Historia apostolica

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM

Seríes Latina cxxx

ARATORIS

SVBDIACONI

HISTORIA APOSTOLICA

Pars I

TURNHOUT BREPOLS S PUBLISHERS 2006

ARATORIS

SVBDIACONI

HISTORIA APOSTOLICA

CVRA ET STVDIO A. P. Orbán

TURNHOUT BREPOLS^ PUBLISHERS 2006

Sfi bo £7(.

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina in Abbatia Sancti Petri Steenbrvgensi a reuerendissimo Domino Eligio Dekkers fundata nunc sub auspiciis Vniuersitatum Universiteit Antwerpen Vrije Universiteit Brüssel

Universiteit Gent

Katholieke Universiteit Leuven Université Catholique de Louvain edita

editionibus curandis praesunt Fernand Bossier Rita Beyers

Georges Declercq

Albert Derolez

Jean Goossens

Paul Tombeur

Luc De Coninck Mathijs Lamberigts

Marc Van Uytfanghe

Paul Verdeyen parandis operam dant Roland Demeulenaere Bart Janssens

Luc Jocqué

Christine Vande Veire

This book has been printed on paper according to the prevailing ISO-NORMS. © 2006 BR.EPOLS И PUBLISHERS (Turnhout - Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

I. EINFÜHRUNG

1. Abator : Leben und Werk. Zu der Person des Dichters sind nicht viele genaue Lebensda ten überliefert. Der Dichter Arator wurde vermutlich in den 80er Jahren des 5. Jahrhunderts in Ligurien geboren (1). Nach dem Accessus ad auctores (siehe Testimonium 98 ; unsere Beschrei bung von Hs. Mo f. 218-19) war er ein ciuis Romanus und ein Heide, der sich erst von Papst Vigilius taufen ließ, nachdem er und die anderen Römer durch den Papst aus der Belagerung von dem Gotenkönig Theoderich befreit waren. Er stammte aus angesehener Familie - sein Vater scheint sich als Rhetor wie durch Kenntnisse in der Literatur ausgezeichnet zu haben (2) und ist in Mailand nach dem frühzeitigen Tod seines Vaters un ter Obhut des Mailänder Bischofs Laurentius (3) aufgewachsen, der ihn in die Schule des grammaticus Deuterius (4) sandte. Als 1 . Über das Leben Arators sind wir vor allem durch seine poetischen Briefe an Florianus, Vigilius und Parthenius, die Mitteilungen des Cassiodorus und des Ennodius, und verschiedene Notizen in den Hand schriften seines Werkes unterrichtet. Für eine Auseinandersetzung über die biographischen Daten, die Ennodius uns über Arator bietet, s. Anastasi. Vgl. weiter Fabricius 1 (A - Cyr), 125-26; Bardenhewer 5, 24648; Altaner 463; Manitius 1911 : 1, 162-67; Schanz-Hosius-Krüger IV, 2, 391-94; Waszink 87-92; Brunhölzl 1, 46-47; Kraft 1, 868. 2. Vgl. Cassiod., Variae 8, 12, 4.6-7 (Testimonium 1). 3. Vgl. Ennod., Dict. 9, 17-18 (Testimonium 6). 4. Vgl. Ennod., Dict. 9, 11 (Testimonium 6). Siehe auch Ennod., Carm. 2, 90 (AD DEVTERIVM) [MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 168]: Imperii cusios, uocali pollice cordas Per numeros animans tibifila loquentia carmen Verberibus plectri, doctor, seruire coegi. Cirrha potens Phoebo, laticispia turba sereni Tu mihi semper eris, quipectora clausa remotis Inserís officiis et dextro numine conples. Deprecor, exactamfauturus suscipe uocem, Extortis pretium donans te iudice dictis ; und Ennod., Carm. 2, 104 (DE DEVTERIO GRAMMATICO) [MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 182-83] : Forma caputfacies Deuten cuncta magister, Innumeris doctor dotibus Ule cluit. Excuset linguam genius perfectus ubique. Quodfari nescit, displicet inde malis. Grammaticam iactant artem nescire magistrum :

2

EINFÜHRUNG

Knabe gewann er an dem auch als Dichter bedeutenden Mailän der Priester — und späteren (513) Bischof von Pavia — Ennodius (5) einen väterlichen Freund, Lehrer und treubesorgten Gön ner. Nach der Erhebung Ennodius' auf den Bischofsstuhl von Pavia setzte Arator seine Studien in Ravenna (6), dem Sitz der ostgotischen Herrschaft, fort, wo er in Ennodius' Neffen Parthenius (7) einen neuen väterlichen, um seine geistige Entwicklung besorgten Freund fand. Dieser Parthenius führte Arator nicht nur in die klassisch-lateinische Prosa (z. B. Caesar) (8) und Poe sie (") ein, sondern auch in die christliche lateinische Poesie (wie etwa die Hymnen des Ambrosius und die Gedichte des Sido nius (10)) und mahnte ihn, der sich damals schon poetisch betätig te, sich statt der mythologischen Stoffe christliche zu wählen ("). Ebenso wie sein berühmter Zeitgenosse Cassiodorus war auch Arator zunächst im öffentlichen Leben gestanden (12) : nach Be endung seiner Studien blieb er wahrscheinlich in Ravenna, wo er Rechtsanwalt (") wurde. Wegen seiner Begabung als Redner gewannen ihn die Dalmatiner als Sprecher ihrer Gesandt-

Hoc melius simplex moribus instituit. Oratoris opus lapidosaque culmina Tulli Non tetigit : celsum rhetora nullus amat. Discipulis satis est uultus, tacitique uerenda Caluities : Phoebae lumina plena uident. 5. Vgl. Ennod., Dict. 22 Praef. (Testimonium 12); Ennod., Ep. 8, 11 (Testimonium 4). 6. Vgl. Arator, Ad Parthenium 35-36 : His quoniam Laribus tenebamur in urbe Rauennae, / Hospes hians aderam nocte dieque tibi. I. Vgl. Ennod., Ep. (Ad Parthenium) 5, 19 (MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 195); 6, 1 (ibid. 200); 6, 23 (ibid. 225); 7, 31 (ibid. 26768); Ennod., Dict. 10, 16-19 (ibid. 118); Arator, Ad Parthenium 37-38: Quos mihi tu libros, quae nomina docte sonabas ! / Quanta simul repetens codicis instar eras ! ; Greg. Turon., Hist. Franc. 3, 36 (MGH, SS rer. Merou. 1,1, B. Krusch, 1937-51, 131) und Epistula Gogonis ad Trasericum (MGH, Epp. 3, Nr. 16, S. 130, 24). 8. Vgl. Arator, Ad Parthenium 39 : Caesaris Historias ibi primum te duce legi. 9. Vgl. Arator, Ad Parthenium 41-42: Cantabas placido dulcique lepore poetas, / In quibus arsfallax, pompa superbafuit. 10. Vgl. Arator, Ad Parthenium 45-48. 1 1 . Vgl. Arator, Ad Parthenium 55-56 : "O utinam malles" dixisti "rectius huius / Ad Domini laudesflectere uocis iter!" Parthenius wiederholt hier ei gentlich die Mahnung des Ennodius. Denn nachdem Arator Mailand verlassen hatte, hat Ennodius ihm in seinem dritten Brief (9, 1 = Tes timonium 5) den Rat erteilt, nicht über mythologische, sondern christli che Stoffe zu dichten. 12. Vgl. Cassiod., Variae 8, 12 (Testimonium 1). 13. Vgl. Cassiod., Variae 8, 12, 2.3 (Testimonium 1).

1. ARATOR: LEBEN UND WERK

3

schaft (") an König Theoderich im Jahre 526. Der neue König Athalarich berief ihn in seine Dienste ; unter ihm bewährte Arator sich als Diplomat und diente dem Gotenhof in Ravenna (zunächst als Comes domesticorum und schließlich als Comes priuatarum). Als jedoch die Kriegsereignisse das Reich härter bedräng ten, verließ er die staatsmännische Laufbahn (15), um in den geist lichen Stand einzutreten; wann er aus dem Staatsdienst ausschied, ist unbekannt; während der Belagerung von 537/38 scheint er sich bereits in Rom aufgehalten zu haben (16). Dort wurde er Subdiakon der römischen Kirche unter Papst Vigilius (537-55) und konnte er endlich seinen langgehegten Plan, zu dem ihn einst Parthenius bewogen hatte, ausführen. Als Arator in seiner Schülerzeit Gedichte über die heidnische Mythologie verfaßte und seinem 'väterlichen' Freund Parthenius widmete, wurde er ja bereits von Parthenius gebeten, seine Begabung be ber der christlichen Dichtung zu widmen. Arator versprach, falls er dereinst eine würdige christliche Dichtung verfassen werde, sie als Dank an Parthenius zu senden. Damals schwebte ihm eine poetische Bearbeitung der Psalmen und der Schöpfungsge schichte vor ("). Jetzt aber wünscht er — vielleicht aufgrund sei ner Verbindung mit der römischen Kirche und dem Papst Vigi lius und vermutlich durch das evangelische Epos des Sedulius angeregt — einen Stoff umzudichten, in dem Petrus (mit Paulus) die Hauptrolle spielte (1") : die Apostelgeschichte von Lukas. Ara tor ist eigentlich nur als der Dichter dieses Bibelepos, Historia apostolica oder De actibus apostolorum (19), berühmt geblieben. 14. Vgl. Cassiod., VariaeS, 12, 3 (Testimonium 1). 15. Vgl. Arator, AdVigilium 5-12. 16. Vgl. Schwind 1990: 10; Arator, Ad Vigilium 1-2. 9-14; Ad Parthenium 69-70. 17. Vgl. Arator, Ad Parthenium 1 1-7"4: Pascua laeta uidens et apnca uolumina Christi Quaerebam gustu tângere cuncta meo Et nunc Dauiticis assuetusßoribus odas Mandere, nunc Genesim mens cupiebat edax. 18. Vgl. Arator, Ad Parthenium 77-82. 19. Im Gegensatz zu McKinlay (Aratoris subdiaconi De actibus apostolo rum) ziehen wir den Titel Historia apostolica vor, der von den meisten (und besten) Arator-Handschriften geboten wird. Für die Frage nach dem Titel des Werks in der handschriftlichen Überlieferung von Arators Epos, siehe auch Schwind 1990: 9 Anm. 1 und 242: "Arators Werk über die Apostelgeschichte, dessen ursprünglicher Titel nicht mit hinlänglicher Sicherheit bestimmt werden kann ..."; Bieler 167: "In one instance McKinlay goes boldly against the overwhelming evidence of our manuscript tradition. He gives as title of Arator's work De actibus apostolorum. However, the leading MSS of all three classes bear witness

4

EINFÜHRUNG

2. Die Historia apostólica von Arator. Das Bibelepos Arators, das die Apostelgeschichte in zwei Bü chern von 1076 bzw. 1250 Hexametern behandelt, gehört zu ei ner poetischen Gattung, die seit dem 4. Jahrhundert (die Evan gelienharmonie des Iuvencus um 330; der von dem Gallier Cyprianus um 400 n. Chr. versifizierte Heptateuch ; das Paschale carmen des Italieners[ ?] Sedulius aus der ersten Hälfte des 5. Jahr hunderts) von christlichen Dichtern gepflegt wurde (20). Ande rerseits geht das 'Umschmelzen' von Prosa zu Poesie auf die Übungen antiker Rhetorenschulen zurück (21). Ihre Approba tion erhielt diese biblische Poesie durch die Aussage des Hiero nymus, daß auch Bücher der Bibel in 'lyrisch-metrischer' Spra che abgefaßt seien, so Teile des Buches Hiob, Jeremia und des Hoheliedes in Hexametern (22). Arator stellt sich bewußt in diese Tradition, und vor allem Sedulius scheint ihn, wie gesagt, zu sei ner epischen Apostelgeschichte angeregt zu haben. Mit dem Epos werden, außer dem Widmungsbrief an den Papst Vigi lius (23), noch zwei andere Briefe in Distichen überliefert: an den Abt Florianus und an Parthenius, den Neffen von Arators Gön ner Ennodius (24) von Pavia. Das vollendete Werk übersandte unser Dichter zunächst — wie er in dem betreffenden Brief schreibt — dem wegen seiner großen Belesenheit und Kenntnis sen bekannten (und befreundeten) Abt Florianus, der wahr scheinlich das Kloster Romenum (25) im Mailänder Sprengel leito the title Historia apostolica. McKinlay's reference to Ad Vigilium 19, Ad Parthenium 11 is beside the point ; in both places Arator speaks of Actus as a book of the Bible". 20. Vgl. Brunhölzl 1, 46; Schlechter 32. 21. Vgl. Curtius 157-58; Schlechter 32. 22. Siehe Arator, Ad Vigilium 23-26; Hier., Praef. in Eusebium (PL 27, 36) ; Manitius 1891 : 369 ; Schlechter 32. Vgl. auch Rabanus Maurus, De institutione clericorum 3, 18 (Testimonium 45). 23. Auch die Expositio psalmorum des Cassiodorus wurde in der ersten Fassung dem Papst Vigilius gewidmet, der seine Veröffentlichung ange regt hatte. Vgl. Brunhölzl 1, 35. 24. Vgl. Ennod., Ep. 5, 9 (MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 179): His Parthenius noster germanaefilius incitatus stimulis Romam, in qua est natalis eruditio, festinat inuisere. 25. Ennodius hat zwei Briefe (Ep. 1, 15. 16 = MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 23-24) an einen gewissen Florianus gerichtet, der vielleicht identisch ist mit dem Abt Florianus von Romenum, von dem zwei Briefe an Bischof Nicetius von Trier unter den Epistulae Austrasicae (und zwar Ep. 5 und 6 = MGH, Epp. 3, E. Dümmler, 1892, 116-17 und 11718) überliefert sind. Florianus jedoch, der Adressat der zwei obener wähnten Briefe des Ennodius, scheint sich aus chronologischen Gründen

2. DIE HISTORIA APOSTÓLICA VON ARATOR

5

tete und Schüler des Caesarius von Arles gewesen war. Arator kannte diesen Florianus zweifellos aus jüngeren Jahren und bat ihn in dem Widmungsbrief — als Bescheidenheitsphrase ? — um wohlwollende Kritik: d. h. an seinem Werk zu bessern, was er für tadelnswert befinde (26). Bald darauf überreichte er das Werk am 6. April 544 mit einem (zweiten) Widmungsbrief dem Papst Vigilius: in der Widmung spricht Arator seine Hingebung an den Papst aus und lobt die Verdienste des Papstes für die römi sche Kirche. In diesem Zusammenhang haben wir das einzige feste Datum aus dem Leben Arators. Die Überreichung geschah nämlich in feierlicher Versammlung des römischen Klerus, und über diese Vorgänge gibt eine 'protokollarisch genaue' Notiz in den Handschriften interessante Auskunft (27). Nachdem ein Teil des Gedichts vorgelesen war, wurde die Handschrift dem päpst lichen Obernotar Surgentius zur Aufbewahrung übergeben. Bald aber drängten die literarisch Gebildeten des römischen Kle rus den päpstlichen Obernotar um eine öffentliche Vorlesung des ganzen Epos. Schon sieben Tage nach der Überreichung, am 13. April 544 (2"), inmitten der Wirren des ostgotisch-byzantini schen Krieges (M), begann Arator mit Genehmigung des Papstes Vigilius sein Werk in der Kirche S. Petri ad uincula (M) in Rom nicht ganz unumstößlich mit dem Adressaten des Widmungsbriefs Arators (an Florianus) gleichsetzen zu lassen. Vgl. Schwind 1990: 10 Anm. 5 ; Thraede 1961 : 188. 26. Vgl. Arator, Ad Florianum 5-6 : Ad carmen concurre meum pedibusque labantem / Porrige de placido saepefauore manum; Konrad von Hirsau, Dialogus super auctores 757 (Testimonium 106) : Opus suum corrigendum commendat abbati Floriano.

27. Der Text dieser Notiz ist das erste Mal von A. P. McKinlay in sei ner Arator-Ausgabe (CSEL 72, 1951) auf S. XXVIII abgedruckt. Statt tertio proconsule Basilio ist jedoch tertio post consulatum Basilii (= 544 n.

Chr.) zu lesen. Vgl. etwa Schwind 1990 : 10-1 1 Anm. 10. 28. Vgl. 'Praefatio cuiusdam de Libro Aratoris' (McKinlay 1951 : XXVIII) : Eadem autem recitatiofacta est his diebus : Prima, idus Aprilis ; secun da, XV kalendas Maias ; tertia, VIII idus Maias; quarta vero, die III kalendas Iunias, tertio post consulatum Basilii (McKinlay [siehe oben unsere Anmer kung 27] : tertio proconsule Basilio) и. с, indictione VIH.

29. Vgl. Schwind 1990: 9. 30. Vgl. 'Praefatio cuiusdam de Libro Aratoris' (McKinlay 1951 : XXVIII) : Quod cumfieri praecepisset in ecclesia beati Petri quae uocatur ad uin cula religiosorum simul ac laicorum nobilium sed et e populo diuersorum turba con-

uenit. Vielleicht erinnern Arators Verse am Ende des ersten Buches an die Vorlesung in der 'Kettenkirche' : His solídatafides, his est tibi, Roma, catenis Perpetuata salus ; harum circumdata nexu Libera semper eris. Quid enim non uincula praestent Quae tetigit cui cuncta potest absoluere ? Cuius

6

EINFÜHRUNG

öffentlich unter großem Beifall vorzulesen : die letzte öffentliche Dichterlesung, von der wir Kunde haben (31). Da die Zuhörer den Vortrag oft mit Beifallsstürmen und Wiederholungsrufen unterbrachen, dauerte die Rezitation vier Tage (13. Apr., 17. Apr., 8. Mai und 30. Mai). Danach übersandte Arator das Werk, seinem einstigen Gelöbnis gemäß, auch an Parthenius (der in zwischen zum Magister officiorum und Patricius im Dienste Theodeberts I. von Austrasien (32) aufgestiegen war und als solcher da mals wohl in Burgund lebte (33)), mit einem begleitenden Brief von 51 Distichen, in dem er die hohe Abkunft und die rhetori sche Tätigkeit seines Freundes rühmte, ihn an die in Ravenna gemeinsam verbrachte Zeit erinnerte und ihn kurz in den Stoff seines Epos einführte. Damit verliert sich Arators Spur aus der Geschichte, und weitere Nachrichten über ihn liegen nicht vor : unbekannt ist auch sein Sterbejahr. Arator gliedert sein Epos (34), der Apostelgeschichte von Lukas entsprechend, in zwei Bücher, welche, in der Mehrzahl unserer Handschriften und auch in der Ausgabe McKinlays, durch kurze Prosapartien, Capitula oder Tituli, die den biblischen Text zu sammenfassen bzw. wiedergeben sollen (35), unterbrochen wer den. Das erste Buch handelt hauptsächlich von den Erlebnissen und Handlungen des Apostels Petrus, das zweite von denjenigen des Apostels Paulus. Laut dem Widmungsschreiben an Papst ViHaec inuicta manu uel religiosa triumpho Momia non ullo penitus quatientur ab hoste (Arator 1, 1070-75). 31. und zugleich "das einzige Zeugnis für das Weiterleben der anti ken Sitte, neue Werke öffentlich vorzulesen" (Traube 155). 32. Vgl. z. B. Stroheker 199. 33. Vgl. Arator, Ad Parthenium 13. 15-16: Tu, facunde, sonas Rhodani Rhenique cateruis ... Te multis opulenta quidem Germania doctum / Suspicit; Greg. Turon., Hist. Franc. 3, 36 (MGH, SS rer. Merou. 1,1, B. Krusch, 1937-51, 131) ; Brief von Herzog Gogo an Trasericus von Metz (MGH, Epp. 3, E. Dümmler, 1892, 130, 21-24 Nr. 16) : Sed ... conponit barbarum dictatorem, qui potius apud Doderenum didicit gentium linguas discerpere, quam cum bone memoriae Parthenio obtinuisse rethorica dictione. 34. Die Mehrzahl der allgemeineren Literaturgeschichten und Hand bücher weist, was das poetische Genre anbelangt, einen Konsensus auf und führt die Dichtung Arators als Epos, epische Dichtung bzw. Bibel epik auf. Für die Auseinandersetzung über diese Frage, siehe etwa Manitius 1911: 1, 163; Bardenhewer 5, 246; Altaner 499; Schanz-HosiusKrüger IV,2, 393; Thraede 1962: II.b.2: 1024ff.; Herzog LVI; Kartschoke 72ff. ; Roberts 86-92. 35. Diese Prosapartien sind höchstwahrscheinlich nicht authentisch; sie wurden erst irgendwann zwischen dem 7. und 9. Jahrhundert als Ver ständnishilfen verfaßt und in den Text eingeschoben. Vgl. McKinlay 1932; Schwind 1990: 32-36. 242.

2. DIE HISTORIA APOSTÓLICA VON ARATOR

7

gilius (V. 19-22) hat Arator ein Zweifaches angestrebt : eine poe tische Einkleidung des biblischen Textes und eine Darlegung des mystischen Sinnes. Das letztere hat ihn aber deutlich mehr ge reizt als das entere. Den Leitfaden Arators bildet ja zwar die Er zählung des Lukas, aber nur ausgewählte Stellen werden von Arator paraphrasiert, andere ganz übergangen, wieder andere kurz zusammengefaßt oder bloß angedeutet und die Kenntnis des Wortlautes vorausgesetzt. In seiner Darstellung folgt Arator also zwar im allgemeinen der biblischen Vorlage, aber als Dich ter will er die Erzählung nicht paraphrasieren (36) nach der Weise des Juvencus oder des Galliers Cyprian, sondern ihren Sinn er schließen (") : Arator setzt mit andern Worten den Inhalt seiner stofflichen Vorlage, der Apostelgeschichte, bis in die Details als bekannt voraus und benutzt ihn in erster Linie als Ausgangsbasis für kommentierende Ausführungen (*). Eine große Sorgfalt 36. Zur Problematik des Begriffs 'Paraphrase', vgl. Springer 9-16. 37. Über die Weise wie Arator die Apostelgeschichte in seinem Epos behandelt, gibt es jedoch zwei abweichende, diametral entgegengesetzte Anschauungen (vgl. Schwind 1990: 24). Die eine erblickt in dem Werk Arators eine reine Umsetzung des biblischen Stoffes in Verse (wie etwa Riché 457: "... ce long poème, qui n'est autre que la transcription en ... vers du texte de saint Luc" ; Wallach 145 : "versification of certain parts of the Acts of the Apostles"), die andere einen reinen Kommentar zur Apostelgeschichte (wie etwa Capelle 162: "Le commentaire des Actes des Apôtres ..."; Herzog 1975: LIV: "(Arator hat) die Bearbeitung sei nes Themas gänzlich auf Kommentierung, nicht mehr auf Bibelwieder gabe beschnitten"; Kartschoke 93; Bieler 1955: 165). Auch im Mittelalter stellen wir diese zwei Auffassungen über Arator fest. Nach Beda z. B. gibt Arator eine Exegese, und keine Versifikation (vgl. Tes timonium 30 : Pulchre hoc Arator exponit; Testimonium 35 : Hoc pulchre et breuiter exponit Arator; und siehe weiter vor allem Testimonia 25 und 38) ; dieselbe Ansicht vertritt weiter z. B. auch Rabanus Maurus (Tes timonium 46: Quod pulchre Arator uersibus exponit), Aimericus (Testimo nium 96: Beda ... Arator et expositores ceteri), Giraldus Cambrensis (Testimonium 122: Aratoris ... qui librum istum metricis egregie uersibus ex ponit) ; Arators Historia apostolica wird dahingegen vor allem bzw. nur als eine Versifikation der Apostelgeschichte betrachtet z. B. von Paulus Diaconus (Testimonium 39: Arator ... Actus apostolorum uersibus hexametris exarauit), Regino Prumiensis (Testimonium 71 : Arator ... apostolorum ac tus uersibus exametris decorauit), Hermannus Contractus (Testimonium 77 : Arator ... librum suum, quem de Actibus apostolorum heroico metro edidit), Ordericus Vitalis (Testimonium 100: Arator ... narrationem Lucae sequi studuit, et inde specialem uersificandi materiam sumpsit; Testimonium 101 : Arator ... heroicoque metro apostolorum Actus deuote cecinit), Eberhardus Bethuniensis (Testimonium 120: Arator ... apostolica facta decenter arat), Hu go Trimbergensis (Testimonium 130: Arator, Apostolorum Actuum uerus metrificator). 38. Vgl. Schwind 1990: 243.

8

EINFÜHRUNG

wird dabei auf die Erschließung des mystischen Sinnes verwen det, unter welchem moralische Nutzanwendung und vielgestal tige Allegorese (39) (insbesondere Zahlenmystik (40) und Namenallegorese (")) verstanden ist. Er versucht also der christlichen Gemeinde vor allem den inneren Gehalt, den tieferen Sinn der einzelnen Erzählungen verständlich zu machen. Daher fehlen manche Stellen völlig (42), viele wichtige Persönlichkeiten wer den ganz übergangen und nur Petrus und Paulus treten in den Vordergrund. Die Erzählung selbst wird von Arator oft nur kurz wiedergegeben, aber stets ausführlich allegorisch gedeutet ; es gibt ja, nach der Aussage des Arators, keinen 'alten' Buchsta ben, der nicht einen typologischen Sinn besitzt ("). Typologie und Zahlenallegorese feiern also Triumphe ! (**) Kurzum : So weit das Gedicht die Taten der beiden Apostel erzählt, hat es ei nen epischen Charakter, soweit es aber die Apostelgeschichte des Lukas dogmatisch, ethisch und vor allem allegorisch auslegt, steht die Erläuterung, die 'poetische Meditation' (45) ganz im Vordergrund und ist es eine auslegende, erbauliche^), didakti sche Arbeit und das betrachtend Exegetische rückt sein Werk in die Nähe des Lehrgedichts. Was die Absichten des Autors be trifft, so möchte sein Werk den Widerstandsgeist der Römer stärken, Kollaboration mit den Goten oder gar Apostasie, die arianische Irrlehre, der die (gotischen) Herren Italiens anhängen, verhindern, die von den Päpsten seit Leo dem Großen verkün deten Petrusdoktrin untermauern und verbreiten, kurzum die Ansprüche der römischen Papstkirche propagieren (47). 39. Für Arators Terminologie der 'Allegorese', siehe Schwind 1990: 100-05. 40. Für die Zahlenallegorese Arators und die augustinische Tradition der Zahlenallegorese, siehe Schwind 1990: 107-12. 41. Wie etwa die allegorische Auslegung von Salomon, Petrus, Noe, Bethsaida, Ananias, Saulus, Mathias usw., vgl. Schwind 1990: 122-31. 42. Vgl. Manitiusl891:371ff. 43. Arator 2, 361-62 : Tamen illafigura, / Qua sine nulla uetus subsistit littera. 44. So wird z. B. die Zwölfzahl der Apostel aus der Multiplizierung von Drei (der Dreizahl der göttlichen Personen) und Vier (der Vierzahl der Weltgegenden) hergeleitet, so daß die Zwölfzahl die Aussendung der Apostel durch die Dreieinigkeit in die ganze Welt besagt (1, 1 13ff.). Die drei Jahre aber, welche Paulus zu Ephesus predigt, werden in Paral lele gesetzt zu den drei Arten der Schriftauslegung, die in jenen Jahren zur Geltung gekommen seien : Qui canit ecclesiae tria dogmata saepius edit / Historicum, morale sonans typicumque uolumen (2, 890-91). 45. Vgl. Schwind 1990: 53; Schlechter 32. 46. Vgl. Leimbach 262-63. 47. Vgl. Schwind 1990: 244: Schlechter 33.

2. DIE HISTORIA APOSTOLICA VON ARATOR

9

In seiner Haltung und Tendenz ist das Epos Arators, wie schon oft vermutet worden ist, nahe verwandt mit dem Paschale carmen des Sedulius (48) und dieses Paschale carmen hat unserem Epos als Vorbild gedient. An Sedulius orientiert Arator sich, was die sprachliche, rhetorisch-stilistische Gestaltung des Epos und die Stoffbehandlung angeht (49). Weiter orientiert er sich, besonders was die zweifache Zielsetzung des Belehrens und Erbauens angeht, an der 'Volkspredigt' : den Predigtwerken Augustins und den Origeneshomilien in der Ubersetzung Rufins (50). Außerdem weist Arator zahlreiche Ubereinstimmungen mit sei nen 'klassischen heidnischen' poetischen Kollegen wie mit Ver gil, Ovid, Lukan, Valerius Flaccus, Silius Italicus, Statius, Mar tial, Iuvenal und Claudian auf (51) ; bei diesen Ubereinstim mungen handelt es sich jedoch in vielen Fällen um allgemeines dichterisches Formelgut und nicht um (bewußte oder unbewusste) Übernahmen (52). Arator ist ja in dem traditionellen römi schen Schulsystem aufgewachsen, in dem die Poesie — d. h. das Lesen, das Interpretieren, das Memorisieren, das Vortragen der (klassisch)lateinischen Dichter und das Dichten selbst — eine au ßergewöhnlich wichtige Rolle spielte. Die Anwesenheit zahlrei cher literarischer Anklänge und Reminiszenzen an seine (klassi schen heidnischen) poetischen Kollegen — zumal am Anfang und am Ende einer Verszeile — ist denn auch größtenteils die Folge einer unbewußten Verwendung der bei einem Dichter wie Arator gleichsam automatisch 'aufsprudelnden' Quelle die ses allgemeinen, während der Studien eingeprägten, dichteri schen Formelguts. Nur selten lassen sich bei Arator unverkenn bare Zitate bzw. Reminiszenzen feststellen, und dann handelt es sich — außer den klassischen Dichtern wie etwa Vergil, Lukan, Ovid(53) usw. — zumal um das Paschale carmen des Sedulius (54). Nicht nur die zeitgenössischen Zuhörer hat Arator begeistert,

48. Vgl. Schwind 1990: 161-79. 244: "Sedulius ist Arators unmittel bares dichterisches Vorbild". 49. Vgl. Schwind 1990: 161-79.244. 50. Vgl. Schwind 1990: 245. 51. Siehe Ansorge, passim; McKinlay 1951 : 240ff. ; den Index auctorum unserer Ausgabe. 52. Vgl. Schwind 1990: 17 Anm. 42. 53. Für Zitate aus Lukan, siehe beispielsweise Arator 1, 242; 2, 848 1212; Vergil, siehe etwa Arator 1, 188 221 225 601 666 1064; 2, 152 1079; Ovid, siehe z. B. Arator 2, 16/17 usw. 54. Siehe beispielsweise Arator 1, 2 21 293 295/96 648 775 850/51 ; 2, 106 123 303 653 665 900 1115/16.

10

EINFÜHRUNG

sondern auch noch viele Jahrhunderte lang die Leser, für die sei ne Dichtung eigentlich geschrieben war (55) . Das Gedicht ist, als Epos, selbstverständlich in Hexametern verfaßt worden und die 'heidnisch'-lateinische Diktion ist — auf grund der Tradition, in welcher sich das Gedicht bewegt (siehe oben) — denn auch sehr nachdrücklich anwesend (56). Der Him mel heißt zu wiederholten Malen Olympus (1, 37 111 346; 2, 289 1117), sein Herrscher der rector Olympi (1, 37; 2, 1117) oder regnator Olympi (1, 346), wie etwa bei Vergil und Lukan. Auch Gott wird manchmal mit dem heidnischen Titel Tonans (1, 49 613 824 ; 2, 145) angedeutet. Die Hölle bzw. die Unterwelt heißt Auemus (2, 122 611 790), Manes (1, 7) und Tartara (1, 183 623 ; 2, 796), wie z. B. in 1, 183, wo die Wortverbindung Tartara maesta, sogar in einer ähnlichen metrischen Position, an Lukans Pharsalia I, 782 erinnert. Das lateinisch-lateinische Glossar zu Arator im Codex Vaticanus Palatinus Lat. 1716 (") (= der von uns benutz ten Handschrift Vi), das viele 'schwierige' Arator-Wörter mit einem einfacheren 'alltäglicheren' sinnverwandten Wort erklärt, zeigt uns, wie stark Arator auch im übrigen aus dem klassisch-la teinischen dichterischen Vokabular geschöpft hat. So erklärt der Glossator beispielsweise das Wort arcere (1, 294) mit seinem 'all täglicheren' Synonym prohibere, das Wort uernula (1, 309) mit seruus, creditor (1, 399) mit fenerator, non detent (1, 401) mit non peiores facit, crepidine (1, 524) mit muro id est munitione, nefas (1, 540) mit malum, iniquum, subit (1, 542) mit intrat, amictu (1, 561) mit uestitu, taedarum (1, 692) mit nuptiarum,funus (1, 806) mit mor tem, pignus amoris (1, 807) mit dilectio proximi, exuuiis (1, 811) mit indumentis usw. Der Sprachgebrauch von Arator ist trotzdem viel christlicher als derjenige eines Iuvencus, der in seiner Bibel-Versifikation die Christianismen, welche er in seiner Vetus-Latina-Vorlage von Matthäus bzw. Lukas antrifft, systematisch durch ein klassisch lateinisches (poetisches) Wort ersetzt (58) und die hebräischen Ei gennamen und Entlehnungen soviel als möglich meidet. Von dieser geänderten 'Mentalität' bei Arator zeugen einerseits die 55. Vgl. Arator 1, 404: lector docte; 2, 995-97: ... tam triste premamus / Eloquium, ne forte legem sua fletibus ora / Compleat et largis humescat pagina guttis. 56. Vgl. Witke 222-23. 57. Ausgabe : Schlechter 376-78. 58. Vgl. Orbán 1992: passim.

3. DIE HISTORIA APOSTOLICA IM MITTELALTER

11

zahllosen lexikologischen Christianismen wie etwa aenigma 2, 268; angariare 2, 902; angelus 1, 519 672 851 1019 1031 1041 1069; 2, 1116; angelicus 1, 52; apostolus 2, 437 745; apostolicus 1, 69 376 525 567 ; 2, 236 258 622 ; Ad Parth. 78 98 ; baptisma 1,117 204 626 646 663 744 849 864 956 ; 2, 84 280 585 586 598 604 807 ; Baptista 2, 78 ; baptizo 2, 595 ; benedictio 2, 485 ; caelos 1, 610 ; carnalis 1 , 360 ; 2, 478 820 ; carnaliter 1 , 1 64 ; chrisma 1 , 32 ; christicola 2, 928; Christus 1, 291 358 542 und passim; Conditor 2, 93; Creator 1,2; daemon 2, 391 435 648 656 663 1146 1158; Dauiticus 2, 70 115; Ad Parth. 73; dogma 1, 144 385 433 693 949; 2, 130 160 488 515 580 594 615 742 824 890; Ad Parth. 94; ecclesia 1, 121 135 155 294 442 499 516 555 625 644 669 696 743 748 (ecclesias) 744 750 798 842 890 903 905 910 977 981 997 1005 1009 1032 1043 1056 1063; 2, 20 150 201 291 358 410 613 686 804 851 890 1152 1225; Ad Parth. 70 88; Exodus 2, 340; Genesis Ad Parth. 74; gentilis 1, 347 847; 2, 138 151 833; haereticus 2, 611 ; idolum 1, 269; 2, 1240; Iesus 1, 186 274 793; 2, 90 228 324 597 643 950 1062 1144 1154; Iudaicus 1, 709; 2, 244 834 1054; martyr 1, 588 611 619; martyrium 1, 745; Mediator 1, 67; 2, 301 ; mysticus 1, 118 210 324 455 562 1038; 2, 89 564; Ad Vig. 22; papa Ad Vig. 3; Ad Parth. 87 ; paralyticus 1, 759 787 799; Pascha 2, 961 ; plasma 2, 638 ; propheta 1, 275 279 683; 2, 76 208 263 1214; propheticus 1, 103 ; psalmus 2, 208 676 733 ; psalterium Ad Vig. 24 ; redemptor 1, 300 885; saluator 1, 736; sudarium 2, 631 ; synagoga 1, 735 979; 2, 42; temptator 2, 561 ; uiuificare 2, 481 ; zelus 1, 515, und andererseits Arators ungehemmte Verwendung von hebräi schen Eigennamen und Entlehnungen wie beispielsweise Abra ham 2, 283 292 ; Adam 1, 1038 ; 2, 375 437 969 ; Bethsaida 1, 1003 ; Daniel 1, 275; Dauid2, 221 676; gehenna 2, 1175; Helias 1, 690; Herodes 1, 348; Hieremias Ad Vig. 26; Iacob 2, 485; lob Ad Vig. 26 ; Ioppe 1, 802 ; Ioseph 1, 105 983 ; Isaias 1, 275 ; Israel 1, 263 266 273; Iudas 1, 93 446; Leuita 1, 554; Lucas 2, 328; Ad Vig. 19; Maria 1, 57; 2, 70 298; Moyses 1, 692 791 ; 2, 85 733 1008 1139; Noe 1, 645 1034 ; 2, 803 810 813 ; Rebecca 2, 143 291 ; sabbata 1, 55 796 ; 2, 74 ; Salomon 1, 289 699 ; 2, 913 ; Silas 2, 405 ; Siloa 1, 788 ; Simon 1, 630 663; Solyma 2, 827; Tabitha 1, 802 831 ; Thomas 1, 531. 3. Das Fortleben der Historia apostólica im Mittelalter. Wegen ihres reichen Wortschatzes, ihrer gewandten Ausdrükke, ihrer kühnen Allegorien und Zahlenmystik und dank ihrem erbaulich-didaktischen Gehalt wurde die Dichtung im Mittelal

12

EINFÜHRUNG

ter viel gepriesen und gelesen, und ist unter die christlichen Klas siker eingereiht worden, die in der Schule gelesen wurden (siehe unten, Kap. 4). Arator wurde, bereits im frühen Mittelalter, zu einem der beliebtesten Dichter und seit der Karolingerzeit war er zusammen mit Juvencus, Sedulius und Prudentius einer der klassischen Epiker (59). Wie diese wurde auch er im Schulunter richt neben den heidnischen Klassikern verwendet und mitunter selbst über einen Vergil gestellt (60) ; zeitweise verdrängte er jene sogar (61). Als Klassiker unter den Schulautoren weisen ihn auch zwei "Literaturgeschichten" des 12. Jahrhunderts aus: der ano nyme, sogenannte Accessus ad auctores und der von Konrad von Hirsau verfaßte Dialogus super auctores (62). Die ungeheuere Be liebtheit und außerordentlich weite Verbreitung des Werkes Arators im ganzen Mittelalter spiegeln sich auch in den mittelal terlichen Bibliothekskatalogen und in der großen Fülle der er haltenen Handschriften wider : für etwa 80 Klöster läßt sich der Besitz eines oder mehrerer Aratortexte nachweisen (in Cluny al lein waren um die Mitte des 12. Jahrhunderts acht Exemplare vorhanden!) (63), und McKinlay (") beschreibt 103 Handschrif ten aus dem 9.-14. Jahrhundert und nennt noch etwa 40 weitere, vorwiegend jüngere Handschriften oder Textauszüge. Die Auf nahme von Aratorversen in Florilegien und Sentenzsammlungen (65) und die exzessive Glossierungstätigkeit, die das Werk ge kannt hat, wie sich aus unserer Ausgabe ergibt zeigen, daß Arator ebenso als Klassiker betrachtet wurde wie seine Vorgän ger in der christlichen Dichtung, mit denen er oft zusammen in den Handschriften überliefert ist: Iuvencus, Prudentius, Sedu lius. Dieser Beliebtheit entsprechend sind die Arator-Zitate und Arator-Reminiszenzen in der (mittel)lateinischen Poesie sehr

59. Vgl. Theodulf., Carm. 45 (Testimonium 42). Als die von ihm ge schätzten Autoren nennt er neben den Kirchenvätern u.a. die christ lichen Dichter Sedulius, Paulinus von Nola, Juvencus, Prudentius und Arator. 60. In der Karolingerzeit stellte beispielsweise ein Iohannes Foldensis Didascalus in einem Lobgedicht auf Arator den christlichen Epiker über Vergil : siehe Testimonium 43. 61. Vgl. Schwind 1990: 12; Glauche, passim. 62. Siehe Testimonia 98 und 105 - 106. 63. Vgl. Schwind 1990: 11 Anm. 12. 64. McKinlay 1942. 65. Vgl. Schwind 1990: 11 ; McKinlay 1942: 63 und 109; McKinlay 1951 : LV-LIX. 66. Vgl. auch McKinlay 1952 : 151ff.

3. DIE HISTORIA APOSTOLICA IM MITTELALTER

13

häufig: angefangen von Venantius Fortunatus (67), über Aldhelm, BedaC*) und Alcuin(69), bis hin zu Alexander Neckam (70), Giraldus Cambrensis (71) und Rogerus Baco (72). Außer dem wird Arator (etwa von Aldhelm(73), Beda(74) und Mico (75)) für Fragen der Metrik und sogar als Autorität auf theologischem Gebiet (76), für die Exegese der Apostelgeschichte ebenso wie für bestimmte Bereiche der Dogmatik herangezo gen. Erst seit dem 13. Jahrhundert scheint er an Bedeutung zu verlieren. Beliebt und vielgelesen war Arator offensichtlich wie der (oder: auch noch?) im 16. Jahrhundert. Davon zeugen mehr als ein Dutzend Druckausgaben in z.T. mehreren Auflagen, un ter denen die großformatige Ausgabe von Arius Barbosa (1516, Salamanca) neben dem Aratortext einen Kommentar bietet, der das Werk nahezu Wort für Wort erklärt (77). Nach dieser Zeit läßt das Interesse an Arator stark nach. Nach Arius Bar bosa ist das einzige nennenswerte Produkt einer Beschäftigung mit Arator die Ausgabe Arntzens von 1769, die später von Migne im Jahre 1847 im Band 68 der Patrologia Latina abge druckt wurde.

67. Vgl. Brewer 1919: 692-703; Châtillon 1956: 169-70; Blomgren 151-55 ; Eizenhöfer 330, 333. 68. Vgl. Châtillon 1956: 170-73; Martin 1985 und 1989: passim. 69. Vgl. Wallach 146-47. 70. Vgl. Testimonium 121. 71. Vgl. Testimonia 122 123. 72. Vgl. Testimonium 128. So 'verarbeitet' ein anonymer Dichter (vielleicht Heriger von Lobbes; cf. BHL Nr. 8419; K. Strecker, MGH, Poetae 5, 1939, S. 174) in seiner um 1000 geschriebenen Vita Sancti Vrsmari eine Anzahl von Arator-Versen manchmal (fast) wörtlich : I 3 hoc - membris] cf. Vita Vrsm. 1, 44 : Et quod ab humanis sumpsit sine semine membris; 15 = Vita Vrsm. 1, 46; I 459/61 cf. Vita Vrsm. 1, 773-75: Nam mihi si cursus facundior ora resoluat / Centenosque ferat facundia plenius ipsa / Нас in laude sonos, aut si mihiferrea uox sit ; 1 1065 attollat pondera rerum] Vita Vrsm. 1, 525 : Sußciet nullis attollere pondera uerbis; I 1021/23 cf. Vita Vrsm. 1, 238-40 : Noctis et umbrafugit, pulse periere tenebre, /Lucifero radiante nouo color exulat ater, / Et mutata uident nocturna crepuscula solem . 73. Vgl. Testimonia 15 16 17 18 19. 74. Vgl. Testimonia 22 23 24. 75. Vgl. Testimonium 51. 76. wie etwa von Beda, Expos. Actuum apostolorum (Testimonia 2535) ; Gottschalk von Orbais (vgl. Châtillon 1963 : 20 ; Testimonium 54) ; Hincmar von Reims (Testimonia 59-65) ; Gossa ordinaria (Testimonium 89). 77. Vgl. Arntzen : PL 68, 61f. ; Schwind 1990 : 13.

