over here,” he answers. And what is disturbing, that even though each one of us wants to speak in an affected style, and such a style is here either very much in place or entirely superfluous, it could also coincidentally be true, a simple, factual truth. Who will recognize the skulls, the ribs, the leg bones that have remained right here, not burned? As Peretz Markish137 once sang in his “Kupe”:138 “You seek your parents here, You seek your friend? They are here, they are all here …”139 The bones are all our bones. Let’s observe well! Do our own skulls not lie in that hole in the sand? And we are, or perhaps an angry, infuriated God is, only 136 A costly citrus fruit used during the rituals of the Sukkot holiday (Tabernacles). 137 The Yiddish poet and writer Peretz Markish (1895–1952), born in Polonnoye, Volhynia, lived and wrote in Kiev and Warsaw. In 1926, he settled in the Soviet Union, where he also spent the war years. He was sentenced to death and murdered as part of the Soviet regime’s plan to destroy Jewish culture. See Avraham Novershtern, Art. Markish, Perets, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 1131–1133. 138 Kupe is a pile or heap in Yiddish. The long poem “Di Kupe,” published in Warsaw in 1921, is one of Markish’s most important works. Its opening scene describes a heap of corpses in the marketplace of a Jewish town in Ukraine after a pogrom. See ibid., 1132. 139 Set in a different font in the original.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

695

Document 45

dreaming, on a deathly sad foggy autumn day, that we still have our heads on our shoulders. It is merely an invalid accident that our bones are not scattered about on this field! We were, of course, together with those others, all sentenced to perish in this same fashion and in this same place … Night Falls We are already going back. We come again to the place with the dishes. Stuck with its mouth in the sand, someone notices a small pot for warming milk lying off to the side. Maybe a mother had it in her rucksack for her little child and now the little pot rolls around alone like a little orphan, rusting in the rain and no one needs it any more … Ashamed and deeply mortified, with lowered heads, we leave the place. The time has not yet arrived that one should be able to concentrate in deep mourning here on this place. So that someone should be able to pray here, knowing that the earth holds the remains, the ashy dust, of his relatives and friends, of hundreds of acquaintances and hundreds of thousands of unknown Jewish people. The dreadful anger, pain, and protest against this gigantic world crime that was committed here becomes vague, confused, and mutilated due to the disgustingly petty and loathsome things that are done here by petty people now, today, after the war and after Hitler’s downfall. We board the truck and drive off back to Siedlce. A heavy fatigue takes hold of us all. Night falls over the Treblinka field.

Document 45 Nachman Blumental, “Death Camp – Sobibor” Łódź, no date Typewritten report,140 10 pages; handwritten archival notes and archival record numbers, handwritten and typewritten corrections and additions Language: Polish; translated by Katarzyna Person AŻIH, 303 / XX/293 140 Although this document was typed with a Polish keyboard, it almost completely ignores the use of diacritical marks, except for “ł”and the cedille in “ą” and “ę”. In some instances, however, unnecessary diacritical marks have been placed.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

696

Research on Ghettos and Camps

[Nachman Blumental’s condensed and sober account begins with German plans to cover up the traces of the crimes committed at Sobibor. While all official documents were destroyed, there is forensic evidence in addition to the reports from the few survivors. Blumental describes the structure of the camp and its different parts and their functions, at the same time reconstructing key events: the beginning of the killings, the escape attempts of individual inmates, the uprising of October 1943, as well as the subsequent liquidation of the death camp. In addition, he gathers excerpts from survivors’ testimonies and offers an estimate, albeit too high, of the number of people killed in Sobibor.] N. Blumental Obóz śmierci – Sobibór. Niemcy, cofając się pod ciosami Armii Czerwone{j} i współdziałającego z nią Wojska Polskiego, starali się wszelkimi sposobami zatrzeć za sobą ślady swoich przestępstw. Przytem ich metody postępowania – jednolite dla całego obszaru ich działania, od Katynia i Kijowa do Dachau [i] Oranienburga  – nasuwają uzasadnione przypuszczenie, że mamy tu do czynienia z wykonywaniem rozkazów centralnej władzy, rządzącej wszystkimi obozami na terenie Niemiec, którą sprawo{w}ał sam „Reichsminister der SS und Polizei”, Himmler, a rozkazy te dotyczyły zniszczenia lub wywózki wszelkich aktów i żywego – niedobitego jeszcze – „inwentarza”, usunięcie wszelkich krematoriów, „łaźni” (komór gazowych), wykopywania trupów poch{o}dzących z pierwszego stadium istnienia obozów, kiedy to jeszcze krematoriów nie było, i spalania ich „na wolnym ogniu”. Nie wszędzie im się ta praca udała! Ukazujące się znienacka oddziały Czerwonej Armii zastawały często Niemców „przy robocie”. W ten sposób ocalały piece krematoryjne w Majdanku, Oświęcimiu  – Gorzej się jednak ma sprawa z obozami w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, gdyż w tych miejscowościach obozy zostały wcześniej zlikwidowane przez samych Niemców już w drugiej połowie 1943 r., same zaś miejscowości oswobodzono dopiero w drugiej połowie 1944 r. likwidacja tych obozów nastąpiła częściowo na skutek pr{z}esunięcia granic terenów akcji #dziejowych ze wschodu na zachód  – częściowo na skutek nieprzewidzianych przez władze niemieckie wypadków (bunty więźniów w obozach śmierci Treblinka i Sobibór). |2|  Nie ma więc na terenie dawnych tych obozów żadnych dokumentów, dotyczących ich istnienia, nie ma też dawnych insty{t}ucji, służących do likwidacji ludzi  – na po{zór} więc nie ma śladów, ale wystarczy odkopać nieco ziemi, żeby odnaleźć szczątki niedopalonych kości ludzkich, a po całym

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

697

Document 45

terenie do dnia dzisiejszego rozrzucone są strzępy ludzkiej odzieży, kartki modlitewników, pisanych [pisane] w różnych językach europejskich, przedmioty codziennego użytku, listy, fotografie itd. – wszystko to pozostałości po ludziach, których przewożono tu na „wykończenie”. Brak oficjalnych dokumentów na miejscu przestępstw utrudnia zadanie historyka. Niemożliwą wprost rzeczą jest ustalenie – w obecnej przynajmniej chwili  – dokładnej daty powstania tych obozów, ilości osób, które przez nie przeszły itp. Nie jest jednak wykluczone odnalezienie z czasem tych dokumentów w archiwach władz centralnych niemieckich, co umożliwiłoby rozstrzygnięcie wspomnianych kwestii. Na razie ograniczyć się musimy wyłącznie do famy, która te obozy otacza, i do zeznań osób, które dłuższy lub krótszy okres czasu były w tych obozach, a osób tych, które dożyły dnia dzisiejszego, jest niestety bardzo niewiele. Z obozu śmierci w Treblince zostało ponad trzydzieści osób, z Sobiboru – kilkadziesiąt, a z Bełżca – o ile wiemy – jeszcze mniej. Ażeby zdać sobie sprawę z grozy tego stanu rzeczy, trzeba sobie uzmysłowić, że przez te obozy przeszły miliony – powtarzam miliony – ludzi! Sobibór  – małe miasteczko na linii kolejowej Włodawa-Chełm Lubelski. Dlaczego właśnie ten zapadły kącik wybrano na mordownię ludzi, nie wiadomo, ale oto z początkiem 1942 r. zaczynają nadchodzić transporty Żydów z Polski na stację Sobibór. {9}.I.1942 pisze guber-|3|nator dystryktu krakowskiego do Kreishauptmanna w Chełmie w sprawie 7{1}.000 Żydów wysiedlonych z Kielca [sic], z których 400 skierowano do stacji Włodawy a 600 do {P}arczewa. Powoływanie się na rozmowę telefoniczną, przeprowadzoną przedtem, jak i następujące zdanie, charakterystyczne dla stylu urzędowego niemieckiego – „Ich bitte Sie unbedingt dafuer zu sorgen, dass auf beiden Zielstationen die Juden empfangen und richtig hingeleitet werden, wo es von Ihnen bestimmt wird.” („Proszę bezwarunkowo postarać się o to, by na ob.{u} stacjach dojazdowych Żydów przyjęto i odpowiednio skierowano tam, gdzie Pan naznaczy.”)  – nasuwają pewne podejrzenia, jasli [jeżeli] się {ponadto} uwzględni, że obie te stacje znajdują się w pobliżu Sobiboru, stanie się jasnym, dokąd mógł skierować oba transporty Kreishauptmann z Chełma. Jesli [Jeżeli] słuszne jest nasze przypuszczenie, byłyby to pierwsze transporty Żydów, przeznaczonych do obozu śmierci w Sobiborze. Znając metody postępowania Niemców, należy przypuszczać, że ludzie ci nie zostali od razu zniszczeni, ale użyto ich z początku do budowy tego obozu, w którym później zginęli sami. Ale oto – już {o}d kwietnia 1942 począwszy – przybywają tu coraz liczniejsze transporty, pierwsze z „Juden{stadt}u” Krasnegostawu (Lubelskie) na „wykończenie”, a w maju tegoż roku, gdy przybywają inni więźniowie, zastają oni obóz ten pracujący już pełną parą.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

698

Research on Ghettos and Camps

Obóz w Sobiborze działał więc prawdopodobnie od połowy stycznia 1942 r. do dnia 14.X.1945 (data powstania), względnie parę dni później (23.X.t.ẙ.). Obóz w Sobiborze – jak inne tego rodzaju obozy – otoczony był potrójnym drutem kolczastym, naelektryzowanym, naokoło głęboki rów o sze-|4|rokości 2 m., zapełniony wodą; żeby nie można było dojrzeć, co się w obozie dzieje, druty były szczelnie przeplecione gałęźiami. Od połowy mnie [sic] więcej 1943 r. pole między drutami zaminowano, by uniemożliwić ucieczkę więźniów. Powierzchnia obozu 4–5 km kw. Obóz dzielił się na trzy części, z których każda zkolei [z kolei] była otoczona drutem kolczastym: I  – plac, na którym zbierano ludzi, przybyłych transportami, {t}u mieściły się magazyny, w których przechowywano odzież  – osobn{o} wierzchnią, osobno spodnią, wszystko według przysłowiowej niemieckiej dokładności. Tu też znajdowały się obo{r}y, kurniki, w których hodowano cielęta, gęsi, kury, kaczki itp. W czasie „akcji”, żeby krzyki mordowanych nie dochodziły do współwięźniów, którzy jeszcze na razie mieli zostać przy życiu, specjalnie drażniono zwierzęta, by te swoim głosem głuszyły ludzkie. Do tego celu służyła też muzyka orkiestry jakoteż śpiewy ludzi, z którymi specjalnie w tym celu robiono ćwiczenia. Na tym placu rozbierali się przyjezdni, zostawiając swoje rzeczy w specjalnie na to przeznaczonych miejscach. W II-giej części lagru znajdowały się warsztaty rzemieślników, wybranych spośród przybyłych transportów. Tu przerabiano „surowiec” (w postaci np. włosów kobiecych, używanych do wyrobu materaców). W tej części znajdowały się też wille komendantów obozu (o tak niewinnych i zabawnych nazwach jak „Zum lustigen Floh” – „Pod wesołą pchłą”, {„Schwalbennest” – „Gniazdo jaskółcze”}), koszary straży ukraińskiej i niemieckiej, kasyna itp. Z tą częścią graniczył „Judenlager", obóz żydowski, w którym mieszkali „stali” mieszkańcy obozu, zatrudnieni przy sortowaniu rzeczy odebranych ofiarom albo przy wyładowywaniu transportów lub załadowywaniu rzeczy idących do Niemiec, {i} rzemieślnicy pracujący w warsztatach. |5| Liczba ogólna zatrudnionych w tym obozie Żydów wahała się od 300–600 osób, zależnie od potrzeb produkcji śmierci. W tę liczbę nie wchodzą pracownicy trz{e}ciej części obozu, ci byli zupełnie odcięci od reszty swoich ### współtowarzyszy – liczba ich dochodziła do 100. III. część obozu stanowiła właściwe jądro obozu. T{u} znajdowało się właściwe miejsce kaźni. Ludzie, pracujący w tej części obozu, nigdy nie mogli jej opuścić, pracowali oni przy tej pracy, krótko po czem poczym [po czym] ginęli. Zastępowano ich nowoprzybyłymi (wybierano specjalnie ludzi niezbyt silnych a tępych – żeby ustrzec się przed ewentualnym buntem). Urządzenia wewnętrzne tej części, instytucji{e} śmierci – takie same, jak w innych obozach śmierci: Totenlager (Vernichtungslager). Najgłówniejsze to

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

699

Document 45

„łaźnia”, miejsce kaźni wielu setek tysięcy (milionów?). Wygląda ona bardzo prymitywnie, murowany domek bez okien z żelazną bramą. Na budynku tarcza Dawida ozdobiona zielenią. Na dachu płaskie okienko, przez które esesowiec patrzy do wnętrza. Tyle tylko można zobaczyć, gdy się otwiera bramę, oddzielającą obóz II od III-ego – więcej nikt z żyjących obecnie nie widział. Kto wszedł za bramę, nie wrócił już więcej! Ba, nawet zbliżyć się do zamkniętej bramy nie wolno było. Ludzie przynoszący jedzenie, ustawiali je w odległości 50 m od bramy. Nawet patrzec [patrząc] w tę stronę niebezpiecznie było. Groziło to natychmiastową śmiercią. By nowoprzybyli mogli dostać się do „łaźni”, powinni byli przedtem zostawić bagaż i k{o}sztowności w kasie, za co goście z Europy otrzymywali numerki blaszane, „swoim”, polskim Żydom, wystarczało ustne |6| podawanie numeru. Niektór{zy} powtarzali go, po parę razy, by go zapamiętać i móc później po „wykąpaniu się” odebrać rzeczy. Rozbierano się w różnych miejscach – na jednym zostawiano obuwie, by nie sz¦u¦kać następnie de pary, kazano wiązać obuwie szpagatem, którego obsługa niemiecka chętnie użyczała. Na innym miejscu roz{b}ierano odzież, bieliznę; kobiety wchodzą do specjalnego baraku, gdzie je strzygą mężczyźni – Żydzi w obecności gestapowców. Ścięte włosy od razu wędrują do pracowni w obozie II-gim. Ludzie „porządniejsi” otrzymują ręczniki i mydło., i wchodzą do łaźni. Włącza się motor – słychać jego turkot, czasem dolatują krzyki, jęki – głu{s}zą je jednak albo dźwięki muzyki, albo zwykłe głosy „obozowe” – ryki bydła, gęganie, #gdakanie ptactwa domowego, {w}szak w obozie sobibórskim kwitnie hodowla drobiu, chów bydła. Specjalnie na ten cel wyznaczeni więźniowie tym się zajmują. Zresztą ludzie są daleko stąd. Po 20–30 minutach motor się wyłącza. W łaźni rozsuwa się automatyczna p{o}dłoga, wszyscy „wykąpani” obozowicze – zagazowani (chlorem lub innym gazem) – spadają w dół, gdzie już czekają na nich „lory” wąskotorowej kolejki! Specjalna „brygada śmierci” ładuje trupy. POdwozi się je do wykopanych rowów, obsypuje się chlorem i zasypuje ziemią. Ale z tym jest wiele kłopotu. Transport{ów} przybywa – woń wydobywa się z nie dość szczelnie zasypanych rowów. Grozi epidemia, wreszcie  – trupi zapach może zdradzić tajemnicę „ż{ł}aźni”. Trzeba to zmienić! W październiku 1942 sprowadza się bagier, wykopuje się trupy, pali się je na szynach zarzuconych nad dołami! Ogień widać z odległości 15 kilometrów. |7|  Ale nie wszyscy dostają się do łaźni, chorzy, słabi fizycznie dos{t}ają się kolejką specjalną wąskotorową ze stacji wprost do „lazaretu”. Tam się ich wykańcza indywidualnie przez rozstrzeliwanie. W obozie śmierci nie ma miejsca dla ludzi żyjących – są oni potrzebni tylko o tyle, o ile tego śmierć wymaga. W Sobiborze pracowali więc ludzie

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

700

Research on Ghettos and Camps

albo przy „łaźni” albo przy sortowaniu rzeczy i po pracowniach. Razem ok{o}ło 400 osob. Stanowią oni względnie stałą osiadłą ludność  – podczas gdy reszta, to element przejściowy. I właśnie ci ludzie – osiadli, obeznani z terenem i przekonani o tym, że i ich czeka ten sam los, co innych – zaczynają myśleć o wydostaniu się na wolność. Wszelkie próby spełzają na niczym: i plan grupowej ucieczki zostaje zdradzony i wszyscy wtajemniczeni giną. W ostatniej chwili zostaje też odkryty podkop, przez który chcieli się wydostać ludzie z obozu III. Obozowicze jednak nie ustają w poszukiwaniu sposobów wydostania się z obozów. Oto dwóch Żydów zabija w lesie strażnika Ukraińca i ucieka – ale to są na razie tylko próby indywidualne. We wrześniu 1943 r. powstaje komitet, w skład którego wchodzi pięciu członków: jeniec wojenny, oficer sowiecki, Aleksander Awron{ow}icz Poczerskij, Feldhaendler Leon, Josef Duniec, inż. z Paryża ii.141 („Naje prese”, Paryż, N. 68, 8 / V 1945, artykuł A. Diamanta o powstaniu w Sobiborze). Ustalają, że dn. 14 października 1943 r. między 4- a 5-tą godziną popołudniu poszczególni rzemieślnicy zaproszą do siebie oficerów SS – „do miary” – i wykończą ich. O 5-tej zbierąją się wszyscy {– jak zwykle –} na placu apelowym pod drutami ¦dowództwem capo¦, – który przymknął do powstańców, i postarają się wydostać przez bramę |8| za druty. Według innej wersji mieli ich poprowadzić Żydzi przebrani w mundury zabi{tych} przez siebie oficerów{w} SS. Po drodze mieli oni też usun{ą}ć strażnika sprzed wartowni – zaopatrzyć się w broń. Plan ten się udał. Między 4–5 padło z rąk żydowskich krawców i szewców kilkunastu SS-manów, przywódców obozu. Powstańcy zbierają się następnie na placu apelowym. Zabijają strażnika-Ukraińca i chcą się dostać do zbrojowni, ale do nich zaczyna strzelać straż ukraińska z wież strażniczych. Żydzi nieuzbrojeni rzucają się do ucieczki, przecinają druty (przedtem przecięto przewody elektryczne), # ale wpadają na pole minowe. Z 600 uciekających zginęło 300. Reszta dostała się do lasu, otaczającego obóz. Przybyli następnie Niemcy wykończyli po ucieczce olbrzymiej większości więźniów – tych, co nie zdążyli lub nie mogli uciec (chorzy), ale nowych transportów tu już nie sprowadzają. Przystępują oni do zupełnej likwidacji oboz{u} i zatarci{a} dowodów jego istnienia. Miarą okrucieństwa niemieckiego i niesłychanych cierpień, jakie przeżyli ludzie przed swoją śmiercią w Sobiborze, niech będzie garść faktów, wyjętych z zeznań naocznych świadków, byłych obozowiczów i uczestników powstania. „Po likw{i}dacji ghetta [sic] w Warszawie sprowadzono do Sobiboru transport zupełnie nagich kobiet, mężczyzn i dzieci. W kilku wagonach były już tylko trupy – wszystkie spuchnięte z wystającymi językami … Wszystkich robotników zmobilizowano do wyładowywania eszalonu, który liczył przeszło 40 wagonów. Nigdy nie zapomnę obrazu, jak w wagonie leżała martwa 141 I inni.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

701

Document 45

kobieta z rozprutym żołądkiem, a jej wnętrznościami bawiło się jednoroczne dziecko. Po wyładowaniu wagonów urządzo-|9|no zabawę. Wszyscy musieli tańczyć przy dźwiękach muzyki!  – Oberfuehrer Frentzel [sic] chwycił ­jednomiesięczne dziecko z {pełzające po} wagon{ie}, wykręcił mu jedną rączkę, chwycił je następnie za nóżkę i uderzył główką o wagon, pytając się, Jak się to wam podoba?’” (Z zeznań Lerera Sz. i Temer [sic] E. – Warszawa.) „W wagonach wlokły się po ziemi rodzące z dziećmi, nieodciętymi.” (Hanel S. – Kraków) „Do pracy szli ze śpiewem, taki był rozkaz, za niewykonanie go bito lub szczuto psami. W czasie pracy SS-mani zabawiali się biciem robotników do krwi, gdy krew pociekła, lali na rany esencję octową i dalej bili. – Jeden SS-mann, Paul, odznaczał się specjalnym sadyzmem i często poił upatrzonego nieszczęśliw{ca} napojem „Franc-Brantwein” [sic], w następstwie czego człowiek chorował b. długo a często ginął z objawami otrucia.” (Z zeznań Cukiermana H.) „Po przybyciu do Sobiboru Niemcy zmuszali przybyszów do pisania listów do swoich krewnych, że przybyli szczęśliwie i są we Włodawie i prosili o odpo{wi}edź.  – Czasem nawet przychodziły odpowiedzi i paczki a ich adresa{ci} już dawno nie żyli.” (Z zeznań Feldhendlera, jednego z przywódców powstania.) „Niemcy zmuszali więźniów do spożycia kału ludzkiego i innych nieczystości.” (Freiberg B.) Na uwagę zasługuje też fakt, że obóz w Sobiborze odwiedził w marcu 1943 r. sam Himmler. „Z Lublina przywieziono na ten dzień 200 kobiet żydowskich (inni podają liczbę 500 #). Trzymano je przez dwa dni w specjalnym baraku, aby z nich uczynić widowisko dla naczel-|10|nego kata. – Przez okienko w dachu gazowni  – łaźni mógł Himmler obserwować działanie nowego gazu.” (Feldhaebdler [sic]) Fakt ten potwierdza i Metz Z. (­Warszawa): „500 młodych, przystojnych dziewcząt zostało straconych na oczach Himm­ lera. Dwa dni siedziały gotowe ze ściętymi włosami i czekały na jego przyjazd. Himmler stał cały czas przy okienku.” Podobnie opisują ten fakt Sz. Lerer, F{T}erner E. ii. Ile osób zginęło w Sobiborze? Trudno na to pytanie odpowiedzieć! Według jednych do Sobiboru przybywało – w ciągu mniej więcej półtora roku – prawie {że} po 2.000 ludzi dziennie, według innych ilość zagazowanych w Sobiborze sięga 3.000.000. Zdaje się jednak być bliską prawdy ob. Metzt{owa}, podając fakt, że w marcu 1943 r. Niemcy w Sobiborze obchodzili uroczyście święto z okazji „wykończenia” 1.000.000 ludzi. Jest to bilans za 15-miesięczny okres działalności „łaźni” w Sobiborze. – Obóz ten jednak był jeszcze czynny przez jakieś 6 i pół miesiąca, przyczem [przy czem] w tym czasie nasilenie pracy w tym obozie wzrasta. Pozostaje to w związku z ostateczną likwidacją ghett w Polsce. W tym czasie – według zgodnego zeznania różnych świadków – przy-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

702

Research on Ghettos and Camps

bywają dość liczne transporty z zagranicy (Holandii, Belgii, Francji) – Biorąc to wszystko pod uwagę, można ustalić liczbę zabitych w Sobiborze na przeszło milion. Translation N. Blumental Death Camp – Sobibor The Germans, retreating under the blows of the Red Army and the cooperating Polish Army, attempted by any means to erase the signs of their crime. Their methods, homogenous for the whole area of their actions, from Katyń142 and Kiev to Dachau143 and Oranienburg,144 lead to a justified assumption that we are dealing with the orders of a central power governing all camps in Germany, given by the Reichsminister der SS und Polizei himself – Himmler.145 These orders were concerned with the destruction or removal of all documents and those “live stock” still not finished off, erasing all crematoria and steam baths (gas chambers), as well as exhumation of the corpses of those murdered in the first stage of the existence of camps, when there were no crematoria yet, and burning them on an open fire. This work was not successful everywhere! Appearing suddenly, units of the Red Army often caught Germans “at work.” Thanks to this, crematoria 142 A village located on the former Polish-Russian border (today the Belarusian-Russian border), about 20 km west of Smolensk in western Russia. At Katyń, about 4,400 Polish POW (army and police officers) and intelligentsia were murdered in April or May 1940. Perpetrated and covered up by the Soviets, the massacre was falsely ascribed to the Germans. The Katyń massacre belonged to a series of mass murders of a total of about 25,000 Poles at Smolensk, Kalinin, and Kharkov. In Poland, the name of Katyń metonymically stands for the entire murder series. 143 Dachau, some 20 km northwest of Munich, was the first and longest lasting Nazi concentration camp. It operated from March 1933 to April 1945 and became a model for other concentration camps. Of the total of 180,000 prisoners incarcerated in Dachau and its 169 sub-camps, about 41,500 perished, while several thousand more were dispatched to forced labor and extermination camps. 144 The Sachsenhausen concentration camp in Oranienburg (about 40 km north of Berlin) was established in July 1936 and liberated by the Red Army in April 1945. During its existence around 200,000 prisoners were incarcerated there. 145 Heinrich Himmler, actually Reichsführer SS und Chef der deutschen Polizei (Reich Leader SS and Chief of the German Police).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

703

Document 45

ovens survived in Majdanek and Oświęcim. The situation was worse in Belzec, Sobibor, and Treblinka as in these localities the camps were liquidated by the Germans earlier, already by the second half of 1943, while the area was liberated only in the second half of 1944. Liquidation of these camps happened partially due to shifts in the border during the historical developments from east to west and partially due to events unforeseen by the German authorities: prisoners’ revolts in the death camps of Treblinka and Sobibor.146 |2|  Hence, there are in the area of these former camps no documents concerning their existence, and there are also no former institutions serving the annihilation of people. Seemingly there are no traces, but it is enough to move a bit of earth, to find pieces of burned human bones. Over the whole area are scattered still today scraps of human clothing, pages of prayer books written in different European languages, objects of everyday use, letters, photographs etc. – All of them are the remains of people who were brought here to be “finished off.” Lack of official documentation at the scene of the crime makes the task of the historian more difficult. It is impossible, at least at this moment, to establish the exact date of the establishment of these camps, the number of people who went through them etc. It cannot be ruled out that with time documents will be discovered in the archives of the central German authorities, which would serve to resolve the above mentioned issues. Yet, at the moment we have to limit ourselves to the infamy surrounding those camps and to the testimonies of people who spent shorter or longer periods of time there – even though very few of them survived to this day. Over thirty people from the Treblinka death camp survived, from Sobibor a few dozen, from Belzec, as far as we know, even fewer. In order to realize the horror of this situation, we should understand that millions went through those camps, millions – I repeat millions – of people! Sobibór – a small town on the Włodawa–Chełm Lubelski rail line. Why this particular town in the middle of nowhere was chosen as a slaughterhouse of people is not known  – but in the beginning of 1942, transports of Jews from Poland began arriving at the station of Sobibór. On January 9, 1942, the governor |3| of the Kraków District147 wrote to the Kreishauptmann148 in 146 Prisoner revolts broke out in Treblinka on August 2, 1943, and in Sobibor on October 14, 1943. 147 The Austrian SS-Gruppenführer Otto Gustav Wächter (1901–1949) was governor of the Kraków District of the General Government between 1939 and 1942. 148 The lawyer Hans Augustin (1909–1977) was a member of the Nazi Party, a leading official in the Gestapo and Sipo, and between 1941 and 1942 Kreishauptmann of Chełm (a higher official in the German Civil Administration in the General Government).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

704

Research on Ghettos and Camps

Chełm concerning one thousand Jews deported from Kielce,149 from whom 400 were directed to the train station and Włodawa, and 600 to Parczew.150 Reference to a telephone conversation and the following sentence, so typical of the German official style, leads to certain suspicions: “Ich bitte Sie unbedingt dafuer zu sorgen, dass auf beiden Zielstationen die Juden empfangen und richtig hingeleitet werden, wo es von Ihnen bestimmt wird.” (“I ask you attempt by all means to ensure that Jews are received upon their arrival at the station and appropriately directed to a place demarked by you.”). If we take into consideration that both those stations are located near Sobibór, it becomes clear where both the transports could have been directed by the Kreishauptmann from Chełm. If our supposition is correct  – those would be the first transports of Jews destined for the death camp in Sobibór. Knowing the German method, we should suppose that those people were not immediately destroyed, but that they were first used to build the camp151 in which they later perished themselves. But already by April 1942, increasingly numerous transports began to arrive, the first of them from Judenstadt Krasnystaw152 (Lublin District), destined for extermination. In May of that year, when the next group of prisoners arrived, they find the camp working on full steam. The camp in Sobibór was therefore working probably from mid-January 1942153 until October 14, 1943 (the date of the uprising), and possibly a few days later (October 23 of the same year). The camp in Sobibór, as were other camps of this kind, was surrounded with triple electric barbed wire and a deep ditch, |4| two meters wide and filled with water. To prevent anyone from seeing what is happening in the camp, the 149 Located about 180 km south of Warsaw, Kielce is not only known for its ghetto (1941–1944), whose inhabitants were deported to Auschwitz, Częstochowa (HASAG forced labor camp), and Buchenwald, but also for the pogrom of July 1946, when Holocaust survivors and returnees from the Soviet Union were attacked by a local mob, with 42 dead and about 80 injured. See Jan T. Gross, Art. Kielce, in: Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 612–618. 150 Today the capital of the homonymous county of the Lublin Voivodeship. 151 In fact, the construction of the extermination camp began as early as October / November 1941. See Bem, Sobibor, 47; Schelvis, Sobibor, 26 f. 152 A town about 55 km southeast of Lublin. It had a Jewish community of 1,700 people, one fifth of the town’s overall population. By February 1942, 800 Jews lived in Krasnystaw. Only a handful of them survived the ghetto and the deportations. The survivors mainly were men retained for labor at Sobibor. See Laura Crago, Art. Krasnystaw, in: Megargee (ed.), USHMM, vol. 2, p. A, 662–665. 153 Mass-scale killings began in mid-April 1942. See Bem, Sobibor, 54.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

705

Document 45

wire was closely intertwined with branches. From about mid-1943, the field between the wires was mined to eliminate the chance of a prisoner escape. The area of the camp was four to five square kilometers. The camp was divided into three parts, each of which was surrounded by barbed wire.154 Part I: A square, where people arriving in the transports were gathered. Here were located the warehouses, which stored clothing – separately outer garments, separately underwear, everything in accordance with the proverbial German accuracy. Here were also located barns and henhouses in which calves, geese, hens, and ducks were reared. During the “Action,” in order to prevent the screams of those being murdered from reaching the fellow prisoners, the animals were purposefully vexed, so their voices drowned out those of humans. A band playing music also served this purpose, as did the singing of people who were exercised especially for this reason. On this square, those arriving undressed, leaving their clothing in marked places. In the second part of the camp the workshops of artisans chosen from among those arriving in the transports were located. Here, “raw material” was processed (for example, in the form of women’s hair used to produce mattresses).155 In this part were also located the villas of the camp commandants (under such innocent and playful names as “Zum lustigen Floh” – “Under the Happy Flea,” “Schwalbennest” – “Swallow’s Nest”), the barracks of Ukrainian and German guards, a casino, etc.156 Bordering this part of the camp was the “Judenlager,” the Jewish camp in which “permanent” inhabitants of the camp lived, who were employed at sorting the belongings taken from the victims, unloading the transports or loading objects going to Germany, as well as artisans working in the workshops. |5| The overall number of Jews employed in this camp fluctuated form 154 See the sketch drawn by the survivor Icek Lichtman in Document 31, p. 536. 155 The hair of the murdered was not processed in the camp itself, but delivered to Lublin and from there to a company close to Wrocław. See Bem, Sobibor, 212. 156 The personal photo album of Johann Niemann (1913–1943), deputy commandant of Sobibor, provides a glimpse into the topography and picturesque facade of the camp. The album depicts the houses of the commandant and other SS camp personnel along with the animals and stables which camouflaged the camp as a farm. While the album does not directly show the mass murder facilties or the victims, it documents the carefree socializing, drinking, and music that filled the ample leisure time of the SS personnel and the Ukrainian guards in the immediate proximity to the mass murder operations. See USHMM, Sobibor Perpetrator Collection, Acc. 2020.8.1. 5, Sobibor album, 1942–1943; Bildungswerk Stanisław Hantz e.V./Forschungsstelle Ludwigsburg der Universität Stuttgart (eds.), Fotos aus Sobibor. Die Niemann-Sammlung zu Holocaust und Nationalsozialismus, Berlin 2020.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

706

Research on Ghettos and Camps

300 to 600 people depending on the needs of the machinery of death. This number does not include workers from the third part of the camp, who were completely cut off from their comrades and whose number reached 100. The third part of the camp constituted its core. Here, the actual place of torment was located. People working in this part of the camp could never leave – they worked for a short period of time and then perished. They were then replaced with newly arrived inmates. People who were not very strong and who were dull-witted were purposefully chosen – this was a precaution against a potential revolt. Regarding the internal equipment of this part, the equipment of death was the same as in other death camps, Totenlager (Vernichtungslager). The main one is the “steam bath,” the place of torment for many hundreds of thousands (millions?). It looks very primitive: a brick house without windows, with an open gate. On the building was the Star of David, adorned with green. On the roof, a flat window through which an SS man looks inside. This is all that can be seen when the gate dividing camp II from camp III opens up. Nobody of those alive today saw anything more. Those who crossed the gate never returned! People bringing food placed it at the distance of 50 meters from the gate. It was dangerous to even look in that direction. The threat was immediate death. In order for the newly arrived inmates to get to the “steam bath,” they first had to leave their luggage and valuables at the cash desk. In exchange, guests from Europe received tin numbers while for “our own,” Polish Jews, simply the oral |6| communication of the number had to be sufficient. Some repeated it a few times, so they could remember it and, after “having a wash,” take back their belongings. People undressed in several places – in one place they left shoes. So that they would not have to look hard for their pair, they were told to tie their shoes with a string that the German staff happily provided for them. In another place, clothes and underwear were taken off. Women enter a special barrack where their hair is cut off by men – Jews in the presence of Gestapo officers.157 The cut hair immediately goes to the workshop in the second camp. “Better” people receive towels and soap and enter the bathroom. The engine turns on – we can hear its rattle, sometimes screams, moans – they are however drowned out by sounds of music or the regular sounds of the camp – the mooing of cattle, gaggle of geese, cackle of domestic birds, after all, in Sobibor stock and poultry breeding blossoms. 157 The Sobibor personnel included SS men and – mostly Ukrainian – Trawniki auxiliary guards.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

707

Document 45

Especially for that purpose, appointed prisoners deal with this. Besides, people are far away. After 20–30 minutes, the engine turns off. In the bath, the floor opens automatically, all “bathed” prisoners – gassed (with chlorine or other gas)158 – fall down where the “truck” of a narrow-gauge railway is already waiting for them. The special “death brigade” loads the dead bodies. They are brought to dig out ditches, which are covered with chlorine and earth. But this causes problems. As the transport arrives, a smell begins to come out of ditches not covered tightly enough. There is a danger of epidemics and the smell of bodies can give away the secret of the “steam bath.” This has to be changed! In October 1942, a digger is brought over, the bodies are dug out, they are burned on rails thrown over the trenches! The fire can be seen from the distance of 15 km. |7|  But not all reach the steam bath: those who are ill, physically weak are transported by the narrow-gauge railway straight to the “lazaret.” There, they are finished off individually, by shooting. In the camp of death, there is no space for living people. They are needed only as far as death requires it. In Sobibor, therefore people worked only at “steam baths,” by sorting people, and in workshops. All in all, around 400 people. They constitute a relatively stable, settled population, while the rest is the element in transit. And it is those people – settled, familiar with the surroundings, and convinced that they too are awaiting the same fate as the others – who begin to think about breaking free. All attempts prove futile: the plan of a group escape is betrayed and all those involved die. Also, the underground passage, through which people from camp III attempt to get out, is discovered at the last moment. Camp prisoners are however not giving up on looking for ways to get out of camps. Here, two Jews kill a Ukrainian guard in the forest and escape,159 but these are for now only individual attempts. In September 1943, a committee is created, composed of five members: a prisoner of war, Soviet officer Alexander Aronovich Pechersky, Feldhaendler Leon,160 158 Carbon monoxide. 159 On July 27, 1943, Shlomo Podchlebnik (born 1907) and the Kapo Josef Kopp were selected for the Waldkommando (Forest Command). They managed to escape after killing the Ukrainian guard who watched them. Podchlebnik later settled in the United States; Kopp who was among the first to arrive in Sobibor, did not survive the war. See Schelvis, Sobibor, 139, 235, and 238. 160 Leon (Lejb) Feldhendler (1910–1945) was a son of a rabbi and former member of the Jewish Council in Żołkiewka. He was deported to Sobibor in early 1943, where he was co-organizer of the uprising on October 14, 1943. After the liberation, in 1945, Polish right-wing nationalists murdered Feldhendler in Lublin. See Chris Webb, The Sobibor Death Camp. History, Biographies, Remembrance, Stuttgart 2017, 161.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

708

Research on Ghettos and Camps

Josef Duniec,161 an engineer from Paris and others (“Naye prese,” Paris, no. 68 8 / V 1945, article by A. Diamant about the uprising in Sobibor). They decide that on October 14, 1943, between four and five in the afternoon, individual craftspersons will invite SS officers “to take their measurements” and will finish them off.162 At five, they will all gather, as usual, at the roll call square under the leadership of the Kapo who joined the insurgents and will attempt to get out through the gate |8| behind the wires. According to another version, they were to be led by Jews dressed in the uniforms of the SS officers whom they killed. On the way, they were also to remove a guard in front of the guardhouse and take over the weapons. This plan succeeded. Between four and five in the afternoon, over a dozen SS men, leaders of the camp, fell at the hands of Jewish tailors. The insurgents gathered after that in the roll call square. They kill the Ukrainian guard and want to get to the armory, but the Ukrainian guards begin to shoot at them from guard towers. Unarmed Jews throw themselves forward to escape  – they cut through the wires (electrical wires were cut through first) but they come across a minefield. Out of 600 escapees, 300 died.163 The rest reached the forest surrounding the camp. The Germans, who arrived at that point, murdered the vast majority of the remaining prisoners – those who did not manage to or could not escape (ill) – but do not bring new transports anymore. Then begins the complete liquidation of the camp and the erasing of all traces of its existence.

161 Josef Duniec (or Dunitz, 1912–1965) was born in Równe. He studied chemistry in France and was deported to Sobibor from the Drancy transit camp in March 1943. After the war, he settled in Israel. He died of a heart attack in 1965, one day before testifying at the 1965/66 Sobibor trial in Hagen, Germany. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 186 f. 162 The SS personnel at the camp had the habit of ordering the prisoners in the tailor workshop to sew underwear, uniforms, coats and other garments for them and their families from fabric and clothing that the Jews murdered at Sobibor had brought to the camp. Some of the photos in Johann Niemann’s album show him in a white uniform he had prisoners make for him as an expression of his luxurious lifestyle, power, and status in the camp. Niemann was among the SS officers killed in the workshop during the fitting on October 14, 1943. See USHMM, Sobibor Perpetrator Collection, Acc. 2020.8.1., 5, Sobibor album, 1942–1943; Bildungswerk Stanisław Hantz e.V./Forschungsstelle Ludwigsburg der Universität Stuttgart (eds.), Fotos aus Sobibor, 164 f. 163 For estimates regarding these figures see Bem, Sobibor, 277–302. He states that there were about 500 prisoners in the camp on October 14, 1943, of whom about 275 managed to escape. However, only 57 of these survived the war (as well as four other former Sobibor prisoners who had escaped earlier); see ibid., 297 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

709

Document 45

Let the measure of German cruelty and the unheard suffering that people endured before their death in Sobibor be documented in a handful of facts, taken out of testimonies from eyewitnesses, former camp prisoners, and participants of the uprising. “After the liquidation of the ghetto in Warsaw, they brought to Sobibor the transport of completely naked women, men, and children. In a few carriages, there were only dead bodies – all swollen, with tongues sticking out … All workers were mobilized to unload the echelon164 that consisted of over 40 carriages. I will never forget how in the carriage lay a woman with stomach ripped open and a one-year-old baby was playing with her intestines. After the carriages were unloaded, |9| a party was organized. All had to dance to the sounds of the music! Oberfuehrer Frentzel165 [sic] grabbed a one-month-old baby from the carriage, wrung its hand, grabbed it by its leg and hit its head against a carriage, asking, “How do you like it?” (From the testimony of Sz. Lerer166 and E. Temer167 [sic] – Warsaw.) “In the wagons, there were women who gave birth on the floor, with their children still not cut off.” (S. Hanel168 – Kraków.) “They were going to work singing, such was the order, for not fulfilling it they were beaten up or baited with dogs. During the work, SS men entertained themselves by beating workers until they bled and after that they poured on 164 An ensemble of railway wagons. 165 Karl August Wilhelm Frenzel. 166 Szmul (Samuel) Lerer (1922–2016) was born in Żołkiewka. He was deported to Sobibor in May 1942, where he took care of the horses, chickens, and ducks for the SS. In 1949, he and another Sobibor survivor, Estera Raab, identified SS-Oberscharführer Erich Hermann Bauer (1900–1980), one of the most brutal Sobibor executioners who had operated the gas chambers, on a street in Berlin. Bauer was arrested, tried by the Berlin District Court and sentenced to death for crimes against humanity in May 1950. His sentence was commuted to life imprisonment as the Federal Republic of Germany abolished the death penalty in 1951. See Hans-Christian Jasch / Wolf Kaiser, Der Holocaust vor deutschen Gerichten. Amnestieren, Verdrängen, Bestrafen, Stuttgart 2017, 68. 167 Estera Terner (married Raab; also Esther Terner-Raab, 1922–2015) was born in Chełm. She was deported to Sobibor from the Staw labor camp near Chełm on December 20, 1942. She worked as a knitter and was later transferred to the sorting barracks. She escaped during the uprising on October 14, 1943. See Schelvis, Sobibor, 238. 168 Salomea Hanel (Hannel, born 1916) was born in Ustrzyki Dolne, Poland (Bieszczady County, Subcarpathian Voivodeship) from where she was deported to Sobibor along with 300 other Jews in January 1943. During the uprising, she escaped and found refuge in Kraków, passing as a non-Jew. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 396.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

710

Research on Ghettos and Camps

the wounds vinegar essence and continued beating. One SS man, Paul,169 distinguished himself with special sadism and often made the unfortunate chosen ones drink Franzbranntwein alcohol,170 as a result of which they would get ill for a long time and often died with the signs of poisoning.” (From the testimony of H. Cukierman.)171 “After arriving in Sobibor, Germans forced the newly arrived to write a letter to their relatives saying that they arrived happily, are in Włodawa and to ask for response. Sometimes even answers and parcels arrived but their recipients were by then long dead.” (From the testimony of Feldhendler, one of the leaders of the uprising). “Germans forced the prisoners to eat human feces and other filth.” (B. Freiberg)172 It is worth noting the fact that the camp in Sobibor was visited in March 1943 by Himmler himself.173 “From Lublin, they brought over on that day 200 Jewish women (some put the number at 500). They were kept for two days in a special barrack so they can be made into a show for the main |10| henchman. Through the window in the roof in the gas chamber, steam bath, Himmler could observe the work of the new gas.” (Feldhaebler174 [sic]). This fact is confirmed by Z. Metz175 (Warsaw): “500 young, good looking girls were 169 This is possibly referring to Paul Johannes Groth (born 1922), who was an SS guard widely known for his sadism. He served first at Aktion T4 killing center at Hartheim near Linz and from there at the Belzec and Sobibor death camps. Or he was referring to SS-Unterscharführer Paul Bredow (1902–1945), who was also known for his brutality. He served first at Grafeneck and Hartheim killing centers, and later at the Sobibor and Treblinka extermination camps. See Webb, The Sobibor Death Camp, 330 and 319 f. 170 Different solutions of essential oils, monoterpens and / or aromatic tictures in ethanol. 171 Herszl (Hershel) Cukierman (1893–1979) was born in Kurów, Poland. A gardener by profession, Herszl and his son Josef (1930–1963) were selected after their deportation to work as cooks in Sobibor. They fled the camp during the uprising, and Joseph joined the partisans. In 1965/66, Herszl served as witness at the Sobibor trial in Hagen (Germany). Because of his excellent memory, he could identify most of the SS men from their photos. Both, father and son, moved to the United States. See Schelvis, Sobibor, 232 f. 172 Berek (Berl or Dov) Freiberg (1927–2008) was born in Warsaw. He was deported to Sobibor in May 1942 and placed in the Sonderkommando and later charged with cutting the hair of women before their extermination. He survived the upsiring and managed to escape. In 1948, he settled in Israel and served as witness at the 1961 Eichmann trial in Jerusalem, the Sobibor trial in Hagen (1965/66), and the Demjanjuk trial in Jerusalem (1986). See Webb, The Sobibor Death Camp, 162. 173 See chap. 3, n. 452. 174 Leon Feldhendler. 175 Zelda Metz-Kelberman.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

711

Document 46

murdered in front of Himmler’s eyes. They spent two days, with their hair cut already, awaiting his arrival. Himmler stood the whole time by the window.” This fact is similarly described by Sz. Lerer, E. Terner, and others. How many people were murdered in Sobibor? It is difficult to answer this question! According to some – in more or less one and half years almost 2,000 people a day arrived at Sobibor, according to others the number of those murdered in Sobibor reaches 3,000,000. It seems that Mrs. Metz was close to the truth when she stated that in March 1943, Germans celebrated finishing off 1,000,000 people in Sobibor. This is the balance after 15 months of steam baths being operational in Sobibor. The camp was still functioning for some six and a half more months, when the scope of the work increased due to the final liquidation of ghettos in Poland. At this time, according to the testimonies of various witnesses, there arrived numerous transports from abroad (Holland, Belgium, France). Taking it all into consideration, we can establish that the number of those killed in Sobibor was over a million.176

Document 46 Joseph Kermisz, “The Executioner of the Jews of Łódź – Hans Biebow” Łódź, no date [probably between February and May 1946] Typescript,177 4 pages; corrections by typewriter and by hand Language: Polish; translated by Katarzyna Person AŻIH, CŻKH 303 / XX/304 Pogadanka Dr. Józefa Kermisza, kpt. „Kat Żydów łódzkich – Hans Biebow” – w ramach audycyj [sic] Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej Dnia 9 b.m. został schwytany przez władze brytyjskie w Stutgarcie Hans Biebow, b.178 kierownik niemieckiego zarządu ghetta [sic] łódzkiego („Gettoverwaltung” [sic]), główny winowajca wyniszczenia Żydów łódzkich i całego

176 The number of victims appears to have been at least 250,000. See Arad, The Operation Reinhard Death Camps, 440; Bem, Sobibor, 162–182. 177 The lecture was given on a CJHC radio broadcast. 178 Były.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

712

Research on Ghettos and Camps

tzw. Warthegau. Ministerstwo Sprawiedliwości zażądało wydania Biebowa, celem postawienia go do dyspozycji Specjalnego Sądu Karnego w Łodzi. Jak podała żydowska Agencja Prasowa, Biebowa zidentyfikowało na ulicy w Stutgarcie kilku Żydów, pochodzących z ghetta łódzkiego. W posiadaniu Archiwum Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej znajduje się cały szereg dokumentów tajnych i najtajniejszych, pochodzących bezpośrednio z kancelarii Biebowa, a które pozostawiane zostały przez niemieckiego okupanta w stanie niemal nietkniętym. Warto przyjrzeć się nieco bliżej nikczemnej postaci tego mordercy. W wymienionych wyżej dokumentach znajduje się krótka autobiografia Biebowa, napisana własnoręcznie przez niego dn. 10. maja 1940 r. Pisze, iż urodził się w Bremie, dnia 18. grudnia 1902 jako syn dyrektora Towarzystwa Ubezpieczeń Juliusza Biebowa. Po ukończeniu szkoły realnej wstąpił jako praktykant do firmy swego ojca, mając zamiar objąć z czasem jego stanowisko. Później jednak zaczął się interesować handlem kawą. Założył wtedy wielkie przedsiębiorstwo tej branży. Krótko przed wybuchem wojny obrót tegoż {przedsiębiorstwa} wynosił około l miliona miesięcznie. |2|  Wybuchła wojna. W maju 1940 r. zostaje Biebow mianowany przez Reichsstatthaltera {Regierungspräsidenta} – Über{l}haubera [sic] – kierownikiem niemieckiego zarządza ghetta łódzkiego, który miał początkowo za zadanie ograbić mieszkańców ghetta i wciągnąć ### wszystkich Żydów łódzkich, przeważnie rzemieślników i robotników, do ciężkiej pracy na rzecz okupanta. Biebow otoczył się szybko całym sztabem ciemnych indywiduów, wśród których wymienić należy Krampfa [sic], Zippla {Schwindta} [sic], Meyera i in.179 Drogą wygłodzenia ghetta zmusza Biebow Żydów do tworzenia pierwszych tzw. resortów pracy. Zorganizował on, poza tym oddział sprzedaży towarów („Warenverwertung”), którego zadaniem jest wydobycie z ghetta wszystkiego, co posiadało jakąć {jakąkolwiek} wartość. W sukurs Biebowa przeszła kryminalna policja (Kripo), która przy pomocy denuncjantów i prowokatorów, więzienia i tortur wymuszała dzień w dzień od dziesiątków Żydów różne rzeczy wartościowe, które szły do magazynów Biebowa i rąk kryminalnej policji. W przeciągu krótkiego czasu Biebow zdobył olbrzymi majątek. Niebawem skłonności zbrodnicze Biebowa ujawniły się w całej pełni. Pod koniec 1941 r. zaczyna działać jeden z pierwszych i największych obozów zagłady – w Chełmnie. 179 Innych.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

713

Document 46

Pierwszymi ofiarami togo obozu są Żydzi miast i miasteczek terenów przyłączonych do Rzeszy, tz{w}. Warthegau, jak Zagórowa, Koła itd. Począwszy od stycznia 1942 zaczynają się wysiedlenia Żydów łódzkich do Chełmna. Zarządzeniem, wydanym przez Reichsstatthaltera wszelki pozostały po wysiedleniach („akcjach”) majątek pożydowski jak pieniądze, dewizy, towary, rzeczy domowe, miał być oddany niemieckiemu zarządowi ghetta łódzkiego. |3|  Jak wynika z całego szeregu dokumentów, „dostojnicy” Gettoverwaltung często brali się za łby o spadek pożydowski (np. spór {m}iędzy Seifertem a Köhlerem i Chigusem {Augustem} o spadek w Pabianicach). Również rzeczy z Chełmna szły do oddziału sprzedaży towarów („Waren­ verwertung”) Gettoverwaltung. Biebow sprzedawał je różnym osobom, instytucjom i urzędom niemieckim, nie wyłączając instytucyj [instytucji] charytatywnych jak np. „Pomoc Zimowa” („Winterhilfswerk des deutschen Volkes”) mimo, że nieraz rzeczy nosiły ślady krwi. Jako pełnomocnik „Gestapo” przeprowadza Biebow wszystkie akcje łódzkie. Pod pretekstem, że w Reichu i Protektoracie brak rąk do pracy, wysyła dziesiątki tysięcy ludzi na niechybną śmierć do Chełmna i Oświęcimia. W rezultacie systematycznych „akcyj” [akcji], z 2{00} tysięcy Żydów łódzkich i przesiedlonych z Niemiec i Czech, zostało w ghetcie latem 1944 r. zaledwie 70.000. W lipcu 1944 r. z rożnych placówek pracy ghetta zaczęto znowu wywozić tysiączne partie robotników. Po oswobodzeniu {wyzwoleniu} przez Armię Czerwoną i Wojsko Polskie Chełm{n}a umęczonemu ghettu zdawało się, że zbliża się chwila wyzwolenia. Jednakże po wybuchu powstania w Warszawie został od razu wydany wyrok na ghetto łódzkie: miało nastąpić „ochotnicze wysiedlenie”. Biebow osobiście przemówił do tłumów na pl. przy ul. Drewnowskiej. Tłumaczył, że wróg się zbliża, że Łódź stanie się wkrótce teatrem wojny. {B}ił się w piersi, grał komedię, degenerat i kat, zaręczając, że nie idzie o nic więcej, jak przesiedlenie ghetta do niemieckich bezpiecznych miast. Na nic to się nie zdało: kłamliwe zaręczenia jego zostały przyjęte przez ludność żydowską {d}rwinami i szyderstwem. Ludność żydowska w dalszym ciągu trwała w uporze. Wtedy nastąpiło od razu |4| wstrzymanie dowozu żywności do ghetta. Rozpoczęły się nocne łapanki. Tajna bojowa organizacja w ghetcie, na której stał dr. Wajskopf [sic], była bezsilna {z} powodu braku broni. Biebow triumfował: towarowe wagony na Marysinie zabierały ostatnie transporty Żydów. Pozostał tylko obóz przy ul. Jakuba 16, liczący przszło [sic] 800 osób. Ale i ten obóz miał ulec zagładzie, w kilka tygodni bowiem później Biebow nakazuje przygotować 9 masowych grobów oraz osobiście bierze udział w pościgu za ukrywającymi się w bunkrach Żydami.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

714

Research on Ghettos and Camps

Błyskawiczna ofensywa Czerwonej Armii i Wojska Polskiego zmusza Biebowa do ucieczki do Rzeszy. Ocaleni jednak zostali ostatni naoczni świadkowie jego zbrodni i ci oddali go w ręce sprawiedliwości. Translation Lecture by Dr. Joseph Kermisz, Captain “The Executioner of the Jews of Łódź – Hans Biebow” Part of the radio broadcasts of the Central Jewish Historical Commission180 On the 9th of this month,181 the British authorities captured in Stuttgart Hans Biebow, the former head of the German administration of the Łódź Ghetto (“Gettoverwaltung”), the chief culprit of the extermination of the Jews of Łódź and the so-called Warthegau. The Ministry of Justice requested the extradition of Biebow in order to put him at the disposal of the Special Criminal Court in Łódź. According to the Jewish Press Agency,182 Biebow was identified on the street in Stuttgart by several Jews from the Łódź Ghetto.183

180 The Central Committee of Jews in Poland and the Jewish Writers’ Union ran radio programs in Yiddish and Polish addressing current concerns of the survivor popula­ tion, for example reading out names of missing relatives in the hope of reuniting families. CJHC used this forum for short radio broadcasts in Polish running several minutes to inform the Jewish and non-Jewish public about its work and to encourage individuals to contribute. See Jockusch, Collect and Record!, 106 and 254, n. 149; Jonas Turkow, Nokh der bafrayung. Zikhroynes [After the Liberation. Memoirs], Buenos Aires 1959, 38–41. 181 Since the press release quoted below (see n. 188) is from February 20, 1946, Kermisz seems to refer to February 9. 182 The Jewish Telegraphic Agency, an international news agency, was founded 1917 in The Hague and later moved its headquarters to New York. 183 Anonymous, Polish Authorities Ask U.S. Military for Extradition of Commander of Lodz Ghetto, in: Jewish Telegraphic Agency. Daily News Bulletin, February 20, 1946, 1, , (June 14, 2021). The report states that two Jews from Łódź identified Biebow. His extradition took place in May 1946. Since Kermisz does not mention Biebow’s extradition, the lecture was most likely written between late February and May 1946. On the Biebow trial see Finder / Prusin, Justice Behind the Iron Curtain, 43–49.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

715

Document 46

In the possession of the Archive of the Central Jewish Historical Commission are a number of confidential and strictly confidential documents that came directly from Biebow’s office and were preserved almost untouched by the German occupier. It is worth taking a closer look at the despicable figure of this murderer. Among the above mentioned documents, we can find a short autobiography of Biebow written by him personally on May 10, 1940. He writes that he was born in Bremen on December 18, 1902, the son of Julius Biebow, the director of an insurance company. After finishing secondary school, he entered his father’s company as an apprentice, with the aim of later taking over his position. With time however, he became interested in the coffee trade. He then set up a large company in this business. Shortly before the outbreak of the war, the turnover of this company was about 1 million marks per month. |2|  Then the war broke out. In May 1940, Biebow is nominated by Reichs­ statthalter Regierungspräsident Über{l}hauber184 [sic] as the director of the German administration of the Łódź Ghetto, with the initial aim of robbing inhabitants of the ghetto and ### enlisting all of the Jews of Łódź, mainly artisans and workers, into hard labor for the occupier. Biebow quickly surrounded himself with a staff of shady individuals, among whom we should count Krampf185 [sic], Zippla {Schwindt}186 [sic], Meyer,187 and others. By starving the ghetto, Biebow forces Jews to create the first of the so-called work resorts. Aside from this, he organized the goods utilization unit (“Warenverwertung”), whose aim is to extract from the ghetto everything that possesses any value. The Criminal Police (Kripo) came to Biebow’s aid, which with the help of denunciators and instigators, prison and torture, day after day rob the Jews of 184 SS-Brigadeführer Friedrich Uebelhoer (1893–1945) was a Nazi Party member and inspector of the Wartheland Gau and Regierungspräsident of Kalisz-Łódź. He was responsible for ordering the establishment of the Łódź Ghetto. 185 Rudolf Kramp (1892–1946) was an assistant to Hans Biebow and served as deputy head of the German administration of the Łódź Ghetto. He was sentenced to death by a Polish court in December 1945 and hanged in January 1946. 186 Heinrich Schwind (1890–1955) was an official of the German administration of the Łódź Ghetto. He was responsible for overseeing transportation in the ghetto and delivery of goods. He was sentenced to life imprisonment by a Berlin court in 1952, due to his responsibility for the deportations of Jews from Łódź to Chelmno. 187 Albert Meyer (1902–1969) was an official of the German administration of the Łódź Ghetto who headed the Warenverwertung that registered all material goods confis­ cated from the ghetto population. He also oversaw the furrier workshops in the ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

716

Research on Ghettos and Camps

valuables, which go to Biebow’s warehouses and into the hands of the Criminal Police. Over a short period of time, Biebow acquired immense wealth. Soon, Biebow’s criminal inclination was unveiled in full. At the end of 1941, one of the first and largest extermination camps, Chelmno, begins to function.188 The first victims of this camp are Jews from towns and villages such as Zagórów,189 Koło, etc., places located in the area annexed to the Reich, the so-called Warthegau. In January 1942, the deportation of Łódź Jews to Chelmno begins.190 According to the order of the Reichsstatthalter,191 all Jewish possessions left after deportation (“Actions”), such as money, foreign currency, goods, household objects, had to be handed over to the German administration of the Łódź Ghetto. |3|  According to a large number of documents, “dignitaries” of the Getto­ verwaltung [sic] were often at loggerheads over Jewish inheritance (for example, the conflict between Seifert192 and Köhler, and Chigusem {August} over inheritance in Pabianice).193 Also objects from Chelmno went to the goods utilization unit (“Warenverwertung”) of the Gettoverwaltung. Biebow sold them to various people, institutions, and German offices, including charity institutions, such as “Winter Help” (“Winterhilfswerk des deutschen Volkes”),194 even though some of the objects still bore traces of blood. As plenipotentiary of the Gestapo, Biebow conducts all Actions in Łódź. Under the pretence that there is a lack of hands for work in the Reich and 188 December 8, 1941. 189 A small town located about 70 km east-southeast of Poznań and about 30 km of Konin; between 1939 and 1945 also known as Hinterberg. Today it is located in the Słupca County of the Greater Poland Voivodeship. 190 January 16, 1942. 191 SS-Obergruppenführer Arthur Greiser (1897–1946). 192 Franz Anton Otto Seifert (1902–1948) was an official of the German ghetto administration working for the Warenverwertung. 193 A town located 13 km southwest of Łódź. In February 1940, Pabianice’s nearly 9,000 Jews were forced into a ghetto. In 1945, 148 survivors returned to Pabianice, but all left the town over the years. See Martin Dean, Art. Pabianice, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 88–90. 194 The Winterhilfswerk (WHW; Winter Relief, 1936–1945) was an annual drive carried out by the main social welfare agency of the Nazi regime, the Nationalsozialistische Volkswohlfahrt (NSV; National Socialist People’s Welfare) to collect material and monetary donations to alleviate poverty among the ethnic German population.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

717

Document 46

Protectorate,195 he sends tens of thousands of people to certain death in Chelmno and Oświecim.196 As a result of systematic “Actions,” by summer 1944, only 70,000 Jews remained in the ghetto out of 2{00},000 Łódź Jews and deportees from Germany and Czechoslovakia. In July 1944 thousands of workers were being sent out again from various work establishments in the ghetto. After the liberator liberation of Chelmno by the Red Army and the Polish Army,197 it seemed to the harrowed ghetto that the moment of liberation is approaching. However, after the outbreak of the uprising in Warsaw198 the sentence over the Łódź Ghetto was immediately passed: “voluntarily” deportation was to take place. Biebow personally spoke to the crowds at a square by Drew­nowska Street. He explained that the enemy is approaching, that Łódź will soon become a theater of war. He beat his breasts, that executioner and degenerate played a comedy, reassuring everyone that it is only the resettlement of the ghetto population to safe German cities. All this came to nothing: the false assurances of his were met with mockery and jeers from the Jewish community. The Jewish population remained obstinate. At that point, |4| the transfer of food to the ghetto was immediately stopped. Night-time catching began. Clandestine armed organization in the ghetto, led by Dr. Wajskopf 199 [sic], was powerless due to lack of weapons. Biebow triumphed; freighttrains at Marysin200 were transporting the last of the Jews. The last to remain was the camp at 16 Jakuba Street, holding over 195 The Protectorate Bohemia and Moravia, the areas of western Czechoslovakia that Nazi Germany occupied annexed to the Reich in March 1939. 196 That is Auschwitz. 197 January 18, 1945; the SS had abandoned the camp a day earlier. 198 The Warsaw uprising began on August 1, 1944, and lasted until October 2, 1944. Kermisz’s timing is not entirely correct. The decision to liquidate the ghetto had been taken before the Warsaw uprising and deportations had resumed before as well: between June 23 and July 15, 1944, 7,176 people were deported to Chelmno. There was indeed an overlap between the uprising and the liquidation of the ghetto, when the deportations resumed on August 7, lasting until August 30, 1944, deporting 74,000 people to Auschwitz-Birkenau. See Shmuel Krakowski, Art. Łódź, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 3, 900–909, here 908. 199 The medical doctor Daniel Weiskopf (1899–1944) had tried to organize an underground resistence group in the ghetto, but had not been able to obtain weapons from the “Aryan” side. He hid from transports and was discovered, severely beaten and shot dead. See Dobroszycki (ed.), The Chronicle of the Łódź Ghetto, lxv, n. 165. 200 An area in the northeastern part of the ghetto.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

718

Research on Ghettos and Camps

800 people.201 But this camp was also to be destroyed, as a few weeks later Biebow orders the preparation of nine mass graves and personally participates in searching for Jews hiding in bunkers. The instant offensive of the Red Army and Polish Army forced Biebow to escape to the Reich.202 However, the last witnesses of his crimes survived, and it is they who delivered him into the hands of justice.203

Document 47 Nachman Blumental, “Historical Dictionary” Łódź, May 20, June 20, and December 11, 1945 Newspaper article series (3 parts); author’s name above all parts (only reproduced once) Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman Dos naye lebn, no. 5 (May 20, 1945), 4; no. 8 (June 20, 1945), 4; no. 24 (December 11, 1945), 4 [Nachman Blumental examines the meanings of a sample of words that were used by the German administrators in ghettos and camps and, therefore, entered the vocabulary of the survivors. He points out that during the war, new words were coined in Yiddish and Polish and old words were given new meanings. Blumental explains a number of terms on the basis of their use in German documents and survivor testimonies. He calls on his readers to send him more examples.]

‫ בּלוּמענטאַל‬.‫נ‬ ‫היסטארישער ווערטער־בּוְך‬ ‫נייע ווערטער מיט אַ נייעם טייטש‬ ‫ אז‬,‫ווען איך בּין נאָך אַן הפסקה פוּן עטלעכע יאָר צוּריקגעקוּמען קיין פּוּילן האָבּ איך בּאַמערקט‬ ,‫אין דער שפּראַך פוּן די לעבּנגעבּליבּענע יידן האבּן זיך אַריינגעריסן אַ גאַנצע רייע נייע ווערטער‬ ‫ אַחוץ דעם האָבּן אַלטע ווערטער בּאקוּמען אַ גאַנץ‬.‫וואָס זענען פריער אין איר נישט געווען‬ 201 These prisoners were called Aufräumkommando (clean-up commando) and had the task of collecting Jewish property left behind in the ghetto and ship it to Germany. 202 The Red Army liberated the ghetto on January 19, 1945. 203 Thus, not only had survivors of the Łódź Ghetto ensured Biebow’s capture, they also provided the majority of the 37 prosecution witnesses examined at the trial. In addition, historian Artur Eisenbach, a member of CJHC, testified as an expert witness. See Finder / Prusin, Justice Behind the Iron Curtain, 45.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪719‬‬

‫‪Document 47‬‬

‫נייע בּאַדייטוּנג‪ .‬עס איז נישט שווער צוּ דערגיין‪ ,‬אַז דער מקור פוּן דעם רוֹב פוּן די דאזיקע‬ ‫ווערטער איז דאָס שפּראכלעכע געמויזעכטץ‪ ,‬וואָס סהאָבּן מיט זיך אַריינגעבּראַכט די דייטשן‪.‬‬ ‫אויך אין דער דייטשער שפּראַך האָבּן א סך ווערטער בּאַקוּמען אַ נייעם אינהאַלט‪ .‬בּיים לייענען‬ ‫דייטשע דאקוּמענטן האָט זיך ארויסגעשטעלט‪ ,‬אַז די מערדער בּאַנוּצן זיך מיט אַ גאַנץ נייער‬ ‫טערמינאלאגיע‪ .‬זיי גיבּן צוּ א סך ווערטער אַ געהיימע בּאדייטוּנג‪ .‬זיי האבּן פוּן דער דייטשער‬ ‫שפּראך געמאַכט א מין גנביש־לשון‪ .‬אויספאָרשן די דאזיקע שפּראַך‪ ,‬נאכזוּכן איר געהיימען‪,‬‬ ‫פאַרבּרעכערישן זינען איז געווארן מיין ציל‪.‬‬ ‫אט איז למשל דאָס וואָרט "אַקציע"‪ ,‬וואָס האָט אָפּגעקאסט מיליאָנען לעבּנס‪ .‬אין קיין‬ ‫שוּם דייטשן שפּראַך־לעקסיקאן קוּמט עס נישט פאר‪ ,‬נאָר פוּנדעסטוועגן בּאנוּצן זיך מיט דעם‬ ‫דאזיקן וואָרט פאַרשידענע ס‪.‬ס‪ .‬אנפירער‪ .‬ווער האָט זיי דאָס דאָזיקע וואָרט מיטן נייעם תּוכן‬ ‫אויסגעלערנט? ווער איז דער "ערפינדער" פוּן דעם דאזיקן ווארט? דארויף וועט מוּזן געבּן אן‬ ‫ענטפער די געשיכטע‪.‬‬ ‫אַ חוּץ די ווערטער גענוּמענע בּיי די דייטשן איז אבּער אויך פאַראַן אַ שלל אַנדערע‬ ‫ווערטער‪ ,‬וואָס זענען שוין געשאַפן געווארן אויפן יידישן יסוד‪ – ‬דוּרך יידן אוּן צווישן יידן‪ .‬די נייע‬ ‫פאַרהעלטנישן‪ ,‬נייע אינסטיטוּציעס האָבּן דערצוּ געצוווּנגען‪ .‬פוּן דער אַנדערער זייט האבּן זיך‬ ‫יידן בּשעת דער אָקוּפּאַציע צוּליבּ פאַרשיידענע זייער פאַרשטענדלעכע טעמים אפטער ווי אמאל‬ ‫בּאַנוּצט מיט דער פּוּילישער שפּראַך‪ .‬אוֹיך אויף פּוֹיליש האָבּן זיי געמוּזט אַרויסבּרענגען דעם‬ ‫געדאנק אין אַ נייער‪ ,‬נישט פאַר יעדן פאַרשטענדלעכער פאָרם‪ .‬אוּנזער אַרבּעט גייט דעריבּער אין‬ ‫דריי ריכטוּנגען׃ מיר אינטערעסירן זיך ראשית מיט דער דייטשער נייער אַמט־שפּראַך‪ ,‬צווייטנס‬ ‫מיט דעם יידישן ווערטער־אָפּקלוֹיבּ‪ ,‬וואָס איז אנטשטאנען אין דער אָקוּפּאציע־צייט‪ ,‬דריטנס‬ ‫מיט די נייע פּוילישע ווערטער‪ ,‬מיט וועלכע עס האָבּן זיך בּאַנוּצט אוּן בּאַנוּצן זיך נאָך עד היום‬ ‫יידן וואָס האבּן גערעדט פּויליש‪ ,‬אדער געלעבּט אויף דער א‪ .‬ג‪" .‬ארישער זייט"‪.‬‬ ‫וועגן דעם מעטאָד מיט וועלכן איך בּאַנוּץ זיך וועלן קלאָר עדות זאָגן די אוּנטן געבּראַכטע‬ ‫פּאָזיציעס פוּן דער דייטש־פאַשיסטישער טערמינאָלאָגיע‪.‬‬ ‫כ׳בּעט אַלע וואָס וועלן זיך פאַראינטערעסירן מיט דעם ענין מיר צוּשיקן זייערע בּאַמערקוּנגען‬ ‫אוֹיפן אדרעס פוּן דער צענטראַלער היסטאָרישער קאָמיסיע אין לאָדזש‪ .‬נאַרוּטאָוויטשאַ־גאַס‬ ‫‪( .25‬בּאַמערקוּנג׃ ס׳רוב ציטירטע דאָקוּמענטן געפינען זיך אין אַרכיוו פוּן דער דערמאָנטער‬ ‫קאָמיסיע‪).‬‬ ‫"יוּדענאקציאָן"‬ ‫אַקציע אויף יידן‪ .‬ווי כ׳האָבּ שוֹין אָנגעוויזן ווערט דאָס וואָרט‪ ,‬וואס בּאצייכנט מאַסן־מארד‬ ‫אָדער מאַסן־געיעג‪ ,‬אויף מענטשן‪ ,‬נישט דערמאָנט אין קיין שוּם דייטשן‪ ,‬אַפילו נישט אין‬ ‫קיין היטלעריסטישן געזעצ־בּוּך‪ .‬דאַקעגן טרעפט מען דאָס וואָרט (אָן א דעפיניציע‪ ,‬קענטיק׃‬ ‫דאָס וואָרט איז גוּט געווען באקאנט אלע אויספיר־אָרגאַנען!) אין פארשיידענע אָפיציעלע‬ ‫פּאָליצייאישע אוּן אנדערע דאָקוּמענטן‪ ,‬אָט לייענען מיר׃‬ ‫"'זיכעֶ רהייטס־פּאָליציי'‪' ,‬טראַנספער־שטעלע' פּיאסקי דעם ‪.1942.11.4‬‬ ‫צוּם קאָמענדאנט פוּן דער זיכערהייטס־פּאָליציי אוּן ס‪.‬ס‪ .‬פארן דיסטריקט לוּבּלין‪ ,‬צוּ די‬ ‫הענט פוּן ס‪.‬ס‪ .‬אָבּערשטוּרמפירער ווערטהאָף‪ – ‬לוּבּלין‪.‬‬ ‫דער ענין איז נוגע׃ 'יוּדענאַקטיאָן' אין פּיאסקי‪".‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪720‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫דאָס וואָרט "אקציע" איז געוואָרן שטארק פּאָפּוּלער אויף אלע טעריטאָריעס‪ ,‬וואָס זענען‬ ‫פאַרכאפּט געוואָרן דוּרך די דייטשן‪ .‬מיר טרעפן עס אין דער פּוילישער‪ ,‬אוּקראינישער א‪ .‬א‪.‬‬ ‫שפּראכן‪" .‬זראָבּעלע אקציוּ" זינגט זיך אין א אוּקראיניש ליד‪ .‬אויף צוּ בּאצייכענען אן אקציע‬ ‫האָבּן זיך די דייטשן בּאנוּצט אין זייער טאָג־טעגלעכער שפּראך אויך מיט א גאנצער רייע אנדערע‬ ‫ווערטער ווי למשל׃ "האזעניאגד"‪" ,‬הימעלפארט"‪.‬‬ ‫אחוץ יידן־אקציעס פלעגן אויך פאָרקוּמען אקציעס אוֹיף פּאָלאקן‪ ,‬שפּאניער (רעפּוּבּליקאנער)‪,‬‬ ‫סערבּן אין קאָנצענטראציע־לאגער מאטהאוזן א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫(זע בּיאַלעצקי׃ "אָבּאָזי שמיערצי")‬ ‫מוּזוּלמענער‬ ‫אין אָשוויעֵ נצימער לאגער האָט מען א מענטש א שוואכן אוּן קראנקן‪ ,‬וואָס טויג נאָר אין‬ ‫קרעמאטאָריע‪ ,‬אָנגערוּפן מוּזוּלמאן‪" .‬איך בּין דאָך נישט קיין מוּזוּלמאן" פלעגט זיך טרייסטן‬ ‫מוֹרא האָבּנדיק מ׳זאָל אים נישט ארייִנשטעלן צווישן די‪ ,‬וואָס טוֹיגן שוֹין נישט צוּ קיין‬ ‫ֶ‬ ‫א ייד‪,‬‬ ‫ארבּעט‪ .‬דאָס דאָזיקע וואָרט געפינט זיך אין די אָפיציעלע דייטשע דאָקוּמענטן‪ .‬למשל‪( ,‬איך‬ ‫איבּערזעץ פוּן דייטש)‪:‬‬ ‫"אָשוויעצים ‪3‬א ‪ ,30.10.1942‬זייגער ‪1.30‬‬ ‫טעלעפאָן געשפּרעך נר‪ .152 .‬צוּ דער ווירטשאַפט פאַרוואלטוּנג הוֹיפּט־אַמט ד‪,2 .‬‬ ‫אָראַניענבּוּרג‪ .‬די פוּן דאַכאַו אַרוֹיסגעשיקטע ‪ 499‬אַרעסטאַנטן זענען אַהער אָנגעקוּמען‬ ‫דעם ‪ .1942.29.10‬די אַרעסטאַנטן זענען אין ערגסטן צוּשטאַנד׃ קערפּעלעך‪ ]![ ‬זייער‬ ‫שוואַך‪ ,‬מיט אייִן וואָרט‪ – ‬מוּזוּלמענער‪ .‬אפשר א דריטל וועט קאָנען נאָך א ‪ 14‬טאָגיקן‬ ‫אָפּרוּ צוּטרעטן צוּ דער אַרבּעט‪ .‬צוּ אַרבּעטן אין די בּוּנא־ווערק זענען זיי לחלוטין נישט‬ ‫אוּמשטאַנד‪.‬‬ ‫אָפּטיילוּנג ‪3‬א‪ .‬שוואַרץ‪ ,‬ס‪.‬ס‪ .‬אָבּערשטוּרמפירער‪".‬‬ ‫א געזוּנטן ארבּעטער האָט מען אָנגערוּפן "קאנאדער"‪ .‬אין דעם האַסאַג־לאגער אין סקארזשיסקא‬ ‫האָט מען א שוואכן ארבּעטער אָנגערוּפן מיטן נאָמען "מאָנגאָל"‪.‬‬ ‫"הוּנדעשטאַפעל" – הינט־אָפּטיילוּנג‬ ‫"וואַפן‪ ‬ס‪.‬ס‪ .‬ס‪.‬ס‪.‬־טאטען־קאָפּף שטוּרם־בּאַן‪ ,‬אָשוויענטשים‪ .‬אָשוויענטשים דעם ‪28|10‬‬ ‫‪ .1943‬שטוּרם־בּאַן־בּאַפעל נר‪ .133|43 .‬אוֹיבּ בּיים זוּכן אַנטלאָפענע אַרעסטאַנטן וועלן‬ ‫אָנגעווענדעט ווערן הינט‪ ,‬דאַרף מען דאָס תּיכּף אוּן אָן שום אוֹיפפאָדערוּנגען מעלדן דעם‬ ‫שטוּרם־בּאַן‪ ,‬אָנגעבּן גלייכצייטיק דעם נאָמען פוּן דעם בּאַטרעפנדיקן הוּנט אוּן מיט וואָס‬ ‫פאַר א דערפאָלג דאָס זוּכן האָט זיך פאַרענדיקט‪.‬‬ ‫ס‪.‬ס‪ .‬שטוּרם־בּאַן־פירער אוּן קאָמאַנדיר‪".‬‬ ‫אין טרעבּלינקע איז ארוּמגעלאָפן א גרויסער הוּנט פוּן דער ראַסע "הייליקער בּערנאַרד" מיטן‬ ‫נאָמען "בּאררי"‪ ,‬וועלכער איז געווען אַזוי געשוּלט‪ ,‬אז ער פלעגט זיך וואַרפן אויף מענטשן אוּן‬ ‫אָנכאַפּן זיי בּיי די געשלעכט־אָרגאַנען‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪721‬‬

‫‪Document 47‬‬

‫(פוּן דער דערקלערוּנג פוּן דעם טרעבּלינקער אוֹיפשטענדלער מ‪ .‬לאַקס)‪.‬‬ ‫אין סקאַרזשיסקא איז געווען א סאדיסט‪ ,‬ס‪.‬ס‪.‬־מאַן קינערמאַן‪ .‬ער האָט געהאט א‬ ‫שרעקלעכן הוּנט‪ ,‬וועלכן ער האָט א נאָמען געגעבּן "מענטש"‪ ,‬דאַקעגן יידן האָט ער גערוּפן‬ ‫"הוּנט"‪ .‬זייער אָפט פלעגט ער א רוּף טוּן צוּ זיין הוּנט׃ "א נוּ‪ ,‬מענטש‪ ,‬צערייס דעם הוּנט"‪ .‬דער‬ ‫פאָלגזאַמער הוּנט האָט אויסגעפירט זיין אויפגאַבּע‪.‬‬ ‫(פוּן ראַדאָם‪ – ‬בּאַקאַלטשוּק)‪204.‬‬ ‫היסטארישער ווערטער־בּוּך‬ ‫אַלטע ווערטּער מיטּ אַ נייעם אינהאַלט‬ ‫"ערזאַץ"‬ ‫דאָס וואָרט "ערזאַץ" איז בּאַקאַנט פוּן דער ערשטער וועלט־מלחמה‪ .‬מיט דעם וואָרט‪ ,‬האָבּן‬ ‫די דייטשן בּאַצייכנט פאַרשידענע קינסטלעכע פּראָדוּקטן‪ ,‬וואָס האָבּן בּאדארפט פארטרעטן‬ ‫די נאַטירלעכע‪ ,‬וועלכע האָבּן אויסגעפעלט צוּליבּ די מלחמה־געשעענישן‪ .‬אזוי למשל‪ ,‬האָבּן די‬ ‫דייטשן זיך בּאנוּצט מיט קינסטלעכן׃ ערזאַץ־האָניק‪ ,‬ערזאַץ־פּוּטער א‪ .‬א‪ .‬וו‪.‬‬ ‫אין דער היינטיקער מלחמה‪ ,‬זענען די דייטשן אַוועק א סך ווייטער‪ .‬זיי זענען דערגאנגען‬ ‫צו … ערזאץ־מענטשן‪ .‬אָט איז אַ דאָקוּמענט׃‬ ‫"ס‪.‬ס‪ .‬ווירטשאַפט־פערוואַלטוּנג הויפּטאַמט‪ .‬אַמטסגרוּפּע ד‪ .‬קאנצענטראַציע־לאַגער‪.‬‬ ‫אָראַניענבּוּרג בּיי בּערלין ‪.5.10.1941‬‬ ‫דער ענין איז נוגע יידישע אַרעסטאַנטן‪.‬‬ ‫צוּם קאָמענדאַנט פוּן קאנצענטראַציע־לאַגער אשוויענטשים‪.‬‬ ‫די יידישע אַרעסטאַנטן‪ ,‬וואָס געפינען זיך נאָך אין פארשידענע קאָנצענטראַציע־לאַגערן‪,‬‬ ‫אויפן געבּיט פוּן רייך‪ ,‬מוּזן אריבּערגעפירט ווערן קיין אָשוויענטשים‪ .‬עס האַנדלט זיך אין‬ ‫אן ערך ‪ 1.600‬מענטשן‪ .‬אזוּי אַרוּם וועלן די קאָנצענטראַציע־לאַגערן‪ ,‬פוּן דייטשן רייך‬ ‫‪ )E‬נויטיקן מיר זיך אין פּאָלאַקן‪ ,‬אוּקראַינער אָדער‬ ‫ווערן יידן־ריין‪ .‬ווי אַן ערזאַץ (‪­ rsatz‬‬ ‫אַנדערע אַרעסטאַנטן‪.‬‬ ‫דער שעף פוּן אַמט ד‪ 2 .‬ס‪.‬ס‪ .‬אָבּערשטוּרמפירער (אוּנטערשריפט נישט לייענבּאַר)"‬ ‫"יוּדעננאַכלאַסס"‬ ‫י י ד י ש ע י ר וּ ש ה ‪ .‬אַזוי האָבּן די דייטשן אָנגערוּפן דאָס גאַנצע יידישע פאַרמעגן‪ ,‬וואָס‬ ‫איז געבּליבּן הפקר נאָך אַן אַקציע אָדער "אוֹיסזידלוּנג"‪ .‬דאָס דאָזיקע אוּן ענלעכע ווערטער‬ ‫("יוּדענבּעזיץ"‪ – ‬יידיש פאַרמעגן א‪ .‬אנד‪ ).‬געפינט מען זייער אָפט אין פאַרשידענע אָפיציעלע‬ ‫דאָקוּמענטן‪ ,‬למשל׃‬ ‫"וואַפען־ס‪.‬ס‪ – ,.‬אוּן פּאָליציי־געריכט ‪ .IV‬קראָקע ‪ ,1942‬דעם ‪ .17.9‬דער ענין איז נוֹגע‬ ‫נויטיקע קעגנשטאַנדן פוּן דער י י ד י ש ע ר י ר ו ש ה ‪".‬‬ ‫‪204 End of part one.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪722‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫דערנאָך גייט אַ גאַנצע רשימה פוּן פאַרשידענע שטוּבּ־ֿזאַכן‪ ,‬וואס מען בּעט אַרויסצוּשיקן‪.‬‬ ‫מיט אַזעלכע בּקשוֹת וועגן געניסן פוּן יידישער ירושה ווענדן זיך קיין לוּבּלין ס‪.‬ס‪.‬־אָפּטיילוּנגען‬ ‫א‪ .‬א‪ .‬פוּן ווין‪ ,‬בּערלין אוּן אַנדערע שטעט‪ .‬אין מלוכה־אַרכיוו פוּן מיידאַנעק געפינט זיך אַן‬ ‫אינווענטאַר־בּוּך פוּן פאַרשידענע (העכער הוּנדערט סאָרטן) מלבּוֹשים‪ ,‬וואָס שטאַמען פוּן‬ ‫"יידישן בּעזיץ"‪ ,‬עקסטרע־קוויטאַנציעס אין אַ גרעסערער צאָל גיבּן קלאָרע ידיעות‪ ,‬ווער עס‬ ‫האָט פוּן דעם "נאַכלאַס" גענאָסן‪– .‬‬ ‫"קינדערערפאַסוּנג"‬ ‫עס האָט אין וואַרשע בּשעת דער דייטשער אָקוּפּאַציע עקזיסטירט אַן עפנטלעכער אַמט א‪ .‬ג‪.‬‬ ‫"ווערט־ערפאַסוּנג"‪ ,‬וואָס האָט זיך פאַרנוּמען מיט "אויפזוּכן"‪ – ‬זאַמלען‪ ,‬רעגיסטרירן אוּן …‬ ‫אָפּשיקן קיין דייטשלאַנד זאַכן‪ ,‬וואָס זענען געבבּליבּן נאָכן "אַרויספירן" די יידן‪ .‬די דאזיקע‬ ‫אינסטיטוּציע האָט אין אַנדערע שטעט געהאַט אַן אַנדערן נאָמען‪ .‬בּכּלל דאַרף אוּנטערגעשטראָכן‬ ‫ווערן‪ ,‬אַז די דייטשן פלעגן זיך בּאַנוּצן מיט אַ שלל פוּן ווערטער אויף צוּ בּאַצייכענען איין‬ ‫אוּן דיזעלבּיקע זאַך‪ ,‬אין לאָדזש למשל‪ ,‬האָט די איידעלע אַרבּעט פוּן דער "ווערט־ערפאַסוּנג"‬ ‫געפירט די "אויפרוימוּנגס־קאָמאַנדא" … אבּער נעבּן די דאָזיקע אינסטיטוּציעס‪ ,‬וואָס האָבּן‬ ‫זיך פאַרנוּמען מיט טויטע זאַכן‪ ,‬האָבּן אוּיך עקזיסטירט אַנדערע‪ ,‬וואָס האָבּן זיך פאַרנוּמען‬ ‫מיט "ערפאסן" (שווער אָדער גאָר אוּממעגלעך איז איבּערגעבּן דאָס וואָרט אין אן אנדער‬ ‫שפּראך)‪ .‬מענטשן דערוואַקסענע אוּן אַפילו … קינדער‪ .‬אָט איז א דאָקוּמענט (כ׳איבּערזעץ‬ ‫פוּן דייטש)‪:‬‬ ‫"יאנאוו לוּבּעלסקי‪ 9 ,‬מאַי ‪.1942‬‬ ‫צוּם ס‪.‬ס‪ .‬אוּן פּאָליציי־פירער‪ ,‬לוּבּלין‪.‬‬ ‫כ׳בּעט פוּן פאָלגנדיקע ערטער אויסצוּזידלען די יידן׃‬ ‫ראדאמיסל‪,‬‬ ‫זאקליקאוו‪,‬‬ ‫אננאָפאָל‪,‬‬ ‫אוּלאנאוו ‪,1‬‬

‫‪ .500‬‬ ‫‪.1.500‬‬ ‫‪ .500‬‬ ‫‪ .500‬‬

‫מאדליבּאזשיצע‪,‬‬ ‫זאקשאוועק‪,‬‬ ‫יאנאוו לוּבּעלסקי‪,‬‬ ‫קראַשניק‪,‬‬

‫‪.1000‬‬ ‫‪.500‬‬ ‫‪.400‬‬ ‫‪.1000‬‬

‫נאָר אַזוֹי ווי עס איז פאַראַן זייער אַ קליינע צאָל זשאַנדאַרמעריע־קרעפטן‪ ,‬מוּז אוֹיך‬ ‫צוּגעשטעלט ווערן אַן אָפּטיילוּנג ס‪.‬ס‪ .‬אוּן אַֹזוי ווי צוּ די דאזיקע אקציעס זענען נוֹיטיק פוּרן‪,‬‬ ‫מוּז מען לכּל הפּחות מיט אַ וואָך פריער אַרוּמרעדן ווי אַזוֹי די זאך אדוּרכצוּפירן‪.‬‬ ‫פוּן די אוֹיסזידלוּנגס־אַקציעס דארף מען ערפאַססען נאָר אַלטע‪ ,‬אַרבּעטס־אוּמפעיקע‬ ‫פרוֹיען אוּן קינדער אוּן אזעלכע מענער‪ ,‬וואָס אַרבּעטן נישט אויף דייטשע שטעלעס‪.‬‬ ‫האַנטווערקער וואָלטן געקאָנט לכל הדעות לעת־עתּה נאָך דאָ בּלייבּן‪ .‬איך וועל דעם ענין‬ ‫בפרוטטות ארוּמריידן מיט אייער בּאַפוּלמעכטיקטן‪.‬‬ ‫וו‪ .‬א‪ .‬פארטרעטער‪ – ‬לענק‪".‬‬ ‫מאי ‪ – 1942‬די צייט‪ ,‬ווען עס האָט אָנגעהויבּן צוּ בּליען די אינדוּסטריע אויף מיידאנעק‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪723‬‬

‫‪Document 47‬‬

‫ענלעכע רשימות זענען אויך צוּגעשטעלט געוואָרן צוּם ס‪.‬ס‪ .‬אוּן פּאָליציי־פירער גענ‪205.‬‬

‫מאיאר גלאבּאצניק פוּן אַנדערע קרייז־שטעט פוּן לוּבּלינער דיסטריקט‪ ,‬קלאָר פוּן וואנען עס‬ ‫איז געגאנגען די אינסטרוּקציע‪.‬‬ ‫"מוּזעל ווייבּער"‬ ‫"מוּזעל פרויען"‪ ,‬ווי עס פלעגן זאָגן די יידן "אַמטלעך" אין אשוויענטשים‪ ,‬בּירקענאוּ‪" – ‬הוֹיט‬ ‫אוּן בּיינער" ווי זיי האָבּן דאָס בּאצייכנט אויף פּראָסט יידיש‪ .‬דאָס זענען פרויען בּאשטימטע‬ ‫פאר דער קרעמאטאָריע‪ .‬דאָס וואָרט געפינט זיך אויך אין די אמטלעכע דייטשע דאָקוּמענטן‪,‬‬ ‫אין די רשימות פוּן די ארבּעטס־פעיקע אוּן נישט פעיקע ווייבּער; למשל׃‬ ‫די צוּ ארבּעט בּאשטימטע בּיבּלפאָרשערינס פוּן ‪ 7‬מאי ‪.1943‬‬ ‫בּאַשעפטיקוּנגס־אָרט‬ ‫אַרבּעטפעיקע‬ ‫"שאָנוּנג" (לאזארעט)‬ ‫קראנק‬ ‫די אַלגעמיינע צאָל פוּן בּיבּל־פאָרשערינס‬

‫צאָל‬ ‫‪86‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪99‬‬

‫צוּ אלט‪ ,‬מוּזעל־וויִיִבּער‬

‫אזעלכע מעלדוּנגען פלעגן צוּנויֹפגעשטעלט ווערן יעדן טאָג‪ ,‬אָרדנוּנג מוּז זיין!‪206‬‬ ‫היסטאָרישער ווערטערבּוּך*‬

‫אָפּצאָל פאַר אַנטלייען יידן‪Judenleihgebühr – ‬‬

‫לויט אַ פאַראָרדענוּנג פוּנם רייכסשטאַטהאַלטער פוּן וואַרטעגאַו (גרייזער!) פֿוּנעם ‪25.6.42‬‬ ‫האט יעדע פּריוואַטע דייטשע אוּנטערנעמוּנג‪ ,‬וואָס האָט בּאַשעפטיקט אַנטליענע יידישע‬ ‫אַרבּעטסקרעפטן‪ ,‬געדאַרפט צאָלן אין דער קאַסע פוּן דער געטא־פאַרוואַלטוּנג אין לאָדזש‬ ‫(זאָנדערקאָנטאָ ‪ 12.300‬בּיי דער שפּאָר־קאַסע אין לאדזש; פוּן דער זעלבּער קאָנטע האָט‬ ‫מען געצאָלט די אנטיילנעמער אין די יידן־אַקציעס!) ‪ 0.70‬רייכס־מאַרק פאַר יעדן קאָפּ ("פּראָ‬ ‫קאָפּף") אין יעדן קאַלענדאַר־טאָג!‬ ‫אַן אוּנטערנעמוּנג‪ ,‬וואָס האָט געוואָלט בּאַשעפטיקן יידישע אַרבּעטער‪ ,‬האָט זיך געוואָנדן‬ ‫צוּם אַרבּעטס־אַמט פוּן איר קרייז‪ ,‬דער אַרבּעטס־אַמט האָט געמאַכט אַ בּאַשטעלוּנג בּיי דער‬ ‫געטאָ־פאַרוואַלטוּנג אין לאָדזש אוּן דער "אַמטסלייטער" פוּן דער געטאָ־פאַרוואַלטוּנג האָט‬ ‫געליפערט סחורה פוּן לאָדזשער … געטאָ! געשיקט אוּיף אַרבּעט האָט מען‪ – ‬פאַרשטייט‬ ‫זיך‪ – ‬אַרבּעטספעיקע ("איינזאַצפעיקע"‪" – ‬אַמטסערצטלעך אוּנטערזוּכטע"); אָבּער צוּליבּ‬

‫* זע "דאָס נייע לעבּן" נוּמ‪ 5 .‬אוּ‪.8 .‬‬

‫‪.‬גענעראַל ‪205‬‬ ‫‪206 End of part two.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪724‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫דער שלעכטער בּאַהאַנדלוּנג פוּן אוּנטערנעמער‪ – ‬זיינען בּאַלד אַ טייל פוּן די יידן געוואָרן‬ ‫אוּמטויגלעך צוּ דער אַרבּעט‪ .‬וואָסזשע טוּט מען מיט אַזאַ מין אוּנטערנעמער‪ – ‬אַן אכזר?‬ ‫מ׳בּאַשליסט‪ ,‬אַז אויך פאַר קראַנקע‪ ,‬צייטווייליק אוּמפעיקע צוּ אַרבּעט‪ – ‬דאַרף ער צאָלן די‬ ‫‪ 0.70‬ר״מ‪" 207‬פּראָ קאָפּף אוּנד טאג"; אוּן אַזוי ווי אוּמזיסט צאלן פאַר נישט אַרבּעטנדיקע‪,‬‬ ‫וועט ער דאך נישט וועלן‪ ,‬וועט ער ממילא בּעסער בּאַהאַנדלען די אַרבּעטער‪ ,‬כּדי זיי זאלן‬ ‫יא זיין אַרבּעטספעיקע אוּן מ׳זאל קאנען פאַר זיי צאלן דעם אויסליי־אפּצאל! אט אזא מין‬ ‫ווילד־משוּנהדיקן געדאנקען־גאנג געפינען מיר אין אַן אויפקלערוּנג פוּן אנפירער פוּן דער‬ ‫אפּטיילוּנג אַרבּעט בּיים רייכסשטאטהאלטער אין וואַרטעגאַוּ‪ – ‬הייזלער‪ ,‬אין זיין בּריוו פוּן ‪3‬‬ ‫נאוועמבּער ‪ 1942‬צוּ דער פירמע "אסטדויטשע־כעמישע ווערקע האהענזאלצא"‪" :‬אין דעם‬ ‫אַלגעמיינעם אפּמאך צוּ צאלן דעם גלאבּאלן אפּצאל פאר אלע צוּגעטיילטע אוּן דערמיט אויך‬ ‫אַרבּעטספעיקע יידן‪ – ‬שטעקט דער מיין‪ – ‬אַז די אַרבּעטס־אוּנטערנעמער וועלן‪ – ‬מער ווי ס׳איז‬ ‫בּיז איצט ליידער פארגעקוּמען‪ – ‬טאָן לכל הפּחות דאס נוּיטווענדיקסטע‪ ,‬כּדי צוּ דערהאלטן די‬ ‫אַרבּעטס־קרעפטן איינזאצפעיק‪".‬‬ ‫אזוֹי ווי קיין אנדער מיטל אויף צוּ צווינגען דעם ארבּעטס־געבּער צוּ א בּעסערער בּאהאַנדלוּנג‬ ‫פוּן ארבּעטער וואָלט נישט געווען! אבּער ווי צביעותדיק ס׳האָט אויסגעזען אַפילו די דאָזיקע‬ ‫פאָדערוּנג‪ ,‬זעט מען פוּן נעענטסטן זאץ פוּן דעם זעלבּן בּריוו׃ "אויבּ די אַרבּעטסקראפט איז‬ ‫צוּליבּ ספּעציעלע טעמים לגמרי נישט אַרבּעטספעיק האָט איר דאָס רעכט צוּריקצוּשיקן די‬ ‫ארבּעטער צוּם אַרבּעטס־אמט‪ ".‬אוּן ווער האָט עס געשטערט דעם ארבּעטסגעבּער צוּ מאכן די‬ ‫יידישע ארבּעטער טאקע פאר פ וּ ל ש ט ע נ ד י ק ארבּעטספעיקע [!]?‪208‬‬ ‫וואָס טוּט דער אַרבּעטס־אַמט מיט די יידן‪ ,‬וואָס זיינען בּיי דער ארבּעט געוואָרן קראַנק אוּן‬ ‫אַרבּעטסאוּמפעיק? ער שיקט זיי גלייך אָפּ … אין געשטאַפּאָ; גלייכצייטיק שיקט ער א מעלדוּנג‬ ‫אין געטא־פאַרוואַלטוּנג‪ ,‬אַז צוּליבּ אַרבּעטס־אוּמפעיקייט אָדער קראנקייט האָט ער אַזאַ אוּן אַזאַ‬ ‫צאָל יידן (זיי ווערן צוּמייסט אויסגערעכנט מיטן פוּלן נאמען אוּן צוּנאָמען‪ ,‬געבּוירן־יאָר אוּן‬ ‫געבּוירן־אָרט!) איבּערגעגעבּן דער געשטאַפּאָ אוּן ער וועט פוּן דעם מאָמענט אָן נישט צאָלן‬ ‫פאַר זיי דעם אַנטליי־אָפּצאָל‪ .‬אַזוי האט געטאָן דער לאַנד־ראט פוּן קרייז אלטבּוּרגוּנד; אזוּי‬ ‫האַנדלט דער אָנפירער פוּן לאַגער פאַרקווידע‪ ]![ ‬ד״ר סאַוּער; די פירמע "רוּדאָלף לאַוּטריק‬ ‫האָהענזאַלצא" אוּן א גאַנצע ריי אנדערע‪ .‬אוּן וואָס די געהיימע שטאַטס־פּאָליציי (געשטאַפּאָ)‬ ‫האָט געטאָן מיט די קראנקע יידן‪ ,‬איז אלעמען בּאקאנט …‬ ‫עס האָט זיך אָבּער געטראָפן א פאל‪ ,‬אז דער נאַיווער אָנפירער פוּן "געמיינשאפטסלאגער"‬ ‫אין יענדשזעיאָוו האָט צוּריקגעשיקט ‪ 29‬יידן‪ ,‬וואָס זיינען דאָרט בּיי דער ארבּעט קראנק געוואָרן‪,‬‬ ‫צוּריק קיין לאָדזש; דערויף האט דער אמטס־לייטער בּיבּאָוו געענטפערט דער אוּנטערנעמוּנג‬ ‫(דאטע ‪" :)12.6.43‬אז די געטאָ־פאַרוואַלטוּנג איז נישט בּאַרעכטיקט אָפּצוּנעמען יידן‪ ,‬נאָר די‬ ‫געהיימע שטאטס־פּאָליציי אוּן איך בּעט אייך אויף להבּא קודם אָנצוּפרעגן איידער איר שיקט‬ ‫ארוּיס קראנקע יידן‪ ".‬אוּנטערגעשריבּן "בּיבּאָוו"‪ .‬מיט אן ענלעכן שרייבּן ווענדט זיך דער זעלבּער‬ ‫בּיבּאָוו דירעקט צוּ דער געשטאַפּאָ‪ ,‬ווען אן אַנדערער פירער האָט צוּריקגעשיקט ‪ 850‬יידן׃‬ ‫"לויט מיין מיינוּנג איז עס געווען לגמרי פאלש בּכלל צוּריקצוּשיקן די דאָזיקע יידן קיין לאָדזש"‪.‬‬ ‫די דאטע פוּן בּריוו ‪.18.3.43‬‬ ‫‪.‬רייכס־מארק ‪207‬‬ ‫‪.‬ארבּעטסאוּמפעיקע ‪208 Obviously a typo for‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪725‬‬

‫‪Document 47‬‬

‫ווי גענוי עס איז געפירט געוואָרן די בּוּכוּנג פוּן ‪ 70‬פעניג‪ ,‬וואָס די פירמעס האָבּן בּאדארפט‬ ‫צאלן‪ ,‬קאָן מען זען פוּן פאָלגנדיקע צוויי דאָקוּמענטן׃ "די געטאָ־פארוואלטוּנג שיקט צוּ דעם‬ ‫‪ 31.7.43‬א בּריוו דער פירמע 'יוּליוּש שאלהאָרן אין וויעלוּן' הלמאי זי האָט פארן חודש יוּני‬ ‫צוּגעשיקט דעם אָפּצאָל נאָר פאר ‪ 199‬יידן הגם זי האָט דעם ‪ 31‬מאי געהאט א סאלדא פוּן‬ ‫‪ 200‬יידן‪ .‬וווּזשע איז אומגעקומען דער ‪200‬־סטער ייד? 'אויבּ ער איז אומגעקומען‪ ,‬בּעט איך‬ ‫מיר צושטעלן א פארענדערונגס־אויסווייז (אזא רשימה האָט דער פירער געדארפט צושטעלן‪,‬‬ ‫וויבּאלד ס׳איז פאָרגעקומען אַ וואָסער נישט איז ענדערוּנג אין דער צאָל ארבּעטנדיקע יידן‪,‬‬ ‫ד‪ .‬ה‪ .‬אין כּמעט אלע פאלן‪ ,‬נאָך אן 'אומקום' פון איינעם פון זיי)‪ – ‬אויבּ ווידער ער איז נישט‬ ‫אומגעקומען בּעט איך מיר צושיקן ‪ 21‬ר״מ‪ ".‬פארשטייט זיך‪ ,‬אז די פירמע האָט צוגעשיקט א‬ ‫פארענדערונגס־אויסווייז און נישט די ‪ 21‬רײכסמארק!‬ ‫‪ "C‬ענטפערט דעם ‪ 31.3.43‬דער‬ ‫אן אנדער אוּנטערנעמוּנג "קלאָץ עט קאָמפּ‪ .‬בּערלין ‪­ 23‬‬ ‫געטאָ־פאַרוואַלטונג אויף אַ פאָדערונג איינצוצאָלן דעם יודענלייגעבּיר מיט אזא מין לשון׃ "אזוי‬ ‫ווי מיר האָבּן פאָרויס געדעקט די וווינוּנגס און דערנערונגס־הוצאות פאר א גאנצער וואָך און‬ ‫די יידן זיינען אזוי אומגעריכט אָפּגעצויגן געוואָרן‪ ,‬קאָנען מיר אויך נישט בּאצאָלן … עס זיינען‬ ‫אויך דערבּיי אָנגעוואקסן פּראָצענטער פון דער סומע זייט דעם חודש אָקטאָבּער ‪ 1942‬בּיזן‬ ‫היינטיקן טאָג" … די פירמע האָט דעריבּער פּרעטענסיעס צו דער געטא־פארוואלטונג מ׳זאל‬ ‫איר דאס אלץ דעקן!‬ ‫וואָס האָט געטאָן די געטאָ־פאַרוואַלטוּנג מיט די ‪ 0.70‬ר״מ? לויטן דערמאַנטן צירקוּלאר‬ ‫פוּן שטאטהאלטער האָבּן נאָר צוואנציק פעניג פוּן דעם סכום געדארפט גיין לטובת די אַרבּעטער‪,‬‬ ‫נעמלעך אויף אָנגעטוּעכץ פאַר די יידן‪ ,‬וואס האבּן געאַרבּעט אין די לאַגערן ("יוּדענבּעקליידוּנג")‪,‬‬ ‫דער רעשט איז דעריבּער בּאַטראכט געוואָרן ווי א גערעכטלעך אייגנטוּם פוּן דער געטאָ־‬ ‫פארוואלטוּנג‪ ,‬דערפאר וואס זי האט אוּיסגעליען אירע יידן צוּ דער ארבּעט!‬ ‫וועגן די אַרבּעטס־כּללים אין די לאַגערן איז כּדאי נאָך דאָ צוּ דערמאָנען׃ ‪" .1‬דאָס אויסלייען‬ ‫אָדער אָפּגעבּן פוּן יידישע אַרבּעטס־כּוחות אָן דער הסכּמה פוּן אַרבּעטס־אַמט איז פאַרבּאָטן"‪.‬‬ ‫(פאַראָרדענוּנג פוּן געבּיטס־קאָמיסאַר אין ווילנע פוּן ‪ .2 ;)3.11.42‬דאָס פאַרווענדן יידן צוּ‬ ‫אַנדערע אַרבּעטן אוּן נישט צוּ די יעניקע‪ ,‬צוּליבּ וועלכע זיי זיינען דער אוּנטערנעמוּנג איבּערגעגעבּן‬ ‫געוואָרן‪ ,‬איז פאַרווערט‪ .‬אַזוי למשל האָט די פירמע "רוּדאָלף לאַוּטריך אין פּויזן" בּאקוּמען אַ‬ ‫שטרענגן פאָרוווּרף מיט א דראָוּנג איבּערצוּגעבּן דעם ענין דער געשטאַפּאָ אוּן צוּצוּנעמען בּיי‬ ‫איר די יידן‪ ,‬דערפאַר‪ ,‬וואָס זי האט פארווענדט די יידן נישט בּיי דער שווּערער ערד־ארבּעט‪,‬‬ ‫צוּליבּ וואס די יידן זיינען איר צוּגעשטעלט געוואָרן‪ ,‬נאָר בּיי שניידעריי אוּן שוּסטעריי …‬ ‫‪Translation‬‬ ‫‪N. Blumental‬‬ ‫‪Historical Dictionary‬‬ ‫‪New Words with a New Meaning‬‬ ‫‪When, after an interval of several years, I returned to Poland, I noticed that‬‬ ‫‪the language of the surviving Jews had been invaded by an entire series of‬‬ ‫‪new words, which had previously not been there. Moreover, certain other‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

726

Research on Ghettos and Camps

old words had received a whole new meaning. It is not hard to fathom that the source of most of these words is the linguistic muck, which the Germans brought in with them. Many words in the German language too received new connotations. Reading German documents, it comes to the fore that the murderers make use of a completely new terminology. They assigned covert meaning to a lot of words. They transformed the German language into a kind of secret code for thieves. Studying this language, searching for its secret and criminal purposes has become my goal. Take for example the word Action, which cost so many lives. It appears in absolutely no German dictionary, but nevertheless various SS leaders use it. Who taught them this word with its new connotation? Who is the Erfinder 209 of this word? History will have to provide the answer to this question. Aside from those words originating with the Germans, there is also a great number of other words, which were created on a Jewish foundation – by Jews and among Jews. Furthermore, the new relations and new institutions held sway in this regard. On the other hand, for various, very understandable reasons, during the occupation Jews used the Polish language more often than they had done previously. In Polish as well, they needed to express their thought in a new, not universally intelligible form. Our work consequently goes in three directions: First, we are interested in the new German bureaucratic language; second, in the Jewish word selection that emerged in the time of the occupation; and, third, in the new Polish words that Jews who spoke Polish or who lived on the so-called “Aryan side” used and use until this very day. As for the methodology that I employ, the following items from German fascist terminology will bear clear witness. I ask everyone interested in this topic to send me their comments via the Central Jewish Historical Commission at 25 Narutowicza Street in Łódź. (Note: Most of the documents cited herein can be found in the archive of this Commission.) “Judenaktion” Actions against Jews. As I previously indicated, this word, which denotes mass murder or mass pursuit of people is mentioned in absolutely no German, not even in a Hitlerite, law book. By contrast, we find this word in various official police and other documents (without definition, apparently: all the administrative organs were very familiar with this word!). Thus, we read: 209 Inventor.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

727

Document 47

“Security Police”: “Transfer Post,” Piaski,210 November 4, 1942 To the Commandant of the security police and SS, Lublin District, to the attention of SS-Obersturmführer Werthof211 – Lublin. The matter is in reference to: “Judenaktion” in Piaski.212 The word Action became very popular in all territories captured by the Germans. We find it in the Polish, Ukrainian, and other languages. “Zrobili akcję”213 goes a Ukrainian song. In order to indicate an Action, the Germans also used, in their day-to-day language, a whole series of other words, for example: Hasenjagd 214 and Himmelfahrt.215 In addition to Judenaktionen, there were Actions against Poles, Spaniards (Republicans),216 Serbs in the Mauthausen concentration camp, and so forth. (See: Bielecki, „Obozy śmierci”).217

210 Piaski Luterskie, about 30 km southeast of Lublin. 211 This should be SS-Obersturmführer Hermann Worthoff (1910–1982), who between 1941 and 1944 headed the Jewish Affairs Department of Sipo and SD in the Lublin District of the General Government and was involved in the liquidation of the Lublin Ghetto. In December 1975, a German court in Wiesbaden sentenced him to eight years in prison for participating in the murder of 8,000 Jews from the Lublin Ghetto. 212 An open ghetto existed between December 31, 1940, and June 11, 1941. From midMarch to early November 1942, as a part of the Operation Reinhard, the Piaski Ghetto functioned (together with others) as a “transit ghetto” or collection point for deportations of Polish Jews and also Jews from the Reich and the Protectorate to Belzec and Sobibor. During its existence, an average of 4,000 to 5,000 inhabitants lived here. After a major deportation took place around October 22, 1942, when several thousand Jews were first deported to the Trawniki training camp and from there sent to their deaths at Sobibor, in early November 1942, 1,000–2,000 Jews were shot in the local Jewish cemetery. See Joseph Robert White, Art. Piaski Luterskie, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 696–699. 213 They made an Action. 214 Rabbit hunt. 215 Ascension to heaven. 216 After the Wehrmacht invaded France, some 15,000 Spanish civil war refugees were taken POW. Most of them were deported to the concentration camps Mauthausen and Gusen (Austria). 217 Wacław Bielecki, Obozy śmierci [Death Camps], Moscow 1944.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

728

Research on Ghettos and Camps

Muselmänner In camp Auschwitz, a weak and sick person, only fit for the crematorium, was called a Muselmann. “I’m still no Muselmann,” a Jew would console himself, fearing that he would be placed among those no longer suitable for work. The same word could be found in official German documents, for example, (I translate from the German): “Auschwitz 3A October 30, 1942, 1:30 PM Telephone conversation no. 152. To the Economic and Administrative Main Office D. 2, Oranienburg.218 The 499 prisoners sent out from Dachau arrived here on October 29, 1942. The prisoners are in the worst condition. Very weak in body; in a word: Muselmänner. After about two weeks of rest, perhaps one third will be able to proceed to work. As for working in the Buna factories,219 they are in absolutely no condition to do so. Section 3A. Schwarz, SS-Obersturmführer.“220 A healthy worker was called a “Canadian.” In the HASAG camp at ­Skarżysko,221 a weak worker was called by the name “Mongol.” “Hundestaffel” – Dog Division “Waffen-SS Totenkopf Sturmbann Auschwitz. Auschwitz, October 28, 1943. Sturmbann battalion no. 43/133. If, in the search for escaped prisoners, there will be recourse to dogs, it must be reported immediately and without exception to the Sturmbann, simultaneously reporting the name of the dog involved and with what kind of ultimate success the search met. SS-Sturmbannführer and Commander” 218 In March 1942, SS-Obergruppenführer Oswald Pohl (1892–1951) founded the SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt (WVHA), the SS agency responsible for overseeing the concentration camps and the use of slave labor. 219 The Buna factories at the Monowitz concentration and labor camp, part of the Auschwitz complex. 220 SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz (1906–1947) served between 1941 and 1943 as head of the work assignment department in Auschwitz, and from 1943 on as commandant of Auschwitz III, Monowitz, responsible for supplying slave labor to German industrial firms at the camp. See Anonymous, Personenregister und Kurzbiographien, 881. 221 The Hugo und Alfred Schneider Aktiengesellschaft Metallwarenfabrik, a Leipzigbased manufacturer of metal goods, used Jewish slave labor in its factories at Skarżysko-Kamienna, Kielce, Częstochowa, and many other labor camps.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

729

Document 47

In Treblinka, a St. Bernard named “Barry” would run around, trained to leap onto people and grab them by the genitals. (From the statement by M. Laks,222 participant in the Treblinka uprising.) In Skarżysko, there was a sadist named SS officer Kindermann. He had a terrible dog that he named “Mensch.”223 In contrast, he referred to Jews as “dogs.” Very often he would call to his dog, “Come on, Mensch: Tear apart that dog!” The obedient dog would do its duty. (From Radom – Bakalczuk.)224 Historical Dictionary Old Words with a New Content “Ersatz”225 The word Ersatz has been known since the First World War. The Germans used it to indicate various artificial products that were required to substitute for the natural ones, lacking due to the events of the war. So, for example, the Germans used as replacements: Ersatz honey, Ersatz butter, and so forth. In the present war, the Germans have gone a lot farther. They have gone as far as … Ersatz people. Here is a document: “SS Administration and Economy Main Office. Administrative Unit D. Concentration Camp Oranienberg [sic] near Berlin, October 5, 1941. With reference to: Jewish prisoners. To the Commandant of Concentration Camp Auschwitz. The Jewish prisoners who can still be found in different concentration camps in the territory of the Reich must be transported to Auschwitz. This is a question of around 1,600 people. By this means, the concentration camps of the German Reich will become judenrein.226 As an Ersatz, we will need Poles, Ukrainians, or other prisoners. 222 Moszek (Mordka, also “Mietek”) Laks was deported to Treblinka in September 1942, participated in the uprising of August 2, 1943, escaped the camp, and survived in hiding. In 1946 he drew a map of Treblinka for CJHC, and later he served as a witness at the 1964–1965 Treblinka trial in Düsseldorf. 223 Person or human being. 224 Probably Mejlech Bakalczuk. Several inmates from Treblinka also reported this reversal of man and dog. See Webb / Chocholatý, The Treblinka Death Camp, 149 f. – End of part one. 225 Substitute or replacement. 226 Free of Jews.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

730

Research on Ghettos and Camps

The Chief of Administrative Unit D. 2 SS Obersturmführer (signature illegible)“227 “Judennachlass”228 Jewish inheritance. This is how the Germans called the sum total of Jewish property that was left behind after an Action or “Aussiedlung.”229 This particular word and several other similar ones (“Judenbesitz” – Jewish property etc.), are very often found in official documents, for example: “Waffen SS and Police Court VI. Kraków, September 17, 1942. With reference to the compelling issue of Jewish inheritance.” Thereafter appears an entire list of various household items that they are requested to dispatch. Such solicitations concerning the profits of Jewish inheritance were sent to the Lublin SS Division and elsewhere from Vienna, Berlin, and other cities. In the government archive of Majdanek, there is an inventory book of (more than a hundred types of) clothes that had originally been “jüdischer Besitz.”230 A large number of special receipts offer very clear information as to who profited from this Jewish “Nachlass.”231 “Kindererfassung”232 In Warsaw during the German occupation, there existed a public office, the so-called “Werterfassung,”233 which was engaged in “searching,” i. e., collecting, registering, and … shipping off to Germany things that remained after the Jews were “led out.” This same institution had a different name in other cities. It should be underlined that the Germans used a multitude of words to indicate one and the same thing. In Łódź, for example, the noble work of the 227 This signature possibly belonged to Richard Glücks (1889–1945) who was an SS officer and the chief of staff of Theodor Eicke (1892–1943), the Inspector of the Concentration Camps (ICC) since 1936, and who succeeded Eicke in office in 1939. In late 1941 / early 1942, the ICC headed by Glücks became administrative unit D of the SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt. 228 Jewish estate. 229 Resettlement, i. e., deportation to extermination camps. 230 Jewish property. 231 Estate. 232 Children’s registration. 233 Valuables registration unit.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

731

Document 47

“Werterfassung” was conducted by the “Aufräumkommando”234 … However, besides these institutions, which were occupied with dead things, there existed others, which were involved with “erfassen”235 (it is difficult or quite simply impossible to render this word in another language) persons: adults or even …children. Here is a document (I translate from the German): “Janów Lubelski,236 May 9, 1942. To the SS and Police Chief, Lublin. I request the resettlement of Jews from the following areas: Radomyśl,237 Zaklików,239

500 1,500

Modliborzyce,238 Zakrzówek,240

1,000 500

234 Clean-up squad. 235 The German erfassen combines the meanings of register and collect. 236 Janów Lubelski, a town in the Lublin Voivodeship in southeastern Poland, located 70 km south of Lublin. At the time of the German occupation in 1939, it had a Jewish population of 3,500–5,000. Most of the Jews were sent to the neighboring towns of Kraśnik and Zaklików and deported to Belzec from there. 237 It is difficult to decide which of the five homonymous villages and towns named Radomyśl in Poland is meant here.  – Since the author of the letter, Hans Lenk (1904–1944), served as district commissioner of Janów Lubelski / Kraśnik, it is likely that he refers to Radomyśl nad Sanem. This can be confirmed also by the fact that on January 23, 1941, Lenk ordered the transfer of 1,100 Jews from Kraśnik to Radomyśl nad Sanem, which had, at that time, only a small Jewish community of 350 people. See Laura Crago, Art. Kraśnik, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 659–662, here 659. 238 Modliborzyce is a town in the Janów Lubelski County of the Lublin Voivodeship in southeastern Poland, about 70 km south of Lublin. The number of Jewish inhabitants who lived there in poverty increased in 1940, when 1,200 Jews from Vienna were brought into the town. As a result, many died of starvation. In October 1942, the Jewish population was transported to Zaklików and from there to Belzec. 239 Zaklików is a town in the Stalowa Wola County of the Subcarpatian Voivodeship in southeastern Poland, 80 km southwest of Lublin. By the end of 1941, c. 2,200 Jews lived in the town, including hundreds of refugees and deportees from the Lublin District, as well as from Kraków. In November 1942, some 2,000 Jews were deported to Belzec. See Caterina Crisci / Martin Dean, Art. Zaklików, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 733–735. 240 Zakrzówek is a rural municipality in the Kraśnik County of the Lublin Voivodeship, located about 40 km south of Lublin, consisting of 16 small villages and settlements. On October 16, 1942, approximately 1,100 Zakrzówek Jews were forcibly transferred to Kraśnik.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