14

EINFÜHRUNG

4. Arator als Schulautor. Venantius Fortunatus (78) stellt sein Epos Vita S. Martini neben die Werke der christlichen Dichter, die ihm als Vorbild sein mö gen. Diese christlichen Dichter sind Iuvencus, Sedulius, Orientius, Prudentius, Paulinus von Périgueux (79), Alcimus Avitus und auch unser Dichter Arator. Eine ausdrückliche Beziehung zur Schule fehlt hier freilich, Glauche (S. 6) vermutet jedoch auf grund der Überlieferungsformen der Vita S. Martini des Venantius Fortunatus, daß die von Fortunatus erwähnten christlichen Dichter, unter denen Arator aus der Mitte des 6. Jahrhunderts, schon in der zweiten Hälfte des 6. Jahrhunderts in engem Zu sammenhang mit dem Unterricht standen. Fast aus derselben Zeit wie die angeführten Verse des Fortunatus stammen die so genannten Tituli oder Versus Isidori, in denen Isidor, dessen Ver fasserschaft an den Tituli lang bezweifelt wurde, die Schätze der Bibliothek von Sevilla beschreibt. Im Titulus Nr. 10 (80) werden die christlichen lateinischen Dichter erwähnt. In dieser Reihe, welche Prudentius, Avitus, Iuvencus und Sedulius enthält, fehlt jedoch außer dem weniger bekannten Orientius auch unser Dichter Arator. Aldhelm von Malmesbury (um 640-709), der erste bedeutende Schriftsteller Englands, zitiert dahingegen un seren Dichter Arator, vor allem in seiner Abhandlung über Me trik, als eine Autorität (poeta dicit / inquit 'der [und nicht : ein ge wisser] Dichter sagt'), zumal auf dem Gebiet der lateinischen Metrik (81). Beda Venerabilis (672/73-735) hat die Versbeispiele in seinem metrischen Traktat zwar hauptsächlich aus Iuvencus, Prudentius, Paulinus von Nola, Prosper, Sedulius und unserem Dichter Arator entlehnt (82), bis an die Schwelle der Karolinger zeit gibt es doch noch keine direkten Zeugnisse über einen offi ziellen (christlichen) Schulautorenkanon (83). Die ersten Ansätze zur Kanonbildung erblickt Glauche (S. 10) in den Versus de sanc-

78. Siehe Testimonium 13. 79. und nicht von Nola, vgl. Glauche 6. 80. Vgl. Glauche 7 = Titulus 11 in : Versus de bibliotheca, CC SL 113A, J. M. Sánchez Martín, 2000, 223. So fehlt Arator, der Tradition zuwider, tatsächlich auch bei Ermoldus Nigellus (gest. um 835), der in seinem Ge dicht In hon. Hludow. 19-20 (MGH, Poetae 2, E. Dümmler, 1884, 5) die christlichen Schulautoren aufzählt : Sedulius neс non Prudentius atque Iuuencus, / Seu Fortunatus, Prosper et ipseforet. 81 . Aldhelm., De metris et enigmatibus (Testimonia 15-19) ; De uirginitate (Testimonium 20) ; Epistula 4 Ad Geruntium (Testimonium 21). 82. Siehe Testimonia 22 23 24. 83. Vgl. Glauche 8.

4. ARATOR ALS SCHULAUTOR

15

tis Euboricensis ecclesiae des angelsächsischen Leiters der Hofschule Karls des Großen : Alkuin (um 730-804). Die von Alkuin in die sem Gedicht beschriebenen (und empfohlenen) Bücher stimmen in der Hauptsache mit denen in den Listen des Venantius Fortunatus und des Isidor von Sevilla überein, und auch Arator er scheint wieder auf die Bühne : Sedulius, Iuvencus, Alcimus Avitus, Prudentius, Paulinus (von Nola), Arator, Fortunatus und Lactantius (M). Theodulf von Orleans (750/60-821), ein Zeitge nosse des Alkuins und ein einflußreicher und angesehener Dich ter und Theologe am Hofe Karls des Großen, später Bischof von Orléans, zählt in seinem Gedicht De libris quos legere solebam (85) mit Ausnahme von Lactantius — dieselbe Reihe von christlichen auctores, d. h. Dichtern, denen sein Studium galt, auf, wie Al kuin : Sedulius, Paulinus, Avitus, Fortunatus, Iuvencus, Pruden tius und — wieder auch — Arator. Rabanus Maurus (780-856), aus Mainz, der in Fulda und bei Alkuin in Tours ausgebildet wurde, vertritt schon die nächste karolingische Gelehrten-Ge neration, steht aber — wenn es sich um die 'Kanonbildung von Schulautoren' handelt - Alkuin und Theodulf noch immer auf fallend nahe. Auch Rabanus führt ja in seinem De institutione clericorum dieselben sieben christlichen Dichter an wie Alkuin und Theodulf: Iuvencus, Sedulius, Arator, Alcimus, Clemens (= Prudentius), Paulinus und Fortunatus С6). Eine nachträgliche Glorifizierung erfahren die christlichen Dichter in einem ande ren direkten Zeugnis der Karolingerzeit, der Briefabhandlung De uiris illustribus Notker des Stammlers, die er etwa 885 als Klosterlehrer für seinen Schüler Salomo auf dessen Wunsch hin verfaßt hat (87). Allerdings vermittelt diese Zweckschrift kein völlig objektives Bild des 'Lehrprogramms' im späten 9. Jahr hundert, da Notker nur das auswählte, was nach seiner Anschau ung für die Ausbildung eines Geistlichen notwendig war. In struktiv ist jedoch, daß auch bei Notker Balbulus fünf von den empfohlenen christlichen Autoren dieselben Dichter sind wie bei Alkuin, Theodulf, Rabanus Maurus und — bereits im sechs ten Jahrhundert — bei Venantius Fortunatus: Prudentius, Avitus, Iuvencus, Sedulius und, wiederum, Arator (8S). So haben wir also bereits im 9. Jahrhundert, wie unsere literarischen Testimo nia zeugen, einen permanenten Kern von fünf 'Schulautoren', 84. 85. 86. 87. 88.

Siehe Testimonium 40. Siehe Testimonium 42. Siehe Testimonium 45. Vgl. Glauche 56. Siehe Testimonium 67 ; Glauche 57.

16

EINFÜHRUNG

und zwar Prudentius, Avitus, Iuvencus, Sedulius und Arator, welcher Kern, mehr oder weniger nach Belieben, mit anderen christlichen (und heidnischen) lateinischen Autoren erweitert werden kann: die beliebtesten 'Randfiguren' sind die christli chen Dichter Prosper, Paulinus von Nola, Paulinus von Périgueux, Fortunatus, Lactantius, die Hymni Ambrosiani und der heidnische — später hier und da etwas christianisierte — 'Liber Catonianus' oder Dicta Catonis (89) (vgl. Testimonium 129), die heid nisch-römischen Dichter Vergilius, Statius, Ovidius, Lucanus und Grammatiker Donatus, Servius und Pompeius (vgl. Test imonia 40 und 42). Kurzum, zum Schulautorenkanon der vorkarolingischen und karolingischen Zeit gehörten, neben spätan tiken Grammatikern und wenigen römischen Klassikern — wie dem 'Liber Catonianus', Vergilius, Statius, Ovidius, Lucanus und den Grammatikern Donatus, Servius und Pompeius -, vor allem die 'dogmatisch unbedenklichen' Vertreter der christlichen Dichtung, so auch Arator (90). Dieses Bild ändert sich auch im 10. und 11. Jahrhundert (91) kaum. Nur nahm erst im 10. und

89. Mit dem Titel Liber Catonianus wird auch die Reihe von lateini schen literarischen Lehrbüchern aus dem Mittelalter angedeutet, deren fester Kern durch die Dicta/Disticha Catonis gebildet wird. Cf. Reynolds 11 : "Such was the utility of this text [= the Disticha of Cato] that it beca me the focus for the so-called Liber catonianus, a flexible grouping of texts found in several thirteenth-century manuscripts which were used for elementary pedagogic purposes". 90. Vgl. Glauche 8-9, 22 ; Schlechter 33. 91. Für die Erweiterung des Lektürekanons im Bereich der römi schen, heidnischen Autoren im 10. und 11. Jahrhundert, siehe Glauche 62-75, und für die stärkere Systematisierung des Lektürekanons im 12. Jahrhundert, vgl. Glauche 101-127, namentlich 124: "Die auctores mino res Cato, Avian, Äsop, Homer, Maximian, 'Theodul' und die metrische Fassung des Physiologus bildeten [im 12. Jh.] die Anfangsliteratur, den Grundstock. Darauf folgten die auctores maiores, und zwar zunächst die christlichen Dichter Sedulius, Iuvencus, Prosper, Arator, Prudentius und Boethius, sodann die römischen Klassiker Vergil, Statius, Lucan, Horaz Siehe auch das Kapitel "The place of Arator in mediaeval culture as may be gathered from the manuscripts of this study", in : McKinlay 1942: 104-118. Auch in unseren Testimonia wird Arator bis zum 14. Jahrhundert in einem Atem genannt mit Iuvencus, Sedulius, Paulinus, Prudentius, Alcimus Avitus (Testimonium 13), mit Iuvencus, Sedulius, Paulinus, Prudentius, Alcimus Avitus + Fortunatus (Testimo nium 45), mit Iuvencus, Sedulius, Paulinus, Prudentius, Alcimus Avitus + Prosper, Fortunatus, Lactantius, Vergilius, Statius, Lucanus (Testimo nium 40), mit Iuvencus, Sedulius, Paulinus, Prudentius, Alcimus Avitus + Fortunatus, Pompeius, Donatus, Vergilius, Ovidius (Testimonium 42), mit Prudentius, Alcimus Avitus, Iuvencus, Sedulius, hymni Ambro siani, Prosper (Testimonium 67), mit Prudentius, Tullius Cicero, Sallus

5. DIE HISTORIA APOSTOLICA

17

1 1 . Jahrhundert das Gewicht vorher nicht gelesener antiker Au toren etwas zu (92). Arator gehörte auch noch im 12. Jahrhundert zu den auctores maiores des Schulbetriebes (93). Ab dem 13. Jahr hundert verliert Arator jedoch langsam an Bedeutung, gerät je doch nicht völlig in Vergessenheit ; Zeichen dafür sind zwei In kunabeln, welche die Historia apostolica enthalten, und die Frühdrucke des 16. Jahrhunderts (94). 5. Die Historia apostoiica und die Schulautoren-Co dices. Die Art der Glossierungstätigkeit in unseren Arator-Handschriften. Wie aus den Einträgen in großen Bibliothekskatalogen des 10. Jahrhunderts zu ersehen ist (95), hat sich mit dem Einzug von 'Schulautoren' in den Unterricht sehr bald eine charakteristische Form ihrer handschriftlichen Uberlieferung, der Autoren-Sam melcodex (oder libri manuales), herausgebildet (96). Der vielleicht älteste dieser Autoren-Sammelcodices ist der auch von uns be nutzte Mailänder Codex Ambrosianus C I4 sup. (unsere Hs. M) aus dem ersten Viertel des 9. Jahrhunderts. Außer unserem Ara tor liest man in dieser Handschrift noch die folgenden Dichter bzw. Gedichte, mit Glossen und Kommentaren : Venantius Fortunatus, Paulinus von Perigueux, Prosper, Iuvencus, Dicta Catonis, Theodulfus von Orléans und De bibliotheca des Isidorus von Sevilla. Einen solchen Autoren-Sammelcodex bildet auch unsere Handschrift T, welche — außer unserem Arator — die fol genden Autoren enthält : Prudentius, Boethius, Sedulius, Avian und die Disticha (Dicta) Catonis (97). Weiter gehören, ihrem Inhalt und ihrer Form nach, noch mehrere von uns benutzte Aratortius, Boethius, Lucanus, Vergilius, Horatius (Testimonium 105), mit Boethius, Prudentius, der Aurora des Petrus Riga, Sedulius, Floridus, lob, Thobias von Matthaeus Vindocinensis (Testimonium 124), Iuvencus, Sedulius, Prosper, Prudentius, Amarcius, Petrus Riga (Testimonium 130) und mit Prudentius, Iuvencus, Sedulius, der Aurora von Petrus Ri ga, Matthaeus Vindocinensis (Testimonium 131). 92. Vgl. Glauche 97 ; Schlechter 33. 93. Vgl. Glauche 124 ; Schlechter 34. 94. Vgl. Brunhölzl 1, 47; Gesamtkatalog der Wiegendrucke 2, 536-37; Schlechter 34. 95. Vgl. Glauche 23-30. 96. Vgl. Glauche 31. 97. Vgl. Glauche 55 : "Der Treverensis zählt seinem Inhalt nach zu den für den Unterricht bestimmten Autoren-Sammelcodices und ist so mit ein wichtiger Zeuge für die Art der Schullektüre im 10. Jahrhun dert".

18

EINFÜHRUNG

Handschriften zu den für den Unterricht bestimmten AutorenSammelcodices, wie etwa die Handschriften E (9") (Arator, Pro sper, Prudentius, Aldhelmus), L (Arator, Prosper, Sedulius, Dic ta Catonis, Avianus, Avitus [+ Vat. Reginensis 333: Iuvencus; Sedulius]), PI (Prosper, Arator, Versus Sibillae, Quintus Serenus('°), Cato, Symphosius (,0°), Aldhelmus), P4 (Prudentius, Boethius, Arator, Cato, Fortunatus, Aldhelmus), P5 (Sedulius, Arator, Iuvencus, Prosper, Quintus Serenus, Fortunatus), P6 (Sedulius, Arator, Prosper, Prudentius), О (Donatus, Priscianus, Servius, Beda, Arator, Dicta Catonis, Sedulius, Iuvencus + LI Vergiliana, Ouidianä), Mo (Fulgentius, Beda, Donatus, Arator) und - in wenigerem Maße - L3 (Prudentius, Arator, Theobaldi Phisologus), L2 (Arator und Theodulfus von Orléans), Lo (Sedu lius und Arator). Das auffalligste äußere Kennzeichen der für den mittelalterli chen lateinischen Unterricht gebrauchten 'Schulautoren'-(Sammel)Codices ist, daß diese Handschriften mit Interlinear- und Marginalglossen bzw. Kommentaren versehen sind. Mit 'Glos sen' meinen wir in diesem Kontext ein oder mehrere Wörter, Buchstaben und Symbole, geschrieben am Rand der Hand schrift oder zwischen den Zeilen des Textes d. h. alles auf einer bestimmten Seite, was nicht den eigentlichen Text bildet, son dern nur die Absicht hat, den Text zu verdeutlichen (101). Die Glossierung kann entweder lateinisch oder zweisprachig oder nur in der Volkssprache erfolgen. Kaum zu entscheiden ist im Einzelfall, warum die Glossierung nicht lateinisch, sondern nur 'volkssprachig' erscheint (lü2). Suzanne Reynolds kommt jedoch zu der Folgerung, "that lexical glosses in the vernacular - which I shall term translation glosses - are an integral part of using au thoritative texts to learn Latin" (l03) und daß "it is the terminolo98. Vgl. Schlechter 268: "Entstanden ist der zweite Teil des Cod. Einsiedeln 302 sicher in einem Schulzusammenhang. Darauf weisen die Form der Sammelhandschrift, die reiche Glossierung und die verschie denen Accessus hin". 99. Vgl. Glauche 27: "Dagegen scheint Vergil ... sowie Q. Serenus Sammonicus (Nr. 328), dessen medizinisches Lehrgedicht häufig neben 'Schulliteratur' überliefert ist, Avian ... und die Rätseldichtung des Symphosius ... in teil weiser Übereinstimmung mit den Einträgen der Reichenauer und St. Galler Kataloge um die Mitte des 9. Jahrhunderts im Unterricht gelesen zu werden". 100. Vgl. Anm. 99 und Glauche 29 Anm 16. 101. Vgl. Wieland 1983:7. 102. Vgl. Henkel 1988:66. 103. Reynolds 62.

5. DIE HISTORIA APOSTÓLICA

19

gy of houshold objects, food and plants which forms the focus for translation glosses. [...] This bias towards the everyday in the translation glosses can be explained by the fact that these Latin terms are unlikely to have Latin synonyms, and that the alterna tive strategy of descriptive paraphrase in Latin would inevitably be rather prolix. [...] All of these terms are distinctly domestic in character, and the vernacular is used to define them because the objects to which they refer would have been known to the pueri in their mother tongue" (l04). Diese Theorie von Reynolds wird aber durch die 'volkssprachigen' d. h. althochdeutschen Glossen unserer Arator-Handschriften nicht bestätigt oder unterstützt. Es handelt sich bei den althochdeutschen Arator-Glossen nämlich (fast) ausnahmslos um andere Begriffe als um "houshold objects, food and plants" und um "terms ... distinctly domestic in cha racter". Beispielsweise: AâFlorianum 8 FLVIT] triûfit VI, triufit E, trouf T; 9 GRANDILOQVOS] hohsprachen T, hohsprâchen E, hochsprachlichen VI ; 12 STVDIIS] dinemo lesene P4 T VI; 14 SINVM] receptaculum mammnti P4, mámminti E; 17 VIRTVS] thegenheit .s. militum E, knehtheit militum T; 20 GYMNASII ... LOCVM] spilstat VI, spulstat T; 23 RETINENS] tu tangens. bedu uingente P4, beauinde T; 24 DIES] dina stunda P4, gelaz dine stunda VI ; 24 IVVAT] commendat. keliubit. dulce facit VI, commendat. dulce facit. geliubit E P4, delectari faciat uel dulce facit. geliubit T; Ad Vigilium 1 VNDOSIS] vuazzerluom < en > VI, vvazirluomen uel tumultuosis E, uua zarluomen uel tumultuosis illis temporibus P4; 12 SOLI] ástriches E, hérdes estriches P4, herdes uel estriches T, pauimenti. herdes uel estriches VI ; 19 VERSIBVS] léichen E; 20 HISTO RIAN!] dât sacha VI, gedana sacha Tusw. Im allgemeinen lassen sich die folgenden Kategorien oder Gat tungen von Glossen unterscheiden: lexikologische, grammati kalische, etymologische, syntaktische und stilistische Glos sen C"5). Sie werden meistens durch .i. [- id est] oder .s. [= scilicet] eingeleitet, manchmal stehen die Glossen jedoch ohne ir gendeine vorhergehende Anzeige. Weiter stellen wir dabei eini ge Tendenzen fest, von denen wir jetzt nur die zwei wichtigsten nennen : die 'suppletorischen', ergänzenden Glossen werden häu104. Reynolds 64 ; siehe auch Lusignan 958-59. 105. Bei seiner Besprechung der lateinischen und althochdeutschen Glossen in der Priscian-Handschrift Guelf. 50 Weissenburg hat Schwarz (1977: 28-30) bei den lateinischen Glossierungen sogar 28 funktionale Kategorien festgestellt. Vgl. auch Langbroek 60.

20

EINFÜHRUNG

figer durch .s. eingeleitet als die übrigen Kategorien von Glos sen ; die Marginalglossen bieten uns öfter eine kommentierende Erläuterung und Interpretation des Textes als eine grammati kalische oder syntaktische Auslegung. Die Glossen in den 'Schulautoren'-(Sammel)Handschriften werden nun im allge meinen als Unterrichtshilfsmittel betrachtet, welche die Schüler zu einem besseren Verständnis des vorliegenden Textes führen sollten (l06). Schwarz zeigt an Hand eines lateinischen Glossenbe legs, welche direkten Funktionen eine Glossierung bei dem Un terricht haben kann. Die Lehrbücher "waren zumeist nur in je einem Exemplar vorhanden, das wohl dem scholasticus vorlag, während er in stetem dialogischem Unterrichtsgespräch den Lehrstoff mit seinen Schülern erarbeitete. Diese ritzten das Wichtigste in ihre Wachstäfelchen, um es nach diesen Aufzeich nungen, und vielleicht noch unter Beizug des Lehrbuches (107) selbst, auswendig zu lernen" (1"*). Die Glosse hat eine dreifache Wirkungsweise. Sie signalisiert dem Lehrer, wo ein Exkurs ein zuleiten ist, was dieser Exkurs behandeln soll und wann der Ex kurs zu beenden ist und der Lehrer auf den glossierten Text zu rückkehren kann (""). In der jüngsten Vergangenheit gab es ziemlich viele (erhitzte) Auseinandersetzungen über die Frage, ob die Handschriften, welche Glossen enthalten, ipso facto not wendigerweise für Klassenunterricht ('classroom teaching') be nutzt wurden. Nach dem heutigen, mehr oder weniger allge mein geltenden Konsensus setzen die folgenden GlossenKategorien einen Gebrauch der betreffenden Handschriften im 'Klassenzimmer' als Schulbuch ('classbook') voraus: 1) die Kommentare auf die Prosodie (über die richtige Aussprache der lateinischen Wörter und die poetische Technik des Dichters) ; 2) die Glossen aus dem Bereich des Lexikons (Glossen, die etwa den Wortschatz des Schülers bereichern sollten), der Stilistik, der Grammatik und der Syntax (110) ; 3) die Glossen, welche den 106. Wieland 1983: 15. 107. Deshalb erschweren häufig 'Geheimschriften' das Entziffern der (althochdeutschen) Glossen. Vgl. von Raumer 217. Die einfachste Ge heimschrift ist die sogenannte fc/k-Geheimschrift, bei der die Vokale durch den im Alphabet folgenden Konsonanten ersetzt werden. 108. Schwarz 32-33. Vgl. auch Reynolds 29: "The only way out of this paradox is to see glosses as the written vestiges of a reading underta ken by experts for those who are not experts, that is to say, as a reading by a teacher for his pupils. Rather than an individual, we have a generic, professional reader; the teacher or grammaticus who reads for others". 109. Vgl. Schwarz 33-34. 110. Diese zwei ersten Kategorien gehören zum 'Niveau des Wort lauts' ('literal level'), vgl. Wieland 1983: 15.

5. DIE HISTORIA APOSTOLICA

21

Inhalt und die (verborgene) Bedeutung des Textes zu verdeutli chen bzw. herauszubekommen versuchen; 4) die sogenannten 'accentual marks and construe marks' ; 5) die quare-hocGlossen (1"). Die meisten von diesen Glossen sind von anonym gebliebenen Magistri in die für den Schulunterricht benutzten Handschriften eingetragen und wurden später von den Scribae zusammen mit dem Schulautoren-Text in einen neuen 'Schulau toren-Codex' abgeschrieben, wo sie hinwiederum von den neu en Gebrauchern 'geprüft' d.h. meistenteils wörtlich übernom men, aber manchmal korrigiert und öfters auch mit neuen Glossen erweitert wurden. Dieses Verfahren und diese Entwick lung lassen sich in unserer Ausgabe der Arator-Glossen leicht er kennen. In einigen Fällen sind jedoch die Namen der 'Glossato ren' uns überliefert. Die bekanntesten sind wohl Heiric von Auxerre (gest. 876) und Remigius von Auxerre (gest. 908) ("2). Die Arator-Glossen unserer Edition sind alle anonym. Vielleicht dürfen wir, mit großer Vorsicht, für unsere Handschrift T eine Ausnahme machen. Dieser Codex hat den Text des Prudentius mit der Erklärung des Remigius versehen und überliefert (113), und es ist daher nicht ausgeschlossen, daß Remigius auch an den Glossen zu den übrigen Autoren dieser Handschrift, unter denen Arator, beteiligt ist. Von den fünf obenerwähnten, für einen 'Schulautoren-Co dex' kennzeichnenden Glossen-Kategorien fehlt in der Mehrzahl unserer Arator-Handschriften nur diejenige der sogenannten 'ac centual marks and construe marks'. Diese Glossen-Kategorie liegt nur in einer einzigen Arator-Handschrift (Lr) vor, und dann noch nur an zwei Stellen : 2, 637.640 NE] a Lr FABRI CA] e Lr PVLCHRA] e Lr HO SPITE] h Lr SIT] b Lr POLLVTA] c Lr SVO] h Lr; 2, 1113.1114 GAVDIA] f Lr HAEC] e Lr FACILE] a Lr EST] b Lr PRAESTARE] c Lr DEO] d Lr. Anhand folgender Beispiele möchten wir das Glossierungsverfahren bzw. die (übrigen vier) Glossierungskategorien in unseren Arator-Handschriften zeigen und erläutern : 1) die Kommentare auf die Prosodie (über die richtige Aus sprache der lateinischen Wörter und die poetische Technik des Dichters) : 1, 523 'Signato antro' dicit, quia sigillatum erat sigillis principum. Irrito irritas uerbum producit -ri-, irritus uero nomen corripit С О Pi P3 TV; Irrito, -as producit -ri-, irritus 111. Vgl. Wieland 1985 : passim. 112. Vgl. Glauche 47-61. 113. Vgl. Glauche 55.

22

EINFÜHRUNG

uero nomen corripitur. 'Signato', quia sigillatum erat sigillo principum Pm; 1, 659 Sinus cum gremium significat, corripitur; cum uero genus uasis, producitur, ut Virgilius : Sinum lactis Pm ; 1, 994 Sinus quando gremium significat, masculini generis est et quarte declinationis et corripitur .si. ut in hoc loco ; quando uero uas lactis significat, neutri est generis et secunde declinationis et producitur .si. ut Virgilius in Bucolico : Sinum lactis Pm ; 2) die Glossen aus dem Bereich des Lexikons (Glossen, die etwa den Wortschatz des Schülers bereichern sollten), der Stili stik, der Grammatik und der Syntax : a) Lexikon : lateinische Glossen : 1, 1 VT] .i. postquam CGLoPi P6 P8 V, aduerbium temporis Mo, postquam et est aduerbium temporis P4TVi; CRVORE] sanguine Pi P4, cum Mo, cruor dicitur eo quod coagulatur C; 1, 2 CREATOR] .i. conditor .i. omnipotens deus C, deus auctor P6, Xpistus О P3 P8; 1, 7 MANES] Mane uel manum dicitur bonum, quia oritur nobis lux et manes per cata antifrasin .i. per contrarietatem dii infernales uocantur C; 1, 12 LIGANS] .i. glutinans P4, .s. neruis et carne C La Pi Pm ; 1, 12 ANIMATA] uiuificata GLoOP1 P3 P8 V, .s. ossa ad carnem С; 1, 12 CADAVERA] cadauera a cadendo uel a carendo animam dicta sunt L, a cadendo dicitur eo quod careat anima V; 1, 16 SEDE] .i. de sepulcro L, .i. de inferno С La Mo O Pi P3 P8, de sepulcro uel de inferno P6 ; althochdeutsche Glossen: 1, 15 SPECIEM] fronischi Vi ; 1, 28 PROGREDITVR] huob steih T, ûfhuobsih E, hûobsih P4 Vi ; 1, 64 PERSONA] daz eina vûib Vi ; 1, 87 RETRACTANS] cogitans bedenchindi Vi ; (althochdeutsche Glossen in Geheimschrift) 1, 17 ORIGO] hfkmp (= heimo) P4; 1, 59 INIVRIA] scflt vuprt (= scelt vuort) Vi ; 1, 95 MODO] mkdtxnt (= midtunt) E; b) Stilistik, 1, 1 IVDAEA] Metonomia per id quod continet id quod continetur P6; 1, 6 TENEBRAS] metonomicos T, metanimicos hoc est in tenebris damnatos E, metaphora : non quod tenebre esse dampnate, sed homines in tenebris positi L; 1, 8 ASTRA POLVM] hyperbole P3, Pluralem uero numerum pro singulari ponit dicens astra pro sole tantum P3; 1, 14 Dialiton P6; 1, 47 MORTE] dializon .s. L; 1, 33 AXEM] Sine < c >doche. Axis est proprie septentrionalis pars uel linea intelligibilis a polo usque ad polum L; 1, 39 Sinedoche V; 1, 40 EXVVIAS] .i. animas О РЗ V, metaphora EVi;1, 41 LOCAT] .i. collocat : apheresis Vi ; 1, 60 TVLIT] abstulit : apheresis Vi ;

5. DIE HISTORIA APOSTOLICA

23

1, 85 VOCEM] Metonomia: per continentem id quod continetur. non enim uoce strinxit sed guttur L; 1, 92 TENVESQVE] epiteton aurarum P6; c) Grammatik : 1, 7 MANES] deus .i. infernales semper pluralis numeri Mo ; 1, 8 CRVCE] de L P6 V, per P3 ; 1, 8 COMITATA] Comitor comitaris: deponens uerbum est. Et sequor sequeris: inde dicitur socius V; 1, 10 VINCENTE] ablatiuus Mo; 1, 17 PATRIAE] datiuus singularis Mo; 1, 38 EXCELSIS] datiuus pluralis .i. ad excelsa Mo, .i. celis datiuus C; 1, 29 VVLT] pro: uoluit C; 1, 52 AFFATIBVS] Affatus, huius affatus, huic affatui facit P4 ; 1, 54 CITATO] participium pro nomine .i. cito P4; 1, 70 PISCATORE] pro piscante sicut regente pro rege: nomen pro participio sicut participium pro nomine ponitur Lo ; 1, 58 MALA] neutrum absolutum P4 T; 1, 59 SEXVS] .s. Mariç genitiuus C; 1, 62 SCELERA] nominatiuus P6; 1, 81 PASTORE] nomen pro participio .i. ministrante L; 1, 82 CO RAM] palam. aduerbium qualitatis .i. manifesto Pm ; 1, 113 ORBIS] nominatiuus singularis Mo; 1, 117 DISCIPVLISQVE] datiuus casus P4 T; d) Syntax: 1, 54 MANVS ... QVI] 'Qui' mutat hic genus. Antea dixit manum pro multitudine apostolorum et modo dicit 'qui' id est apostoli P8 T V; 1, 65 Ordo uerborum talis est: Tunc tumuit femina foeta ... P8 ; Ordo est : Tunc feta femina tumuit ... Vi; 1, 89 MEDIO] neutrum pro feminino resoluitur uero pro medietate P6;\, 338 TV] longissima parentesis usque 'da semina uerbi' E; 3) die Glossen, welche den Inhalt und die (verborgene) Bedeu tung des Textes zu verdeutlichen bzw. herauszubekommen ver suchen ; es handelt sich vor allem um die Marginalglossen : 1, 1 CRVORE] peccato Lo, Hic breuiter prosequitur passionem siue resurrectionem Xpisti T; 1, 3 SINE SEMINE] subaudi uirili quia de uirgine natus fuit sine uirili ammixtione P8, Sine semine uirili, quia de uirgine natus fuit sine uirili < admixtione >, quia deus secundum diuinitatem ubique erat, secundum humanitatem in sepulchro iacebat et anima infernum petiit V, Secundum fidem chatholicam est locutus, hoc enim dedit pro humana stir pe, quod ab humanis membris sumpsit hoc est carnem. Caro enim passa est, non diuinitas. Ideo bene dixit 'sine semine' P6; 1, 6 NOCTE] Pro humana natione nox dicitur, eo quod sit nocua nostris oculis, disligauit .i. lux ad inferos ; dii infernales populus dicitur et est figura a parte totum C; 1, 7 DIES] Xpistus E Mo РЗ P4P8TV Vi, .i. Xpistus lux P6; 1, 19 VENENI] diaboli Lo

24

EINFÜHRUNG

Mo V, diaboli peccati P6; 1, 57 PORTA] .i. dum meruit portare Xpistum quia per eam intrauit Xpistus in mundum C; 4) die quare-hoc-G\ossen : 1, 28 QVIA] quare? P6; 1, 60 RESTITVIT] .s. quia Maria restaurauit E, .s. Maria: quia iterum dedit nobis inmortalitatem nostram quoque patriam C; 1, 63 Quia si primus homo non peccasset, non uenisset Xpistus in mundum О; 1, 118 NVMERVM] Quare beatus Petrus xii uoluit esse apostolos? Omne peccatum undenarium est ... L; 1, 151 NEC] quare hoc ? nec corrumpuntur acerbo Pi. 6. Die Beschreibung der Handschriften. С

Cambridge, University Library, Trinity College, В 14.3, Perg., 24,1 X 17,3/17,7 x 9,1 cm, saec. X XI, 66 fol. f. 1r-4v Einschubblätter (s. IX), < AMBROSIVS, In ps. CXVIII [CSEL 62, M. Petschenig, 1913, 6, 21-28; PL 15, 1342 1345 1352] Frgm. >, Inc. : Hic ergo uenit ad laqueos sed uoluntarius ; Expl. (f. 2) : et iudicio dei damnanda committat. Is enim qui iu. ; Inc. (f.3) : Nobis colloquia dei; Expl. (f. 4V) : sed etiam his qui diïigunt aduentum eius, sed hoc Ule ait qui potest hec dicere. f. 5r-64v ARATOR (mit Glossen). f. 5r-v < Epistola ad Florianum >, Inc. : Arator De actibus apostolorum Petri et Pauli. Arator subdiacon fuit sancte Romane çcclesie tempore Vigilii pape qui considerans Iuuencum et Sedulium . . . Qui meritiflorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies operi quodpia causa iuuet. f. 5V-6V < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit Epistola. f. 6v-7r < Capitulatio titulorum>, Inc.: Incipiunt capitula. I. De allocutione sancti Petri; Expl. : Finiunt tituli libri .1. f. 7r-64v Historia apostolica, Inc. : Incipit Historiae Apostolicae Aratoris subdiaconi Romany aecclesiae liber primus. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Et tenet eternam socialis gratia palmam. Finit liber secundus Aratoris subdiaconi sancte aecclesiae Romane historiae. Deo gratias. f. 64v-65r < Epilogus >, Inc. : Beato domino Petro adiuuante oblatus est huiuscemodi codex ab Aratore subdiacono ; Expl. : Tertio proconsule Basilio .VC. indictione septima.

I

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

25

f. 65v < Acrostichon imperfectum ad S. Dunstan, 'O Pater omnipotens digneris' [fehlt bei Walther, Initia] >, Inc. : O Pater omnipotens dignerisferre douant ; Expl. : Regmina qui trinum retinet mihi mistica nume . f. 66r leer. f. 66v Das griechische Alphabet in Majuskeln, und dann die Wörter stomen kalos. stomen metafou in griechischen Minuskeln. Vgl. : M. R. James, The Western manuscripts in the library of Trinity College, Cambridge. A descriptive catalogue. Volume I : Containing an account of the manuscripts standing in class B. Cambridge 1900, 404406 ; McKinlay 1942 : 41-42.

Ch Chartres, Bibliothèque municipale 70 (45), Perg., 25,7 X 18,4 cm, saec. IX, 135 fol. (= die erste Hälfte der Handschrift Leiden, Vossianus Q. 15 [= L2]). f. 1r - 55v < SMARAGDVS, Liber de partibus Donati [CC CM 68, B. Löfstedt / L. Holtz / A. Kibre, 1986] >, Praefatio, Inc. : Corporis est species, species est altera rerum ; Expl. : Distinguendo locutiones conponunt ut est < hoc : siue enim uiuimus Domino uiuimus siue morimur Domino morimur>. f. 56r - 71v ARATOR (mit Glossen), , Inc. : Arator de acribus apostolorum. Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undisonis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit ; < Historia ecclesiastica >, Inc. : Vt sceleris Iudaea sui polluta cruore ; Expl. : In cineres stragemque dari quam prendimus arcem [= Vers II 703]. f. 72r-125v . f. 72r-73r , cap. 45, Inc.: XLV. Terrae positio. Terra fundata est super stabilitatem suam abyssus sicut pallium amictus eius. f. 73r-74v < BEDA, De diuisionibus temporum ; Frgm. >. f. 75r-76r < Disputationes de calendario >, Inc. : Quo tempore initium mundifuit uel quota luna. Ab VIII kal. aprilis exordium Expositio bisexti uel anni communis seu embolismi. f. 76r-77v < Fragmentum >, Inc : Ratio lunae quae Paschamfach. f. II4-19х Argumentum pro initio Quadragesimae inueniendum. f. 79r-79v Expositio temporum atque dierum. De sapientia inquid Scrip tum : Fundauit terram (cf. Prou. 3, 19).

26

EINFÜHRUNG

f. 79v-81v , Ep. 2, Inc. : Dominis a me plurimum uenerandis Bonifacio primicerio notariorum et Bonoso Dionisius episcopus. Reuerentiae paschalis regulam dudum sancto ac uenerabili Petrunio episcopo commonente. f. 81v-82r , cap. 6, Inc. : Expositio de annis. Annus est circuitus solis. f. 82r-82v ("*), cap. 7, Inc. : De temporibus. Sicut ait Ambrosius tempora sunt uices. f. 82v-83r < ISIDORVS (Exzerpt) >, Inc. : Breuem de temporibus et mensuris ex libro Ethimologiarum. f. 83v-97r BEDA, < In Regum librum XXX quaestiones [CC SL 119, D. Hurst, 1962, 293-322] >, Prologus, Inc. : Liber sophismatum in Regum. Prefatio. Dilectissimo fratri Nothelmo Beda salutem. Quae de libro Regum danda ... Quod ait propheta Heli. f. 97r-99v < Exzerpte aus HIERONYMVS, Liber quaestionum hebraicarum in Genesim [CC SL 72, P. de Lagarde, 1959, 156] >, Inc. : Scarpsa testimonia de questionibus Hieronimi. In principio creauit . . . Plerique aestimant. f. 99v-113r < Expositio breuis quattuor Euangeliorum >, Inc.: Prologus. Apes de omni generefloribus operatur. Das Ende des Kom mentars aufJohannes fehlt. f. 113r-125v , Prologus, Inc. : uolentem meparuo subuectum nauigio. f. 126r-135v < Compositiones medicales; das Ende fehlt >, Inc. : Ad apostema quod Greci steotomos apellant. Vgl. : Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, XI : Chartres, par MM. Omont, Molinier, Couderc et Coyecque. Paris 1890, 36-37; Perugi 63-64; McKinlay 1932: 124, 147, 157; McKinlay 1940: 96-97; McKinlay 1942:7-8. E

Einsiedeln, Stiftsbibliothek 302 (450), Perg., 27,9 x 21/ 22,1 x 8,2 cm, saec. X, 144 fol. Der Rand ist heute so stark beschnitten, daß an manchen Stellen Haupttext oder Marginalienverlust eingetreten ist.

114. Vgl. Beda, De temporibus 8 [CC SL 123C, T. Mommsen / C.W. Jones, 1980, 585-611].

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

27

f. 1 Der Beginn des ersten Teils fehlt heute. S. 1 enthält zwei Ge bete. Das erste ist nur fragmentarisch erhalten, Inc. : < . . . >tatem fecimus. Parce mihi domine ego et patrem etfilium et spiritum sanctum confíteor. Veniampeto a te; Expl. : potentissime deus Amen. Das zwei te Gebet ("5), Inc. : Fiat mihi queso dominefidesfirma in corde; Expl. : domino nostro Ihsu Xpisto qui cum patre et spiritu soncto uiuit et regnat in secula seculorum AMEN. f. 2 ("6), Inc.: alitas. I. Nam de deo non dicimus qualis est quia non potest comparari qua si ad aliud ut dicatur talis est ; Expl. : Humana uero anima sicut quantitatem non recipit, ita subiacet qualitati. f. 2 < AVSONIVS>, Monosticha de aerumnis XII Herculis [S. Prеte, Ausonius Opuscula. Leipzig (Teubner) 1978, 112-13; vgl. auch Hs. L], Inc. : Incipiunt monostica de aerumnis XII. Herculis. I. Prima Cleonei tolerala aerumna leonis ; Expl. : XII. Cerberus extremi suprema est meta laboris. f. 3-4 , Inc. : In ni. unius Mart. lect. sancti eug. secundum Lucam. In illo tempore di xit Ihsus turbis. Si quis uenit ad me et non odit patrem suum aut matrem et uxorem etfilios etfratres et sorores adhuc autem et animam suam non potest meus discipulus esse et reliqua. OMELIA BEATI GREGORII PAPAE. Si consideremusfratres karissimi quae et quanta sunt quae nobis promittuntur in caelis; Expl. : Ipse nobis gaudia desiderata concedat qui nobis aeternae pacis remedia contulit Ihsus Xpistus dominus noster qui uiuit et regnat cum patre in unitate spiritus sancti per omnia secula seculo rum. AMEN. f. 14-17 a) Inc.: GRATIARVM ACTIO. Tibi ago laudes etgratias deus meus misericordia mea qui me ad tuam cognitionem perducere et per sacri me baptismatis ablutionem inter adoptionis ; Expl.: quandoque perducas ("7) ; b) Dem zweiten Gebet auf f. 1517 fehlt der Anfang ; Inc. : Nihil boni ago ; Expl. : digneris mihi esse 115. Bei diesem zweiten Gebet handelt es sich um eine Adaptation ei nes Ps.-Hieronymus-Zitates : Defensor Locogiacensis monachus, Liber scintillarum (CC SL 117, H.M. Rochais, 1957, 217, Nr. 14). Vgl. Schlechter 263. 116. Vgl. auch die Ausgabe von : Schlechter 263. 117. Dieses Gebet ist identisch mit einer Oratio beati Gregorii in qua omnipotenti deo debitas agit gratiarum actiones, PL 101, col. 1386 (Libellus sacrarum precum, ex ms. Floriacensi). Vgl. Schlechter 263.

28

EINFÜHRUNG

adiutor et consolator et gubemator in omni tempore et fiat uoluntas tua semper in me dominus meus misericordia mea. f. 17-21 , Horologium, Inc. : Incipit horologium metro editum per XII mensium punctos. Quos cursu solis iu < n >gant sua tempora menses / Carmine nunc lector paucis aduerte docebo ; Expl. : Hinc centro torrens temo sibi sexta retentat. Explicuit [MGH, Poetae 2, E. Dümmler, 1884, 568.616-18 = PL 121, 631-34]. f. 21-26 , De creatione mundi, Inc. : De creatione mundi per ordinem dierum sex descriptio breuis. Incipit de uno trino deo. Metrumferetratum trimetrum. Simplex purus et unus Aeterni pater atque Summe fons bonitatis Exsistens sine fine; Expl. : Instantique labore Mundum commoda quaerunt(us) [MGH Poetae 2, E. Dümmler, 1884, 568.619-622 = PL 121, 635-640]. f. 27 < Ein fragmentarisch überlieferter anonymer Kommentar zum neunten Metrum des dritten Buches der Consolatio philosophiae des BOETHIVS >, Inc. : О qui perpetua mundum ratione gubernas. Inuocatio haec philosophiae ad integrum ex Platonis dogmate sumpta; Expl. : acciduntfutura metitur actoque in orbem motu in se ipsa reuertitur motusque eius rationa< bilis > [R. B. C. Huygens, Mittelalterliche Kommentare zum 'O qui perpetua...', Sacris Erudiri 6, 1954, 373-427, insbesondere 400-403 Zeile 76]. f. 28a-65a ARATOR (mit lateinischen und althochdeutschen Glossen). f. 28a < Epistola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus. Qui meritifiorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 28a b < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in Mo orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 28b-29a < Tituli libri I>, Inc. : Incipit capitulatio titulorum. I. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti ; Expl. : De eo ubi nocte beatus Pe trus ab angelo solutis uinculis est productus. Finiunt capituli. f. 29a-64b Historia apostolica (119), Inc. : In nomine patris et filii et 118. Die letzten 21 Verse fehlen, so daß auch das Ende dieses ersten Teils verlorengegangen ist. Vgl. Schlechter 264. 119. Es gibt einen Textverlust auf f. 61-62: diesen Blättern fehlt das untere Drittel, so daß insgesamt viermal je neun Verse verlorengegangen

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

29

spiritus sancti beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romane. Incipit hystoriae apostolicae Romane liber primusféli citer Amen. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanаe explicit Hystoriae apostolicae Uber II. f. 64b-65a < Epilogus >, Inc. : Beato domino Petro adiuuante oblatus ... Tertio post Basilio V. C. indictione Vllma. Versibus egregiis decursum clarus Arator / Carmen apostolicis cecinit insigne coronis ; Expl. : Mysticus ingenium sic indicat ordo profundum. Finit feliciter Amen [McKinlay 1951 : XXIX = Vers 1-6]. f. 65M10b BOETHIVS [CC SL 94, L. Bieler, 1958]. f. 65r-b < Accessus >, Inc. : Tempore Theodorici regis insignis auctor Boetius claruit qui uirtute sua consul in urbefuit ; Expl. : Quippe qui neс Tullio in prosa neque Virgilio in metro inferiorfuit. Explicit. f. 65b-110b BOETHIVS, De consolatione philosophiae (120), Inc.: Annicii Manlii Seuerini Boethii philosophicae consolationis. Carmina qui quondam studioflorente peregi ; Expl. : cum ante oculos agitis iudicis cuncta cernentis. f. 110b-111b (unten, am Rande) Vtgaudere soletfessus iam nauta labore Desiderata diu littora nota uidens, Haud aliter scriptor optatofine libelli Exultat uiso, lassus et ipse quidem [MGH, Poetae 2, E. Dümmler, 1884, 402, Nr. LVIII]. f.1HM12b , Inc. : Quinque libros philosophicae consolationis insignis auctor Boetius XXVII uarietatibus carminum respersit ; Expl. : Quam uariis terras animalia permeantfiguris [R. Peiper, A. M. Seuerini Boetii philosophiae consolationis libri quinque. Leipzig 1871, XXIIIIXXVilli]. f. 113M15a , Inc.: Sed quod leserunt dulcia amara nouant; Expl. : Crescere non cupiens perdit adepta tepens. Expliciunt epigrammata Prosperi heroicis < al> ternantibus pentametrisque uersibus luculentissime digesta. ARBITER OMNIPOTENS SCEPTRO QVI CVNCTA GVBERNAS / ALME PAsind: 2, 1018-26; 2, 151-59; 2, 1084-92; 2, 1117-25. Vgl. Schlechter 264-65. 120. Nach f. 70, 88, 92 und 96 fehlen heute Blätter, weshalb einige Textverluste zu verzeichnen sind. Vgl. Schlechter 265.