732

Research on Ghettos and Camps

Annopol,241 Ulanów 1,242

500 500

Janów Lubelski, Kraśnik,243

400 1,000

Since we only have a very small number of members of the gendarmerie available, an SS division must be provided; and because carts are required in order to carry out these Actions, it will be necessary to discuss the execution of this operation at least a week in advance. With regard to the Aussiedlungsaktionen,244 we should erfassen only women who are old, unfit for work, children, and such men who are not working at German jobs. At any rate, artisans should be able to remain here for the moment. I will discuss the matter in all its details with your plenipotentiary. W. A. Vertreter – Lenk”245 241 Annopol (Kraśnik County, Lublin Voivodeship) is a small town 64 km of southwest of Lublin. In the interwar period about 1,300 Jews resided in Annopol. In late 1941, the Germans established an open ghetto. It was liquidated on October 15, 1942; some Jews were sent to nearby labor camps in Janiszów, while the remaining ghetto inhabitants were sent first to the Kraśnik Ghetto and from there to Belzec. See Art. Annopol-Rachów, in: Miron / Shulani (eds.), Yad Vashem Encyclopedia, vol. 1, 7. 242 A town in the Nisko County of the Subcarpatian Voivodeship in southeastern Poland, around 100 km south of Lublin. In 1939, the Jewish community of Ulanów consisted of 2,200 persons, representing over 50 percent of the total population. On October 4, 1942, the Jews were forbidden to leave the town. Becoming aware of the Action two days before it took place, some managed to flee and hide in nearby forests, but the majority was deported to Treblinka. See Anonymous, Art. Ulanów, (June 14, 2021). 243 Kraśnik, located 49 km west of Lublin, is also the seat of the homonymous county in the Lublin Voivodeship in southeastern Poland. In early April 1942, the Jews employed by German firms needed to have their work cards re-stamped. On April 12, 1942, about 2,040 Jews without such stamps (elderly, women, and children) were deported to Belzec, another 500 were shot in Kraśnik. Only 400 to 500 survived of the approximately 7,500 Jews who passed through the Kraśnik Ghetto, which was established in late September 1942. See Crago, Art. Kraśnik. 244 Resettlement Actions. 245 Hans (also Kurt) Lenk was a Nazi Party official, who in 1939 served as city commissioner in Radomsko, Skarżysko-Kamienna, and Starachowice-Wierzbnik. After moving to the Lublin District, he became commissioner in Dęblin and from August 1941 until his death, Lenk was district governor of Janów Lubelski / Kraśnik in the General Government. With the advance of the Red Army in 1944, Lenk tried to escape, but was killed by partisans. See Markus Roth, Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen. Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen 2009, 487.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

733

Document 47

May 1942 was the time when industry had begun to prosper in Majdanek. Similar lists were presented to SS Leader and Police Chief Major-General Globocnik from other surrounding cities in the Lublin District. Where those instructions came from is evident. “Muselweiber” “Muselfrauen,” as the Jews would “officially” say in Auschwitz-Birkenau  – “skin and bones” was the label in plain Yiddish. These were women destined for the crematoria. This word could also be found in bureaucratic German documents, in the lists of women fit-for-work and unfit-for-work, for example: Female Jehovah’s Witnesses selected for work May 7, 1943. Work placement Fit for work “Schonung”246 (hospital)

Number 86

1 Sick 12 Total number of female Jehovah’s Witnesses 99

Too old Muselfrauen

Such information would be compiled on a daily basis. Order must be maintained!247 Historical Dictionary* Fees for Loaning Jews – Judenleihgebühr According to a decree of June 25, 1942, issued by the Reichsstatthalter248 of the Warthegau (Greiser!),249 every private German enterprise that employed borrowed Jewish manpower was obliged to pay the treasury of the Łódź Ghetto administration (special account number 12,300 at the Savings Bank in Łódź. From the same account, they paid the participants in the Judenaktionen!) 0.70 Reichsmark250 a head (“pro Kopf ”)251 for each calendar day! 246 Care. 247 End of part two. * See, “Dos naye lebn,” no. 5 and 8. 248 Reich Governor. 249 Arthur Greiser. 250 Reichsmark (RM) was the official currency of the German Reich. 251 Per head.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

734

Research on Ghettos and Camps

An enterprise that wanted to employ Jewish workers approached the district labor office. The labor office would place an order at the ghetto administration in Łódź and the Amtsleiter252 of the ghetto administration253 would deliver merchandise from the Łódź … Ghetto! They sent to work – it goes without saying – those fit for work – (“einsatzfähig”254 and “amtsärtzlich Untersuchte”),255 but because of the poor treatment on the part of the entrepreneur, a proportion of these Jews were soon rendered useless for labor. So, what do you do with such a brute of an entrepreneur? You decide that he still has to pay the 0.70 RM “pro Kopf und Tag”256 for the sick, currently unable to work. And because he will not want to pay for nothing, for those who cannot work, he will perforce treat the laborers better, so that they will be able to work and he should pay for them the lending-fee! We find just such absurdly mad thought processes in a clarification from the manager of the labor office of the Reichsstatthalter of the Warthegau, Greiser, in his letter of November 3, 1942, to the firm Ostdeutsche Chemische Werke Hohensalza:257 “In the general agreement to pay the global fee for the therein allotted Jews, who are capable of work, there is an implicit assumption that the enterprise contracting labor will do, at a minimum, what is necessary to keep the manpower einsatzfähig. This, unfortunately, has until now not been the case to a satisfactory degree.” As if there were no better means of obliging the employer to better treat the worker! Yet how hypocritical this demand was becoming apparent in the very next sentence of the same letter: “If the manpower is for special reasons absolutely unfit for work, you have the right to send the worker back to the labor office.” And who prevented the employer from making the Jewish workers absolutely [un]fit for work? What does the labor office do with the Jews who become sick and unfit for labor while on the job? It dispatches them immediately to the Gestapo, and at the same time informs the ghetto administration that because of inability to work or illness it has turned over to the Gestapo such-and-such a number of Jews (enumerated for the most part including full name, given name, year and 252 Head of department. 253 I. e., Hans Biebow. 254 Lit.: operational; here: fit for work. 255 Examined by the medical office. 256 Per head and per day. 257 Hohensalza (also Polish: Inowrocław, German: Inowrazlaw, rarely Jungbreslau), located about 180 km northwest of Łódź, is the seat of the homonymous county of the Kuyavian-Pomerian Voivodeship in north-central Poland. From December 1942 to August 1943, the Ostdeutsche Chemische Werke, Soda- and Ätznatronfabrik (a factory producing chemicals) in Hohensalza employed male forced laborers.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

735

Document 47

place of birth!) and from that moment on payment of the lending-fee is suspended. Such was the practice of the district administrator of the Altburgund region;258 the director of the Parkwiese concentration camp,259 Dr. Sauer; the firm “Rudolf Lautrich Hohensalza;”260 and a whole series of others. And what the state secret police did with the sick Jews is well-known to everyone … However, there was one instance in which the naive director of the “Gemeinschaftslager”261 in Jędrzejów262 sent back to Łódź 29 Jews who had become sick at work. In his reply to the entrepreneur, Amtsleiter Biebow (dated June 12, 1943) wrote: “Only the state secret police, and not the ghetto administration, is entitled to take Jews, and so I ask that in the future you inquire before you ship out sick Jews.” Signed, “Biebow.” With a similar missive, the same Biebow appealed directly to the Gestapo when another manager sent back 850 Jews. “In my opinion, it was absolutely incorrect to send back these Jews to Łódź.” The letter was dated March 18, 1943. The precise accounting of the 70 Pfennig263 that the firms had to pay is apparent in the following two documents: “The ghetto administration is sending a letter this July 31, 1943, to the firm of ‘Julius Schallhorn in Wieluń.’264 258 The District of Altburgund (from 1815 to 1919 known as the Landkreis Schubin, part of the East Prussian Province of Posen) was renamed Landkreis Altburgund between 1939 and 1945 and incorporated into the German Reich as a part of the Warthegau. The renaming to Altburgund was intended to allude to the history of this region as the presumed home of the eastern Germanic tribe of Burgundians. Today the town of Szubin is situated in the Nakło County of the Kuyavian-Pomerian Voivodeship in north-central Poland. 259 Dąbrówka Kujawska (Germ.: Parkwiese), in the Reichsgau Wartheland, is located about 130 km northeast of Posen. 260 The engineer Rudolf Lautrich (1912–1979) was the owner of Firma Ing. Rudolf Lautrich, Ingenieurbüro und Bauunternehmen, a construction company that ran a forced labor camp in Hohensalza. 261 Communal camp. 262 A town in the Holy Cross Voivodeship in southern Poland, about 150 km south-southeast of Lublin. It is unclear which forced labor camp is meant here. Fewer than 200 able-bodied persons from Jędrzejów were forced to work at HASAG in an ammunition labor camp in Skarżysko-Kamienna. Some other men had to work at the Sędziszów railway depot. See Jolanta Kraemer, Art. Jędrzejów, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 234–236. 263 The official currency of the German Reich. 100 Reichspfenning = 1 Reichsmark. 264 From early 1942 to August 1943, the construction company Julius Schallhorn (Berlin) used Jewish forced laborers in its civil engineering projects and the Reich’s highway construction. Wieluń (also known in German as Welun, Welungen or Vielin) is located around 100 km southwest of Łódź.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

736

Research on Ghettos and Camps

Why has it remitted the fee for the month of June for only 199 Jews even though on May 31, it had a balance of 200 Jews? What, then, has happened to the 200th Jew? If he has perished, I ask you to send me a proof of change (the director was required to provide such a list whenever any change took place in the number of laboring Jews, that is, in almost all cases, when one of them ‘perished.’) If he has not perished, I ask you to send me 21 RM.” It goes without saying that the firm remitted a proof of change and not the 21 RM! On March 31, 1943, another enterprise, “Klotz & Co., Berlin C23,”265 used the following language to answer the demand of the ghetto administration to pay the Judenleihgebühr: “Since we covered in advance the room and board expenses for an entire week and the Jews were so unexpectedly delayed, we cannot pay … There have also been corresponding interest charges, which have accrued on this amount since the month of October 1942 until the present day.” The firm thus claimed that the ghetto administration should cover everything! What did the ghetto administration do with the 0.70 RM? According to the circular memo issued by the Statthalter,266 only 20 Pfennig was for the benefit of the worker, namely clothing for the Jews who worked in the camps (“Judenbekleidung”).267 The remainder was considered a fair payment to the ghetto administration for lending out its Jews for work! With regards to the work rules in the camps, it is moreover worthwhile to mention here that, 1) “The lending or delivery of Jewish manpower without the assent of the labor office is forbidden” (decree of “Gebietskommisar”268 in Vilna of November 3, 1942); and, 2)  The diversion of Jews for work other than that for which they were delivered to the enterprise is forbidden. Thus, for example, the firm of “Rudolf Lautrich in Posen” was given a stern reproach with a threat that the matter would be turned over to the Gestapo and the Jews taken away, because it had diverted the Jews from the hard farm work for which they had been supplied, and was using them in tailoring and shoemaking …

265 It refers to the Berlin branch of the construction firm Gleitbau Klotz & Co., Eisen­ betonbau, Hoch- und Tiefbau, a construction company which had its headquarters in Frankfurt am Main. 266 Reich Governor Arthur Greiser. 267 “Jew clothing.” 268 I. e., Hans Christian Hingst or his deputy Franz Murer.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

‫‪737‬‬

‫‪Document 48‬‬

‫‪Document 48‬‬ ‫”‪Moshe Yosef Feigenbaum,“Ghetto Language and Anecdotes‬‬ ‫‪No place, no date‬‬ ‫‪Typescript, 5 pages; handwritten archival record number in the upper right‬‬ ‫‪corner of page 1, corrections by typewriter and by hand, vocalization by hand,‬‬ ‫פּ ‪ instead of‬פֿ ‪the author used continuously‬‬ ‫‪Language: Yiddish; translated by Moishe Dolman‬‬ ‫‪YVA, M.1.PF, folder 244269‬‬

‫געטאָ־ווערטלעך און־אנעקדאָטן‬ ‫באארבעט דורך מ‪ .‬י‪ .‬פייגענבוים‪.‬‬ ‫‪ }2{ 1‬פון לאָדזער געטאָ‬ ‫(איבערגעגעבן פון י‪ .‬ראָזענבוים)‬ ‫קאָפּ־מנוחה‪ .‬אז די קרימינאל־פּאָליציי האָט ביי איינעם אויסגעליידיקט די וווינונג און אלץ ביי‬ ‫אים צוגענומען‪ ,‬פלעגט מען זאָגן‪" :‬ער האָט שוין קאָפּ־מנוחה"‪.‬‬ ‫א קורצער אָטעם‪ .‬די מתים פלעגט מען איינשטאּפלען אויף דער עגלה צו ‪ 5 ,4‬און מער‪.‬‬ ‫א ייד‪ ,‬וואָס האָט דאָס באמערקט‪ ,‬האָט זיך אָנגערופן‪" :‬איך לויף גלייך צו רומקאָווסקין בעטן‪,‬‬ ‫אז נאָכן טויט זאָל מען מיך אויף דער עגלה לייגן פון אויבן‪ ,‬ווייל איך האָב א קורצן אָטעם" …‬ ‫קאלט אין איין פוס‪ .‬בעת א גרויסן פראָסט האָט א ייד‪ ,‬אָנווייזנדיק אויף אן אינוואליד מיט‬ ‫איין פוס‪ ,‬א זאָג געטאָן‪" :‬אים איז גוט‪ ,‬עס איז אים קאלט נאָר אין איין פוס"‪.‬‬ ‫רומקאָווסקי אין שטיוול‪ .‬ווען רומקאָווסקי האָט אָנגעטאָן א פּאָר שטיוול‪ ,‬האָבן די יידן‬ ‫געזאָגט‪" :‬דער אלטער איז פארקראָכן אין א בלאָטע‪ ,‬דארף ער שטיוול‪270".‬‬ ‫אויסער דער ריי‪ .‬די געטאָ־פּאָליציי און פייער־לעשער פלעגן אומעטום אָּפּפארטיקן זייערע‬ ‫ענינים אויסער דער ריי‪ .‬פלעגן די יידן‪ ,‬וואָס זיינען געשטאנען אין דער ריי‪ ,‬בייז ברומען‪" :‬פאר‬ ‫וואָס רייסט איר זיך ניט ביי ּפאטשאָרקאָווסקין אויסער דער ריי?" (ּפאטשאָרקאָווסקי איז געווען‬ ‫דער פירער פון דער טויטן־עגלה)‪.‬‬ ‫רעטעך‪ .‬א געוויסע צייט האָבן די געטאָ־איינוווינער באקומען צום עסן רעטעך‪ .‬פלעגט מען‬ ‫זאָגן‪ :‬דער דייטש האָט געגעבן רעטעך‪ ,‬כדי די יידן זאָלן שּפירן‪ ,‬אז זיי לעבן …‬ ‫אמאָל און היינט‪ .‬אין געטאָ פלעגט מען זאָגן‪ :‬אמאָל האָט מען געגעסן קאטשקעס און‬ ‫געגאנגען ווי פערד; היינט עסט מען פערד (פערדן־פלייש) און מען גייט ווי קאטשקעס (מען‬ ‫שטעלט קוים א טראָט)‪.‬‬ ‫אויף דער ּפאטעלניע‪ .‬ווען די לאָדזער יידן זיינען אָנגעקומען אין אויגוסט ‪ 1944‬קיין‬ ‫אוישוויץ‪ ,‬האָבן זיי געפרעגט די "קאנאדער" (יידן‪ ,‬וואָס האָבן געארבעט ביים אָּפנעמען די‬ ‫‪269 The text was later published in: Fun letstn khurbn 2 (August 1947), no. 6, 72–76.‬‬ ‫‪270 This paragraph is bracketed by hand.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪738‬‬

‫טראנסּפאָרטן ביים באן)‪ :‬וווהין פירט מען אונדז? האָבן זיי באקומען א תשובה‪" :‬אויף דער‬ ‫ּפאאטעלניע" (בראָט־פאן)‪.‬‬ ‫|‪|2‬‬

‫‪ .}1{2‬פון קלענערע געטאס‪.‬‬ ‫שווארצע קראָען‪ .‬די ּפאָליאקן‪ ,‬וועלכע האָבן זיך דערקלערט אלס פאָלקסדייטשן‪ ,‬זיינען אין‬ ‫יאָר ‪ 1940‬געוואָרן באנוצט אלס שומרים איבער יידן ביי דער צוואנגארעט אין פיל ערטער אין‬ ‫פּוילן‪ .‬זיי פלעגן זיין געקליידעט אין שווארצע מלבושים‪ .‬האָבן זיי די יידן געקרוינט מיטן נאָמען‬ ‫"שווארצע קראָען"‪.‬‬ ‫דעקאָוואטש שיען‪ .‬דאָס וואָרט איז געווען שטארק ּפאָּפולער אין שטשענסטאָכאָווער‬ ‫געטאָ‪ .‬באטייט האָט דאָס‪ :‬זיך דעקן‪ ,‬אויסבאהאלטן‪ ,‬זיך אויסזוכן אן ארבעטסאָרט‪ ,‬וווּ מען זאָל‪,‬‬ ‫הייסט עס‪ ,‬זיין באוואָרנט קעגן אויסזידלונגען (אדוו‪ .‬א‪ .‬עּפשטיין‪ ,‬לאנדסבערג)‪.‬‬ ‫געזאלצן‪ – ‬צעפלאָכטן‪ .‬אז מען פלעגט זיך דערוויסן אין מעזריטשער געטאָ וועגן א‬ ‫לופט־אָנגריף אויף דייטשלאנד‪ ,‬איז די שמחה געווען גרויס‪ .‬מען פלעגט זיך דאן אָנזאָגן איינער‬ ‫דעם צווייטן‪" :‬איי‪ ,‬האָט מען בערלין געזאלצן"‪ ,‬אָדער‪" :‬האמבורג האָט מען נישקשהדיק‬ ‫צעפלאָכטן"‪.‬‬ ‫קאלט מאכן‪ – ‬גערעדלט‪ – ‬געוועלגערט‪ .‬אין די שרעקלעכע טעג פון די אויסזיזידלונגען‬ ‫און ליקווידאציעס איז ביי יידן ביז גאָר געפאלן די מורא פארן טויט; מען פלעגט האָט אים דאן‬ ‫באנומען ווי א טאָג טעגלעכן ענין‪ .‬נאָך יעדער שחיטה אויף יידן‪ ,‬וואָס פלעגן אין מעזריטש‬ ‫אין ווינטער ‪ 1942/43‬אָפט פאָרקומען ביים פּוילישן פּאָליציי־אמט‪ ,‬פלעגט מען הערן יידן‬ ‫ריידן צווישן זיך‪" :‬וויפל האָט מען היינט קאלט געמאכט?"‪ ,‬אָדער‪" :‬וויפל האָט מען ווידער‬ ‫גערעדלט?"‪ ,‬אָדער‪" :‬וויפל געוועלגערט?"‪.‬‬ ‫צדיק‪ .‬אז א ייד האָט אין די אויסראָט־יאָרן אָּפגעגליקט צו שטארבן מיט א נאטירלעכן‬ ‫טויט‪ ,‬האָט מען אים אָנגערופן "צדיק"‪.‬‬ ‫כאָטש איינמאָל מיט א פארוואָס‪ .‬גאנץ אָפט פלעגן די מיטגלידער פון ביאלער יודענראט‬ ‫קריגן פון די געשטאפּאָ־לייט אָנגעבראָכן די ביינער אָן א פארוואָס‪ .‬נאָך איטאליעס אריינטריט‬ ‫אין קריג זיינען די מיטגלידער פון יודענראט געוואָרן גערופן אין געשטאפֿאָ‪ .‬דאָרט האָט זיי‬ ‫דער געשטאפֿאָ־מאן קאָט פאָרגעלייענט פון א צייטונג‪ ,‬אז אין ארץ ישראל ווערט געשאפן‬ ‫א יידישע מלוכה מיטן ענגלישן קעניג בראש‪ .‬דערפאר ווערט געשאפן א יידישע פון די יידן‬ ‫געגרינדעט א ווייצמאן־לעגיאָן צום קעמפן קעגן דער "אקס"‪ .‬נאָכן פארלייענען די צייטונג האָבן‬ ‫זיך אין לאנד {צימער} אריינגעלאָזט געשטאּפאָ־לייט מיט שטעקנס און גוט צעמזיקט די יידן‪.‬‬ ‫ווען די מיטגלידער פון יודענראט האָבן זיך שוין געפונען |‪ |3‬אין דרויסן‪ ,‬האָט זיך איינער פון זיי‬ ‫אָנגערופן‪" :‬כאָטש איינמאָל באקומען קלעפּ מיט א פארוואָס" …‬ ‫‪ .3‬צווישן ּפאָליאקן און יידן‪.‬‬ ‫די באציאונגען פון די ּפאָליאקן צו יידן בעת דער היטלער־אָקוּפאציע זיינען גוט באקאנט‪ .‬דאָ‬ ‫וועלן מיר איבערגעבן אייניקע ווערטלעך‪ ,‬וואָס כאראקטעריזירן בולט די קעגנזייטיקע געפילן‪.‬‬ ‫זאטשענלי צעבולאָן‪ – ‬א סקאָנטשאָן קאּפוסטאָן‪ .‬שוין אין די ערשטע טעג פון דער‬ ‫נאצי־אָקוּפאציע אין לאָדז האָבן די דייטשן אָנגעהויבן ּפייניקן די יידן‪ .‬פלעגן די ּפאָליאקן זיך‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪739‬‬

‫‪Document 48‬‬

‫וויצלען‪" :‬זאטשענלי צעבל{וּּ}לאָן" (זיי האָבן אָנגעהויבן מיט ציבעלע; די ּפאָליאקן פלעגן‬ ‫שטענדיק רופן די יידן "ציבעלע־עסער")‪.‬‬ ‫אויף דעם פלעגן די יידן ענטפערן‪" :‬א סקאָנטשאָן קאפּוסטאָן" (און זיי וועלן ענדיקן מיט‬ ‫קרויט; יידן פלעגן רופן די ּפאָליאקן "קרויט־קעפּ")‪ .‬איבערגעגעבן‪ :‬י‪ .‬ראָזענבוים‪.‬‬ ‫וואָזשאָן ראָנבאנקען‪ .]![ ‬בעת די אויסזידלונגען‪ ,‬ווען עס זיינען כסדר געלאָפן געּפאקטע‬ ‫צוגן מיט יידן צו די פארניכטונגס־לאגערן‪ ,‬פלעגן די ּפאָליאקן‪ ,‬וועלכע האָבן די צוגן באמערקט‬ ‫אויף די באנסטאנציעס‪ ,‬זיך אויסדריקן‪" :‬וואָזשאָן ראָנבאנקען" (מען פירט ראָנבאנקע‪ ,‬א סאָרט‬ ‫חזיר־פלייש)‪.‬‬ ‫סיי ווי אויף זייף‪ .‬האָט א קריסט געהאט א סיכסוך מיט א יידן אָדער ניט געקענט מיט אים‬ ‫דורכקומען ביי א מיסחר‪ ,‬פלעגט דער קריסט‪ ,‬וועלנדיק אָפּשוואכן דעם יידנס אמּפערניש אים‬ ‫א זאָג טאָן‪" :‬אי טאק ּפוּידזשיעזש נא מידלאָ" (וועסט סיי ווי גיין אויך זייף) אן אָנצוהערעניש‬ ‫אויף די קלאנגען‪ ,‬אז די נאציס ּפראָדוצירן זייף פון יידנפעטס‪.‬‬ ‫געטאָ אין פלאמען‪ .‬ווען דאָס ווארשעווער געטאָ איז בעת דעם אויפשטאנד געשטאנען‬ ‫אין פלאמען און פיל יידן זיינען פארברענט געוואָרן‪ ,‬האָט מען פון די ּפאָליאקן געקענט הערן‬ ‫אויסדרוקן‪" :‬גוט וואָס ניט מיט אונדזערע הענט"; "א שאָד די הייזער‪ ,‬אָבער זיי (די דייטשן) וועלן‬ ‫אויפבויען נייע‪ ,‬שענערע"; "קומט זען‪ ,‬ווי עס ּפרעגלען זיך קאָטלעטן פון יידן"‪( .‬מ‪ .‬יאסטרון‪,‬‬ ‫"אָדראדזעניע" נומ‪.)29 .‬‬ ‫קעץ און ארטיסטן‪ .‬ווען דער ווארשעווער געטאָ איז שוין געווען ליקווידירט און אין ווארשע‬ ‫האָבן זיך געפונען יידן אויף ארישע ּפאּפירן‪ ,‬פלעגן טייל קריסטן צוליב ּפרנסה זיך באשעפטיקן‬ ‫מיטן שאפן פאר זיי א שטיקל מקום‪ |4| ,‬ווו אוועקצולייגן דעם קאָּפ‪ .‬פלעגט דאן איין קריסט‬ ‫פרעגן ביי א צווייטן‪" :‬וועסט נעמען א קאץ אין שטוב אריין?"‪.‬‬ ‫שּפעטער האָבן זיי אָנגעהויבן פרעגן‪" :‬האָסטו אן אָרט פאר אן ארטיסט?"‪ .‬דאָס וואָס די‬ ‫יידן פלעגן כסדר טוישן די קליידונג‪ ,‬כדי צו מאסקירן זייער אויסזען‪ ,‬און בכלל צוליב זייער קענען‬ ‫שפילן די ראָל פון אריער‪ ,‬האָבן זיי די ּפאָליאקן גערופן "ארטיסט{ן}"‪.‬‬ ‫"גוטע" גויים‪ .‬די יידן זיינען אָבער אויך ניט שולדיק געבליבן קיין ענטפער‪ .‬און אזוי האָט מען‬ ‫געקענט הערן אין ביאלע־ּפאָדלאסקע די ווייטערדיקע ווערטלעך אויפן אדרעס פון די קריסטן‪:‬‬ ‫"א גוטער קריסט איז דער‪ ,‬וועלכער נעכטיקט א נאכט אין קאָשטשיאָל" (ווי באוווסט ווערט א‬ ‫געשטאָרבענער קריסט די נאכט פאר זיין קבורה געהאלטן אין קאָשטשיאָל) אָדער‪" :‬ער איז אזא‬ ‫גוטער‪ ,‬אז די באן זאָל אים נאר אויסטאָן די שיך" … אויף דעם זעלבן אדרעס האָט מען געקענט‬ ‫הערן אויך אזא קללה‪" :‬מען זאָל אים נאָר מאכן אן הילצערנעם שלאָפראָק" (א טרומנע)‪.‬‬ ‫‪ .4‬פארשיידענע אנעקדאָטן‪.‬‬ ‫זאָלן דאָ פארצייכנט ווערן אויך עטלעכע אנעקדאָטן‪ ,‬וואָס האָבן קורסירט צווישן די יידן אין‬ ‫ביאלער און מעזריטשער געטאָס‪ .‬אויפגעקומען זיינען די אנעקדאָטן אּפנים ערגעץ אנדערשווו‪,‬‬ ‫אָבער ניט קוקנדיק אויף די אלע פארצוימונגען פאר יידן האָבן זיי דאָך דערגרייכט אויך אין‬ ‫אנדערע געטאָס אין ּפוילן‪.‬‬ ‫ליגן לעבן היטלערן‪ .‬א יידן וואָס מען האָט פארמשּפט צום טויט פרעגן די געשטאּפאָ־לייט‬ ‫זיין לעצטן ווונטש‪" .‬מיין לעצטער ווונטש איז צו ליגן לעבן פירער"‪ ,‬ענטפערט דער ייד‪" .‬דער‬ ‫פירער לעבט דאָך נאָך און דו וועסט באלד זיין טויט?"‪ ,‬רופן אויס די הענקער‪" .‬איך האָב צייט‪,‬‬ ‫איך קען צו ווארטן"‪ ,‬ענטפערט דער ייד‪.‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

‫‪Research on Ghettos and Camps‬‬

‫‪740‬‬

‫אדאָלף און בעניטאָ‪ .‬נאָך פראנקרייכס מּפלה אין ‪ 1940‬האָבן יידן געוואָלט זיך לינדערן‬ ‫דעם ווייטאָג כאָטש מיט א שארפן וויץ‪ – .‬שטייען יידן און שּפארן זיך באצייטנס‪ ,‬ווער פון די‬ ‫ביידע פירער‪ ,‬היטלער צי מוסאָליני‪ ,‬וועט דער ערשטער פארלירן דאס בענקל‪ .‬דערציילט א ייד‬ ‫אויף דעם חשבון‪:‬‬ ‫ביי א פאשיסט איז געבוירן געוואָרן א צווילינג‪ ,‬צוויי יינגלעך‪ .‬האָט ער איינעם א נאָמען‬ ‫געגעבן אדאָלף און דעם צווייטן בעניטאָ‪ .‬נאָך די נעמען פון היטלערן און מוסאָליני‪ .‬מאכט זיך‬ ‫אז ביים באָדן די קינדער האָט מען אראָּפגענומען |‪ |5‬פון זיי די צעטעלעך מיט די סימנים און‬ ‫שּפעטער ניט {געקענט} דערגיין‪ ,‬ווער פון זיי איז אדאָלף און ווער בעניטאָ‪ .‬דאָ איז אריינגעקומען‬ ‫א ייד אין שטוב‪ ,‬ווענדן זיך צו אים מאן און פרוי וועגן דעם ענין‪ .‬דער ייד טראכט א וויילע און‬ ‫רופט זיך אּפ‪ :‬לייגט אוועק דר די קינדער אין די בעטעלעך און ווער פון זיי עס וועט זיך צום‬ ‫ערשט "באמאכן"‪ – ,‬דער איז בעניטאָ …‬ ‫איי‪ ,‬ס׳איז גוט‪ .‬פון הימל האט מען אראָּפגעשיקט אויף דער ערד א מלאך‪ ,‬כדי צו זען ווי‬ ‫עס זעט דאָרט אויס אין די מלחמה־יאָרן‪ .‬איז דער מלאָך פארפלויגן קיין לאָנדאָן‪ .‬דאָרט האָט‬ ‫ער געזען‪ ,‬אז אלע רעסטאָראנען‪ ,‬קאבארעטן און פארוויילונגס־ערטער זיינען איבערפולט מיט‬ ‫ענגלענדער אין ציווילע קליידער‪ ,‬וואָס וויילן זיך אויסגעצייכנט און ריידן נאָר פון שלאָגן און‬ ‫צעשמעטערן די דייטשן‪.‬‬ ‫אויף זיין ווייטערדיקן וועג האָט ער זיך פארהאלטן אין בערלין‪ .‬דאָרט האָט ער באמערקט‪,‬‬ ‫אז כמעט די גאנצע באפעלקערונג איז מיליטעריש געקליידט‪ ,‬דאָס לעבן איז ווי אין א קאזארמע‬ ‫און אלע ריידן דאָרט נאָר וועגן שלום‪.‬‬ ‫זיין לעצטן באזוך האָט ער געמאכט אין ווארשעווער געטאָ‪ .‬א שוידערלעך בילד פון הונגער‬ ‫און עלנט האָט זיך אנטּפלעקט פאר זיינע אויגן; די גאסן פול מיט מתים‪ ,‬אָבער יידן גייען ארום‬ ‫און רייבנדיק די הענט מורמלען זיי‪" :‬איי‪ ,‬ס׳איז גוט" …‬ ‫{י‪ .‬פייגענבוים}‬

‫‬

‫‪Translation‬‬ ‫‪Ghetto Expressions and Anecdotes‬‬ ‫‪Compiled by M.Y. Feigenbaum‬‬ ‫‪1{2}.271 From the Łódź Ghetto‬‬ ‫‪(Submitted by J. Rosenbaum)272‬‬ ‫‪271 The change in the order of sections 1 and 2 was implemented in Fun letstn khurbn.‬‬ ‫ ‪272 Probably Jacob Rosenbaum. Already in the third issue of Fun letstn khurbn (October /‬‬ ‫‪November 1946) Feigenbaum published a similar article entitled “Sayings from the‬‬ ‫–‪Łódź Ghetto.” Rosenbaum is listed as the author – with the note: “(Łódź–Munich)” ‬‬ ‫‪and Feigenbaum as the editor. Issue five (May 1947) contains the account of a Jacob‬‬ ‫‪Rosenbaum under the title “From Görlitz to Tirol.” The text concludes with the‬‬

‫‪© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH‬‬ ‫‪https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0‬‬

741

Document 48

Peace of mind:273 When the Criminal Police would empty somebody’s residence and take away everything he possessed, people would say: “He finally has peace of mind.”274 Shortness of breath: They would stuff four or five or more corpses onto the hearse at once. A Jew who noticed this called out, “I’m running straight to Rumkowski275 to ask that when I die, they should put me on the top of the hearse because I’m short of breath” … Cold in one leg: During a great cold spell, a Jew, noticing an invalid with one leg, quipped, “He’s got it good. He’s only cold in one leg.” Rumkowski in boots: When Rumkowski put on a pair of boots, the Jews said, “The old man crawled in the mud, so he needs boots.”276 Outside the lineup: The ghetto police and firemen would everywhere conclude their business outside the lineup. The Jews standing in the lineup would angrily mutter: “Why don’t you deal with Paciorkowski277 outside the lineup?” (Paciorkowski was the hearse-driver.) Radishes: For a certain time, the residents of the ghetto received radishes to eat. The Jews would say, “The Germans gave radishes so the Jews should feel that they’re alive …” Then and now: In the ghetto, they would say: “Once we ate duck and walked like horses; now we eat horses (horse meat) and walk like ducks.” (We can hardly take a step.)278 In the frying pan: In August 1944, when the Łódź Jews arrived in A ­ uschwitz,279 they asked the “Canadians” (Jews who worked at unloading liberation of the Görlitz camp by the Red Army on May 7, 1945. Finally, the last issue of Fun letstn khurbn (December 1948) brings, in the “Folklore” section, a letter by a J. Rosenbaum from Tel Aviv, which reproduces a saying from the Łódź Ghetto. It is quite possible that it is always the same Jacob Rosenbaum. 273 Literally, ‫ קאָפּ־מנוחה‬means head rest. 274 A similar expression is also related by Israel Kaplan regarding food in the Łódź Ghetto. See Kaplan, The Jewish Voice, 100. 275 Mordechai Chaim Rumkowski, the “Elder of the Jews” in the Łódź Ghetto. 276 An allusion to the accusations that Rumkowski collaborated with the Nazis to gain advantages. 277 Chaim Paciorkowski (1877–?) was one of the drivers of the horse-drawn wooden wagons used as hearses to transport dead bodies in the Łódź Ghetto. See also the song about Paciorkowski and Chaim Rumkowski sung in the ghetto in: Chaya Ostrower, Es hielt uns am Leben. Humor im Holocaust, Wiesbaden 2018, 130 f. 278 Israel Kaplan relates a similar term, see Kaplan, The Jewish Voice, 50. 279 In spring 1944, the Germans decided to liquidate the Łódź Ghetto as the last existing ghetto in the Nazi orbit. Between June 23 and July 15, 1944, 7,176 people were deported to Chelmno and murdered there. The killing center resumed its operations

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

742

Research on Ghettos and Camps

the transports at the train):280 “Where are they taking us?” They received this response: “To the frying pan.”281 |2| 2{1}. From Smaller Ghettos Black crows: In 1940, in many parts of Poland, those Poles who declared that they were ethnic Germans were employed to stand guard over the Jews performing forced labor. They were dressed in black clothing, so the Jews dubbed them “black crows.” Dekować się:282 This word became very popular among the Jews in the Częstochowa Ghetto.283 Its meaning was: to cover yourself, to hide, to pick a work place where it was understood you would be secure from deportation to the death camps (Adv.284 E. Epstein, Landsberg).285 Salted / unbraided: In the Międzyrzec Ghetto,286 when they found out about an air strike on Germany, the joy was great. They would say: “Ay, did they ever salt Berlin,” or: “Not bad the way they unbraided Hamburg.” solely for the purpose of murdering the inhabitants of the Łódź Ghetto. From August 7–30, 1944, 74,000 Jews were deported to Auschwitz and murdered there. See Krakowski, Art. Łódź, 908. 280 “Canada” was the nickname of a warehouse at Auschwitz-Birkenau where the clothing, shoes, and other belongings of those murdered were kept. The nickname had its origins in the image of Canada as a country of wealth, which was shared by many prisoners laboring in the camp. 281 Similarly related in Kaplan, The Jewish Voice, 116. 282 The polish phrase dekować się przed wojskiem means: to avoid compulsory military service. 283 Częstochowa, about 200 km southwest of Warsaw, lies today in the Silesian Voivodeship in southern Poland. In 1939, 28,486 Jews (accounting for approximately 20 percent of the total population of 130,000) lived in the town. For more on the ghetto see Samuel Fishman, Art. Częstochowa, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 214–217. 284 Advocate. 285 Feigenbaum left Poland in the fall of 1945 for the U.S. Zone of Germany, where he cofounded the Central Historical Commission in Munich. The expression probably goes back to a resident of the DP camp Landsberg am Lech (located about 60 km west of Munich). It existed between May 1945 and November 1950 and total of 23,000 DPs passed through. 286 Międzyrzec Podlaski (today in Biała Podlaska County in the Lublin Voivodeship) is located around 130 km east of Warsaw. The number of Jewish inhabitants before the Second World War was 12,000 (out of a total population of 16,000). Between April 1940 and January 1941 an additional 4,000 Jews were resettled from other localities.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

743

Document 48

Waste off / puncture / flatten: In the horrible days of the deportations and liquidations, the fear of death lost its value. Death came to be considered a routine matter. After every slaughter of Jews – which occurred frequently in Międzyrzec at the Polish police station during the winter of 1942–1943287 – you could hear Jews say to each other: “How many did they waste off today?” Or: “How many did they puncture288 today?” Or: “How many did they flatten?” Tzaddik:289 In the years of extermination, if a Jew had the good fortune of dying a natural death, they called him “tzaddik.” At least once for a reason: Very often, the members of the Biała290 Jewish Council would receive a beating from the Gestapo agents for no reason. After Italy entered the war,291 the members of the Jewish Council were called into the office of the Gestapo. There, the Gestapo agent Kotte read aloud to them from a newspaper that in Palestine a Jewish state was being created under the auspices of the King of England. As a consequence, they were establishing a “Weizmann Legion” to fight against the “Axis.”292 After reading from the On August 25–26, 1942, the Germans deported 8,000–11,000 Jews to Treblinka and shot about 3,000 on the spot. Immediately after the roundup, they established a ghetto in Międzyrzec Podlaski which served as a transit point in the Operation Reinhard. At least 30,000 Jews passed through this ghetto, of which only 300 survived the war. See Laura Crago, Art. Międzyrzec Podlaski, in: Megargee (ed.), USHMM Encyclopedia, vol. 2, p. A, 684–688. 287 This was the peak of Operation Reinhard, when around two million Jews and 50,000 Roma from the five districts of the General Government were murdered in the three extermination camps Belzec, Sobibor, and Treblinka. 288 Puncturing is part of the process of baking matza, the traditional bread eaten during the Passover holiday. 289 A righteous person; since the 18th century, the Hasidim called a charismatic just personality a tzaddik. 290 Biała Podlaska. 291 June 10, 1940. 292 On September 20, 1944, the British government announced the formation of the Jewish Infantry Brigade Group (Jewish Brigade) of the British 8th Army. The brigade included more than 5,000 Jewish volunteers from British Mandatory Palestine. For the remainder of the war, they fought alongside the Allies in Italy. Some members of the Brigade helped Holocaust survivors to immigrate illegally to Mandatory Palestine. Veterans later assumed leading roles in the Israeli Defense Forces. The “Jewish state” here refers to the British Mandate for Palestine. The term “Weizmann Legion” in the document refers to a letter sent by British Prime Minister Winston Churchill ­(1874–1965) to Chaim Weizmann (1874–1952) in March 1944, stating that his government was prepared to discuss the formation of a Jewish Fighting Force. See Art. Jewish Brigade Group, in: Fred Skolnik/Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica, 2nd ed., vol. 11, Detroit, Mich., 2007, 271 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

744

Research on Ghettos and Camps

newspaper, he let some Gestapo agents with sticks into the {room} and they gave the Jews a vicious trashing. When the members of the Jewish Council were finally |3| outside, one of them quipped: “At least for once we got beat up for a reason.” 3. Between Poles and Jews The attitude of the Poles to the Jews during the Hitler occupation is well­ known. Here we will present a few expressions that vividly characterize the reciprocal feelings. They have started with the onions – they will end with the cabbages:293 From the first few days of the Nazi occupation of Łódź, the Germans started to torture the Jews.The Poles would joke, “They have started with the onions.”294 (The Poles always called the Jews “onion eaters.”)295 To that the Jews would answer: “And they will end with the cabbages.”296 (The Jews called the Poles “cabbage heads.”)297 Submitted by J. Rosenbaum. Carrying pork:298 During the deportations, when trains packed with Jews were constantly running to the extermination camps, the Poles, upon noticing the trains at the railway stations, used to say, “They’re carrying minced meat with bones.” 299 (One transports rabanka, a kind of pork.) Anyways, you’ll be soap: When a Christian had a conflict with a Jew or they were unable to come to some sort of commercial agreement, the Christian, wanting to undercut the Jew’s ability to wrangle, would say to him, “In any event, you’ll end up as soap,”300 a nod to the rumors that the Nazis were producing soap made of Jewish fat. Ghetto in flames: During the uprising, when the Warsaw Ghetto was consumed by flames and many Jews were incinerated, the Poles were heard saying, “Good thing that it’s not by our hand.” “It’s a pity about the houses, but

293 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Zaczęli cebulą  – a skończą kapustą.” 294 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Zaczęli od cebuli.” Followed by translation into Yiddish in brackets. 295 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Zjadacze cebuli.” 296 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “I skończą z kapustą.” 297 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Główki kapusty.” 298 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Wożą rąbankę.” 299 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “Wożą rąbankę.” 300 In the typescript, Polish written in Hebrew letters: “I tak pójdziesz na mydło.” Followed by translation into Yiddish in brackets.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

745

Document 48

they (the Germans) will build new, nicer ones.” “Come and see how they’re frying Jewish hamburgers.” (M. Jastrun,301 in: “Odrodzenie,”302 no. 29)303 Cats and actors: When the Warsaw Ghetto had already been liquidated and in Warsaw Jews were living with Aryan papers, some Christians tried to make money from the business of finding a little spot |4| for the Jews to lay their heads. At that time one Christian would ask another: “Are you going to take a cat into your house?” Later they started to ask: “Got any place for an actor?” The Poles called them “actors” because the Jews were always changing their clothes in order to mask their appearance, and in general because of their ability to play the role of Aryans. “Good” gentiles: The Jews, however, did not lack for answers. Thus, in Biała Podlaska, the following expressions could be heard, directed at the Christians: “A good Christian is one who spends a night in church,” (as is known, a dead Christian spends the night before his burial in the church). Or: “He’s so good, the train should only take his shoes off for him.”304 … Aimed at the same person you could hear the following curse: “They should only make for him a wooden housecoat” (a coffin). 4. Various Anecdotes Let us also note several anecdotes that circulated among the Jews in the Biała and Międzyrzec ghettos. Apparently, these anecdotes originated somewhere else, yet despite all the barriers that the Jews faced, they still reached other ghettos in Poland.

301 Mieczysław Jastrun (1903–1983) was born in Korolówka (formerly in eastern Galicia, then Austro-Hungarian Empire, today Korolivka in the Borshchiv Rayon, western Ukraine) as Mojsze Agatsztajn (Agatstein). He was a Polish poet, essayist and translator of Jewish descent. He survived the war in Lvov and between 1941–1944 on the “Aryan side” in Warsaw, hiding his Jewish background and assuming the name Jan Klonowicz. See Eugenia Prokop-Janiec, Art. Jastrun, Mieczysław, in: Hundert (ed.), YIVO Encyclopedia, vol. 1, 819. 302 Revival. 303 Mieczysław Jastrun, Potęga ciemnoty [The Power of Darkness], in: Odrodzenie, no. 29 (June 17, 1945), 1 f., here 1. 304 Obviously the use of “good” is meant sarcastically here, probably referring to non-Jewish Poles who acted against Jews and the wish – expressed through these idioms – of seeing them punished, that is dead or suffering in return, as for example wishing that someone’s legs should be severed from the body.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

746

Research on Ghettos and Camps

Lie next to Hitler: The Gestapo asked a Jew condemned to death what was his last wish. “My last wish is to lie next to the Führer,”305 answered the Jew. “But you know that the Führer is still alive, while you will soon be dead,” exclaimed the executioners. “I have time, I can wait,” replied the Jew. Adolf and Benito: After the fall of France in 1940, Jews tried to soften the blow with some sharp wit. From time to time, Jews would stand around and argue which of the two leaders would be the first to bite the dust: Hitler or Mussolini. A Jew weighed in on that score as follows: In the home of a fascist, twin sons were born. He named one Adolf and the other Benito, after Hitler and Mussolini. It happened that while bathing the children, the parents took |5| off their nametags and later {could} not figure out which was Adolf and which was Benito. When a Jew arrived at the house, the husband and wife turned to him to resolve the issue. The Jew thought for a while and said: “Lay both children in their cribs, and whichever one soils himself first, that one is Benito.” Ay, it’s good: From heaven, they sent an angel down to earth in order to check out how things were going during the war years. The angel flew off to London. There he saw that all the restaurants, nightclubs, and places of entertainment were overflowing with Englishmen in civilian clothing having a great time and talking about beating and smashing the Germans. Continuing on his way, he stopped over in Berlin. There he noticed that almost the entire population was dressed in military uniform, life was like in a barrack and everybody there talked only about peace. His final visit was to the Warsaw Ghetto. A horrific picture of hunger and desolation unfolded before his eyes. The streets were full of corpses, but everywhere the Jews were going around rubbing their hands together and muttering: “Ay, it’s good.” {Y. Feigenbaum}

305 Leader.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

747

Document 49

Document 49 Nella Rost,“Examining the Crime that Will Never Fade Away” Stockholm, no date [probably 1947 or 1948] Typewritten report,306 3 pages; corrections and additions by typewriter and by hand Language: Polish; translated by Katarzyna Person ZAEGJD, B.2/1.c, Nr. 527 {Dr. Nella Rost, Stockholm} Badanie zbrodni, która nigdy nie przeminie. Zbiorowość niemiecka osiągnęła szczyt{y}w [sic] zbrodni. Zbrodnia ta nie ma antecedensu ani w dziejach ludzkości, ani w jakimkolwiek narodzie. Cwila [sic] powojenna postawiła następujący faktyczny stan rzeczy przed trybunał świata. 98 % polskiego żydostwa znikło z powierzchni Europy  – 80 % żydostwa europejskiego zabrakło. Dane ### te statystyczne wzięte są z Biuletynu “Głównej Komisji Państwowej dla badania zbrodni niemieckich”, wydanego w roku 1946 w Warszawie w Polsce. Spontanicznie powstały w różnych centrach Europy, przede wszystkim w Polsce, instytucje, których zadaniem jest zebranie materiałów dokumentarnych zbrodniczej działałności [sic] niemieckiej w okresie okupacji –opracowanie tegoż materiału i opublikowanie, by świat – składający się z ludzi o normalnym intelekcie i psychice – dowiedział się i uwierzył, czego dokonał naród 80-ciomiljonowy [sic], mający pozory i formę kultury. Do biura badań historycznych, które prowadziłam w mieście polskim, w Krakowie, przez ostatni rok wraz z literatami żydowskimi, J. Wulfem i M. Borwiczem, zgłaszali się tysiącami cudem ocalałe ofiary niemieckie. Samotne kobiety, na których oczach wymordowano dzieci i rodziny – mężczyźni, ocaleni z ponurych obozów śmierci  –poszczególni ludzie z lasów i bunkrów, resztki bohaterskich partyzantów żydowskich, małe, drobne dzieci, przyprowadzone przez przygodne lub dobrze opłacone opiekunki, i dzieci większe, które ratowały się w sposób niewiarygodny własną inwencją. Biuro zaczęło się skromnie; wkrótce jednak  –ponieważ zbrodnia niemiecka była tak fantastycznie różnorodna, forma sadyzmu i wynalazczość 306 In the original typescript, instead of the standardized overdots the accent acute was used or no diacritics at all. We reproduce such words in standard Polish orthography.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

748

Research on Ghettos and Camps

tak kolosalna –bezgraniczną poczęła się w bogactwie swym praca zbieraczy i pracowników komisji historycznej. Archiwum zapełniło się tysiącami zeznań świadków z małych i dużych miast, że setek obozów koncentracyjnych, ludzi z więzień i z ukrycia, z ruchu oporu, dzieci i Żydów, zaopatrzonych we fałszywe papiery aryjskie, którzy w obliczu grożącej im śmierci zdołali ze sukcesem odegrać swą rolę do końca. Z trzecz [trzech] i pół miljona [sic] Żydów w Polsce z okupacji niemieckiej wyszło żywych Żydów wraz z dziećmi niewiele ponad 50.000, a z tych olbrzymia część sama poprzysięgła sobie opowiedzieć to wszystko światu to wszystko, co przeżyli. To też [Toteż] zapełniły się półki i szafy kilku pokoi opowiadanami [opowiadaniami] ludzi – cieni, przybyłych z krainy bezgranicznego cierpienia. I ciężkie duże szafy pomieściły stosy zarządzeń i ogłoszeń antyżydowskich. A z [ich] treści wynikało, że nie wolno było Żydom chodzić po ulicach miasta, tylko, że zamknięto ich w oddzielnych dzielnicach drutem kolczastym lub murem otoczonych, że byli znaczeni opaską lub żółtą łatą  –że obowiązywała wszystkich praca przymusowa od 14-go  roku życia do lat 60-ciu (a praca przymudowa [przymusowa], to w praktyce były szykany, bicie, poniewierka, katusze, racje i egzekucje, głód i choroby), że należy oddać majątki i wszystko, co posiadają. W rzeczywistości zrabowali Niemcy wszystko z żywych i zmarłych, boć miljony [sic] swoich ofiar przed śmiercią rozbierali do naga, golili głowy włosy na sienniki, a po śmierci powyrywali złote zęby. W dalszym ciągu z tych ogłoszeń wynikało, że należy zgłaszać się na placach, bo będzie „Aussiedlung”, które było faktyczną zsyłką na śmierć. ### A było tych „wysiedleń” nieskończenie wiele, skoro trzeba było wymordować miljony [sic] ludzi. Oficjalnie naz{yw}ali Niemcy „wysiedleniem” wysłanie w tragicznych warunkach miöjonów [sic] ludzi na śmierć w gazizie do Treblinek, Bełżca, Chelmna [sic], Oświęcimia i innych! W dokumentach nie-[sic]|2|niemieckich pojęcie „Aussiedlung” było jednoznaczne. Np. 17 marca 1942 Hauptsturmführer Hoefle [sic] w jednym sprawozdaniu z konferencji Gestapo powiada dosłownie: „[…] könnte täglich 4–5 Transporte zu 1 000 Juden mit der Zielstation Bełżec aufnehmen. Diese Juden kommen über die Grenze und werden nie mehr ins Generalgouvernement zurückkehren.” W plakatach niemieckich czytamy, że cały dobytek ludzie mają zostawić, a klucze oddać do dyspozycji gestapo. A liczne niemieckie dokumenty powiadają, iż między innymi, w piśmie np. z zarządu ghetta [sic] w Łodzi do firmy Oscar H. Jenquel [sic] w Hamburgu z dnia 9 października 1943 roku wynika, że wiosną tegoż roku przesłała z jednego punktu 50.000 kg pierza i stale też pierza dostarczano. Tysiące plakatów i dokumentów niemieckiej zbrodni i męczeństwa Żydów. A obok przedmioty  – ciekawe okazy. Widzimy tam coś w rodzaju z drzewa, którym kazano jeść zupę w obozie w Stuthofie [sic] – pantofel ozdobiony frendzlą z włosów kobiecych – o podeszwie zrobionej z pergaminu z

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

749

Document 49

żydowskiej księgi świętej, na której widnieją słowa hebrajskie liturgiki żydowskiej – kawałki mydła, zrobione we fabryce w Gdańsku z tłuszczu ludzkiego, ze znakiem R.I.F. (rein jüdisches Fett)  – list przewozowy, który dowodzi, żejak to pewnego razu do obozu w Brünlitz [sic], w Czechach, w zimie przywieziono wagon, którego długo nie mońa [można] było odplombować. Ogne Ogniem przepiłowano żelazo i otwarto wagon. Kilkadziesiąt trupów wypadło z wnętrza, reszta ludzi blizka [bliska] skonania. Niemcy napełnili wagon Żydami, nadali go „jak towwar [towar,]” który bez kropli wody szedł ośm [osiem] dni na trzaskającym mrozie, aż go wyładowano. A obok liścik pisany pismem bardzo dziecinnym, ¦8-letniego dziecka¦, przed wysiedleniem w Szawlach, do ojca, który był jeszcze żyw na placówce pracy: „Drogi ojcze, żegnam Cię przed śmiercią. Bardzo chcemy żyć, ale trudno, nie dają. Tak boję się tej śmierci, gdyż małe dzieci rzucają żywcem do mogił. Żegnaj na zawsze. Całuję Cię mocno Twoja …” I inne listy. A między nimi list kobiety, prowadzonej na śmierć, która ukrywała się u księdza. Polak konfident wydał ją w ręce gestapo. Przed śmiercią zostawiła list. Przyniósł go ksiądz, który ją chronił. „Wietrzychowice 18.9.1942. Tu pisze skazana na śmierć Rozalia Połaniecka [sic] z Berlów, z Ujścia Jezuickiego, p.307 Gremboszów. Idę ze świata z dziękczynnością dla ludzkości, którzy kiedykolwiek dobrze czynili. Wam, k.308 Księże Proboszczu, Bóg zapłać za wszystko, kiedyście kiedykolwiek dobra czynili.  – A może przez los zostanie jakiś żywy z Polaneckich [sic], proszą [proszę] bardzo o oddanie mu im  – ostatnie moje tchnienie. I nie martwcie się nic o to życie. My się odrodzimy kiedyś jako duch. Żegnam was, kochani ludzie i kochany świecie – świecie piękny!309 ukochany, i tych ludzi, którzy nie wiedzą, co czynią. Zdradził mnie z kryjówki niejaki Szywała, wysiedlony z Kolbuszowy, zamieszkały obecnie w Miechowicach Wielkich. Żegnam z Bogiem. Wszyscy z lepszą przyszłością. Jeśli będzie po wojnie, proszę napisać do Ameryki pod adresem: Jack Lippel, 94–96 Ave C.D., N.Y., Amer. U.S.A. Żegnam tych, którzy dobrze ludzkości czynią. Rozalia Polanecka [sic].” … Dalej fragment z innego listu: „Vom 19. April findet eine Revolte der Juden im Ghetto Warszawa statt. Eine geringe Zahl der verurteilten Juden, die spotten über den Tod,310 entschloss sich, [zu] opfern ihr Leben gegen Leben. Jeder junge Jude, jedes junge Mädchen stirbt wie ein Held. Ich sehe ein viel-

307 Probostwo. 308 Kochany. 309 Exclamation mark within the sentence as an expression of emphasis. 310 The grammatically incorrect German in entire quotation as in the original.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

750

Research on Ghettos and Camps

leicht 16-jähriges Mädchens, das bindet sich ringsum ein paar Grana-|3|ten, geht auf den Balkon heraus, giesst sich Benzin auf den Kopf, steht in Flammen und wirft sich auf [einen] durchfahrenden Tank herab. Sie verbrennt zusammen mit den Tankdeutschen. Man hat uns unrichtig die Opinion [sic] der Feiglinge gemacht. Die Juden sterben heldenhaft. Die Deutschen legen Feuer unter dem Ghetto. Sie schiessen zu den [sic] Entlaufenden. Von den brennenden Häusern die Kinder {Mütter} werfen ihre Kinder mit den zugebundenden Augen und nachher springen [sie] selbst aus dem Fenster heraus. Ich schäme mich, ich sitze versteckt gegnüber [sic] der Mauer in einem Loch …” A dalej książki o religii. Właśnie, jak na {ironię, taką} tycn książ{kę} zade {dyko}wał i podpisał Katsman [sic], gestapo, który uśmiercił całą wschodnią Małopolskę i Lwów, a zatem ponad {1½} miljon [sic] Żydów polskich i szereg innych pamiątek niewinnej krwi i męki. A dalej stosy fotografii. Niemcy przeważnie robili je sami. Są fotografie znęcania się nad ### Żydami, z których odbili widokówki pocztowe i dla proppagandy [sic] popularyzowali wśeód [sic] swojej ludności, która im przyklaskiwała. Robili więc tysiące zdjęć, których nie zdołali zniszczyć. Liczyli, że wyjdą zwycięzcami z tej wojny i będą się chełpić przed ich światem, światem faszystowskiej zbrodni, jak ludzi umieli katować. Toteż różnorodny jest wachlarz obrazów (okazów). Jak starcy żydowscy ciężko pracują, jak się ich bije, wyrywa brody, jak ludzie m[ł]odzi kopią sobie groby sami a za chwilę będą rozstrzelani  –jak się rabuje mienie żydowskie  –jak psy gryzą ludzi –jak na aucie przewozi się grupy ściśnięte ludzi na egzekucję, jak się ich rozstrzeliwuje –jak wygląda po „akcjach”, tzn. po mordach: wóz ze zwłokami dzieci, stosy trupów na ziemi, rozbite cmentarze żydowskie – itd. Nie sądzili zapewne, że sami dla siebie przygotowują niezbite dowody swej potworności. W obszernym pokoju przyjmują różnych śi wadków [śiwadków] referenci i referentki. Przyjmują relacje dziejów pozostałych ludzi, konfrontują zeznania z tych samych obozów, miast i okresów. Ustalają daty i faktografię. Olbrzymia prace i rozmaita. W pracowni naukowej opracowuje się problemami historj [historii] okresu okupacji. I tak w Polsce, w komisjach historycznych, powstały prace o obozach, zbiór dokumentów zbrodni i męczeństwa, pieśni ghetta, uniwersytet zbirów, Bełżec, pamiętniki z obozu Janowskiego, praca z ruchu oporu, o powstabiu [powstaniu] w ghecie [sic] warszawskim i inne. Ale {piratela} ducha niemieckiego dała obfity plon. Człowiek pióra staje bezradny, bo w swym intelekcie i odczuciu nie zna słownika, który takie cierpienia i takie środki {zbrodnie} potrafi wyrazić. Normalna ekspresja jest blada. A psycholog musi stworzyć nowe terminy na nasze przeżycia psychiczne. Bo któż potrafi określić uczucie matki, która patrzy i słucha przejmujących skarg dzieci żywcem do grobu zakopywanych, albo uczucie