30

EINFÜHRUNG

RENS XPISTE VOTIS MISERE PRECANTVM / DI GNARE FAMVLIS VITAM DONARE PERENNEM [PL 51, 527С-32В]. f. 115b , Inc. : Nobilis hic calamum deponit hic Prosper egrestem / Multaque deducens dulci modulaminefila ; Expl. : Induet hacfidei clamide sacrisque parentum (121). f. 1 15b-1 17a , Inc. : Age iamprecor mearum comes inremota rerum / Trepidam breuemque uitam domino deo dicemus; Expl. : Vna sit atque duos spiritus unus alat [PL 51, 611A16A] (I22). f. 118a-124b PRVDENTIVS, Psychomachia (mit Glossen (123)) [CC SL 126, M.B. Cunningham, 1966], Inc. : Liber Psychomachye. Aurelius Prudens uirtutum p relia Clemens / Cum uitiis cecinit me trica scolasticus arte. Proemium Psychomachie. Senexfidelis prima credendi uia / Abram beati seminis serus pater; Expl. : Hostili de parte latens utfossa ruentes [der Rest fehlt]. f. 125a-b ALDHELMVS, Aenigmata (IV bis XVI), Inc. : Natura. to libro frangantur crura magistro / Crede mihi res nulla manet sine me moderante; Expl.: Cum grege piscoso scrutor maris aequora squamis [MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald, 1919, 100; CC SL 133, F. Glorie, 1968, 362.387-399]. f. 126a-131b , Inc. : Incipit de uirtutibus. Aurea nam decem transmisi poma sorori / Quae in ligno uitae crescebant floribus almis; f. 128b Expl.: Qui meritas (124) grates sanctas sinefine canemus. f. 128b Inc. : Incipit de aliis aceruissimis malis quae CVPIDITAS. Cernebam tetrum lustrans per secula mond (125) / Visibus horrendum neс dictu effabilis (126) ull< . . > ; f. 131b Expl. : Irrita dicta ferens et rarosentio uera [CC SL 133, F. Glorie, 1968, 277.279-343].

121. Dieses Lobgedicht ist abgedruckt in : Schlechter 266. Vgl. Schal ler - Könsgen Nr. 10253. 122. Vgl. Beda, De arte metrica 22 [CC SL 123A, C.B. Kendall, 1975] : Quo usus est Prosper ita dicens : Age iam precor mearum / comes inremota re rum, / ... 123. Die Seiten 118-24 dieser Handschrift bieten nicht ganz die Hälfte der Psychomachia des Prudentius: f. 118-20: Praefatio + Psych. 1-130; f. 121-22: Psych. 263-394; f. 123-24: Psych. 131-262 (d.h. der fehlende Mittelteil). Vgl. Schlechter 267. 124. Qui meritas] Cui merito CC SL 133, F. Glorie, 1968. 125. mond] monstrum CC SL 133, F. Glorie, 1968. 126. effabilis] effabile CC SL 133, F. Glorie, 1968.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

31

f. 132M44b , Inc.: Incipit Altrix cunctorum quos mundus gestat in orbe; Expl. : < S>ciscitor inflatosfitngar quo nomine sopho < s> [MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald, 1919, 99-149; CC SL 133, F. Glorie, 1968, 362.383-539]. f. 145lb leer. Vgl. : P.G. Meier, Catalogus codicum manuscriptorum qui in Bibliotheca Monasterii Einsidlensis, O.S.B, servantur, I, Einsidlae, Sumptibus Monasterii, 1899, 275-77; A. Bruckner, Scriptoria medii aevi Helvetica. Denkmäler schweizerischer Schreibkunst des Mittelalters. V : Schreibschulen der Diözese Konstanz. Stift Einsiedeln. Kirchen und Klöster der Kantone Uri, Schwyz, Glarus, Zug, Genf 1943, 23; Glauche 67 und 100; McKinlay 1942: 61-62; Schlechter 262269. G

St. Gallen, Vadiana 336, Papier, 24,4 x 17,7/16,8 x 11,3 cm, saec. XI, 118 fol.

f. 1-118 ARATOR, Historica apostolica, mit lateinischen und althochdeutschen Glossen. f. 1 (Diese erste Seite ist erloschen. Arators Epistola ad Florianum, Epistola ad Vigilium und der Prologus fehlen. Bis S. 5 sind die Ver se nicht abgesetzt; erste abgesetzte Verszeile S. 6 oben: 'De tumulis fecundet humum caret impius agri / Fertilitate sui .... ' = 1, 98ss.). Inc. : Explicit prologus. Incipit capitulatio Vt sceleris Iudça suipolluta cruore. f. 118 Expl.: Et tenet aetemam socialis gratia palmam. Explicit liber Aratoris in Actus apostolorum. Vgl. : G. Scherer, Verzeichniss der Manuscripte und Incunabeln der Vadianischen Bibliothek in St. Gallen. St. Gallen 1864 [= Hildes heim - New York 1976], 94 ; McKinlay 1942 : 62. L

Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q 86, Perg., 23 x 18,5 cm, bildete früher mit Vat. Reg. lat. 333 eine Einheit, saec. IX, f. 150 fol. f. 1r-63v ARATOR (mit Glossen). f. 1r_v < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sacrosancto beatissimoque atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prologus. f. 1V-3V Capitulatio titulorum, Inc. : Incipit capitulatio titulorum libri primi. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti ; Expl. : De eo ubi Pau lus apostolus a Milete insula in qua signafecerat sanitatum nauigans Ro

32

EINFÜHRUNG

mam usque peruenit. Explicit capitulatio titulorum. f. 3v-63r Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domino Petro adiuuante Aratoris subdiaconus( !) sanctae ecclesiae Romane incipit Historia apostolica liber primus. Vt sceleris Iudaea suipolluta cruore ; Expl. : Ei tenet aetemam socialis gratia palmam. Ara toris subdiaconi sanctae ecclesiae (ss. Romane) historie apostolicae explicit liber II. f. 63r_v < Epilogus >, Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante oblatus est huiusmodi codex ab Aratore; Expl. : in humili corporequefragili ut meum defendat spiritum in aethera regredientem. Explicit. f. 63v-79r < PROSPER AQVITANVS>, Epigrammata (mit Marginal- und Interlinearglossen [PL 51, 497-532B]). f. 63v Praefatio, Inc. : Incipit praefatio libri epigrammatorum( !), Dum sacris mentem placet exercere loquelis ; Expl. : Venerit hocpromat carmi ne sanctafides. Explicit praefatio. f. 63v-79r < Textus >, Inc. : Incipit liber de uera innocentia, Perfecte bonus et uere iam dicitur insons; Expl. : Crescere non cupiens perdit ad epta tepens. Explicit Epigrammatum. f. 79r-81v SEDVLIVS, Hymni (mit Marginal- und Interlinear glossen). f. 79r-81r 1) Inc. : Hymnus Sedulii cumfigura epanalesi incipit, Cantemus socii domino cantemus honorem ; Expl. : Cum sancto spiritu gloria magna patri [PL 19, 753B-762A ; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 155162]. f.81r~v 2) Inc. : Incipit Ambrosianum ipsius Sedulii, A solis ortus cardine adusque terrae limitem ; Expl. : Vna cum sancto spiritu in sempiterna saecula. Amen [PL 19, 763B-770A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 163-168]. f. 81v-84ra . 1) f. 81 v-83ra < De Sodomis >, Inc. : In Xpisti nomine incipiunt dictatus Tertuliani metrica arte constricius in primis de incendio Sodomorum. Iam deus omnipotens primaeui crimina saecli; Expl. : Inque unum rerum dominum curare docebunt. De Sodomis explicitum. 2) f. 83ra-84ra De lona, Inc. : De lona. Post Sodomum et Gomorum uiuentiafunera in aeuum ; Expl. : Non erat exiciofit mortis testis abacte. De lona explicitumfinit. f. 84ra-86rb DICTA CATONIS ]]. W. Duff / A. M. Duff 1982, 596-620], Inc.: Incipit liber Catonis primus (primo*0). Si deus est

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

33

(ei3 0 ) animus nobis ut carmina dicunt; Expl. : Hoc breuitas fecit sensus coniungere binos. Explicit quartus. f. 86vr-91vb . f. 86vr-b , Inc. : Dictatus (1") Theodosi (Theodii 0) optime (оpme* 0 ) quomodo (ss. nam) titulorum titulo (ss. nostrt) nominis memoriam mandaremus fabularum textus occurrerunt (оссuгrunРс) ; Expl. : ut pro singularum necessitatibus uel ab ipsis animis sententia proferatur. f. 86vb-91vb < Textus >, Inc.: Rustica deflentem paruum iurauerat olim ; Expl. : Expedit insignem promeruisse neсem. f. 91vb-116" [f. 97v: leer] < Carmina ex Anthologia [Riese Buecheler] et ex Epigrammatibus Valerii Martialis [W. Heraeus] ; cf. Hs. E, f. 2>, Inc. : Prima cleonei tolerata erumna leonis [Rie se — Buecheler 641 ; Walther, Initia 14546] ; Expl. : ante cum breuis una duas distinguit syllaba longas creticus est. f. 116rb-144v ALCIMVS AVITVS, Carmina [MGH, Auct. ant. 6,2, R. Peiper, 1883, 201-94]. f. 116rbvb Prologus, Inc. : Incipit prologus Alchimi episcopi ad Apollinarem episcopum. Domino sancto in Xpisto piissimo et beatissimo Apollinari episcopo Alchimus Edicius Auitusfrater. Nuper quidem paucis omeliarum mearum in unum corpus; Expl. : tractatum atque meditatum anteposita uiuendi legibus loquendi lege praesumitur. Hic insunt Al chimi libri VI. I. De initio mundi . . . VI. De uirginitate. f. 116vb-144vb , Inc.: Hos quoque predictus Alchimus Appollonario episcopo rogante miro et sapienter exametro constrinxit ornauit. Alchimi Auiti episcopi incipit de initio mundi liber primus. Quicquit agit uarios humana ingente labores; Expl. : Virgineae uictrix sociabere leta cateruae. Explicit liber .VI. Alchimi Auiti episcopi de uirginitate. f. 145r-150v ISIDORVS, De grammatica [= Etym. I 5-14, 1-4, 16 ; W.M. Lindsay, I-II, Oxon. 19664], Inc. : Incipit ars Isidori epi scopi de grammatica. Grammatica est scientia rectae loquendi et origo et fundamentum liberalium litterarum ; Expl. : unde non oportet in carmine has syllabas quodlibet excedere nomen. Vgl. : K.A. de Meyier, Codices Vossiani Latini. Pars II : Codices in quarto. Leiden 1975, 197-204; G. Frank, Vossianus Q. 86 andRegi-

127. Dictatus] lege dubitanti mihi (siehe die Ausgabe der Fabulae Auiani von : J. W. Duff / A. M. Duff, 680).

34

EINFÜHRUNG

nensis ii3, American Journal of Philology 44, 1923, 67-70; McKinlay 1942 : 50-51 ; Glauche 33-34. L1 Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. F.12C, Perg., 35,5 x 25,5 cm, 2 Spalten, 38 Zeilen, saec. IX/X, f. 27-34, d.h. der dritte Teil des Codex Voss. lat. F. 12 aus Fleury (cf. f. 32rbprobatio pennae: Sanctus Benedictos pius, saec. IX/X), der 1886 in sechs Teile verteilt worden ist. F.12C bildete ursprünglich mit der Handschrift Orléans 295 (unserer Hs. O, wel che den ersten Teil [1, 1 - 2, 735] von Arators Historia apostolica bietet) eine Einheit (128). f. 27ra-30vb , Inc. : Quod iacet interius menti non dura metalli (= II 736) ; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Explicit Aratoris Uber secundus. f. 30va-b < Praefatio cuiusdam in opus Aratoris > (129), Inc. : In no mine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante; Expl. : infragili corpore spiritumque in aethera regredientem. f. 31ra_b , Inc. : Nomen generis neutri nu men pluralis si solum ponatur locutio figurata est; Expl. : hoc dictum Catonisfuit hoc studium. f. 31rb , Inc.: Duodecim sunt abusiua seculi. Sapiens sine operibus; Expl. : Sic suffocatur iustitia. 'Inter lex' dicitur regnum gubernans donec rex eligatur. f. 31v-34r . f. 31va AVGVSTVS OCTAVIANVS IMP., Versus de Vergilio, Inc. : Incipit carmen Octauiani Cesaris de Virgilio. Ergone suppremis; Expl. : Laudetur uigeat placeat relegatur ametur [Riese — Buecheler 672; vgl. Walther, Initia 5508]. f. 31 vb , Inc. : Qualis bucolicis quantus tellore domanda ; Expl. : Pastorumque sonosfaciles duxere cicutae [Riese — Buecheler 2, vss. 18 ; vgl. Walther, Initia 15117]. f. 31 vb < Vita Vergilii>, Inc. : Publius Virgilius Maro genere Nunmantinus dignitate ciuis Romanus ; Expl. : apud eum uersus inperfecti 128. Vgl. McKinlay 1940:98. 129. Vgl. McKinlay 1951 : XXVIII (ex. cod. Vat. Pal. lat. 1716 = Hs. V1 unserer Ausgabe).

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

35

quia non superuixit ad supplendum [I. Brummer, Vitae Vergilianae. Leipzig 1912, 66-67]. f. 31vb-32av < Alia Vita Vergilii>, Inc. : Virgilius Maro in pago qui Andis dicitur nascitur haud procul a Mantua ; Expl. : Argumentum de armisfuit ut in honore Caesaris Aeneae uirtutes ex cuius genere esse cupiebat suo carmine ornaret [H. R. Upson, Medieval Lifes of Virgil, Classical Philology 38, 1943, 105-106]. f. 32v-33r leer. f. 33va < Versus >, Inc. : Qui modica pelagus transcurrís Untre Maro nis ; Expl. : Sic demum cymbam portus habebit opis [Riese — Buecheler 738; vgl. L. Müller, Vergiliana, Rheinisches Museum 23, 1868, 657]. f. 33va-34rb < SERVIVS, Commentarius in Bucolica >, Inc.: Bucolica utferunt a custodia boum dicta sunt ; Expl. : sicut etiam glandibus alebantur ante mortales [G. Thilo, Servii grammatici quiferuntur in Vergilii Carmina Commentarii. Leipzig 1887 (= Hildesheim 1961) 3, 1887, 1-5,2]. f. 34r-v leer. Vgl. : K.A. de Meyier, Codices Vossiani Latini. Pars I : Codices in folio. Leiden 1973, 24-25; P. Wuilleumier, Les manuscrits princi paux du Cato Maior, Revue de philologie (série 3) 3, 1929, 44; McKinlay 1940 : 98 ; McKinlay 1942 : 48-49 ; Glauche 35. L2 Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q 15 I [= der zweite Teil unserer Handschrift Ch: Chartres, 70(45)], Perg., 27,3 x 19 cm, saec. IX, 1-13 fol., 2 Spalten. f. 1ra-5vb ARATORIS subdiaconi Historia apostolica (der Titel stammt aus dem 17. Jh.) [mit Glossen], Inc. : Quamue tenemus iter quibus interclusa facultas (= 2, 704) ; Expl. : Ei tenet aetemam socialis gratia palmam. f. 5vb-6ra < Epilogus >, Inc. : Aratoris subdiaconi sanctae aeclesiae Romane historiae apostolicae explicit liber II. In nomine patris etfilii et spiritus sancti. Beato domno Petro adiuuante oblatus est huiusmodi codix ab Aratore ; Expl. : In humili corporequefragili ut meum defendat spiritum in aethera regredientem. Explicit. f. 6ra-13va THEODVLPHI episcopi Aurelianensis uersus ad iudices (dieser Titel stammt von P. Petavius, dessen Name unten an der Seite 6r erwähnt wird), Inc. : Iudicii callem censores prendite iusti ; Expl. : Litore in hoc teneat ancora iacta ratem. Explicit [MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 493-517]. f. 13vb leer.

36

EINFÜHRUNG

Vgl. : К. A. De Meyïer, Codices Vossiani latini. Pars II : Codices in Quarto. Leiden 1975, 44-45; McKinlay 1940: 96-97; McKinlay 1942:49-50. L3 Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. O. 72, Vellum, 19 x 12 cm, saec. XI2, 38 fol. f. 1r-29v < ARATOR, Historia apostolica 1, 427 - 2, 1250; mit vereinzelten, vor allem marginalen Glossen >, Inc. : Addita lucra famem sed quod mutata uoluntas [= 1, 427] ; Expl. : Ei tenet aeternam socialis gratia palmam. Explicit liber Aratoris. f. 30r-33v < PRVDENTIVS, Dittochaeon siue Tituli historiarum>, Inc. : Eua columba fiiit tunc candida nigra deinde; Expl. : Et septem potuit signacula soluere solus. Explicit liber Prudencii Ditochei [CC SL 126, M.P. Cunningham, 1966, 390-400]. f. 33v-37v Phisologus, Inc. : Incipit Phisologus. Tres leo natuas et tres habet inde figuras; Expl.: Carmine fini to sit laus et gloria Xpisto / Cui sin alii placeant hec metra Thebaldi. Explicit [P. T. Eden, Theobaldi "Physiologus". Edited with introduc tion, critical apparatus, translation and commentary. Mittellateinische Texte und Studien 6. Leiden — Köln 1972]. f. 37v-38v < Expositio de Missa ; das Ende fehlt >, Inc. : Missa pro multis causis celebratur. Prima ut rogemus deum, secunda ut suscipiat deus preces et oblationes; Expl. : nos id ad memoriam reducere debeamus per officii obsequium [PL 171, 1156В-1158В]. f. 38v < Excerpta incerta >, Inc. : Per tria temptauit serpens Adam ,s. pergulam, per uanam gloriam, per auariciam. Est autemgula inmoderatus appetitus edendi; Expl.: aliter facere impossibile fuit. Deus non potuit meliusfacere ter< ram > . Vgl. : K.A. de Meyïer, Codices Vossiani Latini. Pars III : Codices in octavo. Leiden 1977, 126-127; McKinlay 1942: 50. La London, British Library, Add. 11034, Perg., 20,7 x 14,2/17,2 x 9,1 cm, saec. IX, 41 fol. Auf dem Schutz blatt, von späterer Hand: Desuní in hoc codice: inier fol 12 et 13 folium unum (quat. II, fol. 3), et inter fol 33 et 34 folia sedecim (quat. V, et VI). f. 1rv leer. f. 2r , Inc. : Nox ubi nulla rapit splen

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

37

dorem Iuris amene / Non dolor aut gemitus ueniet nec fessa senectus; Expl. : Ac dominum benedicere seda per omnia Xpistum.

f. 2v Versus PRISCIANI < [Riese - Buecheler 679 ; Baehrens V, 351 ; Hugh G. Evelyn White, Ausonius, with an English transla tion. The Loeb Classical Library 2. Cambridge Mass. 1949, 28082] >, Inc. : VERSVS PRISCIANI GRAMMATICI DE SIDERIBVS. Ad boreae partes arctoi uertuntur et anguis; Expl. : Celsior his Satumus tardior omnibus astris (130). 3r-36v ARATOR (mit Glossen). f. 3r , Inc.: Qui meriti ßorem maturis sensibus ortum / Nominis ore; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 3rv , Inc. : omino sancto ac beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens / Pars ego tunc ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 3V , Inc. : Incipiunt capitula libri primi. De allocutione sancti Petri et Mathia duodecimo relato ; Expl. : De eo ubi angelus nocte Petrum soluens a carcere duxit. f. 3V-35V Historia apostolica, Inc. : Incipit liber primus. Vt sceleris Iudaea sui polluta cruore / Ausa nefas; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Finit liber Aratoris subdiaconi sanctae aecclesiae Romanae historiae apostolicae liber secundus deo gratias. f. 35v-36r , Inc. : Beato Domino Petro adiuuante oblatus est huiuscemodi codex ab Aratore subdiaconi( !) sancte ecclesie Romane sancto atque apostolico uiro pape Vigilio ; Expl. : propter repeticiones assiduas quas cum pauore( !) multiplici postulabant. f. 36rv , Inc.: VERSVS IOHANNIS FOLDENSIS DIDASCALI. Ad iuuenes conuerte tuam fratercule musam ; Expl. : Cogit et in mente sancta tenere dei (131). 130. Vers 3: Cassiopeia Riese-Buecheler Baehrens White] casie pie La; Vers 10: ardens Sirius Riese-Buecheler Baehrens White] ardentissimus La. Die letzten vier Zeilen (Sed uaga preterea dicuntur lumina septem / Luna et Mercurius Venus ac sol Mars quоquefulgens / Hinc ¡ouis et sidus super omnia si dera lucens / Celsior his Satumus tardior omnibus astris) fehlen in der LoebAusgabe von White. 131 . Vers 6 : ludebamus McKinlay 1951] audebamus La ; Vers 13 : pro bet McKinlay 1951] prebet La; Vers 17: dictat] dicafc- La; Vers 20: Mihahel La ; Vers 21 : petitur McKinlay 1951] patitur La.

38

EINFÜHRUNG

f. 36v < Versus de Aratore [McKinlay 1951: XXIX: Vers 16] >, Inc. : Versibus egregiis decursum clarus Arator; Expl. : Mysticus ingenium sic indicat ordo profundum. f. 36v Iste Arator secundum Agustinum dicit quod nonfuerunt simul passi sedfinito anno integro ipsa die qua afidelibus passio PETRI celebratur PAVLVS decollatus est. Egesippus autem qui proximus fuit temporibus apostolorum affirmat quod in una die simul PETRVS crucifixus et PAVLVS decollatus est. f. 36v-37r , Inc.: INCIPIT PROLOGVS .MD(1H). NASONIS DELIBRIS SVIS. Cesareis Carolus sapiens hec auribus hauri / Carmina que nulla sunt peritura die; Expl.: Me quoque sollicito arguet ore suo [MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 384-85]. f. 37r-40v < Versus >, Inc.: LIBER PRIOR INCIPIT. PVER: < T> ufrondosa senex uates protectus opaca; Expl. : Et tua si quod erit uitium clementia factum / Horrigat (= Corrigat) augusto hoc opus ore meum [MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 385-91]. f. 41r Stans bea; im übrigen leer. Vgl. : F. Madden, List of additions to the manuscripts in the British Museum in the years 18i6-1840. London 1843, 26; McKinlay 1942:43-44. Lo London, British Library, Harley 3072, Perg., 25,6 x 17/19,2 x 8,5 cm, saec. X-XI (der Arator-Teil : saec. XI (133)), 103 fol. f. 1r-2v < VERGILIVS, Eclogae2, 32 - 3, 74 >, Inc. : Pan primus calamos cera coniungere plures / Instituit Pan curat ouis ouiumque magistros ; Expl. : Quid prodest quod me ipse animo non spernis Amynta. f. 3r-42r SEDVLIVS [CSEL 10, J. Huemer, 1885]. f. 3r-6r , Inc.: Sedulius et Arator. Item institucio et doctrina quinque declinationum artis grammatice . DO MINO SANCTO AC BEATISSIMO PATRI MACEDONIO PRESBITERO SEDVLIVS SALVTEM INXPISTO. Priusquam me uenerabilis pater operis nostri decurso uolumine censeas ; Expl. : Cui honor et gloria cum patre et spiritu sancto per omnia saecula saeculorum Amen. Hoc opus Sedulius inter cartulas dispersum reliquit. Quod collectum adunatum atque < ad> оmnem elegantiam diuulgatum a Turcio Re-

132. =Modoini? 133. Vgl. McKinlay 1942 : 44.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

39

fio( !) Asterio exconsule ordinario atque patricio. f. 6V leer; probationes pennae: abcdefghijklmnopqrsty . f. 7r < Prologus >, Inc. : In nomine sancte trinitatis incipit prologus Sedulii. Paschales quicumque dapes conuiua requiris / Dignatus nostris; Expl. : Rubra quod adpositum testa ministrat olus. f. 7r-39v Pascalis carminum über (mit zahlreichen Interlinearund Marginalglossen), Inc. : Incipit Pascalis carminum liber primus miraculorum ueteris testamenti. Cum sua gentiles studeantfigmenta poete / Grandisonis ; Expl. : Sufficeret densos per tanta uolumina libros. f. 39v-42r Laudes Christi (mit Glossen) [PL 19, 763B-770A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 155-168]. a) f. 39v-41v, Inc. : Sedulius uersificus pacto libro erumpit uocem in lau des Xpisti sic. < C> antemus socii domino cantemus honorem / Dulcis amor; Expl. : Cum sancto spiritu gloria magna patri. Amen. b) f. 41v-42r Hymnus 'A solis ortus' (mit Glossen), Inc. : YMNVS SEDVLII. solis ortus cardine adusque terre limitem; Expl. : Zelum draconis inuidi et os leonis pessimi / Calcauit unicus deus seseque celis reddidit. Explicit liber Sedulii rethoris. Deo gratias Amen. f. 42v leer. f. 43r-87r ARATOR (mit Interlinear- und Marginalglossen). f. 43r v < Epistola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritualiter abbati erudito Floriano Arator subdiaconus salutem. Qui meritiflorem maturis sensibus ortum / Nominis; Expl. : Cede dies operi quodpia causa dedit. Sancti et domini Aratoris summissa ad dominum Florianum abbatem. f. 43y-44r < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens / Pars ego tunc ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 44r-87r Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romane historie apostolice incipit liber. Vt sceleris Iudea suipolluta cruore / Ausa nefas ; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Expli cit liber subdiaconi Aratoris. f. 87v-89r < Homilia = PIRMINIVS ABBAS, Scarapsus de sin gulis libris canonicis [PL 89, 1046C-1050C] >, Inc. : Videtefratres sicut dominus noster Ihsus Xpistus triginta annorum passus tertia die resurrexit a mortuis, ita ; Expl. : Conseruemus nos in bona uoluntate et co gitations recta, cum uerbis et operibus sanctis adiuuante et gubernante do mino nostro Ihsu Xpisto qui uiuit et regnat cum patre et spiritu sancto deus in unitateper omnia secula seculorum Amen.

40

EINFÜHRUNG

f. 89r-90v , Inc. : Incipit omelia utilis ad populum predicandum. Fratres karissimi spiritus sanctus prophetas, sacerdotes, leuitas, omnes doctores aecclesie catholicç ammonet dicens : Clama ; Expl. : nisi qui mundum cor habere studuerit dicente domino : Beati mundo corde quoniam ipsi deum uidebunt. f. 91ra-92rb . f. 91ra-91vb < Hymnus ante cibum = Cathem. 3>, Inc. : Ocrucifer bone lucisator / omniparens pie ; Expl. : Dux parili rediuiuus humo / ignea Xpistus ad astra uocat. f. 91vb-92rb Hymnus post cibum [= Cathem. 4], Inc.: ODE MONOKOLON. ENDECASILLABON. CONSTANS EX SPONDEO DACTILO ET TRIBVS TROCHEIS. IMNVS POST CIBVM. Pastis uisceribus ciboque sumpto / quem lex corporis inbecilla posât; Expl. : Nos semper deum (lege: dominum) patrem fatentes / in te Xpiste deus loquemur unum / constanterque tuam crucemferemus. f. 92rb-93vb < GOTTSCHALK, Hymnus >, Inc.: О mi custos о mi heros mi pater misericors /flecte precor ad me tuos miseranter oculos; Expl. : Ex ambobus procedenti ante orsa seculi / trinitati lux perhennis unitati perpeti[s]. Amen [MGH, Poetae 6, N. Fickermann, 1951, 89-97]. f. 94rv , Inc.: Argumentatur quasi hoc dicens : Si unaprouintiaferre non potest omn< . > quanto magis unus ager ; Expl. : duo diuersa conclusit que tamen unum effectum habent. f. 95r-102v PRISCIANVS, < Grammatica >, Inc. : Incipit institu te Prisciani gramatici. Omnia nomina quibus Latina utitur eloquentia quinque declinationibus inflectuntur que ordinem acceperunt; Expl. : om nium modorum preteritum perfectum et plusquamperfectum sicut supradictum est per participium preteriti temporis et sum [H. Keil, Grammatici Latini III, 1859-60, 443, lin. 3 - 456, lin. 6]. f. 103r v , Inc.: ... quoniam poene nihil sunt nisi guttur INOPIMETVENS ; Expl. : Cum cane enim nascitur Sirius qui est terris aduersus de quo legimus : Illesit. Vgl. : Catalogue of Harleian Collection of manuscripts. II, London 1759, #3072 ; McKinlay 1942 : 44-45.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

41

Lr

London, British Library, Royal MS. 15 A. V., Perg., 17,8 x 11,4 cm, saec. XI ex., 147 ff. f. lr-29r < Actus apostolorum (Vulgata) mit einer Praefatio>. f. lr-2v : < Praefatio >, Inc. : Lucas natione Syrus cuius laus in euangelio canitur; Expl. : Vbi post menses tres in nauem Alexandrinern que in insulam hiemauerat nauigauerunt. f. 2v-29r: < Actus apostolorum >, Inc.: Primum quidem sermonemfeci de omnibus о Theophile que cepit Ihsusfacere et docere; Expl. : et docens que sunt de domino Ihsu Xpisto cum omnifiducia sine prohibitione. f. 29v (Hand: etwa 1500): Accede ad musas vatum, Thamesina iuuentus, Perdocte vt valeas verba Latina loqui. Cedite, barbariem colitis quicumque, nec vllus Нaс tanta vobispareat vrbe locus. TeÂtoç f. 30r-81v < ARATOR, mit vereinzelten Glossen >. f. 30* < Epístola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto ac uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus. Qui meritiflorem maturis sensibus ortum; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 30v-3lr , Inc.: Domino sancto... Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl.: Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 3lr-80v ARATOR, Historia apostolica, Inc. : Incipit historic apostolice liber Aratoris subdiaconi ecclesie Rome. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore ; Expl. : Et tenet eternam socialis gratia palmam. f. 8lr_v < Epilogus > : Beato domino Petro adiuuante oblatus est huiusmodi codex ab Aratore subdiacono sancte ecclesie Romane sancto atque apostolico uiro pape Vigilio et susceptus ab eo VIII. idus Apr. in presbi terio ante confessionem beati domini Petri, cum ibidem plures episcopi, presbiteri, diaconi et den pars maxima pariter interesset. Quem cum ibi dem legi mox pro aliqua partefecisset, Surgentio uiro uenerabili primice rio scole notariorum in scrinio dedit çcclesiç collocandum. Cuius beatitudinem litterati omnes doctissimi continuo rogauerunt, ut eum iuberet publice recitari. Quod cum fieri precepisset in ecclesia beati Petri que uocatur Ad uincula religiosorum simul et laicorum nobilium turba conuenit. Atque eodem Aratore subdiacono recitante distinctis diebus ambo libri quattuor uicibus sunt auditi. Cuius (1M) uno die medietas libri tantum legeretur propter repetitiones assiduas, quas cumfauore multiplici postulabant. Ea134. lies: cum.

42

EINFÜHRUNG

dem (autem ss.) recitatio facta est his diebus : prima Idus Apr., .ii". xv kalendas Mai., .iii. viii idus Maias, quarta uero die .iii. kl. Iunii. Ter tio proconsule Basilio uocato, indictione septima. f. 81v < Versus de Aratore [McKinlay 1951 : XXIX = Vers 16]>, Inc. : Versibus egregiis decursum clarus Arator; Expl. : Misticus ingenium sic indicat ordo profundum. f. 81v-85r , Inc. : Нeс precepta legat deuotus et impleat actu ; Expl. : Nam bona perpetuam tribuit doctrina salutem. TeAcoç f. 85v leer. f. 86r-147v < Glossen zu ARATOR, Historia apostolica >, Inc. : Arator subdiaconus fuit sancte Romane ecclesie tempore Vigilii pape; Expl.: Petrus crucifixus Paulus decollatus est. Hicfiniunt glosse. Deo gratias [A. P. Orbán, Ein anonymer Aratorkommentar in Hs. London, Royal MS. 15 A. V. Editio princeps, Sacris erudiri. A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity 38, 1998/99, 317-51 und 40, 2001, 131-229]. f. 147v < Vermerk des Besitzers (15. Jh.) > Possidet hunc librum vero sub nomine Wodson, Qui pro teste suo Winsor habere potest. Si quisquam dubitet cuiusforet ista(sic !) libellus, Is dominum noscat Woddeson esse suum. Vgl. : G. F. Warner / J.P. Gilson, British Museum. Catalogue of We stern Manuscripts in the Old Royal and King's Collections. Vol. II : Royal MSS. 12 A.i to 20 E.x and App. 1-89. Oxford 1921, 14243. M

Milano, Biblioteca Ambrosiana С 74 sup., Perg., 27,5 X 18 cm, saec. IX in. (aus Bobbio : f. lr liber saneti Columbani de Bobio), 141 fol.

f. IVr In hoc uolumine infra continentur. Venantij Honorii (Honora(Ia c ) Fortunati Poemata. Aratoris Subdiaconi poema de actis Apostolorum. Paulini Petrae concordiae poema de uita S. Martini. Prosperi Poe mata. Aquilini Iuuenci Poemata euangelica. Praecepta moralia quae uulgo Catoni tribuuntur. Isidori Hispalensis versus de Titulis Bibliothecae. Hunc codicem ex bibliotheca Bobij à S. Columbano instituta desumptum Hhm0 Card. Federico Borrhomaeo B. Caroli patrueli dum Ambrosianam Bibliothecam instrueret et manuscriptos codices vndique

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

43

conquireret religiosissimi Patres ord. S. Benedicti vicissim ab ipso Hhmo compensati humanissime tradiderunt. Anno 1606. Antonio Olgiato Ambrosianae Bibliothecae quam primus omnium tractauit Praefecto. f. 1ra-63rb VENANTIVS FORTVNATVS [MGH, Auct. ant. 4,1-2, Fr. Leo / B. Krusch, 1881-85]. f. 1r In marg. sup. : Liber sancti Columbani deBobio. f. 1rava FORTVNATVS, < Epistola ad Gregorium papam>, Inc. : Domino sancto et dote meritorum sacris altaribus adscito pariter et educto Gregorio pape Fortunatus. Acuminum suorum luculenta ueteris aetatis ingenia; Expl. : tecum amicaliter quaero conlatura committas. f. 1va-2vb < Capitulatio titulorum>, Inc.: Incipiunt capitula libri primi. I. Ad Vitalem episcopum; Expl. : XXVI. De oraturia Piliacinse. Explicit. f. 3ra-63rb < Carmina >, Inc.: Venanti Honori Clementiani Fortuna ti presbiteri Italici liber primus. Incipit feliciter Ad Vitalem episcopum Rauennensem. Antistes domini meritis in secula uiuens / Gaudia qui Xpisti de grege pastor ¡iabes; Expl. : Quod deus conplexus camem est caro < luncta cohaesit > (135). f. 63ra-76ra ARATOR (mit Glossen). f. 63ra , Inc.: Temporibus Vigilii pape obsessa est urbs Roma a G[g]otis uel Longobardis, in qua erat Arator subdiaconus, qui hoc opus composuit. Qui captus ab ostibus ductus est ad aulam regis, qui predictam urbem obsidebat, ad seruiendum ; Expl. : tale uotumfecit beatis apostolis ut si eum liberarent, metrico carmine actus componen . Quod uotum liberatus compleuit. Et ita ante librum fecit argumentum Floriano abato ut eum sua uirtute corroboraret. f. 63ra_va < Epistola ad Florianum >, Inc. : Qui meritiflorem maturis sensibus ortum / Nominis; Expl. : Cede dies operi quodpia causa iuuat. f. 63va < Epistola ad Vigilium>, Inc. : Moenibus undosis bellorum incendia cernens ; Expl. : Si quid ab ore placet, laus monitoris erit. f. 63va-64ra < Capitulatio titulorum >, Inc. : Incipit I. Uber actuum apostolorum secundum Aratorem uersificatorem subdiaconum ecclesie Ro mane. Incipiunt capitula. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti; Expl. : De eo ubi Paulus apostolus a Milete insula in qua signa fecerat sanitatum nauigans Romanusque( !) peruenit. f. 64ra-76ra < Historia apostolica >, Inc.: Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Ei tenet aetemam socialis gratia palmam. Explicit liber

135. Quod deus - iuncta cohaesit] = Ps. Venantius Fortunatus, Carmi na Spuria: In laudem S. Mariae [MGH, Auct. ant. 4,1, Fr. Leo 1881, 372, v. 31].

44

EINFÜHRUNG

Aratoris subdiaconi. f. 76v leer. f. 77ra- 104ra , Inc. : Qui dominum Ihsum non uincta uoce professus / Contemnendo truces meruisti euadere poenas ; Expl. : Aetemique dei pietas aetema manebit. f. 104™-108vb PAVLINVS PETRICORDIAE, De uita sancti Martini (Frgm. = 1,1-3, 291 [CSEL 16,1, M. Petschenig 1888, 19-74), Inc.: Incipit opus Paulini Petrecordiae de uita sancti Martini episcopi uersibus. Sparserat in toto lumen uenerabile mundo ; Expl. : Iamque adeoplures confictis credere uerbis. f. 109™-117vb PROSPER, Epigrammata , Inc.: Incipiunt epigrammata Prosperi uiri eruditissimi Agustini deflorata. Dum sacris mentem placet exercere loquelis ; Expl. : Sorte patrum occiduum iussus transcurrere mundum [PL 51, 497-532B]. f. 118ra-134rb IVVENCVS, Euangeliorum libri [CSEL 24, J. Huemer, 1891], Inc. : Haec hic sunt euangeliorum primus uersibus C. Vetti Aquilini Iuuenciue prespiteri. Inmortale nihil mundi conpage tenetur; Expl. : Per dominum lucis Xpistum qui in secula regnat. Amen. G. Vet ti Aquilini siue Iuuenci presbiteri euangeliorum liber IUI explicit felici ter. Amen Amen Amen. f. 134rb-135vb < DICTA > CATONIS, Inc.: Incipit liber Catonis primus. Si deus est animus nobis ut carmina dicunt; Expl. : Hoc breuiter fecit sensus coniungere binos Ц. W. Duff/ A. M. Duff 1982, 596620]. f. 135vb-140vb , Inc. : Iudicii callem censores prendi uetusti ; Expl. : Litore in hoc teneat anchora iacta ratem [MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 493517]. f. 140vb a) < Carmen = ALDHELMVS, Aenigmata, Prol. 12932; MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald, 1919, 80; CC SL 133, F. Glorie, 1968, 374; vgl. Baehrens IV, 161 >: Carmina sifuerint te iudice digno (1*)fauore Redditus (137) titulus purpureusque nitor Sin minus aestiuas poteris conuoluere sardas ?

136. digno] digna CC SL 1ii, F. Glorie, 1968. 137. redditus] reddetur MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald. 1919; CC SL 1ii, F. Glorie, 1968.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

45

Aut piper au caluas hinc cooperire nuces. b) < Gebet = AVGVSTINVS ?, Sermones suppositii de tem pore [PL 39, 1977] > : Dic Uli infletu cordis : Aspice ad infelicem pietas inmensa, respice crudelem misericordia puplica uulneratus ad medicum curro, serua pietatem consuetudinis qui tamdiu suspendisti gladium ultionis, dele numerositatem criminum multitudine miserationum. f. 140vb-14lrb ISIDORVS, Tituli bibliothecae (13") [CC SL 113A, J. M. Sánchez Martín, 2000], Inc. : YSYDORI SPALENSIS EPISCOPI EXTANT VERSVS TITVLIS BIBLIOTHE CAE. Sunt hic plura sacra sunt hic mundialia plura / Ex his si qua pla cent carmina tolle lege; Expl. : Pigmenta gerimus pocula nulla damus. Vgl.: A. Reifferscheid, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica. IIA. Die ambrosianische Bibliothek in Mailand, Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 67, Wien 1871 [= Hildesheim - New York 1976], 67-70; Inven tario Ceruti dei manoscritti della Biblioteca Ambrosiana. Bd. 3 (B sup - I sup). Trezzano s/N (Mi) 1977, 178-180; R. Cipriani, Codici miniati dell' Ambrosiana. Contributo a un catalogo. Milano 1968, 17; P. Collura, Studi paleografici. La precarolina e la сarolina a Bobbio. Fontes Ambrosiani, 22. Milano 1943, 109; McKinlay 1942: 53; Glauche 31-32. Mo München, Bayerische Staatsbibliotheek elm 19451 (Tegernsee 1451), membr. miscell., 15,3 x 11.8/10,2 x 7,2 cm, saec. X/XI, 274 fol. Schutzblatt, Inc. : Statuimus ne in aliquo apostolica et canonica decreta uiolentur; Expl. : pregrauari et quos sibi ingeri extn. f. 1 Monasterii Tegemsensis. In hoc libello continentur infra scripta. Arator subdyaconus in actus apostolorum. Bede presbiteri opus metricum de vita et virtutibus Schudberti episcopi. Car men eiusdem de virginitate et virtutibus Edildrede virginis. Carmen eiusdem soliloquium depsalmo xli Quemadmodum. ídem depsalmo cxii. Ibi dem gramatica Donati imperfecta. f. 2-14 , Inc. : que locum tumesceret. Vnde et Rutilius Ge138. Zum Problem der Autorschaft, siehe auch Ch. H. Beeson, IsidorStudien. Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters IV, 2. München 1913, 137f. ; A. Ortega, Los 'versus Isidori', Helmantica 12, 1961, 261-99.

46

EINFÜHRUNG

minius in Astianactis tragoedia ait : Melius suggrundarium miser quesieris quam sepukhrum. QVID SIT SILICERNVS. Siiicernos dici uoluerunt senes iam curuos quasi iam sepulchrorum suorum silices cementes; Expl. : Vnde et Lucretius comicus in Nummolaria ait : Nescio quor< s >um mihi eueniant tua verba tam delinifica. f. 14 < Carmen = Walther, Initia 16036 ; vgl. Curtius 500 > : Quinque sacre claues dicunt perstare sophye Quarum primafrequens studium nescita legendi, Altera que relegis memori committere menti1 Tertia quas nescis percrebra rogatio rerum, Quarta est uerus honor sincero corde magistri, Quinta iubet uanas mundi contemnere gazas. Hiis te si dederis, poteris perfectus haberi. f. 15. Probacio penne. ABBAS. Exuitemus cordis uoce salutari nostro iubilemus et cantemus cuncti potentem. Qui creauit omnia coetema prole et muniuit omnia spiritu dictante. Qui creauit hominem regem creature. Quod si uellet inmortalis potuisset esse, Set a regno exulauit sua uanitate Que reduxit uerba patris sua pietate. Qui creauit Thetidem. f. 16-155 ARATOR (mit lateinischen und althochdeutschen Glossen). f. 16 Eine Zeichnung von Florianus Abbas, dem der Dichter Arator Subdiaconus sein Buch anbietet. f. 17-18 , Inc. : Domino Floriano sancto uenerabili et in Xpisti gratia abbati Arator subdiaconus. Qui meritißorem maturis sensibus ortum / Nominis ; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 18-20 < Epístola ad Vigilium>, Inc.: Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 20-153 Historia apostolica, Inc. : Aratoris subdiaconi ecclesie Rome incipit historie apostolice liber primus. Vt sceleris Iudea sui polluta сruо ге ; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. f. 154 < Versus de Aratore [McKinlay 1951: XXIX] >, Inc.: Versibus egregiis decursum clarus Arator; Expl. : Sancta dei nostmm benedicat dext < e >ra lirum. f. 154-55 , Inc. : Beato domino Petro adiuuante oblatus est huiusmodi codex ab Aratore subdiacono sancte aecclesie Romane sancto et apostolico uiro pape Vigilio ; Expl. : repetitiones assiduas quas cum fauore multiplici postulabant. Нес eadem et hec recitatio facta his diebus : prima id. april., secunda xv kal. mai., tertia viii id. mai., quarta uero dieiiikal. iuniarum. Tertio pc. Basilio uc. indictione septima.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

47

f. 155-57 < Carmen >, Inc. : Xpistus te socio super astra ualente senesi / Congaudere chorisfecit apostolicis ; Expl. : Flumina quotguttas quoi queferuntßuuiae. f. 157-218 BEDA. f. 157-58 < Epístola ad Iohannem>, Inc. : Domino in domino dominorum dilectissimo lohanni presbitero Beda famulus Xpisti salutem. Dici non potest dilectissime in Xpisto domine quantum tua cantate afficiar; Expl. : deo protegente peruenies pro me intercedere memineris. Ex plicit prefatio. Incipit prohemium. f. 158-60 , Inc.: Multa suis domi nus fulgescere lumina sedis; Expl. : Munera da uerbi linguae tua dona canenti. f. 160-211 < Vita Cudberti >, Inc. : Alma deo cari primo caelestis ab euo; Expl.: Vita manens castis lumenque salusque per aeuum. Be da famuli Xpisti etpresbiteri explicit liber de uirtutibus sancti Cud berti Lindisfarnensis aecclesiae aepiscopi [Palaestra 198 (W. Jaeger, 1935); В. Colgrave, 1940]. f. 211-14 De uirginitate Ediltryde [PL 95, 204B-205B], Inc. : In cipit eiusdem carmen de uirginitate Ediltryde regine. Alma deus trinitas quae secula cuncta gubernas; Expl. : Quam affectu tulerat nullus ab Altithroni. f. 214-217 Carmen de psalmo XLI [CC SL 122, J. Fraipont, 1955, 447-48], Inc. : Item carmen eiusdem soliloquium de psalmo .xli. conpositum. Ceruus ut adfontes sitiens festinat aquarum ; Expl. : Dona canam memori semper replicanda relatu. f. 217 Carmen de psalmo CXII [CC SL 122, J. Fraipont, 1955, 450], Inc. : Item carmen eiusdem de psalmo .cxij. Laudate altithronum pueri laudate tonantem ; Expl. : Laetari tribuit natorum germine matrem. f. 217-18 < Versus = Walther, Initia 9677; vgl. Manitius 1911 : 1 , 86 > : Item eiusdem metr. uersus. Iacobus Cephas Iohannes Thaddeus uno Spiritus excelsiflagrantes lumine septem Conscripsere sacris caelestia dona libellis Quae maneant sinefine pios sed et ira per aeuum Quanta uoret caeco baratri sub carcere sontes Oris apostolici concordi uoce profantur Mystica nos quorum lecturi dicta precamur Spiritus alme ueni nostrumque iuuato laborem Cuifacile est donare tui sublimia ut alto Sufficiant humiles penetrare oracula sensu. FINIT. Finis adest libro semper sit gloria Xpisto.