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

751

Document 49

strachu i grozy tysięcy ludzi na tłoczonych [natłoczonych] w ciasnej ciemnej komorze gazowej w pełni świadomości nęczeńskiego [męczeńskiego] konania? A jęki ich przenikliwe, rozlegające się daleko poza granice fabryki śmierci? Kto odtworzy lęk i ból ludzi zamkniętych w podpalonych bożnicach i żywcem palonych? Co odczuwała młodzież zagnana i do krwi katowana, upokorzona, głodowana, bagnetami kłuta, lodem zamrażana w obozach koncentracyjnych? Nie starczy aparat ludzkiego umysłu ani ludzkiego słowa. To musi dopiero powstać. W przyszłości powstanie system nowej historiozofii masowej zbrodniczości ducha niemieckiego, dziś badamy faktografię epoki zniszczenia i tworzymy prolegomen{a} do wiedzy o bestialstwie niemieckim, które przeszło granice ludzkiego poznania. Translation {Dr. Nella Rost, Stockholm} Examining the Crime That Will Never Fade Away The German community reached the peak of criminality. This crime had no antecedents, neither in the history of humanity, nor in that of any other nation. The postwar times placed the following state of affairs in front of the world’s tribunal. 98 percent of Polish Jewry disappeared from the face of Europe. 80 percent of European Jewry is missing. This statistical data is taken from the Bulletin of the “High Commission for the Investigation of Nazi Crimes in Poland,” published in Warsaw, Poland in 1946.311

311 Rost is referring to Philip Friedman’s article “The Extermination of the Polish Jews during the German Occupation 1939– 1945,” the earliest attempt to give an overview on the timing and scope of the Nazi mass murder of Polish Jews and estimate numbers of dead and of survivors. See Philip Friedman, Zagłada Żydów Polskich. W okresie okupacji niemieckej 1939–1945 [The Extermination of the Polish Jews During the German Occupation 1939–1945], in: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, no. 1 (1946), 163–208. English translation: idem, The Extermination of the Polish Jews During the German Occupation, 1939–1945, in: idem, Roads to Extinction, 211–243. Rost’s estimate runs high. Friedman estimated that 92.27 percent of Polish Jews were murdered (3,082,000 out of a prewar population of 3,340,000 Jews who lived in Poland on September 1, 1939) and 60.2 percent of European Jews (5,787,000 Jews out of a prewar population of 9,612,000). See ibid., 235 and 237.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

752

Research on Ghettos and Camps

There appeared spontaneously, in many European centers and above all in Poland, institutions aimed at gathering documentary material on the criminal German acts during the occupation. The material was to be edited and published so that the world – composed of people of normal intellect and psyche – learn and believe the actions of an eighty-million nation, which has pretence to a form of culture. Thousands of miraculously saved German victims came forward to the office of historical research, which I administered in the Polish city of Kraków with Jewish writers J. Wulf312 and M. Borwicz.313 Lone women, whose children and families were murdered in front of their eyes; men saved from grim death camps; individual people from forests and bunkers; remnants of heroic Jewish partisans; small, slight, children brought over by haphazard or well-paid caregivers; and older children who miraculously saved themselves through their own ingenuity. The office started modestly: soon after, however, because the German crime was so fantastically multifaceted, forms of sadism and inventiveness so colossal, the work of the researchers and employees of the Historical Commission became limitless in its abundance. The archive filled with thousands of testimonies of witnesses from small and large towns, from hundreds of concentration camps, people from prisons and in hiding, from the resistance movement, children and Jews equipped with false Aryan papers, who facing the threat of death managed to play their role successfully until the end. Out of three and a half million Jews in Poland, not many more than 50,000 Jews, including children, survived the German occupation, the vast majority of them swore to tell the world what they had gone through.314 Hence, the shelves and cabinets of a few rooms were filled with the stories of people – shadows who arrived from the place of infinite suffering. Heavy, large cabinets contained piles of anti-Jewish orders and announcements. Their contents informed that Jews were not allowed to walk on city streets, that they were locked in separate quarters surrounded by barbed wire or walls, that they were marked with an armband or a yellow patch, that they were subjected to forced labor from the ages of 14 to 60 (and this forced labor was in reality harassment, beatings, ill-treatment, torment, rations and executions, hunger and illness), that they should give away their assets and everything they own. In reality, the Germans robbed everything from both the living and the dead, as millions of their victims were stripped naked

312 Joseph Wulf. 313 Michał Borwicz. 314 See Friedman, The Extermination of the Polish Jews, 236.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

753

Document 49

before death, their hair was shaved for mattresses, and after death, their gold teeth were extracted. Announcements ordered to gather in squares because there would be an “Aussiedlung,”315 which in reality was deportation to death. And there were infinitely many deportations, since millions of people had to be murdered. The official name of deportation was given by the Germans to the process of sending millions of people in tragic conditions to death by gas, to Treblinka, Belzec, Chelmno, Oświęcim, and elsewhere. In |2| German documents the concept of “Aussiedlung” was unambiguous. For example, on March 17, 1942, Hauptsturmführer Höfle316 literally says in a report about a Gestapo conference: “ […] könnte täglich 4–5 Transporte zu 1 000 Juden mit der Zielstation Bełżec aufnehmen. Diese Juden kommen über die Grenze und werden nie mehr ins Generalgouvernement zurückkehren.”317 On the German posters we read that people are to leave all their belongings behind and hand over keys to the Gestapo. Among numerous German documents, a document from the administration of the ghetto in Łódź relating to the company of Oscar H. Jencquel in Hamburg,318 dated October 9, 1943, states that in the spring of that year it sent from one of its shops 50,000 kg of feathers and more feathers were constantly provided. Thousands of posters and documents of German crime and Jewish martyrdom. And nearby, objects – interesting specimen. We see a piece of wood, with which people were made to eat soup in the Stutthof camp, a shoe adorned with a fringe from women’s hair, with a sole made of parchment from a Jewish sacred book on which appear Hebrew words of Jewish liturgy, pieces of soap made in a factory in Gdańsk from human fat, marked with R.I.F. (rein

315 Resettlement. 316 The Austrian SS-Sturmbannführer Hermann Julius Höfle (also known as Hans Höfle, 1911–1962) was deputy to Odilo Globocnik, head of the Operation Reinhard. Höfle was, therefore, one of the main coordinators of the deportation and murder operations in the General Government. See Anonymous, Personenregister und Kurzbiographien, 847. 317 Höfle states that it: “could take 4–5 transports of 1,000 Jews with the destination station Belzec. These Jews would cross the frontier and would never return to the General Government.” See Fritz Reuter, Dok. 48: Der Referent für das Bevölkerungs­ wesen im Distrikt Lublin notiert am 17. März 1942 seine Vorbereitungen für die Ermordung der Juden, in: Susanne Heim et al. (eds.), Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, vol. 9, 218 f., here 219. 318 An export trading company based in Hamburg-Rotherbaum, mainly trading in finished goods.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

754

Research on Ghettos and Camps

jüdisches Fett),319 a transport letter stating that a sealed train carriage arrived one winter in the Brünnlitz camp320 in Czechoslovakia, which could not be opened. Iron was sawed through with fire and the carriage was opened. A few dozen dead bodies fell out of the carriage, the remaining people close to death. Germans had filled the carriage with Jews, and sent it as cargo, which without a drop of water travelled for eight days in the freezing cold until it was unloaded. Next to it, a letter written in childish handwriting by an eight-year old before the deportation in Szawle321 to a father who was still alive in a labor unit. “Dear father, I bid farewell to you before my death. We very much want to live, but unfortunately, they don’t let us. Yes, I am scared of this death, as they throw little children alive into the graves. Farewell forever. I kiss you. Yours …” And other letters. Among them a letter from a woman being led to death, who was previously hiding at a priest’s house. A Polish informer handed her over to the Gestapo. Before her death she left a letter. The priest who saved her brought it over. “Wietrzychowice,322 September 18, 1942. This is written by one sentenced to death, Rozalia Połaniecka323 [sic], née Berl, in Ujście Jezuickie, in the priory of Gręboszów.324 I leave this world with gratitude for people who ever did good

319 Pure Jewish fat. In fact, R.I.F. was the abbreviation for Reichsstelle für industrielle Fettversorgung (Reich Office for Industrial Fat Supply). On the rumors of soap produced from human bodies, see this chap., n. 91. 320 A labor camp outside of the town Brněnec on the Svitava River, then in the Protectorate of Bohemia and Moravia, today located in the Svitavy County in the Czech Republic. It was established in 1944, when the German industrialist Oskar Schindler (1908–1974) moved his emanel and ammunition factory (Deutsche Emailwaren­ fabrik, DEF) along with its labor camp (a sub-camp of concentration camp GroßRosen) with 1,200 Jewish forced laborers, from Kraków to Brünnlitz. He subsequently managed to help most of the Jewish forced laborers escape deportation to AuschwitzBirkenau. 321 Better known by its Lithuanian name, Šiauliai, a city in northern Lithuania. 322 A village in the Tarnów County of the Lesser Poland Voivodeship in southern Poland, located around 70 km east of Kraków. 323 In the handwritten letter: “Rozalia Polonecka.” The original can be found in the Archive of the Central Judaistic Library in Warsaw, Files of the Jewish Council in Ujście Jezuicke 273/1 (Centralna Biblioteka Judaistyczna, Akta Rady Żydowskiej w Ujściu Jezuickim); (June 14, 2021). 324 Ujście Jezuickie is a village located 35 km north-northwest of Tarnów in the rural municipality and the priory of Gręboszów in the Dąbrowa Tarnowska County of the Lesser Poland Voivodeship.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

755

Document 49

deeds. To you, Dear Rector, God bless you for everything good that you ever did. And if maybe through fate someone remains alive from the Połaneckis, please give them my last breath. And do not worry about this life. We will be reborn as spirit. Farewell, my dear people and my dear world – my beautiful, dear world. And those people who still do not know what they do. I was betrayed in my hideout by a certain Szywała, resettled from Kolbuszowa,325 currently living in Miechowice Wielkie.326 Farewell, with God. All with a better future. Should the war be over, please write to America to the address Jack Lippel, 94–96 Ave C. D., N. Y.,327 Amer., U.S.A. Farewell to those who do good deeds to humankind. Rozalia Polanecka [sic].” … Further on, a fragment of another letter: “Vom 19. April findet eine Revolte der Juden im Ghetto Warszawa statt. Eine geringe Zahl der verurteilten Juden, die spotten über den Tod, entschloss sich, [zu] opfern ihr Leben gegen Leben. Jeder junge Jude, jedes junge Mädchen stirbt wie ein Held. Ich sehe ein vielleicht 16-jähriges Mädchens, das bindet sich ringsum ein paar Grana-|3|ten, geht auf den Balkon heraus, giesst sich Benzin auf den Kopf, steht in Flammen und wirft sich auf [einen] durchfahrenden Tank herab. Sie verbrennt zusammen mit den Tankdeutschen. Man hat uns unrichtig die Opinion [sic] der Feiglinge gemacht. Die Juden sterben heldenhaft. Die Deutschen legen Feuer unter dem Ghetto. Sie schiessen zu den [sic] Entlaufenden. Von den brennenden Häusern die Kinder {Mütter} werfen ihre Kinder mit den zugebundenden Augen und nachher springen [sie] selbst aus dem Fenster heraus. Ich schäme mich, ich sitze versteckt gegnüber [sic] der Mauer in einem Loch …”328

325 A town in the Subcarpathian Voivodeship in southeastern Poland, located about 30 km north-northwest of Rszeszów. 326 Miechowice Wielke is a part of the rural municipality of Wietrzychowice in the Tarnów County. 327 Central District, New York. 328 “From April 19 onwards, a revolt of the Jews of the Warsaw Ghetto has taken place. A small number of condemned Jews who mock death decided to sacrifice their lives for life. Every young Jew, every young girl dies as a hero. I see a maybe 16-year-old girl binding a few sheels around her body, then she goes out to the balcony, pours gasoline on her head, stands in flames, and throws herself down on a tank that is passing through. She burns up together with the Germans in the tank. We were wrongly taken for cowards. The Jews die heroically. The Germans put the ghetto on fire. They are shooting at the fleeing. Mothers throw their children with bound eyes from the burning houses and afterward, they jump out of the windows themselves. I myself feel ashamed, sitting in front of a wall, hidden in a hole …”

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

756

Research on Ghettos and Camps

Further on, a book about religion. Ironically, this book was dedicated and signed by Katsman329 [sic], the Gestapo officer who murdered the whole of eastern Lesser Poland330 and Lvov, and so one and a half million Polish Jews, and a number of other mementos of innocent blood and martyrdom. And further on, piles of photographs. The Germans usually took those themselves. There are photographs of the abuse of Jews, which they reproduced as postcards and as a means of propaganda distributed them among the [German] population which applauded them. They took therefore thousands of photographs, which they did not manage to destroy. They counted on emerging victorious from this war and that they will boast in front of their world, the world of fascist crime, how men can torture. There is therefore a great variety of pictures (specimens) showing how Jewish old men do hard labor, how their beards are being pulled out, how young people dig their own graves before being shot to death, how Jewish property is being robbed, how dogs bite people, how crowds of people are transported in cars to execution, how they are shot, how a cart looks with bodies of children after “Actions” or mass murders, a pile of bodies on the ground, broken Jewish cemeteries, etc. They probably did not think that they were themselves preparing irrefutable evidence of their own monstrosity. In a spacious room, clerks receive various witnesses. They take the testimony of experiences of people who survived, they confront testimonies from the same cities and times. They determine dates and facts. An immense and varied work. In the offices, work is done on the history of the time of the occupation. And so, the historical commissions in Poland publish works on camps, a collection of documents of crime and martyrdom, songs of the ghetto, university of the thugs, Belzec, diaries from Janowska camp, works on resistance movements, about the Warsaw Ghetto uprising and others.331 But the criminality of the German spirit gave a plentiful crop. The man of letters stands hopelessly, because his intellect and feelings, do not have vocabulary that could reflect such suffering and crimes. Regular expression is 329 SS-Gruppenführer Fritz Katzmann was SS and Police Leader for the District of Radom between 1939 and 1941. From 1941 to 1943, he was SS and Police Leader for the District of Galicia, where he was responsible for the murder of the Jews of Galicia until summer 1943. From summer 1943 until the end of the war, Katzmann was SS and Police Leader in Danzig (Gdańsk) and responsible for the liquidation of the Stutthof concentration camp. See Aharon Weiss, Art. Katzmann, Fritz, in: Gutman (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, vol. 2, 793. 330 A historical region of Poland that consisted of the administrative Districts of Kraków, Lublin, and Sandomierz. 331 For a bibliography of these works, see Jockusch, Collect and Record!, 284 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

757

Document 50

inadequate. And the psychologist has to create new terms for our psychological experiences. Who can describe the feeling of a mother who watches and hears the piercing cries of children buried alive in their graves or the feeling of fear and terror of thousands of people crowded in a cramped dark gas chamber in full consciousness of their martyred agony? And their penetrating moans resounding far beyond the border of the factory of death? Who will recreate the fear and pain of people locked in burning synagogues and being burned alive? What did the youth feel who were chased and tortured until they bled, humiliated, starved, pierced with bayonets, frozen with ice in concentration camps? The apparatus of the human mind and human language is not adequate. It still has to be created. In the future, there will be a system of new historiosophy of the mass criminality of the German spirit. Today, we research the facts of this epoch of destruction and create prolegomena to the understanding of German bestiality, which has passed the boundaries of human knowledge.

Document 50 Philip Friedman,“Deutsche Verbrechen gegen die jüdische Bevölkerung in Polen, 1939–1945” Łódź, no date [early 1946] Typewritten report (fragment),332 35 pages (the introduction is paginated 1 to 4, the rest of the typescript with the page numbers 1 to 31); archival stamp on pages 1 and 16; corrections by typewriter and by hand, underlining by typewriter; several words at the end of a line are incomplete Language: German AŻIH, CŻKH 303 / XX, folder 272 332 The report was submitted to the Polish delegation at IMT in Nuremberg. However, it is unclear when Friedman completed it and when the delegation received it. As Gabriel Finder and Alexander Prusin argued, Friedman read and commented on the penultimate draft of the Polish indictment in December 1945, adding a number of crimes against Jews, which were missing from the draft, but elaborated in this report. The Polish indictment that the Soviet prosecution presented at IMT on January 22, 1946, does not seem to have been influenced by this report. This suggests that Friedman completed it after that date and that he might have aimed to give the members of the Polish delegation a more thorough analysis of German crimes against the Jews of Poland than what had been included in the Polish indictment. See Finder / Prusin, Justice Behind the Iron Curtain, 185.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

758

Research on Ghettos and Camps

[In the report prepared for the Polish delegation at the IMT, Philip Friedman analyzes German crimes against Jews, i. e., their systematic extermination. He shows that the Nazi Party propagated this goal in its program from the very beginning, drawing on the stab-in-the-back myth developed after the defeat of the German Reich in the First World War. Finally, he explores the question of whether the German population was aware of Hitler’s anti-Jewish policies  – which he proves on the basis of various speeches in which Hitler openly announced the annihilation of Jews – and whether it approved of this goal. Pointing to the large support for the Nazi Party in the electorate, Friedman affirms this question and argues for condemning not only the accused “major” war criminals but also the German people as a “Verbrechervolk” (nation of criminals).] Deutsche Verbrechen gegen die jüdische Bevölkerung in Polen, 1939–1945 Einleitung. Die vollständige Ausrottung der jüdischen Bevölkerung in Europa war eines der Ziele, welche das Deutsche Reich durch die Hervorrufung eines zweiten Weltkriegs erreichen wollte. Dabei soll der Begriff „jüdische Bevölkerung“ im weitesten Sinne, gemäss den von dem Nationalsozialismus angenommenden Rassegesetzen333 verstanden werden. Dieses Ziel wurde mit d#r grössten Offenheit und Klarheit vo# Adolf Hitler in seiner am 30. Januar 1939 im Reichstage gehaltenen Rede formuliert. Die bezügliche Stelle seiner Rede lautete: „Wenn es dem internationalen Finanzjudentum in und ausserhalb Europas gelingen sollte, die Völker noch einmal in einem [sic] Weltkrieg zu stürzen, dann wird das Ergebnis nicht die Bolschewisierung der Erde un# damit der Sieg des Judentums sein, sondern die Vernicchtung [sic] der jüdischen Rasse in Europa.“334 333 The so-called Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre (Law for the Protection of German Blood and German Honor) and the Reichsbürgergesetz (Reich Citizenship Law) were passed on September 15, 1935, during the Nazi Party rally in Nuremberg. 334 See Extract from the Speech by Hitler, January 30, 1939, in: Yitzhak Arad / Israel Gutman / Abraham Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union, transl. by Lea Ben Dor, introd. by Steven T. Katz, Jerusalem 81999, 132–135, here 134 f. All emphasis in Hitler quotes are made by Friedman.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

759

Document 50

Von Anbeginn zielen die Deutschen folgerecht und systematisch darauf hin, wobei der verbrecherische Plan ständin [sic] in dem Masse an# Spannung und Tragweite zunimmt, je mehr neue Gebiete besetzt werden. Diese Absicht wird von den Führern des deutschen Volkes (Hitler, Rosenberg,335 Ribbentrop,336 Franck337 [sic], Ley338 und anderen) nicht verheimlicht. Sie wird durch die Tagespresse, Zeitschriften und pseudo-wissenschaftliche Werke veranschaulicht. Sie wird deutlich ausgesprochen in der Gesetzgebung, in den Verordnungen und im täglichen Verhalten der Behörden gegenüber der jüdischen Bevölkerung in den eroberten Ländern. Vor allem hat Hitler in fast jeder seiner Reden, welche grossen Beifall und lebhaften Widerhall in seinem Volke hervorgerufen |2| haben, diese Absicht nachdrücklich betont und ihre baldige Ausführung angezeigt. (Besonders in den Reden vom 1. September 1939339 und vom 8. November 1940.)340 In seiner Ansprache vom 30. Januar 1942 betont der Führer mit dem grössten Nachdruck, „dass dieser Krieg ## nicht so ausgehen wird, wie es sich die Juden vorstellen, nämlich dass die europäisch##-arischen Völker ausgerottet werden, sondern dass das Ergebnis dieses Krieges die Vernichtung des Judentums sein wird “.341

335 Alfred Rosenberg (1893–1946) was a Nazi Party ideologue and Reich Minister of Eastern Occupied Territory in the Soviet Union. He was sentenced to death at IMT. 336 Joachim von Ribbentrop (1893–1946) was a Nazi Party ideologue and became the German foreign minister in 1938. He was sentenced to death at IMT. 337 Hans Frank. 338 Robert Ley (1890–1945) was the head of the Nazi labor union that replaced trade unions in Germany. He should have been defendant at IMT but committed suicide before it began. 339 This is a mistake. Hitler’s speech of September 1, 1939, did not address what he called the “Jewisch Question.” Friedman seems to mean the speech of January 30, 1939. Hitler himself made this mistake in later speeches when he was referring back to what he had supposedly said about Jews in his speech of September 1, 1939. Actually it is in reference to his speech of January 30, 1939. For both speeches, see Max Domarus, Hitler. Speeches and Proclamations, 1932–1945, 4 vols., Würzburg 1992, here vol. 3, 1750–1756 (September 1, 1939) and 1437–1459 (January 30, 1939). The latter took place at the evening session of the Reichstag at the Kroll Opera in Berlin. He addressed the “Jewish Question” at length and mentioned the prospect of the annihilation of Jews in case of another world war. See ibid., 1447–1450. 340 See Domarus, Hitler. Speeches and Proclamations, vol. 3, 2113–2121. 341 See ibid., vol. 4, 2574. In his speech of January 30, 1942, in the Berlin Sportpalast, he wrongly references his January 30, 1939 speech as having been his September 1, 1939, speech.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

760

Research on Ghettos and Camps

Nach der Ankündigu#g der Vollbringung dieses unerhörten Verbrechens gibt Hitler seinem Volke bereits den Bericht ab, dass der Vernichtungsprozess der jüdischen Bevölkerung in Europa im vollen Gange ist und zu dem bestrebten Ziel erbarmungslos weitergeführt wird. Sein Bericht lautete wie folgt: „Sie werden sich noch der Reichstagssitzung erinnern, in der ich erklärte, wenn das Judentum sich etwa einbildet, einen internationalen Weltkrieg zur Ausrottung der europäischen Rassen herbeiführen zu können, dann wird das Ergebnis nicht die Ausrottung der europäischen Rassen, sondern die Ausrottung des Judentums in Europa sein. Man hat mich immer als Propheten ausgelacht. Von denen, die damals lachten, lachen heute Unzählige nich# mehr, und die jetzt noch lachen, werden es vielleicht in einiger Zeit auch nicht mehr tun. Diese Erkenntnis wird sich über die ganze Welt verbreiten. Das internationale Judentum wird in seiner ganzen dämonischen Gefahr erkannt werden, dafür werden wir Nationalsozialisten sorgen. In Europa ist diese Gefahr erkannt, und Staat um Staa342 schliesst sich unseren Gesetzgebungen an.“343 |3|  Die Deutschen haben den Krieg verloren. Jedoch bevor sie die militärische Niederlage erlitten, haben sie es fertiggebracht, ihre verbrecherische Absicht durchzuführen und das vorgemerkte Ziel zu erreichen. Die jüdische Bevölkerung, ungeachtet des Alters und Geschlechts, sowie der Staatsangehörigkeit, wurde in Mittel- und Ost-Europa von den Deutschen fast gänzlich ausgerottet und in West-Europa mindestens dezimiert. Die grösste Anhäufung der jüdischen Bevölkerung befand sic# in den polnischen Gebieten  – über drei Millionen und dreimal Hunderttausend Personen.344 In Polen haben die Deutschen mit der totalen Ausrottung dieser Kategorie von schutzloser Zivilbevölkerung am ehesten begonnen. Die Deutschen haben massenhaft ihre Opfer aus allen von ihnen eroberten Ländern in die sich im polnischen Gebiet befindenden Lager gebracht und haben hier auf verschiedene Art Millionen von menschlichen Wesen ums Leben gebracht, meistenfalls in den Gaskammern und Krematorien. Um den Umfang und die Tragweite dieses Verbrechens beschr##ben zu können, muss man erst zeigen, welche Mittel Hitler und seine Helfershelfer, die NSDAP345 und andere von ihnen gegründete [sic] Organisationen, die Wehrmacht nicht ausgenommen, in polnischen Gebieten angewandt haben, in ihrer Bestrebung, die Juden zu vernichten. Aus dem Inhalt weiterer Erläuterungen wird es sich zeigen, dass jedes einzelne dieser Mittel – sei [sic] es 342 Ommission due to the end of the sheet. 343 See ibid., 2700. 344 He is basing these numbers on his article, Friedman, Zagłada Żydów Polskich. 345 Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (National Socialist German Workers’ Party).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

761

Document 50

die von den Okupationsbehörden [sic] herausgegebenen Vorschriften, sei es die unmittelbaren Verfügungen – ihrem [sic] Wesen nach eine offensichtliche und unzweifelhafte Verletzung der völkerrechtlichen Grundsätze und Regeln, der hauptsächlichen Grundlage des menschlichen Zusammenlebens und der allgemeinen menschlichen Gebote, bildete. |4|  Die Anwendung jedes einzelnen dieser Mittel zur Erreichung des verbrecherischen Hauptzieles war bereits von sich aus ein Verbrechen. Jedoch die lange Reihe der einzelnen Verbrechen wird selbstverständlich an zweite Stelle gesetzt  – angesichts des Endergebnisses  – d. h. des Hinmetzelns von Millionen von Menschen. […]346 |1| DIE MOTIVE DES VERBRECHENS

Wenn man das Problem der wirklichen Grundlagen und Motive, welche zu diesen in der Weltgeschichte unerhörten Verbrechen führten, näher in Betracht zieht, so ist es eine Aufgabe von weittragenster [sic] Bedeutung festzustellen, ob diese Verbrechen, die sich auf Bestimmungen des deutschen Staates stützen, dem Willen des deutschen Volkes entsprachen und ob die Motive der Verbrechen dem gesamten deutschen Volk bekannt waren. Diese Frage steht an erster Stelle bei den Aufgaben, über welche der Nürnberger Prozess entscheiden soll, und bedeutet ein besonderes Problem, unabhängig von der rechtlichen Verantwortlichkeit der einzelnen Personen und Institute. Die Beantwortung dieser Frage geht vielleicht über den Ramen [sic] des Prozesses hinaus, nicht desto weniger [sic] kann sie aber nicht nur historische, sondern mittelbar auch beweisführende Bedeutung im Nürnberger Prozess haben. Auf die gestellte Frage muss man aus folgenden Gründen eine bejahende Antwort geben: Um die erste Frage  – ob die auf Bestimmungen des deutschen Staates gestützten Verbrechen dem Willen des deutschen Volkes entsprachen – zu beantworten, muss man zur Geschichte Deutschlands aus dem Zeitabschnitt des ersten Weltkrieges zurückgreifen.

346 On the remaining page Friedman describes how and with which decrees the Nazis organized the Civil Administration of the so-called General Government after the occupation of Poland.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

762

Research on Ghettos and Camps

Schon eine flüchtige Aufstellung der Tatsachen führt zu der Beobachtung, dass die Judenfrage für das Deutsche Reich ein mit den Kriegen des laufenden Jahrhunderts verbundenes |2| Problem war. Zwei Mal versuchten die Deutschen im Verlauf der ersten Hälfte des XX. Jahrhunderts die Welt zu erobern. Zwei Mal in diesem Zeitabschnitt fingen sie zu diesem Zweck einen Angriffskrieg an und zwei Mal marschierten sie in polnischen Gebieten ein. Schon im ersten Weltkrieg behandelten sie die Vorschriften der Völkerrechte und internationalen Verträge als „Papierfetzen“. Sowohl im ersten Weltkrieg als auch in dem am 1. September [1939] begonnenen Kriege schoben sie die Judenfrage auf polnischem Gebiet hervor;347 zwar jedes Mal in verschiedener Weise, entsprechend der vom deutschen Standpunkt aus gesehenen Kriegsnotwendigkeiten. Als die Deutschen im Jahre 1914 in polnisches Gebiet, welches damals zum ehemaligen russischen Kaiserreich gehörte, einrückten, betrachtete der Generalstab  – das leitende Gehirn des kriegführenden Deutschlands  – es zwecks Erreichung politischer Ziele als eine Notwendigkeit, diejenigen Völker, welche diese Gebiete bewohnten, für sich zu gewinnen, also Polen, Ukrainer, Weissrussen und Juden. Das Pressebüro des Oberbefehls Ost mit dem berühmten Kleinow348 [sic] bearbeitete schon in den ersten Kriegsmonaten des Jahres 1914 einen Aufruf an die jüdische Bevölkerung, welcher den deutschen Soldaten an die Front geschickt wurde, zwecks weiterer Verbreitung unter die jüdische Bevölkerung. In diesem Aufruf kündigt der deutsche Staat die Befreiung der Juden auf polnischem Gebiet von dem Joch des Zarentums an und verspricht die Beseitigung sämtlicher Begrenzungen und Verordnungen, welche die jüdische Bevölkerung erniedrigten.349 347 Probably Friedman intended to write hervorheben (emphasize) instead of hervorschieben (push out). 348 Georg Cleinow (1873–1936), German writer and politician. From 1909 to 1920, he was editor of the journal Die Grenzboten in the province of Posen as well as other publications. In 1914–1916, he headed the press administration Oberbefehlshaber Ost and Generalgouverneur Warschau in Łódź and Warsaw. 349 Friedman probably refers to the appeal “An die Juden in Polen!” (To the Jews in Poland) signed by the Oberkommando der vereinigten Heere Deutschlands und Oesterreich Ungarns (High Command of the United Armies of Germany and Austria Hungary). It was distributed in the German-occupied territories at the beginning of the First World War. The call reads: “Zu lange habt ihr unter dem eisernen moskowitischen Joche gelitten.” (For too long you have suffered under the iron Moscovite yoke.) For the full text, its origin, and similar leaflets, see Zosa Szajkowski, The German Appeal to the Jews of Poland, August 1914, in: The Jewish Quarterly Review 59 (1969), no. 4, 311–320.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

763

Document 50

|3|  Solch eine Art von Politik führte der damalige Oberbefehl der deutschen Wehrmacht350 im Osten (Oberost),351 im Besonderen der berühmte General Erich Ludendorff,352 welcher später in bedeutendem Masse zum Erfolg der nationalsozialistischen Doktrin unter den breiten Massen des deutschen Volkes beitrug. Zu Zwecken, welche man damals vom Standpunkt der Interessen des Deutschen Reiches aus für zielvoll [sic] betrachtete, machte man in den von den Deutschen besetzten Gebieten in Bezug auf die Juden Propaganda für die sogenannte „Sprachengemeinschaft“,353 so wie nach Jahren, als die Ziele des Deutschen Reiches andere geworden waren, gegen die Juden Propaganda für „Rassengemeinschaft“ gemacht wurde. 350 This should be Deutsches Heer (land forces of the German Empire), as the German army came to be referred to as Wehrmacht only from 1935 on. 351 During the First World War, “Ober Ost” was the short name for the German-occupied territory on the eastern front. Carved out of present-day Latvia (Kurland), Lithuania, Poland, and Belarus, it was under the authority of the Oberbefehlshaber der gesamten deutschen Streitkräfte im Osten (High Command of all German Forces in the East) from November 1915 to July 1918. 352 Erich Friedrich Wilhelm Ludendorff (1865–1937) was a German general and politician. He served as the First Quartermaster General of the German army between 1916 and 1918, and together with Paul von Hindenburg, he was the head of the German war effort during the First World War. Celebrated as a war hero, he became the central propagator of the myth of the “stab in the back,” a conspiracy theory claiming that the German army had been undefeated on the battlefield but betrayed by leftists, democrats, and Jews who had forced Germany to surrender. Until his death, Ludendorff was a central figure in the National Socialist movement and participated in Hitler’s attempted putsch in November 1923 in Munich. 353 In order to cement dominance in the eastern occupied territories during the First World War, German policy tried to strengthen the German-speaking population in those areas. Yiddish-speaking Jews were considered potential allies  – not least because their language was regarded as a German dialect. In late 1914, mainly liberal and Zionist German Jews founded the Komitee für den Osten (Committee for the East) to support the Jews of Eastern Europe. Various representatives argued that the Yiddish spoken in that region was a form of German, hence the Jews living there belonged to the German “language community.” Although these ideas were highly controversial both among German Jews, and even more so among the German population, German foreign policy tried to harness such positions for its war aims in the East. See Tim Grady, A Deadly Legacy. German Jews and the Great War, New Haven, Conn., 2017, 80–83; Tobias Grill, “Pioneers of Germanness in the East”? Jewish-German, German, and Slavic Perceptions of East European Jewry During the First World War, in: idem (ed.), Jews and Germans in Eastern Europe. Shared and Comparative Histories, Berlin / Boston, Mass., 2018, 125–159, here 130 and 144 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

764

Research on Ghettos and Camps

Als im Herbst 1918 die damaligen leitenden Kreise Deutschlands zu der Überzeugung gelangten, dass Deutschland den Krieg verloren hat, bemühten sie sich um schnellstmögliche Unterbrechung der Kriegshandlungen zwecks Friedensschliessung. Auf die Reichsregierung wurde ein starker Druck in dieser Richtung vom Oberbefehl ausgeübt, welcher sich über die unvermeidliche Niederlage vollkommen im Klaren war und zur Erhaltung des Restes des Kriegspotenzials strebte, was eine schnelle Vorbereitung des nächsten Krieges ermöglichte. Daher drang der Oberbefehl um jeden Preis zum sofortigen Waffenstillstand (Hindenburg: „Aus meinem Leben“,354 Ludendorff: „Kriegserinnerungen“,355 Philip Schneiman [sic]: „Erinnerungen“).356 General Ludendorff, der damalige Hauptquartiermeister des Oberbefehls, sowie sein Vorgesetzter, der Generalstabschef Hindenburg, der spätere Reichspräsident, veranlassten, zwecks Maskierung dieser Aktion und ihrer wirklichen Absichten sowie |4| zur Erreichung milderer Waffenstillstandsbedingungen, eine scheinbare Parlamentierung [sic] der Reichsregierung. Diese Erscheinung nannte die spätere politische Presse irrtümlicherweise und durch ein Missverständnis „Die Revolution des Jahres 1918“. Nach Friedensschliessung wurde mit der Sicherung all dessen begonnen, was eine schnelle Vorbereitung Deutschlands zum nächsten Krieg ermög­ lichen sollten. Vor allem trat man mit Hilfe des pseudo-völkischen Agitators Gustav Noske357 zur Erhaltung der Offizierseinheiten. Daraufhin begann man mit der Erhaltung und Vorbereitung der seelischen Aufrüstung des deutschen Volkes. Zu diesem Zweck blieben diejenigen deutschen Kreise, welch358 den ersten Weltkrieg des XX. Jahrhunderts hervorgerufen hatten, weiterhin  – entgegen dem Anschein – auf der Kommandobrücke des deutschen Staatsschiffs. Diese leitenden Kreise begannen, gestützt auf die Konstitution, welche 354 Paul von Hindenburg, Aus meinem Leben, Leipzig 1920. Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg (1847–1934) was a German field marshal and politician, and the chief of the general staff of the German army between 1916 and 1919. From 1925 to 1934, he served as the second President of the Weimar Republic. 355 Erich Ludendorff, Meine Kriegserinnerungen 1914–1918, Berlin 1919. 356 Most likely, Friedman was referring to the memoirs of Philipp Scheidemann (1865–1939). The social democrat Scheidemann proclaimed Germany as a republic from the balcony of the Reichstag (the parliament) on November 9, 1918. See Philipp Scheidemann, Memoiren eines Sozialdemokraten, Dresden 1928. 357 Gustav Noske (1868–1946) was a German social democratic politician and defense minister of the Weimar Republic in 1919 and 1920. 358 Welche. Omission due to the end of the sheet.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

765

Document 50

das Wahlrecht der 5 Elemente (gleiche, geheime, allgemeine, unmittelbare und proportionelle Wahlen) vorsieht und die Verantwortung der Regierung vor dem gesetzgebenden Körper, welcher aus solchen Wahlen hervorgeht, mit einer besonderen Aktion, welche zur Hervorrufung eines ### gewissen, besonders umschriebenen psychischen Zustandes im deutschen Volk strebte. Man begann das deutsche Volk in der Ueberzeugung zu bestärken, dass die deutsche Armee nicht auf dem Schlachtfelde besiegt wurde, dass das deutsche Heer unbesiegt aus dem Krieg hervorgegangen ist. Dies erreichte den absoluten Beifall sämtlicher Schichten des deutschen Volkes, erweckte den nationalen Stolz der Deutschen und bereitete sie von vornherein zur Annahme der fantastischsten politischen Lehren vor, im Besonderen solcher, die zum [sic] Beginn einer zweiten Agression [sic] hinzielten, welche die Entscheidung des ersten Krieges bringen sollte, dessen Endergebnis |5| in ihrer Ueberzeugung noch unentschieden war. Diejenigen Kreise, welche in Wirklichkeit weiterhin an der Spitze Deutschlands verblieben (Gutsbesitzer, Junker, Reichswehr, welche den ganzen Generalstab der kaiserlichen Armee übernahm, und die Industrie), mussten einen Ausweg aus dem Widerspruch finden, welcher aus der Tatsache entsprang, dass das deutsche Heer aus dem Krieg scheinbar unbesiegt hervorgegangen ist, wohingegen der Oberbefehl dieser Armee die Unterschreibung der Kapitulierung in Compiègne verfügte. Zur Entwirrung dieser Widersprüche kamen wieder diese 2 Halbgötter zur Hilfe, welche im Weltkrieg die deutsche Kriegsmaschine geleitet hatten. Im Jahre 1920 rief die deutsche Konstituante, welche aus der freien, geheimen, gleichen, allgemeinen, unmittelbaren und proportionellen Wahl hervorging, sich also auf eine ungezwungene Abstimmung des ganzen deutschen Volkes stützte, eine Untersuchungskommission ins Leben, deren Zweck durchaus nicht die Festlegung war, wer verantwortlich für die Hervorrufung des Krieges war, sondern die Untersuchung über die Ursachen der Niederlage.359 Vor dieser Kommission erschienen als Zeugen Hindenburg und Ludendorff und Hindenburg antwortete in beider Namen auf die Frage: „Welches ist die Ursache, dass wir den Krieg verloren haben?“ mit dem berühmten kurzen Ausspruch, welcher ein Grundsatz für das ganze deutsche Volk und zum Hauptschlagwort in den folgenden politischen Scharmützeln der Nationalsozialisten wurde.

359 In fact, the committee of inquiry into the guilt of the First World War had already been set up by the Reichstag on August 20, 1919.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

766

Research on Ghettos and Camps

Die Antwort lautete: „Den Dolch in den Rücken gestossen hat die Heimat dem Heer.“360 Dieser Satz wurde – wie das die Deutschen gern nennen – die entscheidende Parole, welche die Deutschen die Widersprüche verste-|6|hen liess, die dadurch entstanden, dass die deutsche Armee unbesiegt und es trotzdem zur Kapitulation in Compiègne gekommen war. Es entstand eine Legende, welche von den Journalisten „die Dolchstosslegende“ genannt wurde.361 Diese Legende traf auf den fruchtbaren Boden der deutschen Denkungsart, welche gemäss den Worten eines der Hervorragenderen in der Geschichte der Deutschen („Die Legende verdichtet sich zur Geschichte.“)362 dazu neigt, sehr schnell die Legende mit der historischen Tatsache zu identifizieren. Dieses Losungswort – des Dolchstosses in den Rücken – wurde ein Werkzeug des politischen Kampfes, und zwar ein so kräftiges, dass es zur Stärkung der persönlichen und politischen Popularität seines Autors beitrug. Trotz des verlorenen Krieges blieb er weiterhin in den Augen des deutschen Volkes der Sieger und als 80-jähriger Greis wird er im Jahre 1925 zum Regierungspräsidenten gewählt.363 Nur auf diese Weise kann man sich die unverständliche politische Erscheinung einer ### Massenpsychose erklären, dass hier ein General, welcher den Krieg verloren hat, einen Wahlsieg bei einer allgemeinen Abstimmung erringt, in einem Augenblick, wo er bereits ein unbeholfener Greis ist, von dessen Ueberzeugungen man weiss, dass sie nicht den Buchstaben der offiziell in Deutschland verpflichtenden Konstitution entsprechen. Im Zusammenhang mit dem Schlagwort  – des Dolchstosses in den ­Rücken – muss noch die Frage geklärt werden, wer in Wirklichkeit Urheber dieses Dolchstosses in den Rücken war? Jetzt griff man in das sehr reiche Arsenal der tragischen Geschehen des jüdischen Volkes zurück. 360 For the actual wording of Hindenburg’s statement, see Vernehmung des Generalfeldmarschalls v. Hindenburg, in: Verfassungsgebende deutsche Nationalversammlung (ed.), Stenographischer Bericht über die öffentlichen Verhandlungen des Untersuchungsausschusses. 14. Sitzung des 2. Unterausschusses, Dienstag den 18. November 1919, Berlin 1920, 725–732, here 731. 361 See Wolfgang Schivelbusch, The Culture of Defeat. On National Trauma, Mourning, and Recovery, New York 2001, 205–208. 362 Quote could not be confirmed. 363 In 1919 Hindenburg retired as Chief of the Troop. However, in April 1925, in fact 78 years old, he was elected as President of the Reich (Reichspräsident). He held this office until his death in 1934. See Anna von der Goltz, Hindenburg. Power, Myth, and the Rise of the Nazis, Oxford 2009, 84–103.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

767

Document 50

Noch vor dem Entstehen der nationalsozialistischen Partei kann man eine Reihe von Akkorden in der politischen Literatur des |7| damaligen Deutschlands wahrnehmen, welche feststellen, dass die Juden schuld an der Niederlage Deutschlands im Jahre 1918 sind. (Ludendorff: „Kriegsführung und Politik“,364 Bauer: „Der grosse Krieg in Feld und Heimat“).365 Die gründliche Bearbeitung dieses Vorwurfs, verbunden mit einer politischen Propaganda von weitem Umfang, findet man in der nationalsozialistischen Literatur. Im Zusammenhang mit der sogenannten „Parlamen###tie­ rung“ der Reichsregierung, von welcher oben die Rede war, muss man folgenden Ausspruch Hitlers notieren: „Kaiser Wilhelm II. hatte als erster deutscher Kaiser den Führern des Marxismus die Hand zur Versöhnung gereicht, ohne zu ahnen, dass Schurken keine Ehre besitzen. Während sie die kaiserliche Hand noch in der einen hielten, suchte die andere schon nach dem Dolche. Mit dem Juden gibt es kein paktieren, sondern nur das harte ent­weder  – oder. Ich aber beschloss, Politiker zu werden.“ (Mein Kampf, Seite 223 [sic])366 Gerade das gibt Hitler dem deutschen Volk als Grund an, weswegen er in die Schranken der aktiven Politiker trat. Die Ursachen der Niederlage des Jahres 1918 formuliert Hitler auf folgende Weise: „Die Niederlagen auf dem Schlachtfelde im August 1918 wären spielend leicht zu ertragen gewesen. Sie standen in keinem Verhältnisse zu den Siegen unseres Volkes. Nicht sie haben uns gestürzt, sondern gestürzt wurden wir von jener Macht, die diese Niederlage vorbereitete. Indem sie seit vielen Jahrzehnten planmässig unserem Volke die politischen und moralischen Instinkte und Kräfte raubte, die allein Völker zum Dasein befähigen und damit berechtigen. Indem das alte Reich an der Frage der Erhaltung der rassischen Grundlagen unseres Volkstums achtlos vorüberging, missachtete es auch das alleine367 [sic] Gesetz, dass auf dieser Welt Leben gibt. |8| Völker, die sich bastardieren oder bastardieren lassen, sündigen gegen den Willen der ewigen Vorsehung, und das ihr durch einen Stärkeren herbeigeführte Unrecht ist dann nicht ein Unrecht, dass ihnen zugefügt wird, sondern nur die Wiederherstellung des Rechtes. Wenn ein Volk die ihm von der Natur gegebenen 364 Erich Ludendorff, Kriegsführung und Politik, Berlin 1922. 365 Max Bauer, Der große Krieg in Feld und Heimat. Erinnerungen und Betrachtungen, Tübingen 1921. Max Bauer (1869–1929) was a German General Staff officer and an advisor of Ludendorff. 366 Adolf Hitler, Mein Kampf, Munich 351933, 225. See now Christian Hartmann et al. (eds.), Adolf Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, vol. 1, Munich 2016, 557. We use this edition for further quotes from Mein Kampf. 367 Obviously a typo for: alleinige.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

768

Research on Ghettos and Camps

und in seinem Blute wurzelnden Eigenschaften seines Wesens nicht mehr achten will, hat es kein Recht mehr zur Klage über den Verlust seines irdischen Daseins.“368 Im Zusammenhang mit dem passiven Widerstand Deutschlands zur Zeit der Okkupation des Ruhrgebiets (1923)369 entwickelt Hitler weiterhin die Losung von den an der deutschen Niederlage Schuldigen auf folgende Weise: „Jeder Gedanke eines wirklichen Widerstandes gegen Frankreich war blanker Unsinn, wenn man nicht denjenigen Kräften den Kampf ansagte, die 5 Jahre vorher den deutschen Widerstand auf den Schlachtfeldern von innen her gebrochen hatten. Nur bürgerliche Gemüter konnten sich zur unglaublichen Meinung durchdrignen [sic], dass der Marxismus jetzt vielleicht ein anderer geworden wäre und dass die canailleusen [sic] Führer-Kreaturen des Jahres 1918, die damals zwei Millionen Tote eiskalt mit den Füssen traten, um besser in die jeweiligen Regierungsstühle hineinklettern zu können, jetzt plötzlich im Jahre 1923 dem nationalen Wissen ihren Tribut zu leisten bereit seien. Ein unglaublicher und wirklich sinnloser Gedanke, die Hoffnung, dass die Landesverräter von einst plötzlich zu Kämpfern für eine deutsche Freiheit werden würden. Sie dachten gar nicht daran. So wenig eine Hyäne vom Aase lässt, so wenig ein Marxist von Vaterlandsverrat. Man bleibe mit dem dümmsten Einwand gefälligst weg, dass doch so viele Arbeiter |9| einst auch für Deutschland geblutet hätten. Deutsche Arbeiter, jawohl, aber dann waren es eben keine internationalen Marxisten mehr. Hätte im Jahre 1914 die deutsche Arbeiterschaft ihrer inneren Einstellung nach noch aus Marxisten bestanden, so wäre der Krieg nach drei Wochen zu Ende gewesen. Deutschland wäre zusammengebrochen, ehe der erste Soldat seinen Fuss über die Grenze gesetzt hätte. Nein, dass damals das deutsche Volk noch kämpfte, bewies, dass der marxistische Irrwahn sich noch nicht bis zur letzten Tiefe einzufressen vermocht hatte. In eben dem Masse aber, in dem, im Laufe des Krieges der deutsche Arbeiter und der deutsche Soldat wieder in die Hand der marxistischen Führer zurückkehrte [sic], in eben dem Masse ging er dem Vaterland verloren. Hätte man zu Kriegsbeginn und während des Krieges einmal zwölf- oder fünfzehntausend dieser hebräischen Volksverderber so unter Giftgas gehalten 368 Hartmann et al. (eds.), Hitler, Mein Kampf, vol. 1, 853–855. 369 When Germany failed to make the reparation payments stipulated by the Versailles Treaty, French troops occupied the Ruhr region, Germany’s industrial heartland, in January 1923. Government and population responded by calling for a general strike and other forms of passive resistance against the occupation until September 1923. The occupation ended under pressure from Great Britain and the United States in July 1925.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

769

Document 50

wie Hunderttausend unserer allerbesten deutschen Arbeiter aus allen Schichten und Berufen es im Felde erdulden mussten, dan370 wäre das Millionenopfer der Front nicht vergeblich gewesen. Im Gegenteil: Zwölftausend Schurken zur rechten Zeit beseitigt, hätten vielleicht einer Million ordentlicher, für die Zukunft wertvoller Deutschen das Leben gerettet.“ (771–772).“371 Auf diese Weise bearbeitete die amtliche nationalsozialistische Propaganda die Dolchstosslegende, bezeichnete die Schuldigen, wobei sie die Rassentheorie zur Hilfe nahm. In den Jahren 1918–1921 versuchten der durch die Weimarer Republik beibehaltene Generalstab sowie das Offizierskorps auf verschiedene Art und Weise Grundlagen zu schaffen, welche eine Umgehung der Vorschriften des Versailler Vertrags auf dem Gebiet der Rüstungsbeschränkungen zulassen, und in erster Linie die |10| militärische Schulung der Mensch{e}¦n¦reserven. Schon der Kappsche Anschlag im März 1920372 enthüllt die Kulissen der Ränke des deutschen Generalstabs, welcher zu der Zeit die Bezeichnung der „Heeresleitung der Reichswehr“ annahm. Weitere Kriminalmorde und milit¦ä¦risch-politische Tumulte beleuchten das Verhältnis der Heeresleitung der Reichswehr zur Masse der demobilisierten deutsche373 Offiziere und zeigen, dass die Heeresleitung der Reichswehr unter verschiedenen Namen eine Reihe von Organisationen paramilitärischen Charakters organisiert, in welche die demobilisierten Offiziere überwiesen werden. Zur Illustrierung genügt es, ihre Namen in Erinnerung zu bringen:„Orgesch“, „Konsul“, „Baltische Brigade“, „Rossbach“.374 Schliesslich entstehen Organisationen 370 Dann. Omission due to the end of the sheet. 371 Hartmann et  al. (eds.), Hitler, Mein Kampf, vol. 2, 1717–1719. (emphasis in the original; underlining by Friedman). 372 During the failed so-called Kapp Putsch or Kapp–Lüttwitz Putsch in Berlin in mid-March 1920, right-wing paramilitary forces attempted to overthrow the Weimar Republic. 373 Deutschen. Omission due to the end of the sheet. 374 Paramilitary organizations of demobilized soldiers with right-wing, nationalist, anti-communist, and anti-Semitic agendas who perpetrated violent acts against alleged political opponents. Orgesch – Organisation Eschrich – was founded by the politician Georg Eschrisch (1870–1941) in Regensburg (Bavaria) in 1920. Organisation Konsul was founded by the naval senior officer Hermann Ehrhardt 1881–1971), also in 1920. Baltische Brigade: Here Friedman mixes the two Freikorps Baltische Landwehr (Baltic Territorial Army) and Eiserne Brigade, later Eiserne Division (Iron Brigade / Division). Both military groups consisted of German-Baltic volunteers and operated between 1918 and 1920. Freikorps or Sturmabteilung (SA) Rossbach was founded by the political activist and lieutnant Gerhard Roßbach (1893–1967) in West Prussia in late 1918.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

770

Research on Ghettos and Camps

von Massencharakter. Die im Jahre 1921 ins Leben gerufene nationalsozialistische Partei375 besitzt gleichzeitig mit ihrem Entstehen die paramilitärische S.A. Formation.376 An der Spitze der S.A. stan377 der zu bekannten Zwecken aus dem aktiven Dienst entlassene Generalstabskapitän Ernst Röhm.378 Ausserdem entsteht der über eine halbe Million Mitglieder zählende Kombattanten-Verband unter dem Namen „Stahlhelm“, zu welchem Leutnant Düsterberg [sic] als Chef abkommandiert wird.379 An Zu seiner Seite, als politischer Leiter dieser Organisation, übt Fr. Seldte,380 der spätere Arbeitsminister in der Regierung Hitlers, seine Tätigkeit aus. Seldte propagiert in seinen zahlreichen Reden noch lange vor der Machtergreifung das Losungswort der Dolchstosslegende und der Schuld der Juden an der Niederlage Deutschlands im Jahre 1919.381 Keine geringe Rolle spielt auch die etwas verkappte Organisation von Massencharakter, nämlich die sogenannte „Schwarze Reichswehr“.382 Ihr Kontakt mit der offiziellen Reichswehr wurde während zahlreicher Prozesse |11| festgestellt.383 Sie unterstand unmittelbar 375 The Nazi Party (NSDAP) was in fact founded in 1920, although it was based on the Deutsche Arbeiterpartei (DAP, German Workers Party), which was founded in 1919. In 1921, it came under Hitler’s leadership. 376 SA, short for Sturmabteilung, the paramilitary combat organization of the Nazi Party, founded in 1920, which became a mass organization with 4.2 million members in 1934. 377 Stand. Omission due to the end of the sheet. 378 Ernst Julius Günther Röhm (1887–1934) was a founding member of the Nazi Party, co-founder and leader of the Party’s paramilitary combat organization, SA. In the only purge that Hitler ever launched against close allies and competitors, Röhm was murdered in the so-called Night of Long Knives from June 30 to July 1, 1934. 379 Theodor Duesterberg (1875–1950) was an army surgeon and lieutenant colonel in the Prussian army. He resigned from the army in protest of the Versailles Treaty and became the leader of the Stahlhelm (Steel Helmet), a right-wing veterans’ organization with an anti-Semitic agenda. 380 Franz Seldte (1882–1947) was a First World War veteran and the founder of the right-wing veterans’ organization Stahlhelm. An early supporter of Nazism, he was Minister of Labor of the Nazi regime between 1933 and 1945. 381 Obviously a typo: 1918. 382 Schwarze Reichswehr (Black Reichswehr) were illegal paramilitary formations maintained by the Reichswehr during the Weimar Republic in violation of the Versailles Treaty which limited Germany’s military capacity to a minimum. 383 For information on the trials against members of the Black Reichswehr during the 1920s regarding the failed Küstrin Putsch on October 1, 1923, and several feme murders see David B. Southern, Anti-Democratic Terror in the Weimar Republic. The Black Reichswehr and the Feme-Murders, in: Wolfgang J. Mommsen / Gerhard

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

771

Document 50

dem damaligen Chef des Stabskorps der Reichswehr in Berlin, Oberst von Bock,384 dem späteren Marschall Deutschlands. Während eines [sic] der lautesten Skandale wurde festgestellt, dass ein gewisser Buch¦d¦rucker385 [sic] der Verbindunmann386 zwischen ihm und der Reichswehr war.387 Der Generalstab und die ehemaligen höheren Offiziere waren in dem sogenannten „Kirchhäuserbund“388 [sic] untergebracht. Die nationalsozialistische Partei unterschied sich zusammen mit der S. A. darin von anderen Organisationen, dass sie sich ausser militärischen Zielen die politische Erziehung des deutschen Volkes zur Aufgabe gemacht hatte sowie die Einstellung des deutschen Geistes auf völlige Sabotierung der Beschalüsse des Versailler Vertrags. Den Deutschen wurde die Überzeugung eingetrichtert, dass es unbedingt notwendig sei, mit Gewalt die in diesem Vertrag festgelegten allgemeinen Gesetze sowie die Ordnung auf der ganzen Erde umzustürzen, und die Lehre von der Bestimmung des deutschen Volkes wurde allgemein verbreitet. Bei dieser Sachlage muss mit vollem Nachdruck unterstrichen werden, dass die nationalsozialistische Partei nicht als eine Verschwörung entstand, deren Zeil [sic] es war, mit Gewalt die Macht im deutschen Staat an sich zu reissen, sondern sie war das Produkt legaler Organe des Staates und ### ¦ihr¦ Werkzeug; ihr Ziel war, das deutsche Volk für die Revanche-Idee vorzubereiten, welcher eine militärische Schulung ## ¦von¦ Millionen von Deutschen sowohl im psychischen als auch im physischen Sinne vorausgehen muss. Die Theorie von der höheren Rasse spielt in der Propaganda der nationalsozialistischen Partei eine hervorragende Rolle. Diese Theorie wird eingeführt, um dem deutschen Volk die Ueberzeugung von seinem Vorrang and [sic] seiner Zugehörigkeit zum |12| sogenannten „Herrenvolk“ einzuflössen, um es von seiner historischen Mission zu überzeugen und davon, dass es den anderen Völkern der Welt den Weg weisen soll. Diese Propaganda war notwendig, um das deutsche Volk zum Angriffskrieg vorzubereiten, dessen Ziel die Beherrschung der Welt war. Hirschfeld (eds.), Social Protest, Violence and Terror in Nineteenth- and Twen­tiethCentury Europe, London / Basingstoke 1982, 330–341. 384 Moritz Albrecht Franz Friedrich Fedor von Bock (1880–1945) was a general field marshal in the German army. 385 Bruno Ernst Buchrucker (1878–1966) was a German officer. Since 1921 he managed the formation of the Black Reichswehr. 386 Verbindungsmann. Omission due to the end of the sheet. 387 See Southern, Anti-Democratic Terror in the Weimar Republic, 334. 388 This should be the Kyffhäuserbund, the major umbrella organization of German veterans’ organizations founded in 1900.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