48

EINFÜHRUNG

f. 218-19 : Arator istefait paganus et fuit ciuis Romanus. Eodem enim tempore pagani et christiani simui inhabitabant Romam. Tempore enim Vigilii pape obsessa est Roma a Theoderico rege coitorum (13') . Quos liberauit auxilio dei a morte corporis et quosdam liberauit a morte conuertendo a morte anime. Postquam autem Arator uidit deum Vigilii tam potentem, cuius auxilio liberauit eum, placuit sibi adfidem accedere. Post acceptam uerofidem et babtizatus est a Vigilio papa, post hec litteras didicit et tantis uirtutibus profecit, utfactus Romanus subdiaconus adtantam etiam scientiam peruenit, quod hunc librum conposuit. Materie istius auctoris sunt actus apostolorum. Principalis eius intencio est, ut sciamus describere illos actus istorialiter et allegorice. Secundario eius intencio est hortari nos ad uirtutes, proponendo quorumdam bene gesta, quorum auctoritas uiget in ecclesia scilicet apostolorum. Vtilitas est, ut eorum uestigia simplici corde sectemus, ne peruerse imitando damnacionem Ananye et Saphire incurramus. Ethice subponitur id est morali sciende, quia tractat de moribus. Duas scribit epistolas, quibus utitur pro prologo : primam scribit Floriano abbati, ut cum a tanto uiro legatur, maioris auctoritatis habeatur; secundаm scribit Vigilio pape reddens ei magnas grates, quod reddens liberauit eum a morte corporis, maiores reddens ei grates quod liberauit a morte anime, et hortatur unumquemque, ut reddat grates pro collatis sibi beneßciis. f. 220-21 Argumentum ARATORIS [cf. auch Hs. T] : Incipit ar gumentum oratoris( !). Cum temporibus Iustiniani imperatoris Antimus Constantinopolis ciuitatis patriarcha errore hereseos deceptus duas naturas uidelicet dei et hominis in deo non esse dogmatizaret, Romanç sedis antistite adpredictam urbem Constantinopolim ob extinguendam prefatam heresim proficiscente, Antimum hereticum in sinodo sua deuictum a sacerdotali officio deposuit. Cumque rex papam rogasset, ut alterum patriarcham digniorem in locum Antimi ordinaret et ipsius uoluntati satisfaceret, statim presentis seculi uitamfiniuit papa. Habuit ergo regis coniux, Eleutheria nomine, quendam clericum qui uocabatur Vigilius, qui domine sue promisit, si illius adiutorio sedis Romanç pontificatum accipere meruisset, quod Antimum ingradum pristinum restituisset . Missis ergo nunciis cum eo Romam, fecit eum in gradum recipi apostolicum. Post non multum uero tempus rex mittens ad eum, rogauit ut uerba sibi promissafactis satageret implere. Ille igitur, "si imprudenter" inquit "promisi, insipienter facere precauere uolo". Iratus ergo rex iterum missis nunciis Romam, precepit ut in quocumque inueniretur loco, preter infra limina apostolice se dis, statim ei presentaretur. Quod etfactum est. Cumque iterum rogatus a rege Antimum restituere denegaret, in carcerem retrusus est, omnesque qui eum sunt secuti. Romanis igitur interim a Gothorum gente obsessis, inie139. coitorum] lies Gothorum.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

49

runt consilium, ut destinarent nuncium ad regem ut eis defensorem papam uidelicet suum Vigiiium concedere dignaretur. Congregatis itaque rex satelli < ti >bus suis, papam cum eis Romam remisit, quatinus eorum uel eius consilio Romanos a Gothorum uexatione liberaret. Papa uero Vigilio in itinere uitam finiente, exercitus Romam uenit eamque ab obsessione barbarorum liberauit. Quod Arator sicut ceteri Romani mentis Vigilii pape euenisse putauit et ideo in principio poematis sui hoc tangit. EX PLICIT ARGVMENTVM. f. 222-59 DONATVS. f. 222 < Accessus ad DONATVM > : In capite uniuscuiusque libri diuersa sunt inquirenda. Sed puerulis propter teneritudinem aetatis quatu or sunt dicenda id est persona scribentis, locus ubi scripserit, ob quam cau sam scripserit, in cuius tempore scripserit. Librum ergo hunc Donatus scripsit, et hoc est persona. Rome scripsit, et hoc est locus. Ad instruendos pueros scripsit, et hec est causa. In tempore Constantis et Constantи uel Constantini, filiorum Constantini, eundem librum composuit, et hoc est tempus. f. 223-47 < Commentarius ad DONATVM, Fragmentum>, Inc. : Donatus nomen proprium, artigrafus artem scribens grammaticam scilicet nam Grece graphia Latine interpretatur scriptum ... Partes? sunt sectionis uel diuisionis; Expl. : Tribrachis dicitur eo quod tres syllabas habeatbreues. Trisenim. f. 248 leer. f. 249-59 < DONATVS, De uerbo [cf. L. Holtz 1981, 591595.632-639] >, Inc. : Quid est uerbum ? Pars orationis cum temporibus et modis sine casu agendi uel patiendi significatiuum; Expl. : Componunturetiam uerba cum nominibus ut ab ampio etJacio amplifico. f. 259-63 , DE CONIVGATIONIBVS GRECORVM ET QVOMODO IMITANTVR ILLOS LATINI. Primam coniugationem dicunt bargytonon que tres habet cognatas consonantes; Expl. : coniugationem circumjlexibilium sed hoc antiquitas Grecie non permisit. Has duas species Priscianus reticuit quoniam in his non imitantur Grecos. f. 263-72 Excerptum de libro EVTICII [Eutyches, Ars de uerbo, H. Keil, Grammatici Latini 5, 1868, 447-482], Inc. : INCIPIT EXCERPTVM DELIBRO EVTICII MAGISTRI. Cum nouas questiones semper auditorum doctoribus acutiora commouere soleant ingenia et curiositas; Expl. : foeneror moror odoror furor lucror. Excepto queror quereris ЛИШ.

50

EINFÜHRUNG

f. 270-73 leer ; nur vereinzelte probationes pennae wie etwa f. 270 : scribere cum penna doceat me sancta Maria ; und f. 273 : Quis puer est Ule qui misit dona. Donatus philosophus. f. 274 < Notata quaedam de DONATO >, Inc. : Donatus philo sophus Constantini eiusque filiorum temporibus fertur extitisse; Expl. : Sanctus uero Hieronimus Cronica ab Eusepio Cesariensi composita rescribens eiusdem Donati meminit ita dicens : Victorinus rhetor et Donatus grammaticus preceptor meus me insignes [Corpus Berolinense 47, R. Helm 1956, 239]. f. 275-76 Schutzblatt, < Bibelfragment ; Habacuc 3, 1-5 >, Inc. : abscondita est fortitudo eius. antefaciem eius ibit ors. Egredietur diabolus ante pedes ; Expl. : recordaberis deus ab austro ueniet et sanctus de monte Pharan. Vgl. : C. Halm / Fr. Keinz / G. Meyer / G. Thomas, Catalogus codicum Latinorum bibliothecae regiae Monacensis. Secundum Andreae Schmelleri indices. Tomi II Pars III. Codices num. 15121-21313 complectens. München 1878, 246-47; Ch. E. Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee im frühen Mittelalter im Spiegel der Tegemseer Handschriften. Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Be nediktiner-Ordens 83, 1972, 139-40; K. Strecker, Versus Augiensis, MGH, Poetae 4, 1 1 12 ; McKinlay 1942 : 33-34. О

Orleans, Bibliothèque municipale 295 (248bis), Perg., 35,8 x 25,5/27 x 8,1 (S. 147, col.b), saec. IX-X, aus Fleury; bildete ursprünglich mit Hs. Leiden, Voss, lat. F. 12C (unserer Hs. LI) eine Einheit; 168 fol., 2 Spalten. f. 1-42 DONATVS. f. 1-13 , Inc. : Partes orationis quot sunt ? Octo. Que ? No menpronomen uerbum aduerbium participium coniunctio prepositio interiectio. Nomen quid est ? Pars orationis cum casu ; Expl. : aut admirationem ut pape aut metum ut attat et si qua sunt similia [L. Holtz 1981, 585-602] f. 13-42 : a) f. 13-33 Inc.: INCIPIT EDITIO SECVNDA DONATI GRAMMATICI VRBIS ROMAE. Partes orationis sunt octo. Nomen pronomen uerbum aduerbium participium coniunctio prçpositio interiectio. Ex his duae sunt principales ; Expl. : utfere in aliis uocibus quas inconditas inuenimus [= Ars maior II 1-17; L. Holtz 1981, 613-52]; b) f. 33-36 Inc.: Vox est aer ictus sensibilis auditu; Expl. : cuius partes sunt cola et commata id est menbra et cesa [- Ars

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

51

maior I 1-6; L. Holtz 1981, 603-12] ; c) f. 37-42 Inc. : Barbarismus est una pars orationis uitiosa in communi sermone ; Expl. : Frigius pene trat Lacedemona pastor Ledeamque Helenam Troianas uexit ad urbes [— Ars maior III 1-6; L. Holtz 1981, 653-74]. f. 43-51 PRISCIANVS, Ars siue Institutio (mit zahlreichen In terlinear- und Marginalglossen [H. Keil, Grammatici Latini 3, 1860, 443-456]), Inc. : INCIPIT ARS PRISCIANI SIVE INSTITVTIO CESARIENSIS GRAMMATICI DE NOMINE PRONOMINE ET VERBO. Omnia nomina quibus Latina utitur eloquentia quinque declinationibus inflectuntur; Expl. : in libris tribus quos de uerbo scripsimus latius disertum inuenies. Explicit institutio Pri sciani grammatici de nomine pronomine et uerbo. f. 51-54 SERVIVS, , Inc.: SERVIVS HONORATVS MARIVS Aquilino salutem. Vltimarum sillabarum naturas sicut proposueras breuiter lucideque; Expl.: Haec in omnibus partibus orationis obseruande sunt, exceptis his, quae aut ditongo autpositione lon ge sunt. [Greca lingua in quinque partibus diuisa est id est cene Attica Dorica Eolica Ionica Greca]. f. 54-69 < BEDA, De arte metrica [CC SL 123A, C.B. Kendall, 1975, 82-141] ; mit Glossen >, Inc. : Qui notitiam metricae artis ha bere desiderat, primo necesse est ut distantiam litterarum sillabarumque sedulus discat; Expl. : Memores estote uxoris Loth. EXPLICIT. Dactilus excepto decurritfine metrorum / Spondei quintam contempnit sillaba partem / Felix qui potuit rerum cognoscere causas. f. 70-72 < DICTA CATONIS [J. W. Duff/ A. M. Duff 1982, 592-612] ; mit zahlreichen Interlinear- und Marginalglossen >. f. 70 , Inc. : Cum animaduerterem quam plurimos grauiter in uia morum errare ; Expl. : Minorem ne contempseris. Nihil arbitrii feceris. Libenter amoremferto. f. 70-72 < Textus : Liber 1 , 1 — 3, 21 >, Inc. : Si deus est animus nobis ut carmina dicunt ; Expl. : Vtere quesitis sed ne uidearis abuti. f. 73-99 . f. 73-97 < Paschale carmen >, Inc. (die erste Verszeile fehlt: vgl. Hs. Lo P5 T V) : Dignatus nostris accubitare thoris / Pone; Expl. : Sufficeret densos per tanta uolumina libros. f. 97a-98a < Hymni >, Inc. : Cantemus domino socii cantemus hono rem; Expl. : Cum sancto spiritu gloria magna patri [CSEL 10, J. Hue mer, 1885, 155-162].

52

EINFÜHRUNG

f. 98b-99a < Hymnus 'A solis ortus' >, Inc : A solis ortus cardine adusque terrae limitem ; Expl. : Vna cum sancto spiritu in sempiterna saecula. Amen [PL 19, 763B-770A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 163-168]. f. 99a-141b IVVENCVS (Euangeliorum libri quattuor [CSEL 24, J. Huemer, 1891]). f. 99a Praefatio I : Incipit prefatio Iuuenci presbiteri in euangelio. Matheus instituit uirtutum tramite mores; Expl. : Intonat aetemae pandens mysteria uite. f. 99a b Praefatio II, Inc. : Item praefatio. Inmortale nihil mundi conpage tenetur; Expl. : Dulcis Iordanis ut Xpisto digna loquamur. Finit pre fatio. f. 99b-141b , Inc. : Rexfuit Herodes Iudea ingente cruentus; Expl. : Per dominum nostrum Xpistum qui in secula regnat. Expli cit liber Iuuenci presbiteri. Abhinc Arator. f. 142a-168b ARATOR . f. 142a , Inc. : Qui meritiflorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Caede dies operi quodpia causa iuuat. f. 142b , Inc. : Moenibus undosis bellorum incendia cernens ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 143a-168b < Historia apostolica >, Inc.: Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Aurum atque argentum templorumferte decori (— 2, 735). Schutzblatt : Zwei Iuvenal-Fragmente, und zwar Iuuenalis, Saturae 2, 32-82;3,35-93. Vgl. : Catalogue Général. Départements XII (1889), 146-47; Perugi 1911 : 64 ; E. M. Sanford, The use ofclassical Latin authors in the Li bri manuales, Transactions and proceedings of the American Phi lological Association 55, 1924, 211; McKinlay 1940: 98; McKinlay - Rand 1938: 229-63; McKinlay 1942: 11. P1 Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 2773, Perg., 24,5 x 16,8/18,9 x 9,3 cm, geschrieben in Reims während der Amtszeit des Erzbischofs Hincmar (845-882), 123 fol. f. 1r-22v PROSPER, Epigrammata . f. 1r-v < Prologus >, Inc. : Hic insunt sub hoc corpore epigrammata beati Prosperi quorum subtilissimus . . . metro stringens pulchre nimis atque eleganter digessit. Haec Augustini ex sacris epigrammata dictis / ... Side

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

53

Hum caeli cupiunt qui scandere regnum. In nomine domini incipiunt epigrammata Prosperi uiri eruditissimi Augustini deflorata. Amen. Incipit praefatio. Dum sacris mentem placet exercere loquellis / Caelestique ... ; Expl. : Venerit hoc promat carmine letafides. f. 1v-22v , Inc.: DE VERA INNOCENTIA. Innocentia uera est quae neс sibi neс alten nocet, quoniam qui diligit iniquitatem, odit animam suam, et nemo non prius in se quam in alterum peccat. Epigrammata. Perfecte bonus est et uere dicitur insons; Expl. : Crescere non cupiens perdit adepta tepens. Expliciunt epigrammata Pro speri cum centum tribus sententiis. Deogratias Amen. f. 22v < Acrostichon 'Iesus' = DAMASVS PAPA, Carmen 5 [PL 13, 378A];vgl. Hs. P5>: Iurepa[t]ri regnat communis conditor eul Et cum patre pio (140) regnat sublimis in arcE Sidereo sanctis insident (141) numine regniS Vnde mare terrisque uidebit et omnia (142) nutV Surgeret (143) humanis et donat munera rebuS. < Acrostichon 'Iesus' = DAMASVS PAPA, Carmen 4 [PL 13, 377B];vgl. Hs. P5>: Is rebus tantis trina coniunctio mundl Erigit humanum sensum laudare ue[s]tustE (144) Salus inde (145) nobis et mundi summa maiestaS (146) Venit peccatorum seuum dissoluere nodV< m > (147) Summa salus nitescat per secla (148) terriS. f. 22v-23r Versus SILVII : Versus Siluii de cognomento Saluatoris et de S. Petro et Andrea. Spes ratio uia uita salus sapientia lumen (149) Iudex porta gigans rex gemma propheta sacerdos Messias sabaoth rabbi sponsus mediator

140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149.

pio] pia PL 13. insident] insidit PL 13. terrisque - omnia] et terras solo uidet omnia PL 13. surgeret] suggerit PL. uestuste] uenuste PL 13. Salus inde] Sola salus PL 13. maiestas] potestas PL 13. Venit - nodu] Venit peccati nodum dissoluere fructu PL 13. nitescat per secla] cunctis nituit per saecula PL 13. lumen] mens mons PL I4.

EINFÜHRUNG

54

Virga columba manus petrafilius emmanuhel (150) Vinea pastor ouis pax radix uitis oliua Fons (151) panis agnus uitulus leo Iesus Verbum homo rete lapis domus (152) omnia Xpistus. DE ANDREA (153) . Andreas hic sanctus templi tutabitur aram / ; DE PETRO. Petrus porticum et hanc sanctorum sorte coronat / ; DE SANCTO IOHANNE BAPTISTA. Qui nos spiritu aquaque lauas a sorde benignus / . . . ; < De Iustino > Aureus ac simul Iustinus fera proelia mundi / . . . ; < De Martino > Ductus amore dei Martini et praesulis almi. f. 23r-24r < Carmen de Adriano papa>, Inc.: DE ADRIANO PAPA. Hic pater ecclesiae Rome decus inclitus auctor / Adrianus ... ; VERSVS SYBILLAE < Augustinus, De ciuitate dei 18, 23 [CC SL 47-48, B. Dombart / A. Kalb, 1955] >: VERSVS SYBIL LAE (154) . Iudicii signum tellus sudore madescet ; Expl. : Precedet (155) e caelo ignisque et sulphur et amnis (156). f. 24r v Versus Sibillae, Inc. : ITEM VERSVS SIBILLAE MAGAE. Non multi non uel pauci Non tres neque duo sunt dii Sed unus deus solus immensus Qui fecit celum solem stellas et lunam; Expl.: Tunc demum reminiscentur et nullus postea insanam medicet, sed dei magnam. f. 24v-67v ARATOR (mit zahlreichen Interlinear- und Marginalglossen). f. 24v , Inc.: Arator subdiaconus fuit sanctae Romanae aecclesiae tempore Vigili pape qui considerans Iuuencum et Sedulium ; Expl. : scripsit autem hanc epistolam ad Florianum abbatem ut sua auctoritate roboraretur uolumen eius. f. 25r Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante oblatus huiusmodi codex; Expl. : quarta uero die iii kl. Ianri. tertio pc. Basili. uc. ind. septima. f. 25r-26v < Ad Parthenium >, Inc. : Domino illustri magnificentissimo atque praecelso Parthenio magistro officiorum atque patricio Arator subdiaconus. Si tibi magne uelim fasces memorare parentum / Vix daret; Expl. : Partheniumque decus semper in oreforet. Finiunt. f. 27r < Epistola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto uenerabili et

150. 151. 152. 153. 154. 155. 156.

emmanuhel] Emmanuel lux PL I4. Fons] Fons Etos PL I4. domus] dominus PL I4. = Epitaphium Papae Adriani (Karl dem Großen zugeschrieben). Akrostichon : IECOYC XPEICTOC TEOY YIOC CÔTHR. Precedet] Reccidet Augustinus. sulphur et amnis] sulphuris amnis Augustinus.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

55

in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus. Qui meritißorem maturis sensibus ortum / Nominis; Expl. : Cede dies open quod pia causa iuuat. Explicit epistola illustris sancti et dom*ni Aratoris summissa ad dominum Florianum abbatem. f. 27rv < Epístola ad Vigilium>, Inc.: Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens / Pars ego tunc ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prologus. f. 27v-29r Capitulado titulorum, Inc. : Incipit capitulatio titulorum libri primi. I. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti; Expl. : De eo ubi Paulus apostolus a Milete insula in qua signafecerat sanitatum nauigans Romam usque peruenit. Expliciunt capitulationes titulorum. f. 29r-67v Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesie Romane historiae apostolicae incipit liber primus. Vt sceleris Iudaea sui polluta cruore / Ausa nefas ; Expl. : Et tenet aetemam socialis gratia palmam. Explicit historiae apostolicae liber secundus Aratoris subdiaconi. f. 68r-83r QVINTVS SERENVS, Liber medicinalis [R. Pépin, Quintus Serenus (Serenus Sammonicus) Liber medicinalis. Texte établi, traduit et commenté. Paris 1950; vgl. auch Hs. P5]. f. 68r-69r Capitula, Inc. : Lumen adest Xpisti iubeas benedicere domne / Nos lumenque suum benedicat dextera Xpisti. INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI QVINTI SERENI. I. Ad capitis curationem; Expl. : LXIIII. Emorruidis medendis. Explicuerunt capitula. f. 69r-83r Liber medicinalis, Inc. : Incipit textus eiusdem Quinti Sere ni. Membrorum series certo deducta tenore / Vt stet ; Expl. : Adponisque super pellit medicina dolorem. Explicit liber medicinalis Quinti Sereni. f. 83v < Carmen in philomelam ; Anonym > : Ipse libenter auemßlomellam nomine dictam Liquipennigera carperet altafuga Quam iterum laqueis uellem si prendere possem I quae diu doleo quod malefecit auis Voxfil*omella tui resonabat dulciter ouans Nolo tacere uelis tefdomella nimis Istos quifixit ualeat per saecula rethor Ore suo cecinit modicus de more Stridula musca uolans caluum conspexit euntem Caluo uiator ait : Quo[d] tendis ? Cede parumper Perque tuos iuro qui restant retro capillos Megratam rostro liceat decerpere sedem Hoc ait et trepidum circumuolat inproba caluum

56

EINFÜHRUNG At contra Ule timens solito caput armat amictu.

f. 83v-85v Ein fortlaufender Text am Rande der Handschrift < = DICTA CATONIS ; die Sentenzen (Antequam uoceris - Libenter amorem ferto, mit einer kurzen anonymen Auslegung aus dem Mittelalter) und der Prologus sind jedoch nicht in der tradi tionellen Abfolge Q. W. Duff/ A. M. Duff 1982, 592-596] >. f. 83v-84r Inc. : Antequam uoceris .s. ab aliquo, ne accesseris. Conuiua raro .s. quia usitatum conuiuium fastidium parit et damnum. Mundus esto. Quod satis est, dormi .i. quod tibi sufficit, ut plus uigiles quam dormias. Saluta libenter .s. illum a quo salutaris. Coniugem ama. Maiori concede .i. a maiorepatere uinci. Iusiurandum .i.firmum et stabile serua. Magistrum metue. Tres sunt claues sapientiae. Vna est dilectio dei. Secunda studium discipuli. Tertia timor et honor magistri quam hic tangit cum dicit 'metue magistrum'. Vino tempera .i. indulge. Verecundiam serua. Pugna pro patria. Rem tuam custodi .i. ne prodige dispenses. Prodigus dicitur quasi porro adiens eo quod que habet ad nihilum redigat. Non temere .i. audacter credideris .i. ne credideris antequam pro bes; Expl. : Troco lude .i. simplici ioco quod nullam inuidiam generat. Trochus autem est lignum rotundum quod pueri percucientes mastigia .i. corrigia ingirum agunt quod Virgilius uolubile buxum uocat. f. 84v < Accessus ad CATONEM >, Inc. : Tria sunt requirenda in initio uniuscuiusque libri, persona uidelicet, locus et tempus. Sed istius Catonis persona ignoratur licet nomen sciatur; Expl. : Scripsit autem hunc librum adfilium suum insinuans ei rationem bene uiuendi. f. 84v-85v < DICTA CATONIS >, Inc.: Cum animaduerterem quam plurimos [= Prologus] ; Expl. : Libenter amoremferto .i. redama illum a quo amaris, quia sicut beatus Augustinus dicit : qui amat non redamantem amoris impendia perdit . f. 83v-85r < Epístola ad summum pontificem; anonym >, Inc. : Domino clementissimo cunctorumque sub caelo degentium reuerentissimo, superspeculatoris quoque nomine officioque dignissimo ac mihi omnium mortaliumdulcissimo, ego itaque indignus tante maiestatis ; Expl. : conser

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

57

uet hoc in saeculo prolixum spatium et post multorum curricula annorum uos adgreget consortio sanctorum. f. 85rv < Gedichte; vgl. Walther, Initia 10466 > : AD ZONAM. Lumbos cinge tuos manibusfer lumina clara Vtpateant opera omnibus alma tua Omnia stringantur mala truncanturque nociua Virtutes uariae ut pululare quaeantf !) Pergens cinge meum zonafidelem Dilectoque meo semper adesto Haec cum zona tuos anxerit artus Pro me tum precibus posce benignis Hanc zonam manibus loeta peregi Artus ut ualeat cingere sanctos Haec uolo zona cingat amicum Viuat ut ipse sospes ubique. AD STOLAM. Haec humeros cum stola sacrisque altaribus adstans Ad dominum puro pectorefunde preces. ADFANONEM. Per me tergatur blande quod sorde uidetur In labiis oculis in naribusue tuis Omnibus e membris abigantur iure nociua Precipue corde sordida terge tuo Sicut et haec nodisfirmatur zona ligatis Sic meus oro tuo corde ligetur amor Haec cum stola tuum cinget carissime collum Pro te proque meisfunde preces maculis Conditor ut demens amborum crimina laxet Prestet et aetemam cum superis requiem Preuidia dicorrite legentis Me quoque spretaforte per terras Me rogo prende lector honeste Monstro uidento ceca legenda. f. 86r-90v < DICTA CATONIS, mit Interlinear- und Marginalglossen []. W. Duff/ A. M. Duff 1982, 596-620] >, Inc. : Si deus est animus nobis ut carmina dicunt; Expl. : Hoc breuitasfecit sensus congerere binos. Explicit liber Catonis IUI. f. 90v-93v SYMPHOSIVS, Aenigmata [CC SL 133A, F. Glorie, 1968, 621-699], Inc. : In nomine dei summi incipit praefatio enigmatis

58

EINFÜHRUNG

Simphosii. Annua Satumi dum tempora /esta redirent / Perpetuo sem per ; Expl. : Et simul herentes per nos comitentur ad auras. Explicit enigmata Symphosii. f. 94r < Tituli >, Inc. : I. De grafio. II. De hirundine. III. De anulo gemmato. IUI. De claue; Expl. : XCVI. De monumento. XCVII. De ancopa. f. 94v Aenigmata, Inc.: INCIPIVNT ENIGMATA SIMPHO SII. Haec quoque Simphosius de carmine lusit inepto / Sic tu Sexte doces sic te deliro magistro; Expl. : Da ueniam lector quod non sapit ebria[s] Musa. f. 94v-107v ALDHELMVS, Aenigmata [MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald, 1919; CC SL 133, F. Glorie, 1968, 367-533]. f. 94v < Gedicht > Dies Egyptialis [Riese - Buecheler 736, 121], Inc.: Isti sunt dies Egyptialis. Bis deni binique dies scribuntur in anno / In quibus una solet mortalibus hora timeri; Expl. : Et caput etfinem mensis in corde timeto. f. 95r-v < ALDHELMVS, Acrostichon: ALDHELMVS CECINIT MILLENIS VERSIBVS ODAS; mit Glossen >, Inc. : Ar biter aethereo iugiter qui regmine sceptrA / Lucißuumque simul caeli re gale tribunaL ; Expl. : Soluere iam scelerum noxas dignare nefandaS. f. 95v-106v , Inc.: TERRA. Altrix cunctorum quos mundigestat in orbe ; Expl. : Necnon accipitre properantior et tamen haerens. f. 109rv(! = 107rv) , Inc.: De praecatione enigmatibus congruente. I. De terra; Expl. : XCVIIII. De creatura retractatio reciproca. f. 108r , Inc. : Perjurit ac multam in medio sine nomine plebem; Expl. : Gnnamonum myrram folium casiamque nitentem; f. 108v Inc.: Sancta Maria ceptum de spiritu sancto concepta / Sunt hic plura sacra sunt mundialia plura / Sunt medico dona quamdiu quisque laborat / FORTVNATVS. Ipse Parisiaca properat Dyonisius urbe / Rursus Apollinaris / Impositum simulachrum .... PRVDENTIVS. Seruitus. Stamen iaspis ... ; Expl. : Piala. Ouidius penultimam producit, sed quia a fio et yalin quod Grece dicitur uitrum componitur quoddam uolunt eam corr< ipere>. f. 108v-110r < Versus cuiusdam Scotti de alphabeto: ABECEDARIVS>, Inc.: A. Principium uocis ueterumque inuentio prima / Nomen habens domini sumfelix uoce Pelasga / Execrantis item dura interiectio dicor. B. Principium libri mutis caput alter et ordo / Tertia felicis uere sum syllaba semper; Expl. : Z. ... / Carmine quisque suo uates quod

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

59

pangere certat [CC SL 133A, F. Glorie, 1968, 725-741 ; vgl. BaehrensV,375]. f. 110r < Carmen in laudem Ambrosii, Hilarii, Augustini et aliorum ; anonym > : HILARII. Gallica me gentium Pictauis ore tonantem Doctorem Hilarium misit alumna suum. AMBROSII. Ambrosius doctor signis insignis et ymnis Enitet hic multis enitet eloquiis. AVGVSTINI. Mentitur qui te Шиm legissefatetur Aut quis cuncta tua lector habere potest. Nam quo luminibus mille Augustine refiilges Testantur libri quod loquor ipse tui Quamuis multorum placeant uolumina libris Si Augustinus adest sufficit ipse tui. HIERONIMI. Hieronime interpres uariis doctissime libris Te Bethleem celebrat te totus personat orbis Te quoque nostra tuis promit bibliotheca libris (1") Felix Hieronimus summa sedet arce locatus. OVIDIINASONIS(15K). Quantum Virgilius magno concessit Homero Tantum ego Virgilio Naso poeta meo Nec meprelatum cupio tibiferre poetam Ingenio si te subsequor hoc satis est Argumenta quidem librorum prima ne< .. >ui Errorem ignarus ne quis habere queat Bis quinos legerentfeci quos carmine uersus Aeneidos totum corpus ut esse putent Affirmo grauitate mea me carmine nullo Liuoris titulum proposuisse tibi. TETRASTICON OVIDII NASONIS CARMEN (,59). Qualis bucolicis quantus tellure domanda Vitibus arboribusque satis pecorique apibusque Aeneadumfuerit uates tetrastica dicent Contineat que quisque liber lege carmina nostra.

157. Gallica me - bibliotheca libris] Isidorus Hispalensis, Versus de bi bliotheca, CC SL 1 13A, J. M. Sánchez Martín, 2000, 217-19. 158. Vgl. Walther, /míia 15252. 159. Vgl. Walther, /nífia 15117.

60

EINFÜHRUNG

f. 110v Enigma Dyonisii, Inc.: ENIGMA DYONISII. In bellica < > ordine por. . ; Expl. : VERS VS S VPER TVM VL VM SANCTI AVGVSTINI. Viuere post obitum uatem tu nosce uiator / Quod legis eue loquor : uox tua nempe mea est [Possidius, Vita S. Au gustini (PL 32, 64) = M. Pellegrino, Possidio, Vita di S. Agostino. Edizioni Paoline 1955, 194; Baehrens III, 270; Philippus de Haruengt, Vita S. Augustini (PL 203, 1228D)]. f. 111М23Г INCIPIT CAPITVLARE EVANGELIORVM DE CIRCVLO ANNI. In natalem domini ad sanctam Mariam maiorem secundum Lucam. k1III. Exiit aedictum a Caesare Augusto, usque : pax hominibus bonae uoluntatis ; Expl. : Ego sum panis uiuus qui de celo de scendi, usque : et ego resuscitabo eum in nouissimo die. Vgl. г Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae, IV, Pa ris 1744, pars 3, 330; E. M. Sanford, The use of classical Latin au thors in the Libri manuales, Transactions and proceedings of the American Philological Association 55, 1924, 219; McKinlay 1942:12;Glauche33. P2 Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 8096, Perg., 25,6 x 16,3/18,4 x 11 cm, saec. XI, 47 fol. f. lr , Inc. : Vox est aer ictus sensibilis auditu quantum in ipso est; Expl. : aut cum aliis uocalibus iunguntur ut. f. lv-46v ARATOR (mit Glossen). f. lv Epístola ad Florianum, Inc. : Incipit epistola Aratoris ad Florianum abbatem domino uenerabilem in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus. Qui meriti florem maturis sensibus ortum; Expl.: Cede dies open quodpia causa dedit. Explicit ad Florianum presbiterum. f. 1V-2v Epistola ad Vigilium, Inc. : Incipit ad Vigilium papam. Do mino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Expli cit ad Vigilium. f. 2v-46V Historia apostolica, Inc. : Incipit liber primus historiae apo stolice editus metrica racione ab Aratore subdiacono sanctae Romane aecclesiae. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Finit liber secundus historiae apostolicae Aratoris subdiaconi sanctae Romane ecclesiae. f. 46v , Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti. Beato domno Petro adiu ante oblatus est huiuscemodi codex ab Ara tore subdiacono sancto atque apostolico uiro pape Vigilio ; Expl. : propter repeticiones assiduas quas cumfauore multiplici postulabant.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

61

f. 46v < Unten an der Seite: die Namen der neun Musen + 4 Verszeilen — Ps. CATO, De musis uersus 1-4 [Baehrens III, 243] ; Ps. AVSONIVS, Appendix 4 : Catonis de Musis uersus [MGH, Auct. ant. 5,2, С Schenkl, 1883, 251]; Mythographi Vaticani I et II, Supplementum R [CC SL 91C, P. Kulcsár, 1987], cap. 14a >: Clio gesta canens (gerensac ) transactis tempora reddit Dulciloquis calomos Euterpeßatibus urget Comica lasciuo gaudet sermone Talia Melpomene tragico proclamat mesta boatu. In marg. : Clio ystoria, Euterpe tibia, Talia comedia, Melpomene trage dia. f. 47r , Longinus miles dedit de lancea in latere Saluatoris. dixit Saluator. cludunt uene. sicut concludunt cathene in sera sic concludunt capitis uene. ill. in nomine domini nostri Ihsu Xpisti. etela. uetala. cluunt. + in nomine domini nostri Ihsu Xpisti. uetonica sanata est aproßuuio sanguinis, et di xit d. restet sanguis. + conhitene. nicea. libera hancfamulam tuam. de profluuio sanguinis sui + Xpistus uincit + Xpistus regnat. Xpistus imperat + longinus miles punxit dominum cesset sanguis + restet dolor + pater noster. f. 47v < Auctor incertus, Liber III, De iacincto [PL 177, 118B] >, Vndecimus iacinctus est hic mutat colorem suum cumfacie celi. Si celum darum est lucet, si obscurum obscurus est. Per hunc lapidem demonstrantur hi qui ita sese modificant, ut cum sapientes sint et perfecti et fortes ut secundum modum auditorum et sapientum. Vndicemus ia cinctus est hic mutat colorem suum cumfacie celi. Finis. Vgl. : Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae IV, Paris 1744, pars 3, 428 ; McKinlay 1942 : 15. P3

Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 17905, Perg., 30 x 21,5/21,9 x 10 cm, saec. IX X, 36 fol. f. lr-34v ARATOR (mit Glossen). f. lr Liber loquens de actibus appostolorum versificatus cum glosa interli nean. f. lv , Inc.: Arator iste subdiaconus sanctae aecclesiae Romanaefuit erat autem cardinalis; Expl. : ad Florianum abbatem sapientissimum ut illius auctoritate roboraretur eius uolumen. f. 2r < Epístola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus. In nomine domini incipit epistola Aratoris subdiaconi Romanae aecclesiae

62

EINFÜHRUNG

primo scribenda. Qui meritiflorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies operi quodpia causa iuuat. f. 2r_v < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator subdiaconus. Incipit prologus Aratoris. Domino sancto beatissimo atque apostolico sacerdoti papae Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoriserit. Finit prologus. f. 2v-3r Capitulatio titulorum, Inc. : Incipit capitulatiopraedictorum titulorum. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti ; Expl. : De eo ubi Pau lus a Militene insula ubi sanitatesfecit nauigans Romam usque peruenit. f. 3V-34V < Historia apostolica >, Inc. : Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Explicit liber Aratoris. f. 35r < De littera 'a' > : 'A'finale declinabilis dictionis et latine ubique corripitur, nisi sit ablatiuus uel secunda persona prime coniugationis imperatiui modi ut ama. 'A' finale indeclinabilis dictionis et latine ubique producitur exceptis 'ita' et 'quia'. f. 36 leer. Vgl. : L. Delisle, Inventaire des manuscrits de Notre-Dame et d'autres fonds. Paris 1871, 73; McKinlay 1942: 24. P4

Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 8318, Pergament, f. 3-48: 24,8 x 18 cm, f. 49-64: 20,5 x 16 cm, f. 65-72: 23,3 x 18 cm, f. 73-80: 23 x 18 cm, saec. XI-XII (der Aratorteil : saec. XI), 80 fol.

f. 1r-2v: leer. f. 3r-48v ARATOR (mit lateinischen und althochdeutschen Marginal- und Interlinearglossen). f. 3r_v , Inc.: Qui meritiflorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 3v-4r < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Ara tor subdiaconus. oenibus undosis bellorum incendia cernens / Pars ego ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit. f. 4r-48v < Historia apostolica >, Inc. : Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl.: Cui pelagus tellusque furent mortalia tractant (= II 1171) (160).

160. Die Schlußverse 2, 1172 - 1250 fehlen also, woraus sich der Ver lust eines abschließenden Unios errechnen läßt. Vgl. Tiefenbach 10.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

63

f. 48v leer. f. 49va , Inc. : Carmina qui quondam studio florente peregi ; Expl. : Qui cecidit stabili non erat illegradu. f. 49r-64r PRVDENTIVS [CC SL 126, M.B. Cunningham, 1966]. f. 49r < Von späterer Hand> Prudentii Psychomachia. f. 49vb-50rb , Inc.: SENEX FIDELIS PRI MA CREDENDI VIA ; Expl. : Herede digno patris impleuit domum. f. 50va-52vb < Psychomachia 1-343, mit verschiedenen Lükken(161)>, Inc.: Xpiste graues hominum semper miserate labores; Expl. : Luxoricae( !) seruire uolens dominequefluentis / Inrapatim( !) et laxa genearum lege teneri (= Vs. 342-3). f. 53r-54va < Kommentar, mit Zeichnungen >, Inc. : DE SVPERBIA. Superbia sit tibi. Contem

tus. Inuidia. Odium. Inoboedientia. Blasphemia. Murmuratio. Detractio; Expl.: DE VANA GLORIA. Vana gloria uel elatio sit tibi. Contentiones. Hereses. Iactantia. Presumptio nouitatis. f. 54vb-55rb < Kommentar, mit Zeichnungen >, Inc. : Nonne quia scriptum est. Воnum operantes non deficiamus. Qui non laboret neс manducet. Orate et uigilate; Expl. : Estotefortes in bello et pugnate cum an tiquo serpente et accipietis regnum aeternum. f. 55v < Traktat >, Inc. : Sicut igitur probis probitas ipsafit premium, ita inprobis nequitia ipsa supplicium est ... O triplex honor o triforme culmen quo nostrae capud excitatur urbis cunctis urbibus; Expl. : sit tibi sancto compar spiritui qui deus unus pollens perpetuis . . . seclis. f. 56r PRVDENTIVS, , Inc. : AVRELII PRVDENTII CLEMENTIS VI PASSIO BEATE EVLALIAE. Germine nobilis Eulalia / mortis et indole nobilior / Emeritam sacra uirgo suam / cuius ab ubere progenita est; Expl. : sanguinis eliciti. Explicit. f. 56v Halbfigur Christi in Vorderansicht. f. 57r < Versus abecedarius de poenitentia = AH 50, S. 148-50 mit einigen Neumen >, Inc. : Ad сф clara non sum dignus sidera leuare meos infelices oculos graui depressus peccatorum pondere. Parce redemptor ; Expl. : Laus mea sonet in opere seculum (162) domino semper. f. 57v Der HI. Michael auf dem schlangenartigen Drachen in 161. Siehe R. Stettiner, Die illustrierten Prudentiushandschriften. Inaugu ral-Dissertation zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde an der Kaiser-Wilhelms-Universität Straßburg. Berlin 1895, 6-7. 162. in opere seculum] in ore per saecula AH 50.

EINFÜHRUNG

64

Vorderansicht stehend. f. 57v < Bibelfragment ; vgl. Iona 3, 2ss. >, Inc. : Ait dominus ad Ionam : Vade predica Nineuen adhuc sunt dies quadraginta ; Expl. : Ule impleuit omnia tecum regnante in secula. f. 58™-63v , Inc.: Nequiquam loris auriga comamque madentem ; Expl. : Diuiditur ruptis heresisperit horrida membris. f. 64r < VENANTIVS FORTVNATVS(?), Hymnus de sancta Maria = AH 50, S. 86 >, Inc. : HYMNVS DE SANCTA MA RIA. Quem terra quem (163) aethera / colunt adorant predicant / trinam regentem machinam / claustrum Mariae baiulat; Expl. : Flos Xpiste decus uirginum / florente natus(Ui) uirgine / nos precibus uirgineis / foue (165) precantes iugiter. Amen. f. 64r Benedictio palmae < cf. Liber sacramentorum Gellonensis 3056 [CC SL 159, A. Dumas, 1981] >, Inc.: BENEDICTIO PALMAE. Omnipotens sempiterne deus qui in diluuio Noaefamulo tuo ostendisti effusionem ; Expl. : sic educat famulos tuos cum cognationibus suis ad locum destinatum in resurrectionem domini nostri Ihsu Xpisti qui tecum uiuit et regnat deus. f. 64v Eine Seite mit (floralen) Ornamentversuchen, die wegen ihres antiken Charakters auffallen. f. 65r-67r . f. 65r v < DICTA CATONIS IV, 39b-49b Q. W. Duff / A. M. Duff 1982, 620]; von späterer Hand: Fortunatus>, Inc.: Ledere qui poterit prodesse aliquando / Cum quid peccaris castiga te ipse subinde; Expl. : Hoc breuitasfecit sensus coniungere binos. Explicit liber quartus. f. 65v-66r Epitaphium filii Catonis < Q. W. Duff / A. M. Duff 1982, 636-38] >, Inc. : EPITAFIVM FILI CATONIS. Quid tibi mors faciam que nulli parcere nosti / Nescis letitiam nescis amare iocos; Expl. : Sint tibi uitalis (166) sint tibi Içta (167) modo. f. 66r-67r < DICTA CATONIS, liber V>, Inc.: INCIPIT LI BER QVINTVS. Qui cupis esse bonus et uis dinoscere uerum / Vt mortis socium sic mordax effuge uinum ; Expl. : Castiget uentrem tunc homo doctus erit.

163. 164. 165. 166. 167.

quem] pontus AH 50. florente natus] florentem natum AH 50. foue] solue AH 50. uitalis] di tali Duff/ Duff, 434. Içta] fata Duff/ Duff, 434.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

65

f. 67v-68r Versus de filomela , Inc. : Incipit uersus defilomella. Si noctis socia sum cantus dulcis amica / Nomen ab ambiguo sicfilomella gero ; Expl. : Qui prestasfamulis hec bona grata tuis. f. 68r v De duodecim uirtutibus Herculis ([Biblioth. Teubner., S. Prete, 1978, 112-13]; vgl. auch Hs. E), Inc.: DE DVODECIM VIRTVTIBVS HERCVLIS. Prima Dionei tolerata erumna leonis; Expl. : Cerberus extremi suprema est meta laboris. f. 68v-69r De Samson, Inc. : DE SAMSON. Ipse puer postquam ro bustos creuit in annos / Namqueferi rictus contreuerat ualidos; Expl. : Obruit hic turbas seque domumque simul. f. 69r-72v VENANTIVS FORTVNATVS, Ad Hilperichum , Inc. : VERSVS FORTVNA TI AD HYLPERICVM REGEM FRANCORVM DE OBITV FILII. Aspera condicio et sors inreuocabilis ore / Quam generis humano tristis origo dedit; Expl. : Regibus et patrie gaudia longa paret. f. 72v Lamentum peccatoris, Strophe 1-2 [AH 23, S. 48] : LAMENTVM PECCATORIS. O DEVS MISERERE SERVI. VVAI(1, Inc. : Sedulius uersificus in Italia philosophiam didicit. Postea cum aliis sociis heroicum metrum Macedonio consulente ; Expl. : Ratum dicitur quasi rationabile et rectum unde et qui pollicetur dicit : Ratum esse profiteor hoc estfirmum atque perpetuum. f. 2r Probationes pennae : abcdefg Iohannes etc. f. 2va~b Hymnus 'A solis ortus', Inc. : Liber sancti Remigii Rem. vol. iiij. Hymnus Sedulii de natiuitate domini. A solis ortus cardine adusque terrae limitem ; Expl. : Zelum draconis inuidi et os leonis pessimi / Calcauit unicus deus seseque celo reddidit [PL 19, 763B-770A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 163-168]. f. 3ra-4rb < Prologus >, Inc. : Domino sancto ac beatissimo patri Ma cedonio presbitero Sedulius in Xpisto salutem. Priusquam me uenerabilis pater operis nostri decurso uolumine censeas; Expl. : cui honor et gloria cumpatre et spiritu sancto per omnia secula seculorum. Amen. Finit pro logus Sedulii. f. 4rb < Epistola ad Macedonium>, Inc. : Genitorem nati atquefiliumpatris peto ; Expl. : Indeflagrans ignibus innocuis Moysi rubus. Hoc opus Sedulius inter cartulas dispersum reliquit quod recollectum adunatum atque ad оmnem elegantiam diuulgatum est a Turtio Rufo Asterio quinto. VCconsule ordinario atque patr< ic> io. f. 4rb , Inc.: Paschalis carminis liber primus. Sume sacer meritis ueracis dicta poetç; Expl. : Plus tamen ad meritum est si uiget ore tuo. f. 4rb-4va < Paschale carmen >, Praefatio, Inc. : Incipit prefatio libri primi. Paschales quicumque dapes conuiua requiris; Expl. : Rubra quod adpositum testa ministrat holis. f. 4va-16va Paschale carmen, Inc. : Incipit Paschalis carminis liber pri mus de singulis utriusque testamenti miraculis. Cum sua gentiles studeant figmenta poete; Expl. : Sufficeret densos per tanta uolumina libros. Expliciunt quattuor libri euangeliorum Sedulii. f. 16vb-17rb Hymnus SEDVLII, Inc. : Incipit hymnus sancti Sedulii. Cantemus socii domino cantemus honorem ; Expl. : Cum sancto spiritu gloria magna patri [PL 19, 753B-762A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 155-162].

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

67

f. 17rb-17va < Hieronymus de SEDVLIO; cf. PL 19, 436D>: Hieronimus in chathalogo. Sedulius uersificus primo laicus in Italia philosophiam didicit postea cum aliis metrum eroicum Macedonio consulante docuit in Achaia libros suos scripsit in tempore Valentiniani et Theodosii. f. 17va Versus Bellesarii [mit dem Acrostichon 'Sedulius antistes Sedulius antistes'; PL 19, 782A-86A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 307-10; vgl. Hs. P6 T V], Inc.: Versus Bellesarii scolastici. Sedulius Xpisti miracula uersibus edenS (171) ; Expl. : Stabunt garrula dicti testudine uersuS. f. 17vb-18rb ; Inc. : Incipiunt uersi in singulis generalis sententiae. Vtilibus monitis prudens adcommodet aurem / Non leta extollant animum non tristiafrangant; Expl. : Obsequio quoniam dukes retinentur amid. f. 18rb-39ra IVVENCVS . f. 18rb , Inc. : Matheus instituit uirtutum tramite mores (172) ; Expl. : Intonat aetemç pandens mysteria uitae. f. 18rb-18va , Inc.: Incipit prologus. Inmortale nihil mundi conpage tenetur; Expl. : Dulcis Iordanis ut Xpisto digna loquamur. Explicit prologus. f. 18va-39ra , Inc. : Incipit liber primus. Rex fuit Herodes Iudea ingente cruentus; Expl. : Explicit liber quartus Iuuenci presbiteri. Deo gratias. f. 39ra < Epitaphium Aelberti>: Ephitaphium. Pontificalis apex meritis archique sacerdos Aelbertus sacris iam miserante deo 171. Vers 3: conuiuium] conuiuam CSEL 10 PL 19; Vers 5: ponet] ponit CSEL 10 PL 19; Vers 7 : Vita] ss. uida cod., Viuida CSEL 10, Vvida PL 19 ; Vers 8: pauperes ortus] pauperis hortus CSEL 10 PL 19 ; Vers 11 : nil] nihil CSEL 10 PL 19 dum cum nil uentre] tutum nil uentre CSEL 10, dum conuescendo PL 19; Vers 12: membris] membrisque CSEL 10 PL 19 ludenti] luenti PL 19; Vers 13 : dignatus egenus] dignantur egenis CSEL 10 PL 19 ; Vers 14: animi] animus CSEL 10 PL 19 ; Vers 18: multa radientia] multo radiantia CSEL 10 PL 19; Vers 19: quodque] quo CSEL 10 PL 19 ; Vers 20: modolante] modulantem CSEL 10 PL 19 ; Vers 21 : laudabili] laudes hoc PL 19 refluunt cithere] refluit cythara CSEL 10 PL 19 ; Vers 26: nam] nec CSEL 10 PL 19 ; Vers 27: dilectus] delectus CSEL 10 PL 19 ; Vers 31 : uera sua] sua rura CSEL 10 PL 19 ; Vers 32 : garrula dicti] hi garrula dicti CSEL 10, hi gracili ducti PL 19. 172. Vers 6: qui moenia fatur auita] quia uatum munia fatur CSEL 24.

68

EINFÜHRUNG Euborica doctor celebri preclarus in urbç Qui semper sophiae magnus amator erat Imbuit hic teneros liberalibus artibus annos Sollicita primo mente docendo meos Quem quocumque quidem Xpisto ducente cucurrit Prumptus mente pede iamque secutus eram Dum Romam cunctis uenerandam gentibus urbem Vel iam Francorumflorida regna petit Illius obsequio cupiens adsistere semper Vt soph am biberem pronus ab ore patris Qui postquam sacris mentis maturus et annis De hac translatus luce superna petit.

f. 39ra-48va PROSPER, Epigrammata deflorata [PL 51, 497532B ; vgl. Hs. M P6 P1 f. 1r - 22v], mit Glossen, Inc. : Incipiunt epigrammata Prosperi uiri eruditissimi Agustini deflorata Amen. Incipit prefatio. Dum sacris mentem placet exercere loquellis; Expl. : Crescere non cupiens perdit adepta tepens.Explicit epigramma Prosperi cum cen tum tribus sententiis. Deo gratias Amen f. 48va vb < Acrostichon 'Iesus' = DAMASVS PAPA, Carmen 5 [PL 13, 378A]; mit denselben Varianten wie Hs. P1 f. 22v>, Inc. : Iurepa[t]ri regnat communis conditor eui ; Expl. : Surgeret humanis et dona munera rebus. < Acrostichon 'Iesus' = DAMASVS PAPA, Carmen 4 [PL 13, 377B] ; mit denselben Varianten wie Hs. P1 f. 22v>, Inc. : Is rebus tantis trina coniunctio mundi ; Expl. : Summa salus nitescat per se cula terris. f. 48vb-49rb Versus SILVII [Riese - Buecheler 689a, Vers 5-11 ; Armenius et Honorius, De libris canonicis PL 74, 1246C-D; mit denselben Varianten wie Hs. P1 f. 22v-23r], Inc. : Versus Siluii de cognomine saluatoris. Spes ratio uia uita salus sapientia lumen; Expl. : Verbum homo rete lapis domus omnia Xpistus. DE ANDREA. Adreas hic sanctus templi tutabitur aram. ... ; DE PETRO. Petrus porticum et hanc sanctorum sorte coronat .... ; DE SANCTO IOHANNE BAPTISTA. Qui nos spiritu aquaque lauas a sorde benignus. . . ; DE ADRIANO PAPA. Hic pater ecclesiae Romç decus inclitus auctor. VERSVS SYBILLAE < Augustinus, De ciuitate dei 18, 23 [CC SL 47-48, B. Dombart / A. Kalb, 1955] >, Inc. : Iudicii signum tellus sudore madescet ; Expl. : Precedet e caelo ignisque et sulfur et amnis. f. 49rb-57rb QVINTVS SERENVS, Liber medicinalis ([R. Pé pin, Quintus Serenus (Serenus Sammonicus) Liber medicinalis. Texte

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

69

établi, traduit et commenté. Paris 1950]; vgl. Hs. PI f. 68r-83r), Inc. : Incipit liber Quinti Sereni. Ad capitis curationem Membrorum series certo deducta tenore / Vi stet adsimilis medicine defluit ordo / Principio celsa de corporis arce loquamur. ORATIO AVCTORIS BELLI Phoebe salutiferum quod pangimus adsere carmen CAPITI MEDENDO. Bahama sigeminis instillans auribus addas; Expl. : Adponisque super pellit medicina dolorem. Explicit liber medicinalis Quinti Sereni. f. 57rbvä < AVSONIVS, De XII Caesaribus, carmen 1-4 [Biblioth. Teubner., S. Prete, 1978, 202-204], Versus de Caesaribus ab Iulio ad Vespasianum >, Inc. : Caesareos proceres in quorum regna secundis Primus regalem patefecit Iulius aulam Iulius ut perhibent diuus trieteride regnat.... Addidit Augustum diuis matura senectus; Expl. : Seragrauem perimunt sed iuxta (173) piaculafratrem. f. 57V3-76rb ARATOR (mit Glossen). f. 57va_vb < Epístola ad Florianum >, Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus finit( !). Qui meriti florem maturis sensibus ortum; Expl.: Cede dies operi quod pia causa iuuat. Explicit epistola inlustris sancti et dom*ni Aratoris summissa ad domnum Florianum abbatem. f. 57vb-58ra < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prologus. f. 58ra"rb Capitulatio titulorum, Inc. : Incipit capitulatio titulorum li ber primus. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti .... Capitulatio libri secundi. De eo ubi Saulus qui et Paulus apud proconsulem Paulum predi care coepit in Papho ; Expl. : Expliciunt capitulationes titulorum. f. 58rb-75ra Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiri tus sancti beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romane historiae apostolice incipit liber primus. Vt sceleris ludea sui polluta cruore ; Expl.: Et tenet aetemam socialis gratia palmam. Histori ae apostolicae explicit liber secundus Aratoris subdiaconi. f. 75rb , Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante oblatus huiusmodi codix ab Aratore inl. excomite domesticorum excomite pribatr. uiro religioso subdiacono sanctae ecclesiae Romane sedes apostolicae. Sancto atque apostolico uiro pa[n]pae Vigilio susceptus ab eo d. viii idus aprilium in presbiterio ; Expl. : repeti tions assiduas quas cumfauore multiplia postulabant. Eadem autem recitatio facta est his diebus prima idus aprilium secunda xv kal. mai. tertia

1 73. iuxta] lies iusta.

70

EINFÜHRUNG

viii idus mai. quarta uero d. iii kal. ianuarias ("*) . Tertie pc. Basili uc. ind. septima. f. 75rb-76rb < Epistola ad Parthenium >, Inc. : Domino inlustri magnificentissimo atque precelso Parthenio magistro ofßciorum atque patricio Arator subdiaconus. Si tibi magne uelim fasces memorare parentum; Expl. : Partheniumque decus semper in oreforet. f. 76rb-135vb VENANTIVS FORTVNATVS, Carmina ([MGH, Auct. ant. 4,1-2, Fr. Leo / B. Krusch, 1881-85] ; cf. Hs. M f. 1ra-63rb). f. 76rb vb Praefatio, Inc. : Praefatio domino sancto et dote meritorum sacris altaribus adscito pariter et educto Gregorio pape Fortunatus. Acuminum suorum luculenta ueteris / Etatis ingenia quia natura feruida; Expl. : auribus tecum amicaliter quç se (175) conlatura committas. f. 76vb-135vb < Carmina, mit wenigen Glossen >, Inc.: Incipiunt capitula libri primi. I. Ad Vitalem episcopum ... Venanti Honori Clementiani Fortunati presbiteri Italici liber primus incipit Feliciter. Ad Vi talem episcopum Rauennensem. Antestis meritis in secula uiuens / Gau dia qui Xpisti de grege pastor habes; Expl. : Cui dabit illa uiam qui sibi pugnat aqua. V XII. Explicit in quantum auctor finem. Explicit liber undecimus Fortunatifeliciter. f. 135vb Probationes pennae. < VENANTIVS FORTVNATVS, Miscellanea 26 [PL 88, 359B ; MGH, Auct. ant. 4,1, Fr. Leo, 1881, 11, 24, p. 268] > : Si non conplestis quod < hic> conpleta uocatur Haec rogo suppliciter suscipe sume libens Nec parua spernas nam < si > mea uota requiras Munere in angusto (176) cemitur ampl[i]us honor (177) . Munere. Amplius honor. < ALCVINVS, Carmen 87 [PL 101, 749C] > : Q. Xpiste deus nostre benedic** conuiuia mense Queque tuis seruis mitissime dona dedisti Per te sint benedicta quidem tu largitur ("") almus Paschalis quicumque dapes. Vgl. : L. Delisle, Inventaire des manuscrits latins conservés à la Biblio thèque Nationale sous les numéros 8823-1861i. Bibliothèque Impériale.

174. ianuarias] lies iunias. 175. quç se] lies quçro. 176. Munere in angusto] Munus in angustum MGH, Auct. ant. 4,1, Fr. Leo, 1881. 177. honor] amor MGH, Auct. ant. 4,1, Fr. Leo, 1881. 178. largitur] largitor PL 101.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

71

Paris 1863-1870, 30; Baehrens III, 106; McKinlay 1942: 18-19; Glauche 32-33. P6 Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 18554, Perg., vielleicht aus der Schule von Tours, 24,1 X 18/16,8 X 9,9 cm, saec. IXmed , 168 fol. f. 1 Probationes pennae : serue bone etfidelis ; pater noster; amauit . . , ornauit etc. f. 2 < Accessus>, Inc. : In capite uniuscuiusque libri septem periochie .1. circumstantie requiruntur id est quis; Expl. : hinc quidem titulum erade et muta sit pagina. Ratulfus. Furet latro. f. Зr Inc. : Vesper uespere uesperum uespera. Haec quattuor nomina sic discemuntur. Vesper dicitur quotienscumque sol nubibus aut lunaferruginibus tegitur; Expl. : accentum in ultima syllaba in compositione nisi sit differentie causa. f. 3r-55v SEDVLIVS . f. 3r , Inc. : VII. suntperioche ./. circumstantie que con stant in initio uniuscuiusque libri ; Expl. : YLH id est materies unde scriptum. f. 3r v < Accessus II>, Inc. : In hoc titulo Sedulii possumus agnoscere periocham id est circumstantiam que septemformas habet . . . Sicut sanctus Hieronimus dicit in Cathalogo uirorum illustrium, iste Sedulius primo laicusfuit ... ; Expl. : Pro tribus causis scribitur titulus. Prima propter duritiam lingue, secunda propter inopiam doctrine, tertia propter humilitatem sermonis. f. 4r-8r < Epistola ad Macedonium; cf. Hs. Lo P5 T V>, Inc.: Incipit ars Sedulii. Sancto ac beatissimo patri Macedonio presbitero Sedu lius in domino salutem. Sedulii iuxtafidem catholicam xpistiani in quo sunt haec uersibus heroicis paschalis carminis libri tres. Priusquam me uenerabilis pater operis nostri decurso uolumine; Expl. : Cui honor et glo ria cum patre et cum spiritu sancto per omnia saecula saeculorum Amen. In nomine patris etfilii et spiritus sancti. f. 8r , Inc. : Hoc opus Sedulius inter cartulas dispersum reliquit. Quod recollectum adunatum atque ad оmnem elegantiam diuulgatum est a Turcio Rupho Asterio quinto uiro clarissimo uc. exconsule ordinario atque patricio. Sume sacermeritis ueracis dicta poetae ; Expl. (179) : Plus tamen ad meritum est si uiget ore tuo. 179. Vers 2: figmentum] figmenti CSEL 10; Vers 7: faustus] fastus CSEL 10.

72

EINFÜHRUNG

f. 8rv , Inc.: Sedulius epistola Macedonio premissa pres bitero sedecim dehinc uersuum prologo lecturos inuitans, paupertatem exilis ingenii holerum comparat uilitati. Ex cuius carmine de singulis utriusque testamenti miraculis haec sunt capita prenotata. Sedulii iuxtafidem catholicam Xpisti in quo sunt haec uersibus heroici carminis paschalis über .iiii. sancto ac beatissimo patri Macedonio presbitero Sedulius in Xpisto salutem. Praefatio Sedulii. Paschales quicumque dapes conuiua requiris / Dignatus; Expl. : Rubra quod appositum testa ministrat holus. Explicit praefatio Sedulii. f. 8V-53V < Paschale carmen >, Inc. : Incipit carmen Sedulii. Cum sua gentiles studeant figmenta poetae / Grandisonis ; Expl. : Gloria ma gna patri semper tibi gloria nate / Cum spiritu sancto gloria magna patri. f. 53v-54r Versus Bellesarii (mit dem Acrostichon 'Sedulius anti stes Sedulius antistes' [PL 19, 782A-86A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 307-10] ; vgl. Hs. P5 T), Inc. : Versus Bellesarii scolastici. Se dulius Xpisti miracula uersibus edenS/ Emicat inuitans paruae ad solemnia mensaE; Expl. : Stabunt hic garrula dicti testudine uersuS. f. 54v-55v < Hymnus 'A solis ortus'; mit Neumen [PL 19, 763B-770A ; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 163-168] >, Inc. : A solis ortus cardine adusque terrae limitem ; Expl. : Calcauit unicus dei seseque caelis reddidit. Explicit. f. 55v : Hieronimus in Catalogo: Sedulius uersificus primo laicus in Italia phylosophiam didicit. Postea cum aliis metrorum heroicum Machedonio consulante docuit in Achaia, libros suos conposuit tempore Valentiniani et Teodosii. f. 55v-lllv ARATOR (mit Glossen). f. 55v-56r < Epistola ad Florianum >, Inc. : Adoritur liber Aratoris hipodiaconi urbis domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus. Qui meriti florem maturis sensibus ortum / Nominis; Expl. : Cede dies operi quodpia causa iuuat. Explicit epistola inlustris sancti et domni Aratoris. f. 56r-57r < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domno sacrosancto beatissimoque atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cemens / Pars; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prolo gas. f. 57r-58v Capitulatio titulorum, Inc. : Incipit capitulatio. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti; Expl. : De eo ubi Paulus apostolus a Milite insula in qua signafecerat sanitatum nauigans Romam usque peruenit. Explicit capitulatio titulorum. f. 58v-lllv Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiri tus sancti beato domino Petra adiuuante Arator subdiaconus sanctae eclesi

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

73

ae Romae. Incipit historiae apostolicae liber .I. Vt sceleris Iudaea suipolluta cruore / Ausa nefas ; Expl. : Et tenet aetemam socialis gratia palmam. Aratoris subdiaconi sanctae eccl. Rom. explicit historiae apostolicae liber secundus. f. lllv-138v PROSPER . f. lllv-112r , Inc.: Incipiunt epigrammata Prosperi uiri eruditissimi Agustini deflorata. Dum sacris mente placet exercere loquellis / Caelestique ; Expl. : Venerit hocpromat carmine letafides. f. 112M38V Epigrammata, Inc. : DE VERA INNOCENTIA. Innocentia uera est quae neс sibi neс alteri nocet, quoniam qui diligit iniquitatem, odit animam suam, et nemo non prius in se quam in alterum peccat. EPIGRAMMATA. Perfecte bonus est et uere dicitur insons; Expl. : NVLLAM ESSE MALAM NATVRAM. XCV. Omnia per uerbum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Cum itaque uniuerse nature per uerbum dei facte sint, iniquitas per ipsum facta non est, qu < i >a iniquitas nulla substantia est et peccatum non natura est sed uitium naturae. f. 139rv 'Schutzblatt', mit Namen wie etwa: Ermenfridus .i., Ermenardus ./., Grimoldus .i., Alburgis .»., Gerberga ./i., Gisla .ii. f. 140M68r PRVDENTIVS (mit Glossen und einigen Zeich nungen; vgl. auch Hs. P4 f. 49r-64r) [CC SL 126, M.B. Cun ningham, 1966]. f. 140rv < Psychomachia, Praefatio 43-68 >, Inc.: SARRA IN TENTORIO. ABRAHAM SVB ARBORE. Melchisedech qua stirpe quis maioribus / Ignotus uni tantum cognitus deo / Mox et triformis angelorum trinitas; Expl. : Herede digno patris implebit domum. f. 140v-168r < Psychomachia >, Inc. : Incipit liber Clementis de uirtutum uitiorumque pugna ubi Prudentius orat (hier steht eine Zeich nung von einer betenden Figur). Xpiste graues hominum semper miserate labores / Qui patria ; Expl. : Aeternum solio diues sapientia regnat. Expliciunt uersus Aurelii Prudentisf !) Clementis de uirtutum ui tiorumque pugna. Deo gratias Amen. f. 168r < Epitaphium Prudentii ; von Dungal ? > : Aurelius Prudens uirtutum prelia Clemens Cum uitiis cecinit metrica scolasticus arte Qui uirtute crucis mundum de morte redemit Tartara disrupit, clausa celestia pandit Me precor exiguum squalorum sorde uolutum Expiet hoc signo quo nubila prisca retexit Nomen et utpateat uel auitegentis origo

74

EINFÜHRUNG Dungal sum dictus Scottus et a proauis Qui peregrinus homo peregrina pauso sub ipsa Hoc pro meforas Xpistus ab arce tonet Auxiliare precor pro me poscendo misello Quisquis amice dei legeris hunc titulum Oroque nemo mei uiolet pia iura sepulchri Neu quifronte crucemfert moueat lapidem.

f. 168v < Libellus de physicis>, Inc. : Ordo est quia uiget natura ho minis et quia in corpore toto quadrua uis animç; Expl. : in unaquaque plaga domus ingreditur. Vgl. : L. Delisle, Inventaire des manuscrits de l'Abbaye de Saint Victor. Paris 1869, 46 ; McKinlay 1942 : 24-25 ; Glauche 35-36.

P7 Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 12284, Perg., 27 x 18,4/19,6 x 14 cm, aus Corbie, saec. IX in., 140 fol. Schutzblatt : Notiz aus dem 19. Jahrhundert: Hic continetur Expositio Bedae Presbyteri in Actus Apostolorum. Aratoris Subdiaconi Ecclesiae Romanaе metrica expositio eorumdem Actuum cum epistola nuncupatoria ad Vigilium Papam uersibus item comprehensa. Expositio Bedae in Apocalypsim cum praefatione metrica. Altere Notiz: Liber Sancti Petri corbeie. Beda in actus apostolorum. Beda in apacalipsim. Arator. f. lr Liber Sancti Petri Corbeie. f. lr-55r BEDA, In actus apostolorum [CC SL 121, M.L.W. Laistner, 1983, 1-99], Inc. : Domino in Xpisto desiderantissimo et uere beatissimo Accan. episcopo Beda perpetuam in domino salutem. Accеpi creberrimas beatitudinis tuae litteras ; Expl. : Theatrum locus ab spectacuio uocabulum mutuans quod in eo populus estans desuper atque spectans ludos scenicos contemplaretur. Explicit in Actus apostolorum exposicio Boedaefamuli Xpisti. Sa. f. 55v-81v ARATOR (mit Glossen). f. 55v , Inc.: Qui meriti florem maturis sensibus ortum / Nominis ore tui iam Floriane tenes; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 56r < Epístola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo at que apostolico in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Moenibus undosis (undosonisac) bellorum incendia cemens;

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

75

Expl. : Te duce tyro legor te dogmata disco magistro / Si quid ab ore (18°) . Explicit prologus. Incipiunt capitula libriprimi. f. 57r-81v Historia apostolica, Inc.: Incipit historiae apo. Aratoris subdiaconi ecclesiç Romanç < apo > stolicç liber primus. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl. : Et tenet aeternam socialis gratia palmam. Ara toris subdiaconi sanctae ecclesiç Romane historie apostolice explicit liber II. Deo gratias Amen. f. 81 v , Inc.: Beato domino Petro adiuuante oblatus huiusmodi codex ab Aratore; Expl. : Versibus egregiis decursum clarus Arator / .... Mysticus ¡ngenium sic indicat ordo profundum [McKinlay 1951 : XXVIII-XXIX]. f. 82r-140v BEDA, Expositio Apocalypsis Iohannis apostoli [CC SL121A, R. Gryson,2001]. f. 82r-84v Praefatio, Inc. : Praefatio Betae in exposicione apocalypsis Iohannis apostoli. Versus Betae pres. Exul ab humano dum pellitur orbe lohannes /. . . Quae cano corripiens pumice frangereferro . Explicit prefatio. Apocalipsis sancti Iohannis in qua bella et incendia intestina ecclesiae suae deus uerbis figurisque reuelare dignatus est ... ; Expl. : . . . breuitas quam disputatio proba memoriae solet infigi. Opto in Xpisto ualeas dilectissime frater Baedanque tui semper memor esse digneris. Explicit prefatio. f. 84v-140v Expositio Apocalypsis Iohannis apostoli, Inc. : Incipit exposicio Apocalipsis Iohannis apostoli liber primus. Apocalypsis Ihsu Xpisti quam dedit Uli deus palam facere seruis suis; Expl. : Vt qui non soli mihi sed et Ulis laborauerim illorum uicissim qui meo sudorefruantur uotis precibusque remunerer ligni uitae cuius eos aliquatenus odorefamaque aspersi suis me meritis faciant uisu fructuque potiri Amen. Explicit exposicio in Apocalipsim sancti Iohannis liber Bedefamuli Xpisti. Schutzblatt: : Fac mecum domine signum in bono ut uideant qui me oderunt et confunda tur quoniam tu domine adiuuasti me et consolatus es me ... Vgl. : L. Delisle, Inventaire des manuscrits latins conservés à la Biblio thèque Nationale sous les numéros 8823-18613. Bibliothèque Impériale. Paris 1863-1870, 45; McKinlay 1942: 20-21; CC SL 121 A, R. Gryson, 2001,69.

180. Die letzten vier Worte (placet laus monitons erit) fehlen.

76

EINFÜHRUNG

P8 Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 18.555, Perg., 25,3 x 18,3/19 x 9,7 cm, saec. IX ex., 48 fol. f. lr-48 ARATOR (mit Glossen). f. lr"v < Epistola ad Florianum>, Inc. : Domino sсmcto uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus salutem. Qui meriti ßorem maturis sensibus ortum; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. 1 v-2r < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papae Vigilio Arator supdiaconus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prologus. f. 2r-3v Capitulatio titulorum, Inc. : Incipit capitulatio titulorum. Li ber primus. I. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti; Expl. : XLIII. De eo ubi Paulus apostolus a Milete insula in qua signafecerat sanitatum nauigans Romam usque peruenit. Explicit capitulatio titulorum. f. 3V-47V Historia apostolica, Inc. : In nomine patris etfilii et spiritus sancti beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanae. Incipit historia apostolica liber primus. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl.: Electo latrone colis geminasque furorem (— 2, 962). Der Rest ist schwer beschädigt bzw. verlorengegangen. Vgl. : L. Delisle, Inventaire des manuscrits de l'Abbaye de Saint Victor. Paris 1869, 102; McKinlay 1942: 25. Pm Paris, Bibliothèque Mazarine, Ms. 3862 (olim 589), Perg., 197,7 x 13,9/14 x 8,5 cm, saec. XI, 46 fol. Schutzblatt : von späterer Hand : Aratoris subdiaconi Carmen in Ac tus Apostolorum. XI (XIVa'' .) saec. f. lr-46v ARATOR (mit Glossen). f. lrv < Epistola ad Florianum>, Inc.: Qui meriti ßorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. f. lv-2r < Epistola ad Vigilium >, Inc.: Menibus undosis bellorum incendia cernens ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 2r-45v < Historia apostolica >, Inc. : Vt sceleris Iudea sui polluta cruore; Expl.: Ef tenet eternam socialis gratia palmam. Explicit liber Aratoris. f. 45v-46v Inc.: Quo moderante polum succedunt solibus imbres; Expl. : In nobis complere deum qui maluit emptor [~ Arator 2, 191264]. Vgl. : A. Molinier, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Maza rine, III, Paris 1890, 205-06 ; McKinlay 1942: 25-26.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN T

77

Trier, Stadtbibliothek 1093/1694 (""), Perg., Großfolio 51 x 34,5 cm (unregelmäßig beschnitten, zum Teil die ganzen Ränder später abgeschnitten), saec. XI (1048 oder 1049, cf. f. 114v), aus Echternach, 1 Vor satzblatt + 246 fol.

Schutzblatt : von späterer Hand : Codex olim Epternacensis. f.0v (= Vorsatzblatt) 1) < Kurze biographische Notiz über Prudentius>, Inc. : Iste liber hymnorum uocatur Greco nomine Catamerinos id est cotidianus, quia potest cani. Inueniuntur enim ibi hymni omni bus horis in Christi laude canendi. Testimonium de historia uirorum illustrium C. XL. VIII. Prudentius uir secularis literature eruditus composuit. . . ; Expl. : Speciali tamen conditione aduersus Symmachum idolatriam defendentem. Ex quorum lectione agnoscitur Palatinus miles fuis se ('°). 2) Epitaphium cuiusdam domne Aaleidis: Epitaphium cuiusdam domne. Me ligat ad lapidem comitissam mors Aaleidem / Qui legis addo fidem cras tibifiet idem / Quid mihi famose dat forma genus generоse / Quid mihi formose datforma nitorque rose / Fama tepet generi dolor est speciem remoueri / Sic daturfieri non hodie quod heri / Sanctis cognata Namucensi stemmate nata / Sancta sequensfata plaudo me < . . > sata / Quisquis ades tecum uoluas q< . . > traho mecum / Dum potes es tecum te dare dona precum. f. lr-114v PRVDENTIVS ([CC SL 126, M.P. Cunningham, 1966] ; mit Interlinear- und Marginalglossen (183) ; cf. Hs. P6). f. lr , Inc.: Nam primus uersus cliconius dicitur constans ex spondeo choriambo et pirrichio. Scanditur autem sicut dimetrum iambicum .... ; Expl. : Tertius choriambus saphicus constans ex spondeo et tribus choriambis et pirrichio. f. lr-16r < Cathemerinon >, Inc. : Per quinquennia iam decem / (ni fallor) fuimus septimus insuper; Expl. : Viva imbecilli ac mortui / iam nemo posthac mortuus. f. 16r-45v Peristephanon, Inc. : Incipit liber Perhistephanon( !). Hymnus sanctorum martirum Hemiterii et Cheledonis, Calagoritano181. Die alte Signatur dieser Handschrift war: Trier, Stadtbibliothek 1464. Vgl. von Gadow 11. 182. Prudentius uir - miles fuisse] Ausgabe: PL 59, 608B (von Gennadius?); CC SL 126, M.P. Cunningham, 1966, XV; CSEL 61, J. Berg man, 1926, VIII. 183. Vgl. Glauche 55: "Die Erklärung des Remigius zu Prudentius, veröffentlicht nach Valenciennes 413 s. X f. lr-47r [Burnam: 1910], ist in erweiterter Form auch in Trier Stadtbibl. 1093 s. X überliefert [Sil vestre 1957: 58]".

78

EINFÜHRUNG

rum. Metrum trochaicum, archiloicum quod dactilo pede clauditur. — Scripta sunt celo duorum martirum uocabula; Expl. : Sit dexter agnus induatur uellere [= Perist. 10, 1140]. f. 45v < Liturgische( ?) Nachträge > : Fictaficta contradicta alfa et w contradicat te + pater + filius + et spiritus sanctus. In nomine + patris + etfilii + et spiritus sancti. Signum salutis + pone domine Ihsu ; non per mittas introire angelum percutientem. Agios Otheos Agios Hiskirros Agios Athanathos eleyson ymas. Sanctus deus, sanctus Fortis, sanctus et immortalis miserere nobis. Agnus dei q. t. p. m. miserere nobis. Agnus dei q. t. p. m. dona nobis pacem. Agnus dei q. t. p. m. dona nobis re quiem sempiternam. Increatus pater + increatus filius + increatus + et spiritus sanctus. Inmensus pater + Inmensusfilius + Inmensus + et spiri tus sanctus (184) . Etemus pater + eternus filius + etemus + et spiritus sanctus. Super aspidem (185) et rel. Non nobis (186) et rel. Ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, ipsi gloria (187) in secula. Est tronus hic regis regum ueri Salemonis. Misticus in typicis est sensus et ars anaglyphis. Esse stude solium tereti uirtute rotundum. Contemplatiue manus actiueque leuet te. Sit uetus atque nouum testamentum tibifulchrum. In diuinorum gradibus consiste leonum. Perfecto numero qui taxantur duodeno . Macta manduca totidemque boum sata serua. Pecmata sena throni tot pensa secula cosmi. In quibus ascensus uirtutibus extat apertus. Inter septenas tua sors sitfirma columnas. Vngulafissa bouis tibi sit discretio mentis. f. 46r-60v Apotheosis, Inc. : Incipit liber Apotheosys (das Wort Apotheosys mit griechischen Buchstaben) . Est tria summa deus trinum specimen uigor unus; Expl. : Despiche exurgens quo Xpistus prouocat ite. Superna regna monstrando nos illuc cupit adire. Explicit Apo theosis. Incipit Amartigênia (das Wort Amartigenia mit griechischen Buchstaben) . Liber II. f. 61r-71v Hamartigenia, Inc.: Fratres ephebi fossor et pastor duo; Expl. : Glorificent me pena leuis clementer adurat. Explicit liber Amarti genia secundus Prudencii. — Darunter Darstellung der Tugenden und Laster in Kreisen (Federzeichnung). In dem Kreise, der die 184. Increatus pater - et spiritus sanctus] Caesar. Arel., Sermo 3, 1 (CC SL 103, G. Morin, 1953). 185. Super aspidem] Psalm. 90, 13. 186. Non nobis] Psalm. 113, 9. 187. Ex quo omnia - gloria] Aug., Conf. 1,2; Aug., De duabus animabus 9; Aug., De trinitate 5, 8 ; Rom. 11, 36.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

79

Tugenden behandelt, erscheint als Haupttugend die Humilitas (Humilitas radix omnium bonorum), und in demjenigen, der die La ster behandelt, erscheint als Hauptlaster die Superbia (Superbia ra dix omnium malorum). f. 72r-85v , Inc.: Senexfidelis prima credendi uia est (das Metrum dieser Verszeile ist am Rand auch durch No tenschrift verdeutlicht) ; Expl. : Aetemum solio diues sapientia regnat (regnetac.). — Hic statuit metam doctus Prudentius auctor / Laudans uirtutes quas sanctos decet habere / Excutiensque piis de mentibus noxia cuncta. f. 86r-lllr Contra Symmachum I-II, Inc. : Paulus preco dei quifera gentium ; Expl. : Quemque ducem belli sequitur pietate sequatur. f. lllv-114v Tituli historiarum , Inc.: Incipiunt Tituli historiarum, finit contra Symmachum. Aeua columba fuit tunc candida nigra deinde ; Expl. : Ei septem potuit signacula pandere so lus. f. 114v Epilogus [CC SL 126, M.P. Cunningham, 1966, 401-02; CSEL 61, J. Bergman, 1926, 448-49], Inc. : Epylogus id est clausula uel finis libri. Piusfidelis innocens pudicus Dona conscientie ; Expl.: Iuuabit ore personasse Xpistum Quo regente uiuimus. Aurelius Prudens uirtutum proelia Clemens Cum uitiis cecinit metrica scolasticus arte. f. 114v < Erklärung zu der (farbigen) Ostertafel f. 115r>, Inc. : Ab epactis presentis anni deorsum introgrediens per lineam epactarum ascende usque dum sursum eiusdem anni concurrentes inuenias .... Anno dominice incamationis M. XL. VIIII, passionis M. XVI. indictione .II. anno .III. imperii Domni Heinrici tertii (18") ; Expl. : Cum uero annos incamationis domini inueneris recide ab eis .XXXIII. uel potius .IUI. ut domnus Beda docet residui annos passionis domini declarabunt. f. 11 5r Ostertafel. f. 115v-168r BOETHIVS, De consolatione philosophiae. f. 115v , Inc. : Incipit expositio in libro Boetii de consolatione phylosophiae Remigii Autisiodorensis magistri; Expl. : Duo tamen filii eius in consulatu permanserunt sub regia potestate. Boetius uero prefectus in pretorium amicis eius circumstantibus gladiis est interfectus. f. 115v , Inc.: Anicii Manlii Seuerini 188. Vgl. von Gadow 20: "Die beiden ersten Angaben beziehen sich auf das Jahr 1049. Das dritte Jahr der Kaiserherrschaft Heinrichs III., der am 25. 12. 1046 zum Kaiser gekrönt wurde, umschließt den Zeitraum vom 25. 12. 1048 bis zum 25. 12. 1049. Die Nennung der Indiktion meint hier richtig ebenfalls das Jahr 1049".

80

EINFÜHRUNG

Boetii V. C. et illustris ex consulum ordine et magno officio atque patricio Phylosophicae consolationis Uber incipit. Nobiles Romani auspicato nomina et prenomnia suis filiis imponebant ut in ipsis nominibus origo eorum agnosceretur; Expl. : Quem supra comes additur unius scilicet ciuitatis custos quem comitantur uicarii. f. 116r Epitaphium Diogenis Cynici [MGH, Auct. ant. 5,2, C. Schenkl, 1883, 78] : Epitaphium Diogenis, Dic canis hic cuius tumulus canis hoc canis inquit (189) ;

Et quonam clariflagrantia stella leonis Additus est inibi (190) nunc canis erigone. Panpolenta typhon baculus cibus arta supellex Istafuit cynicis et putat hec nimia Nanque cauis manibus cemens potare bubulcum Cur suete dixit gesto superuacuum Effigiem rex Xerxe tuam ditissime regum Vidit apud manes Dyogenes cynicus Nil inquit Xerxe tua superant mihi cuncta Nudus eram sic sum nil habui hoc habeo Rex ait haud egui cum tu mendice carebas Omnibus et careo sed modo non egeo. (191) f. 116r < "Versus Scottorum" [MGH, Poetae 4, P. von Winter feld, 1899, 1119-20; Baehrens V, 370] >, Inc. : Quadam nocte niger dux nomine Candidus alter; Expl. : Ast placidum tota carpebat nocte soporem. f. 116v < Accessus ad Boethium II = Einige biographische Noti zen über Boethius [P. Langen, Observationes Boetianae, in : Symbola philologorum Bonnensium in honorem F. Ritschelii collecta. Leipzig 1864, 263ff.]>, Inc. : Quaeri a nonnullis solet cuius temporis Boetius fuerit; Expl. : legentibus foret qui musicae suauitatis dulcedine delectantur. f. 116v-117r , Inc. : Primum itaque genus carminis elegiacum est ; Expl. : quod constat dimetro catalectico utitur hoc bis ita : Felix nimium. 189. hoc canis inquit] at canis hic quis MGH, Auct. ant. 5,2, C. Schenkl, 1883. 190. inibi] iustae MGH, Auct. ant. 5,2, C. Schenkl, 1883. 191. Die Verse Panpolenta typhon - sed modo non egeo fehlen in MGH, Auct. ant. 5,2, C. Schenkl, 1883, 78.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

81

f. 1 17r Zeichnung: Querschnitt der Arche Noä, mit vier Stock werken und einem schrägen Dach : Dach : Hic Noe etfilii eius corpus Xpisti cum apostolis habent. Hic aues tipum significant martyrum. Der vierte Stock (unter dem Dach) : Hic aues typum continent uirginitatis. Der dritte Stock : Hic animalia que carnem non comedunt tipum coniugиDer zweite Stock : Hic animalia que carnem comedunt tipum ferocium et peccatorum. Der erste Stock : Hic stercus ubi mittebatur tipus inferni. f. 117v , Inc.: Roma potens dum iura suo declarat in orbe ; Expl. : Et bene promeritum meritis exornat honestis (1M). f. 117v-168r BOETHIVS, De consolatione philosophiae (193), Inc. : In Xpisti nomine incipit liber primus de consolatione philosophie Anicii Manlii Seuerini Boetii exconsulis ordinarii patricii. Carmina qui quondam studio ßorente peregi ; Expl. : cum ante oculos agitis iudicis cuncta cernentis. f. 168v < Rätsel >: < Rätsel 1 = EVGENIVS TOLETANVS [MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905, 258] >, Inc.: Нес sunt ambigene que nuptu dispare constant ; Expl. : At lupus et catula formant coeundo liciscam(19i). < weitere Rätsel > : Est domus o lector bannitis scripta duobus Ista rapitfurtim gaudet et illa dari Prima sonat quarte respondet quinta secunde Tercia cum sexta nomen habebit auis Quod cernis dicor tollatur littera prima Scando polum calidum curro solum gelidum Quinque elementa mihi sunt sensus et actio nulla Ex Ulis tandem si littera prima recedât 192. Vers 9 Nam] Nunc MGH, Poetae 5, K. Strecker/ G. Silagi, 19i71979. 193. Die Glossen zur Consolatio philosophiae gehen auf Iohannes Scottus und Remigius von Auxerre zurück. Vgl. E. K. Rand, Johannes Scottus. Quellen u. Untersuchungen z. lat. Philologie des Mittelalters. Hrsg. v. L. Traube I, 2. München 1906, 96ff. 194. Vers 1 : ambigenç] ambigena MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905; Vers 3: Archadiis] Arcadicis MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905.

82

EINFÜHRUNG

Dum creo que dulcem uolucris mox parua liquorem Heu numen coluit quod quondam Egyptia tellus Quatuor et pentas duo monas tres myas unus Hinc dyas ambo trias unus dyas et duo monas. f. 169r-196r SEDVLIVS. f. 169r-170v < Epístola ad Macedonium >, Inc. : Priusquam me uenerabilis pater operis nostri decurso uolumine censeas; Expl. : cui est ho nor et gloria cum patre et spiritu sancto per omnia secula seculorum Amen. f. 170v-17lr , Inc. : Hoc opus Sedulius inter kartulas dispersum reliquit, quod recollectum et adunatum atque ad оmnem elegantiam diuulgatum est a Tortio Rufio Asterio vc. exconsule ordinario atque patricio. Sume sacer meritis ueracis dicta poete ; Expl. :

lus tamen ad meritum est si uiget ore tuo. f. 17lr-171v , Inc. : Seduli us epistola Macedonio premisso presbitero sedecim dehinc uersuum pro longo lectulo inuitans paupertatem exilis ingenii holerum comparat uanitati. Ex cuius carmine de singulis utriusque testamenti miraculis hec sunt capitula prenotata. Prefacione gentiles arguit hortaturque conuerti; Expl. : De liberatione a malo. Si cupimus uitare. f. 172r-195r < Paschale carmen >, Inc.: Paschales quicumque dapes conuiua requiris ; Expl. : Sufficeret densos per tanta uolumina libros. f. 195rv < Versus Bellesarii, mit dem Acrostichon 'Sedulius anti stes Sedulius antistes' [PL 19, 782A-86A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 307-10] ; vgl. Hs. P5 P6 V>, Inc. : Sedulius Xpisti miracula uersibus edens; Expl. : Stabant in garrula dicti testudine uersus (l95), f. 195v-196v < Hymnus 1, 1-100>, Inc.: Cantemus socii domino cantemus honorem; Expl. : Occubuit mundus te ueniente deus [PL 19, 753B-762A ; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 155-162].

195. Vers 3: conuiuium] conuiuam CSEL 10 PL 19; Vers 5: ponet] ponit CSEL 10 PL 19; Vers 8: ortus] hortus CSEL 10 PL 19; Vers 11 : Tutum] Tantum PL 19 dum cum nil uentre] tutum nil uentre CSEL 10, dum conuescendo PL 19; Vers 12: membris] membrisque CSEL 10 PL 19 ludenti] luenti PL 19; Vers 13: dignatus] dignantur CSEL 10 PL 19; Vers 18: radientia] radiantia CSEL 10 PL 19; Vers 19: quod] quo CSEL 10 PL 19; Vers 21 : laudabili] laudes hoc PL 19 refluunt cithere] refluie cythara CSEL 10 PL 19; Vers 25: fluuius] fluuios CSEL 10 PL 19 adluit] abluit CSEL 10 PL 19; Vers 26: Nam] Nee CSEL 10 PL 19; Vers 27: dilectus] delectus CSEL 10 PL 19; Vers 30: Tanget] tangit CSEL 10 PL 19; Vers 31 : uera sua] sua rura CSEL 10 PL 19; Vers 32 : in garrula dicti] hi garrula dicti CSEL 10, hi gracili ducti PL 19.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

83

f. 197r-198r , Inc. : Singularis multiplicator quemcumque multiplicauerit in eundem pone digitum quem multipiicat digitum in ulteriorem articulum ; Expl. : Digitos ideo appellari puto quod sicut digiti corporales a breuibus iuncturis incipientes in iongiores extenduntur, sic et innumerabiles afinitate unitatis quantitate inchoantes in infinitum. f.l98r Am unteren Rande: Horologium uiatorum (mit Federzeich nung). f. 198v- 232r ARATOR (mit lateinischen und althochdeutschen Glossen, an denen vielleicht Remigius von Auxerre beteiligt ist). f. 198v , Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbati Arator subdiaconus. Incipit epistola. Qui meritißorem maturis sensibus ortum ; Expl. : Cede dies open quodpia causa iuuat. f. 198v-199r , Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Vigilio Arator subdiaconus. Prologus eiusdem Aratoris. Moenibus undosis bellorum incendia cemens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit Prologus. f. 199r-199v , Inc.: Incipiunt capitula. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti ; Expl. : Vbi beatus Petrus nocte ab angelo solutus est. f. 200r-23lr < Historia apostolica >, Inc.: Incipit textus libri. Vt sceleris ludea sui polluta cruore ; Expl. : Et tenet eternam socialis gratia palmam. f. 23lr < Gedicht auf Arator [McKinlay 1951 : XXIX = Vers 16] ; vgl. Hs. E La Mo P7 VI >, Inc. : < V>ersibus egregiis decursum clarus Arator; Expl. : Mysticus ingenium sic indicat ordo profundum. f. 231v-232r , Inc.: Beato domino Petro adiuuante oblatus est huiusmodi codex ab Aratore; Expl. : post Basilio uiro clarissimo indictione septima. < Epilogus II : De Antimo patriarcha >, Inc. : Dum temporibus Iustiniani imperatoris Antimus Constantinopolis ciuitatis patriarcha; Expl. : Quod Arator sicut ceteri Romani meritis Vigiliipape uenisse putauit et ideo in proemio poematis sui hoc tangit. f. 232r-240v , Inc. : 196. Kentenich und von Gadow 17 nennen es 'ein Horologium viatorum".