772

Research on Ghettos and Camps

Der Vorrang der deutschen Rasse wurde blos [sic] allgemein begründet, indem man sich nur auf die Feststellung der Tatsache beschränkte. Dies genügte dem überwiegenden Teil des deutschen Volkes vollkommen. Es ist geradezu schwierig zu verstehen, wie ein Volk, das sich zu den kulturellen Nationen rechnet, sich von der Richtigkeit der Rassentheorie nur mit Hilfe von unklaren Erwägungen über die Verdienste, Kultur und Zivilisation überzeugen liess, denn diese sollten doch den Beweis für die höhere Rasse liefern. (Mein Kampf, Seite 317).389 Da die Nazi-Propaganda auf positive Weise den Vorrang der deutschen Rasse nicht beweisen konnte, stellt [sic] sie ihr die jüdische Rasse entgegen, indem sie mit Hilfe von negativen Umschreibungen den Vorrang der deutschen Rasse zu beweisen suchte. Zu diesem Zweck stellt [sic] sie die Juden als Vertreter der niedrigsten Rasse dar, welche zu alledem noch schuld sind an der Niederlage Deutschlands. Der deutsche Geist nahm aus vielen Gründen diese Propaganda leicht an, besonders da sie diejenigen Elemente betraf, welche, wie es heisst, während des Krieges Verrat begangen haben. Eins ist klar: Hitler behauptet, dass, wenn man während des Krieges jene 12 000 „Schurken“ vergast hätte, dann hätten die Deutschen den Krieg gewonnen.390 Woher kommt die Zahl 12 000? |13|  Vielleicht daher, dass 12 000 Juden in den Jahren 1914–1918 auf dem Schlachtfeld in Erfüllung ihrer Staatsbürgerpflicht dem Deutschen Reich gegenüber gefallen sind.391 Politische Logik war niemals eine Tugend des deutschen Volkes. Wie konnten 12 000 Gefallene die ganze deutsche Armee mit ihrer Propaganda aufwiegeln und zersetzen? Aber nicht nur in politischer Hinsicht spielte die Agitation ihre Rolle. In ihrer primitiven Dialektik musste die nationalsozialistische Agitation von der Vorausetzung [sic] ausgehen, welche aus taktischen Gründen zu folgender Schlussfolgerung kommen musste, dass die älteste Rasse, diejenige, welche die frühesten kulturell392 Verdienste aufweisen kann, den Vorrang in

389 See Hartmann et al. (eds.), Hitler, Mein Kampf, vol. 1, 735–737. 390 See this chap., n. 371. 391 From among the around 100,000 German Jews (out of a population of roughly 500,000) who served in the German army during First World War, 78,000 faught at the front and 12,000 fell on the battlefield. See Michael Brenner, Art. Judenzählung, Diner (ed.), EJHC, vol. 3, 528–532, here 531. 392 Kulturellen. Omission due to the end of the sheet.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

773

Document 50

Anspruch nehmen könnte: „Es ist ein müssiges Beginnen darüber zu streiten, welche Rasse oder Rassen die ursprünglichen Träger der menschlichen Kultur waren und damit die wirklichen {B}egründer dessen, was wir mit dem Worte Menschheit allumfassen.“ (Mein Kampf, Seite 317)393 Wenn man in Betracht zieht, dass die Deutschen, indem sie die niedrigste Rasse analysierten, davon ausgingen, dass sie auch die älteste und widerstandsfähigste ist, so kann man auf dieser Grundlage zu der Schlussfolgerung kommen, dass sie in ihrer barbarischen Denkweise in dieser niedrigsten Rasse das grösste Hindernis zur Eroberung des 1. Platzes in der Welt sahen. Die Betrachtungen dieses Thema betreffend, welche sich auf eine einigermassen sachliche Analyse stützen, bringen den deutschen Apostel sichtbar aus dem Gleichgewicht. „Den gewaltigsten Gegensatz zum Arier bildet der Jude. Bei kaum einem Volke ist der Selbsterhaltungstrieb stärker entwickelt, als beim sogenannten auserwählten. Als bester Beweis hierfür darf die einfache Tatsache des Bestehens dieser |14| Rasse allein schon gelten. Wo ist das Volk, das in den letzten zwei Tausend Jahren so wenigen Veränderungen der inneren Veranlagung, des Charakters usw. ausgesetzt gewesen wäre wie das jüdische? Welches Volk endlich hat grösseren Umwälzungen mitgemacht als dieses – und ist dennoch immer als dasselbe aus den gewaltigsten Katastrophen der Menschheit hervorgegangen? Welch ein unendlich zäher Wille zum Leben, zur Erhaltung der Art spricht aus diesen Tatsachen!“ (Mein Kampf, Seite 329)394 Diese Betrachtungen der nationalsozialistischen Lehre, welche den primitiv barbarischen Gemütern die Folgerung aufdrängen mussten, dass die Juden das einzige Volk in der Welt seien, welches ein Hindernis für die Anerkennung des Vorranges Deutschlands darstellen kann, riefen die Notwendigkeit der physischen Beseitigung dieses Hindernisses hervor. Die geplante und beschlossene Aktion, deren Ziel es war, dieses Hindernis mit Hilfe von Mitteln zu beseitigen, welcher sich gewöhnlich verbrecherisch-kriminelle Köpfe bedienen, nämlich der physischen Vernichtung. [sic] Auf diese Weise muss man die Voraussetzungen dieses Verbrechens erklären. Es darf nicht vergessen werden, dass erst im Falle eines siegreichen Kriegsendes die Deutschen zu einer umfassenden Agitation in der ganzen Welt schreiten würden, welche den Vorrang ihrer Rasse und ihr Recht zur Beherrschung der Welt begründen würde. Ein Verlieren des Krieges, was schon verhältnismässig früh in Betracht gezogen wurde, konnte keinen Einfluss auf den Verlauf ihres Verfahrens haben. 393 See Hartmann et al. (eds.), Hitler, Mein Kampf, vol. 1, 755. 394 Ibid., 777.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

774

Research on Ghettos and Camps

Die Theorie von der Rasse des „Herrenvolks“ wird der moralische Vorwand zur Entfesselung des nächsten, d. h. dritten Weltkrieges sein. |15|  Obige Betrachtungen legen auf erschöpfende Weise klar, wie die Deutschen, während sie noch einen Krieg führen, schon an den nächsten denken. Damit lässt es sich erklären, dass der deutsche Staat schon zu einer Zeit, da das Endergebnis des letzten Krieges bereits entschieden war – nicht mit der massenhaften Ermordung der Juden aufhörte. Ein sprechender Beweis dafür können die Razzien auf sich versteckt haltende Juden während des Warschauer Aufstandes im Jahre 1944 sein.395 Der beste Beweis dafür, dass die Deutschen, indem sie di396 Juden vernichteten, schon an den nächsten Krieg dachten, ist der Zeitraum, in welchem sie sich entschlossen, von der langsamen Vernichtung der Juden en masse zu der von vorn herein geplanten massenhaften Vernichtung mit Hilfe von Giftgas überzugehen. Dieses letztere Verfahren auf polnischem Gebiet wurde von Ende Dezember 1941 angewandt. Die militärischen Ereignisse dieses Zeitabschnitts drängen selbstverständliche Folgerungen in Bezug auf die bei der Lösung der Judenfrage angewandten Methoden auf. In der ersten Dezemberhälfte dieses Jahres397 brach die deutsche Offensive auf Moskau endgültig zusammen und die offiziellen Heeresberichte des deutschen Generalstabs zu dieser Zeit weisen deutlich auf den vollkommenen und endgültigen Zusammenbruch des deutschen Kriegsplans gegen die Soviet-Union [sic] hin. Die Führer des deutschen Staates, und vor allem die Militärsachverständigen, waren sich unzweifelhaft darüber im Klaren, dass die Deutschen den Krieg verlieren. Die Gewissheit war in diesem Fall eine so völlige, dass man befürchtete, man würde nicht mit der Vernichtung aller Juden |16| zur Zeit fertig werden, und daher wurde zu dieser Zeit der Beschluss gefasst, [die] von vornherein geplante, beschleunigte Methode der massenhaften Vergasung anzuwenden. Angebracht ist ebenfalls zu unterstreichen, dass auch diese Methode von vornherein geplant war. Das geht aus dem oben angeführten Dokument vom 21. September 1939 hervor (Seite 74 der Betrachtungen).398 395 See Gunnar S. Paulsson, Secret City. The Hidden Jews of Warsaw, 1940–1945. New Haven, Conn., 2002, 168. 396 Die. Omission due to the end of the sheet. 397 That is 1941. 398 This document itself is not included in the fragment. The reference is to the so-called Schnellbrief, or express letter, that Reinhard Heydrich, head of RSHA of the SS, sent to all heads of the SS-Einsatzgruppen in the field in Poland on how to treat the local Jewish populations in the occupied areas. Dated September 21, 1939, it differentiated

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

775

Document 50

Die Konzentrierung und Einrichtung der Juden-Ghettos konnte nur dort stattfinden, wo Eisenbahnknotenpunkte oder wenigstens Eisenbahnlinien waren. Dies zeugt noch einmal von einem von vornherein festgelegten [sic] Plan, der zur entsprechenden Zeit nach dem Gutdünken höherer Behörden eine vollkommene Liquidierung der Juden mit Hilfe von Giftgas vorsieht. Charakteristisch ist, dass inwiefern [sic] die ersten Ausrottungsmethoden der Juden von Westen nach Osten kamen, so verliefe399 die Methoden einer schnellen und völligen Vernichtung, welche in der zweiten Hälfte stattfanden, vom geographischen Standpunkt aus von Osten nach Westen. Auf den Gebieten des östlichen Kriegsschauplatzes begann man sofort nach Beginn des deutsch-soviet-russischen [sic] Krieges mit der massenhaften Liquidierung der Juden durch Erschiessung. Im Hinterland jeder Armee operierte eine besondere sogenannte „Einsatzgruppe“, deren einige zehn bestanden und welche unmittelbar dem Reichsarbeitsamt [sic] in Berlin unterstanden.400 Die do401 existierende IV-te Abteilung, speziell für Judenangelegenheiten, verblieb unter der Leitung des SS Generals – Adolf Eichman.402 between a “final aim” of the German policies against Polish Jews (which is not specified) and several short-term policies as “preparatory measures” for the “final aim.” These “preparatory measures” included identification of Jews and their property, their concentration in larger towns along major railroad lines, a ban on their free movement, the formation of Jewish Councils, and conscription to forced labor. See Instructions by Heydrich on Policy and Operations Concerning Jews in the Occupied Territories, September 21, 1939, in: Arad / Gutman / Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust, 173–178. – There has been a great deal of speculation as to what “final aim” (Endziel) might have meant for Heydrich at that time, whether expulsion and concentration in a “reservoir” further east or already actual murder. Most historians tend to assume that the former option was the case in September 1939. See, for example, Christopher R. Browning, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, Lincoln, Nebr./Jerusalem 2004, 16 f., 111, 113, and 138. 399 Verliefen. Omission due to the end of the sheet. 400 In fact, the four Einsatzgruppen were divided into 16 so-called Einsatzkommandos, of about 3,000 men each. See ibid., 224–227. 401 Dort. Omission due to the end of the sheet. 402 He means the RSHA of the SS. Adolf Eichmann (1906–1962) had the rank of an SS-Obersturmbannführer. He headed the Department IV B 4, “Jewish Affairs,” in RSHA and was the main organizer of the deportations of Jews from across Nazi-dominated Europe to death camps in occupied Poland. See David Cesarani, Becoming Eichmann. Rethinking the Life, Crimes, and Trial of a “Desk Murderer,” Cambridge, Mass., 2006.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

776

Research on Ghettos and Camps

|17|  Der Verlauf dieser Aktion, als Beispiel angegeben, ist noch ein Beweis dafür, dass die Deutschen ohne Rücksicht auf das Endergebnis des zweiten Weltkrieges beschlossen hatten, die Juden zu vernichten, und dies nur im Hinblick auf irgendein Ziel in der Zukunft. Die Agitation gegen die Juden enthält wohlbekannte charakteris##tische Merkmale der deutschen Propaganda unter verschiedenen Staaten. Es ist unstreitig, dass die Angreifer sowohl im ersten als auch im zweiten Weltkrieg die Deutschen waren. Trotzdem versuchen sie ständig, sich selbst zu überzeugen, und gelangten schliesslich zu dieser Ueberzeugung, dass sie es waren, die ein Opfer der Agression, sowohl im Jahre 1914 als auch im Jahre 1939, wurden. Analogisch ist es, soweit es sich um di403 Judenangelegenheit handelt. Fast in jeder Rede oder jedem Artikel Hitlers, Goebbels’,404 Rosenbergs wurden Schlagworte losgelassen, dass den Deutschen die grösste Gefahr von der Seite der Juden droht und dass gerade die Juden als auserwähltes Volk die Welt beherrschen und die arische Rasse vernichten wollen, und vor allem das deutsche Volk, dass die Juden beide Weltkriege gegen die Deutschen entfesselt haben, indem sie bewaffnete Bündnisse der Machtstaaten organisierten. Dieser Propagandatrick hat seine Begründung in der Psychologie des deutschen Volkes, welches in jeder Ideologie bei jedem Ziele, zu welchem es strebt, unbedingt einen Rivalen oder Gegner haben muss. Als die politischen Tatsachen es der Hitleragitation unmöglich machten, einen Staat zu zeigen, der nach Weltherrschaft strebt, löste man das Problem |18| auf diese Weise, dass man die Juden zu Rivalen in der Erringung der Weltherrschaft machte, die verantwortlich für die Niederlage Deutschlands im Jahre 1918 seien und auf diese Weise die Deutschen verhindert [sic] haben, die Weltherrschaft in jener Zeit zu erringen. Die Verlogenheit auf diesem Gebiet erreicht ihren Höhepunkt in dem Ausspruch Streichers: „Die Sonne wird aufhören, den Völkern zu scheinen, wenn auch nur ein Jude am Leben bleibt.“405 Die Entfesselung des Antisemitismus in Deutschland noch vor Kriegsausbruch, und in Wirklichkeit vom

403 Die. Omission due to the end of the sheet. 404 Joseph Goebbels (1897–1945), Reich Minister of Propaganda from 1933 to 1945, was Hitler’s close associate and the regime’s chief demagogue, known for his virulent anti-Semitism and call for “total war” in his countless public speeches. 405 This statement by Nazi Party propagandist Julius Streicher (1885–1946) was included in the indictment of IMT and restated on the first day of the trial, November 20, 1945. See IMT (ed.), Trial of the Major War Criminals, vol. 2., 34. Streicher was sentenced to death for crimes against humanity and executed in October 1946.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

777

Document 50

ersten Moment der Machtergreifung des Nationalsozialismus an, erklärt sich damit, dass schon damals die Deutschen mit Kriegsvorbereitungen begannen̊. Und zu diesem Zweck exportierten sie die antisemitischen Theorien in viele Staaten, im Besonderen in die Nachbarstaaten, um ihre Widerstandskraft im Kriegsfall zu schwächen. Die mittelbare Bestätigung dieser Tatsache befindet [sic] si406 in einem der Aussprüche Robert Leys: „Die zweite deutsche Geheimwaffe ist der Antisemitismus, wenn dieser von Deutschland konsequent durchgeführt wird, wird er ein Weltproblem werden, mit dem sich alle Völker werden auseinandersetzen müssen.“407 Schliesslich war [es] der Vernichtungsprozess der Juden selbst, während der Dauer des Krieges, [und] die Verbesserung und Ausarbeitung immer neuer Methoden einer massenhaften Vernichtung anderer Völker, was in der Absicht der Leitung des deutschen Staates lag. Dies fand seinen Ausdruck in einigen Reden Hitlers in der zweiten Hälfte des Krieges, zu einer Zeit, da er sich scho408 |19| darüber im Klaren war, dass die Deutschen den Krieg verlieren. Nämlich, dass es nach diesem Kriege keine Besiegten und Sieger geben wird, sondern die, welche den Krieg überleben, und jene, die ihn nicht überleben.409 Diese Angaben haben nicht nur historische Bedeutung, sondern müssen eine Warnung für die anderen Völker sein, für den Fall, wenn es den Deutschen gelingen sollte, einen dritten Weltkrieg zu entfesseln. Auf dem Gebiet der Ausübung von Rechtslosigkeiten [sic] vervollkommnen die Deutschen in jedem vorhergehenden Krieg die Methoden zur Führung des nächsten Krieges. Nicht ohne Grund vergleicht die deutsche Publizis­tik während des Krieges die Weltkriege mit den Punischen Kriegen,410 indem sie 406 Sich. Omission due to the end of the sheet. 407 This statement of Ley was included in the IMT indictment and was restated on the first day of the trial, November 20, 1945. See ibid., vol. 2, 34. 408 Schon. Omission due to the end of the sheet. 409 In a speech from January 30, 1943, Hitler declared: “In view of the realization that there will not be victors and defeateded in this war but only survivors and annihilated, the National Socialist state will continue the fight with the same zealousness that the movement has called its own from the moment when it began to take power in Germany.” Domarus, Hitler. Speeches and Proclamations, vol. 4, 2749. 410 The three Punic Wars were fought between Carthage and Rome, 264–241, 218–201, and 149–146 BC respectivly. Possibly Friedman alludes to the volume Rom und Karthago. Ein Gemeinschaftswerk (Leipzig 1943). It was compiled as part of the so-called Kriegseinsatz der Geisteswissenschaften (War Duty of the Humanities). Predominantly ancient historians attempted to explain the war between Rome and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

778

Research on Ghettos and Camps

damit zu verstehen gibt, dass im Falle eines Misserfolges auch in diesem letzten Krieg die Deutschen sich nicht vor der Entfesselung eines nächsten Krieges zurückhalten lassen. Aber vor diesem nächsten Krieg darf das Vorrecht der Weltherrschaft nicht durch das Bestehen eines Volkes in Frage gestellt werden, das dem Alter nac411 das Vorrecht für sich in Anspruch nehmen könnte, und daher darf es keine Juden mehr auf der Welt geben. Die Organisation, die Lehren und Arbeitsmethoden der nationalsozia­ listischen Partei waren eine Notwendigkeit für das deutsche Volk, begründet durch die politische Idee nach dem ersten Weltkrieg. Sie einzig und allein beschäftigte sich mit der Ueberlegung, was man tun muss, um dem deutschen Staat die siegreiche Vergeltung zu sichern und im Zusamenhang damit auch mit der Feststellung, was vernachlässigt wurde und welche Fehler die Kriegsmaschine während des vorhergehenden Krieges |20| aufwies. Das deutsche Volk musste aufmerksam zugehört haben, was über dieses Thema derjenige sagte, der die tiefsten Geheimnisse der Kriegsmaschine des ersten Weltkrieges kannte, nämlich Oberst Walter Nicolai,412 der Chef des Spionagedienstes und der Propaganda in der Zeit von 1914–1916. Nach der Meinung des letzteren (Nicolai: „Geheime Mächte“ 1924, Berlin)413 ### waren das grösste Hindernis zur Erringung des Sieges durch die Deutschen im vorherigen Krieg die Lücken in der politischen Erziehung des deutschen Volkes und das Fehlen einer entsprechenden Propaganda im Inneren des Landes. Und das erklärt, weshalb das deutsche Volk, unter allen vom deutschen Staat nach dem vorigen Krieg geschaffenen paramilitärischen Organisationen, in der Annahme der nationalsozialistischen Lehren eine Möglichkeit der Vervollständigung seiner politischen Erziehung sah. Die nationalsozia­ listische Partei hatte, wie schon oben bemerkt, als einzige unter den genannten Organisationen auch die politische Erziehung zum Ziel. Dass nur diese verstandesmässigen Gedankengänge der deutschen politischen Vision die Ursache dieser in der Geschichte nich414 dagewesenen Verbrechen waren, bestätigt indirekt folgendes Dokument: Der Stellvertreter des deutschen Oberbefehls im Reichskommissariat für die Ukraine erstatCarthage by recourse to race theory and drawing parallels to the present. See Michael Sommer / ​Tassilo Schmitt (eds.), Von Hannibal zu Hitler. “Rom und Karthago” 1943 und die deutsche Altertumswissenschaft im Nationalsozialismus, Darmstadt 2019. 411 Nach. Omission due to the end of the sheet. 412 Walter Nicolai (1873–1947) was the chief of the secret service of the German army during the First World War. 413 Walter Nicolai, Geheime Mächte. Internationale Spionage und ihre Bekämpfung im Weltkrieg und heute, Leipzig 1923. 414 Nicht. Omission due to the end of the sheet.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

779

Document 50

tet in einem Geheimschreiben vom 9.12.1941, das  – wie aus dessen Inhalt hervorgeht – von mehr privatem Charakter ist – seinem Vorgesetzten, dem General der Infanterie Thomas,415 d. h. dem Chef des „Wi-Rue Amtes im OKW“,416 Bericht über die Lage in der Ukraine in Bezug auf die Judenfrage. Er schreibt ausdrücklich, dass die Okkupationsbehörden keinerlei Schwierigkeiten mit der jüdischen Bevölkerung haben# und dass von Seiten der Juden der Wehrmacht keine Gefahr droht, dass in |21| diesem Gebiet fast das ganze Handwerk in jüdischen Händen ist und dass die Arbeit dieser Bevölkerung in bedeutendem Masse die wirtschaftliche Verwaltung dieses Landes erleichtert. Die Beseitigung dieser Bevölkerung kann bedeutende Komplikationen wirtschaftlicher Art nach sich ziehenm, die Bedürfnisse des Militärs miteinbegriffen. Trotzdem fing kurze Zeit nach Besetzung dieser Gebiete die planmässige Vernichtung der Juden mit Hilfe von Erschiessungen an, welche unter Hinzuziehung der speziellen Ordnungsdienstpolizei417 [sic] durchgeführt wurden. Indem der Verfasser dieses Briefes die Ursachen dieser Erscheinung in Erwägung zieht, stellt er fest, dass die massenhafte Vernichtung der Juden aufgrund einer allgemein angenommenen „Weltanschauung“ stattfinden konnte. „Erst Wochen später wurde die planmäßige Erschiessung der Juden durch dazu abgestellte Formationen der Ordnungspolizei durchgeführt. Diese Ak­ tion ging im Wesentlichen von Osten nach Westen. Sie erfolgte durchaus öffentlich unter Hinzuziehung ukrainischer Miliz, vielfach leider auch unter freiwilliger Beteiligung von Wehrmachtsangehörigen. Die Art der Durchführung der Aktionen, die sich auf Männer und Greise, Frauen und Kinder jeden Alters erstreckte  – war grauenhaft. Die Aktion ist in der Massenhaftigkeit der Hinrichtungen so gigantisch, wie bisher keine in der Soviet-Union vorgenommene gleichartige Massnahme. Insgesamt dürften bisher etwa 200 000 Juden in diesem Teile der Ukraine exkutiert418 worden sein, bisher wurde auf die wirtschaftlichen Belange keine Rücksicht genommen.

415 The German general Georg Thomas (1890–1946) was responsible for the economic exploitation of the occupied territory in the Soviet Union, he was one of the developers of the so-called Hungerplan to starve millions of Soviets to death. 416 WiRüAmt was the Wehrwirtschafts- und Rüstungsamt (War Economy and Armaments Office), a department of the Oberkommando der Wehrmacht (High Command of the Armed Forces; OKW). 417 He refers to the Order Police battalions who supported the Einsatzgruppen in the mass shootings of Jews. 418 Exekutiert. Omission due to the end of the sheet.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

780

Research on Ghettos and Camps

Insgesamt kann gesagt werden, dass die in der Ukraine durchgeführte ### Art der Lösung der Judenfrage, offenbar von prinzipiell weltanschaulichen Gedankengängen getragen, nachstehende Folgen gehabt hat …“419 |22|  Auf diese Weise kann man die Motive dieser unerhörten Verbrechen begründen. Indem die Regierung des deutschen Staates sich von diesen Motiven leiten liess, behandelte sie, was nochmals unterstrichen werden muss, die Judenfrage als eines der Kriegsmittel. Aus diesem Mittel förderte die deutsche politische Denkungsart bewusst fälschlich das sogenannte „Judenproblem“ ans Licht. Die antisemitische Propaganda, welche von der Hitlerpartei geführt wurde, war eine Lüge, denn für den deutschen politischen Gedankengang war sie, wie das aus der Zusammenstellung der Tatsachen hervorgeht, nur ein Mittel zum Ziel. Die antisemitische Propaganda  – welche von der Hitlerpartei vor dem Krieg geführt wurde, vor der Machtergreifung und vom Beginn der Existenz der Partei an – kann damit begründet werden, dass die Partei als Organisation, welche mit der Vorbereitung zu [einem] neuem [sic] Krieg verbunden [sic] war, ins Leben gerufen wurde. Der Grundsatz „Das Ziel heiligt die Mittel“ war der deutschen politischen Denkungsweise niemals fremd. Als Beweis dafür kann das völlig entgegengesetzte Verhältnis der deutschen Propaganda während des vorige420 Krieges dienen. Das theoretische Programm der Rassentheorie, als Begründung aller antisemitischen Schritte, stützte sich auf verlogene Behauptungen, verbunden mit einer unerhörten Heuchelei in der Praxis, die eine wissenscahftliche [sic] Kritik nicht aushalten ### kann. Indem die Deutschen den Antisemitismus mit der Rassentheorie verbanden, bekämpften sie in Wirklichkeit nicht die semitische Rasse, sondern schoben auf perfide Weise die Judenfrage in den Vordergrund, ohne andere semitische und nicht-arische Völker zu berühren. |23|  Das Bestehen der Theorie von der arischen Rasse hindert421 sie nicht, sich mit einem Volk zu verbünden, welches zur nicht-arischen, nämlich der gelben Rasse gehörte.422 419 This document was used at IMT as Document 3257-PS, and identified as a secret report of the Armament Inspector in the Ukraine to the Chief of Armament Section of OKW, dated December 2, 1941. See court session of the morning of December 14, 1945, in: IMT (ed.), Trial of the Major War Criminals, vol. 3, 563 f. (underlining by Friedman). 420 Vorigen. Omission due to the end of the sheet. 421 Hinderte. Omission due to the end of the sheet. 422 Obviously, Friedman was paraphrasing Nazi race doctrine here, rather than stating his own views.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

781

Document 50

Schliesslich ### ¦ist¦ ddas Verhältnis der Deutschen zu den Arabern, einem schon vollkommen semitischen Volk – ein erdrückender Beweis der deutschen Verlogenheit und Heuchelei. Ihre Judenpolitik, die sich auf die Theorie der Ueberlegenheit der arischen Rasse stützte, welche ein Erzeugnis des krankhaften Gedankenganges war, diente zu völlig anderen Zwecken, wovon schon oben ausführlich die Rede war. Ihre Heuchelei ging so weit, dass sie sich bemühten, der öffentlichen Meinung in der Welt einzureden, dass sie den zweiten Weltkrieg auf sich genommen haben, um die ganze Welt von „dem jüdischen Joch“ zu befreien. Manchmal ging aus der deutschen Propaganda hervor, dass die Deutschen den Weltkrieg für das Wohl anderer Nationen führe423 und ihr Blut dazu opfern. Sie sind sogar bereit, gewisse eigene Gebiete abzutreten, um nur die Menschheit von ihrem „Feind Nr. 1 – dem Judentum“ zu befreien. Eine ausdrückliche Bestätigung dessen kann man in dem Ausspruch Robert Leys finden: „Wir schwören, wir werden den Kampf nicht aufgeben, bis der letzte Jude in Europa ausgerottet und wirklich tot ist. Es ist nicht genug, den Juden, den Feind der Menschheit, auszugliedern, der Jude muss vernichtet werden.“424 Dieses eine von vielen Zitaten, welches hier nur zur Illustrierung angegeben wurde, gehört zur Reihe der Aussprüche der aktiven Politiker. Die sogenannte „höhere“ Theorie des Hitlerkatechismus bediente sich nicht des deutschen praktischen Wortes „ausrotte“,425 sondern des heuchlerischen „umsiedeln“. Rosenberg, der Theoretike426 |24| der nationalsozialistischen Bewegung, erweitert das oben angegebene Zitat Leys auf folgende Weise: „Deutschland wird die jüdische Frage erst dann [als] gelöst betrachten, wenn der allerletzte Jude den grossdeutschen Lebensraum verlassen hat. […] Europa wird seine jüdische Frage erst dann gelöst haben, wenn der allerletzte Jude den europäischen Kontinent verlassen hat.“427 Mit mathematischer Genauigkeit kann man feststellen, dass, wenn die Deutschen den Krieg gewonnen hätten oder die militärische Lage während der Dauer des Krieges es zugelassen hätte, dann würde Rosenberg diesen letzten Satz durch noch einen vervollkommnet haben: “Die Welt wird die jüdische Frage …” 423 Führen. Omission due to the end of the sheet. 424 Ley’s statement was included in the IMT indictment and was restated on the first day of the trial, November 20, 1945. See ibid., vol. 2, 34. 425 Ausrotten. Omission due to the end of the sheet. 426 Theoretiker. Omission due to the end of the sheet. 427 Rosenberg’s statement was included in the IMT indictment and was restated on the first day of the trial, November 20, 1945. See ibid.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

782

Research on Ghettos and Camps

Diese geographische Evolution der deutschen politischen Denkungsweise beweist, dass die Absicht der Deutschen die Vernichtung aller Juden in der Welt war. Das Ausmass des Verbrechensm [sic], sowohl des beabsichtigten wie auch des ausgeführten, war einzig und allein als Kriegsmittel oder -manöver diktiert. Es bleibt noch die letzte Frage zur Entscheidung: Entsprachen diese Verbrechen dem Willen des deutschen Volkes und waren ih̊428 ### die Motive dieser Verbrechen bekannt? Aus den bisherigen Betrachtungen geht hervor, dass die nationalsozialistische Partei kein Verband und keine Verschwörung war, deren Ziel es war, die Macht über das deutsche Volk mit Gewalt zu erringen, sondern sie war das Ergebnis der deutschen politischen Denkungsart in der Zeit nach dem Versailler Vertrag und bedeutete ein Organ der deutschen Gesellschaft und war auf diese Weise ebenso ein Organ wie das Deutsche Reich. Die Zugehörigkeit zur Organisation war abhängig vom freien Willen der Mitglieder. Vom Jahre 1924, d. h. von der Zeit an, |25| da das “Evangelium” in Gestalt von “Mein Kampf ” schriftlich verkündet wurde –, strebte die Partei nach der Übernahme der Regierung in Deutschland auf legale Weise. Zahlreiche allgemeine Wahlakte, besondern [sic] von 1930 an, zeigen, dass die Mehrheit des deutschen Volkes sich freiwillig für das nationalsozialistische Programm erklärte.429 Bezeichnend waren die Reichspräsidentenwahlen (gewählt wurde in allgemeiner Abstimmung). Diese Wahlen (März 1932) wurden unstreitig zwanglos, ohne jeglichen polizeilichen Druck durchgeführt, und das vor allem aus dem Grunde, das [sic] unter anderen [sic] der amtierende Reichpräsident kandidierte. An diesen Wahlen nahm die nationalsozialistische Partei teil, indem sie die Kandidatur Hitlers zum Präsidenten aufstellte [sic]. Als Ergebnis der Wahl erhält Hitler über 40 % Wählerstimmen, Hindenburg über 50 %.430 428 Ihm. Omission due to the end of the sheet. 429 In the parliamentary elections of September 14, 1930, the Nazi Party received 18.3 percent of the electorate and 107 seats in the parliament, compared to the previous elections of May 20, 1928, where it had only won 2.6 percent or 12 seats. An even more fateful breakthrough came with the elections of July 31, 1932, when the Nazi Party won 37.3 percent of the electorate or 230 parliamentary seats. See Results of Elections to the German Reichstag, 1919–1933, in: Arad / Gutman / Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust, 31. 430 In the first round of voting on March 13, 1932, Hindenburg received 49.5 percent and Hitler 30.1 percent of the vote; in the second round (April 4–9, 1932) Hindenburg received 53.1 percent and Hitler 36.8 percent.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

783

Document 50

Zum Präsidenten wurde Hindenburg gewählt. Diese Wahlthematik weist ausdrücklich darauf hin, dass zu dieser Zeit die erdrückende Mehrheit des deutschen Volkes in der allgemeinen Abstimmung das politische, nationalsozialistische Programm akzeptierte, da Hindenburg damals noch persönlich eine grössere Attraktion für die Wählermasse war als Hitler. Die Weltanschauung Hindenburgs als Hauptvertreter des preussischen Militarismus war den deutschen Wählern bekannt. Diese Weltanschauung liess sich in ### dieser Zeit von nichts anderem leiten als der Revanche-Idee, für welche eine politische Umschulung der Massen so notwendig war. Der Verfasser der “Dolchstosslegende” war eine unumgängliche Synthese des III. Reiches, eine Synthese des preussischen Militarismus und des Nationalsozialismus, derjenigen [sic], |26| welche ihren Ausdruck in dem aktuellen deutschen philosophisch-politischen Gedanken fand (Oswald Spengler: Preussentum und Sozialismus).431 Diese Synthese fand schliesslich ihren praktischen Ausdruck darin, dass der Verfasser dieser Legende in der Person des Reichspräsidenten den Führer der erzieherisch-politischen Organisation zum Reichskanzler ernannte. An dieser Stelle wäre es angebracht, der Objektivität zuliebe, zu unterschei­ den, dass das deutsche Volk zu den hochzivilisierten Völkern gerechnet wird. Die Wähler eines Volkes auf diesem Niveau, welche über öffentliche Angelegenheiten abstimmen, sind sich völlig bewusst, was für ein Programm sie unterstützen. Schliesslich muss man die Frage beantworten: Was versprach das Hitlerprogramm dem deutschen Volke? Was konnte für den sich seiner Ziele bewussten Wähler in diesem Programm eine Anziehung haben? Nichts ausser dem, was in “Mein Kampf ” und anderen nationalsozialistischen Ausführungen enthalten war, und dort konnte d432 Wähler nur zwei Sachen finden: Revanche und Antisemitismus. Wie schon oben erklärt wurde, geht eines aus dem andere̊433 hervor. Die einzige Wahrheit, die Rosenberg einst ausgesprochen hat, war: “Antisemitismus ist das einigende Element des deutschen Wiederaufbaues.”434 431 Oswald Spengler, Preussentum und Sozialismus, Munich 1920. 432 Der. Omission due to the end of the sheet. 433 Anderen. Omission due to the end of the sheet. 434 Rosenberg’s statement was included in the IMT indictment and was restated on the first day of the trial, November 20, 1945. See IMT (ed.), Trial of the Major War Criminals, vol. 2, 33 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

784

Research on Ghettos and Camps

Dieses Element vereinte wirklich verschiedene Kategori435 von Deutschen, einige aus politischem Antrieb (die Theorie von der Überlegenheit der Rasse – Revanche), andere aus |27| verbrecherischem Antrieb (der Raub des jüdischen Vermögens in ganz Europa). Wie stark die Uebereinstimmung dieses Willens, die Solidarität des ganzen Volkes mit der Hitlerpartei in jeder Richtung war, ### ¦davon zeugt¦ – auf dem Abschnitt der [sic] Revanche-Idee – die Kriegsführung durch den deutschen Staat, bis zum Ende ohne jeglichen praktischen Protest. (Alle Anschläg,436 die Verschwörung vom 20. Juli 1944 nicht ausgeschlossen, müssen mit Rücksicht auf die Verschwörer als innere Dissonanzen betråchtet werden, die zu derselben Kategorie gehören wie die Röhm- und Hess-Kreise.)437 Was den Judenhass anbetrifft, so herrschte dieselbe Einmütigkeit fast bis zum letzten Tage des Kriegsendes. Die notorische bekannten Tatsachen der Ausrottung der Juden bis zum letzten Augenblick können ein Zeugnis hierfür sein. Wer nahm überhaupt im Allgemeinen teil an der Vernichtung der Juden? Das Militär usw. Es ist verständlich, dass zu dieser Art von Aktionen Hunderttausende von Menschen herangezogen wurden. Das deutsche Heer verdankte sein Bestehen der allgemeinen Mobilmachung und sämtliche Kreise der deutschen Gesellschaft waren dort vertreten. Ebenso hörte die SS von Kriegsbeginn an auf, Partei-Elite zu sein, und setzte sich aus Leuten von der allgemeinen Mobilmachung zusammen. Die vollkommen von oben her befohlene Ausrottung der Juden wurde nicht nur von der SS-Leitung durchgeführt, sonder̊438 |28| auch von dem Militärkommando. Das oben angegebene grundsätzliche Schriftstück vom 21. September 1939, welches den ganzen Vernichtungs#######¦plan¦ der Juden erwähnt, wurde, wie das aus dem Inhalt dieses Schreibens hervorgeht, auch an die Militärbehörden gesandt (Seite 75 dieser Betrachtungen).439

435 Kategorien. Omission due to the end of the sheet. 436 Anschläge. Omission due to the end of the sheet. 437 The failed assassination attempt of Hitler on July 20, 1944, also prevented a planned takeover. The conspirators included high-ranking members of the Wehrmacht, the administration as well as members of the old nobility. The question of their intimacy with the National Socialist war aims and the reasons for their late action are still subject of a controversial debate today. 438 Sondern. Omission due to the end of the sheet. 439 See this chap., n. 398.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

785

Document 50

Während des Krieges erstattete Hitler nach jeden [sic] siegreichen Feldzug öffentlich seinem Volk Bericht. Einer der hauptsächlichsten Berichte dieser Art über den Verlauf des antisemitischen Feldzuges war die Rede Hitlers vom 8.XI.1940.440 Hitler legte dem deutschen Volk darüber Rechenschaft ab, dass der Vernichtungsprozess der jüdischen Bevölkerung in Europa in vollem Gange ist und unerbittlich zum beabsichtigten Ziel geführt wird (Seite 2 dieser Betrachtungen).441 Eine so deutliche, klare Propaganda, welche die Vernichtung der Juden vorhersagt und darüber dem deutschen Volk Bericht erstattet, konnte der Aufmerksamkeit des deutschen Volkes nicht entgehen. Sie konnte nur mit Hilfe der Unterstützung des deutsche442 Volkes durchgeführt werden#, welches Leute mit solchem ### Gemüt hervorbrachte, die unmündige Kinder lebendig verbrannten, in de̊443 Überzeugung der gut erfüllten Dienstpflicht. Das deutsche Volk war sich der Motive des Verbrechens ebenfalls bewusst. Zu diesen gehörte die verbrecherische Bereicherung, woraus unmittelbar Gewinn gezogen wurde, und die “ideologische Ueberzeugung”, was alles zusammen jegliches Nichtwissen ausschlo.444 Die Durchführung solch eines Massenverbrechens im Verlauf |29| von einigen Jahren durch die Organisationen und Formationen, welche sich aus Hunderttausenden von Vertretern aller Schichten des deutschen Volkes zusammenseitzten, konnte schliesslich vor dem ganzen deutschen Volk nicht geheim gehalten werden. Trotz dieser Erkenntnis erhob sich in einem Zeitraum von einigen zehn Jahren unter 70 Millionen von Deutschen buchstäblich nicht eine Stimme, nicht nur des Protestes, aber sogar nicht einmal des Zweifels. Diese Erscheinung kann man nicht anders erklären als mit der absoluten Billigung. Diese in der Weltgeschichte unerhörte Solidarität des ganzen Volkes mit seiner Regierung kann einzig und allein bedeuten, dass das Volk die Ziele begriff, zu welchen seine Regierung strebt, ebenso wie das ganze Volk

440 See Domarus, Hitler, Speeches and Proclamations, vol. 3, 2113–2120. It is quite possible that Friedman is referring to another of Hitler’s speeches, since this one deals primarily with the war against England. 441 See this chap., p. 758–761 (“Einleitung”). 442 Deutschen. Omission due to the end of the sheet. 443 Der. Omission due to the end of the sheet. 444 Ausschloss. Omission due to the end of the sheet.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

786

Research on Ghettos and Camps

verstand, wonach seine Regierung strebt, indem sie eine totale Aufrüstung beginnt und daraufhin mit dem Angriffskrieg. Die Liste der 24 Angeklagten,445 welche vor dem Nürnberger Tribunal zur Verantwortung gezogen werden, ist ebenfalls ein Symbol für die Verantwortlichkeit des ganzen deutschen Volkes, da die gründliche Untersuchung zu dem Ergebnis führt, dass die verschiedenen Namen, welche dort figurieren, fast alle Schichte446 des deutschen Volkes repräsentieren. Auf den eventuellen Vorwurf, dass fast alle im Nürnberger Prozess Angeklagten Mitglieder der nationalsozialisti#schen Partei waren, muss die Antwort gegeben werden, dass in der nationalsozialistischen Partei (wenigstens von dem Zeitpunkt der Machtergreifung an – der Gleichschaltung) alle Teile der deutschen Gesellschaft vertreten waren, und dies nach dem Grundsatz: „Ein Volk, ein Führer Reich, ein Führer.“ |30|  Das Schicksal der Angeklagten in Nürnberg hat keine besondere Bedeutung für die Weltgeschichte, aber das Urteil in diesem Prozess wird eines der bedeutendsten Dokumente der Weltgeschichte sein, da es ausser der formellen strafrechtlichen Verurteilung der Angeklagten eine Verurteilung des deutschen Volkes sein wird. Bisher kannte die Strafrechtslehre als Verbrecher nur die einzelnen Personen, ### in sehr wenigen Ausnahmen Rechtspersonen. Unter dem Einfluss der letzten Ereignisse konstruiert die polnische Strafrechtslehre schon den Begriff „Verbrechervolk“ (Prof. Dr. Emil Stanislaw Rapaport [sic] „Der Verbrecher – das Volk“, Lodz 1945).447 445 Next to the aforementioned Rosenberg, Ribbentrop, Ley, Frank, and Streicher, these included: Gustav Krupp von Bohlen und Halbach (1870–1950, did not stand trial for health reasons), Martin Bormann (1900–1945, in absentia), Karl Dönitz (1891–1980), Wilhelm Frick (1877–1946), Hans Fritzsche (1900–1953), Walther Funk (1890–1960), Hermann Göring (1893–1946), Rudolf Hess (1894–1987), Alfred Jodl (1890–1946), Ernst Kaltenbrunner (1903–1946), Wilhelm Keitel (1882–1946), Erich Raeder (1876–1960), Fritz Sauckel (1894–1946), Hjalmar Schacht (1877–1970), Arthur Seyß-Inquart (1892–1946), Albert Speer (1905–1981), Konstantin von Neurath (1873–1956), Franz von Papen (1879–1969), and Baldur von Schirach (1907–1974). 446 Schichten. Omission due to the end of the sheet. 447 Emil Stanisław Rappaport, Naród  – Zbrodniarz. Przestępstwa hitleryzmu a naród niemiecki. Szkic analityczny przestępczości i odpowiedzialności osobowo-zespołowej [The Nation – the Criminal. Crimes of Nazism and the German Nation. An Analytical Essay of the Crime and the Personal-Collective Responsibility], Łódź 1945. Rappaport (pen name: Stanisław Barycz; 1877–1965) was a Polish Jewish lawyer, specialist of criminal law and founder of the doctrine of international criminal law. From 1922 to 1930, he was assistant professor for criminal law at the University of Lvov and from 1948 on, full professor at the University of Łódź. In his judicial career, he served as appellate court judge in Warsaw (1917–1919), thereafter as judge at the

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

787

Document 50

Das Urteil im Nürnberger Prozes wird eine Antwort auf die Frage sein, ob die Deutschen ein Verbrechervolk sind. Die Antwort auf diese Frage kann nur eine bejahende sein, und daher wird das Nürnberger Urteil auf völlig amtliche Weise die Menschheit der Welt darüber aufklären, dass sich unter ihr ein Verbrechervolk befindet. Die menschliche Gesellschaft hat schon seit langem ihr Verhältnis zum verbrecherischen Individuum festgelegt. Aus diesen selben Gründen wird die Menschheit Stellung zum Verbrechervolk nehmen müssen und zu diesem Zweck eine neue Organisation der strafrechtlichen internationalen Reaktion schaffen. Der Nürnberger Prozess sollte in erster Linie für die Friedenskonferenz448 [da] sein, welche darüber entscheiden soll, ob mit Rücksichtnahme auf die Weltsicherheit das Verbrechervolk eine selbstständige Staatsorganisation schaffen kann. Der Staat ist die stärkste Gemeinschaftsorganisation. Solch eine Organisation kann, wenn sie sich in den Händen |31| eines Verbrechers befindet, das Bestehen ganzer Nationen in Frage stellen. Die obige Bescheibung [sic] dieses grössten Verbrechens in der Weltgeschichte begründet diese Befürchtungen.

Supreme Court of the Republic of Poland (1919–1951), and member of the Supreme National Tribunal (1946–1960). 448 It is not clear which peace conference Friedman had in mind here, because the Dreimächtekonferenz von Berlin (Three Powers Conference of Berlin), the so-called Potsdam Conference, took place from July 17 to August 2, 1945, thus ending before IMT began (November 20, 1945).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Biographical Notes

The following biographical sketches are based on information drawn from various biographical reference works and encyclopedias, among them: The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, Lexikon of Yiddish-Writers, and Leksikon fun der nayer yidisher literatur. Asz, Menachem (Marek) was a founding member and the first secretary of the Jewish Historical Commission in Lublin and a communist member of the Central Committee of Jews in Poland. In 1946, he left Poland for the Jewish Displaced Persons camps in the U.S. Zone of Germany, where he was active in the Frankfurt branch of the Central Historical Commission in Munich. Auerbach (Oyerbakh), Rachel (Rokhl) (1903–1976) was a Yiddish and Polish writer born in Łanowce, Galicia (Austro-Hungarian Empire, today Lanivtsi in the Ukraine). Her family moved to Lvov, where Auerbach studied psychology and philosophy, and became active as a journalist and editor of the Yiddish literary journal Tsushtayer (Contribution). In 1933, she moved to Warsaw where she wrote articles on literature, theater, and education for the Yiddish and Polish press. In September 1939, Emanuel Ringelblum invited her to help organize soup kitchens in Warsaw; in 1941, he recruited her for his secret Oyneg Shabbes archive, for which she conducted a study on soup kitchens and the fight against hunger in the ghetto and recorded the testimony of a Treblinka escapee in 1942. In March 1943, she fled the Warsaw Ghetto and survived on the “Aryan side” under a false identity. While working as a courier for the Jewish underground, she recorded her experiences in essays and a diary. After the war, she became active in CJHC’s Warsaw branch. One of three survivors of Ringelblum’s collaborators, she helped retrieve portions of the archives in 1946 and 1950. In 1950, she immigrated to Israel, where she directed the testimony department of Yad Vashem in Jerusalem. She was instrumental in choosing the Jewish witnesses for the Eichmann trial and appeared as a witness herself. Bakalczuk, Mejlech (Felin) (1896–1960) was born in Serniki, Polesia, then in the Russian Empire, today in Belarus. Bakalczuk studied at the University of Kiev and prior to the Second World War worked as a teacher at Hebrew and Yiddish schools in Bogoduchov, Dombrovitz, and Pinsk, and authored literary and pedagogic texts. He survived the war as a partisan in the Soviet Union and

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

790

Biographical Notes

began collecting documents on his own. Briefly settling in Lvov after the war, Bakalczuk soon moved to Poland, where he was a founding member of CJHC in Lublin. He also contributed to Dos naye lebn (The New Life) in Łódź. In late 1945, he left Poland for the U.S. Zone of Austria. In the Bindermichl DP Camp near Linz, he founded a historical commission and a school for DP children; he also was the editor of Oyfgang (Arise). In October 1947, Bakalczuk left for Mandatory Palestine and donated his collection to Yad Vashem. In 1948, he immigrated to South Africa. He died in Johannesburg. Bauminger, Leon (Arie) (1913–2002) was born in Kraków and earned a doctorate from the University of Warsaw. Bauminger was a founding member of CJHC in Lublin and its first secretary. In 1947, he immigrated to Mandatory Palestine where he worked as a high school teacher and was active in Holocaust education and commemoration. After 1949, he worked for the Ministry of Education and Culture and in 1960 became administrative director of Yad Vashem. Bitter, Marek (1902–1965) survived the Warsaw Ghetto and the Majdanek concentration and extermination camp and was the founder and first director of the Historical Commission in Lublin. As a communist politician, Bitter also served as secretary-general of the Central Committee of Jews in Poland. Blumental, Nachman (1905–1983) was born in Borszczów, Galicia, then the Austro-Hungarian Empire, today Borshchiv in Ukraine. He earned a master’s degree in literature from the University of Warsaw and served as a teacher in Lublin until the outbreak of the Second World War. Blumental survived the war, escaping to the non-German-occupied Soviet Union, while his wife Maria and three-year-old son Ariel hid in a Polish village, passing as Catholics. In June 1943, Maria and Ariel were arrested and shot. Blumental joined CJHC in Lublin and Łódź and became the first director of ŻIH in the years 1947/48. In 1948, he conducted an investigation into the murder of his wife and son, exhumed their bodies, and buried them in the Jewish cemetery in Warsaw. He also served as expert witness in a number of Polish trials against Nazi war criminals, including two Auschwitz commandants, Rudolf Höß and Arthur Liebehenschel, and Płaszów commandant Amon Göth. In 1950, he left for Israel, where he was affiliated with the Ghetto Fighters’ House and editor of its periodical Dapim le-ḥeker ha-shoah we-ha-mered (Pages in the Research of the Shoah and the Uprising), as well as a researcher at Yad Vashem and editor of Yediot Yad Vashem (Yad Vashem News).

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Biographical Notes

791

Borwicz (Borochowicz), Michał Maksimilian (1911–1987) was a writer and journalist born in Kraków, affiliated with the Poale Zion movement. After the German occupation of Poland, he escaped to Soviet-occupied eastern Poland and settled in Lvov. Following the German occupation of Lvov in June 1941, he was interned in the Janowska camp. In 1943, he escaped and returned to the Kraków area, where he commanded Polish socialist partisan units. After the war, he became the director of the Kraków branch of CJHC. In 1947, Borwicz left Poland for France where he founded, together with the survivor historian Joseph Wulf, a small documentation center, the Centre d’Étude d’Histoire des Juifs Polonais in Paris, which operated between 1947 and 1952. In 1954, he received a doctorate in sociology from the Sorbonne. Datner, Szymon (1902–1989), born in Kraków, received a doctorate in anthropology from the University of Kraków and worked as a teacher in Białystok before the Second World War. He survived the Białystok Ghetto where his wife and two daughters were murdered. Datner was active in the ghetto underground and as a partisan in the forests of the Białystok region. After the war he was a member of CJHC. In 1947 he made his way to Palestine but was interned by the British in Cyprus and returned to Poland. He joined the staff of the Jewish Historical Institute, temporarily serving as its director. He died in Warsaw. Eber, Ada (Adolfina) June (also Obler, married Friedman) was born in Lvov, Galicia (today Lviv in western Ukraine). She studied literature and history at the universities of Kraków and Lvov. Eber survived in hiding in Lvov, where she had worked as a high school teacher before the German occupation. After the war, she was active in CJHC and married Philip Friedman. In 1946, she left Poland with her husband and immigrated to the United States via France and the U.S. Zone of Germany in 1948. Eisenbach, Artur (Ahron) (1906–1992) was born in Nowy Sącz, Galicia, then in the Austro-Hungarian Empire, today in Poland. He studied at the Academy of Commerce in Kraków, the Jewish Teachers’ Seminary in Vilna, and the Universities of Kraków and Warsaw (German and history). In 1935, he became a YIVO aspirant (trainee). At the University of Warsaw, he was part of a young generation of Jewish historians around Majer Bałaban (1877–1942) and Marceli Handelsman (1882–1945), and a member of the Yunger historiker krayz (Young Historians’ Circle) led by Raphael Mahler (1899–1977) and Emanuel Ringelblum (who was also his brother-in-law). After surviving the war in the Soviet Union (although his wife and child were murdered by the Germans in Buczacz in 1942), he returned to Poland in May 1946 and became a member of the Warsaw branch of CJHC. He remained in Poland and was

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

792

Biographical Notes

affiliated with ŻIH in Warsaw as head of the archives and as a researcher, as well as institute director in the years 1966–1968. Although ousted from his post during the anti-Semitic campaign of 1968, he stayed in Poland. He immigrated to Israel one year before his death. Elberg, Jehuda (1912–2003) was born in Zgierz near Łódź. Trained as a rabbi, he also studied textile engineering. He survived the Warsaw Ghetto, where he was a member of the ŻOB. After the liberation, he was among the founders of the Historical Commission in Lublin, a cofounder of the Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors, a member of the Central Committee of Jews in Poland, and a member of the editorial board of Dos naye lebn (The New Life). In 1946, he left for France, where he served as editorial secretary of Kiyum (Existence). In 1948, Elberg immigrated to the United States where he worked as a writer, social worker, and labor activist. Epstein (Epsztejn), Cwi became chairman of the Department of History and Culture (Referat Historyczno-Kulturalny) at the Committee for Aid to Jews (Komitet Pomocy Żydom) in Lublin in early October 1944 and was also elected chairman of the Jewish Historical Commission in Lublin. Feigenbaum (Fajgenbaum, Faygenboym), Moshe Yosef (Mojżesz Józef, Moyshe Yosef) (1908–1986), born in Biała Podlaska, was an accountant. During the Second World War, he survived the ghettos of Biała Podlaska and Międzyrzec Podlaski, escaped execution in 1942, and one year later escaped from a transport to Treblinka. For the rest of the war, Feigenbaum hid in a bunker in Biała, where he began to write about the life of Jews under the Nazi regime. After the liberation, he was affiliated with the Historical Commission in Lublin. In the fall of 1945, he left Poland for the U.S. Zone of Germany and cofounded the Central Historical Commission in Munich. In 1949, he immigrated to Israel. Feldschuh-Safrin, Ruven (Ben-Shem) (1900–1980) was a writer and journalist born in Buczacz, Galicia, then in the Austro-Hungarian Empire, today Buchach in the Ukraine. Affiliated with Hashomer Hatzair and later with Revisionism, Feldschuh-Safrin went to British ruled Palestine in 1919, where he was a member of the Assembly of Representatives of the Yishuv. In the 1920s, he returned to Europe. He received a doctorate in philosophy and psychology from the University of Vienna and worked as a journalist. He survived the Second World War in Warsaw. After the war, he was active in the Historical Commission and the Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors in Lublin. In 1945, he left for Mandatory Palestine.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Biographical Notes

793

Friedman, Philip (also Filip) (1901–1960) was born in Lvov, Galicia. He studied modern history at the University of Vienna, where in 1925 he received a doctoral degree for his dissertation Die galizischen Juden im Kampfe um ihre Gleichberechtigung (1848–1868). From 1925 to 1939, he taught history at a Jewish high school in Łódź, and in 1938/39, he also lectured at the Institute for Jewish Studies in Warsaw on the economic and social history of Polish Jews. After the German invasion of Poland, he returned to Soviet-occupied Lvov. In 1940/41, he was a senior researcher at the Ukrainian Academy of Sciences and headed the department of industry in the Institute of Economics. After the German occupation of Lvov in late June 1941 and the establishment of the ghetto there in December, Friedman, his wife, and thirteen-year-old daughter were forced to move to the ghetto together with Friedman’s parents. After Friedman’s wife and daughter were murdered in 1942, he went into hiding on the “Aryan side” until the liberation of the city by the Red Army in July 1944. In November 1944, as part of the repatriation of Polish citizens from the formerly Polish territories annexed by the Soviet Union, Friedman went to Lublin. There, in December 1944, he founded CJHC, serving as its first director. In the summer of 1946, he left Poland for a brief sojourn in Paris, where he collaborated with CDJC, then went to the U.S. Zone of Germany, where he headed the AJDC’s Education and Culture Department in Munich. In 1948, after another brief stay in Paris, where he was affiliated with CDJC, Friedman immigrated to the United States, where he became a lecturer in Jewish history at Columbia University and head of the Jewish Teachers’ Institute in New York City. He was also affiliated with YIVO in New York and directed the compilation of a bibliography of Holocaust writings. Friedman, Tuviah (Towia Frydman, Tobias Friedmann) (1922–2010) was born in Radom, Poland. He survived the city’s ghetto and the Szkolna Street labor camp, from where he escaped in 1944. Posing as a gentile, he survived in the woods until the liberation in mid-January 1945. In the following months, Friedman arrested and interrogated suspected German war criminals for the Polish Ministry of Public Security in Gdańsk. In early 1946, he left Poland for Austria, where he directed a documentation center in Vienna. In 1952, he immigrated to Israel, where he continued to collect testimonies and briefly worked for Yad Vashem. In 1957, Friedman opened the Documentation Center for Nazi War Criminals in Haifa. Gerber, Rafał (1909–1981) was a Polish Jewish archivist trained in history and sociology at the University of Warsaw. Gerber survived the war in Soviet-­occupied eastern Poland and later the Soviet Union. He was deputy director of the state archive of the Rowne Oblast from 1939 on until August

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

794

Biographical Notes

1941, when he began to work as an archivist at the state archive in Tashkent and as a researcher at the Institute of History of the Uzbek Academy of Sciences. From 1945 to 1947, he was an employee of the Polish embassy and a functionary of the Union of Polish Patriots (a political organization created by Polish communists in the Soviet Union at the behest of Stalin) in Moscow. In 1947, he returned to Poland and became secretary general of ŻIH in Warsaw; in 1949, he became director general of the Polish State Archives and in 1954, vice principal of the University of Warsaw. Grüss (also Gris), Noe-Shloyme (1902–1985) was born in Kiełków, Galicia, then in the Austro-Hungarian Empire, today in Poland. He received teacher’s training at the University of Kraków and later worked as a history teacher at secular Jewish Tarbut schools in Lida (today in Belarus), Grodno (today Hrodna in Belarus), and Rovno (Pol.: Równe, today Rivne in Ukraine). He also was active as Yiddish journalist and editor. Grüss survived the war in exile in the Soviet Union and returned to Poland in 1945. He left Poland for Mandatory Palestine in 1947. In 1952, he left Israel for Paris where he worked as a teacher and as head of the Hebrew and Yiddish section of the French National Library. Halevy, Meyer Abraham (1900–1972), born in Piatra Neamţ, Romania, served as a rabbi in Iaşi and Bucharest. A philosopher and historian of Romanian Jewry, he was the editor of several scholarly journals on Jewish history and authored numerous historical studies. In 1957, he left Romania for France. Hochberg-Marianska, Maria (1913–1996) studied literature and history at the University of Kraków, survived the Kraków Ghetto and under a false identity on the “Aryan side.” She was a member of CJHC where she focused on studying child survivor accounts. She immigrated to Israel in 1949 and died in Tel Aviv. Kaplan, Israel (1902–2003) was a history teacher, journalist, and writer born in Wołożyn (today Valozhyn in Belarus). He graduated from Kovno University, survived the Riga Ghetto and the concentration camps Kaiserwald and Dachau. In 1949, he immigrated to Israel. Kermisz, Joseph (Józef) (1907–2005) was born in Złotniki, Galicia, then in the Austro-Hungarian Empire, today Zolotnyky in Ukraine. In 1937, he earned a doctorate in history from the University of Warsaw under the guidance of Majer Bałaban with a thesis on the history of Lublin. He was also an affiliate of YIVO’s Warsaw branch. In September 1939, Kermisz escaped to