84

EINFÜHRUNG

Dubitanti mihi Theodosi optime qûonam litterarum titulo ... (f. 232v) ustica deflentem paruum iurauerat olim; Expl.: Expedit insignem promeruisse neсem. f. 240v < Ein Gedicht mit Neumen [AH 20, S. 116] > : Noster cetus psallat letus uoce simul consona Iesu Xpiste (197) gloriosa recolenda talia (198) Qui de cçlis aduenisti in uirginis uterum In eadem carne sumpta uisitauit seculum. Surgam et circuibo ciuitatem in foro et in plateis queram quem dilexit anima mea numquit quem dilexit anima mea(m) uidistis. Seculorum Amen. Arbor amara nimis de sedepiaparadysi. Illos eduxit quos uita beata reduxit. Ad uite regnumper te uenerabile signum. f. 241r-245r < Dicta CATONIS Q. W. Duff / A. M. Duff 1982, 592-620], mit Glossen (200) >, Inc. : Cum animaduerterem quamplurimos grauiter in uia morum ; Expl. : Nam timidis (= 4, 43b ; der Rest ist unleserlich). f. 245r , Inc.: < Q > ui cupis esse bonus et uis discernere uerum ; Expl. : Quantum uina nocent non tantum uipera ledit (201). f. 245v : Nomina .XX. IUI. seniorum. larim Bider. Dalca. Maria. Choreb. Seroib usw. f. 245v < Bruchstück eines mittelalterlichen Bibliothekskata logs >, Inc. : Timeum Platonis. Musicam maiorem ; Expl. : Loyca uerbalis. Ethica moralis. Practica specialis (spiritalis ?). 197. Xpiste] Christi AH 20. 198. recolenda talia] recolens natalia AH 20. 199. Surgam - anima mea] Cant. cant. 3, 2. 200. E. К. Rand, Johannes Scottus. Quellen u. Untersuchungen z. lat. Philologie des Mittelalters. Hrsg. v. L. Traube I, 2. München 1906, 97, rechnet damit, daß die Erklärungen zur Consolatio des Boethius und zu den Dicta Catonis in dieser Handschrift wenigstens Teile von Kommen taren von Remigius von Auxerre (nach 841 - um 908) und Johannes Scotus (um 810 - etwa 877) enthalten, während die Erklärungen zu den Gedichten des Prudentius zu einem Teil vielleicht von Heiricus von Au xerre (um 841 - 876) stammen könnten; von Gadow 18-18; Glauche 56 : "Disticha Catonis, mit Kommentar des Remigius, bis 2, 6 (f. 242v)". 201. Vers 5: igne malo] est igne MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

85

f. 246r_v Zum Einband benutztes Bruchstück einer Bibelhand schrift, 10. Jahrhundert. f. 246r Inc.: rsaris in terra. Quando dilatauerit < dominus deus> tuus terminos tuos (= Deut. 12, 19/20); Expl.: in montem istum Abarim (= Deut. 32, 49). f. 246v Inc. : quoque ait benedictus infiliis Aser sitplacensfratribus suis (= Deut. 33, 24) ; Expl. : sed coram domino deo tuo comedes ea in loco quem elegerit dominus deus tuus tu etfilius tuus acfilia (= Exod. 12, 18). Vgl. : G. Kentenich, Die philologischen Handschriften der Stadtbiblio thek zu Trier. Beschreibendes Verzeichnis der Handschriften der Stadtbi bliothek zu Trier, begründet von Dr. Max Keuffer. Zehntes Heft. Trier 1931, 22-26; A. Steffen, Glossenhandschrifien und althochdeut sche Glossen aus Echternach, in: Publications de Luxembourg, Vol. 62. Luxemburg 1898, 458; K. Strecker, Versus Scottorum, MGH, Poetae 4, 1923, 1118; von Gadow 20-22; McKinlay 1942:36-37. V

Biblioteca Apostólica Vaticana, Regin. Lat. 300, Perg., 31/32 X 21/21,5 cm, saec. X/XI in., aus Corbie?, 78 fol. f. 1r-39v ARATOR (mit Glossen). f. V < Epistola ad Florianum>, Inc.: Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus in Xpisto. Qui meriti jlorem maturis sensibus ortum / Nominis ore; Expl. : Cede dies operi quodpia causa dedit. f. 1r v , Inc. : Domino sancto beatissimo atque apostolico sacerdoti papae Virgilio( !) Arator subdiaconus. Dabo tibi laudem. Moenibus undosis bellorum incendia cernens / Pars ego ; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. Explicit prologas. f. 1v-39v < Historia apostolica >, Inc. : Incipit liber. Hic breuitersequitur passionem seu resurrectionem. Vt sceleris Iudea sui polluta cruore / Ausa nefas ; Expl. : Et tenet aeternam socialis gracia palmam / Explicit almitonans in Xpisto dignus Arator / Finito libro reddatur cena magistro / Finis adest libri laudentur dicta magistri. Explicit liber Aratoris subdiaconi. Finit Arator in hoc consurgit denique pastus. f. 39bisr v leer. f. 40r-76v SEDVLIVS < [CSEL 10, J. Huemer, 1885] ; mit Glos sen, saec. X>. f. 40r-41v Epistola ad Macedonium, Inc. : Incipit epistola Sedulii poete eximii ad Macedonium presbiterum. DOMINO MEO SANC TO AC BEA TISSIMO PA TRI MACEDONIO PRESBITERO SEDVLIVS IN XPISTO SALVTEM. Priusquam me uenerabilis

86

EINFÜHRUNG

pater opens nostri decurso uolumine censeas ; Expl. : quia pascha nostrum immolatus est Xpistus cui honor et gloria cum patre et spiritu sancto per omnia saecula saeculorum Amen. FINIT PROLOGVS SEDVLII PRESBITERI. Hoc opus Sedulius inter cartulas dispersum reliquit. Quod recollectum adunatum atque ad оmnem eligantiam diuulgatum est a Turcio Ruffo Asterio uiro claro exconsule ordinario atque patricio. f. 41 v , Inc. : Paschales( !) carminis liber primus. Sume sacer mentis ueracis dicta poete ; Expl. : Plus tamen ad meritum est si uiget ore tuo. f. 42r Praefatio, Inc. : Prefatio paschalis carminis beati Sedulii poete. Paschales quicumque dapes conuiua requiris / Dignatus nostris accubitare toris ; Expl. : Rubra quod appositum testa ministrat holus. f. 42r-74r Paschale carmen, Inc. : Incipit sacrum opus ex ueteri testa mento quod poeta incitat se ad scribendum. Cum sua gentiles studeantfigmenta poete; Expl. : Sufficeret densos per tanta uolumina libros. Explicit liber IUI Paschalis carminis heroici. f. 74r-76r , Inc.: Incipit carmen eleiacum quod uocatur paractericum .i. repercussum eo quod repercutiatur unus uersus ab altero hoc est inicium primifit ultimum secundi. Paractera Grece, Latine repercussio dicitur. Descriptis iam miraculis hortatur poeta secum omnes canere Xpisto etgratias refferre. Cantemus socii domino cantemus honorem / Dulcis amor; Expl. : Cum sancto spiritu gloria magna patri. Explicit [PL 19, 753B-762A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 155-162]. f. 76r-77ra < Hymnus 'A sobs ortus' >, Inc. : Incipit Ambrosianum ipsius Sedulii. A solis ortus cardine adusque terrae limitem ; Expl. : Glo ria unigenito sanctoque spiritu in sempitema saecula. Amen. Explicit [PL 19, 763B-770A; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 163-168]. f. 77rb-77v < Versus Bellesarii scolastici, mit dem Acrostichon 'Sedulius antistes Sedulius antistes' [PL 19, 782A-86A ; CSEL 10, J. Huemer, 1885, 307-10]; vgl. Hs. P5 P6 T>, Inc.: Sedulius Xpisti miracula uersibus edenS/ Emicat inuitans paruae ad solempnia mensaE; Expl. : Stabunt hic garrula dicta testudine uersu . f. 77™ : In circuitu tuo domine lumen est quod numquam deficiet ubi constituisti lucidissimas mansiones : ibi requiescunt sanctorum anime i202) . Versus. Lux perpetua lucebit sanctis tuis domine et etemitas temporum. 202. In circuitu - animç] cf. Aelredus Rieu., Sermo 25, lin. 22 [CC CM 2A, G. Raciti, 1989]: Vnde in nocte cantastis : In circuitu tuo, do

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

87

f. 77v-78" , Inc. : Vtilibus monitis prudens adcommodet aures (2m ) ; Expl : Doctrina estfructus dulcis radicis amare. f. 78ra-78v < Sermo quidam ad honorem sancti patroni, uidelicet Stephani protomartyris >, Inc. : Karismata karissimi sanctificate spiritu qui emulamini meliora secundum rapti Pauli dicta qui tertii celi pene trant secreta; Expl. : cuius nutu et bonitate consistunt atque sanctificantur omnia quae in caelo manent et quae in terra Amen. f. 78v EVGENIVS TOLETANVS, De decem plagis [PL 87, 366A-B; MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905, 256, Nr. XXXVIII], Inc. : METRVM EVGENII DE DECEM PLAGIS EGIPT< I>ORVM. Prima plaga Egipti limphas in sanguine uertit; Expl. : Vltima que decima prolis primordia truncat. / Pergimus inquit opus cumba susceptus asellus / Quod neс iterfacimus pascua neс sequif. 78v < Decem inscriptiones sacrorum altarium, quorum patro ni memorantur; vgl. A. Reifferscheid, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica. II. Die römischen Bibliotheken, Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 53, Wien 1866 [= Hildesheim - New York 1976], 315 > : /. IN HONORE DOMINI NOSTRI IHSV XPISTI DEI ETERNI. Perpetuo colitur Xpistus hic Ihsus honore Rex deus aetemus semper super omnia solus Istius omnis honor templi lux gloria uirtus Conditor et rector dominus defensor et auctor A quo quisque petit credenti pectore supplex Accipit aeteme uerae bonagaudia uitae. mine, lumen est quod numquam deficiet, ubi requiescunt sanctorum animae. 203. Vers 1 : aures] aurem Duff / Duff; Vers 5: formç] famae Duff / Duff; Vers 7: animarum] animo Duff/ Duff; Vers 11 : placuit] ss. placeat cod. ; Vers 12 : iure] nulli Duff/ Duff differ sic] si defers Duff/ Duff; Vers 13: contempnit] ss. contempta cod., contemni Duff/ Duff; Vers 15/ 16 оm. cod. ; Vers 21 : ostiis] ss. austiis cod., odiis Duff / Duff; Vers 23: quaelibet] quemlibet Duff/ Duff; Vers 25: baud] ss. tanto cod., haut Duff / Duff quando] ss. quanto cod. ; Vers 26: quam] ss. quod cod., quod Duff/ Duff teprassit] te par sit Duff/ Duff; Vers 30 : conficitur] perficitur Duff/ Duff; Vers 36a Inuitus qui sola putat probas facit ipse add. cod. ; Vers 37 : afficior] afficiar Duff/ Duff; Vers 37a Omne manu factum consumit longa nectas add. cod. ; Vers 39ab Haud ullum tempus uanitas simulata manebit / Ne crede amissum quicquid reparare licebit add. cod. 204. Die letzten zwei Verszeilen (Pergimus inquit - neс sequimur) fehlen in MGH, Auct. ant. 14, Fr. Vollmer, 1905, 256.

88

EINFÜHRUNG II. IACOB. THOMAS. PHILIPVS. BARTHOLOMEVS Splendor apostolicus magni sub luce diei Inradiat titulis templa dicata suis Ista uiatorem numquam uiafallit honestum Cui placet astra super curre corde pio. III. IACOBVS. MATHEVS. SIMON. THOMAS. Nobilitate domus sanctorumfuIget ubique Hic sed apostolicis uberus meritis Fundamentafidei qui suntfirmeque columne Pastores ouibus ecclesiisque patres.

IUI. LEO FELIX MARCE MARCELLE FABIANE SILVES TER ínfula laurigero sancto sit, hos aurea patres Vita erat eximio neс minor alma gradu Claruit urbs horum doctrinis Roma beatis Quae tenet egregias nunc quoque reliquias. V. ATANSAE (sic!) AMBRO. AGVTI. DONTE (sic!) PAVLINE Glorificant istam titulis uiuacibus aram Incluti sanctorum nomina pontificum Quorum curafuit mundi sata lata replere Seminis aetherei germine multiplia. VI. TECLA SABINA PETRONILLA PERPETVA FELICI TAS ET SEPTEM FILII EIVS Felicas splendet cum natis indita septem Virgíneo digne cum sociato choro Quos genuit terris melius iam reddidit astris Nec sibi sed Xpisto proienitos (2"s) aluit. VII. PATRICI. AEDANI. NINIA. COLVMBA CERAN. Nomina scripta uides quos duxit Hibemia patrum Nec animae quorum regna superna colunt Hi docuere fidem signis comitantibus almam Et populus uitae formis perhennis erant. VIII. ANTONI. PAVLI. BENEDICTI. HILARIO. SYMEON. Hic lux angusto rutilat celestis in antro Pеrfundens rad< i >us culmina cеlsa domus 205. lies progenitos.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

89

Hi patres sancti spreuerunt gaudia mundi Gaudia quo possint semper habere poli. Villi. ANATASIA. LVCIA. EVLALIA. EVGENIA ET MACHABEO. Inclita cum semper natis Machabea mater Virginibusfulget iuncta sanctis merito Quarum qui cupial < ...> uitamque triumphum Scire legat ueterum scripta sacratapatrum. X. REME. DIONI. GERMANE HYLARII. Hoc altare tenent preclari quinque patroni Martinus meritis toto uenerandus in orbe Atque Parisiacre (206) martir Dioni is urbe Occidui presul doctorque remediis orbis Quos uirtutefide germanus Hilarius atque Iunguntur quorum precibus tuemur ubique. f. 78v : Iudea et Iherusalem, nolite timere, cras egrediemini et dominus erit uobiscum. Versus. Constantes estote, uidebitis auxilium domini super uos. Cras. Vgl.: Reifferscheid 314-15; Perugi 1911: 66-67; E. Cuzzi, I tre codici Ambrosiani di Aratore, Rendiconti del Reale Istituto Lom bardo di Scienze e Lettere, series 2, 69, 1936, 8 ; McKinlay 1942 : 58. V1 Biblioteca Apostólica Vaticana, Palat. lat. 1716, Perg., 12,9 X 9/8,7 x 5 cm, aus Lorsch, saec. X XI, 60 f. Vorsatzblatt' Probationes pennae. Vorsatzblatt : Temporibus Iustiniani Augusti Cassiodorus apud urbem Romam claruit. Hic primitus consul, deinde senator, ad monachus extitit. Hoc tempore Dyonisi < us abbas in > urbe Roma constitutus paschale calculum composuit. Tunc quoque apud Constantinopolim Priscianus Cesariensis grammatice artis profunda rimatus est. Tunc et Arator Romane ecclesie 206. lies Parisiaca. 207. Vgl. Schlechter 38.

90

EINFÜHRUNG

subdiaconus apostolorum actus uersibus exarauit. Нес ita in Langobardorum gestis scripta sunt [PAVLVS DIACONVS, Hist. Langob. 1, 25 = Testimonium 39]. Den Rest der Seite nimmt eine geozentri sche Karte des Sonnensystems in Form konzentrischer Kreise mit eingeschriebenen Namen der Sonne, des Mondes und der Planeten ein : circulus Satumi, Iouis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae, Terrae. f. lr-59r ARATOR (mit lateinischen und 344 althochdeutschen Glossen (2(Я)). f. lrv Praefatio, Inc. : Praefatio cuiusdam de libro Aratoris. Beato domno Petro adiuuante oblatus huiusmodi codex est ab Aratore subdiacono ; Expl. : post Basilio и. с í2"9) . indictione septima. EXPPSLR (2l0). f. lv < Gedicht auf Arator [McKinlay 1951 : XXIX = Vers 1-6] ; vgl. Hs. E La Mo P7 T>, Inc. : ITEM VERSVS EIVSDEM. Versibus (2") egregiis decursum clarus Arator / Carmen; Expl. : Misticus ingenium sic indicat ordo prqfundum. f. 1V-2v Epistola ad Florianum, Inc. : Domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia spiritaliter erudito Floriano abbat i Arator subdiaconus. Hier folgt dann eine Zeichnung eines Kreises mit einer T-förmigen Weltkarte : die Oberhälfte : ASIA, die linke Hälfte der Un terhälfte des Kreises : EVROPA, die rechte Hälfte der Unterhälf te: AFRICA, f. 2rv Inc. : Qui meritißorem maturis sensibus ortum; Expl. : Cede dies operi quod pia causa iuuat. Explicit epistola illustris sancti domni Aratoris summissa ad domnum abbatem Florianum (cf. Hs. PI). f. 2v-3r < Epistola ad Vigilium >, Inc. : Domino sancto beatissimo apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum pape Arator subdiaco nus. Moenibus undosis bellorum incendia cernens; Expl. : Si quid ab ore placet laus monitoris erit. f. 3r-4r Capitulado titulorum, Inc. : Incipit capitulatio titulorum libri primi. De ascensione domini nostri Ihsu Xpisti ; Expl. : De eo ubi nocte beatus Petrus ab angelo solutis uinculis est productus. Expliciunt capitula titulorum libri primi in nomine patris et filii et spiritus sancti adiuuante Aratore subdiacono sancte ecclesie Romane. f. 4r-59r Historia apostolica, Inc. : Incipit hystorie apostolicae liber primus. Vt sceleris ludea suipolluta cruore / Ausa nefas ; Expl. : Ei tenet aetemam socialis gratia palmam .

208. 209. 210. 211.

Schlechter 56-203. = uiro clarissimo. EXPPSLR: eine Quellenangabe? Vgl. auch Schaller - Könsgen Nr. 17136.

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

91

f. 59v < Regula formatarum, zur Verschlüsselung kirchlicher Geleit- und Empfehlungsschreiben als Epistulae formatae (212) >, Inc. : Greca elementa literarum numeros etiam exprimere nullus qui uel tenuiter Greci sermonis notitiam habet ignoret. Ne igitur infaciendis epistolis canonicis quas mos Latinus formatas uocat aliquafrausfalsitatis te mere presumeretur hoc a patribus CCC"XVIII Nicea constituas saluberrime inuentum est et constitutum utformate epistole hanc calculations siue supputationis habeant rationem id est ut assumantur in supputationem primam prima Greca elementa patris etfilii et spiritus sancti : P Y AP(2U). Que elementa octogenarium quandringentesimum et primum si gnificant numeros Petri quoque apostoli prima littera id est P(214); Expl. : Addat preterea separatim in epistola nonagenarium et nоnиm numerum qui secundum Greca elementa significant AMHN .xc.viiii. [Auctores Varii, Appendix ad S. Leonis Magni opera, cap. 63 : Regula formatarum, PL 56, 730A-731A; Auctor incertus, De antiquis episcoporum promotionibus, PL 129, 1387D-1388A; REGINO PRVMIENSIS, De ecclesiasticis discipilinis, PL 132, 276B-C]. f. 60™-60vb < Lateinisch-lateinisches Glossar zu dem Versepos Arators (215) >, Inc.: Arcere (216) prohibere. Vemula seruus; Expl.: Lasciuus luxuriosus (217). f. 60v leer. Vgl. : A. Reifferscheid, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica. I1,4. Die römischen Bibliotheken, Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 56, Wien 1867 [= Hildesheim - New York 1976], 200-01; Perugi 65-66; McKinlay 1942: 57; Schlechter 37-51. Va Valenciennes, Bibliothèque municipale 390 [Her kunft: Saint-Amand], Perg., 21 x 15/15,4 x 12 cm, saec. IX, 73 fol. f. lr-5r , Inc.: Barbarismus est una pars orationis uitiosa in communi sermone; Expl. : Frigius penetrat Lacedemona pastor Ledeamque Helenam Troianas uexit ad urbes [L. Holtz 1981, 653-74]. 212. 213. 214. 215. 216. 217.

Vgl. Schlechter 40; Berschin 91-93. mit griechischen Majuskeln geschrieben. mit einer griechischen Majuskel geschrieben. Abgedruckt in Schlechter 376-378 ("Anhang II") Arator 1,294. Arator 2, 14.

92

EINFÜHRUNG

f. 5r-26v DONATVS, , Inc.: INCIPIT EDITIO SECVNDA DONATI GRAMATICI VRBIS ROMAE. Partes orationis sunt octo. Nomen pronomen uerbum aduerbium participium coniunctio prçpositio interiectio. Ex his duae sunt principales; Expl. : endet mit dem Kaput De prepositionibus [— Ars maior II 16; L. Holtz 1981, 613-652]. f. 27r-42v < Ein fortlaufender Glossen-Kommentar zu Arator 2, 238-529 und 838-1118; der Text der Historia apostolica von Ara tor ist in dieser Handschrift nicht überliefert >, Inc. : Tenebris .i. in. Per dona Л. per predicationem Xpisti. Hi .s. apostoli. Statuunt .i. firmant; Expl. : .i. cui nauisfrangitur est autem compositum ex naui et frango. f. 43rv unleserlich. f. 44r-64r < sehr beschädigt >, Inc. : pro amore ut in psalmo zelus domus tue comedit me (218). Aliquod pro inuidia ut zelum habuerunt Iudei; f. 50v quos Ambrosius Mediolanensis episcopus metrice composuit ut illud Deus creator omnium exaudi preces supplicum; f.51v SCANSIONE. Scansionum . i. ascensionum scandere dicimus ascendere ; f. 52v DE SINALIPHA VELDEERESI. Coniunctionem .i. copulationem. Licitam disolutionem ; Expl. : Vxor Loth . . . respiciens retro uersa est in statuam salis et bene in statuam salis quia sale cibi condiuntur etfidelium corda isto exemplo. Finit. f. 64v < Versus de re prosodiaca >, oben : Aurea personet lira clara modulamina, Simplex corda sit extensa uoce quindenaria, Primum sonum mese (2") reddat lege ypodarica (""), Philomele demus laudes in uoce organica, Dulce melos decantantes sicut docet mиsica [FVLBERTVS CARNOTENSIS, Нуmni et carmina 18: De philomela, K. Strecker, Die Cambridger Lieder. Script, rer. Germ, in usum scholarum 40. Ber lin 1926, 29, Nr. 10]. Unten : Воnиm est quando homo bonum pro bono reddit. Melius est quando malum pro malo non reddit. Optimum est quando bonum pro malo reddit. Malum est quando homo bonum pro malo non reddit. Peius est quando malum pro malo reddit. Pessimum est quando malum pro bono reddit.

218. zelus - me] Psalm. 68, 10. 219. mese] nunc PL 141, col. 348B. 220. lies ypodorica (Strecker).

6. DIE BESCHREIBUNG DER HANDSCHRIFTEN

93

f. 65r < Ein Florilegium : die Verse 7 36 59 113 659 1414-16 der Fecunda ratis von Egbert von Lüttich [E. Voigt, Egberts von Lüttich Fecunda ratis. Zum ersten Mal herausgegeben, auf ihre Quellen zurückgeführt und erklärt. Halle 1889] > : Ad cuius ueniat scit cattus lingere barbam Sepe leo moriensfortis datpabula muscis (221) In scamnofatuus tibias per inania uibrat Stercus oletfede quo plus agitando (222) mouetur Zelotipam curruca suam deuinctius ardet Conpagesflagrantis quinqueferuntur amoris : Visus et alloquium, contactus et oscula amantum Postremus coitus, confecti (223) clausula belli. f. 65v leer. f. 66r ALCVINVS, Prologus ad Carolum Augustum [PL 32, 1419-1420; vgl. PL 101, 951B], Inc.: PROLOGVS ALCVINI AD CAROLVM AVGVSTVM SVPER KATHEGORIAS AVGVSTINI. Continet iste decem naturae uerba libellus / Que iam uerba tenent rerum ratione stupenda ; Expl. : Munere qui tali gaudes modo mitto legendum. f. 66r-71v CATEGORIAE ARISTOTELIS in Latinum mutatae < = AVGVSTINVS( ?), Categoriae X [PL 32, 1419-23] >, Inc. : CATEGORIAE ARISTOTELIS AB AVGVSTINO DE GRE CO INLATINVM MVTATAE. Cum omnis scientia disciplinaque artium diuersarum non nisi oratione tractetur; Expl. : ut est hecgrammatica uel hic albus color. In subiecto quidem sunt animo uel corpore, de sub ie < cto autem non significantur> . f. 72r leer. f. 72v-73r Probationes pennae. f. 73v Epitaphium SENECE, Inc. : Cura labor meritum sumpti (sechs kaum leserliche Verszeilen [Riese — Buecheler 667]) ; Epi taphium LVCANI, Inc. : Corduba megenuit (vier Verszeile, kaum leserlich). f. 73v < Pauci uersus orationis Dominicae inuersi >. Vgl. : Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, III, Paris 1885, 359-60 ;J. Mangeart, Catalogue descriptif et

221. Sepe - muscis] Sepe leo fortis muscarum sumitur escis Voigt. 222. fede ... agitando] foedum ... uertendo Voigt. 223. confecti] luctati Voigt.

94

EINFÜHRUNG

raisonné des manuscrits de la Bibliothèque de Valenciennes. Paris — Va lenciennes 1860, 362-63 ; McKinlay 1942: 26-27. 7. Die Arator-Handschriften und ihr Verhältnis zuein ander. Für unsere Ausgabe der Historia apostolica von Arator und der Arator-Glossen und -Kommentare benutzen wir alle 27 (224) mit Glossen und Kommentaren versehenen Arator-Handschriften bis zum Ende des 1 1 . Jahrhunderts (cf. McKinlay 1960: 241-47), dem Höhepunkt der Glossierungstätigkeit in den Arator-Hand schriften. Es handelt sich um Arator-Handschriften, die alle — mit Ausnahme von Lr — auch von McKinlay für seine AratorAusgabe verwendet sind. McKinlay (1951 : LXII-LXIII) unter scheidet zwei Gruppen von Handschriften mit jeweils drei Klas sen : die Reihe der codices meliores (classis I, classis II, classis III) und diejenige der codices deteriores (classis I, classis II, classis III). Zu der von McKinlay aufgeführten Reihe der codices meliores gehören unsere Handschriften С (Klasse I), E (Kl. III), L1=0 (Kl. II), M (Kl. I), P5 (Kl. I), P6 (Kl. I) und PI (Kl. I). Unsere übrigen Handschriften gehören zu den sogenannten codices deteriores: Ch=L2 (Kl. I), G (Kl. III), L (Kl. I), L3 (Kl. I), La (Kl. I), Lo (Kl. I), Mo (Kl. III), Pi (Kl. I), P2 (Kl. II), P3 (Kl. I), P4 (Kl. III), P8 (Kl. I), Pm (Kl. I), T (Kl. III), V (Kl. I), Vi (Kl. III), Va (Kl. I) ; Hs. Lr fehlt bei McKinlay. Von diesen Arator-Codices stammen die ältesten aus dem 9. Jahrhundert : С Ch—L2 L La M P5(aus der ersten Hälfte des 9. Jhs.) P6(aus der Mitte des 9. Jhs.) P7(Anfang des 9. Jhs.) P£(Ende des 9. Jhs) und [Va] (225). Die übrigen Handschriften stammen aus dem 9.-10 Jahrhundert: Li— O Pl Pi, aus dem 10. Jahrhundert: E G, aus dem 10. -11 Jahrhundert: Mo Vi, und aus dem 11. Jahrhundert : L3 Lo P2 P4 Pm T(1048/ 49) ^(Anfang des 11. Jhs.), Lr(Ende des 11. Jhs). Bei der Unter suchung nach der handschriftlichen Tradition machen wir einen Unterschied zwischen der Uberlieferung von Arators Epos (der Historia apostolica) selbst, derjenigen der Prosa- Tituli und schließ lich der Tradition der Glossen und Kommentare.

224. Von diesen 27 Handschriften haben die Codices Ch und L2 bzw. L1 und О ursprünglich eine handschriftliche Einheit gebildet. 225. Der Text der Historia apostolica ist in dieser Handschrift nicht überliefert worden ; der Codex Va bietet nur Kommentare und Glossen zu Arator 2, 238-529 und 2, 838-1 1 18.

7. HANDSCHRIFTEN UND IHRVERHÄLTNIS

95

7.1 Die handschriftliche Überlieferung von Arators Historia apo stolica. Wenn es sich um die handschriftliche Überlieferung des Epos selbst handelt, bieten uns die Plus- und Minusverse ein mögli ches, äußeres Kriterium für die erste, vorläufige Feststellung ei ner handschriftlichen Verwandtschaft. Deshalb haben wir die zwei Bücher der Historia apostolica zunächst auf die Plus- und Mi nusverse untersucht. Vers Arator 1, 487 wird ursprünglich nur in den Handschriften Ch M P5 Pm als ein 'Plusvers' geboten, fehlt in G P3 Vi, wo er jedoch später am Rande hinzugefügt worden ist. Dies setzt also eine klare Familie-Verwandtschaft zwischen den Handschriften Ch M P5 Pm voraus, mit denen die Hss. G P3 Vi einen möglichen Ansatz zu einer 'Mischtradi tion' bilden. Die Hss. E Lr Mo PI T bieten uns die Plusverse 2, 1250a-i und vertreten daher eine zweite Gruppe von verwandten Handschriften. Die Minusverse der Historia apostolica enthüllen anscheinend noch eine andere, größere Kategorie von verwand ten Handschriften : CELLaLoLr Mo O Pi P2P4 P6 PI P8 T V, in denen Vers 1, 487 fehlt. Diese Kategorie wird zum größten Teil auch bestätigt durch 1, 592 оm. C" Eac' G" LLaLo Lr O РIa.c. Р2 РЗ p7 V [om et add in marg CE G Pi] und 1, 311 оm. Ch Ea c' L Lo"c' Ma c' O P1a c Pi" P5" c PIa c' P8 [оm. et add. in marg. ELo M Pi P3 P5 P7\. Die Minusverse weisen also die Rei he С E LLaLo O Pi P2 P3 PI PS < T> И als die dritte Gruppe von verwandten Handschriften auf, unter denen die Codices С E LLaLo О PI P2 P3 PI P8 V die größte Konsistenz aufwei sen; diese zwölf Hss. weisen ja (in den drei obenerwähnten Fäl len) mindestens zweimal dieselben Minusverse auf. Aus diesen Ergebnissen der Plus- und Minusverse stellt sich weiter heraus, daß die Hss. unserer zweiten Gruppe (ELr Mo PI T) keine völlig isolierte Kategorie darstellen, sondern sich auch in die dritte Gruppe eingegliedert haben und daß zwei Hss. dieser Hand schriften-Gruppe, E und P7, sogar zu dem konstanten Kern der dritten Kategorie gehören. Diese gesamte durch die Plus- und Minusverse vorausgesetzte handschriftliche Lage von gegenseitiger Verwandtschaft wird nun — vor allem was die 'Mischtradition' der dritten Kategorie С E L La Lo О PI P2 P3 PI P8 Fanbetrifft - durch die Lesarten der betreffenden Handschriften im großen und gan

96

EINFÜHRUNG

zen bestätigt, aber auch einigermaßen differenziert und verfei nert ; außerdem hat sich aus dem Vergleich der Varianten erge ben, daß die zu unserer ersten Kategorie gehörende Handschrift Pm und fünf weitere Hss., Li L2 L3 Vi Va, manchmal der 'Mischtradition' der dritten Kategorie folgen: 1, 100 ferunt] se ront С L О Pi РЗ P5 P8; 1, 118 remeare] recreare Lo""r O P2 P&"" P8 Pm V VV°"' ; 1, 499 nullos] nullis LOPiP2 Pi P8 Pm V ; 1, 503 uitae] uitam CE G P4 T Vi ; 1, 543 tenebras] latebras EGLMoP2P6 P8 V, ss. uel latebras P4 T; 1, 622 fluit] manat G U°" LaP3PIP8V;\, 704 potior C L3 Lo O P2 РЗ P4co" P8 PmV;\, 734 uomit E Li Lr Mo O P2 P3 P&°" P8 Pm T V; 1, 742 Saulo] Paulo C La Mo Pi P2 P6; 1, 753 ductor] doctor CL L3LaLoLrPiP8 V; 1, 885 eadem] ipsa CLoLrP3 V; 1, 236 se cunda] + est C La Lr Pi P8 V; 1, 370 fulsere] stetere ChGLPi P1P8 V, ss. .i. stetere CE; 1, 496 corpore] a corpore C Pi РЗ P8 T; 2, 58 monstrans] monstrat Lo Pi РЗ V, monstrant ss. uel monstrat P8; 2, 87 dura] surda E G Lo Mo Pi РЗ P4 P6 Pm T V Vi ; 2, 90 Iesus] Ihsu EGLoMoOP3 PI P8 Pm V, Iesu L ; 2, 103 possint] possent E Mo TV Vi, possunt C G La P2a' Pi P6" , ss. uel possunt О ; 2, 111 surgendi] surgenti С La Pi P4 P6" V; 2, 154 cuius] Xpisti O Pi P3P8V; 2, 159 membris] membri C La Lo Lr P2 Pi P6co" ; 2, 327 multiplicem] multiplici С Ch Ea''' G L3 P1a c P6a c Ta '' ; 2, 362 subsistit] subsistet E Ga ' La''' Pi P2 P5 P6 P8 ; 2, 366 nouerit] nobilis Pi P2 Pi P4co" P5co"' P8 Pm V Va, in marg. uel nobilis Mo ; 2, 429 tacturus] in marg. uel nacturus P2 P5, nacturus С E Lco"' La Lo Lr Mo P4 P6corr' P8 T; 2, 441 audere С G L'o"' La Pi P2 P3 P5 P6a ' P8 Va, audere in marg. uel audire E; 2, 461 poetae] ss. uel prophetae E, prophetae C G La LoP3V; 2, 504 possit С L Lo PI P8 T; 2, 530 senio O°"' Loco"' Lr O Pic°" P2 Pi P4co"' PmV;2, 545 manantibus] uenientibus E G'0TT' Lo Mo Pi Pi Pm T V Vi, uenientibus ss. mamantibus P6, manentibus in marg. uenientibus P4 ; 2, 623 conuerterat] conuenerat Li Mo P6a ' PmTV1 ; 2, 699 urbe] orbe CLo Mo РЗ PIP8 V Vi, urbe uel orbe P5; 2, 897 ista] iste С Li L2 Pi P6 P8, iste ss. uel ista P5; 2, 901 sit] sint C G L2 Mo PI P8, sunt ELLrP1 P3 P5a ' P6a c PmTVVi;2, 1236 titulos] titulis E G L'°"' Mo Pi" P5a c P6a c PITVi, titulus CLa ' L2 La Lr. Um dieses Bild zu nuancieren, prüfen wir nun die fünf in den soeben zitierten 35 Belegstellen am häufigsten vorliegenden Hss. (РЗ C Lo Pi G) nach, in welcher Reihenfolge von Frequenz sie mit den übrigen Handschriften kombiniert werden : Hs. PJ(24) : РЗ V (19x : 1, 236 370 499 622 704 734 753 885 ;

7. HANDSCHRIFTEN UND IHRVERHÄLTNIS

97

2, 58 87 90111 154 366 461 530 545 699 901);P3Pm V(9x: 1, 499 704 734 ; 2, 87 90 366 530 545 901) ; P3 P8 (8x : 1, 236 370 499 622 753 ; 2, 366 441 699) ; P3 G (8x : 1, 370 622 ; 2, 87 90 103 441 461 545corr ) ; P3 L (8x : 1, 100 370 499 622corr 753 ; 2, 90 441СОГГ. 9ol), pj La (7x: ^ 236 753; 2, 103 111 159 441 461) ; P3 Lr (7x: 1, 236 734 753 885 ; 2, 159 530 901) ; P3 PI (7x : 1, 100 496 ; 2, 58 87 154 545 901) ; P3 P6 (7x : 1, 734corr' ; 2, 87 103 111 159corr 441corr 901); РЗ О PS (6x: 1, 100 499 704 734 ; 2, 90 154) ; P3 T (5x : 1, 496 734 ; 2, 87 545 901) ; P3 E (5x: 1, 734 ; 2, 87 90 545 901) ; P3 P4 (5x : 1, 704corr ; 2, 87 111 366CMr 530corr ) ; P3P5 (4x: 1, 100; 2, 366co" 441 901) ; P3 P2 (4x: 1, 704 734; 2, 103 159) ; P3 Pl P2 (4x: 1, 499; 2, 366 441 530) ; P3 PI (4x : 1, 370 622 ; 2, 90 699) ; P3 Vi (4x : 2, 87 545 699 901) ; P3 L3 (3x : 1, 704 734 753) ; P3 Va (2x : 2, 366 441) ; P3 Ch/L2 (1x : 1, 370) ; P3 О (1x : 2, 530). Hs. P3 ist also mit den Hss. V, Pm, Pl, P2, P8 und G am engsten verwandt, und außerdem lassen sich um Hs. P3 fünf (mehr oder weniger) deutlich verwandte Hss. -Gruppen erkennen: P3 Pm V (9x) ; P3 P8 V (7x: 1, 236 370 499 622 753; 2, 366 699) ; P3 G V (7x : 1, 370 622 ; 2, 87 90 461 545) ; P3 Pl P2 (4x) ; P3 P8 G (3x: 1,370 622; 2, 441). Hs. C(22x): CP3 (13x: 1, 100 236 496 704 753 885; 2, 103 111 159 441 461 530 699); СPS (Иx: 1, 100 236 496 704 753; 2, 429 441 504 699 897 901 ) ; С La (9x : 1 , 236 742 753 ; 2, 1 03 111 159 441 461 1236); С Lo (9x: 1, 704 753 885; 2, 159 429 461 504 530 699); С Lr (Sx : 1, 236 753 885; 2, 159 327 429 530 1236) ; С Pi (7x: 1, 100 496 742 ; 2, 327 441 530 897) ; С P6 (7x : 2, 103 111 159 327 429 441 897) ; С V (7x: 1, 236 753 885; 2, 211 461 530 699) ; С G (5x: 2, 103 327 441 461 901) ; CL (5x: 1, 100; 2, 429 441 504 1236) ; CE (4x: 1, 370; 2, 327 429 441); С P2 (3x: 2, 159 441 530); С P7 (3x: 2, 504 699 901) CL2 (3x : 2, 897 901 1236) ; С Г (3х : 1, 496 ; 2, 327 504) ; С О РЗ P8 (2x : 1, 100 ; 1, 704) ; С La Lo Lr (2х : 1, 753 ; 2, 429) ; С Lo Lr (2x : 1 , 885 ; 2, 530) ; С Mo (2x : 2, 429 699) ; С P4 (2x: 2, 111 429); С Ch (1x: 2, 327); С L1 (1x: 2, 897); С P5 (1x : 2, 441) ; С Pm (1x : 2, 530) ; С Fi (1x : 2, 699) ; С Va (1x : 2, 441). Hs. С ist also mit den Hss. Pi, P3, P6, P8, La, Lo, Lr und V am engsten verwandt, und außerdem stellen wir um Hs. С folgende (mehr oder weniger) deutlich verwandte Hss.Gruppen fest: С РЗ P8 (7x: 1, 100 236 496 704 753; 2, 441 699) ; С P1 РЗ (4x : 1, 100 496 ; 2, 441 530) ; С P1 P8 (4x : 1, 100 496 ; 2, 441 897) ; [С Pl РЗ P8, 3х : 1, 100 496 ; 2, 441] ; С РЗ V (1x: 1, 236 753 885 ; 2, 111 461 530 699) ; С (+P3) P8 V (4x: 1, 236 753; 2, 461 699); СP3P6(5x: 2, 103 111 159 441 897); С La РЗ (4x: 1, 236 753; 2, 441 461); С La (+P3) P8 (3х : 1, 236 753 ; 2, 441) ; С Lo РЗ (7x : 1, 704 753 885 ; 2, 159 461 530 699); CLoP8(5x: 1,704 753;2, 429 504 699); [C Lo

EINFÜHRUNG P3P8(3x: 1,704 753; 2, 699)]; CLrP3(5x: 1,236 753 885; 2, 159 530). Hs. Lo(16x) : Lo P3 (1Ox : 1, 704 753 885 ; 2, 58 87 90 159 461 545 699) ; Lo P3 V (7x: 1, 704 753 885 ; 2, 58 90 461 699) ; Lo P8 (6x : 1 , 704 753 ; 2, 90 429 504 699) ; Lo E (5x : 2, 87 90 429 504 545) ;Lo La (4x: 1, 753; 2, 159 429 461) ; Lo L (4x: 1, 753; 2, 90 429corr' 504) ; Lo G (4x : 2, 87 90 461 545) ; Lo T (4x : 2, 87 429 504 545) ; Lo Pm (4x : 1, 704 ; 2, 87 90 545) ; Lo V V1 (3x : 2, 87 545 699) ; Lo Lr (3x : 1, 753 885 ; 2, 159) ; Lo P4 (3x : 1, 704corr' ; 2, 87 429) ; Lo P6 (3x : 2, 87 159corr 429corr ) ; Lo PI (3x : 2, 90 504 699) ; Lo L1/O Pm (2x : 1, 704 ; 2, 90) ; Lo L3 (2x : 1, 704 753) ; Lo P2 P3 (2x : 1, 704 ; 2, 159) ; Lo Pi (1x : 2, 58). Hieraus erweist sich, daß Hs. Lo mit den Hss. P3, P8, V, E, G und T am engsten verwandt ist und sich außerdem um Hs. Lo folgende (mehr oder weniger) deutlich verwandte Hss.-Gruppen erkennen lassen : Lo P3 P8 V (4x : 1, 704 753 ; 2, 90 699) ; Lo E T (4x : 2, 87 429 504 545) ; Lo E G P3 (3x : 2, 87 90 545) ;LoEP8 (3x : 2, 90 429 504) ; Lo E L (3x : 2, 90 429corr 504) -LoEPm (3x : 2, 87 90 545) ; Lo VV1 (3x : 2, 87 545 699) ; Lo E P4 P6 (2x : 2, 87 429) ; Lo E PI (2x : 2, 90 504) ; Lo La P3 (2x : 1, 753 ; 2, 461) ; Lo L1/O Pm (2x : 1, 704 ; 2, 90) ; Lo E G Pi P3PmTV Vi (2x : 2, 87 545). Hs. Pi(14x) : Pl P8 (8x : 1, 100 496 499 ; 2, 154 362 366 441 897); P1 P6 (7x: 1, 742; 2, 87 327 362 441 897 901); Pl V (7x: 1, 499; 2, 58 87 154 366 545 901); Pl P5 (5x: 1, 100; 2, 362 366corr' 441 901) ; Pl Pm (5x: 1, 499; 2, 87 366 545 901) ; Pi T (5x : 1, 496 ; 2, 87 327 545 901) ; Pl E (5x : 2, 87 327 362 545 901) ; Pl P2 (5x: 1, 499 742; 2, 362 366 441) ; Pi L (5x: 1, 100 363 499; 2, 441corr 901) ; Pl L1/O (4x: 1, 100 499; 2, 154 897) ; Pl E G (4x : 2, 87 327 362 545) ; Pl G (4x : 2, 87 362 441 545СОГГ.) . Р1 Lo (3x . 2, 58 87 545) ; P1 Pm T V Vl (3x : 2, 87 545 901); Pl Ch/L2 (2x: 2, 327 897); PÍ P4 (2x: 2, 87 366corr ) ; P1 L3 (1x : 2, 327) ; Pl La (1x : 1, 742) ; Pl Lr (1x : 2, 901) ; PÍ Kj (1x: 2, 441). Hs. PÍ ist also mit den Hss. P8, P6, V, P5, Pm, E, P2, L und T am engsten verwandt, und außer dem lassen sich um Hs. Pl folgende (mehr oder weniger) deutlich verwandte Hss.-Gruppen ermitteln : Pl L1/O P8 (4x : 1, 100 499; 2, 154 897) ; P1 P2 P8 (4x : 1,499; 2, 362 366 441); Pl P5 P8 (4x : 1, 100 ; 2, 362 366 441) ; Pl P2 P5 (3x : 2, 362 366 441) ; [Pl P2 P5 P8, 3x : 2, 362 366 441] ; Pl E G P6 (3x : 2, 87 327 362) ; Pi LP5 (3x: 1, 100 ; 2, 441 901) ; Pl Lo V (3x : 2, 58 87 545) ; Pl T V (3x : 2, 87 545 901) ; Pl P2 P6 (3x : 1, 742 ; 2, 362 441) ; Pl L P8 (3x : 1, 100 499 ; 2, 441) ; Pl P5 P6 (3x : 2, 362 441 901) ; Pl P8 V (3x: 1, 499 ; 2, 154 366) ; P1 E G P6 T (2x : 2, 87 327) ; P1 L P2 P8 (2x : 1, 499 ; 2, 441) ; P1 L P5 P6 (2x: 2, 441 901) ; Pl L Pm V (2x: 1, 499; 2, 901); Pl L L1/O

7. HANDSCHRIFTEN UND IHR VERHÄLTNIS

99

PS (2x : 1, 100 499) ; Pl Lo E G Pm T V (2x : 2, 87 545) ; Pl P2 P8 Pm V (2x : 1 , 499 ; 2, 366) ; Pl P5 P6 Pm V (2x : 2, 366 901) ; P1 L1/O P8 V (2x: 1, 499; 2, 154) ; Pl P4 Pm V (2x: 2, 87 366). Hs. G(13x) : G P6 (7x : 1, 543; 2, 87 103 327 362 441 1236) ; GE (7x : 1, 503 543 ; 2, 87 90 327 362 1236) ; G PS (7x : 1, 370 543 622 ; 2, 90 362 441 901) ; G V (6x : 1, 370 543 622 ; 2, 87 90 461) ; G L (6x : 1, 370 543 622corr' ; 2, 362 441corr 1236corr ) ; G Mo (5x : 1, 543 ; 2, 87 90 901 1236) ; G PI (5x : 1, 370 622 ; 2, 90 901 1236) ; G P2 (4x : 1, 543 ; 2, 103 362 441) ; G La (4x : 1, 622 ; 2, 103 441 461) ; G Г (4x : 1, 503 ; 2, 87 327 1236) ; G KÍ (3х : 1, 503 ; 2, 87 1236) ; G С/»/L2 (3х : 1, 370 ; 2, 327 901) ; G Р5 (3x: 2, 362 441 1236) ; G Pm (2x: 2, 87 90) ; G Р4 (2x: 1, 503 ; 2, 87) ; G LÍ/O (1x : 2, 90) ; G L3 (1x : 2, 327) ; G Va (1x : 2, 441). Hieraus ergibt sich, daß Hs. G mit den Hss. E, P6, P8 und K am engsten verwandt ist und sich außerdem um Hs. G folgende (mehr oder weniger) deutlich verwandte Hss. -Grup pen feststellen lassen : G E P6 (5x : 1 , 543 ; 2, 87 327 362 1236) ; G L PS (5x : 1, 370 543 622 ; 2, 362 441) ; G P8 V (4x : 1, 370 543 622 ; 2, 90) ; G £ Mo (4x : 1, 543 ; 2, 87 90 1236) ; G P2 P6 (4x: 1, 543; 2, 103 362 441) ; G L P6 (4x: 1, 543; 2,362 441 1236); G P7 P8 (4x: 1, 370 622; 2, 90 901); G E T (4x: 1, 503 ; 2, 87 327 1236) ; G Mo P7 (3x : 2, 90 901 1236) ;GP2P8 (3x : 1, 543 ; 2, 363 441) ; G T KÍ (3x : 1, 503 ; 2, 87 1236) ; GE P8 (3x : 1, 543 ; 2, 90 362) ; G E V (3x: 1, 543; 2, 87 90) ; G E Vl (3x : 1, 503 ; 2, 87 1236) ; G L P2 (3x : 1, 543 ; 2, 362 441) ; GLP5 (3x: 2, 362 441 1236); G L P7 (3x: 1, 370 622; 2, 1236) ; G Mo P6 (3x : 1, 543 ; 2, 87 1236) ; G Mo PS (3x : 1, 543; 2, 90 901); GP6P8(3x: 1,543; 2, 362 441); GLV(3x: 1, 370 543 622) ; G Mo V (3x: 1, 543 ; 2, 87 90) \GP5P6 (3x : 2, 362 441 1236) ; G P6 T (3x : 2, 87 327 1236) ; G P7 V (3x : 1, 370 622 ; 2, 90) ; G EL (3x: 1, 543 ; 2, 362 1236corr ) ; G E P2 (2x: 1,543; 2, 363); GEP5 (2x:2, 363 1236); GEP7(2x:2, 90 1236) ; G E Pm V (2x : 2, 87 90) ; G СtyL2 P8 (2x : 1 , 370 ; 2, 901); GLLa(2x: 1,622; 2, 441); GMoPm (2x:2, 87 90); G Mo P6 T Vi (2x : 2, 87 1236) ; G P6 К (2x : 1, 543 ; 2, 87) ; G P2 P5 PS (2x : 2, 362 441) ;GLaP2(2x : 2, 103 441) ;GLaP8 (2x: 1,622; 2, 441); GL« K(2x: 1,622; 2, 461); GEP4TVI (2x: 1,503; 2, 87). Aus dieser Prüfung stellt sich heraus, daß innerhalb der 'Mischtradition' der dritten Kategorie folgende Hss. -Kombina tionen eine deutliche Verwandtschaft zeigen: P3 Pm V (9x), С РЗ P8 (7x), CPiV (7x), С Lo Pi (7x), Lo РЗ V (7х), РЗ PS К (7х), PiGV (7х), С Lo PS (5х), С Lr РЗ (5х), GEP6 (5х), G L PS(5x),LöP3PSF(4x).

100

EINFÜHRUNG

7.2 Die handschriftliche Überlieferung der Prosa- Tituli. Die handschriftliche Überlieferung der ausführlichen ProsaTituli/Capitula, welche sich zwar zwichen den verschiedenen Ka piteln des Bibelepos befinden, aber nicht aus der Feder von Arator stammen (siehe oben) und in denen der Inhalt des folgenden, von dem Dichter zu behandelnden Abschnitts der Apostelge schichte kurz und kernig zusammengefaßt wird, weicht von derjenigen der Verse deutlich ab. Auch diese Tatsache deutet daraufhin, daß die Prosa- Tituli nicht zu der ursprünglichen Fas sung der Historia apostolica von Arator gehört haben, sondern erst später (also nicht von Arator selbst), zur Verdeutlichung des folgenden poetischen Abschnitts, hinzugefügt worden sind (226). Was die Prosa- Tituli anbetrifft, weisen zunächst die Hand schriften E M (Mo) P4 Pm (T VI) eine deutliche Verwandt schaft miteinander auf. In diesen Handschriften fehlen meistens die betreffenden Prosa- Tituli oder -Capitula: Tit. I-II-VI оm. E M Pm; Tit.III-IIII-V-VII-VIII оm. E M P4 Pm; Tit. Villi оm. E M Mo P4 Pm ; Tit. X оm. E M Pm T; Tit. XI-XIIII-XV-XVII оm. EPm; Tit. XII-XIII-XVI-XVIII-XVIIII оm. E P4 Pm ; Tit. XX-XXIII оm. EPm Vi; Tit. XXI-XXII оm. E P4 Pm Vi ; Tit. XIIII оm. EPm Vi. Und wenn diese zwischen den Vers-Partien eingetragenen Prosa- Tituli in Hs. P4 nicht ganz fehlen, handelt es sich immer um kurze, der Capitulatio titulorum entnommene Titel oder eine Variante davon, wie etwa : Tit. II De luda proditore domini P4 ; Tit. X De Anania et Saphira P4 ; Tit. XIIII Stephanus martyr P4; Tit. XV De eo ubi Simon Magus pecuniam offerens Petro increpante est confusus P4 ; Tit. XX De Cornelio centurione uiro religioso P4. In dem zweiten Buch der Historia apostolica tritt, von Titulus XXV an, eine kleine Änderung ein. Die Handschriften, die miteinander verwandt sind, indem sie die ausführlichen Prosa- Tituli vermissen, sind nämlich nicht mehr die Handschriften EMP4 Pm, sondern E M (P2 P4) Pm T: Tit. XXV оm. E M P2 Pm; Tit. XXXI-XXXII-XXXIIIXXXIIII оm. EMP4Pm T; Tit. XXVI-XXX оm. E M P4 Pm T; Tit. XXVII-XXVIII-XXVIIII-XXXV оm. E M Pm T. Die zweite, aufgrund der Prosa- Tituli zu entwickelnde Hand schriften-Familie wird, sowohl im ersten wie im zweiten Buch der Historia apostolica, durch die Handschriften С L3 Lr О P3 PI

226. Siehe oben unsere Anm. 35.

7. HANDSCHRIFTEN UND IHRVERHÄLTNIS

101

T V Vi gebildet. Diese Handschriften bieten uns in der Regel eine Fassung der längeren Prosa- Tituli, welche evident von der von uns (und von McKinlay) herausgegebenen Version ab weicht : Tit. II beatus Petrus] sanctus Petrus C Lr P3 PI T V VI ; Tit. III descendens] ueniens C Lr O P3 PI V VI congregati] оm. CLrOPIVVl dicebant] dixerunt С Lr O P3 PI V diei] оm. CLrOP3PI; Tit. IUI beatus] sanctus C Lr O P3 PI V VI quem ad modum] quomodo CLrP3 PI V fuerint resoluti] soluti sunt С P3 PI, solutis V atque eodem die] et illa die P7 V, atque illa die CP3, et ... illa die O; Tit. V habitabant] оm. CPI V collaudantes] conlaudabant С P3 PI atque] оm. C P3 PI; Tit. VI beatus] sanctus C Lr O P3 P6 PI VI matris] оm. OLr P3 PI VI sermone] uerbo CLrOP3PI; Tit. VII qui beato] sancto COP3PI TV respondente sunt CLrOPi PI T V; Tit. VIII sancto] оm. COP3PITV omnes] оm. C Lr OP3PIV Deo creatori] deum creatorem С Lr P3 PI T V, dominum creatorem O laudes dixerunt] laudauerunt Lr P3 T V, laudarunt О P7, laus dr. С memorantes CLrOP3PIV per manus eorum] per eos CLrOP4 PI V, super eos T facere dignaretur] faceret С Lr O P3 PI T V in quo stabant] оm. С Lr OP3PIT V; Tit. Villi hominum] оm. C Lr P3 PI T VI qui — apostolorum] qui prediorum suorum (prediorum suorum] prç laboribus suis Lr) ante pedes apostolorum deferebant (offerebant Lr PI T, offerre VI) pretia pauperibus eroganda CLr P3 PI T VI ; Tit. X uxore sua] uxore C P3 PI VI atque] оm. С, et P3 PI VI beatus] оm. C Lr P3 PI; Tit. XI beato] sancto C Lr P3P1" T' V VI qui — corporis] aegroti iacentes in lectulis C Lr P3 PI T VI sanabantur C Lr PI P3 T V VI; Tit. XII De eo ubi Iudei apostolos — sunt reperd CLr O P3 PI T; Tit. XIII diacones] diaconi Lr P3 PI VI oportere — ministrare] debere magis predicare quam mensis populo (populo quam mensis Q mi nistrare C Lr P3 PI T; Tit. XIIII De eo Stephanus - posuerunt С Li Lr O P3 PI T; Tit. XV beato] sancto C Lr O P3 PI T VI fuerat] оm. Lr O PI et amaritudine] оm. Lr O PI; Tit. XVI ad locum - praedixit] оm. C Lr PI T, de O; Tit. XVII De eo ubi Saulus Damascum - Iudaeorum CLi LrO P3 PI T; Tit. XVIII beatus] sanctus С L3 Lr O P3 PI T VI cui dixit - et mox] оm. CLrOP3PIT qui] et qui О Lr P3 PI domino] оm. CLr P3 PI T; Tit. XVIIII De eo ubi sanctus Petrus - uestimenta CLiLrOP3PI T; Tit. XX De eo ubi hora - ex gentibus CLiLrO P3 PI; Tit. XXI De eo ubi hora - ter factum С L3 Lr O P3 PI V; Tit. XXIII De eo ubi Petrus - babtizati sunt CLrOP3 PI V; Tit. XXVI diuersa] multa С L3 Lo O P3 P6 PI

102

EINFÜHRUNG

V Vi mirabilia] miracula C Li Lo O РЗ Р6 РI V Vi ; Tit. XXVII monumento] sepultura С L3 Mo Р4 PI V Vi ; Tit. XXVIII De eo - crederent C Li Lr P3 P4PIV; Tit. XXVilli Iudaeis] a Iudeis L3 O Pi P3 PIVVi; Tit. XXX peraccessit] ac cessit C Li La Mo P6 PI Va ; Tit. XXXI iussit exire] expulit L3 PI Vi Va uoluisset] uoluit L3 PI; Tit. XXXIII apud quem] cum quo CPI Vi ; Tit. XXXV sanctus] оm. Mo Li PI usw. In dieser Handschriften-Familie nimmt Vi jedoch manchmal eine eigene, aparte Stelle ein : Tit. III ita ut — diei tertia] оm. Vi ; Tit. IUI uel quem — milia baptizauit] predicabat Vi ; Tit. V habitabant — plebem] conlaudabant deum Vi ; Tit. VI negansque — Salomonis] uerboque curauit Vi ; Tit. VII De eo ubi erant .V. < milia > credentium Iudei interdicebant ne hoc signum in Xpisti nomine predicarent Vi ; Tit. VIII De eo ubi omnes apostoli deo gratias retulerunt Vi usw. Die dritte und ausgebreiteteste Handschriften-Familie, auf der auch unsere Ausgabe der Prosa- Tituli beruht, wird durch die HandschriftenfC) Ch G L La Lo PI P2 PS P6 P8 gebildet, welche Gruppe zugleich auch die meisten Arator-Handschriften aus dem 9. Jahrhundert zählt (Ch L La P5 P6 P8) : Tit I fines] ex temum GL La Lo O P1 P2P5P6P8; Tit. VI his] eis Ch L Lo P2 P8 T processit] accessit P2 P6 PI T, peraccessit Ch Lo P5; Tit. XI et daemonibus curarentur] uniuersis (uniuersis] diuersis G La) et a spiritibus curabantur (curabantur] оm. V, curarentur Pi) inmundis GL La Lo Pi P6 P8 V; Tit. XVI se] оm. Li La O, et С РЗ PI T repetiit] se petiit La Lo Pi ; Tit. XVIIII tacentes] iacentis L La monstrauerant Lo Pi P6 P8, monstrauerat V; Tit. XX misit tres] tres misit GL Lo Pi P6T V; Tit. VIII motusque] motus Ch L La P8; Tit. XXXI a pythonissa puella] Philippis a puella C G La Lo Pi PI; Tit. XXXIII praediti] periti LaLoPi, periti uel prediti P5. 7.3 Die handschriftliche Überlieferung der Glossen. Ein beliebiges Beispiel, wie etwa die Glossen aus zehn AratorHandschriften zu Arator 1, 72 (TRAHIT] .s. pisces L Lo O Pi РЗ P8 Pm, .s. retia P4 T Vi) setzt schon die Folgerung voraus, daß die Arator-Glossen sich mindestens in zwei Gruppen glie dern lassen. Wenn wir nun den Glossen-Bestand in den AratorHandschriften weiter und genauer betrachten, wird diese erste Beobachtung und Folgerung bestätigt: Aufgrund der Glossen lassen die Arator-Handschriften sich tatsächlich in zwei Grup

7. HANDSCHRIFTEN UND IHRVERHÄLTNIS

103

pen, die deutlich voneinander unterschiedlich sind, verteilen; außerdem gibt es noch einige Handschriften, deren Glossen sich mal der ersten, mal der zweiten Gruppe anschließen und mithin eine 'Mischtradition' vertreten. Die erste Gruppe von miteinander verwandten Glossen liegt in den Handschriften (C) E (G LI) Mo (PI P3) P4 T VI (Va) vor (die Hss. in Klammern bieten eine mit der zweiten Gruppe einigermaßen vermischte Tradition) : Ad Flor. 2 ORE] in princi pio E MoT Vi; Ad Flor. 3 PRIMAEWS] iuuenis E MoT Vi, .i. iuuenis .i. in primeuo çuo positus C Pi ; Ad Flor. 5 CONCVRRE] festina ET Vi; Ad Flor. 6 FAVORE] largo au xilio T Vi ; Ad Flor. 7 In marg. : Actus apostolorum — redundat T Vi; Ad Flor. 9 VOLVMINA] que legeres T, .s. quae legere soles E Vi LIBROS] id est arithmeticam geometricam etcete ra E T; 1,2 NEFAS] nefandum opus perpetrauit in nece saluatoris E G P4 T Vi ; 1, 12 LIGANS] conglutinans E T Vi, .i. glutinans P4; 1, 4 IMA] profunditatem E P4 T Vi ; 1, 5 NON] tamen E Mo P4 T Vi ARDVA] altitudinem P4 T Vi; 1, 13 CINERESQVE PIORVM] corpora C, sanctorum E, corpora sanctorum L Lo Mo P4TVi ; 1,19 MORIENTE] deficiente CE P4TVi, .i. deficiente inuidia diaboli P1; 1,25 DEVM] .s. esse EP4TVi DOCVMENTA] indicia OPiP8,.s. indicia resurrectionis suç P4T Vi ; In marg. : Quod post resurrectionem commedit, indicium dedit uiuendi post mortem E T Vi ; 1 , 26 MANDERE] .s. ut manderet E P4 T; 1, 28 QVIA] ubi E Mo P4T Vi; 1, 33 REDITVRVS] in die iudicii EP4 T Vi ; 1, 55 In marg. : Iuxta hystoriam — non licebat E Pm T Vi; 1, 97 CESPES] ager E Mo P4 T Vi ; 1, 106 AIVNT] homines GP4TVi; 1, 107 VOCANDO] .i. nominando MoP4TVi;\, 109 MERI TO] ex E G Mo P4 T; 1 , 1 12 LVX] bonitas EP4TVi OPERIS] .s. apostolorum GP4TVi EDERE] scribere EP4T PERGAM] incipiam EP4 T Vi ; 1, 115 REPETENS] qui est: dinumerans EP4Vi; 2, 952 PARA] .s. te G Mo P4 T Vi ; 2, 1000 QVAE] heu quam Mo P4TVi; 2, 1001 ALVMNI] alum nus dicitur et (dicitur et] est Li) qui nutrit et qui nutritur Li Pi РЗ T Va ; 2, 1004 CORDIS] tui G T Vi ; 2, 1008 FAMEM] tuam G T Vi ; 2, 1013 QVO] numero quadragenario P4 P6 T Vi ; 2, 1036 SVB] coram G P4 T Vi ; 2, 1038 POPVLARES] populi G P4 T Vi ; 2, 1039 DONA] .i. oblationes CGP4TVi; 2, 1049 OBICE] circumdatione G P4 T Vi ; 2, 1050 ANNO] temporibus G P4 T Vi. Es handelt sich hier übrigens auch um die sechs Handschriften (E G Mo P4 T VI), welche einmal

104

EINFÜHRUNG

übers andere dieselben althochdeutschen Glossen (bisweilen mit einer orthographischen Variante) aufweisen : Ad Flor. 8 FLVIT] triufit E, triüfit Vi, trouf T, rouf P4; Ad Flor. 9 GRANDILOQVOS] hohsprachen T, hohsprâchen E, hohsphhe P4, hochsprachlichen Vi; Ad Flor. 20 GYMNASII ... LOCVM] spilstát E, spilstat Vi, spulstat T; Ad Vig. 12 SOLI] ástriches E, hérdes estriches P4, herdes uel estriches T Vi ; 1, 28 PROGREDITVR] huob steih T, ûfhuobsih E, hûobsih P4 Vi ; 1, 31 COMMENDAT] gelebut T, geliubit E Vi, geli ubit P4; 1, 95 MODO] mithunt P4, mitthunt T, mkdtxnt(227) E, middont Vi; 2, 53 VENIS] ídon P4 T, áderon Vi, aden G P4 APERTIS] endânen Vi, entâni P4, entamen T; 2, 58 (NON) INNATA] anaburtigiu E, anaburdig T, anaburtig P4 Vi, purtigin G; 2, 308 LIGONIBVS] hóuuon uel sechon Vi, sechon G, seh T; 2, 548 VERSARE] vuerban Vi, uuereban G; 2, 829 VALE] gesundida T, kesunte G, kesúnde Ki ; 2, 952 PARA] mache Mo, macho dich Vi, maha dih T, mache dih P4 ; 2, 1055 PROVOCO] bannu purgon Vi, gebannon T, burigon gebannon P4, purigon G; 2, 1056 APPELLO] ferdingo G P4 T. Un ter diesen Handschriften bilden die Codices P4 T Vi einen 'har ten Kern', welche zu wiederholten Malen ja über Glossen verfügen, die nur in diesen drei Handschriften vorliegen: 1, 108 COMPROBAT] affirmat P4TVi;\, 109 ILLE] illius electio P4TVi; 2, 1000 SACRILEGAS] impias, fertána P4 Vi, perdicione impias. ferdanon T; 2, 1000 DVRA] fuerunt P4TVi; 2, 1001 ALVMNI] serui P4TVi; 2, 1004 PALLIDA] .i. tenebrosa egislich P4TVi ; 2, 1008 HAEC] talia P4TVi; 2, 1011 SE CRETAS] occultas ignotas P4 T Vi PATVISSE] tibi P4 T Vi ; 2, 1017 MORS] .i. unius interfectio P4 T Vi ; 2, 1019 OCIVS] statim P4TVi ; 2, 1052 CREBRO] aduerbium P4 T Vi ; 2, 1058 DISCRIMINA] aduersa. persecutiones Iudeorum P4 T Vi. Die zweite Familie der Arator-Glossen bieten uns die Hand schriften (C G) L (LI) La Lo Lr О (PI P3) P6 P8 Pm V (Va) ; die Codices in Klammern vertreten (siehe auch oben) eine mit der obenerwähnten ersten Familie der Arator-Glossen ver wandte 'Mischtradition' : Ad Flor. 1 MERITI] .s. tui Lo P3 P8 V MATVRIS] perfectis C La Lo P3 P8 Pm; Ad Flor. 5 CONCVRRE] .i. intende meum opus C, prebe assensum meo operi Lo In marg. : Carmen dicitur quicquid — pedibus constat

227. Schlechter 276 : "1. midtunt ... 'soeben'".

7. HANDSCHRIFTEN UND IHRVERHÄLTNIS

105

О РЗ P8; 1, 1 VT] i. postquam CGLoP3 P6 P8V;\, 85 IPSE] .s. ludas GLLoOPiP8V;Ad Flor. 8 GVTTA] .i. libellus meus Lo, iste libellus (liber P8) Pi P8 — In marg. : Ad pelagus — apostolorum OP3P8; Ad Flor. 9 GRANDILOQVOS] .i. grandia loquentes P3 P6 P8 V, .i. grandia loquentes ut est Virgilius Statius Lucanus et ceteri О; 1, 92 VISCERA] illius lude Lo O Pi P8 V; 1, 95 MODO] .i. paulo ante C L Lo O Pi Pm V, paulo ante quam moreretur PS; 1, 96 SANGVINIS] .s. Xpisti LLoP3V EMPTVS] .i. conparatus С Lo P3 P8 V; 1, 98 CARET] .s. ta rnen L Lo O РЗ V; 1 , 99 SOLVSQVE] .s. ludas CLOPiP6V, .s. ipse ludas P8; 1, 100 QVAE] .s. arua C Lo O Pi P8 Pm V, .s. arua metonomia ... L CVIVS] .s. Iudae Lo O P3 P6 P8 V CRVENTVM] .i. sanguinolentum C L O РЗ P6, sanguineum Lo; 1, 101 SIGNIFER] .i. signum ferens CLLoOPiP6P8 V; 1, 102 LVPVS] .s. ipse ludas L Lo O Pi P8 V, .1 ludas С G AGNO] .i. Xpisto CGLOPi PiP8Pm V, .i. pio Xpisto Lo, ab Xpisto P6; 1, 107 HVMILEMQVE] .i. Mathiam LLoOP3 P8Pm;\, 109 ILLE] .s. Ioseph COP3P8 Pm V, Ioseph humilis P6; 1, 113 DISCRETVS] diuisus G Lo O Pi P8 V; 1, 114 HVNC] .s. orbem С G Lo O P3 P8 V; 1, 1 14 FONTE] baptismatis Lr О P3 P8 V, .s. in: baptismatis L; 2, 1000 VERSARE] .i. uibrare C Li Lo Pi РЗ Va; 2, 1001 STIRPIS] Iudaeorum L1 LrP1 P3VVa ; 2, 1004 HINC] .i. ex morte Pauli C Li LoLrPi РЗ Pm V Va PALLIDA] .i. tenebrosa С Li Mo Pi РЗ V Va IMAGO] similitudo Li Pl РЗ V Va; 2, 1006 MENSAS] ciborum L1 Lr Pi P3VVa; 2, 1012 FLVXERVNT] .s. tibi C G Li Pi P3VVa; 2, 1013 ARIDA] .i. sicca C Li Lo РЗ P6 Va, petra sicca Pl FVDIT] manauit Li Pi РЗ V Va QVO] .s. numero XL annorum Li LrP1 РЗ V Va; 2, 1015 IPSO] .i. quadragenario С Li Lo Pi P3 Va; 2, 1017 MORS] .s. Pauli C G Li LrP1 РЗ P6 VVa;2, 1024 PRAEMIA] .s. accipienda Li Pi Pi Pm V Va; 2, 1025 PRODITIONE] .i. manifestatione С Li Lo Pi P3 P6 V Va; 2, 1037 VIOLAVIMVS] .i. destruximus C Li Pi РЗ V Va; 2, 1039 VRBIBVS] .s. in quibus predicauimus С Li Pi РЗ V Va; 2, 1043 FORMIDARE] .i. timere C Li Lo Pi РЗ V Va FIDES] .s. Pauli C Li Pi РЗ V Va; 2, 1049 QVORVM] .s. uinculorum CGL1Lo Lr Pl Pi P6 V Va; 2, 1058 DISCRIMINA] .i. pericula С, pericula mortis Li Lo Pl РЗ V Va. Auch diese Familie kennt einen 'harten Kern' von Codices, und zwar О РЗ P8 V, welche zu wiederholten Malen ja Glossen aufweisen, die nur in diesen vier Handschriften vorliegen : 1 , 4 STIRPE] gente О РЗ P8 IMA] inferiora OPiP8V; 1, 13

106

EINFÜHRUNG

AD VITAM] .i. ut uiuerent О P3 PS V; 1, 101 EXORSA] .i. inchoauit O Pi P8 V; 1, 103 In marg. : Quid clamant — episcopi erant О P3 P8 V; 1, 104 SVPPLERE] adimplere O Pi P8, adimplere uices V; 1, 104 VICES] officium Iudae OP3P8V;\, 105 COGNOMINE] qui cognominabatur iustus О P3 V, quia Ioseph cognominabatur iustus PS; 1, 108 /и marg. : Humana iudicia - est electus О Pi P8 V; 1, 115 COMPVTAT] .s. aliquis О P3 PS V; 1, 123 /и rnaig. : Non enim litteris - illorum O Pi P8 V; 1, 41 LVCIS] poli О P3 PS К; 1, 86 /и meg. : Exemplo Dauid uero Xpistum О P3 PS T К; 1, 91 In marg. : Quia deum - habere] О P3 PS T V; 1, 33 REDITVRVS] ascensurus О P3 PS K ; 1, 59 FVGAT] perdit О P3 PS К, repellit CL. 8. Zur Edition. Für die Edition der Historia apostolica von Arator und der Arator-Glossen haben wir alle 27 oben beschriebenen Handschriften benutzt. Da die festgestellten Handschriften-Gruppen sich nicht wesentlich voneinander unterscheiden, wobei allerdings auch keine dieser Handschriften-Gruppen eine grundlegend bessere Tradition als die übrige < n > vertritt, und außerdem grundsätz lich gilt, daß jede Handschrift Wichtiges zur Textkonstitution beiträgt, gründet unsere Edition der Historia apostolica des Arators sich auf alle oben beschriebenen, bis zum Ende des 11. Jahr hunderts (= dem Höhepunkt der Glossierungstätigkeit in den Arator-Handschriften) mit Glossen versehenen Handschriften. Daß wir uns also nach der allgemeinen Beschaffenheit aller Handschriften(-Gruppen) richten, muß unseres Erachtens selbst verständlich auch bestimmte Konsequenzen für den Lesartenap parat haben. Aus dem Lesartenapparat muß nämlich hervorge hen, warum in den textus receptus eine gewisse Lesart auf genommen wird und welchem tatsächlichen Zustand in den Handschriften diese Lesart entspricht. In unserem konsequent 'negativ' eingerichteten Lesartenapparat werden die Lesarten, welche den kritischen Text stützen, und die Siglen der jene Les arten bezeugenden Handschriften nicht verzeichnet; der Appa rat berücksichtigt also nur die dem kritischen Text der Historia apostolica widersprechenden Zeugen mit ihren Varianten. Eine Fehlanzeige im Apparat besagt also, daß unser textus receptus mit dem Text in allen Handschriften übereinstimmt. Wir vermerken in unserem Lesartenapparat schließlich auch die Stellen, wo die 'modernen' Arator-Ausgaben (Arntzen=Migne, Perugi, McKinlay) von unserem kritischen Text abweichen. In unserer Ausga

8. ZUR EDITION

107

be der Historia apostolica haben wir auch alle Kritiken, welche die Wissenschaftler auf der Arator-Edition von McKinlay geübt ha ben, berücksichtigt und nötigenfalls in unserem Lesartenapparat vermerkt. Auch die Orthographie unseres kritischen Textes richtet sich nach der allgemeinen Beschaffenheit der Handschrif ten, nur bleiben die bloß orthographischen Varianten dem Les artenapparat fern, damit dieser nicht überlastet und daher un übersichtlich wird. Nur von den Eigennamen werden auch die handschriftlichen orthographischen Varianten in dem Lesarten apparat konsequent aufgezeichnet. Die Verwendung der Majus kel und der Interpunktion in dem textus receptus ist nach den heu tigen Maßstäben 'modernisiert' : alle Eigennamen (Personen-, Ländernamen usw.) fangen mit einem Großbuchstaben an und nach einem Punkt lassen wir das folgende Anfangswort des nächsten Satzes mit einer Majuskel beginnen ; wir setzen — dem deutschen Sprachgebrauch entsprechend — ein Komma vor ei nem Relativsatz, einem kompletären Nebensatz (mit quod, quia, quoniam u.d.) und vor einem abhängigen Fragesatz. Außer dem kritischen Text und dem Lesartenapparat enthält unsere Edition der Historia apostolica zwei Apparate mit Anmer kungen : einen Apparat unter dem Arator-Text, in dem die un verkennbaren 'Nachahmer' von Arator und die von Arator und seinen späteren 'Nachahmern' und Benutzern mehr oder weni ger bewußt und absichtlich verwendeten Quellen und Zitate vermerkt werden ; einen zweiten Quellenapparat als Appendix, in dem wir die möglichen (nicht immer gewiß erkennbaren) 'Nachahmer' von Arator und die von Arator und seinen späte ren 'Nachahmern' und Benutzern gleichsam unbewußt und un vorsätzlich verwendeten Quellen und freieren stilistischen An klänge aufzeichnen. Als Epiker schließt Arator sich ja, meistens unbewußt, der epischen dichterischen Diktion seiner Vorgänger an und weist er zahlreiche Übereinstimmungen mit seinen poe tischen Kollegen wie mit Vergil, Lukan, Valerius Flaccus, Silius Italicus, Statius, usw. auf; bei diesen Übereinstimmungen han delt es sich jedoch in vielen Fällen nur um allgemeines dichteri sches Formelgut und nicht um bewußte Übernahmen. Arator ist schließlich in dem traditionellen römischen Schulsystem auf gewachsen, in dem die Poesie — d. h. das Lesen, das Interpretie ren, das Meniorisieren, das Vortragen der (klassisch)lateinischen Dichter und das Dichten selbst — eine außergewöhnlich wichti ge Rolle spielte. Die Anwesenheit zahlreicher literarischer An klänge und Reminiszenzen an seine (klassischen heidnischen)

108

EINFÜHRUNG

poetischen Kollegen — zumal am Anfang und am Ende einer Verszeile — ist denn auch größtenteils die Folge einer unbewuß ten Verwendung der bei einem Dichter wie Arator gleichsam automatisch 'aufsprudelnden' Quelle dieses allgemeinen, wäh rend der Studien eingeprägten, dichterischen Formelguts. Die Ausgabe der Aratorglossen enthält die gesamten Interlinearund Marginalglossen und Kommentare bis zum 1 1 . Jahrhundert, dem Höhepunkt der Glossierungstätigkeit in den Arator-Handschriften. Auch bei der Ausgabe der Aratorglossen folgen wir den soeben beschriebenen Editionsprinzipien. Dabei werden zu nächst, nach dem betreffenden Lemma, die Interlinearglossen er wähnt, und zwar in erster Instanz die sogenannten ./. -Glossen (= Synonyme der Lemmata), dann die sogenannten .s. -Glossen (= die 'suppletorischen', ergänzenden Glossen) und schließlich die Marginalglossen. Außer dem kritischen Text und dem Lesartenapparat enthält unsere Edition der Aratorglossen einen Apparat mit Anmerkun gen, in dem wir die von den Glossatoren angeführten Quellen und Zitate vermerken. Für den Quellenapparat unter dem Arator-Text bzw. den Arator-Glossen und den Appendix zu den Quellen der Historia apostolica haben wir die folgenden elektronischen Instrumentaría benutzt: Cetedoc Library of Christian Latin Texts (CLCLT) von Paul Tombeur (Brepols), Patrología Latina Database (Chadwyck - Healey Ltd.), MGH (Brepols), Poetria Nova (A CD-Rom of Latin Medieval Poetry, 650 - 1250 A. D., by P. Mastandrea and L. Tessarolo, SISMEL). 9) Testimonia (in chronologischer Reihenfolge). 1) Cassiodorus [erste Hälfte des 6. Jh. s], Variae 8, 12 (MGH, Auct. ant. 12, Th. Mommsen, 1894, 242-43; CC SL 96, A. Fridh, 1973) : ARATORI V. I (228). ATHALARICVS REX. (1) Perfectionem necessariarum rerum completam esse iudica mus, si quemammodum eligendo uirum magnificum patricium armatae rei publicae parti prouidimus, ita et de sociando ei litterarum peritissimo consulamus. Decet enim tractatores habere 228. = uiro illustri(ssimo).

9. TESTIMONIA

109

doctissimos, quibus potestas summa committitur, ut, nullo defectu impediente meritorum, prouisa rei publicae utilitas explicetur. Alii sunt honores qui se ordinaria prouisione componunt : de generab' autem securitate sollicito tabs associandus fuit, qui parem in suis studiis non haberet. (2) Ñeque enim adhuc minus probatus agnosceris, licet primaeuus ueneris ad honores. Aduocationis te campus exercuit : te iudicii nostri culmen elegit. Nam ita intra te fuit quamuis ampla professio litterarum, ut tuum ibi consenescere non pateremur ingenium. Auspicatus es militem (229), cum implere potueris cognitorem ("°), et quamuis traheret te eloquentia pro defensione dicere, suadebat tamen aequitas iudicanda proferre. Probatum est, quid utilitatis habeat moribus armata facundia. Nam sicut perniciosum est doctos praua suadere, sic salutare munus est, cum ueritatis terminos disertitudo nescit excedere. (3) Sed ut merita tua exemplis potius laudabilibus asseramus, iuuat repetere pomposam legationem, quam non communibus uerbis, sed torrenti eloquentiae ilumine peregisti. Directus enim de partibus Dalmatiarum ad domnum auum nostrum sic necessitates prouincialium, sic utilitates publi cas allegabas, ut apud illum magna cautela sollicitum et copiosus esses et fastidia non moueres. Abundantia siquidem uerba cum suauissimo lepore defluebant et cum finem faceres, adhuc dicere quaerebaris; delectando mouendo implebas magis ueri oratoris nisum, cum iam causidici deseruisses officium. (4) Genitoris quin etiam tui facundia et moribus adiuuaris, cuius te eloquium instruere potuit, etiamsi libris ueterum non uacasses. Erat enim, ut scimus, egregie litteris eruditus. Et ut aliquid studioso exquisitum dicere uideamur, has primum, ut frequentior tradit opinio, Mercurius repertor artium multarum uolatu Strymoniarum auium collegisse memoratur. (5) Nam et hodie grues, qui classe consociant, alphabeti formas natura inbuente describunt : quem in ordinem decorum redigens, uocalibus consonantibusque congruenter ammixtis, uiam sensualem reperit, per quam alta petens ad penetralia prudentiae mens possit uelocissima peruenire. Hinc Helenus auctor Graecorum plura dixit eximie uirtutem eius compositionemque subtilissima narratione describens, ut in ipso initio possit agnosci magnarum copia litterarum. (6) Sed ut ad propositum redeamus, paterno igitur exemplo ingenium extendisse credendus es, qui in Romano foro eloquentiam non nutristi. О beatum magistrum felicissimumque discipulum, qui affec-

229. = aduocatum. 230. = iudicem.

110

EINFÜHRUNG

tuose didicit, quod aliis doctorum terror extorsit! (7) Romanum denique eloquium non suis regionibus inuenisti et ibi te Tulliana lectio disertum reddidit, ubi quondam Gallica lingua resonauit. Vbi sunt, qui Latinas litteras Romae, non etiam alibi asserunt esse discendas? Euaserat Caecilius pondus uerecundiae, si hunc prouectum saecula priora genuissent. Soluta est quippe uis illa sententiae: mittit et Liguria Tullios suos. (8) Cognosce quid ex meritis tuis aestimauimus, quando te illius consilio uides esse sociatum, qui nostri imperii tractat arcanum. Hinc est quod te comitiis domesticorum illustratum isto honore decoramus, ut merito maiora de nostris debeas sperare iudiciis, qui in te adhuc meliora credimus inueniri. Grande tibi negotium uides esse commissum: quidquid egeris, generalitas sentit. Nam qui potest in uniuersitate peccare, gloriosus nimis est, si nescit excedere. 2) Ennodius [473 - 521], Eptstolae VI, Ep. 1 (MGH, Auct. ant. 7, F. Vogel, 1885, 200; CSEL 6, W. Hartel, 1882, 148-49) : ENNODIVS PARTHENIO. (1) Nisi te efflictim diligerem et pii amoris soliditas indemutabib' radice constaret, possem iniuriarum dolore prouocatus, uel cum pueriliter irasceris uel cum adroganter supplicas, commoueri. Nihil enim inuenio, quod sit fabricata humilitate superbius. Praefero contumelias fucatae frontis obsequiis: transit amaritudinem dulcedo simulata. Non opus est deprecationibus, si quae te catena nectat intellegis. (2) Poscant pro excessibus ueniam, quibus est liberum non parere. Ita famulos nobis iudicii caelestis claritudo deputauit, ut in quacumque mens parte deflexerit, illorum neeessitas inclinetur. Ille expetat clemens, qui districtum, si uelit, refutare possit imperium. Haud procul te ab hoc ordine euagari potestas mihi a deo adtributa patietur. (3) Optare te conuenit, ne mansuetudinem, quam in me praedicas, meritorum tuorum consideratio iusta deuenustet et pietatis tramitem culparum multitudo depretiet. Licet, ni fallor, misericorditer uindicta comitatur errantem nec ulla est potior patientia, nisi quae uitiis aditum non recludit, a te tamen facessat indignatio nostra, quia quod deliqueris, non inclusus dolor et gratia fallente seruatus sed uerbera castigabunt. (4) Nunc uno modo in cicatricem cogere uulnera intemperatis sermonibus ingesta praeualebis, si te per culmina liberaus studii ingenuum doctrina monstrauerit. Veniam nisi peritia suffragante non exiges. Mutata, qua notus sum, lege parcendi circa desidem saeuitiam sub perennitate seruabo. Quod restat, deum precor, ut ualeas et de uersibus tuis caelesti fauore comitatus spem augeas quam dedisti.