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Biographical Notes

795

Soviet-occupied eastern Poland, where he worked as a history teacher. After surviving the war in hiding, he joined the Polish army at the rank of captain in June 1944. Kermisz was among the founders of CJHC in Lublin in late 1944, and served as the Commission’s general secretary and director of archives from 1945 to 1947, when he became the first vice director of ŻIH in Warsaw. He left Poland for Israel in 1950 and three years later he became director of Yad Vashem’s archives. Klugman, Shabse (Shabtai Keshev) (1897–1981) was born in Pińczów near Kielce. Klugman had worked as a writer, journalist, and Keren Kayemet affiliate in Warsaw before the war; he survived the Kovno Ghetto and after spending several months in liberated Poland, he left for the U.S. Zone of Germany in 1945 where he worked as a journalist in the Yiddish press and a correspondent at IMT. In 1948, he left Germany for Israel. Kupferberg, Dawid (1896–?) was a member of the Historical Commission in Lublin. Lichtman, Ada (Eda) (née Fisher, first married Waldmann) (1915–1993) was born in Jarosław, Galicia, and studied at the University of Kraków, worked as a teacher, survived the war in Wieliczka, Kraków, Mielec, Dubienka nad Bugiem, Chorążówka, and in the Sobibor death camp. She was among the founding members of the Historical Commission in Lublin, then lived in Łódź until she left Poland for Israel in 1950, where she appeared as a witness at the Eichmann trial. She was married to Icek (Yitzhak) Lichtman (1908–1992), who was also a survivor of Sobibor (see Document 31). Mark, Bernard (also Ber, Berl) (1908–1966) was a Polish Jewish lawyer, historian, literary critic, publicist, and communist activist. Poliakov, Léon (1910–1997), born in St. Petersburg, immigrated to France in 1920. Trained as a lawyer, Poliakov worked until 1939 as a journalist for the Pariser Tageblatt, a German-language anti-Nazi paper. When the war began, he joined the French Army. After its demobilization he survived the war in the southern Zone. In 1945, Poliakov became head of CDJC research department. In 1952, he was appointed a fellow at the Centre National de la Recherche Scientifique, and in 1954, he joined the École Pratique des Hautes Études. Rost, Nella (née Thon; also Rost-Hollander or Thon-Rost) (1900–1988) was born in Kraków (then in the Austro-Hungarian Empire) as the daughter of Dr. Jehoshua (Osias) Thon (1870–1936), a prominent rabbi, cultural

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

796

Biographical Notes

Zionist, political leader, and member of the Polish Parliament. Thon-Rost received a doctorate in literature from the University of Kraków and worked as a journalist. She survived forced labor, the Kraków Ghetto, the Płaszów concentration camp, and incarceration and torture at the Montelupich prison in Kraków. With the help of the Jewish underground, she was freed from Montelupich in the summer of 1944 and survived in the forests around Warsaw until the liberation of those areas in January 1945. She returned to Kraków, where she served as vice director of the District Jewish Historical Commission. In April 1946, she left for Sweden, where she led a historical commission in Stockholm that collected testimonies on behalf of the WJC. In February 1951, she immigrated to Uruguay. Schneersohn, Isaac (1879–1969), born in Kamenets-Podolski (today Kami­ anets Podil’s’kyi in western Ukraine) to the Hasidic family of Lubavitch rabbis, trained as a rabbi and active as a communal leader, left for France in 1920 and became a successful industrialist. He survived the Second World War in hiding in southern France. In 1943, he founded a clandestine documentation center in Grenoble. After liberation, he returned to Paris, where he founded CDJC and served as its first director. Silkes, Genia (1914–1984) was born in Brest-Litovsk (today Brest in Belarus). She was trained at the Jewish Teachers’ Seminary in Vilna and worked as a teacher in Warsaw before the German occupation. In the Warsaw Ghetto, Silkes helped set up a network of underground schools and contributed to the Oyneg Shabbes archive. Participating in the Warsaw Ghetto uprising, she escaped deportation, hid in the forests and lived on the “Aryan side” in Warsaw. In 1945 she became a member of CJHC. In 1949 she left Poland for Paris, where she worked as a teacher and as an affiliate of the Society of the Friends of YIVO in Paris. In 1956 she left for the United States, where she worked for YIVO. Szpecht, Mieczysław (1910–?) lived in Warsaw before 1939. On August 29, 1944, he attended the founding meeting of the Historical Commission in Lublin. Trunk, Isaiah (1905–1981) was born in Kutno, then in the Russian Empire, today in Poland. He studied history at the University of Warsaw with Majer Bałaban, earning a master’s degree in 1929. Until the war, Trunk taught history at the schools of the Central Yiddish School Organization in Białystok and Warsaw. He belonged to the the Yunger historiker krayz (Young Historians’ Circle) led by Emanuel Ringelblum and Raphael Mahler, was a member of

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Biographical Notes

797

YIVO, and was affiliated with the Institute for Judaic Studies in Warsaw, where he came to know Philip Friedman. At the beginning of the German occupation he fled to Białystok and later deeper into the Soviet Union, where he spent the rest of the war. After returning to Poland in the summer of 1946, he was active in the District Jewish Historical Commission and the Jewish Historical Institute in Warsaw until 1950. From 1951 to 1953, Trunk lived in Israel, where he worked for the Ghetto Fighters’ House. In 1953, he left for Canada and a year later settled in the United States. In 1954, he joined the staff of YIVO in New York, where he was a member of the board of directors, chairman of the research and planning commission, and chief archivist. Vitale, Massimo Adolfo (1885–1968) was an Italian Jewish military commander trained in law, who took part in the Italo-Turkish War (1911–1912) and the First World War. In the interwar years, he continued to serve in the Italian Air Force in Eritrea, Somalia, and later in Libya, where he also served as an official of the Italian colonial administration 1929–1945. From the end of the Second World War until the early 1950s, Vitale directed the Research Committee on Jewish Deportees (Comitato Ricerche Deportati Ebrei, CRDE) in Rome, compiling lists of Jews deported from Italy. Wasser, Hersz (Hersh, Hirsz) (1912–1980) was born in Suwałki, then in the Russian Empire, today in Poland. He earned a master’s degree from the University of Warsaw. After December 1939, Wasser, an active member of the Left Poale Zion party, became involved in relief work for Jewish refugees arriving in Warsaw, serving as the secretary of the Committee of Jewish Refugees at the Jewish Social Self-Help (Żydowska Samopomoc Społeczna). He was also the secretary of the Oyneg Shabbes archive and a member of the archives committee of ŻOB in the Warsaw Ghetto. After the war, Wasser served as director of the District Jewish Historical Commission in Warsaw. He immigrated to Israel in 1950. Wiener, Alfred (1885–1965), born in Potsdam, was trained as an orientalist. After the First World War, Wiener became active in the Jewish defense organization Central Association of German Citizens of the Jewish Faith (Central-Verein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens; CV) as secretary of the CV’s Greater Berlin chapter 1919–1923, and as national deputy secretary and secretary 1923–1933. In 1933, he escaped to Amsterdam and in the following year, he founded the documentation center Jewish Central Information Office together with the Dutch Jewish historian David Cohen (1882–1967). In 1939, the center moved to London, where it became known as the Wiener Library after the war. Wiener served as its director until his death.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

798

Biographical Notes

Wiesenthal, Simon (1908–2005), born in Buczacz, Galicia (then in the Austro-Hungarian Empire, today Buchach in western Ukraine), studied architecture at the Universities of Prague and Lvov. He endured the Lvov Ghetto, went into hiding but was denounced and arrested, and survived several concentration camps, including the ones in Janowska, Płaszów, Buchenwald, and Mauthausen, where he was liberated by the U.S. Army in May 1945. He was active in the Central Committee of Jews in Austria and in various organizations of former camp inmates, in addition to briefly serving as an interrogator of suspected German and Austrian war criminals for the American occupying forces. In 1947, he assumed leadership of the Jewish Historical Documentation in Linz, which operated until 1954. In 1961, he opened a documentation center in Vienna, where he lived until his death in 2005. Wulf, Joseph (Józef) (1912–1974) was born in Chemnitz, Germany, to affluent Polish Jewish parents. Growing up in Kraków, he received rabbinical training at the Mir Yeshiva. Under the German occupation, he was active in a ŻOB in the Kraków and Bochnia Ghettos. In 1943, he was arrested and deported to Auschwitz-Birkenau. He escaped from a death march in January 1945 and returned to Kraków. In March / April that year he participated in the founding of the Kraków branch of CJHC in Łódź. In May 1945, Wulf became the secretary of the District Jewish Historical Commission in Kraków and its deputy director a year later. Wulf left Poland in 1947 for political reasons. After brief sojourns in Sweden, Denmark, and Finland, he settled in Paris, where (together with Michał Borwicz) he headed the Centre d’Étude d’Histoire des Juifs Polonais. He also served as secretary general of the Federation of Polish Jews in France. In 1952, Wulf moved to West Berlin, where he continued his Holocaust research. He committed suicide in 1974. Zelicki, Paweł was a communist who served as secretary general of the Central Committee of Jews in Poland in the years 1944–1950.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Bibliography

Publications of the Central Jewish Historical Commission in Poland and Its Members Ajzensztajn, Betti (ed.), Ruch podziemny w gettach i obozach. Materiały i dokumenty [Underground Movements in Ghettos and Camps. Materials and Documents], Warsaw 1946. Auerbach, Rachel, Auf den Feldern von Treblinka, in: Frank Beer / Wolfgang Benz / Barbara Distel (eds.), Nach dem Untergang. Die ersten Zeugnisse der Shoah in Polen 1944–1947. Berichte der Zentralen Jüdischen Historischen Kommission, Berlin 2014, 399–455. —, In the Fields of Treblinka, in: Aleksander Donat (ed.), The Death Camp Treblinka, New York 1979, 17–74. —, Oyf di felder fun Treblinke. Reportazsh [On the Fields of Treblinka. A Report], Warsaw / Lodz / Krakow 1947. Balberyszski, Mendel, Likwidacja getta Wileńskiego [The Liquidation of the Vilna Ghetto], Warsaw/Lodz/Krakow 1946. —, Stronger than Iron. The Destruction of the Vilna Jewry 1941–1945. An Eyewitness Account, rev. and ed. by Theodore Balberyszski, Jerusalem / New York 2010. Bauminger, Róża, Przy pikrynie i trotylu. Obóz pracy przymusowej w Skarżysku-Kamiennej [At Picrates and TNT. The Forced Labor Camp in Skarżysko-Kamienna], Krakow 1946. Blumental, Nachman (ed.), Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 1: Camps], Lodz 1946. — (ed.), Instrukcje dla zbierania materiałów etnograficznych w okresie okupacji niemieckiej [Instructions for Collecting Ethnographic Materials from the Period of the German Occupation], Lodz 1945. —, Słowa niewinne [Innocent Words], Krakow 1947. —, Verter un vertlekh fun der khurbn tkufe [Words and Expressions from the Destruction Period], Tel Aviv 1981 (first published 1956–1959). Borwicz, Michał, Les tâches de la nouvelle historiographie juive, in: Centre de Documen­ tation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports pré­sen­ tes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 93–96. —, Literatura w obozie [Literature in the Camp], Krakow 1946. — (ed.), Pieśń ujdzie cało … Antologia wierszy o Żydach pod okupacja niemiecka [The Song Will Survive … An Anthology of Poems about the Jews Under German Occupation], Warsaw / Lodz / Krakow 1947.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

800

Bibliography

—, Proces ludobójcy Amona Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym [Amon Göth’s Genocide Trial before the Supreme National Tribunal], Warsaw / Lodz / ​ Krakow 1947. —, Uniwersytet zbirów. Rzecz o obozie Janowskim we Lwowie 1941–1944 [The University of Criminals. On the Janowska Camp in Lvov 1941–1944], Krakow 1946. —, W 3-cia rocznice zagłady ghetta w Krakowie (13.III.1943–13.III.1946) [On the 3rd Anniversary of the Destruction of the Ghetto in Krakow (3-13-1943–3-13-1946)], Krakow 1946. — / Thon-Rost, Nella / Wulf, Józef (eds.), Dokumenty zbrodni i męczeństwa. Antologia [Documents of Crime and Martyrdom. An Anthology], Krakow 1945. Centralna Żydowska Komisja Historyczna (ed.), Metodologishe onveyzungen tsum oysforshn dem khurbn fun poylishn yidntum [Methodological Instructions for Researching the Catastrophe of the Polish Jewry], Lodz 1945. Datner, Szymon, Walka i zagłada Białostockiego ghetta [The Struggle and the Destruction of the Białystok Ghetto], Lodz 1946. Dawidson Draenger, Gusta, Justyna’s Narrative, ed. by Eli Pfefferkorn, Amherst, Mass., 1996. —, Pamiętnik Justyny [The Diary of Justyna], Krakow 1946. Eisenbach, Artur (ed.) Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 3: Getto Łódzkie [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 3: Ghetto Łódź], Krakow 1946. Feigenbaum, Moshe Yosef, Geto verterlekh un anekdotn [Ghetto Expressions and Anecdotes], in: Fun letstn khurbn, 2 (1947), no. 6, 72–76. —, Ghetto Language and Anecdotes, in: Fun letstn khurbn 2 (August 1947), no. 6, 72–76. —, Tsu vos historishe komisyes? [Why Historical Commissions?], in: Fun letstn khurbn 1, (1946), no. 1, 3. — /Rozenboym, Yacob, Verterlekh fun Lodzer geto [Expressions from the Łódź Ghetto], in: Fun letstn khurbn 1 (1946), no. 3, 68–71. Friedman, Philip, The Extermination of the Polish Jews During the German Occupation, 1939–1945, in: idem, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed. by Ada June Friedman, Philadelphia, Penn., 1980, 211–243. —, To jest Oświęcim! [This is Oświęcim!], Warsaw 1945. —, This Was Oswiecim. The Story of a Murder Camp, London 1946. —, Zagłada Żydów Lwowskich [The Destruction of the Jews of Lvov], Lodz 1945. —, Zagłada Żydów Polskich. W okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 [The Extermination of the Polish Jews During the German Occupation 1939–1945], in: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1 (1946), 163–208. Gebirtig, Mordechai, S’brent [It’s on fire], ed. by Joseph Wulf, Krakow 1946. Glube, Shmuel, Geto un Katset verterlekh [Ghetto and Camp Expressions], in: Fun letstn khurbn 3 (1948), no. 10, 131–136. Grüss, Noe, Rok pracy Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej [One Year of Work of the Central Jewish Historical Commission], Lodz 1946. — / Silkes, Genia (eds.), Instrukcje dla badania przeżyć dzieci żydowskich w okresie okupacji niemieckiej [Instructions for Research of Jewish Children’s Experience During the German Occupation], Lodz 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

801

Bibliography

Hescheles, Janina, Oczyma 12-letniej dziewczyny [Through the Eyes of a 12-Year-Old Girl], introd. by Maria Hochberg-Mariańska, Krakow 1946. Hochberg-Mariańska, Maria / Grüss, Noe (eds.), Dzieci oskarżają [The Children Accuse], Krakow 1947. —, The Children Accuse, London / Portland, Or., 1996. Kaplan, Israel, Dos folksmoyl in Natsi-klem [Jewish Vernacular Under Nazi Oppression], Munich, 1949. —, The Jewish Voice in the Ghettos and Concentration Camps. Verbal Expression Under Nazi Oppression, ed. by Zeev W. Mankowitz, Jerusalem 2018. Kermisz, Józef (ed.), Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t.: 2: Akcje i wysiedlenia [Documents and Materials on the History of the German Occupation in Poland, vol. 2: Roundups and Deportations], Warsaw 1946. — (ed.), Instrukcje dla zbierania materiałów historycznych z okresu okupacji niemiec­ kiej [Instructions for Collecting Historical Materials from the Period of the German Occupation], Lodz 1945. —, Powstanie w getcie Warszawskim 19 kwietnia–16 maja 1943 [The Uprising in the Warsaw Ghetto, April 19–May 16, 1943], Lodz 1946. Mark, Bernard (ed.), Di umgekumene shrayber fun di getos un lagern un zeyere verk [The Perished Writers from Ghettos and Camps and Their Works], Warsaw 1954. —, Der oyfshtand in Byalistoker geto [The Uprising in the Białystok Ghetto], Warsaw 1950. —, Ruch oporu w getcie Białostockim. Samoobrona – Zagłada – Powstanie [The Resistance Movement in the Białystok Ghetto. Self-Defense  – Destruction  – Uprising], Warsaw 1952. Melezin, Abraham, Przyczynek do znajomości stosunków demograficznych wśród ludności żydowskiej w Łodzi, Krakowie i Lublinie podczas okupacji niemieckiej [A Contribution to the Knowledge of Demographic Relations Among the Jewish Population of Łódź, Kraków, and Lublin During the German Occupation], Lodz 1946. Otwinowski, Stefan, Wielkanoc. Dramat w trzech aktach z prologiem [Passover. A Drama in Three Acts with a Prologue], Krakow 1946. Reder, Rudolf, Bełżec, introd. by Nella Rost, Krakow 1946. —, Bełżec, in: Polin 13 (2000), 268–289. Rudnicki, Henryk, Martyrologia i zagłada Żydów Warszawskich [The Martyrdom and the Destruction of the Jews of Warsaw], Lodz 1946. Ryczywól, Ber, Viazoy ikh hob ibergelebt di daytshn [How I Survived the Germans], Warsaw / Lodz / Krakow 1946. Szac-Wajnkranc, Noemi, Przeminęło z ogniem. Pamiętnik pisany w Warszawie w okresie od założenia ghetta do jego likwidacji [Gone with the Fire. A Diary Written in Warsaw in the Period from the Establishment of the Ghetto to Its Liquidation], Warsaw 1947. Szajewicz, Simcha Bunam, Lekh lekha [Go Forth], Lodz 1946. Szternfinkel, Natan Eliasz, Zagłada Żydów Sosnowca [The Destruction of the Jews of Sosnowiec], Katowice 1946. Taffet, Gerszon (ed.), Zagłada Żydostwa Polskiego. Album zdjęć/Extermination of Polish Jews. Album of Pictures, introd. by Philip Friedman, Lodz 1945.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

802

Bibliography

—, Zagłada Żydów Żółkiewskich [The Destruction of the Jews of Żółkiew], Lodz 1946. Weintraub, Shmuel, Dos blutike verterbukh fun Hitler goles [The Bloody Dictionary of the Hitlerite Exile], in: Undzer shtime, January 1, 1946, 16–18; February 20, 1946, 21–23; March 17, 1946, 18. Weliczker, Leon, Brygada śmierci [The Death Brigade], introd. by Rachel Auerbach, Lodz 1946. Zylberberg, Lejb, A yid fun Klementov dertseylt [A Jew of Klementów Narrates], Warsaw / ​ Lodz / Krakow 1947.

Encyclopedias Articles from the following encyclopedias and companions were used; the exact bibliographical data can be found in the respcetive footnotes. Benz, Wolfgang / Graml, Hermann / Weiß, Hermann (eds.), Enzyklopädie des Nationalsozialismus, 3rd ed., Stuttgart 1998. Dear, Ian C. B./Foot, Michael R. D. (eds.), The Oxford Companion to World War II, New York 1995. Dan Diner (ed.), Encyclopedia of Jewish History and Culture, 7 vols., Leiden / Boston, Mass., 2017 ff. —, Enzyklopädie jüdischer Geschichte und Kultur, 7 vols., Stuttgart/Weimar 2011–2017. Gutman, Israel (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, 4 vols., New York 1990. — /Bender, Sara (eds.), The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland, p. 1, Jerusalem 2004. Hundert, Gershon D. (ed.), The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, 2 vols., New Haven, Conn., 2008. Kagan, Berl (ed.), Lexicon of Yiddish-Writers, Brooklyn, NY, 1986 [Yidd.]. Laqueur, Walter (ed.), The Holocaust Encyclopedia, New Haven, Conn./London 2001. Megargee, Geoffrey P. (ed.), The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, 3 vols., Bloomington, Ind., 2009–2018. Miron, Guy / Shulhani, Shlomit (eds.), The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, 2 vols., Jerusalem 2009. Niger, Samuel / Shatsky, Jacob (eds.), Leksikon fun der nayer yidisher literatur [Encyclopedia of Modern Jewish Literature], 8 vols., New York 1956–1981. Skolnik, Fred / Berenbaum, Michael (eds.), Encyclopaedia Judaica, 2nd ed., 22 vols., Detroit, Mich., 2007.

Further Sources and Literature Alberti, Michael, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939–1945, Wiesbaden 2006. Aleksiun, Natalia, Conscious History. Polish Jewish Historians Before the Holocaust, Liverpool 2020.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

803

Bibliography

—, Polish Historiography of the Holocaust. Between Silence and Public Debate, in: German History 22 (2004), no. 3, 406–432. —, The Central Jewish Historical Commission in Poland, 1944–1947, in: Polin 20 (2008), 74–97. —, The Vicious Circle. Jews in Communist Poland, 1944–1956, in: Studies in Contemporary Jewry 19 (2003), 157–180. —, Zionists and Anti-Zionists in the Central Committee of the Jews in Poland. Cooperation and Political Struggle, 1944–1950, in: Jews in Eastern Europe 2 (1997), no. 3, 33–50. Anonymous, Art. Ulanów, (June 14, 2021). Anonymous, Polish Authorities Ask U.S. Military for Extradition of Commander of Lodz Ghetto, in: Jewish Telegraphic Agency. Daily News Bulletin, February 20, 1946,  1, (June 14, 2021). Anonymous, Statistics. Jewish Population, in: The American Jewish Year Book 49 (1947), 733–744. Anonymous, Vegn der tsentraler yidisher historisher komisye [On the Central Jewish Historical Commission], in: YPO Buletin 6 (1945), no. 16, 3. Arad, Yitzhak, The Operation Reinhard Death Camps. Belzec, Sobibor, Treblinka, rev. and exp. ed., Bloomington, Ind., 2018. —, Ghetto in Flames. The Struggle and Destruction of the Jews of Vilna in the Holocaust, Jerusalem 1980. —, The Vilna Ghetto Underground Archive, in: Israel Gutman (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks. Jewish Archives from the Holocaust Period, Jerusalem 1997, 151–160 [Heb.]. Awtuszewska-Ettrich, Angelina, Plaszów-Stammlager, in: Wolfgang Benz / Barbara Distel / ​ Angelika Königseder (eds.), Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, vol. 8, Munich 2008, 235–287. Azouvi, François, Le mythe du grand silence. Auschwitz, les Français, la mémoire, Paris 2012. Bacharach, Walter Zvi (ed.), Last Letters from the Shoah, Jerusalem 2004. Bankier, David, The Jews are Coming Back. The Return of the Jews to Their Countries of Origin After WW II, Jerusalem / New York / Oxford 2005. — /Michman, Dan (eds.), Holocaust Historiography in Context. Emergence, Challenges, Polemics and Achievements, Jerusalem / New York / Oxford 2008. Bardgett, Suzanne / Cesarani, David / Reinisch, Jessica / Steinert, Johannes Dieter (eds.), Justice, Politics and Memory in Europe After the Second World War. Landscapes After Battle, 2 vols., London 2010/2011. Baron, Lawrence, The Holocaust and American Public Memory, 1945−1960, in: Holocaust and Genocide Studies 17 (2003), no. 1, 62−88. Baron, Salo  W., Introduction, in: Philip Friedman, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed. by Ada June Friedman, New York / Philadelphia, Penn., 1980, 1–8. Bauer, Max, Der große Krieg in Feld und Heimat. Erinnerungen und Betrachtungen, Tübingen 1921.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

804

Bibliography

Bauer, Yehuda, American Jewry and the Holocaust. The American Jewish Joint Distribution Committee, 1939–1945, Detroit, Mich., 1981. —, Out of the Ashes. The Impact of American Jews on Post-Holocaust European Jewry, Oxford 1988. Bednarz, Władysław, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem [The Extermination Camp in Chełmno on Ner], Warsaw 1946. Beer, Frank / Roth, Markus (eds.), Von der letzten Zerstörung. Die Zeitschrift “Fun letstn churbn” der Jüdischen Historischen Komission in München 1946–1948, Berlin 2021. Beer, Frank / Benz, Wolfgang / Distel, Barbara (eds.), Nach dem Untergang. Die ersten Zeug­nisse der Shoah in Polen 1944–1947. Berichte der Zentralen Jüdischen Historischen Kommission, Berlin 2014. Bem, Marek, Sobibor Extermination Camp, 1942–1943, Amsterdam 2015. Bender, Sara, The Białystok Archive, in: Israel Gutman (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks. Jewish Archives from the Holocaust Period, Jerusalem 1997, 121–131 [Heb.]. Berenbaum, Michael / Gutman, Israel (eds.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Bloomington, Ind./Indianapolis, Ind., 1998. Berg, Nicolas, The Holocaust and the West German Historians. Historical Interpretation and Autobiographical Memory, transl. and ed. by Joel Golb, Madison, Wis., 2015. — /Hilbrenner, Anke, Der Tod Simon Dubnows in Riga 1941. Quellen, Zeugnisse, Erinnerungen, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 1 (2002), 457–471. Bergman, Eleonora, Early Accounts of Survivors. The Records of the Central Jewish Historical Commission at the Jewish Historical Institute of Warsaw, in: Rebecca Boeh­ling / Susanne Urban / René Bienert (eds.), Freilegungen. Displaced Persons. Leben im Transit. Überlebende zwischen Repatriierung, Rehabilitation und Neu­ anfang, Göttingen 2014, 138–151. Bessel, Richard / Schumann, Dirk (eds.), Life After Death. Approaches to a Cultural and Social History of Europe During the 1940s and 1950s, Cambridge 2003. Bielecki, Wacław, Obozy śmierci [Death Camps], Moscow 1944. Bildungswerk Stanisław Hantz e.V./Forschungsstelle Ludwigsburg der Universität Stuttgart (eds.), Fotos aus Sobibor. Die Niemann-Sammlung zu Holocaust und Nationalsozialismus, Berlin 2020. Black, Peter, Foot Soldiers of the Final Solution. The Trawniki Training Camp and Operation Reinhard, in: Holocaust and Genocide Studies 25 (2011), no. 1, 1–99. Blatman, Daniel, For Our Freedom and Yours. The Jewish Labour Bund in Poland, 1939–1949, Portland, Or., 2003. Boder, David, I Did Not Interview the Dead, Urbana, Ill., 1949. Borodziej, Włodzimierz, “Hitleristische Verbrechen.” Die Ahndung deutscher Kriegsund Besatzungsverbrechen in Polen, in: Norbert Frei (ed.), Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg, Göttingen 2006, 399–437. Brown-Fleming, Suzanne, Nazi Persecution and Postwar Repercussions. The International Tracing Service Archive and Holocaust Research, Lanham, Md., 2016.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

805

Bibliography

Browning, Christopher R., The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, Lincoln, Nebr./Jerusalem 2004. Buchenwald and Mittelbau-Dora Memorials Foundation (ed.), Book of the Dead, (June 14, 2021). Burds, Jeffrey, Holocaust in Rovno. The Massacre at Sosenki Forest, November 1941, New York 2013. Cała, Alina, An Attempt to Recover Its Voice. The Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, the Jewish Community, and the Polish State, 1956–1960, in: Polin 19 (2007), 557–568. Caplan, Jane / Wachsmann, Nikolaus (eds.), Concentration Camps in Nazi Germany. The New Histories, New York 2010. Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), La bataille du ghetto Varsovie. Vue et rencontrée par les Allemands, Paris 1946. — (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949. Cesarani, David, Becoming Eichmann. Rethinking the Life, Crimes, and Trial of a “Desk Murderer,” Cambridge, Mass., 2006. —, Final Solution. The Fate of the Jews, 1933–1949, New York 2016. — / Sundquist, Eric J. (eds.), After the Holocaust. Challenging the Myth of Silence, London 2012. Churchill, Winston, Results of the Three Power Conference. A Speech to the House of Commons, February 27, 1945, in: Charles Eade (ed.), Victory. War Speeches by the Right Hon. Winston S. Churchill. O. M., C. H., M. P., London et al. 1946, 44–66. Cohen, Boaz, Israeli Holocaust Research. Birth and Evolution, London 2013. — / Tom Lawson (eds.), Holocaust Studies 21 (2015), no. 1–2. Cohen, Nathan, The Diaries of the Sonderkommando in Auschwitz. Coping with Fate and Reality, in: Yad Vashem Studies 20 (1990), 273–312. —, The Renewed Association of Yiddish Writers and Journalists in Poland, 1945–1948, in: Joseph Sherman (ed.), Yiddish After the Holocaust, Oxford 2004, 15–36. Curilla, Wolfgang, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn 2011. Dawidowicz, Lucy S., The Holocaust and the Historians, Cambridge, Mass., 1981. Dean, Carolyn J., The Moral Witness. Trials and Testimony After Genocide, Ithaca, NY, 2019. Des Pres, Terrence, The Survivor. An Anatomy of Life in the Death Camps, New York 1976. Diner, Hasia, We Remember with Reverence and Love. American Jews and the Myth of Silence After the Holocaust, 1945–1962, New York 2009. Distel, Barbara, Sobibór, in: Wolfgang Benz / Barbara Distel / Angelika Königseder (eds.), Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, vol. 8, Munich 2008, 375–404. Dobroszycki, Lucjan, Re-emergence and Decline of a Community. The Numerical Size of the Jewish Population in Poland, 1944–47, in: YIVO Annual 21 (1993), 3–32.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

806

Bibliography

—, Restoring Jewish Life in Post-War Poland, in: Soviet Jewish Affairs 3 (1973), no. 3, 58–72. —, Survivors of the Holocaust in Poland. A Portrait Based on Jewish Community Records, 1944–1947, Armonk, NY, 1994. — (ed.), The Chronicle of the Łódź Ghetto 1941–1944, New Haven, Conn., 1984. Domarus, Max, Hitler. Speeches and Proclamations, 1932–1945, 4 vols., Würzburg 1992. Donat, Alexander, The Holocaust Kingdom. A Memoir, New York 1965. Dror, Tamar, A Green Parrot. The Unearthed Memories of a Jewish Child Living Under Nazi Occupation, Melbourne 1999. Dubnow, Simon, Let Us Seek and Investigate. An Appeal to the Informed Among Us Who Are Prepared to Collect Material for the Construction of a History of the Jews in Russia and Poland (transl. from Hebrew by Avner Greenberg, introd. and annot. by Laura Jockusch), in: Simon Dubnow Institute Yearbook 7 (2008), 353–382. Engel, David, Introduction, in: idem, The Assassination of Symon Petliura and the Trial of Scholem Schwarzbard, 1926–1927. A Selection of Documents, Göttingen 2016, 7–99. —, Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland, 1944–1946, in: Yad Vashem Studies 26 (1998), 43–85. —, The End of Jewish Metropolis? The Ambivalence of Reconstruction in the Aftermath of the Holocaust, in: Glenn Dynner / François Guesnet (eds.), Warsaw. The Jewish Metropolis. Essays in Honor of the 75th Birthday of Professor Antony Polonsky, Leiden / Boston, Mass., 2015, 562–569. Epstein, Catherine, Model Nazi. Arthur Greiser and the Occupation of Western Poland, New York 2010. Extract from the Speech by Hitler, January 30, 1939, in: Yitzhak Arad / Israel Gutman / ​ Abraham Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union, transl. by Lea Ben Dor, introd. by Steven T. Katz, Jerusalem 81999, 132–135. Extraordinary State Commission to Investigate the German War Crimes (ed.), Dokumenty obvinyayut. Sbornik dokumentov o khudovishchnykh zverstvakh germanskikh vlastej na vremenno zakhvachyonnykh imi sovetskikh territoriyakh [Documents Accuse. A Collection of Documents on the Monstrous Atrocities of the German Authorities in the Temporarily Occupied Soviet Territories], 2 vols., Moscow 1943/1946. Finder, Gabriel N./Prusin, Alexander V., Justice Behind the Iron Curtain. Nazis on Trial in Communist Poland, Toronto 2018. Finkel, Evgeny, Ordinary Jews. Choice and Survival During the Holocaust, Princeton, NJ, 2017. Fishman, David E., The Book Smugglers. Partisans, Poets, and the Race to Save Jewish Treasures from the Nazis. The Story of the Paper Brigade of Vilna, Lebanon, NH, 2017. —, The Rise of Modern Yiddish Culture, Pittsburgh, Penn., 2005. Fox, Thomas C., The Holocaust Under Communism, in: Dan Stone (ed.), The Historio­ graphy of the Holocaust, Houndmills / Basingstoke / New York 2004, 420–439. Frei, Norbert (ed.), Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern in Europa nach dem Zweiten Weltkrieg, Göttingen 2006.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

807

Bibliography

Freund, Florian / Kranebitter, Andreas, On the Quantitative Dimension of Mass Murder at the Mauthausen Concentration Camp and Its Subcamps, in: Andreas Kranebitter (ed.), Memorial Book for the Dead of the Mauthausen Concentration Camp. Commentaries and Biographies, Vienna 2016, 56–67. Friedman, Philip, American Jewish Research and Literature on the Jewish Catastrophe of 1939–1945, in: Jewish Social Studies 13 (1951), no. 3, 235–250. —, Jacob Gens. “Commandant” of the Vilna Ghetto, in: idem, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed. by Ada June Friedman, Philadelphia, Penn., 1980, 365–380. —, Les problèmes de recherche scientifique sur notre dernière catastrophe, in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 72–80. —, Problems of Research on the Holocaust. An Overview, in: idem, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed.  by Ada June Friedman, Philadelphia, Penn., 1980, 554–567. —, Pseudo-Saviors in the Polish Ghettos. Mordechai Chaim Rumkowski of Lodz, in: idem, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed.  by Ada June Friedman, Philadelphia, Penn., 1980, 333–352. —, Research and Literature on the Recent Jewish Tragedy, in: Jewish Social Studies 12 (1950), no. 1, 17–26. —, The Destruction of the Jews of Lwów, in: idem, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, ed. by Ada June Friedman, Philadelphia, Penn., 1980, 244–321. —, The European Jewish Research on the Recent Jewish Catastrophe in 1939–1945, in: Proceedings of the American Academy for Jewish Research 18 (1948/1949), 179–211. — /Robinson, Jacob, Guide to Jewish History Under Nazi Impact, New York 1960. —, Guide to Research in Jewish History, 1933–1945. Its Background and Aftermath, New York 1958. Fritz, Regina / Kovács, Éva / Rásky, Béla (eds.), Before the Holocaust Had Its Name. Early Confrontations of the Nazi Mass Murder of the Jews, Vienna 2016. Fulbrook, Mary, Europe Since 1945, Oxford 2001. —, Reckonings. Legacies of Nazi Persecution and the Quest for Justice, Oxford 2018. Gallas, Elisabeth, A Mortuary of Books. The Rescue of Jewish Culture After the Holocaust, New York 2019. —, Frühe Holocaustforschung in Amerika. Dokumentation, Zeugenschaft und Begriffsbildung, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 15 (2016), 535–569. — / Jockusch, Laura, Anything but Silent. Jewish Responses to the Holocaust in the Aftermath of World War II, in: Simone Gigliotti / Hilary Earl (eds.), A Companion to the Holocaust, Oxford 2020, 311–330. Garbarini, Alexandra, Numbered Days. Diaries and the Holocaust, New Haven, Conn./ London 2006. Gitler-Barski, Józef, Przeżycia i wspomnienia z lat okupacji [Experiences and Memoirs from the Occupation Years], Warsaw 1986. —, Aufenthaltslager Bergen-Belsen. Tagebuch eines Häftlings, in: idem, Leben am sei­

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

808

Bibliography

denen Faden. Tagebuch aus dem Austauschlager Bergen-Belsen, ed. by Karl Liedke, Göttingen 2015, 19–102. Goldberg, Amos, Trauma in First Person. Diary Writing During the Holocaust, Bloomington, Ind., 2017. Goltz, Anna von der, Hindenburg. Power, Myth, and the Rise of the Nazis, Oxford 2009. Gottfarstein, Joseph, L’école du meurtre, Neuchâtel 1946. Grady, Tim, A Deadly Legacy. German Jews and the Great War, New Haven, Conn., 2017. Greenspan, Henry, Survivors’ Accounts, in: Peter Hayes / John K. Roth (eds.), The Oxford Handbook of Holocaust Studies, New York 2010, 414–427. Greif, Gideon, We Wept Without Tears. Testimonies of the Jewish Sonderkommando from Auschwitz, New Haven, Conn., 2005. Greisdorf, D., Vilner geto verterlekh [Vilna Ghetto Expressions], in: YIVO Bleter 30 (1947), no. 1, 134 f. Grill, Tobias, “Pioneers of Germanness in the East”? Jewish-German, German, and Slavic Perceptions of East European Jewry During the First World War, in: idem (ed.), Jews and Germans in Eastern Europe. Shared and Comparative Histories, Berlin / Boston, Mass., 2018, 125–159. Grinberg, Tanchum, The Revolt in Treblinka, in: Aleksander Donat (ed.), The Death Camp Treblinka, New York 1979, 214–223. Gross, Jan  T., Fear. Antisemitism in Poland After Auschwitz. An Essay in Historical Interpretation, New York 2006. —, Neighbors. The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton, NJ, 2001. — /Grudzińska-Gross, Irena, Golden Harvest. Events at the Periphery of the Holocaust, New York 2013. Grossmann, Atina, Jews, Germans, and Allies. Close Encounters in Occupied Germany, Princeton, NJ, 2007. Gutman, Israel (ed.), Emanuel Ringelblum. The Man and the Historian, Jerusalem 2010. —, The Jews of Warsaw, 1939–1943. Ghetto, Underground, Revolt, Bloomington, Ind., 1982. Gutman, Yosef, Di amerikaner publikatsye fun nirnberger dokumentn [The American Publication of the Nuremberg Documents], in: YIVO bleter 30 (1947), no. 1, 3–20. Hänschen, Steffen / Gerhardt, Annett / Kahrs, Andreas / Lepper, Anne / Cüppers, Martin, Das Mordlager Sobibor, in: Bildungswerk Stanisław Hantz e.V./Forschungsstelle Ludwigsburg der Universität Stuttgart (eds.), Fotos aus Sobibor. Die Niemann-Sammlung zu Holocaust und Nationalsozialismus, Berlin 2020, 129–150. Hartman, Geoffrey, The Longest Shadow. In the Aftermath of the Holocaust, Bloomington, Ind., 1996. Hartmann, Christian / Vordermayer, Thomas / Plöckinger, Othmar / Töppel, Roman (eds.), Adolf Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, 2 vols., Munich 2016. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Grundlinien der Philosophie des Rechts. ed.  by Eva Moldenhauer and Karl Markus Michel, Frankfurt  a.  M. 1970. Hescheles, Janina, Mit den Augen eines zwölfjährigen Mädchens. Ghetto – Lager – Ver­ steck, ed. by Markus Roth, Berlin 2019.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

809

Bibliography

Heuman, Johannes, The Holocaust and French Historical Culture, 1945–65, London 2015. —, In Search of Documentation. Nella Rost and the Jewish Historical Commission in Stockholm, in: idem / Pontus Rudberg (eds.), Early Holocaust Memory in Sweden. Archives, Testimonies, and Reflections, Cham 2020, 33–65. Hilberg, Raul, Sources of Holocaust Research. An Analysis, Chicago, Ill., 2001. —, The Destruction of the European Jews, 3 vols., New Haven, Conn., 32003. — (ed.), The Warsaw Diary of Adam Czerniakow. Prelude to Doom, New York 1979. Hindenburg, Paul von, Aus meinem Leben, Leipzig 1920. Hitchcock, William  I., Liberation. The Bitter Road to Freedom. Europe 1944–1945, London 2008. Hitler, Adolf, Mein Kampf, Munich 351933. Hodge, Freda (ed.), Tragedy and Triumph. Early Testimonies of Jewish Survivors of World War II, Clayton 2018. Holian, Anna, Between National Socialism and Soviet Communism. Displaced Persons in Postwar Germany, Ann Arbor, Mich., 2011. Hurwic-Nowakowska, Irena, A Social Analysis of Postwar Polish Jewry, Jerusalem 1986. International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals Before the International Military Tribunal, Nuremberg, 14 November 1945–1 October 1946, 42 vols., Nuremberg 1947. Instructions by Heydrich on Policy and Operations Concerning Jews in the Occupied Territories, September 21, 1939, in: Yitzhak Arad / Israel Gutman / Abraham Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union, transl. by Lea Ben Dor, introd. by Steven T. Katz, Jerusalem 81999, 173–178. Jahn, Franziska, SS-Truppenwirtschaftslager Riga, in: Wolfgang Benz / Barbara Distel / ​ Angelika Königseder (eds.), Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, vol. 8, Munich 2008, 78 f. Jarecka, Gustawa, The Last Stage of Resettlement is Death, in: Joseph Kermish (ed.), To Live with Honor and Die with Honor! Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives “O.S.” (Oneg Shabbath), Jerusalem 1986, 703–708. Jasch, Hans-Christian / Kaiser, Wolf, Der Holocaust vor deutschen Gerichten. Amnestieren, Verdrängen, Bestrafen, Stuttgart 2017. Jasch, Hans-Christian / Lehnstaedt, Stephan (eds.), Verfolgen und Aufklären. Die erste Generation der Holocaustforschung / Crimes Uncovered. The First Generation of Holocaust Researchers, Berlin 2019. Jastrun, Mieczysław, Potęga ciemnoty [The Power of Darkness], in: Odrodzenie, no. 29 (June 17, 1945), 1 f. Jockusch, Laura, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, New York 2012. Jost, Issak Markus, Geschichte der Israeliten seit der Zeit der Makkabäer bis auf unsere Tage, 9 vols., Berlin 1820–1829. Judt, Tony, Postwar. A History of Europe Since 1945, New York 2005. Kaganovitch, Albert, Jewish Refugees and Soviet Authorities During World War II, in: Yad Vashem Studies 38 (2010), no. 2, 85–121.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

810

Bibliography

Kassow, Samuel D., Who Will Write Our History? Emanuel Ringelblum, the Warsaw Ghetto, and the Oyneg Shabes Archive, Bloomington, Ind., 2007. Kempter, Klaus, Joseph Wulf. Ein Historikerschicksal in Deutschland, Göttingen / Bristol, Conn., 2013. Kermisz, Joseph, Trois années d’activité de la Commission Centrale Historique Juive et de l’Institut Historique Juif auprès du Comité Central des Juifs en Pologne, in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 140–144. Kichelewski, Audrey, A Community Under Pressure. Jews in Poland, 1957–1967, in: Polin 21 (2009), 159–186. Kinzig, Jörg, Die Sicherungsverwahrung auf dem Prüfstand. Ergebnisse einer theoretischen und empirischen Bestandsaufnahme des Zustandes einer Maßregel, Freiburg im Breisgau 1996. Klementynowski, Zwi, The Last Kehilla in Bialystok, in: Yisrael Shmulevitsh / Lowell  S. Kronick (eds.), The Bialystoker Memorial Book, New York 1982, 36–46. Klibanski, Bronia, The Underground Archives of the Bialystok Ghetto Founded by Mersik and Tennenbaum, in: Yad Vashem Studies 2 (1958), 295–329. Kochanowski, Jerzy, O Niemce, która ratowała Żydów [On a German Who Saved Jews], in: Gazeta Wyborcza, January 7, 2012, (June 14, 2021). Kochavi, Arie J., Post-Holocaust Politics. Britain, the United States, and Jewish Refugees, 1945–1948, Chapel Hill, NC, 2001. Kogon, Eugen, Der SS-Staat, Stockholm 1947. Kołtunowski, Piotr, Strategia propagandy hitlerowskiej w Generalnym Gubernatorstwie na podstawie “Krakauer Zeitung” (1939–1945). Studium historyczno-filologiczne [The Strategy of Nazi Propaganda in the Generalgouvernement on the Basis of the “Krakauer Zeitung” (1939–1945). A Historical-Philological Study], Lublin 1990. Koper, Ewa, Partyzantka żydowska na terenach objętych deportacjami do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Zarys problematyki [Jewish Partisans in the Deportation Areas of the German Nazi Death Camp Belzec. An Outline], in: Tomasz Domański / Edyta Majcher-Ocies (eds.), Żydzi i wojsko Polskie w XIX i XX wieku [Jews and the Polish Army in the 19th and 20th Century], Warsaw 2020, 251–264. Korman, Gerd, The Holocaust in American Historical Writing, in: Societas 2 (1972), no. 3, 251–270. Krakowski, Shmuel, Chelmno. A Small Village in Europe. The First Nazi Extermination Camp, Jerusalem 2009. —, Memorial Projects and Memorial Institutions Initiated by She’erit Hapletah, in: Israel Gutman / Avital Saf (eds.), She’erit Hapletah, 1944–1948. Rehabilitation and Political Struggle, Jerusalem 1990, 388–398. — /Altman, Ilya, The Testament of the Last Prisoners of the Chelmno Death Camp, in: Yad Vashem Studies 21 (1991), 105–123. Kranz, Tomasz, Die geplante historische Ausstellung in Sobibor, in: Stephan Lehnstaedt / ​

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

811

Bibliography

Robert Traba (eds.), Die »Aktion Reinhardt«. Geschichte und Gedenken, Berlin 2019, 369–385. Kruk, Herman, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania. Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944, ed. by Benjamin Harshav, New Haven, Conn., 2002. Krzepicki, Abraham, Eighteen Days in Treblinka, in: Aleksander Donat (ed.), The Death Camp Treblinka, New York 1979, 77–145. Kuwalek, Robert, Bełżec, in: Wolfgang Benz / Barbara Distel / Angelika Königseder (eds.), Der Ort des Terrors. Die Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, vol. 8, Munich 2008, 331–372. Kuznitz, Cecile E., YIVO and the Making of Modern Jewish Culture. Scholarship for the Yiddish Nation, New York 2014. LaCapra, Dominick, History and Memory After Auschwitz, Ithaca, NY, 1998. Lebow, Richard Ned / Kansteiner, Wulf / Fogu, Claudio (eds.), The Politics of Memory in Postwar Europe, Durham, NC, 2006. Lestschinsky, Jacob, Crisis, Catastrophe and Survival. A Jewish Balance Sheet, 1914–1948, New York 1948. —, Di idishe katastrofe. Di metodes fun ir forshung [The Jewish Catastrophe. The Methods of Its Research], New York 1944. Levi, Primo, Survival in Auschwitz. The Nazi Assault on Humanity, New York 1996 (first published: Torino 1947). Levy, Carl / Roseman, Mark (eds.), Three Post-War Eras in Comparison. Western Europe, 1918 – 1945 – 1989, New York 2001. Lipstadt, Deborah E., The Eichmann Trial, New York 2011. —, The Holocaust. An American Understanding, New Brunswick, NJ, 2016. Löw, Andrea, Juden im Getto Litzmannstadt. Lebensbedingungen, Selbstwahrnehmung, Verhalten, Göttingen 2006. Lubetzki, Joseph, La condition des Juifs en France sous l’occupation Allemande, 1940– 1944. La législation raciale, Paris 1945. Ludendorff, Erich, Kriegsführung und Politik, Berlin 1922. —, Meine Kriegserinnerungen 1914–1918, Berlin 1919. Łukaszkiewicz, Zdzisław, Obóz straceń w Treblince [The Extermination Camp in Treblinka], Warsaw 1946. Lutwak, Yeshayahu, In the Vale of Lament and Anguish, (June 14, 2021). Mailänder, Elissa, Female SS Guards and Workaday Violence. The Majdanek Concentration Camp, 1942–1944, East Lansing, Mich., 2015. Mankowitz, Zeev W., Life Between Memory and Hope. The Survivors of the Holocaust in Occupied Germany, Cambridge 2002. Matthäus, Jürgen / Kerenji, Emil (eds.), Jewish Responses to Persecution, 1933–1946. A Source Reader, Lanham, Md., 2017. Matthäus, Jürgen et al. (eds.), Jewish Responses to Persecution, 1933–1946, 5 vols., London 2010–2015. Mazower, Mark / Reinisch, Jessica / Feldman, David (eds.), Postwar Reconstruction in Europe. International Perspectives, Oxford 2011.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

812

Bibliography

Meinecke, Friedrich, Die deutsche Katastrophe. Betrachtungen und Erinnerungen, Wiesbaden 1946. Mendelsohn, Daniel, What Happened to Uncle Shmiel?, in: The New York Times Magazine, 14 July 2002, (June 14, 2021). Mendelsohn, Oskar, Norwegen, in: Wolfgang Benz (ed.), Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus, Munich 1996, 187–197. Michlic, Joanna  B., Anti-Jewish Violence in Poland, 1918–1939 and 1945–1947, in: Polin 13 (2000), 34–61. Möller, Horst / Wengst, Udo (eds.), 50 Jahre Institut für Zeitgeschichte. Eine Bilanz, Munich 1999. Moeller, Robert G., War Stories. The Search for a Usable Past in the Federal Republic of Germany, Berkeley, Calif., 2001. Montague, Patrick, Chełmno and the Holocaust. The History of Hitler’s First Death Camp, Chapel Hill, NC, 2012. Moore, Bob, Survivors. Jewish Self-Help and Rescue in Nazi-Occupied Western Europe, Oxford / New York 2010. Müller, Jan-Werner (ed.), Memory and Power in Post-War Europe. Studies in the Presence of the Past, Cambridge 2002. Myers Feinstein, Margarete, Holocaust Survivors in Postwar Germany, 1945–1957, New York 2010. Neustadt, Melekh (ed.), Ḥ urban u-mered yehudei Varsha [Destruction and Revolt of the Jews of Warsaw], 2 vols., Tel Aviv 1948. Nicolai, Walter, Geheime Mächte. Internationale Spionage und ihre Bekämpfung im Weltkrieg und heute, Leipzig 1923. Nicosia, Francis  R. / Scrase, David (eds.), Jewish Life in Nazi Germany. Dilemmas and Responses, New York 2010. Ofer, Dalia, The Strength of Remembrance. Commemorating the Holocaust During the First Decade of Israel, in: Jewish Social Studies 6 (2000), no. 2, 24–55. — /Ouzan, Françoise S./Baumel-Schwartz, Judy Tydor (eds.), Holocaust Survivors. Resettlement, Memories, Identities, New York 2012. Office of U.S. Chief of Counsel for Prosecution of Axis Criminality (ed.), Nazi Conspiracy and Aggression, 8 vols., Washington, D.C., 1946/47. Ostrower, Chaya, Es hielt uns am Leben. Humor im Holocaust, Wiesbaden 2018. Ouzan, Françoise S., How Young Holocaust Survivors Rebuilt Their Lives. France, the United States and Israel, Bloomington, Ind., 2019. — /Gerstenfeld, Manfred (eds.), Postwar Jewish Displacement and Rebirth 1945–1967, New York 2016. Patt, Avinoam J./Berkowitz, Michael (eds.), “We Are Here.” New Approaches to Jewish Displaced Persons in Postwar Germany, Detroit, Mich., 2010. Paulsson, Gunnar S., Secret City. The Hidden Jews of Warsaw, 1940–1945. New Haven, Conn., 2002. Perego, Simon, Pleurons-les. Les Juifs de Paris et la commémoration de la Shoah (1944– 1967), Ceyzérieu 2020.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

813

Bibliography

Petchorski, Alexander, The Revolt in Sobibor, in: Albert Nierenstein (ed.), A Tower from the Enemy. Contributions to a History of Jewish Resistance in Poland, New York 1959, 303–347. Pinkus, Benjamin, The Soviet Government and the Jews 1948–1967. A Documented Study, New York 1984. Piper, Franciszek, Gas Chambers and Crematoria, in: Yisrael Gutman / Michael Berenbaum (eds.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Bloomington, Ind./Indianapolis, Ind., 1998, 157–182. Pohl, Dieter, Hans Krüger and the Murder of the Jews in the Stanislawów Region (Galicia), in: Yad Vashem Studies 26 (1997), 239–264. —, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, Munich 1996. Pollin-Galay, Hannah, “A Rubric of Pain Words.” Mapping Atrocity with Holocaust Yiddish Glossaries, in: Jewish Quarterly Review 110 (2020), no. 1, 161–193. —, Ecologies of Witnessing. Language, Place, and Holocaust Testimony, New Haven, Conn./London 2018. Porat, Dina, Israeli Society, the Holocaust, and Its Survivors, London / Portland, Or., 2008. Poznanski, Renée, La création du Centre de Documentation Juive Contemporaine en France (Avril 1943), in: Vingtième Siècle 63 (1999), no. 1, 51–63. Pukrop, Marco, Dr. med. Heinrich Rindfleisch. Eine Lagerarztkarriere im KZ Majdanek, in: Wojciech Lenarczyk / Andreas Mix / Johannes Schwartz / Veronika Springmann (eds.), KZ-Verbrechen. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager und ihrer Erinnerung, Berlin 2002, 33–52. Rajchman, Chil, Treblinka. A Survivor’s Memory 1942–1943, New York 2011. Rajzman, Szmuel, The End of Treblinka, in: Aleksander Donat (ed.), The Death Camp Treblinka, New York 1979, 231–251. Rappaport, Emil Stanisław, Naród – Zbrodniarz. Przestępstwa hitleryzmu a naród niemiecki. Szkic analityczny przestępczości i odpowiedzialności osobowo-zespołowej [The Nation – the Criminal. Crimes of Nazism and the German Nation. An Analytical Essay of the Crime and the Personal-Collective Responsibility], Lodz 1945. Rebhun, Joseph, Dr. Joseph Rebhun, in: John J. Hartmann / Jacek Krochmal (eds.), I Remember Every Day … The Fates of the Jewish Przemysl During World War II, Przemysl 2002, 186–191. Redlich, Shimon, Life in Transit. Jews in Postwar Lodz, 1945–1950, Boston, Mass., 2010. Results of Elections to the German Reichstag, 1919–1933, in: Yitzhak Arad / Israel Gutman / Abraham Margaliot (eds.), Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union, transl. by Lea Ben Dor, introd. by Steven T. Katz, Jerusalem 81999, 31. Reuter, Fritz, Dok. 48: Der Referent für das Bevölkerungswesen im Distrikt Lublin notiert am 17. März 1942 seine Vorbereitungen für die Ermordung der Juden, in: Susanne Heim / Ulrich Herbert / Michael Hollmann / Horst Möller / Gertrud Pickhan / Dieter Pohl / Simone Walther / Andreas Wirsching (eds.), Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, vol. 9, Munich 2014, 218 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

814

Bibliography

Rice, Monica, “What! Still Alive?!” Jewish Survivors in Poland and Israel Remember Homecoming, Syracuse, NY, 2017. Rinde, Maurice, Maurice Rinde (alias Wiktor Kroczykowski), in: John J. Hartmann / Jacek Krochmal (eds.), I Remember Every Day … The Fates of the Jewish Przemysl During World War II, Przemysl 2002, 131–157. Ringelblum, Emanuel, Ksovim fun geto [Writings from the Ghetto], vol. 1: Togbukh fun Varshever geto (1939–1942) [Diary from the Warsaw Ghetto, 1939–1942]; vol. 2: Notitsen un ophandlungen (1942–1943) [Notes and Essays, 1942–1943], Warsaw 1961/1963. Ro’i, Yaacov, Soviet Policies and Attitudes Toward Israel, 1948–1978. An Overview, in: Soviet Jewish Affairs 8 (1978), no. 1, 35–45. Rosen, Alan, Evidence of Trauma. David Boder and Writing the History of Holocaust Testimony, in: David Bankier / Dan Michman (eds.), Holocaust Historiography in Context. Emergence, Challenges, Polemics and Achievements, Jerusalem 2009, 497–518. —, Inserted Notes. David Boder’s DP Interview Project and the Languages of the Holocaust, in: Sheila E. Jelen / Michael P. Kramer / L. Scott Lerner (eds.), Modern Jewish Literatures, Philadelphia, Penn., 2011, 263–279. —, The Wonder of Their Voices. The 1946 Holocaust Interviews of David Boder, New York 2010. Rost, Nella, La Commission Historique de Stockholm, in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 57 f. Roth, Markus, Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen. Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen 2009. Rothschild, Joseph / Wingfield, Nancy M., Return to Diversity. A Political History of East Central Europe since World War II, New York 32000. Sakowicz, Kazimierz, Ponary Diary 1941–1943. A Bystander’s Account of a Mass Murder, ed. by Yitzhak Arad, New Haven, Conn./London 2005. Sarraute, Raymond / Rabinovitch, Jacques (eds.), Examen succinct de la situation juridique actuelle des Juifs, Paris 1945. — /Tager, Paul, Les Juifs sous l’occupation. Recueil de textes Français et Allemands, Paris 1945. Scheidemann, Philipp, Memoiren eines Sozialdemokraten, Dresden 1928. Schelvis, Jules, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, ed. by Bob Moore, Oxford 2007. Schivelbusch, Wolfgang, The Culture of Defeat. On National Trauma, Mourning, and Recovery, New York 2001. Selerowicz, Andrzej / Garscha, Winfried  R., Die strafrechtliche Ahndung in Polen, in: Claudia Kuretidis-Haider / Irmgard Nöbauer / Winfried  R. Garscha / Siegfried Sanwald / ​Andrzej Selerowicz (eds.), Das KZ Lublin-Majdanek und die Justiz. Strafverfolgung und verweigerte Gerechtigkeit. Polen, Deutschland und Österreich im Vergleich, Graz 2011, 53–115. Shapiro, Robert Moses (ed.), Holocaust Chronicles. Individualizing the Holocaust Through Diaries and Other Contemporaneous Personal Accounts, Hoboken, NJ, 1999.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

815

Bibliography

Shatner, Mordechai, Dr. Mordechai Shatner, in: John J. Hartmann / Jacek Krochmal (eds.), I Remember Every Day … The Fates of the Jewish Przemysl During World War II, Przemysl 2002, 25–56. Shatsky, Jacob, Yidishe memuarn literatur [Jewish Memoir Literature], in: Di Tsukunft 30 (1925), no. 8, 483–488. —, Yidishe memuarn literatur fun der velt milkhome und der rusisher revolutsye [Jewish Memoir Literature from the World War and the Russian Revolution], in: Di Tsukunft 31 (1926), no. 4, 241–243; no. 7, 428–430. Shenker, Noah, Reframing Holocaust Testimony, Bloomington, Ind., 2015. Shephard, Ben, The Long Road Home. The Aftermath of the Second World War, London 2010. Shlomi, Hana, The Communist Caucus in the Central Committee of Jews in Poland, November 1944–February 1947, in: Gal Ed 13 (1993), 81–100. Sloan, Jacob (ed.), Notes from the Warsaw Ghetto. The Journal of Emmanuel Ringelblum, New York 1958. Smith, Mark Lee, The Yiddish Historians and the Struggle for a Jewish History of the Holocaust, Detroit, Mich., 2019. Sneh, Perla, Khurbn Yiddish. An Absent Absence, in: Lessons and Legacies of the Holocaust 12 (2017), 215–231. Sommer, Michael / Schmitt, Tassilo (eds.), Von Hannibal zu Hitler. “Rom und Karthago” 1943 und die deutsche Altertumswissenschaft im Nationalsozialismus, Darmstadt 2019. Southern, David B., Anti-Democratic Terror in the Weimar Republic. The Black Reichswehr and the Feme-Murders, in: Wolfgang J. Mommsen / Gerhard Hirschfeld (eds.), Social Protest, Violence and Terror in Nineteenth- and Twentieth-Century Europe, London / Basingstoke 1982, 330–341. Specjalny Sąd Karny w Lublinie [Special Criminal Court Lublin] (ed.), Majdanek. Rozprawa przed specjalnym sa̜dem karnym w Lublinie [The Trial Before the Special Criminal Court in Lublin], Krakow 1945. Spengler, Oswald, Preussentum und Sozialismus, Munich 1920. Śpiewak, Paweł, Szymon Datner. A Man with a Biography Enough for a Few People, (June 14, 2021). Spivak, Elye, Di shprakh in di teg fun der foterlendisher milkhome [Language in the Days of the Patriotic War], Kiev 1946. Stach, Stefan, Geschichtsschreibung und politische Vereinnahmungen. Das Jüdische Historische Institut in Warschau, 1947–1968, in: Simon Dubnow Institute Yearbook 7 (2008), 401–431. Stafford, David, Endgame 1945. Victory, Retribution, Liberation, London 2007. Stauber, Roni, Laying the Foundations for Holocaust Research. The Impact of the Historian Philip Friedman, Jerusalem 2009. Stone, Dan, The Liberation of the Camps. The End of the Holocaust and Its Aftermath, New Haven, Conn., 2015. Szajkowski, Zosa, The German Appeal to the Jews of Poland, August 1914, in: The Jewish Quarterly Review 59 (1969), no. 4, 311–320.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

816

Bibliography

Szaynok, Bożena, The Anti-Jewish Policy of the USSR in the Last Decade of Stalin’s Rule and Its Impact on the East European Countries with Special Reference to Poland, in: Russian History 29 (2002), no. 2–4, 301–315. —, The Bund and the Jewish Fraction of the Polish Workers’ Party in Poland After 1945, in: Polin 13 (2000), 206–223. Szende, Stefan, Der letzte Jude von Polen, Zürich / New York 1945. —, Den siste juden från Polen [The Last Jew from Poland], Stockholm 1944. —, The Promise Hitler Kept, New York 1945. Szymanowski, Dariusz, Droga do raju … [The Road to Paradise …], April 28, 2015, (June 14, 2021). Tcherikower, Elias, Jewish Martyrology and Jewish Historiography, in: YIVO Annual of Social Science 1 (1946), 9–23. —, Yidishe martirologye un yidishe historyografye [Jewish Martyrology and Jewish Historiography], in: YIVO bleter 17 (1941), no. 2, 97–112. Tec, Nechama, Defiance. The Bielski Partisans, Oxford / New York 1993. The Jewish Black Book Committee (ed.), The Black Book. The Nazi Crime Against the Jewish People, New York 1946. Trachtenberg, Joshua, Jewish Magic and Superstition. A Study in Folk Religion, New York 3 1970 (first published in 1939). Trunk, Isaiah, Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation, New York 1972. —, Łódź Ghetto. A History, ed. by Robert Moses Shapiro, Bloomington, Ind./Washington, D.C., 2006. Turkow, Jonas, Nokh der bafrayung. Zikhroynes [After the Liberation. Memoirs], Buenos Aires 1959. Tych, Feliks, The Emergence of Holocaust Research in Poland. The Jewish Historical Commission and the Jewish Historical Institute (ŻIH), 1944–1989, in: David Bankier / Dan Michman (eds.), Holocaust Historiography in Context. Emergence, Challenges, Polemics and Achievements, Jerusalem 2009, 227–244. —, The Legacy of Emanuel Ringelblum and the Historical Awareness of the Holocaust, in: Israel Gutman (ed.), Emanuel Ringelblum. The Man and the Historian, Jerusalem 2010, 179–188. — / Kenkmann, Alfons / Kohlhaas, Elisabeth / Eberhardt, Andreas (eds.), Kinder über den Holocaust. Frühe Zeugnisse 1944–1947. Interviewprotokolle der Zentralen Jüdischen Historischen Kommission in Polen, Berlin 2008. Unger, Michal, Jewish Documentation from the Łódź Ghetto, in: Israel Gutman, (ed.), From Hidden Treasures to Historical Landmarks. Jewish Archives from the Holocaust Period, Jerusalem 1997, 141–150 [Heb.]. Verfassungsgebende deutsche Nationalversammlung (ed.), Stenographischer Bericht über die öffentlichen Verhandlungen des Untersuchungsausschusses. 14. Sitzung des 2. Unterausschusses, Dienstag den 18. November 1919, Berlin 1920. Wasserstein, Bernard, The Myth of “Jewish Silence,” in: Midstream 26 (1980), no. 7, 10−16. Waxman, Zoë Vania, Writing the Holocaust. Identity, Testimony, Representation, Oxford 2006.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

817

Bibliography

Webb, Chris, The Sobibor Death Camp. History, Biographies, Remembrance, Stuttgart 2017. — / Chocholatý, Michal, The Treblinka Death Camp. History, Biographies, Remembrance, Stuttgart 2014. Weinberg, Gerald L., A World at Arms. A Global History of World War II, New York 22005. Weinreich, Max, Hitler’s Professors. The Part of Scholarship in Germany’s Crimes Against the Jewish People, New York 1946. Weinryb, Bernard, Poland, in: Peter Meyer (ed.), The Jews in the Soviet Satellites, Syracuse, NY, 1953, 205–326. Wiener, Alfred, L’histoire et les buts du Jewish Central Information Office (Wiener Library), in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 125–128. Wiernik, Yankel, A Year in Treblinka, New York 1944. Wiesenthal, Simon, L’importance de la documentation historique Juive pour la recherche et le châtiment des criminels de guerre (exemple Autrichien), in: Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentes à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation Juifs, Paris 1949, 37–40. Wieviorka, Annette, The Era of the Witness, Ithaca, NY, 2006. Wójcik, Michał, Treblinka ’43. Bunt w fabryce śmierci [Treblinka ’43. Rebellion in the Death Factory], Krakow 2018. Yablonka, Hanna, The Myth of Holocaust Survivors’ Silence. The Case of the Israeli Artists, in: Shmuel Almog / David Bankier / Daniel Blatman / Dalia Ofer (eds.), The Holocaust. History and Memory. Essays Presented in Honor of Israel Gutman, Jerusalem 2001, 207–235. Young, James  E., The Texture of Memory. Holocaust Memorials and Meaning, New Haven, Conn./London 1993. —, Writing and Rewriting the Holocaust. Narrative and the Consequences of Interpretation, Bloomington, Ind., 1988. Zapruder, Alexandra (ed.), Salvaged Pages. Young Writers’ Diaries of the Holocaust, New Haven, Conn., 2002. Żydowski Instytut Historyczny / Instytut Naukowo-Badawczy (eds.), Holocaust Survivors Testimony Catalogue, vol. 1: no. 1–900, Warsaw 1998.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

Index

Persons Abraham ibn Daud  206 Abravanel, Isaac ben Judah  249 Achad Ha-Am  117 Adam (bibl.)  206 Adams, Hannah  209 Ahimaaz ben Paltiel  249 Ajzensztajn, Betti  62 Alma, Benjamin  398 Alma, Seweryn  399 Almowa, Regina  394, 398 Altman, Henrietta  514 Altman, Janina (née Hescheles)  190 Amalek (bibl.)  60, 69, 366, 368 An-Ski, S.  29 Anielewicz, Mordechai  185 Antiochus IV Epiphanes  107 Arinewicz, Jan  637 Asher (bibl.)  113 Ashmedai (myth.) 12 Asz, Menachem Marek  19, 21, 26, 88–90, 93–95, 97–100, 375, 383, 789 Auerbach, Rachel  22, 31 f., 43, 48, 62, 63, 68, 73, 96, 108, 184, 642, 665–668, 684, 688 f., 691 f., 789 Auerswald, Heinz  567–569 Azariah dei Rossi  146, 208 Babij, Hryń  556 f. Bakalczuk, Mejlech  21, 38, 729, 789 f. Bałaban, Meir  28, 186, 791, 794, 796 Balberyszski, Mendel  33, 363 Bandera, Stepan Andriyovych  306, 504 Bar Kokhba, Simon  107 Barasz, Efraim  420, 426, 430 f. Baron, Salo Wittmayer  20, 158, 203 f. Basnage de Beauval, Jacques  209 Bauminger, Leon Arie  21, 101, 790

Bednarz, Władysław  191 Beer, Werner Hans  502 Behrman, Abraham Adolf  181 Benet, Solomon Benedictus  249 Bergmann, Moshe  500 Berliner, Meir  533, 681, 683 Berliński, Hersz  185 Berman, Abraham Adolf  564, 570 Bialik, Chaim Nahman  29 Biebow, Hans  188 f., 482, 711, 714–718, 734 f. Biebow, Julius  715 Biela, Max  382, 681 Bielecki, Wacław  727 Bitter, Marek  19, 21, 88–91, 93–96, 790 Blancke, Max  630 Blum, Abraham  185 Blumental, Nachman  22, 33, 41, 43, 45, 48, 62, 68, 72, 108, 334, 632, 636, 695, 702, 718, 725, 790 Bock, Moritz Albrecht Franz Friedrich Fedor von  771 Boder, David  53 Bolechower, Ber  247 Bolender, Kurt  530 f. Bormann, Martin  786 Borovets, Taras Dmytrovych  306 Borwicz, Michał Maksimilian  22, 37 f., 48, 62, 64 f., 68, 747, 752, 791, 798 Brandt, Karl Georg  569 Braude, Aronas  612 Brauner, Icchok  181 Brawer, David  462 Bredow, Paul  710 Bubiakowa, Kazimiera  573, 578 Burakitski, Shaulke  431 Burshteyn, Hela  640

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

819

Persons

Burshteyn, Michal  186 Byk, Jacob  665 Cahan, Abraham  249 Cain (bibl.)  116 Capsali, Elijah  146, 208 Carlyle, Thomas  210 Chagall, Marc  250 Chaim, Helena  510, 514 Chaimowicz, Henoch  181 Churchill, Sir Winston  130 f., 743 Cleinow, Georg  762 Cohen, David  36, 797 Cornelius Nepos  205 Cukierman, Hershel  528, 710 Cukierman, Josef  528, 710 Cudzynowska, Estera  383, 385, 387 Cudzynowska, Sara  385 Cudzynowski, Chaim  385 Cygler, Rachela  514 Cygler, Samuel  514 Cygler, Tamara  70, 510, 514, 516 Cyperman, Abram Wolf → Jasny, ­Abraham Wolf Cytryn, Henryk  181, 501 Cytryn, Jakub  181, 501 Czerniakow, Adam  560, 565 Czerniakow, Edward  564 Czerniakowowa, Felicja  560, 564, 570 Czerniakowowa, Salomea  564 Czyż, Helena  576, 578 f. Czyż, Janina  576, 578 Czyż, Leon  576 f. Czyż, Nikodem  576–579 Czyż, Stefan  576, 578 Daniel (bibl.)  114, 351 Datner, Szymon  22, 48, 791 Dengel, Oskar Rudolf  189 Dessler, Felix Salek  610 Dewitz, Viktor von  555 Diamant, Adolf  708 Diamant, Leo Jehuda  475, 551 Dobkowski family  71, 589 f.

Dönitz, Karl  786 Dreksler, Filip  395 f., 399, 401 Dubnow, Simon  27 f., 158, 186, 203 f., 210, 249, 371 Duesterberg, Theodor  770 Duniec, Josef  708 Durmashkin, Wolf  611 Eber, Ada (married Friedman)  22, 62, 791 Echkenazy, Elie  38 Ehrenburg, Ilya  243 Eichhornowa, Laura  487, 498, 509, 519, 526 Eichmann, Adolf  679, 775 Einhorn, David  186 Eisenbach, Artur  22, 29, 43, 48, 63, 65, 718, 791 Eisner, ? (Mr.)  401 Elberg, Jehuda  19, 88–95, 196, 792 Eliezer ben Nathan  146 Elizabeth I  214 Emden, Jacob  207 Enkidu (myth.)  670 Ephraim (bibl.)  113 Ephraim of Bonn  146 Epstein, Cwi  19, 792 Epstein, E.  742 Epstein, Joseph  193 Ezekiel (bibl.)  114 f. Falik, ? (Dr.)  363 Faust, Samuel  483 Feierberg, Mordecai Ze’ev  139 Feigenbaum, Moshe Yosef  37 f., 62 f., 122, 127, 130 f., 365, 737, 740, 742, 746, 792 Feldhendler, Leon  707, 710 Feldschuh-Safrin, Ruven  21, 792 Felsen, Markus Max  576 f., 579 Ferdinand II of Aragón  107 Finkelstein, Samuel  181 Fischer, Ludwig  188, 506, 565–567, 569 f., 697 Fiszkin, Dawid  614 Flajszhakier, Shaul  533

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

820

Index

Flavius Josephus  114, 205, 248 Folkmann, Adolf  673 Forbert, Adolf  64 Ford, Aleksander  94 Forstner, Josef  615 Frank, Hans  300, 566, 759, 786 Frank, Jacob  142, 213 Franz, Kurt Hubert  682 Freiberg, Berek  710 Frenzel, Karl August Wilhelm  532 f., 709 Frick, Wilhelm  786 Friedman, Ada → Eber, Ada  Friedman, Philip  20, 22–24, 27, 29, 38, 41–43, 47–51, 55, 62, 68, 72, 93, 101, 108, 112–114, 116, 122, 132, 137, 139, 143 f., 150, 157, 196, 203, 212, 215, 234, 238, 245, 249–252, 258, 265, 268, 291, 757–759, 761 f., 764, 769, 780, 785, 787, 791, 793, 797 Friedman, Shimon  73, 665, 684 Friedman, Tuviah  38, 793 Frimer, ? (Mr.)  401 Fritzsche, Hans  786 Fürst, Julius  210 Funk, Walther  786 Gad (bibl.)  113 Gaius Julius Ceasar  248 Gar, Joseph  215 Gawrychowski, Aleksander  590 Gebirtig, Mordechai  184, 186 Gedaliah ibn Yahya  146, 206 Geiger, Abraham  210 Geiger, Ludwig  210 Gens, Jacob  609 f. Gerber, Rafał  43, 793 Gercke, Friedrich  551 Gerstenmeier, Wilhelm  627 Gerszowski, Pinkus  483 Gertner, ?  25 Gil, Helka  517 Ginzberg, Asher → Ahad Ha-Am Gitler-Barski, Józef  570 Glik, Hirsh  185

Glikl of Hameln  249 Globocnik, Odilo  92, 690, 733, 753 Glube, Shmuel  27, 63, 122 Goebbels, Josef  776 Goldman, ? (Mr.)  399–401 Göth, Amon  188, 596 f., 790 Gotlieb, ? (Mr.)  63, 65 Gotlieb, ? (Mrs.)  63, 65 Gottfarstein, Joseph  260 Graetz, Heinrich  114 f., 158, 203, 210 Granatshteyn, ?  363 Graubard, Baruch  215 Greiser, Arthur  174, 188, 716, 733 f., 736 Gresham, Sir Thomas  214 Grinberg, Meyer  683 f. Grinberg, Tanchum  665, 682 Grinboym, D. (Mr.)  63 Grosman, ?  640 Grossfeld, Janek  474 f. Grüss, Noe Shloyme  11, 21 f., 48, 62, 68, 108, 309, 363, 794 Grynszpan, Chana  599, 606, 615, 617 Hadrian 107 Hagen, Wilhelm  567 Halévy, Meyer Abraham  38, 794 Halperin, Israel  204 Hamlet (liter.)  693 Handelsman, Marceli  791 Hanel, Salomea  709 Hanover, Nathan  114, 146 f. Hartman, Geoffrey  15 Hartmann, Ludo Moritz  211 Hasmoneans 107 Haupt, Dawid  544, 550 Hauser, Stefania  403 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich  141 Heine, ? (Mr.)  506 Heller, Yom-Tov Lipman  250 Helman, Dawid  483 Hercberg, Salomon  485, 487 Hercenberg, Bernard  578 Herodotus  205, 248 Hersonski, Yael  194

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

821

Persons

Herszfinkiel, ? (Mr.)  486 Herszfinkiel, Halinka  516 Herzig, ? (Mrs.)  404 Herzl, Theodor  249 Hescheles, Janina → Altman, Janina Hess, Rudolf  784, 786 Heydrich, Reinhard  235, 392, 774 f. Hilberg, Raul  14 f., 565 Himmler, Heinrich  239, 429, 473, 530 f., 628, 702, 710 f. Hindenburg, Paul von  763–766, 782 f. Hingst, Hans Christian  736 Hirszfang, Ignacy  181 Hirszhorn, Chil  485 Hirtreiter, Josef  380 Hitler, Adolf  27, 107, 124, 130, 139, 193, 235, 314, 350, 353, 357, 361, 506, 530, 628, 631, 673, 679, 744, 746, 758–760, 767 f., 770, 772, 777 f., 782 f., 785 Hochberg-Mariańska, Maria  22, 48, 62, 68, 794 Höfle, Hermann Julius  753 Höß, Rudolf  188, 429, 790 Hollaender, Mata  591, 594, 597 f. Hosea (bibl.)  144 Ibn Verga family  114, 146, 208 Imber, Shmuel Yankev  371 Isaac, Aaron  249 Isabella I  107 Isaev, ? (Mr.)  417 Isaiah (bibl.)  114 Issachar (bibl.)  113 Iwan, Wolf Hirsch  63, 65 Jarecka, Gustawa  31 Jasny, Abraham Wolf  372 Jastrun, Mieczysław  745 Jeleń, ? (Mr.)  542 Jencquel, Oscar H.  753 Jeremiah (bibl.)  16, 114 Jodl, Alfred  786 Jokisz-Grinberg, Dr. Anna  70 Joseph ben Ephraim Karo  207

Joseph ben Gorion  205 Joseph ha-Kohen  114, 146, 208 Joseph ibn Verga  208 Jost, Isaak Markus  210, 249 Judah ibn Verga  208 Judah Loew ben Bezalel  250 Judah the Maccabee  107 Judkowski, ? (Mr.)  431 Julius Caesar → Gaius Julius Ceasar Justus of Tiberias  205 Kacyzne, Alter-Sholem  186 Kaczerginski, Shmerke  184 Kahane, Joachim  181 Kalmanovitch, Zelig Hirsch  184, 371 Kaltenbrunner, Ernst  786 Kamieniecki, Yoram  186 Kamlah, Felix, Ferdinand, Moritz von 566 Kanigowski, ? (Mr.)  393 Kant, Immanuel  249 Kaplan, Chaim Aron  185 Kaplan, Israel  37, 63, 118, 123, 595, 741, 794 Karlsbadowa, Stefania  579 Karo, Georg  204 Katz, ? (Mrs.)  403 Katz, Serka  534 Katzenelson, Yitzchak  186 Katzmann, Fritz  239, 756 Kaufmann, David  203 Keitel, Wilhelm  786 Kermisz, Joseph  21, 29, 33, 38, 41, 43, 45, 48, 62 f., 72 f., 101, 108, 159, 173, 177, 194, 271, 291, 363, 623, 636, 665, 667, 711, 714, 794 f. Keuck, Walter Rudolf  189 Khayiml 684 f. Kheyfets, Maks  185 Khmelnytsky, Bohdan  107 Kindermann, ? (Mr.)  729 Kirschner, Abraham  487 f., 498, 500, 508 Kirschner, Eugenia  498 Kirschner, Izrael  498

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

822

Index

Kittel, Bruno  610, 612 Klepfisz, Michał  186 Klugman, ? (Mr.)  423 Klugman, Shabse  19, 21, 97–100, 795 Koch, Erich  498, 500, 502 Köhler, ? (Mr.)  716 Kogon, Eugen  261 Kohen, ? (Mr.)  95, 97 Kohn, Shimen  185 Kon, Pinkhes  185 Koniński, Ibram  590 Koplewicz, ? (Mrs.) 637 Kopp, Josef  707 Korczak, Motel  508 Kosman, Ada  581, 585 Kotte, ? (Mr.)  743 Kovner, Abba  21 Kowner, Józef  181 Koyfman, ? (Mr.)  431 Krampf, Rudolf  715 Krochmal, Nachman  210 Kroszcze, ? (Mr.)  570 Krüger, Friedrich-Wilhelm  386 Krüger, Hans  551 Krupp von Bohlen und Halbach, Gustav 786 Krzepicki, Abraham  668 f. Kucharek, Stanisław  665 Kupferberg, Dawid  20 f., 98 f., 795 LaCapra, Dominick  14 Lach, Stanisław  576 Laks, Moszek  729 Lanzmann, Claude  526, 530 Laskier, M.  515 Lau, Edward  576 Lau, Mecenas  576 f., 579 Lauer, Iza  387, 390, 558 f. Laufer, Kamila  403 Lautrich, Rudolf  735 f. Lederman, Mosze  486 Leist, Ludwig  566 Lejzerowicz, Izrael  181 Lelewel, Joachim  210

Lemantre, ? (Mr.)  393 Lemkin, Raphael  672 Lenk, Hans  731 f. Lerer, Szmul  709, 711 Lestschinsky, Jacob  204 Levanda, Lev Osipovich  249 Levin, ? (Mr.)  638 Levine, Jacques  477 Lewin, Abram  588 Lewin, Ena-Maria  587 Lewin, Feiga  71 Lewin, Fruim Juda  588 Lewin, Icchok  588 Lewin, Izrael  71, 585, 587, 589 Lewin, Yankele  426 Ley, Robert  759, 777, 786 Lichtman, Ada  19, 25 f., 71, 88, 90, 526, 530, 534, 795 Lichtman, Hersz  526 Lichtman, Icek  71, 88, 90, 94 f., 519 f., 526, 530, 535 f., 795 Liebehenschel, Arthur  790 Lindermann, ? (Mr.)  541 Lindner, Theodor  211 Liper, Dawid  508 Liper, Waleria  508 Lippel, Jack  755 Litvin, ?  363 Löffler family  403 Lubitsh, Mishke  431 Ludendorff, Erich  763–765, 767 Lukaczewski, Tsvi  431 Łukaszewicz, Zdzisław  191, 665 Macaulay, Thomas Babington  210 Maccabees 107 Maciejewski, Jerzy  665 Magid, Rivka  63, 179 Mahler, Raphael  22, 24, 791, 796 Maimon, Salomon  249 Man, ?  363 Mandelbaum, ? (Dr.)  363 Manela, Moshe  515 Marder, Karl  542

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

823

Persons

Mark, Bernard Ber  45, 795 Markish, Peretz  694 Mary (bibl.)  386 Marzec, ? (Mr.)  685 Maślanko, Mieczysław  570 Mattathias ben Simon  107 Mazur, ? (Dr.)  363 Medwiedowa, ? (Mrs.)  553 Meinecke, Friedrich  261 Menanezukiewicz, ? (Mr.)  557 Menasse (bibl.)  113 Mende, Karl Gerhard  566, 569 Mendelssohn, Moses  249 Merin, Chaim  515 Merin, Moshe  515 Metz-Kelbermann, Zelda  534, 710 Meyer, Albert  715 Mieses, Józef  186 Milchior family  579 Milchior, Janina  580 Milchior, Maks  576 f. Milchior, Martein  576 f. Miller, Fania  432 Miller, Dr. Wiktor  70 Milshteyn, ? (Dr.)  363 Minkowski, Maurycy  181 Minz, Dora  631 Mirska, Klara  479, 487 Mittelberg, M.  665 Modrzewski, Franciszek  43 Moissis, Asher  38 Molcho, Solomon  142 Mommsen, Theodor  211 Moses (bibl.)  206 Moses ben Maimon  207 Mosiężnik, B.  585, 588 Moszkowicz, Daniel  430 Motzkin, Leo  29 Müller, Franz Josef  595 f. Müller, Hermann  552 f. Müller, Rudolf  552 f. Murer, Franz  601, 608 f., 736 Mussolini, Benito  746 Muszkat, Josef  611

Muszkat, Marian  189 N., Josyf  548, 555 Nakhalnik, Urke  250 Nałkowska, Zofia  72 Neef, Hermann  628 Nejmarkowa, Emilia  580 Nero 393 Neuhauser, Herman  557 Neumann-Neurode, Karl-Ulrich von  566 Neurath, Konstantin von  786 Neustadt, Melekh  252 Nicolai, Walter  778 Niemann, Johann  705, 708 Noske, Gustav  764 Nowak, Anton Julius  531 Nowak, Walter Alois  531 Nowińska, ? (Mrs.)  577 Nowogródzki, Henryk  570 Obler, Ada → Eber, Ada Ofer, Dalia  18 Oncken, Wilhelm  210 Osipov, ?  363 Ostrowski, ? (Mr.)  639 Otaman Zelenyy → Terpylo, Danylo Ilkovych Otwinowski, Stefan  183 Ożadowicz, Walenty  637 Pacanowska-Krengel, Rachela Lea  485 Paciorkowski, Chaim  471 Pająk, ? (Mr.)  Pająk, Genowefa  70, 516–518 Pająk, Hanna  516 Pająk, Sonia  70, 516 Pająk, Waldek  516, 518 Palacký, František  210 Papen, Franz von  786 Pat, Jacob  42 Pechersky, Alexander Aronovich  531, 707 Peretz, Isaac Leib  113, 193, 249 Perle, Yoshue  371 Petliura, Symon  391

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

824

Index

Pfeiffer, Adolphine Bertha (Else)  571, 573, 576–578, 580 Piechotka, Heniek  617, 619 f. Piotrkowska, Ana (pseud.)  542, 577 Piotrowski, ? (Mr.)  588 Podchlebnik, Shlomo  707 Poddębski, Mordechai  638 Poddębski, Szaja  638 Pohl, Oswald  728 Pohlmann, Edmund  628 f. Połanecka, Rozalia  754 f. Poliakov, Léon  36, 795 Polybius 205 Poznańska, ? (Mrs.)  363 Presser, Gerych  387, 390, 418, 422 Pryłucki, Noah  185 Raeder, Erich  786 Rajchert, ? (Mrs.)  580 Rajchman, Chil Mayer  73, 665, 688 Rajzman, Samuel  73, 665, 688 Ranke, Leopold von  211, 769 Rapoport, Shloyme Zaynvl → An-Ski, S. Rapoport, Solomon Judah Loeb  210 Rappaport, Emil Stanisław  786 Rashi 207 Rattenbach, Zania  544, 550, 552 f., 557 Rayzman, ? (Mr.)  363 Reder, Rudolf  176, 244, 559 Reisen, Miriam  185 Reisen, Zalmen  185 Rephan, ? (Mr.)  403 Ressel, ? (Mrs.) 579 Reuben (bibl.)  113 Reubeni, David  249 Reznik, Yitzkhok  432 f., 453, 459 f. Ribbentrop, Joachim von  759, 786 Rinde, Abraham  401 Rindfleisch, Heinrich  630 Ringelblum, Emanuel  22, 29–31, 46, 64 f., 159, 177 f., 187, 192, 195, 237, 242, 789, 791, 796 Robinson, Jacob  13, 157, 236, 259 Röhm, Ernst  770

Rokitowicz, Chana  541 Rokitowicz, Dawid  541 Rokitowicz, Majer (Mejer)  539, 541, 543 Rosenbaum, Jacob  740 f., 744 Rosenberg, Alfred  759, 781, 783, 786 Rosenman, Gedaliah  420 Ross, Henryk  70 Roßbach, Gerhard  769 Rost, Nella  22, 33, 37 f., 48, 62, 176, 747, 751, 795 f. Rotsztejn, Gitl  427 Rotsztejn, Lejb  404, 417, 424, 432 Rotsztejn, Libe  427 Rozen, Leon Szczekacz  20, 98 Rozshitska, ? (Mrs.)  640 Rudzewicz, Zofia  564 Rumkowski, Mordechai Chaim  70, 175, 483–486, 741 Rupprecht, Hermann  189 Rybicki, ? (Mr. and Mrs.; pseud.)  577 Rydzewska, Maria  578 Rzędzińska, Gitla  581, 585 Rzędziński, Icchok  583 Sabbatai Zevi  142, 213 Saks, ?  363 Salomo bar Simson  146 Salzberg, ? (Mr.)  400 Sauckel, Fritz  786 Sauer, Albert  614, 735 Schacht, Hjalmar  786 Schallhorn, Julius  735 Schattner, ? (Mr.)  400 Schiper, Ignacy  28, 186, 204 Schirach, Baldur von  786 Schlosser, Friedrich Christoph  211 Schneersohn, Isaac  36, 796 Schöllen, Theodor  627 f., 631 Schorr, Mojżesz  28 Schott, Heinrich  460–463, 552 Schuldenrein, Pinchas  63, 69, 365 Schultz, Fritz Emil  682 f. Schulz, ? (Mr.)  552 f. Schuman, Nachman  558 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

825

Persons

Schwartz, ? (Mr.)  456 Schwarz, Heinrich  728 Schwind, Heinrich  715 Seidenbeutel, Efraim  181 Seidenbeutel, Menasze  181 Seifert, Franz-Anton  716 Seldte, Franz  770 Sercow, ? (Mr.)  499 Seyß-Inquart, Arthur  786 Shagal, Moyshe → Chagall, Marc Shalmaneser V  113, 144 Shapiro, Chaim Nachman  371 Sharon, Paul → Schuldenrein, Pinchas Shatsky, Jacob  250 f. Sherira Gaon  206 Shiker, ? (Dr.)  363 Shlep, ? (Mr.)  363 Shlomo Yitzchaki → Rashi Silberschein, Alfred  22 Silkes, Avraham  63 Silkes, Genia  26, 48, 62, 309, 796 Simeon (bibl.)  113 Smolenskin, Peretz  139 Socrates 205 Solomon ibn Verga  114, 146, 208 Sommerstein, Emil  96 Spanner, Rudolf Maria  674 Speer, Albert  786 Spengler, Oswald  783 Spiner, Maciej  399 Springer, Anton Heinrich  210 Stahlecker, Franz Walter  239 Stalin, Joseph  44, 243, 531, 794 Stalp, Heinrich  624, 628 f. Stangl, Franz Paul  380, 382, 528, 530 f., 534 Starzyński, Stefan  565 Stefan, ? (Mr.)  427, 429 Steinberg, ? (Mr.)  504 Steń, Marja  555 Streicher, Julius  776, 786 Stroop, Jürgen  239 Sukharchuk, Yakov  500 Sutzkever, Abraham  113 Szabad, Tsemah  185

Szajewicz, Simcha Bunam  186 Szapiro, Perec  25, 244 Szczekacz Rosen, Leon  20 f., 98 Szklarowski, Dawid  458 Szklarz, Mietek  477 Szlajen, Jehoszua  623, 627 Szlebzak, J.  665 Szmajzner, Stanisław  528 f. Szojchet, Icchok  90–95 Szoszkies, Henryk  560 Szpecht, Mieczysław  19, 88, 90, 796 Szpinak, Bernard  576 Szpotański, Tadeusz  578 Szternfinkel, Natan Eliasz  183, 192 Szulc, ? (Mr.)  516 Szycht, Emilia  578 Szycht, Franciszek  578 Szykier, Leon  70, 479, 482, 487 Szylis, Hersz  181 Szymański, Feliks  589 Szymański, Jan  588 f. Szywała, ? (Mr.)  755 Tabak, ? (Mr.)  579 Tacitus 205 Tajgman, Karol  73, 375, 378, 380 Tcherikower, Elias  29, 203 Teitelbaum, Niuta  186 Tennenbaum, Mordechai  30, 430 Terner, Estera (married Raab)  709, 711 Terpylo, Danylo Ilkovych  306 Thernes, Anton  627 f. Thiers, Adolphe  210 Thomas, Georg  779 Thon, Jehoshua  795 Titus  114, 204 f. Titus Livius Patavinus  205 Tratsald, M.  665 Trębacz, Maurycy  181 Treitschke, Heinrich von  211 Trocki, Shoel  609 Trunk, Isaiah  22, 29, 43, 48, 155, 796 f. Turek, Menachem Mendel  417, 432, 478, 636

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

826

Index

Uebelhoer, Friedrich  715 Ullstein, Leopold  211 Ulysses (myth.) 253 Usque, Samuel  209 Vagshal, ? (Dr.) 363 Vallaster, Josef  533 Vaysman, Yankel  469 Vespasian 205 Vitale, Massimo Adolfo  38, 797 Vogel, Hermann  627, 630 Wachtel, Wilhelm  181 Wagner, Gustav Franz  528, 533 Wajskopf, Bernard  717 Wajsman, Nathan  475 Waksman, ? (Mr.)  427 Waldmann, Eda  530, 534, 795 Wasser, Bluma  31 Wasser, Hersz  22, 31, 48, 64 f., 178, 797 Weichert, Michał  237 Weinreb, Julius  551 Weinreich, Max  259 f. Weiss, Martin  610 Weizmann, Chaim  743 Weliczker, Leon  63, 68, 251 Wendler, Richard  189 Werthajzer, ? (Dr.)  193 Wiener, Alfred  36, 38, 243, 797 Wiernik, Yankel  251, 679 Wiesenthal, Simon  38, 528, 609, 798

Wilhelm II (Hohenzollern)  767 Wilner, Izrael Chaim  185 Winograd, ? (Mr.)  457 Wischnitzer, Mark  203 Wiślicką, Natalia  580 Wiślicki, Wacław  579 Woliński, Emanuel  486 Worthoff, Hermann  727 Wulf, Joseph  15, 22, 37 f., 48, 65, 752, 791, 798 Wygodzki, Jakub  185 Xenophon  205, 248 Yanson, Velvel  474 Zachariasz, Szymon  43 Zacharko, ? (Mr.)  403 Zdanowski, Antoni  94 Zebulon (bibl.)  113 Zeitlin, Hillel  186, 371 Zelicki, Paweł  19, 97, 798 Zeus (myth.) 107 Zhirman, Sholem  184 Zhukov, Georgy Konstantinovich  535 Ziberski, Joseph  431 f. Zilberstein, Rywka (née Gostkowska)  71 Zilberstein, Yehuda  71 Zörner, Ernst Otto Emil  189, 238 Zonabend, Nachman  62, 72 Zunz, Leopold  203, 210

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

827

Places

Places Adrianople 208 Alexandria 206 Alkoven  528, 534 Allenstein → Olsztyn Allied occupied Germany  37, 123, 139 Alsace 571 Altburgund District  735 Altona (Hamburg)  207 America → United States of America American Zone → U. S. Zone of Alliedoccupied Germany Americas, the  48, 128 Amsterdam  36, 249, 797 Annopol / Annopol-Rachów  732 Antopol 177 Argentina 184 Assyria  113, 144 Astryna → Ostryna Athens 38 Augustów 431 Auschwitz → Oświęcim Austria  11 f., 38, 92, 140, 189, 242 f., 245, 380, 382, 477, 543, 609, 727, 790, 793, 798 Austro-Hungarian Empire  142, 745, 789–792, 794 f., 798 Babel → Babylon Babylon  113, 115, 670 Babylonia  140, 215 Bad Arolsen  34 Bakończyce → Przemyśl-Bakończyce Baltic Sea  615 Baltic states  53, 239 Bałuty (Łódź)  483, 485, 542 Baranowicze  176, 422 Bavaria  502, 769 Będzin  21, 514, 516–518 Belarus  177, 417, 453, 455, 457, 527, 535, 606 f., 763, 789, 794, 796 Belgium  92, 185, 189, 640, 711

Bełżec 399 Bemowo 583 Berdichev 185 Berlin  29, 158, 179, 203, 211, 242, 380, 476, 577, 579, 630, 690, 702, 709, 729 f., 735, 742, 746, 759, 769, 771, 775, 798; see also West Berlin Bernburg 382 Beskids 474 Biała (river)  420 Biała Podlaska  456 f., 469, 743, 745, 792 Biała Podlaska County  742 Biała Waka  185 Białowieża Forest  455 Białystok  21, 30, 43, 92, 106, 176 f., 182, 191, 204, 404, 417–423, 425 f., 431 f., 453, 461, 478, 578, 613, 671, 791, 796 f. Białystok County  431 Białystok District  417, 425, 431, 453, 457, 460, 500, 587, 589 Bielów 499 Bielsko 21 Bieszczady County  709 Bieżanów (Kraków)  594–598 Błachownia Śląska → Blechhammer Black Sea  551 Blechhammer 471 Błędów 541 Błonie 682 Bogoduchov 789 Bohemia 390 Bolechów 556 Borshchiv Rayon  745 Borszczów 790 Braczków  555 f. Bratislava 40 Brazil  382, 528 f. Bremen 715 Breslau → Wrocław Brest  177, 456 f., 796 Brest District  455, 535

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

828

Index

British Zone of Allied occupied Germany ​ 12 Brněnec 754 Brno 390 Broniki 498 Bronowo 587–589 Brześć County  535 Brzezinka 466 Bucharest  38, 179, 794 Buczacz  22, 791 f., 798 Budapest  40, 203 Bug (river)  535 Bugaj 636 Bukovina 179 Bulgaria  11, 50 Bydgoszcz 21 Byelorussian Soviet Socialist Republic ​ 417, 607 Bytom 21 Canada  97, 688, 742, 797 Central Europe  214, 258 Chełm  92, 94, 527, 703 f., 709 Chełmno  636, 640 Chemnitz  378, 798 China 352 Chinów 617 Chorzów 21 Cieszyn 391 Compiègne  765 f. Croatia 534 Cyprus 791 Czech Republic  474, 754 Czechoslovakia  11, 53, 92, 390, 529, 550, 637, 640, 673, 717, 754 Częstochowa  21, 106, 189, 352, 452, 476, 517, 637, 728, 742 Dąbie nad Nerem  640 Dąbrowa Górnicza  517 Dąbrowa Tarnowska County  754 Dachau  241, 702, 728 Danzig → Gdańsk Danzig-West Prussia  636, 638

Dęblin 732 Denmark  260, 798 Deutsches Reich → German Reich Deutschland → German Reich Dniestr (river)  551 Dolina  544, 550–557 Dombie → Dąbie nad Nerem Dresden 531 Drushkopol 627 Dubienka nad Bugiem  534, 795 Düsseldorf  380, 382, 567, 682, 729 Działdowo 454 Działdowo County  454 Działoszyce  385, 387 Dzierżoniów 21 East  258, 350, 391, 418, 457, 569, 670, 763, 775, 779 East Germany  194 East Prussia  179, 390, 393, 431, 453, 500, 585, 735 Eastern Europe  89, 123, 127, 137–139, 210, 213, 236, 243, 258, 453, 529, 760, 763 Eastern Galicia  22, 239, 249, 398, 550 f., 745 Eastern Poland  19, 21, 28, 53, 173, 258, 269, 474, 514, 527, 550, 791, 793, 795 Eastern Prussia → East Prussia Eastern Upper Silesia  192, 515 Egypt  69, 113 f., 138 f., 141, 365, 677, 683 El Alamein  36 England → Great Britain Eretz Israel  97, 99, 140, 142, 158, 207, 238, 242 f., 245, 251, 256 Eritrea 797 Estonia  184 f., 267 Ettersberg 467 Europe  11 f., 15–17, 23, 30, 34–40, 46, 122, 128, 144, 154, 180, 213, 241, 251, 256, 291, 429, 466, 472, 483, 577, 673 f., 706, 751, 775, 792 Falenty 569 Ferrara 209

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

829

Places

Finland 798 Fort Bema  583 France  11 f., 36 f., 42, 48, 92, 114, 126, 157 f., 186, 189, 193, 207, 209, 237 f., 241 f., 244 f., 259, 529, 708, 711, 727, 746, 768, 791 f., 794–796, 798 Frankfurt am Main  34, 380, 576, 578, 736 Galicia  28, 179, 186, 252, 353, 398, 550, 552, 756, 789–795, 798 Galilee 205 Gatensdorf 616 Gdańsk  21, 188, 585, 615 f., 674, 682, 753, 756, 793 General Government  92, 176, 189, 191, 300, 353, 398, 400, 455 f., 529, 550, 565 f., 568, 628, 668, 690, 703, 727, 732, 743, 753, 761 Generalkommissariat Weißruthenien  422 Generalkommissariat Wolhynien und Podolien  498, 502 German Reich  14, 34, 92, 114, 137, 142, 158, 174, 193, 203, 207 f., 211, 236, 249, 258, 267, 352, 362, 378, 380, 382, 390–392, 417, 420, 429, 453, 465, 467, 476 f., 502, 505, 530, 543, 567, 571, 577, 588, 598, 607, 613, 620, 630, 636–638, 640, 673, 702, 705, 717 f., 729 f., 733, 735, 742, 758 f., 761–768, 770–773, 776 f., 781 f., 798 German-occupied countries  50, 154, 235, 241 f., 258, 291, 392, 762 f. German-occupied Eastern Europe  127, 154 German-occupied France  193 German-occupied Poland  269, 300, 353, 387, 638, 673 German-occupied Soviet territory  53 Germany (post 1945)  11 f., 34, 37, 42, 48, 123 f., 139 f., 157, 235 f., 242 f., 245, 254 f., 530, 532, 565, 578, 595, 627, 708–710 Gliwice  21, 192, 471, 478 Golgotha (bibl.)  666 Grabów 400

Grabowce → Grochowce Graz 609 Great Britain  11, 126, 158, 352, 391, 768, 785 Greater Berlin  797 Greater Poland Voivodeship  716 Gręboszów 754 Greece  11, 38, 92, 210, 629, 640 Grenoble  36, 796 Grochów (Warsaw)  393, 564 Grochowce 400 Grodno  417, 431, 453, 459 f., 462 f., 468 f., 607, 794 Grodno District  417, 455, 457, 671 Grójec County  583 Habsburg Empire → Austro-Hungarian Empire Hagen  530, 532, 708, 710 Haifa 793 Hamburg  249, 742, 753 Heidelberg 56 Hinterberg → Zagórów Hohensalza  734 f. Holland → Netherlands, the Holobutów Forest  555 Holy Cross Voivodeship  735 Hrodna → Grodno Hrodna Oblast → Grodno District Hungary  11, 50, 139, 259, 550–552, 613, 669 Iaşi 794 Inowrazlaw, Inowrocław → Hohensalza Israel  15, 17, 44, 48, 50, 128, 189, 238, 242 f., 245, 251 f., 256, 585, 627, 679, 682, 708, 710, 789 f., 792–795, 797 Italy  11 f., 50, 114, 140, 205, 209, 243, 352, 534, 743, 797 Ivano-Frankivsk → Stanisławów Janiszów 732 Janów Lubelski  731 f. Japan  50, 352, 638

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

830

Index

Jarosław  534, 795 Jasionówka 425 Jawischowitz 471 Jaworzno 470 Jędrzejów 735 Jedwabne  589 f. Jena 115 Jerusalem  38, 40, 56, 107, 114, 137, 204, 403, 710, 789 Jeziory 459 Johannesburg 790 Judea 107 Jungbreslau → Hohensalza Kairouan 206 Kalinin 702 Kaliningrad 585 Kalisz  640, 533, 715 Kamenets-Podolski 796 Katowice  21, 43, 191 f., 471, 514 Katyn 702 Kharkov 702 Kiełbasin  433, 459–461, 463, 469, 589 Kielce  21, 352, 385, 704, 728, 795 Kiełków 794 Kiev  177, 533, 694, 702, 789 Kingdom of Samaria → Northern Kingdom Kishinev 29 Klementów  177, 184 Klewań  488, 498 f., 505–507, 509 Klewań Region  506 Klondike 688 Knyszyn 417 Kobryn 457 Königstein im Taunus  576, 578 Kolbuszowa 755 Koło  636, 639 f., 716 Koło County  636 Konin 716 Korolówka 745 Korzec 177 Kosów Lacki  686 Kostopol 508

Kovno  30, 260, 371, 794 Kraków  21, 37, 43, 176, 179, 183, 186, 189, 191, 237, 242, 250, 252, 366, 385, 390 f., 394, 398, 471, 474–476, 478, 483, 487, 498, 519, 526, 558 f., 594–596, 598, 628, 630, 709, 730 f., 752, 754, 790 f., 795 f., 798 Kraków District  353, 386, 595, 628, 703, 756 Kraśnik  731 f. Kraśnik County  731 f. Krasnystaw  526 f., 704 Krasnystaw County  526 Krynica 191 Krynki 461 Kurland 763 Kurów  528, 710 Kutno  21, 187, 796 Kuyavian-Pomeranian Voivodeship  619 Land of Israel → Eretz Israel Landsberg 742 Lanivtsi → Łanowce Łanowce   789 Latvia  613, 763 Lauenburg (Pommern)  616 Lębork → Lauenburg (Pommern) Łęczno 640 Łęczyca 637 Leipzig  576, 640, 690, 728 Lemberg → Lvov Leningrad area  239 Lentschütz → Łęczyca Lesser Poland Voivodeship  252, 754 Libiąż 471 Libya 797 Lida  177, 457, 474, 794 Lidsk Alley (Vilna Ghetto)  612 Linz  38, 477, 528, 534, 710, 790, 798 Lithuania  45, 177, 185, 267, 455, 485, 529, 606, 754, 763 Litzmannstadt → Łódź Łódź  21 f., 24–26, 32, 37, 43, 51, 62 f., 71, 102, 105, 108 f., 117, 174 f., 177, 179 f.,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

831

Places

183 f., 189, 191 f., 237, 241–243, 247, 268, 271, 290 f., 309, 334, 348, 359, 361, 363 f., 366, 369, 474 f., 479, 482 f., 485, 487, 526, 528–530, 539, 541–543, 559, 585, 587 f., 619, 632, 636 f., 639 f., 642, 688, 695, 711, 714–718, 726, 730, 733–735, 740, 744, 757, 762, 790, 792 f., 795, 798 Łódź Voivodeship  640 Łomża  587, 589 f. Łomża County  587 London  22, 32, 34, 36, 42, 94, 189, 243, 251, 255 f., 258, 387, 746, 797 Łosośna Wielka  463 Lower Silesia  429, 638 Lublin  19–21, 25, 43, 71, 79, 88, 90–92, 94, 96–100, 122, 173 f., 176 f., 183, 186, 239, 290, 293, 375, 383, 390, 392, 432, 456, 526 f., 534 f., 579, 619, 623, 627, 690, 704 f., 707, 710, 727, 731 f., 735, 789 f., 792–796 Lublin District  92, 189, 353, 456, 533, 704, 727, 731–733, 753, 756 Lublin Voivodeship  526 f., 534, 704, 731 f., 742 Ludwikowo  510, 514 Lviv → Lvov Lviv Oblast → Lvov District Lvov  20, 28, 96, 176, 182, 186, 189, 251 f., 371, 390 f., 402 f., 534, 551, 555, 576– 578, 673, 745, 756, 789–793, 798 Lvov District  550, 554, 559, 576, 629 Mainz 146 Majdan Tatarski (Lublin)  239, 392 Małkinia Górna  462 Mandatory Palestine  12, 16, 40, 42, 47, 117, 128, 140, 142, 186, 204, 234, 243, 252, 258, 357, 378, 516, 534, 620, 679, 743, 790–792, 794; see also Palestine Mantua  142, 208 Markowszczyzna 431 Marysin 717 Mecca 694

Mediterranean, the  249 Metz 249 Middle East  44 Miechowice Wielkie  755 Międzyrzec Podlaski  742 f. Mielec  530, 795 Milan 243 Minsk  177, 418, 606 f., Mir (Belarus)  177 Modliborzyce 731 Mokotów (Warsaw)  393, 583 Moldova 551 Montreal (Canada)  688 Moravia 390 Moscow  45, 236, 243, 774, 794 Mount Sinai (bibl.)  206 Munich  35, 37, 42, 63, 69, 118, 122, 126 f., 132, 139, 143, 203, 215, 242 f., 253 f., 256, 365, 532, 702, 740, 742, 763, 789, 792 f. Münster 460 Nakło County  735 Nazi-occupied countries → German-­ occupied countries Ner (river)  640 Netherlands, the  92, 209, 529, 711 New York  20, 38, 42, 56, 102, 180, 203 f., 236, 243, 249 f., 260, 714, 755, 793, 797 Niemirów 250 Nikolsburg 250 Nistru → Dniestr North Africa  207 Northern Kingdom  113, 144 Norway 468 Novosilky → Nowosiółki Nowe Miasto nad Pilicą  583 f. Nowiny Brdowskie  636 Nowogródek 177 Nowogródek Voivodeship  453 Nowosiółki 506 Nowy Będzin  516 Nowy Sącz  791 Nuremberg 758

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

832

Index

Ober Ost  763 Oberheide  390, 393 Obermajdan (fict.)  671 Oder (river)  476 Olsztyn 585 Opole  192, 528, 542 Orneta → Wormditt Osten → East  Ostrowiec 352 Ostryna  433, 453, 457–459 Oświęcim  463, 467, 471 f., 476 Ottoman Empire  142, 207 f., 213 Otwock 619 Ożarów Mazowiecki  584 Pabianice 716 Pale of Settlement  29, 139 Palestine  40, 42, 47, 128, 140, 142, 234, 258, 357, 516, 534, 620, 743, 791 f.; see also Mandatory Palestine Paneriai → Ponary Parczew  21, 704 Paris  32, 35–38, 40, 42, 56, 143, 159, 184, 196, 236–238, 242, 260, 391, 576, 578 f., 708, 791, 793 f., 796, 798 Parthian Empire  140 Pearl Harbor  638 Perehińsko 555 Piaski 727 Piastów 584 Piatra Neamţ  794 Pietrasze 419 Pietrolesie 21 Pilica (river)  583 f. Pińczów 795 Pińsk 239 Piotrków Trybunalski  187 Piotrków Trybunalski County  640 Płaszów 594 Poddębice  636–638, 640 Podlaskie Voivodeship  431, 455, 587–589 Poland  11–13, 19–21, 23, 28 f., 32, 35, 37, 41–46, 48, 51–54, 72 f., 88, 92–94, 96, 98–100, 102, 105 f., 108, 112,

116 f., 122, 130 f., 137, 139, 157, 159, 173 f., 176 f., 180, 182, 184, 187–190, 193–196, 204, 237 f., 241–245, 247, 251–259, 261, 267, 269, 290 f., 300, 352 f., 356, 361 f., 364, 368, 372, 390 f., 393, 398, 422, 429, 431, 453, 455, 470, 474, 485, 487, 498, 506, 514, 527–529, 532, 534 f., 550 f., 559 f., 565, 570, 576, 580, 585, 587 f., 590, 596, 606 f., 613, 616, 620, 627, 636, 638, 640 f., 665–667, 672 f., 682, 688, 702 f., 709–711, 714, 716, 725, 731 f., 734 f., 742, 745, 751 f., 754–758, 761–775, 787, 789–798 Polesia 789 Polish-Lithuanian Commonwealth  107, 114, 249 Pomerania  453, 616 Pomeranian Voivodeship  616 Ponary  184, 599, 607–609 Poniatów 177 Poniatowa 177 Portugal  207 f. Potsdam  42, 797 Poznań (city)  241, 716, 735 Poznań (region)  179, 636, 735, 762 Poznań Voivodeship  636 Praga (Warsaw)  564, 580 Prague  238, 250, 798 Prokocim 594 Protectorate Bohemia and Moravia  390, 717 Prussia 210 Prusy Wschodnie → East Prussia Pruszków  619 f. Prużana  177, 423 Przemyśl  21, 28, 186, 394, 398–400, 403, 544, 550 Przemyśl District  398, 550 Pumbedita 206 Pustków  192 f. Radashkovichy → Raduszkowicze Radom  21, 92, 353, 729, 793 Radom District  239, 756

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

833

Places

Radomsko 732 Radomyśl nad Sanem  731 Radomyśl Wielki  252 Raduszkowicze  606 f. Radziłów 590 Regensburg  598, 769 Reichsgau Posen  636 Reichsgau Wartheland → Wartheland Reichskommissariat Ostland  422 Reichskommissariat Ukraine  498, 500, 502 Rhineland 146 Riga  371, 390, 393, 613–615 Rivne → Równe Roman Empire  140, 205 Romania  11, 50, 139, 142, 179, 242, 245, 550, 640, 794 Rome  38, 205, 208, 243, 777, 797 Rossa Square (Vilna)  612 Rotterdam 209 Rovno → Równe Równe  203, 488, 498–502, 504–508, 708, 793 f. Równe County  498, 502 Rowne Oblast  793 Ruhr region  768 Russia  27, 45, 89, 139, 142, 158, 179, 245, 268–270, 391, 457, 485, 529, 531, 702 Russian Empire  29, 117, 142, 144, 179, 185, 789, 796 f. Ryazan District  453 Rzuchów  174, 639 Safed 207 Saloniki 629 Samaria  113, 144 Sambation (river, myth.)  113 Sambor County  398 San (river)  398, 550 Sandomierz  25, 756 Saska Kępa  580 Scandinavian countries  242 Schubin (Landkreis)  735 Second Polish Republic  559, 580

Sędziszów 735 Serniki 789 Seville 208 Šiauliai → Szawle Siberia  258, 269 f. Siedlce  534, 665, 685, 687, 695 Siedliszcze 534 Silesia  179, 192, 393 Silesian Voivodeship  470, 742 Skarżysko-Kamienna  728, 732, 735 Słonim  422, 431, 457 Slovakia  139, 474 Słupca County  716 Smolensk  457, 702 Sobibór  55, 92, 177, 527, 703 f. Sofia 38 Sokółka 460 Sokoły 588 Somalia 797 Sosenki 504 Sosnowiec  21, 182, 383, 385, 471 South Africa  790 Southern Zone (France)  795 Soviet Central Asia  258, 269 Soviet Union  11, 20 f., 26, 43–45, 53, 92, 94, 96, 98, 126, 137, 189 f., 236, 239, 243, 258, 268 f., 298, 306, 387, 391, 417, 456 f., 461, 498, 550 f., 559, 588, 595, 599, 606 f., 628, 694, 704, 759, 774, 779, 789–791, 793 f., 797 Spain  69, 107, 114, 144, 146, 207 f., 212 Spassk 453 St. Petersburg  795 Stablack 453 Stalingrad 36 Stanisławów  187, 460, 550–552, 555 Starachowice 732 Stockholm  37, 242, 673, 747, 751, 796 Stolin 177 Stryj 554–557 Stryj Rayon  555 Stuttgart 714 Subcarpathian Voivodeship  709, 755 Sudetenland  390, 637

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

834

Index

Sulejów  177, 640 Sura 215 Suwałki  455, 797 Svitava (river)  754 Svitavy County  754 Sweden  11, 37, 249, 468, 673, 796, 798 Świder (river)  619 Switzerland  11, 180 Syria 382 Szawle 754 Szczecin  43, 177, 191 Sztutowo 615 Szubin 735 Szumin 398 Tarnopól  186, 552 Tarnów  21, 596, 754 Tarnów County  754 f. Tashkent 794 Taunus 576 Tel Aviv  113, 252, 741, 79 Terezín 238 The Hague  48, 209, 714 Third Reich → German Reich Tomaszówka 535 Torino 14 Toruń 21 Transnistria 267 Treblinka  92, 379, 534, 613, 667, 685 f. Turkey 208 Turośń Kościelna  431 U. S. Zone of Allied-occupied Germany ​ 12, 37, 42, 63, 118, 122, 126, 139, 400, 742, 789, 791–793, 795 U. S. Zone of Austria  38, 790 Ujście Jezuickie  754 Ukraine  95, 107, 114, 145 f., 177, 185, 203, 380, 459, 474, 498, 506–508, 527 f., 535, 550 f., 554–556, 559, 576, 627, 694, 745, 762, 778–780, 789–792, 794, 796, 798 Ukrainian Soviet Socialist Republic  173, 398, 498, 550

Ulanów 732 United States of America  12, 15, 17, 42, 97, 126, 140, 145, 157 f., 180, 186, 203, 235, 245, 251, 256, 260, 352, 453, 568, 638, 667, 679, 684, 689, 692, 707, 710, 755, 768, 791–793, 796 f. Upper Silesia  471, 528 Ursus District  584 Uruguay  37, 688, 796 Ustrzyki Dolne  709 Uzbekistan 28 Valozhin → Wołożyn Venice  114, 206, 208 Vielin → Wieluń Vienna  38, 179, 212, 242, 250, 730 f., 793, 798 Vilna  21, 29 f., 95, 106, 177, 184–186, 189, 250, 371, 453, 458, 606–608, 610 f., 613, 736, 791, 796 Vistula (river)  131, 173, 392, 476, 564, 580, 583 Vitebsk 250 Vittel 186 Volhynia  203, 498, 627, 694 Vyshkiv → Wyszków Wałbrzych  43, 192 f. Warsaw  20 f., 24, 28, 30 f., 43, 51 f., 55 f., 88 f., 92, 106, 109, 159, 178–181, 186, 189, 191, 195, 238, 241 f., 353, 378 f., 382, 390, 392 f., 417, 453–455, 477, 482 f., 514, 534, 541, 560, 564–571, 576–579, 581, 583–585, 611, 613, 619 f., 667, 673, 679, 681 f., 689, 692, 694, 704, 709 f., 730, 742, 745, 751, 762, 786, 789–797 Warsaw District  92, 188 f., 565 f., 580, 584 Warsaw Voivodeship  576, 619 Warta (river)  639 Wartheland  174, 187, 636, 715, 735 Wasiliszki 458 Weimar Republic  764, 769 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

835

Places

Weißruthenien → Generalkommissariat Weißruthenien Welikie Luki  175 Welun, Welungen → Wieluń West  8, 46, 350 West Berlin  798 West Prussia  769 Western Europe  42, 137, 142, 529, 760 Western Poland  174, 455 Western Ukraine  203, 498, 551 f., ­554–556, 559, 576, 745, 791, 796, 798 Western Zones of Allied-occupied Germany 139 Wieliczka 795 Wieluń 735 Wiesbaden 727 Wietrzychowice  754 f. Wilna, Wilno → Vilna Wizna 587–590 Włocławek  21, 187, 617, 619 Włodawa  527, 703 f., 710 Włodzimierz 250 Wojkowice Komorne  518 Wolhynien → Volhynia Wólka Okrąglik  665, 686 Wołkowysk  417–420, 589, 646, 671 Wołożyn 794

Wormditt 393 Wręczyca Wielka  665, 686 Wrocław  21, 43, 159, 177, 179, 191 f., 476, 705 Wrzeszcz (Gdańsk)  674 Würzburg 610 Wyszków 551–553 Yodfat 205 Yugoslavia 550 Zagórów 716 Zaklików 731 Zakrzówek 731 Zambrów County  589 Zanklewo 587 Zgierz 792 Zhovkva → Żołkiew Zhuravnyky → Drushkopol Zimna Woda  576–579 Złotniki 794 Żołkiew  182 f., 559 Żołkiewka  519, 526, 707, 709 Zolotnyky → Złotniki Zurich 673 Zymna Voda → Zimna Woda Żyrardów 620

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

836

Index

Subjects A Film Unfinished (film)  194 Academy of Commerce (Kraków)  791 “Actions”  149, 155, 157, 191, 238–241, 255, 257, 292, 296, 302 f., 307, 326, 330 f., 333, 352–355, 357, 399, 402 f., 425 f., 429–431, 467, 483 f., 500 f., 508, 526, 551–556, 569, 579, 583, 611 f., 636, 641, 669, 672, 682, 685, 689, 705, 716 f., 726 f., 730, 732 f., 756, 779 activists  12, 20 f., 37, 41, 47, 178, ­184–186, 245, 261, 306, 308, 372, 485, 570, 580, 769, 792, 795 aftermath studies  16; see also historio­ graphy, Holocaust research / researches “Aktion Erntefest”  432 “Aktion Judenrein”  402 “Aktion Krakau” → “Kraków Action” “Aktion Reinhardt” → “Operation Reinhard” “Aktion T4”  380, 382, 528, 534, 710 aliyah → immigration Allied armies (1939–1945)  34 f., 332 Allied authorities  256 Allied Forces Headquarters  34 Allies  34, 126, 131, 350, 357, 743 American army → U. S. Army American Jewish Joint Distribution ­Committee  20, 22 f., 42, 44, 180, 215, 301, 568, 570, 793 American Jewish Joint Distribution Committee’s Education and Cultural Department in the U. S. Zone  42, 793 American Jewish Labor Committee → Jewish Labor Committee American troops → U. S. Army Anglo-American Commission of Inquiry 140 annihilation → extermination annihilation camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps

anthropology 791 anti-historicism  196, 203, 211 anti-Jewish [mass] violence → Pogroms anti-Jewish decrees/laws/legislation  107, 192, 241 f. anti-Jewish literature  182 anti-Jewish policies  36, 237, 758; see also Nazi Jewish policy anti-Jewish propaganda  256, 780; see also German propaganda films, Nazi propaganda, propaganda anti-Semitism  40 f., 50, 106, 238, 261, 390, 499, 570, 580, 689, 769 f. – after 1945  261 – Eastern European  142 – Nazi  48, 124, 776 – Polish  24, 48, 792 Aramaic  140, 206 f. archival material  13, 23, 34, 40, 51 f., 65, 107, 131, 175, 252, 259 Archive of the former Jewish community of Wrocław → Wrocław Archive archives, archivists  24, 28, 34 f., 37, 40, 43, 56, 89, 99, 117, 122, 174–180, 184 f., 188, 192–195, 236–238, 242, 248, 250, 290, 308, 362, 486, 599, 703, 715, 726, 730, 752, 792–795, 797 Armia Krajowa  385, 387 “Aryan”  124, 299, 576, 609, 745 – names 259 – papers  186, 193, 259, 297 f., 307 f., 333, 352, 358, 392, 534, 745, 752; see also survival – side  52, 176, 190, 257, 297, 303, 307, 322, 327, 333, 362, 364, 368, 371, 567–569, 579, 717, 726, 745, 789, 793 f., 796 “Aryanization” 301 ashes  113, 256, 472, 517, 639, 668, 691, 693 assimilation  140 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

837

Subjects

atrocities  11 f., 116, 146, 149, 190, 194, 256, 362; see also slaughter, tortures “Aussiedlungen”  240, 296, 379, 730, 732, 753; see also deportations, resettlements autobiographies  29, 51, 248–250, 252, 715 Axis powers  50, 352, 550, 743 Babylonian period  140 Banderowcy  306, 504, 508 begging, beggars  184, 301, 304, 329, 381, 402 Berlin University  158 Betar  107, 430, 611 Bible  113, 133, 207, 350, 357, 403 Bible critic  210 Biebow trial → trials Bielski partisan group  474, 535 blackmailing, blackmailers  46, 53, 302, 307, 333, 402; see also denunciation, denunciators block seniors  464–467; see also kapos, prisoner functionaries bones  115, 181, 382, 469, 557, 639, 691, 693–695, 703, 733, 744 Breslau University  115 brickyards 241 briḥa 258 British Army  139, 743 Bund → General Jewish Labor Bund bunker  176, 245, 256, 297, 303, 305–308, 332, 353–355, 358, 475, 612, 718, 752, 792 Burial Society (Wrocław)  179 bystanders  26, 29, 50, 430 camp language  128, 467, 677 camp prisoners → inmates camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps catastrophe  11 f., 23 f., 32, 40, 48, 50, 69, 113–115, 137–142, 173, 194, 203, 212–215, 247, 250, 258, 305; see also

destruction of the Third Temple, J­ ewish cataclysm, Holocaust, khurbn catastrophe literature  212 catastrophe research  212, 214; see also khurbn-forshung Central Board of Hungarian Jews (Budapest) 40 Central Committee of Jews in Austria 798 Central Committee of Jews in Poland  20, 23, 32, 41 f., 96, 109, 131, 195, 254, 290, 398, 570, 576, 665, 714, 789 f., 792, 798 Central Committee of Liberated Jews of Bavaria 215 Central Committee of Liberated Jews in the U. S. Zone of Germany  118, 126, 400 Central Committee of Polish Jews → ­Central Committee of Jews in Poland Central Historical Commission in ­Munich of the Central Committee of Liberated Jews in the US Zone of Germany  37, 63, 69, 122, 127, 242 f., 253 f., 256, 365, 742, 789, 792 Central Jewish Historical Commission in Poland  11–13, 19–21, 23–27, 29, ­31–35, 37, 41–43, 48, 51 f., 54, 62–65, 68, 73, 88–102, 105, 107–109, 112, 116 f., 122, 125 f., 149, 173 f., 176 f., 179 f., 182, 184, 187–194, 196, 238, 241–243, 247, 251–257, 261, 290–292, 325, 346, 355, 361–369, 371 f., 375, 383, 487, 526, 570, 583, 636, 665–667, 711, 714 f., 718, 726, 729, 752, 789–796, 798 Central Judaic Library (Warsaw)  180 Central Yiddish School Organization (Poland) 796 Central-Verein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens (CV)  797 Centre d’Étude d’Histoire des Juifs Polonais auprès de l’Association des Juifs Polonais en France  38, 238, 791, 798 Centre de Documentation Juive Contemporaine  35 f., 38, 56, 236–239, 242, 793, 795 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

838

Index

Centre National de la Recherche Scien­ tifique ​795 cheder  207, 302, 541 Chelmno trial → trials children  47, 125, 145, 178, 189 f., 195, 247, 249, 270, 297, 300 f., 322–334, 352–354, 362, 379 f., 386 f., 392, 402 f., 417, 421 f., 426, 428 f., 453, 459, 462, 468, 472, 499, 501–503, 507, 514–518, 526 f., 529, 541, 543, 553–555, 557, 564 f., 568, 576, 578, 583 f., 588–590, 597, 608 f., 611–613, 627, 629–631, 637, 673, 677 f., 683, 685, 693–695, 709, 730– 732, 746, 752, 754–757, 779, 785, 791 – experiences  291, 324–327 – (forced) labor  303, 331, 333, 421 f., 588 – games  190, 305, 326, 329, 332, 334, 352, 358 – in concentration/extermination and camps  303, 327, 331 f., 380, 386, 462, 468, 472, 502, 517, 527, 529, 584, 597, 627, 629–631, 637, 673, 677 f., 683, 685, 693–695 – in DP camps  790 – in ghettos  190, 193, 329, 392, 543, 568, 597, 755 – in hiding  190, 327, 332 f., 426, 501, 516, 554, 557, 589, 752 – orphaned 557 – questionnaires/surveys  30, 255, 322–334 – survival, survivors  71 – testimonies, memoirs  18 f., 32 f., 54, 182, 190, 324, 794 – UNRRA camps  255 – with partisans  305, 333, 611 chronicles  30 f., 106, 114, 175, 195, 205, 207, 247, 249, 308 chroniclers  122, 146, 206, 249, 363 civil administration  25, 174, 189, 191, 500, 550, 555–567, 569, 703, 761 Cold War  46 collaboration, collaborators  26, 40, 43, 49 f., 149, 155, 237, 357, 391, 425, 455 f., 607

collectors → zamlers Columbia University  48, 158, 793 Commissariat Général aux Questions Juives 237 Committee of Jewish Writers, Artists and Scholars (New York)  105 communism, communists  19 f., 24, 41–46, 48, 94, 106, 109, 186, 193, 271, 430 f., 485, 499, 551, 557, 570, 789 f., 794 f., 798 concentration, extermination, (forced) labor, transit camps  13, 26, 32 f., 51, 53, 55, 90, 95, 106, 116, 123–125, 128, 149 f., 155, 157, 174, 176, 178, 180–187, 191 f., 237 f., 240 f., 243–245, 247, 250, 252 f., 255–257, 261, 266 f., 271, 291 f., 294, 300, 303–305, 308, 322, 327, 331 f., 347–353, 355–357, 362, 364, 368, 371, 393, 403, 429, 432, 453, 465, 467, 469 f., 472, 476 f., 508, 533, 568 f., 594–596, 598, 614 f., 628, 630, 638 f., 646, 667, 671, 675, 681, 702–707, 716, 728–730, 735 f., 742, 744, 752, 756 f., 760, 775 – Althammer 471 – Auschwitz  14, 186, 189 f., 192, 194, 241, 252, 355, 371, 393, 403, 426, 429, 432, 460, 463, 466–468, 470–473, 475 f., 514 f., 517, 570, 589, 614, 627, 638, 641, 665, 681, 703 f., 717, 728 f., 741 f., 753., 790 – Belzec  92, 176, 182, 189, 239, 244, 380, 392, 399, 401–403, 526, 533, 553, 556, 559, 668, 674, 690, 703, 710, 727, 731 f., 743, 753, 756 – Biała Waka  185 – Bieżanów 594–598 – Birkenau  30, 32, 41, 175, 188, 256, 429, 433, 466, 470–473, 553, 559, 577, 717, 733, 742, 754, 798 – Blechhammer  192, 471 – Bobrek 471 – Brünnlitz 754 – Buchenwald  241, 261, 467, 477, 616, 630, 704, 798

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

839

Subjects

– Chelmno  30, 72, 174–176, 188–191, 241, 252, 485, 543, 553, 559, 636–641, 665, 715–717, 741, 753 – Chorążówka 795 – Dachau  630, 667, 702, 728, 794 – Dachau-Kaufering 630 – Danzig-Burggraben 616 – Danzig-Holm  615 f. – Danzig-Kokoschken 616 – Danzig-Troyl 616 – Dęblin 26 – Dorohucza 530 – Fürstengrube 471 – Gleiwitz  471, 476 f. – Görlitz  740 f. – Goldfilz 185 – Grenzdorf 616 – Groß-Rosen  192, 754 – Janinagrube 471 – Janów/Janowska Street (Lvov)  32, 182, 189, 251 f., 404, 555, 756, 791, 798 – Kaiserwald  393, 613 f., 794 – Königs Wusterhausen  482 – Kraków-Płaszów → Płaszów – Lauenburg 616 – Majdanek  28, 92, 94–96, 102, 173, 189 f., 194, 252, 256, 349, 392, 420, 520, 526 f., 553, 555, 570, 577, 580, 627–631, 636, 641, 665, 667, 681, 690, 703, 730, 733, 790 – Mauthausen  241, 477, 614, 727, 798 – Monowitz  429, 467 f., 470, 474–476, 728 – Narva 185 – Natzweiler-Struthof 630 – Oranienburg  673, 702, 728 – Płaszów  189, 594–596, 598, 630, 790, 796, 798 – Prokocim  594 f., 598 – Pustków  192 f. – Radom, Szkolna Street  793 – Ravensbrück  577, 630 – Riga-Kaiserwald → Kaiserwald – Rzesza 185

– Sachsenhausen  192, 306, 382, 475, 482, 570, 630, 702 – Skarżysko-Kamienna  182, 728 f., 732, 735 – Sobibor  55, 71, 92, 96, 106, 176 f., 189, 192, 256, 348, 382, 519, 526–538, 553, 614, 641, 668, 674, 681, 690, 702–711, 727, 743, 795 – Sosnowitz 471 – Stara Kuźnia  471 – Stawy 26 – Stutthof  615 f., 753, 756 – Szebnie 596 – Szpakowo 502 – Tarnów 596 – Theresienstadt  238, 390 – Trawniki 727 – Treblinka  31, 73, 92, 95 f., 106, 176, 184, 189–191, 194, 241, 251, 348, 378–382, 420, 425 f., 429, 432, 460, 462, 530 f., 534, 553, 569, 613, 641, 665–695, 703, 710, 729, 732, 743, 753, 789, 792 – Wałbrzych 193 – Zambrów 589 Council of Jewish Communities of Greece 38 crematoria  30, 174, 240 f., 292, 361, 429, 463, 466 f., 472–474, 537, 615, 627, 631, 639, 641, 702, 728, 733, 760 criminal police  174, 180, 235, 292, 485, 715 f., 741, 769 crusades  141, 213 Cultural Zionism/Zionists  117 Dapim le-hẹ ker ha-shoah we-ha-mered ​790 Das Ghetto (film)  194 death brigade → “Sonderkommando” death camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps death marches  37, 429, 433, 599, 798 demography  13, 146, 157, 183, 204, 257, 296, 298 f. denunciation  53, 302, 687, 715; see also blackmailing, blackmailers

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

840

Index

deportations  26, 33, 49, 53, 149, 154 f., 175, 182, 188, 191, 194, 238, 257, 269, 296, 300, 302, 354, 379, 386, 399 f., 402, 420, 425, 502, 514–516, 526, 543, 556, 559, 565, 569, 583, 609, 613, 631, 636, 639, 669, 682 f., 689, 704, 710, 715–717, 727, 730, 742–744, 753 f., 775, 796; see also “Aussiedlungen,” resettlements Der ewige Jude (film)  181 Der moment  186 destruction → khurbn destruction of the First Temple  12, 113 f., 137, 140 f., 146, 148, 207 destruction of the Second Temple  12, 113 f., 137, 140 f., 144, 146, 148, 204 f., 207, 208 f. destruction of the Ten Tribes  113 destruction of the Third Temple  115, 137 f.; see also catastrophe, Jewish cataclysm, Holocaust, khurbn destruction research → khurbn-forshung Deutsche Vergaser Gesellschaft  640 Di Tsukunft 250 diaries  13, 23, 30, 107, 142, 175, 177, 179, 183–185, 191, 234, 248–251, 290, 308, 334, 364, 369, 514, 565, 756, 789 Diaspora  140, 158, 203 f., 211, 485 Diaspora nationalism  185 discrimination  26, 203, 499 Displaced persons (DPs)  37, 139 Displaced persons camps (DP camps) ​ 123, 139 f., 243, 627, 789 f. – Bindermichl 790 – Landsberg am Lech  742 District Jewish Historical Commission  21 – Białystok  21, 417, 453 – Katowice 21 – Kraków  21, 37, 796, 798 – Warsaw  21, 31, 797 – Wrocław 21 documentation, documentary evidence ​ 23, 35–37, 40, 47, 54, 116, 131 f., 143, 148, 157, 188 f., 236, 243, 255 f., 362, 756; see also material evidence

– card files  180, 237 – centers, initiatives  11–13, 15, 18, 29, 34–37, 42, 47, 52 f., 143, 157, 195, 791, 793, 796–798 – German original / official documents ​ 30, 137, 149, 151, 182, 234 f., 237–239, 241 f., 244, 252, 300, 366, 292, 703, 726, 728, 730 – identity cards  180 – methodology  13, 19, 31, 33, 40, 51 f., 114, 143, 156, 193, 214, 246 f., 254, 261, 290–308, 322–334, 346–358, 361, 726 – minutes, protocols  178, 183, 237, 260, 290 – photographs  11, 13, 23, 94, 99 f., 102, 106 f., 116 f., 124, 132, 181–183, 191 f., 237, 239, 255 f., 267 f., 290, 292, 308, 328, 334, 421, 703, 756 – trial records  241, 252 Documentation Center for Nazi War Criminals (Haifa)  793 Dolchstoßlegende  766, 769 f., 783 Dos naye lebn  32, 109, 642, 718, 790, 792 DP camps → Displaced persons camps Eastern bloc  46 École Pratique des Hautes Études  795 education camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps “Effektenkammer”  241, 256 Eichmann trial → trials “Einsatz Krakau” → “Kraków Action” Einsatzgruppen  239, 391, 419, 500, 502, 608, 774 f., 779 emigration, emigrants  20, 48, 89, 240, 254, 675; see also immigration, immigrants escape, escapees  26, 50 f., 53, 258, 298, 325, 331 f., 382, 401, 403, 465, 472–476, 500, 502 f., 506 f., 515, 528 f., 531–534, 551, 553 f., 556 f., 559 f., 576, 578 f., 589, 596, 606–608, 610 f., 615, 617, 619, 631, 636, 640, 668, 673, 679, 681, 684, 688,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

841

Subjects

691, 705, 707–710, 718, 728 f., 732, 754, 789, 791–794, 796–798 ethnography, ethnographic materials  51, 247, 261, 291, 346–358; see also folklore euphemisms  25 f., 240; see also innocent words, khurbn-speech European Conference of Jewish Historical Commissions and Documentation Centers (Paris)  38, 143 excavations  177, 179, 195, 691, 693 executions, executioners  253, 292, 304, 401, 504, 631, 638, 678, 709, 714, 717, 732, 746, 752, 756, 774, 792 exile  126, 140 f., 206, 270, 794 exodus from Egypt  113 f., 138 f., 141, 258, 677 expulsions  26, 69, 89, 107, 114, 144, 146, 205, 208, 212 f., 238, 244, 258, 299, 637, 669, 689, 775 extermination  26, 49, 90, 116, 130, 145 f., 148, 151, 173, 176, 182, 188, 191 f., 239, 354, 527, 553, 631, 673, 704, 710, 714, 743, 759, 760, 773–777, 779, 781 f., 784 f. extermination camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps Extraordinary State Commission to Investigate the German-Fascist Crimes Committed on Soviet Territory  236 Fareynikte Partizaner Organizatsye  185, 609, 611 fascism  40 f., 105, 173, 291, 322 f., 357, 362, 365, 367 Fédération des sociétés juives de France ​ 196 Federation of Associations for the Care of Jewish Children and Orphans  180 Federation of Polish Jews in France  798 films  94, 181, 194 “Final Solution”  14, 18, 25, 40, 48, 386 First World War  29, 89, 179, 550, 729, 761–765, 770, 772, 776, 778, 797

flight → escape, escapees folklore research  131, 177, 243, 348–351, 356 f., 684; see also ethnography, ethnographic materials Folks-shtime  109 forced labor, forced laborers  26, 49, 89, 155, 299, 425, 466, 471, 475, 499, 530, 568, 595, 675, 702, 734 f., 742, 752, 754, 775, 796 forced labor camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps Fortunoff Video Archive, Yale University 15 Frankism 213 Freikorps 769 French Army  139, 795 French Committee for the History of Second World War  35 French National Library  794 Fun letstn khurbn  127, 400, 636, 740 f. gas chambers  30, 176, 240, 361, 381, 462, 472 f., 517, 527 f., 531, 535, 537 f., 613, 629–631, 667, 676, 678–680, 691, 693, 702, 709 f., 757, 760 gas vans  174, 176, 639 Gazeta Żydowska  242 Gehenna  403, 577 Gemara  206 f. gematria  269, 351 General Jewish Labor Bund  45, 185, 430, 485 Generalkommissariat Wolhynien und Podolien  498, 502 genocide  11 f., 17 f., 26, 35, 50, 236, 672 gentiles  206, 745, 793 German – Army  25, 173, 191, 236, 258, 390, 417, 456, 458, 498, 508, 541 f., 550 f., 565 f., 606, 614, 617, 727, 760, 763–766, 771 f., 778 f., 784 – Foreign minister  759 – Foreign Office  236 – imperialism 46

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

842 – – – –

Index

invasion  300, 422, 461, 793 losses 239 ministries 235 occupation  26, 46, 71, 95, 100, 106 f., 173, 175, 180, 182 f., 185 f., 189 f., 192, 237, 251, 258, 260, 269, 292, 298, 308, 326–328, 332, 334, 358, 364, 368, 371, 417, 453, 456, 459, 482, 498–500, 559, 565, 567, 577, 610, 619, 637, 681, 730 f., 751 f., 779, 791, 793, 796–798 – original documents → documentation / ​ documentary evidence – propaganda films  181, 194, 256; see also anti-Jewish propaganda, Nazi propaganda, propaganda German–Soviet Nonaggression Pact  258, 391, 417, 588 Germanization  174, 188 Gestapo  174, 180, 185 f., 193, 235, 292, 352, 357, 392, 400–403, 426, 431, 475, 483, 486, 506 f., 514 f., 518, 534, 551– 553, 565 f., 568 f., 577, 580, 609–611, 638, 641, 703, 706, 716, 734–736, 743 f., 746, 753 f., 756 ghettos  13, 22, 25 f., 30, 32 f., 51, 53, 90, 106, 117, 123 f., 128, 131, 149, 154, 174–177, 180 f., 183, 187, 190, 194 f., 238–240, 243, 245, 252, 256 f., 261 f., 291 f., 294–305, 307 f., 322, 326, 329 f., 348, 350 f., 353 f., 356–358, 362, 364, 368, 371, 378 f., 392, 399, 401 f., 422, 472, 533, 543, 568, 595, 637, 669, 672, 692, 741, 745, 756 – Annopol 732 – Będzin 514–517 – Biała Podlaska  743, 745, 792 – Białystok  30, 106, 417–432, 669, 791 – Błonie 682 – Bochnia  596, 798 – Chełmno  106, 636 – Częstochowa  106, 637, 742 – Dolina 550–557

– – – – – – –

Gniewoszów 26 Grodno  462, 469 Jeziory 459 Kielce 704 Koło 636 Kovno  30, 97, 371, 795 Kraków  186, 191, 237, 596 f., 669, 794, 796, 798 – Kraśnik 732 – Krasnystaw 704 – Krynki 461 – Łódź  30, 33, 65, 70, 174 f., 179, 181, 186, 189, 252, 292, 482–487, 541–543, 559, 641, 714–718, 733–736, 740–742, 753 – Łomża 589 – Lublin  238 f., 392, 727 – Lvov  186, 793, 798 – Międzyrzec Podlaski  742–745, 792 – Ostryna 458–460 – Otwock 619 – Piaski Luterskie  727 – Poddębice  636–638, 640 – Polish  175, 472, 711, 745 – Przemyśl 398–404 – Radom 793 – Riga  28, 393, 613, 794 – Równe  502 f., 505–509 – Staszów 25 – Stryi 555 – Tarnów 596 – Vilna  30, 106, 184–186, 363, 607–612 – Volhynia 252 – Warsaw  22, 28 f. 31, 64, 106, 155, 178, 183, 185 f., 192, 194 f., 237, 239, 252, 371, 379, 560, 564–570, 577, 579 f., 583, 596, 620, 629, 668–670, 678, 682, 689, 692, 709, 744–746, 755 f., 789 f., 792, 796 f. – Zwoleń 26 – Żyrardów 620 ghetto administration  180 – German  174 f., 188, 482, 714–716, 733–736, 753

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

843

Subjects

– Jewish  90, 174 f., 296, 299–301, 431, 483, 485; see also Jewish Councils ghetto archives  22, 28; see also Oyneg Shabbes ghetto art  256 ghetto calendars  175, 181 ghetto factories  378, 426 f. ghetto fighters  184 Ghetto Fighters’ House (Lohamei ­Hagetaot) ​790, 797 ghetto firemen  179, 741 ghetto life  53, 90, 181, 190, 243, 261, 302, 579 ghetto liquidation  25, 53, 90, 174 f., 295, 297, 303, 330 f., 417, 425, 432, 459 f., 500, 508, 516, 569, 596 f., 610, 612, 614, 636, 709, 711, 717, 727 ghetto maps  178 ghetto money  180, 256 ghetto police – German  300, 419, 425, 565 – Jewish  49, 53, 154, 180, 237, 245, 256, 299 f., 330, 357, 400 f., 422, 427, ­429–431, 485, 515, 543 f., 550, 570, 577, 609, 610, 741; see also Jewish militia ghetto underground  29, 53, 106, 178, 253, 304, 420, 430 f., 570, 609, 611, 669, 717, 789, 791; see also Jewish resistance, Jewish underground ghetto uprisings  28, 106, 183, 185 f., 192, 239, 252, 304, 366, 430, 620, 668–670, 682, 744, 756, 796 ghettoization  26, 53, 566 Göttingen University  158 Grafeneck Euthanasia Centre  710 grave markers  179, 181 “Great Provocation Action”  608 Great Synagogue (Białystok)  418 Great Synagogue (Warsaw)  180 “Großaktion Warschau”  569, 682 Ha-Maggid  179 Ha-Yoets  179

Hanoar Hatzioni  430 Hartheim Euthanasia Centre  382, 528, 534, 710 Hashomer Hatzair  430, 475, 792 Haskalah  158, 209 f., 249 Haynt  186 Hebrew (language)  29, 98 f., 140, 178 f., 206, 351, 355 Hebrew University  38, 204 Hechalutz Hatzair-Dror  430 Hemshekh. Shriftn far literatur, kunst, kritik un kulturgezelshaftlekhe frages ​215 Hibbat Zion  142 hidden saints  259 High Commission for the Investigation of German Crimes in Poland  24, 35, 41, 72 f., 116, 188, 237 f., 253, 560, 641, 665, 751 Hilfsverein der deutschen Juden  203 “Himmelfahrt”  240, 675, 727 “Himmelstraße”  381, 527, 675, 691 historians  12, 15–17, 19–22, 27 f., 31, 48, 93, 101, 114, 123, 131 f., 141, 143, 147 f., 150–153, 155–158, 185, 203– 206, 208–212, 235, 249 f., 259–261, 290, 371 f., 500, 674, 703, 718, 775, 777, 791, 794–797 historical commissions  11 f., 18 f., 21, 23, 37 f., 47, 50, 53, 99, 116 f., 130–132, 235, 241–243, 247, 255, 362, 365, 756, 790, 796 Historical Society of Israel  143, 238 historical sources  14, 25, 28, 34, 211, 248 historicism 212 historiography  15, 20, 28, 32, 50, 90, 115, 152, 154, 203–205, 207, 211, 234, 248, 261, 291, 791, 793 f., 796 – German 210 – Holocaust  14, 18, 25, 28, 48, 173, 194, 242; see also aftermath studies, Holocaust research / researchers – Jewish  27–29, 125, 130, 143, 158 f., 203, 208 f., 211, 793 – perpetrator-focused 50

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

844

Index

– Polish-Jewish  20, 28 – Social 14 history  12, 23, 31, 50, 102, 106, 115 f., 130, 145, 156, 206, 347, 362, 364, 368 f., 726, 751, 778 – European  15 f. – German  260, 761, 766 – Jewish  16, 23, 27, 38, 50, 53, 106, 124, 127, 138, 140, 142–144, 146 f., 158, 176, 178 f., 183 f., 187, 192 f., 195, 203–215, 243, 291 f., 297, 641, 682 Holocaust  12–15, 17 f., 23 f., 27, 29, 36, 40, 46, 51, 116 f., 143, 187, 234, 256, 270; see also catastrophe, destruction of the Third Temple, Jewish cataclysm, khurbn – consciousness 47 – documentation  38, 42 – education 790 – experience  51, 53 – memory  234, 790 – research / researchers  13–18, 32, 34, 40, 42 f., 48, 50 f., 56, 144–160, 798; see also aftermath studies, historiography, Holocaust – survivors → survivors Home Army → Armia Krajowa ḥumash 270 humiliations  244, 402, 428 ideology, ideologues  17, 49, 152, 258, 362, 759, 776, 785, 779 f., 783 immigration / immigrants  50, 117, 140 f., 187, 258; see also emigration, emigrants inmates  26, 30, 48, 53, 71, 90, 92, 125, 173, 176, 186, 192, 238, 240 f., 250, 254, 294, 303 f., 331, 347–349, 378, 382, 390, 429, 453–456, 460–474, 476 f., 504, 516, 526, 528 f., 531–534, 553, 559, 577, 580, 589, 594, 612–617, 628 f., 631, 638, 641, 646, 665, 667, 669, 675, 679, 681, 684 f., 702–710, 718, 728 f., 742, 798; see also katsetnik

innocent words  183; see also ­euphemisms, khurbn-speech inquisition 142 Institute for Jewish Studies (Warsaw)  28, 793 Institute for War, Holocaust and Genocide Studies (Amsterdam) → Netherlands State Institute for War Documentation Institute of Contemporary History (Munich) 35 Institute of Economics at the Ukrainian Academy of Sciences  793 Institute of History of the Uzbek Academy of Sciences  794 Institute of Jewish Affairs  204, 236, 256 Institute of National Memory in Poland/ Institute of National Remembrance in Poland 24 International Military Tribunal (Nuremberg)  24, 34, 41, 116, 126 f., 137, 188 f., 236, 239, 241, 252, 260 f., 362, 531, 672, 674, 688, 757, 759, 761, 776 f., 780 f., 783, 786 f., 795 International Refugee Organization  35, 139 International Tracing Service  35 interviewers  33 f., 308, 487, 588; see also zamlers interviews  29, 34, 246 f., 323, 325, 346, 348, 385, 526, 530; see also memoirs, questionnaires, testimonies Jedwabne pogrom  590 Jena University  115 Jewish Agency for Palestine  238, 256 Jewish Aid Office  237 Jewish Anti-Fascist Committee  45, 243 Jewish Association for Culture and Art 20 Jewish autonomy  28, 157, 204, 237, 257, 485 Jewish Brigade  743 Jewish cataclysm  11 f., 19, 23, 28, 31, 41, 46, 50, 95, 144, 146; see also catastro-

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

845

Subjects

phe, destruction of the Third Temple, Holocaust, khurbn Jewish Central Committee → Central Committee of Liberated Jews in the U. S. Zone of Germany Jewish Central Information Office  36, 797 Jewish charitable organizations  179, 237; see also Jewish Social Self-Help, Jewish relief organizations, relief organizations Jewish committees  97, 400, 504, 570 – Lublin  88, 91 f., 94, 96 f., 99 Jewish communities  12, 16, 23, 27–29, 32, 41, 43–45, 50, 102, 106–108, 112, 117, 122, 127, 143, 173 f., 176, 179, 182 f., 185, 187, 192 f., 206, 209, 215, 236, 244, 293, 295 f., 298, 308, 348, 352, 354, 368 f., 391, 400, 417, 460 f., 483, 507, 515, 541, 543, 550, 559, 565, 568–570, 589 f., 611, 638, 660, 704, 717, 731 f. Jewish Community Board (Wrocław)  179 Jewish Councils  28, 49, 53, 70, 154 f., 175, 180, 185, 191, 237, 242, 245, 257, 299 f., 305, 348, 351, 355, 357, 399–401, 403, 419–421, 423, 426, 430 f., 457 f., 462, 482–484, 486 f., 500 f., 506 f., 515, 527, 550–552, 565–567, 570, 599, 609, 611, 707, 743 f., 754, 775 Jewish Council members  70, 155, 175, 185, 399 f., 462, 482–484, 500, 565, 609, 707 Jewish creativity  158, 187, 203, 348 f. Jewish cultural heritage  291 Jewish Daily Forward 249 Jewish Documentation Action (Bratislava) ​38  f. Jewish Fighting Organization  183, 185 f., 430, 668 f., 792, 797 f. Jewish ghetto police → ghetto police Jewish heroism  107, 211, 297, 305, 357, 362, 683 Jewish High School (Łódź)  793 Jewish Historical Documentation Center (Linz)  38, 798 Jewish historical institute  124

Jewish Historical Institute (Łódź)  588 Jewish Historical Institute (Warsaw)  43, 48, 56, 173, 193, 196, 791, 797 Jewish Holocaust documentation → documentation Jewish Labor Bund → General Jewish Labor Bund Jewish Labor Committee  42 Jewish martyrdom, martyrs  23, 32, 35, 96, 106, 113, 117, 132, 142, 149, 153, 155, 173, 187, 189, 192, 194, 203–205, 208, 212, 240, 270, 291 f., 297, 357, 361 f., 364, 368, 371 f., 504, 629 f., 638, 641, 670, 681, 694, 753, 756 f. Jewish militia  154, 515, 609–612; see also Ghetto police Jewish mysticism  114, 141 f., 213, 259, 302, 351 Jewish national monuments  194 Jewish nationalism  117, 185 Jewish newspapers  100, 108 f., 118, 179, 212, 242 f., 743 Jewish police → ghetto police Jewish prayers  179, 194, 207, 270, 302, 304, 350, 357 f., 428, 502, 504, 527, 679, 683 f., 692 Jewish Press Agency  21, 100, 714 Jewish property  49, 89, 145, 188, 239, 255, 299, 301, 402, 461, 590, 690, 718, 730, 756, 775 Jewish question  156, 235, 259, 759, 762, 774, 779 f. Jewish relief organizations  44, 105, 126; see also Jewish charitable organizations, Jewish Social Self-Help, relief organizations Jewish religious laws  208, 215 Jewish resistance  26, 46, 49 f., 90, 107, 116, 150, 154–157, 182, 205, 239, 252, 257, 297, 304 f., 322, 331 f., 352, 364, 430, 532, 534 f., 570, 669, 672, 681, 703, 752, 749, 755 f.; see also ghetto underground, Jewish underground Jewish sages  206–208

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

846

Index

Jewish schools  22, 175, 178 f., 301 f., 324, 329, 333, 365, 789 f., 793 f., 796 Jewish Scientific Institute (Sofia)  38 Jewish Social Democratic Labour Party “Poale Zion”  22, 252, 797 Jewish Social Self-Help  180, 797; see also Jewish charitable organizations, Jewish relief organizations, relief organizations Jewish Social Studies  49 Jewish state  18, 40, 44, 212, 743 Jewish survivors → survivors Jewish Teachers’ Institute (New York City) ​ 793 Jewish Teachers’ Seminary (Vilna)  791, 796 Jewish Theological Seminary (Breslau) 115 Jewish Theological Seminary (Budapest) 203 Jewish tradition  23, 113, 207 Jewish underground  29, 53, 178, 180, 238, 252, 256, 258, 302, 327, 334, 353, 420, 430 f., 570, 609, 611, 669, 679, 717, 789, 791, 796; see also ghetto underground, Jewish resistance Jewish underground press  178, 192, 195, 242, 352 Jewish underworld  250, 430 Jewish Writers’ Union (Poland)  714 Jewish-Arab conflict  140 Joint → American Jewish Joint Distribution Committee Joint Distribution Committee → American Jewish Joint Distribution Committee jokes  124, 132, 354, 357, 677, 744 journalism, journalists  12, 19, 21, 36, 37, 51, 96 f., 101, 105, 185 f., 249, 257, 290, 363, 371 f., 560, 627, 667, 673, 766, 789, 791 f., 795 f. Jüdische Historische Dokumentation (Linz) → Jewish Historical Documentation Center (Linz)

Jüdische Unterstützungsstelle → Jewish Aid Office justice  24, 31, 142, 214, 291, 718 kapos  49, 53, 465–470, 474, 532 f., 624, 627–629, 683 f., 707 f.; see also block seniors, prisoner functionaries katsetnik  250, 646; see also inmates Katzmann’s report  239 Kazetographie, Kazetologie  150 Keren Kayemet  795 Khmelnytsky pogroms  69, 107, 114, 144, 146, 213 khurbn  12, 23, 234; see also catastrophe, destruction of the Third Temple, Jewish kataklysm, Holocaust khurbn-forshung  29, 32, 48, 234–261 khurbn-speech  27, 124; see also euphemisms, innocent words Kielce pogrom  704 Kiev University  789 kinnot  207 Kishinev pogrom  29 Kiyum  196, 792 Komitee für den Osten  763 Komitet Pomocy Żydom  792 Kovno University  371, 794 Krakauer Zeitung  628 f. “Kraków Action”  191 Kraków University  791, 794–796 Kyffhäuserbund 771 labor camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps lamedvovnikes → hidden saints landsmanshaftn  187 Left Poale Zion  485 f., 797 Leipzig University  210 Lemberger Zeitung 238 letters from / to ghettos, camps  30, 126, 178, 180, 193, 234, 252, 271, 353, 455, 529, 612, 703, 710, 754, 755 liberation  11, 14, 16 f., 26, 54, 90, 130, 138, 142, 258, 303, 308, 332, 350, 357,

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

847

Subjects

394, 417, 509, 514, 534, 617, 620, 688, 707, 792 f., 796 – of Chelmno  717 – of France  35 f. – of Görlitz  741 – of Groß-Rosen  192 – of Łódź  21 – of Mauthausen  477 – of Poland  21, 94, 96, 99, 173, 189, 255 f., 570 – of Przemyśl  400 – of Warsaw  565, 584 Literarishe bleter  250 literature  26, 131 f., 177 f., 182, 184, 211, 250 f., 257, 260, 789–791, 794, 796 – in the camps  33 looting  49, 239, 244, 392, 430, 499, 501, 505, 553, 565 f., 568, 607, 691 Łódź University  786 “Lublin Action”  238 Lvov University  28, 96, 786, 791 Makhzikei ha-Dat  179 Majdanek State Museum  102 Majdanek trial → trials manuscripts  125 f., 174, 176–179, 250, 252, 259, 291, 308, 535 Mapai 252 maps, plans of ghettos and camps  180, 256, 293, 299, 303, 305 f., 332, 358, 535 f., 729 martyrdom, martyrs → Jewish martyrdom, martyrs maskilim  210, 249 mass graves  187, 401, 553 mass slaughter → slaughter material evidence  102, 124, 173, 181, 640; see also documentation/documentary evidence – camp stamp-marks  256 – camp suits/uniforms  256 – clothes  124, 668, 671 – eating utensils  124 – gas canisters  256

– gold  181, 241, 256, 668, 674, 688–691 – hair  256, 668 – museum items  192 – ritual objects  256 – torture instruments  181, 256 – urns  181, 256 material losses of Jews  259, 308 Medical Association (Poland)  187 medicine 150 memoirs  13 f., 23, 32, 107, 116, 122, 125, 142, 147, 177 f., 182, 184, 190 f., 207, 211, 214, 234, 248–252, 260, 308, 417, 529, 570, 667, 679, 764; see also interviews, questionnaires, testimonies memorial books → yizkor books memorial tablets  179 messiah  142, 213 messianism  141 f., 148, 213 methodology  13, 19, 31, 33, 40, 51 f., 114, 143, 146–148, 150, 152 f., 155 f., 158, 193, 214, 246, 247, 254, 261, 290 f., 322–325, 346–356, 361, 726, 773 Middle Ages  207 military prisons/camps  252, 258, 453, 529 militia  391, 506, 552–554, 611 Ministry of Education and Culture (Israel) 790 minorities  23, 107, 259, 260, 455, 637 minority rights  185 minutes → protocols Mir Yeshiva  798 Mishnah  206 f. monographs  32, 36, 98 f., 102, 107, 116, 157, 178, 187, 191–193, 195, 247 Montelupich prison (Kraków)  796 murder camps → concentration, extermination, (forced) labor, transit camps Museum of the Central Jewish Historical Commission of Poland  257 myth of silence  17 f. Narodowe Siły Zbrojne  306 National Library of France  794

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

848

Index

nationalism, nationalists  209, 306, 391, 499, 504, 588, 707, 769 Nazi propaganda  181, 194, 256, 297, 322, 756, 767, 769, 771 f., 776, 780 f., 785 Nazism  11, 13, 16, 34, 36, 40 f., 50, 94, 116, 126, 131 f., 145, 147, 151, 173, 181, 235, 245 f., 254, 255, 257, 259–261, 353, 364, 716, 763, 770, 777, 792; see also anti-Jewish propaganda, German propaganda films, propaganda Netherlands State Institute for War Documentation  35, 48 Nowe Życie → Dos naye lebn Nuremberg trials → International Military Tribunal (Nuremberg) Nuremberg successor trials  672 Oberkommando der Wehrmacht  762, 779 objectivity (in historical research) ​ ­152–159, 191, 247 f., 783 “Operation Reinhard”  92, 176, 191, 530, 668, 690, 727, 743, 753 Ostjüdisches Historisches Archiv  29 outsettlements → resettlements Oyfgang  790 Oyneg Shabbes Archive  22, 28–31, 64 f., 177 f., 187, 195, 237, 242, 668, 789, 796 f. Pakhakh 243 Palestine Historical and Ethnographical Society 238 Państwowe Zakłady Graficzne  366 Pariser Tageblatt  795 partisans  21, 26, 51, 53, 98, 116, 150, 176, 184 f., 193, 243, 245, 252 f., 297, 305 f., 308, 322, 325, 327, 332 f., 357, 362, 364, 368, 372, 403, 417, 421, 457 f., 474, 518, 532, 534 f., 556, 609, 629, 636, 669, 710, 732, 752, 789, 791 Passover  69, 183, 208, 505 f., 542, 684, 743 pasyakes 256

People’s Commissariat for Internal Affairs ​ 508 periodicals  13, 108, 124, 127 f., 178, 196, 212, 215, 248, 259, 759, 762, 789 f., 794 perpetrators  18, 24–26, 29, 31, 35, 49 f., 297, 515, 528, 609 f., 672, 705, 708 persecutions  12 f., 16–18, 26, 28, 35 f., 40 f., 48–50, 114, 127, 145, 156, 177, 179, 203, 205, 208, 235, 244 f., 255 f., 258, 291, 304, 390, 596, 614 philosophy, philosophers  49, 114 f., 126 f., 141 f., 152, 158, 203, 206 f., 209 f., 212, 249, 251, 264, 565, 693, 783, 789, 792, 794 photographs → documentation/documentary evidence pinkasim  122, 131, 187, 214 plundering → looting Poale Zion → Jewish Social Democratic Labour Party “Poale Zion” poems, poetry  13, 21, 26, 29, 51, 124, 128, 177–179, 181, 184–186, 190, 193, 249 f., 261, 329, 334, 355, 371, 670, 674, 694, 745 pogroms  29, 49, 106, 145, 239 f., 391, 484, 499; see also Jedwabne pogrom, Khmelnytsky pogroms, Kielce pogrom, Kishinev pogrom – Russian Empire  29, 142, 144, 179, 306 – Ukraine  29, 69, 114, 141, 144, 694 Polish – government-in-exile  94, 251, 258, 387 – judicial organs  188, 253 – underground  244, 251, 387, 679 – underground press  178 Polish Committee of National Liberation 35 Polish Communist Party  485 Polish Military Mission for Cases of Extradition of the Criminals  188 Polish Ministry of Justice  24 Polish Ministry of Public Security  793 Polish parliament → Sejm

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

849

Subjects

Polish Peoples’ Army  94, 398, 453, 526, 529, 535, 565, 669, 702, 717 f., 795 Polish Peoples’ Party  109 Polish Security Printing Works  366 Polish Socialist Party  42, 44, 84, 485 Polish State Archives  794 Polish United Workers’ Party  44 f., 109 Polish Workers’ Party  41–45, 485 Polish–Jewish relations  46 postwar – Jewish responses to the Holocaust ​ 17 f., 28 – period  16, 23, 28, 36, 47 f., 52, 138, 270 – reconstruction 17 – violence  686, 691 Potsdam Conference  42, 787 poverty  21, 142, 716, 731 POW camp → military prison/camp Prague University  798 press  95, 100, 140, 242 – American 97 – Canadian 97 – Jewish  32, 97, 131, 143, 237, 242, 371 – Nazi 242 – Polish  28, 100, 178, 371, 789 – underground  178, 192, 195, 237, 242, 352 – Yiddish  28, 52, 122, 178, 789, 795 printing press  207, 366 prison camps → military prisons/camps prisoner functionaries  53, 464 f., 533; see also block seniors, kapos prisoners → inmates prisoners of war  173, 429, 453–456, 702, 707, 727 prisons  22, 53, 175, 300, 303, 308, 327, 332, 401, 430, 473, 485, 551, 577 f., 580, 607, 609, 611 f., 628, 637, 715, 727, 796 propaganda  306, 362, 756, 767, 778; see also anti-Jewish propaganda, German propaganda films, Nazi propaganda Propyläen (publ. house)  211

protocols  42, 88–100, 178, 183, 237, 248, 252, 260, 290, 362, 398, 474, 550, 559, 564 proverbs  124, 132, 155, 334, 351 f., 357 Provisional Central Committee of Polish Jews 20 psychopathology 150 questionnaires  13, 20, 26, 29, 33 f., 51, 67, 89, 126, 190, 246 f., 253 f., 266 f., 268–271, 291–296, 298–308, 322–324, 328–334, 346, 348, 353, 356–358; see also interviews, memoirs, testimonies rabbinate  175, 179, 237, 350, 484 rabbinic academies → Talmudic academies rabbinic literature  141, 208 f., 302 rabbinic scholars, teachers  206, 215 rabbis  28, 142, 158, 179, 186, 206–210, 245, 249 f., 302, 372, 420, 504, 707, 792, 794–796 racism  106, 259 f. recorders → zamlers Red Army  19, 88, 94, 96, 173, 236, 306, 350, 357, 391, 400, 417, 421, 429, 457, 475 f., 478, 498, 518, 531–533, 535, 584, 588, 606 f., 613, 615, 617, 667, 691, 702, 717 f., 732, 741, 793 Red Cross  34, 467, 580, 677 reeducation 260 Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda  242 refugees  37, 105, 179, 258, 271, 301, 305, 422, 507, 620, 689, 727, 731, 797 Refugee Committee of Polish Jews in Romania 242 registers  92, 193 Reichssicherheitshauptamt  235 f., 392, 774 f. Reichskommissariat Ostland  422 Reichskommissariat Ukraine  498, 500, 502, 778 relief organizations/relief work  28, 50, 105, 126, 180, 797; see also Jewish

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

850

Index

charitable organizations, Jewish Social Self-Help, Jewish relief organizations religion  155, 203, 210, 214, 270, 565, 756 renaissance 208 reparations  260, 768 repatriations  20, 190, 258, 609, 793 reportages  175, 178 f., 184, 666 rescue, rescuers  18, 50 f., 70, 123, 154, 358, 372, 576; see also Righteous among the Nations Rescue Committee at the Jewish Agency for Palestine  238, 242 f., 256 resettlements  175, 191, 238, 240, 258, 296, 379, 399, 466, 483 f., 487, 515–517, 583, 595, 717, 730–732, 753; see also “Aussiedlungen,” deportations resistance → Jewish resistance responsa  28, 215 revenge  113, 115, 117, 142, 305, 430, 485, 617, 681 revisionism 792 Righteous among the Nations  70, 516, 590; see also rescue, rescuers Ringelblum Archive → Oyneg Shabbes rumors  131, 240, 304, 393, 456, 458, 462, 483, 502, 515, 557, 595, 744, 754 Russian State Military Archive (Moscow) ​ 236 Sabbatean movement  213 “Schmelz”  240, 595 Schichau-Werft AG  616 scholars  15, 17, 22, 40, 96, 101, 108, 114, 132, 151, 157, 179, 184–187, 203, 205–210, 212, 214 f., 245, 249 f., 361, 371, 487, 537, 641, 668 Schutzpolizei  189, 235, 400, 460 Second World War  11, 13 f., 35, 113, 253, 260, 306, 398, 483, 528, 627, 674, 681, 742, 758, 776, 781, 789–792, 796 f. Sejm  28, 185, 570, 796 Shabbat  30, 207, 270 f., 692 she’erit ha-pletah → surviving remnants

Shma Yisroel  679 Shoah (film)  526 shtetlech 214 Sicherheitsdienst  235, 392, 460, 610, 727 Sicherheitspolizei  235, 400, 610, 703, 727 Sinti and Roma  50, 256, 353, 429, 466, 470 slaughter  12, 99 f., 138, 145, 148 f., 244, 361, 418, 422, 428, 457, 506, 631, 666, 743; see also atrocities, tortures smuggling / smugglers  49, 53, 192, 300, 326, 329 f., 391, 484 f., 487, 534, 565, 577, 610 Sobibor trial → trials Social and Cultural Association of Jews of Poland  20, 45 Society for the Preservation of Health 180 Society for the Study of Romanian Jewry 38 Society of Jewish Artists  187 Society of the Friends of the Central Jewish Historical Commission in Poland ​ 32 Society of the Friends of YIVO (Paris) 796 songs  13, 26, 51, 116, 124 f., 128, 132, 177, 183, 186, 190, 261, 326, 329, 331, 333, 337, 347–357, 455, 727, 741, 756 soap, soap rumors  240, 424 f., 472, 595, 674, 706, 744, 753 f. “Sonderbehandlung”  149, 240 “Sonderkommando”  30, 176, 378, ­472–474, 559, 639, 677, 679, 707, 710 Sorbonne (Paris)  791 Soviet Army → Red Army Soviet (war crimes) tribunals  236 Sportpalast (Berlin)  759 SS  25, 149, 189, 191, 235 f., 267, 351, 379, 391 f., 400, 429, 456, 463, 465, 472, 474–477, 500, 507, 529–531, 534, 542 f., 566 f., 595, 597 f., 608, 610 f., 614, 617, 630, 637–639, 667, 669, 673, 676, 682 f., 690, 705 f., 708–710, 717, 727, 728–732, 774, 784

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

851

Subjects

SS officers  239, 379, 382, 466, 469, 498 f., 501–503, 530 f., 533 f., 542, 596, 608, 708, 729 f. Stalinization 44 statistics  12 f., 29, 137, 157, 175, 204, 253 f., 257–259, 371, 530, 751 Stroop report  239 Sturmabteilung (SA)  565, 628, 769, 770 f. subjectivity (of testimonies)  247 suicides  205, 304, 331, 402, 476, 500, 528, 530, 557, 565, 614, 628, 680, 759, 798 superhistoricism  203, 211 Supreme Headquarters Allied Expedi­ tionary Forces  34 Supreme National Tribunal (Poland)  188, 565, 596, 787 Supreme Soviet  236 surveys  248, 252–255, 296, 322 survival  12, 17, 23, 26, 53, 154, 205, 386, 420, 514, 667; see also children survival surviving remnants  16, 106, 113, 123, 132, 138–140, 148 survivors  11–20, 23, 25–27, 32 f., 35–38, 40 f., 46–48, 51, 71, 73, 88 f., 93, 97, 113, 122, 127, 139 f., 143, 176, 191, 237, 243–245, 253 f., 261, 308, 361, 368, 372, 429 f., 526, 529, 535, 557, 559, 616, 665, 667 f., 682, 684, 686–688, 690, 693 f., 704 f., 709, 714, 716, 718, 743, 751, 777, 789, 791, 794 f. Talmud  206–208, 403, 692 Talmudic academies  206, 215 Talmudic literature  141 Tarbut schools  453, 794 teachers  11 f., 19, 21 f., 28, 37 f., 115, 206, 328, 372, 487, 500, 530, 564, 627, 789–791, 794–796 Tefilot taḥanunim  428 Tel Aviv University  189 testimonies  13 f., 16, 18 f., 21–23, 25, 29, 32–34, 37, 41, 47, 51–55, 66, 70 f., 73, 89, 92 f., 95, 98 f., 106, 116, 127, 132,

142, 173, 176–178, 182, 184, 188, 190– 193, 242–248, 250, 252, 254, 255, 266 f., 290, 292–296, 298, 308, 323, 325 f., 332, 346, 361, 375, 383, 387, 398, 403, 432, 474, 479, 482, 487, 503 f., 510, 514, 519, 526, 544, 550, 556, 558–560, 564 f., 581, 585, 589–591, 599, 614, 617, 620, 631, 636 f., 639, 668, 674, 703, 709–711, 752, 756, 789, 793, 796; see also interviews, memoirs, questionnaires Tishah be-Av  207 Torah  113 f., 206–208, 235, 270, 302, 308, 353, 692 tortures  137, 256, 303, 327, 403, 462, 475, 614, 627, 715, 744, 796; see also atrocities, slaughter Tosafists 207 Tosefta 207 transit camps → concentration, exter­ mination, (forced) labor, transit camps Treaty of Trianon  550 trials  31, 34, 93, 126, 188, 235, 241, 271, 362, 485, 570, 770 – Biebow  188 f., 482, 714, 718 – Buchenwald 261 – Chelmno 191 – Dachau 261 – Demjanjuk 710 – Eichmann  47, 189, 252, 378, 531, 679, 710, 789, 795 – Euthanasia 531 – Fischer  188, 569, 679 – Göth  183, 188 – Greiser 188 – Höß 188 – in Poland  24, 41, 116, 188, 672, 688, 790 – in the Soviet Union  236 – Majdanek 627 – Murer 609 – Sobibor  530, 708, 710 – Stangl 382 – Treblinka  679, 682, 729

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

852

Index

Truppenwirtschaftslager Riga  614 Tsushtayer  789 typhus  181, 330, 518, 629 f. U. S. Army  37, 235, 477, 532, 565, 798 Ukrainian Academy of Sciences  793 Ullstein (publ. house)  211 Undzer kiyum  196 Undzer veg  118, 126, 132 Union of Artists in Poland  187 Union of Jewish Writers, Journalists, and Actors in Poland  19, 100 f., 792 Union of Polish Patriots  43, 45, 96, 794 United Nations  40, 672 United Nations Relief and Rehabilitation Administration  35, 139, 255 United Nations War Crimes Commission 189 United Partisan Organization → Fareynikte Partizaner Organizatsye universities  14, 482, 756 Uzbek Academy of Sciences  794 Versailles Treaty  768, 770 Vichy regime  237 victims  12, 18, 25 f., 31, 40, 137, 149, 174, 176, 194, 239, 244, 256 f., 260, 270, 303, 356, 371, 381, 386, 401, 472, 474, 499, 504, 527, 530, 543, 552 f., 559, 595 f., 607, 611, 629–631, 636, 638, 667, 671 f., 674, 705, 711, 716, 752 Vienna University  20, 28, 158, 792 f. Vilnius University  610 war crimes trials → trials war crimes  24, 35, 102, 148, 188, 236, 751, 758, 760 f., 773, 778, 780, 782, 785, 787 war criminals  24, 38, 40, 102, 151, 189, 236, 241, 255, 260, 362, 790, 793, 798 Warsaw University  21 f., 28 Warsaw uprising (1944)  570, 717, 790 f., 793 f., 796 f.

Wehrmacht → German army Wiener Library  36, 243, 256, 797 Wissenschaft des Judentums  114, 158, 203, 210 witnesses  14, 24–26, 33 f., 47, 52, 54, 89, 102, 114, 117, 123, 130, 132, 176, 184, 212, 241, 244–248, 254, 261, 267, 270, 292–298, 303, 305–308, 331, 378, 392, 432, 484, 487, 504, 530, 564, 577, 580, 628 f., 631, 636, 667, 669, 674, 678, 682, 688, 693, 709–711, 718, 726, 729, 733, 752, 756, 765, 789 f., 795 Wrocław Archive  179 World Jewish Congress  22, 37, 204, 236, 242, 796 World Zionist Organization  249 Writers’ Union of Sheyres Hapleyte (Munich) 215 Yad Vashem (Jerusalem)  38, 40, 70, 234, 378, 516, 585, 589 f., 591, 789 f., 793, 795 Yalta Conference  130 Yediot Yad Vashem  790 yeshivas  207, 302, 372 Yiddish (language)  12, 16, 26, 45, 52, 96, 98, 100, 113, 125, 149, 175, 178, 183–185, 191, 214, 249–251, 259 f., 350–352, 355, 371, 465, 473, 478, 589, 646, 672, 679, 688, 690, 694, 733, 763, 789 – literature  184 f., 193, 196 – printing  107, 184 – radio program  19, 714 Yidisher Visnshaftlekher Institut (YIVO)  22, 28 f., 38, 42 f., 55 f., 89, 95, 184 f., 203 f., 236, 250, 256, 260, 361, 791, 793 f., 796 f. Yishuv  16, 792 YIVO bleter  184, 260 Yizkor books  117, 187, 214, 556 Yunger historiker krayz (Warsaw)  791, 796 Yung-Vilne 184

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0

853

Subjects

zamlers  22, 25–27, 29, 52, 89, 91–95, 97 f., 182, 246–248, 254, 292–298, 328, 346–349, 354–356 432; see also interviewers Zionism, Zionists  28, 44, 96, 117, 142, 179, 185, 249, 420, 430, 570, 611, 796

Zionist Actions Committee  252 Żukow partisan group → Bielski partisan group Żydowska Samopomoc Społeczna → Jewish Social Self-Help Zyklon B  256, 630 f.

© 2022 Vandenhoeck & Ruprecht | Brill Deutschland GmbH https://doi.org/10.13109/9783666368561 | CC BY-NC-ND 4.0