9. TESTIMONIA

111

3) Ennodius, Epistolae VIII, Ер. 4 (MGH, Auct. ant. 7, 271 ; CSEL 6, 202-03) : ENNODIVS ARATORI. (1) Ad longinqua digrediens caritatis immemor extitisti. Non licuit tecum piam diligentiam muros exire. Dum urbis habitator es, fabricatas blandidas non sine Daedala arte custodis: at ubi rus petendum esse decreueris, quasi graues sarcinas amicorum memoriam derelinquis. Tu uillares de licias expetisti, et nos apud te inter moenium mala remansimus. Non habuit radicem affectio, quam uelut curarum tormenta se paraste Dicas, unde tam uelox exprobratio? (2)/Nec aequum esse parari ante delicta tortorem. Scripturum te, mox fuisses ad optata peruectus, sine cunctatione promisisti. Quantum pater tuus semper culparum tuarum uulgator exposuit, iam a te pueri paginis uacui commearunt. Timeo, ne ista taciturnitas diuturnitate conualescat et in usum silentii turpis crescat incuria. Domine mi, saluto ergo et promissi te memorem debere esse conuenio, quatenus inter cana nemora redimitus hederis efferaris. 4) Ennodius, Epistolae VIII, Ep. 11 (MGH, Auct. ant. 7, 276; CSEL 6, 207-08) : ARATORI ENNODIVS. (1) Miror cur deuenustes turpi silentio ad Romanum decorem politi in te bona conloquii et coactas multo sudore diuitias fugiens dispensationem taciturnitate con sumas. Quidquid dignis conlatum merit, dum in usu est, ornat auctorem : ingeniorum elegantiam qui concludit extenuat. Vnus error est prodire rusticantem et dignum laudis honore delitescere. (2) Nunquid non habuisti digna memoratu ? Aut ego tibi uisus sum non colendus eloquio ? Fuit aliquando materia, quae sic omnium unguis et litteris celebranda sit ? Quando ad nuptialem copulam perductus homo est, cui cum magna sit lux natalium abundantia facultatum, disciplina et pudor utrumque transgreditur, qui uitia carnis abiurans pro blandimento turpi respuebat, quidquid leges dedere pro remedio, et nolens uxoriis corpus deputare seruitiis putauit se addicere, si quidquam mundo inpenderet liberam castitatem? (3) Haec et si non diligis, debes tamen pro ingenii tui ostentatione laudare. Possumus te credere bonum fieri, si audiamus quae honesta sunt praedicantem. Nunc salutem largissimam dicens ut rescribas admoneo, et non me de epístola mea aestimes, quam, deus testis est, dum de basilica remearem, transcursione dictaui. 5) Ennodius, Epistolae IX, Ep. 1 (MGH Auct. ant. 7, 292; CSEL 6, 228-29) :

112

EINFÜHRUNG

ENNODIVS ARATORI. (1) Velim ita labori meo faueas, ut ieiuno ueniam praestes ingenio, quia nefas est in deuotionibus despici amabilem discendi cupiditatem, quando quod gratiosus optulerit, durus rerum interpres euacuat. Laudandus est in studiis uel qui facundum aequare non putatur eloquio. ínter benignos et eruditos qui deligatur incertum est, cum pars utraque det pretium. (2) Ergo crede diligenti et amaritudinem temporibus legitimi amoris amolire. Nolo rem uoti facias necessitatem, et desideria, quibus humanum genus natura peperit, digeras in maerorem. Non habituais continentiam, nisi nuptias optet, in culpa est: coniugalis copulae uitans remedium electurus est aut uirtutes aut crimina. (3) Tu te ut metiaris, imploro, ut nec supra hominem plenum casibus iter arripias nec intra hominem quae sunt plectenda mediteris. Vix delinquit qui a natura et lege non deuiat. Ergo post Musarum castra et inanes aetate nostra cantile nas ad curam te serendae subolis muta. Vita quod uiluit, quia in ter imperitorum exercitus furor est nolle rusticari : iuuat sapientem hoc esse quod plurimos. (3) Facessat philosophiae in nostrorum nota conuentibus : ego Corydon esse cupio, quotiens felicem inscitiam sequitur qui praecedit. Ergo honorem salutati accipiens rescribe mihi, quid cum animo tuo pagina mea egerit. Nam si quae mihi sit sententia flagites, ego ipsa studiorum liberalium nomina iam detestor. 6) Ennodius, Dictio 9 (MGH, Auct. ant. 7, 112-15; CSEL 6, 450-55) : PRAEFATIO QVANDO ARATOR AVDITORIVM INGRESSVS EST. (1) Notum cunctis bene mortalibus, quod dicendi laborem negotiorum feriae pariant et eliminatis curarum procellis orationum serena plus rutilent. Diem suum ingenia nisi occupationum nebulis fuscata non perdunt. Sententiarum iubar cura uacuos respicit et expeditos animos declamationum pompa commendat. Qui caeca remis temerarius freta proscindit, nudum sollicitudine gubernaculis pectus adcommodat et claui regimen sola qua magistrum nauis conuenit inquisitione perpendit. (2) Tunc stuppea in uentos ex uoto frena laxantur, tunc rudentum uinculis diu libera maria uinciuntur et inperiosis undarum cumulis homo dominaturus ingreditur, uiarum incerta astris recludentibus agniturus. Tunc Phosphoron, Pleadas, Cynosuram et quicquid iter monstrat inspiciens, ad caeli ductum callis hominis ordinatur, si tamen mens nullo extraneae occupationis mordeatur ambiguo пeс peregrinantem notitiam magister inertiae maeror adfligat. (3) Quodsi aut pigro torpore hebetatus animus dor

9. TESTIMONIA

ИЗ

miat aut diuersis excitatus stimulis per deuia distrahatur, nescit ad propositum suum totus occurrere, cuius membra prudentiae lanista animarum cura discerpit. Inefficax semper est et a molis suae ualitudine dissociatus ostenditur, qui non potest quantus est una tractatuum forma monstrare. (4) Est tamen boni doctoris expendere origine serpentis riuuli, qui scalpente ad ipsum terram ungue perducitur, quid sit eius in unum collectus alueus, quid sit ubi nascitur aestimare, et uires fluminis non de his, quae accepit, sed de illis, quae potuit accepisse, colligere. (5) Quorsum, uenerabilis magister, libertatis index, boni testimonium sanguinis, ingeniorum lima, fabricator sensuum, haec uerba praemiserim, si requiras : me me locutus sum, fateor, me digessi ; quem inter inscitiae dormientis infantiam occupationes uariae et tristitia fortis imperitiae mater obpressit, cui non datur duris soluere colla laboribus, ut studiorum lupatis ora decorentur. Meus sermo quod scaber est et nullo splendescens dictionis adtritu, intellegentiae est et exercitii, quod dedisco. (6) Te inter palestra tua originaria linguae palma sollicitat, te inter ciues, mei immemor, superba Delus adnumerat, tu Castalii gurgitis lautus possessor incedis : et ego uix arentibus labiis stillantem guttam marcidi liquoris infun do. Te sudore continuo nulla diuersitate interpellante utpote colonum suum doctrinae messis amplificat : at mihi uix de magnorum horreis pauper faseli esca porrigitur. Tu in sustentationem ruiturae libertatis felix dextera subrogaris: me ecclesiae angulus etiam bona metuentem saeculi praesentis includit. (7) Quid, rogo, uisum est dudum insigni eloquentiae tuae in me tam longe positum oculos destinare ? Fuerunt magis alii, quos dictionis tuae ornamenta conponerent, quibus uerborum falerae per Latiares elegantias adquisitae uicturum et apud posteros nomen offerrent. Me tacito teneri tantum conuenit affectu dictis inparem et officiis sequestratum. (8) Quid erigeres animos, quos alter iam sibi uitae ordo subdiderat ? Quid ad te reuocares per longa itinerum interualla distantem hominem, apud quem sicut nefas est non meruisse laudari, ita crimen fuisse laudatum ? Tua sunt, tua, ne dubita, aut eorum, si tamen inueniri poterunt qui secuntur. (9) Ad adulescentulum tamen, quem praesentis diei auditoriis tuis auspicia dedicarunt, cum quo mihi parili infantia conuenit, si uenia me donatis, uerba conuerto. Cuius primordia quamuis infabricato sermone conmendem, imperiis amoris excusor. Sub iugum mittimur dilectionis necessitate constricti et, dum caris prospicimus, quid nos deceat non uidemus. Hunc licet paterna debuisset oratio prosequi, non est tamen a patre aliena quam porrigo. Debuit tibi, macte, et mea orationem professio. (10) Fe

114

EINFÜHRUNG

lix istud nominis apud doctos auspicium ! Ditandus scientiae frugibus laborem circa studia necessarium promittit et nomine. Fin de, adulescens egregie, pinguium dorsa terrarum, inprime dentem uomeris nouella adhuc incude formatum, exerce in studiorum solo quicquid optimum conuenit aratorem. (11) Si exscrutatus penitus fueris latentium secreta camporum, inuenies illic Deuterium, qui ubertate linguarum germina tibi multiplicatis seminibus et sudorem remuneretur inpensum. Disce iam nunc uerborum luxuriem artis falce truncare, ut nouellus cespes sub ferri disciplina proficiat. Resecetur quicquid infecunda palmitum umbra transmiserit ; ad solam uuarum spem uites tuae ra mos extendant. (12) Talis ad genium tuum redeas necesse est, ta lis ad uota nostra respicias: et cum te grauidis scientiae culmis ornaueris, tunc te Magnum dici conueniet Aratorem. Quocirca spes in te premii nutriat laudis ardorem. Legi quia non est fortunae lusus, si quando inter feculentos, quorum ego primus sum, inperitorum greges profecerit litteratus. (13) Non metuas pressuram, qua grauantur instructi: plus laudis habet iacens peritia quam culmina rusticantum. Erigit doctos conscientia sua, et si quando incertis temporum flatibus opponuntur, sustinent mala, quae saeculis magis sunt adscribenda, quam meritis. (14) Prosecutionem meam, quam uere rusticam in Aratoris conmendatione contexui, felici tantum dicunt aliqui personae blanditam, cui fauorem de patris potestate conciliet dilectionem mentita neeessitas, in cuius laudis ministerio uiuis et praesentibus tantum seruiens temporalem exhibeat lingua famulatum, quae quotiens in aliquorum praeconio fucatis uerborum imaginibus ludit, fortiori studio conceptum mentis abscondit. (15) Non numquam enim doctis tribuit stilus profundiorem cogitationum latebram, si dulcibus aures non bene merentum fomentis inlexerit. Sed sequestrentur a nostro talia instituta proposito. Nos et scire haec conuenit et odisse. Cautius enim a prudentibus nota quam inopinata fugiuntur. Mihi ad laudationes amicorum nisi amor uerba transmiserit, quae in penetralibus conscientiae carita te magistra dictantur, inter relationum uias sub fasce suscepti operis palpitabo. (16) Ergo classico meo, cui proprium sine frau de seruiuit ingenium, indices animi mei dictiones attuli, quia sine adulationis suspicione est inter aequales amicitia personas et tunc fida diligentum sinceritas adprobatur, quotiens non uenit a potestate quod metuas. Mihi classicus non meretur inperiis, quic quid non inponit obsequio. (17) Ferunt tamen aliqui, orbo parentibus fideli auspicato gymnasia litterarum personam religiosam debuisse magis uerba praestare. Orbum parentibus dixi, cui

9. TESTIMONIA

115

per felicia naturae damna communis pater et episcopus factus est proprius. Ille afflictorum consolatio, ieiunorum cibus, caecorum oculus, pes claudorum, tot pietatis suae species, tot misericordiarum gradus ad huius conuertit personae profectum. (18) Et illud domni Laurenti quod mundi necessitatibus succurrit ingenium in ministerio huius exercetur infantuli. Cui talis non sit, ut uere dixerim, gratiosa calamitas? Quem non iuuet amisisse patrem, sub lucrosa commutatione si talem conceditur inuenisse? Tanti uiri insignia, quae implere nequeo, per profana uerba non teme ro. (19) Ipse est, cuius est dulcis auctoritas aut horrida dulcedo, qui magistrum in ecclesia, magistrum in domo, magistrum in conuiuio, magistrum inplet in iocis, qui numquam facit quod sequentes nolit imitari, cuius ad unguem polita conuersatio caeleste iter discipulis, dum incedit, ostendit. Minor enim laus est docere bene, nisi opere docenda monstraueris. (20) Huius uiri suscepto adulescenti quid mea praestitisset oratio, quem euentus dexter de institutoris meritis manet et de orbitatis prosperitate perfectio ? Huic sufficiunt patroni preces, per quas merebitur institutis optimis imbutus degenerare sublimiter. 7) Ennodius, Carm. 2, 105 (MGH, Auct. ant. 7, 184) : EPIGRAMMA IN NATALE INFANTI ARATORI V. I. EX TEMPORE. Iure colis proprium natalem, pulcer Arator, Qui si non coleres, numquid arator eras ? 8) Ennodius, Cam. 2, 114 (MGH, Auct. ant. 7, 215) : VERSVS DE FLAGELLO INFANTIS ARATORIS. Quae capiunt mundum, iunxit mens docta flagello Exornans censu nobilitante plagas. 9) Ennodius, Dictio 17 (MGH, Auct. ant. 7, 184; CSEL 6, 473-75) : IN EVM QVI SENI PATRI CIBOS SVBTRAXIT. DATA ARATORI. (1) Nescio, iudices, utrum inueniatur poena, quae criminibus satisfaciat inpetiti. Interim deest linguae copia, quando facinoris nouitas superat arguentem. Iste est filius qui grandaeuo patri, cum posset praebere alimenta, denegauit, id genii sceleribus suis adsocians, ut esset patre incolumi parricida. (2) Putas euasisse te debitum de non inlata genitori morte supplici um ? Vt esses nocentior, pepercisti. Potuisses cruciatus, quos intuleras, ultimo patris fine concludere, si medica manu iugulum praestitisses. Prima est malorum tuorum adinuentio, creatoris proprii exitium nec remouere ut pium filium nec ut crudelem

116

EINFÜHRUNG

decet inferre. (3) Quid est quod inter utramque uiam, exquisiti inuentor periculi, neutram sectatus pasceris promulgata tabe genitoris? Vixit te procurante eo infelicior pater, quod mori te procurante non meruit. Nemo, sanctissimi, dubitat mundi istius mala aduocata nece sepiliri et communem sortem uotum esse in ter aduersa constitutis. Necesse est optari quod modum ponit amaritudinis. (4) Rogo, quibus est beluis conparandus, qui procuratione sua infert dura sine termino: cuius doli, dum manus abstinet ab auctore lucis, leto commutanda pepererunt ? lam erat genitor istius annorum fasce contritus, iam per tremenda senis membra aeui depopulatio uestigia olim robusta subuerterat, iam diuturnitatis morsibus in rugas, quae declarabat hominem, for ma uergebat : non tamen sine spe subsidii ad maturitatem peruenerat, cui iam maior suboles adridebat. (5) Potiori fiducia ad uictum congregata dispersit, quem semper scimus horrea sua in pignons alacritate posuisse. Omen putauit cogitare de substantia, cui exsistebat natus incolumis, ad gelidam canitiem hoc putans posse sufficere, quod reparatus in prosapiae annis uiridioribus non peribat, cum repente egregius iuuenis tali patrem securitate nudauit. (6) Vellem paulisper, uenerandi cognitores, ad hunc uerba conuertere : sed reor perire monita, quae profligatis moribus exhibentur. Putamus, uenerandi hominum, ad hos usus prolem cuiuspiam magisterio peruenire? Sufficit germini institutio naturae, quando quod solent facere doctores, infundit eorum pectoribus lex humana. Non est ex adcidenti bonum debita conplere ; nec deesse potest ratione praeditis, quod auibus probamus insertum. (7) Versa uice aquilas legimus fetuum ministerio pasci, et beneficia parentum, quot inplumes nati, quando ouorum tunicis exuuntur, indepti sunt, quadam districti aequitate restituunt. Non putant uolucres esse liberum adcepta denegare. Qua le est ingenium, quod circa diligentiam suorum alites nescit imitan ? Transeo multiplicibus exemplis luporum rapacitates : ieiuno escas parentibus ore deferunt et inpasta uisceribus fera ad creatores suos currit ore locupleti. (8) Vos perpendite conscientiam rei, quali poena digna sit quae inusitata conmisit, quia propagantur inpunitate uitia et, nisi iudicantum censura succurreret, peccandi uis per generale corpus exiret. 10) Ennodius, Dictio 18 (MGH, Auct. ant. 7, 191-92; CSEL 6, 476-78) : IN TYRANNVM QVI PRAEMII NOMINE PARRICIDAE STATVAM INTER VIROS FORTES DEDIT. DATA ARATOR1 V.C.

9. TESTIMONIA

117

(1) Quamuis, iudices, uirorum fortium effigies mansuro perenniter aere seruentur et per haec simulacra nesciant obitum uel sepulti, quamuis in aeternitatem migret per has artes imago mortalium et angustam humanae naturae legem uincat industria : ta men uirtutis pretium nec parricida aliquando meruit пeс tyrannus exsoluit. (2) Quando munus innocentium aut sceleratus elicuit aut oppressor libertatis ingessit ? Statua, uenerandi praesules, sudoris fructus est, iudicio reddenda purissimi, ut in utroque congruus nitor nec suscipientem deuenustet, si indigno auctore prouenerit, nec si conferatur inmerito, maculet largientem. Si li bera aduersus tyrannum uox est uitia detestanos, si licet sub tutore criminum culpas urgueri, dicam quod sendo. (3) Inter duos nefarios res honesta uolitauit et neutro munita praesidio, пec a quo procederet nec ad quem deflueret, cognoscebat. Res dudum decreta fortibus et sanguinis conparanda suffragiis, ad quorum peruenerit iura respicite : ut eam tribuat usurpator imperii et accipiat patris extinctor. (4) Quo me uertam, nescio. Inter uirtutum tuarum, uenerande princeps, deprehensus abrupta nescio, utrum accusem quod tyrannus es, an quod honoras praemio par ricidas. Vtrique digni crucibus et de praesenti uita culleis effugandi, non creditis sufficere, uos debitum uitasse supplicium, nisi et tu quod non licet tribuas et ille quod non meretur acceperit ! (5) Iam dudum a te ista per audaciam praesumpta sunt, cum arcem iustitiae profligator intrasti, his ad dominatum euectus suffragiis, quibus in altero statuam contulisti. Necesse est, amplissimi hominum, uniuersos fouere quod fuerint, nec utiliter nisi ab emendatis corriguntur excessus. Prodigus fronds est, qui punitorem mali credit facinorum sectatorem. Iudicis conscientia constringitur necessitate secred et non putat liberum condemnare in subiectis, quod ipsa non dubitauit admittere. (6) Quands successibus aut quam uariis incrementis ad haec, sentina crimi num, peruenisd, ut tibi liceret ad sublimia peruenienti in tantum peccare, cum uelles, ut probrosos ad potiora statuis inuitares ? Tu libertatis saporem felle seruitii conmutasti, ille obsequia patri de bita uertit ad gladios. Quantum laudanda sint quae laesistis aduertite et feriato ore adcusantis, quid mereatur pater et ingenuitas, aestimate ! (7) Tu absoluta colla iugo miserrimae condicionis adstringis, apud illum nihil praeualuit lex naturae. Hoc tu circa patriam geris, quod intulit hic parenti, in eo fortasse crudelior tu credendus, quod dura imperia sub uitali quadam morte dispensas пec illis, quibus est desiderabilis obitus, quasi medica manu praestas exitium. Ille non passus genitorem in mundo subsistere pernici ictu eripuit uitam lucis auctori. (8) Nescio qua sint

118

EINFÜHRUNG

criminum diuersitate discreti : interim, si liceat, poena iungendi sunt. Si te circa ciues alicuius supercilii tumor eleuasset, reum te designaret laesa communio et priuatae abiuratorem dulcedinis inmoderata nuntiaret erectio. Si ille creatorem toruo lustrasset aspectu, genitore incolumi habuisset meritum parricidae. (9) Videte quid dignum his sit, qui ad delictorum fastigia peruenerunt. Nihil est quod residuum aut adflicta credat patria aut pater extinctus. Facessat a nobis, principes uiri, argumentis acerbare conmissum. Sufficiunt nuda reorum uocabula, nullo defensionis munienda priuilegio. Addam sane delicto quodam, quae sunt praecelsa reatuum, ne ulla res uideatur de actione subtracta, quam sagacibus, ut aestimo, uestigiis inuenistis. (10) Ambitur parricidae statua fortium uallata lateribus, et simulacrum, quod aut litteraria cura peperit aut Martius campus refudit, huius imagini posthabetur. Duriter, si creditis, ferunt tot euecti titubs nulla se ab effusore paterni sanguinis retributione distare et, si qui animabus reliquus uigor est, deflent praemia sua, quae adnisu roboris exegerunt. Vbi honestas, ubi studii bberaus efficacia, ubi munus pro patria dimicantis, si aereas formas arcis possessor exhibet et, qui genitoris funus procurat, obtineat? (11) Vos tantum di gna meritis exhíbete tormenta, ne si impar poena impetitos addixerit, nec uobis debeatur laudatio directa censendi. Vno itinere uita pellantur, quibus paene par existit et sors delicti. 11) Ennodius, Dictio 12 (MGH, Auct. ant. 7, 238-39; CSEL 6, 461-64) : DICTIO DATA ARATORI QVANDO AD LAVDEM PROVECTVS EST: LAVS LITTERARVM. PRAEFATIO. Littera de proprio laudetur splendida censu ! Adueпa nam cultus nil tribuit genii. Ebria uestito plus lucent uellera Sere, Per se candentes colla decent lapides. Non iuuat externo conponere membra nitore : Lux naturalis sidera nobilitat. NARRATIO. (1) Omnibus rebus, quae aestimantur dignae praeconiis, exhibenda est pro dicendi facultate laudatio. Ab eloquentiae dote radiantibus reddenda sunt litteris quae debentur, quia sicut gratuitum munus et opes et animum indicat largitoris, ita accepta denegari auaritiam et inpudentiam reserat supprimentis. Libemus litterarum numini, quod de ipsarum fluxit altaribus! (2)

9. TESTIMONIA

119

Quantisuis enim materia ista copiis praedicationis honoretur, qualibet efíluat ubertate dictorum, de possessionis suae frugibus pasta satiatur, quia dum inter uirecta, quae disposuit, propria oculos amoenitate captiuat, habet quidem ipsa iucunditatem de graminibus suis, sed maiora capiunt messes ingeniorum incre menta per dominam. Itaque qui fenus litteris soluerit, plus ditescet, dum per secretiores meatus quasi per magnos alueos quae ad illas directa sunt fluenta reducuntur ; nec quod per guttas emiseris, < non > aliter quam si relabentis Ionii ius habeas, possidebis. Quis peritiae depositum neget, nisi qui desiderat mendicus effici, dum reseruat ? (3) Istius rei fructus, quod mirum dictu est, in abundantiam refusus exaestuat, dum ieiunos faciat incubantes. Ergo post opem caelestem, post superni fauoris auxilium, minis tra quibus utaris, ars ueneranda, praeconiis, et inuentionis tuae bono de his, quae a te fuerint directa, gratulare : a te orta in usu laudis amplectere! (4) Nos nihil manet in hac parte quod dignum sit ultione uel praemio. Fideli oris nostri famulatu si parum in eleuatione meritorum tuorum suggerimus, hoc dedisti. Nos horum amnium fistulae sumus nec quicquam de copiis commissi liquoris ebibimus. Tu ut per nos meritis tuis satisfacías, quasi Aegeum pelagus, ut Pegaseus gurges inlabere. (5) Ante oculos uestros sunt morum nostrorum si bene exempla retinetis. Saluae sunt quascumque de censu uestro ad usuram gemmas admouemus. Ecce uerticem meum coruscans luce uestra diadema nobilitat et pretiosorum lapidum fulgore uariato crescit ex ge nio, dum conpetenter ostenditur. A uobis radicem sumunt insti tuta sapientiae, per uos informata proferuntur. Nullus sine uobis pectori sapor est nec libertas eloquio. (6) Vos ingenui testimoni um sanguinis, uos materia pudoris, per uos quod bene cor dictauerit lingua proloquitur. Ad inuestigandam iter iustitiam uos praebetis, dum oppressum dumetis callem, quo expetuntur su perna, purgastis. Vos triticeam de loliis segetem, uos fecundas de sterilitate ingeniorum glebas effïcitis et grauidas aristas ad scientiae horrea, ne fames infantiae possit praeualere, portatis. (7) Mundae nitorem familiae seruando obscenam prosapiem pere grina luce perfunditis. Deo proxima res est uestro infusa benefi cio, dum per cursus elucubrationis tradihumilitae, ne optimi de genеrent et ut mali degenerent, salua stemmatum ueritate praestatur. Per uos de innocentum actibus, quae ad instructionem sequentium pertinebant, gesta non pereunt ; uestris in medi um catenis transacta reducuntur et sepulta reuiuiscunt: uos in strumenta memoriae, uos causa pietatis. (8) Vestris uomeribus humani pectoris tellus ad fecunditatem praeparata describitur:

120

EINFÜHRUNG

uos religionis auctores, uos hostes criminum. Vobis ducibus quae per usum subripiunt dediscuntur scelera, per quas bona discuntur : aut ad directum homines augetis propositum aut muta ns obliquum. Vestro exules ornantur iudicio et a mundi culminibus seiunctos uos caelo sociatis. (9) Malas conscientias aut intrare contemnitis aut in sacrarium ingressae dedicatis. Facessat a litteris uel mutare quod dignum est uel non mutare quod noxium. Vestris uulneribus nulla per chalybem uestitos subducit instructio : ad penetralia illorum, et quos ferrum texerit, peruenitis. Vestris umbonjbus directa ab aduersariis tela repelluntur, nec spiculis peritiae uestrae ulla clipeorum crates obponitur. (10) Vos in adflictione constitutos erigitis, uos positos in corporum cruce mulcetis sic gaudiis augmenta tribuentes, ut modum hilaritas et producta custodiat : si a uobis ueniant blandimenta, dulcescunt. Non licet contra imperium uestrum uel defunctum flere quem diligas: uos nuptiis, uos aptae funeribus. Scientiae istius studium diuersissima in concordiam tenet et utramque partem amplexa gratulatur. (11) Vtinam uos longioribus coli liceret affatibus et non uestris legibus deberetur breuitas, a quibus copia uotiua suggeritur! Per litterarum species in longum itura uox tute committitur et sine inminutione sui relegenti solidatur. Ante uos ignara ordinis uixit humanitas et ructantia glandem pectora sine modis uerba uomuerunt. Vos inter unius naturae homines distantiam facitis, dum caelestibus notitia uestri, pecudibus similes reddit ignoratio. (12) In propatulo est, qualis ante hanc frugem fuerit mortalium deserta prosapies. Cum illis enim, quibus nobiscum per aduentus in luce est, per discretionem uestram non est condicio una sapiendi. Valete, ornamenta melioris saeculi, et mundum, quem eruderastis, concessae a deo in temporum remedio possidete. 12) Ennodius, Dictio 22 (MGH, Auct. ant. 7, 271-72 ; CSEL 6, 493): PRAEFATIO. Copiose quidem egregius adulescens inuentorum suorum diuitias in ordinem digerens uerborum quoque ubertate dotauit et, quae pro religione esse credidit, digno reuerentia ore deprompsit. Sed procul opinionis insidias cessent malignorum commenta tractatuum. Non nos contra Aratorem dictionis pectus opponimus < sed > nec erumpentem in lucem laudis palmitem inimica falce truncamus, sed quem uerborum callem sequi debeat demonstrantes, scimus in illo nobis clarius, si eum praeferri contigerit, triumphandum, quia de nostro hausit quicquid deo amplificante de scientia opum largus effuderit.

9. TESTIMONIA

121

13) Venantius Fortunatus [zweite Hälfte des 6. Jh. s / Anfang des 7. Jh. s], De uita sancti Martini 1, 14-25 (MGH, Auct. ant. 4, Fr. Leo, 1881,295-96): Primus enim docili distinguens ordine carmen Maiestatis opus metri canit arte Iuuencus. Hinc quoque cönspicui radiauit lingua Seduli Paucaque perstrinxit florente Orientius ore, Martyribus piis sacra haec donaria mittens Prudens prudenter Prudentius immolat actus. Stemmate corde fide pollens Paulinus et arte Versibus explicuit Martini dogma magistri. Sortis apostolicae quae gesta uocantur et actus Facundo eloquio sulcauit uates Arator. Quod sacra explicuit serie genealogus olim, Alcimus egregio digessit acumine praesul. 14) Libellus missae oder die sogenannten MONE-Messen [um 630-40]. , 74-76, insbesondere 75,8 76,2: et qui cuncta potens propriis animata figuris artefice sermone facis ("1), quique edita cernens ante uidens rerumque creans per nomina formas, cum fiеrent, uox semen erat, nec distulit ortus imperium natura sequens ; mox spiritus oris aethera curuauit, sola necsuet, aequora fudit, materiamque operis sola est largita uoluntas. Ne defurme iugum similis portarit imago, tigmine seruile latuit regnat < or > Olimpi, ut sua gentiles implerent coepta furoris. Quis dolus Herodis cum tristia bella moueret infantum mandata neci ? quos ubire raptus uulnera suscipiunt paruis errantia membris uix habitura locum, saeuoque iubente thiranno

231. Ein kleineres Aratorzitat ist in einer mailändischen Präfation (vom Fest der Translatio S. Nazarii am 10. Mai) versteckt : Vere dignum. aequum et salutare. nos tibi reddere grates vis trina deus sator optime rerum Qui cuncta propriis animatafiguris artifici sermonefacis. quiquefacta conseruas [Arator 1, 338-39]. Cf. Eizenhöfer 1953: 333.

122

EINFÜHRUNG

nasci poena fuit, cuius tulit impitus aeuum, quem nesciuit agi, qui perdedit. О noua mortis condicio, solo uitam pro fine subire, et, cum prima dies atque ultima sit simul una, posse magis quam scire mori. Quis lumine sicco aut gemetu cessante queat memorare Pilati, quod defient elimenta, nefas ? quo[d] iudice Christus subdere pro mundi uoluit sua membra periclis, ut carnalem malum caro soluerit et feros hostis, cuius ab injenium fluxerunt tela ueneni, perderet antiqui lacrimosa piacola belli, materia superante pari, ne criminis ultra per subolem proderit onus. Damnatio iusti libertas est facta reis. Da semina uerbi per tua dona coli[s] signisque noualibus usa collegat ista manus te fructificante manipolus, de quibus ipse tui conponas horrea caeli triticiamque fidem lulio pereunte coronis [Arator 1, 338-369]. 15) Aldhelmus [um 640 - 709], De metris et enigmatibus (MGH, Auct. ant. 15, R. Ehwald, 1919) 68, 10-12: Et radio rudis testamenti coruscante redemptor noster caelesti clauiculario, de quo poeta Clauiger inquit aethereus [Arator 1, 899], portam qui pandit in aethra [Arator 1, 1076] ("2). Vgl. Testimonia 20 21. 16) Aldhelmus, De metris et enigmatibus (MGH, Auct. ant. 15) 70, 19-71,2: Idcirco praxapostolon hoc est actus apostolorum totidem uiros diaconatus officio functos et primitiuae dispensatores ecclesiae probat, de quibus Arator poetica facundia fretus refert : Iura minister» sacris altaribus apti In septem statuere uiris ! [Arator 1, 552-53]. Vgl. Testimonium 24. 17) Aldhelmus, De metris et enigmatibus (MGH, Auct. ant. 15) 80, 20-23: et Arator subdiaconus primo uersu terminalem genetiui sillabam displodit dicens Moenibus undosis bellorum incendia cernens [Arator, Ad 232. Vgl. Aldhelm., Cam. eccl. (MGH Auct. ant. 15, 11) 1, 6: Claui ger aethereus portam qui pondis in aethra; Aldhelm., Carm. eccl. (MGH Auct. ant. 15, 18) 4, 1, 2: Clauiger aethereus qui portam pandit in aethra.

9. TESTIMONIA

123

Vigilium 1], et infra elegiaco uersu subiunxit Inque humeris ferimur te releuante piis [Arator, Ad Vigilium 6]. 18) Aldhelmus, De metris et enigmatibus (MGH, Auct. ant. 15) 92, 25-93,3: D. Quis est uersus districtus? - M. Qui in scansione pedum numquam orationem accommodat integram. — D. Melius exemplis quam nuda uerbositate informor. — M. Praebet Arator exemplum : Mortalisque sibi studium proponat origo [Arator, 1 871]. Scanditur ita: Morta. lisquesi. bistudi. umpro. ponato. rigo. Ecce, nulla oratio integra in quolibet pede reperta est. Idem alibi : Largiri saluantis opem numerusque dierum [Arator 1, 883]. 19) Aldhelmus, De metris et enigmatibus (MGH, Auct. ant. 15) 153,4-8: Iecur, ebur, ager, timor, liquor (si nomen merit tertiae declinationis) pirrichius est, ut Arator : ... de rore dapes, de caute liquores [Arator 2, 59]. Et infra : Aereusque liquor solidis induruit escis [Arator 2, 62]. 20) Aldhelmus, De uirginitate (MGH, Auct. ant. 15) 314, 9-11 : siquidem pastor gregis dominici et ianitor caelestis aulae — de quo poeta : Clauiger aethereus [Arator 1 , 899] portam qui pandis in aethra [Arator 1,1076]. Vgl. Testimonia 15 21. 21) Aldhelmus, Epistula 4 Ad Geruntium (MGH, Auct. ant. 15) 485,14-15: Si ergo Petro claues caelestis regni a Christo collatae sunt, de quo poeta ait : Clauiger aethereus [Arator 1 , 899] portam qui pandis in aethra [Arator 1,1076]. Vgl. Testimomia 15 20. 22) Beda [672/73 — 735], De arte metrica (Keil, Grammatici Latini VII 229, 19-23 ; CC SL 123A, C.B. Kendall, 1975, cap. 2) : (De syllaba) : aut duarum coniunctione, quod diphthongon uocant, ut 'aeuum', 'poena', 'Augustus', 'Eurus', 'ei', ut Arator [2, 701-02]:

124

EINFÜHRUNG

Ei mihi iam uideo subitis lapsura minis Condita fana diu, templi quoque nobilis aedem. Vgl. Testimonia 52 66 76. 23) Beda, De arte metrica (Keil, Grammatici Latini VII 232,32 233,2 ;CCSL123A, cap. 3): Quamuis et Arator imitatus ueteres dixerit : О utinam nostris uoluisses fida iuuentus Consiliis parere prius, ne litora Cretae Linqueres, insani rabiem passura profundi [Arator 2, 1107-09]. 24) Beda, De arte metrica (Keil, Grammatici Latini VII 243,26 — 244,6 ; CC SL 123A, cap. 11) : At uero in hexametro carmine concatenado uersuum plurimorum solet esse gratissima, quod in Aratore et Sedulio frequenter inuenies, modo duobus, modo tribus, modo quattuor aut quin que uersibus, non numquam sex uel septem uel etiam pluribus ad inuicem conexis, quod est illud [...] Et Arator: Iura ministerii sacris altaribus apti In septem statuere uiris, quos undique lectos Leuitas uocitare placet. Quam splendida coepit Ecclesiae fulgere manus, quae pocula uitae Misceat et latices cum sanguine porrigat igni [Arator 1, 552-56]. 25) Beda, Expositio Actuum apostolorum, Praefatio (CC SL 121, M.L.W. Laistner, 1983, 3,18-24): In quo me opusculo, cum alii plurimi fidei catholicae scriptores, tum maxime iuuauit Arator, sanctae romanae ecclesiae subdiaconus, qui ipsum ex ordine librum heroico carmine percurrens nonnullos in eodem metro allegoriae flores admiscuit, occasionem mihi tribuens uel alia ex his colligendi uel eadem planius exponendi. 26) Beda, Expositio Actuum apostolorum 1, 23 (CC SL 121, 14,24247): Barsabba 'filius quietis', Mathias 'Dei paruus' interpretatur ; de quo Arator : О quantum, inquit, distant humana supernis Iudiciis ! Parui merito transcenditur ille Laude hominum qui iustus erat [Arator 1, 108-110]. Vgl. Testimonia 47 89. 27) Beda, Expositio Actuum apostoiorum 4, 37 (CC SL 121, 28,95 102):

9. TESTIMONIA

125

Sic beatus Petrus propter eiusdem spiritus gratiam Bariona, id est 'filius columbae' uocatus est. Sequitur : Et adtulit pretium etposuit ante pedes apostolorum. De hoc Arator : Destituí debere probant, quod tangere uitant, Calcandumque docent, quod subdunt gressibus aurum ; Consimili iactatur humo [Arator 1, 407-410]. Vgl. Testimonia 11О 119 123. 28) Beda, Expositio Actuum apostolorum 6, 2 (CC SL 121, 32,4-8) : Non est aequum nos derelinquere uerbum dei et ministrare mensis. De hoc Arator : Locus, inquit, indicat iste, Quod meliora rudi populo sint fercula mentis, Quam fusae per membra dapes [Arator 1, 570-72]. 29) Beda, Expositio Actuum apostolorum 7, 58 (CC SL 121, 38,15863) : Et iuxta rerum mutationem martyr mundi cordis ad caelos intuitum dirigit, persecutor durae ceruicis manus ad lapides mittit, unde Arator ait : .... Lapides, Iudaea rebellis In Stephanum limphata rapis, quae crimine duro Saxea semper eris [Arator 1, 593-95]. 30) Beda, Expositio Actuum apostolorum 8, 14 (CC SL 121, 39,1619): Miserunt ad illos Petrum et Ioannem. Pulchre hoc Arator exponit : Saepe sibi socium Petrus facit esse Ioannem, Ecclesiae quia uirgo placet [Arator 1, 624-25]. Vgl. Testimonium 46. 31) Beda, Expositio Actuum apostolorum 12, 10 (CC SL 121, 59,4249): Venerunt ad portam ferream quae ducit ad ciuitatem. Angusta immo ferrea erat porta quae ducit ad Hierusalem caelestem, sed aposto lorum uestigiis nobis est iam facta meabilis, qui sanguine proprio ferrum uicerunt hostium. De hoc Arator : Ferrea quid mirum si cedunt ostia Petro ? Quem deus aetheriae custodem deputat aulae, Ecclesiaeque suae faciens retinere cacumen Infernum superare iubet [Arator 1, 1054-57]. Vgl. Testimonium 44.

126

EINFÜHRUNG

32) Beda, Expositio Actuum apostolorum 16, 17 (CC SL 121, 69,3340): Isti homines serui dei excelsi sunt. Non uoluntatis ista confessio est quam praemium sequitur confitendi, sed timore spiritus sancti cogente uera mendax spiritus loquitur, non ausus luce praesente suas ultra celare tenebras. Peccatori autem dicit deus: Quare tu enanas iustitias meas ? ... Ne corrumpamur amari Melle doli, si uera canat, qui falsa ministrat, ut Arator ait [Aratore 2, 441-42]. 33) Beda, Expositio Actuum apostolorum 19, 15 (CC SL 121, 78,5963): Iesum noui et Paulum scio. De hoc uersu dicit Arator : ... Cognosce furorem, Gens inimica, tuum. Daemon regnare fatetur, Quem uenisse negas, atque hoc conuinceris ipso, Quo stimulante ruis [Arator 2, 647-50]. Vgl. Testimonium 122. 34) Beda, Expositio Actuum apostolorum 19, 29 (CC SL 121, 80,98-104) : Et impetumfecerunt uno animo in theatrum. Theatrum locus est semicirculi figuram habens in quo stantes populi ludos scenicos intus inspiciebant, unde et a spectaculo Graece theatri nomen accepit. Itaque, sicut Arator ait : Non alio decuit causas meritumque Dianae Lasciuo tractare foro. Capit area turpis Concilii deformis opus [Arator 2, 714-16]. 35) Beda, Expositio Actuum apostolorum 20, 31 (CC SL 121, 83,8894): Quoniam per triennium nocte et die non cessaui cum lacrimis monens unumquemque uestrum. Hoc pulchre et breuiter exponit Arator : Qui canit ecclesiae tria dogmata, saepius edit Historicum, morale sonans, typicumque uolumen ; Hinc Iudaea uacans, sterilis quae dicitur arbor, Expectata tribus fructum non adtulit annis [Arator 2, 890-91. 909-10]. 36) Beda, Explanatio Apocalypsis 3, 21 (PL 93, 199D-200A) : Septimum chrysolithus. Chrysolithus lapis quasi aurum fulget, scintillas habens ardentes. Cuius specie figurantur hi qui, intellectu supernae ueraeque sapientiae fulgentes, uerba exhortationis in

9. TESTIMONIA

127

proximos, uel etiam uirtutum signa, quasi scintillas ignis, effundunt. Quorum, ut Arator ait : Mentibus instat amor, sermonibus aestuat ardor [Arator 1, 147]. Vgl. Testimonium 48. 37) Beda, Libellus precum, Praefatio (PL 94, 516B-C) : Aggrediar pro uiribus de pluribus pauca, de maximis modica, de innumerabilibus miraculis metrico carmine contingere aliqua, auctoritate scilicet sanctorum patrum fretus, qui multa in laudibus diuinis metrice adplauserunt, ex quibus praefulgidorum uirorum, Hilarii uidelicet Pictauensis, Sedulii quoque ac Iuuenci presbyterorum, nec non et Aratoris Romanae Ecclesiae subdiaconi, atque Eldelmi et Prosperi discurrens uirentia prata, paradisigenas inde sumens comptis floribus herbas, quibusdam flosculis meae imbecillitatis pro uiribus locis et suis opportunitatibus interpolatis, hanc tantillam intexui coronam uernantem. 38) Beda, Ep. 10 (Epistola ad Accam : De expositione actuum, PL 94, 692C) : In quo me opusculo cum alii plurimi fidei catholicae scriptores, tum maxime iuuit Arator sanctae Romanae Ecclesiae subdiaconus, qui ipsum ex ordine librum heroico carmine percurrens, nonnullos in eodem metro allegoriae flores admiscuit: occasionem mihi tribuens, uel alia ex his colligendi, uel eadem planius exponendi. 39) Paulus Diaconus [um 720 — um 799], De gestis Langobardorum 1, 25 (MGH, Script, rer. Lang., L. Bethmann - G. Waitz, 1878, 63) = Paulus Diaconus, Historia Romana 17 (MGH, Auct. ant. 2, H. Droysen, 1879, 396) = Landulfus Sagax, Additamentum ad hist. PL 95, 1 145A (Testimonium 74) : Huius temporibus Cassiodorus aput urbem Romam tam saeculari quam diuina scientia claruit. Qui inter cetera quae nobiliter scripsit psalmorum praecipue occulta potentissime reserauit. Hic primitus (primum Landulfus Sagax) consul, deinde senator, ad postremum uero monachus exstitit. Hoc etiam tempore Dionisius abbas (Diotisius Alba Landulfus Sagax) in urbe Roma constitu ais pascale calculum miranda argumentatione conposuit. Tunc quoque aput Constantinopolim Priscianus Caesariensis gramaticae artis, ut ita dixerim, profunda rimatus est (Tunc quo que apud — rimatus est] оm. Landulfus Sagax). Tuncque nihilominus Arator, Romanae ecclesiae subdiaconus, poeta mirabilis, apostolorum actus uersibus exametris exarauit.

128

EINFÜHRUNG

Vgl. Testimonia 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 40) Alcuinus [um. 730 - 804], Carmina 1 : Versus de sanctis Euboricensis ecclesiae 1550-1553 (MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 204): Quid quoque Sedulius, uel quid canit ipse Iuuencus, Alcimus et Clemens ("3), Prosper, Paulinus (2M), Arator, Quid Fortunatus, uel quid Lactantius ("5) edunt, Quae Maro Virgilius, Statius, Lucanus et auctor. 41) Alcuinus, Carmina 114, 3, 1-7 (MGH Poetae 1, 345) : His solidata fides, his est tibi, Roma, catenis, Simplicio nunc ipse dedit sacra iura tenere. Libera semper eris : quid enim non uincula praestent, Quae tetigit, qui cuncta potest absoluere ? Cuius Haec inuicta manus uel relligiosa triumpho Moenia non ullo penitus quatientur ab hoste. Claudit iter bellis, qui portam pandit in astris [Vgl. Arator 1, 1070-76]. 42) Theodulfus Aurelianensis [750/60 - 821], Carmina 45, 9-20 = De libris quos legere solebam (MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 543) : Legimus et crebro gentilia scripta sophorum, Rebus qui in uariis eminuere satis. Cura decens patrum nec erat postrema piorum, Quorum sunt subter nomina scripta, uide : Sedulius rutilus, Paulinus, Arator, Auitus, Et Fortunatus, tuque, Iuuence tonans ; Diuersoque potens prudenter promere plura Metro, o Prudenti, noster et ipse parens. Et modo Pompeium, modo te, Donate, legebam, Et modo Virgilium, te modo, Naso loquax. In quorum dictis quamquam sint friuola multa, Plurima sub falso tegmine uera latent.

233. 'Clemens' ist das Cognomen des Aurelius Prudentius Clemens. 234. Mit 'Paulinus' ist bei den Angelsachsen sicher Paulinus von Nola gemeint (vgl. Glauche 11). 235. Weil Lactanz an dieser Stelle bei den Dichtern genannt wird, spielt Alcuin hier in erster Linie zweifellos auf De ave phoenice an (vgl. Glauche 11).

9. TESTIMONIA

129

43) Iohannes Foldensis Didascalus, Versus : Appendix ad Nasonem 11-14 (MGH, Poetae 1, E. Dümmler, 1881, 392) (») : Nos ad Aratoris uertamus corde Thaliam, Vt quod scripsit ad hoc perueniamus opus. Virgilius paleas, frumentum prebet Arator, Hic mansura docet, ille caduca refert. 44) Smaragdus [gest. um 825], Collectiones in epistolas et euangelia, In natali sancti Petri: Lectio actuum apostolorum, cap. 12 (PL 102, 390B-C): Venerunt ad portam ferream, quae ducit ad ciuitatem... Au gusta imo ferrea erat porta, quae ducit ad Ierusalem caelestem, sed apostolorum uestigiis nobis iam facta est meabilis, qui san guine proprio ferreum uicerunt ostium, ad hoc Arator : Ferrea quid mirum si cedunt ostia Petro, Quem deus aethereae custodem deputat aulae, Ecclesiaeque suae faciens retinere cacumen. Infernum superare iubet [Arator 1, 1054-57]. Vgl. Testimonium 31 . 45) Rabanus Maurus [780 — 856], De institutione clericorum 3, 18 (PL 107, 396A) : Deuteronomium uero, et Isaiae canticum, necnon et Salomon et lob, hexametris et pentametris uersibus (ut Iosephus et Orígenes scribunt) apud suos composita decurrunt. Quamobrem non est spernenda haec, quamuis gentilibus communis ratio, sed quan tum satis est perdiscenda, quia utique muld euangelici uiri, insi gnes libros hac arte condiderunt, et deo placere per id satagerunt, ut fuit Iuuencus, Sedulius, Arator, Alcimus, Clemens, Paulinus et Fortunatus, et caeteri multi. 46) Rabanus Maurus, Homilia 61 (PL 110, 263A-B) : Sorietas Petri et Ioannis in praedicatione euangelii significat castitatem rectae fidei, quam praedicatores sancti in uerbo doctrinae et dono Spiritus sancti docent semper fieri debere. Quod pulchre Arator uersibus exponit dicens : Saepe sibi socium Petrus facit esse Ioannem, Ecclesiae quia uirgo placet [Arator 1, 624-25]. Vgl. Testimonium 30. 47) Rabanus Maurus, De uniuerso 4,1 (PL 111, 88C) :

236. Für das vollständige Gedicht siehe auch McKinlay 1951 : XXIX XXX und unsere Beschreibung der Handschrift La.

130

EINFÜHRUNG

Aliter Matthias 'paruus' interpretatur, et Ioseph, qui cum eo sub sorte statutus est, uocatur Barsaba, hoc est 'filius quietis'. De quibus duobus Arator in metrico opere suo ita lusit, dicens : Constituere duos, Ioseph cognomine Iustum, Matthiamque, dei paruum quod nomen, ut ahmt, Hebraeo sermone sonat, humilemque uocando Comprobat. O quantum distant humana supernis Iudiciis ! Parui merito transcenditur ille, Laude hominum qui iustus erat. Duodena refulgent Signa chori, terrisque iubar iaculatur Olympi [Arator 1, 105111]. Vgl. Testimonia 26 89. 48) Rabanus Maurus, De uniuerso 17, 7 (PL 111, 468A) : Septimus chrysolithus. Chrysolithus lapis, quasi aurum, fulget, scintillas habens ardentes. Cuius specie figurantur hi, qui intellectu supernae uerae sapientiae fulgentes, uerba exhortationis in proximos, uel etiam uirtutum signa, quasi scintillas ignis effundunt. Quorum et Arator ait : Mentibus instat amor, sermonibus aestuat ardor [Arator 1, 147]. Vgl. Testimonium 36. 49) Ps. Walahfridus Strabo, Glossa ordinaria - siehe Testimonium 89. 50) Versus Walahfridi( ?) [gest. 849] (MGH, Poetae 4,3, K. Strecker, 1923, 1079): 1 Non Maro, Flaccus, Naso, Lucanus Ausoniusue Talia concinnunt. 2

Quos Probus iste Legerit umquam, Cantibus huius Exsuperantur ;

3

Forte poeta Nomine Prudens Et Seuerinus ("7) Excipiuntur ;

237. = Boethius.

9. TESTIMONIA 4

131

Vix et Arator. Nescio plures Laudibus huius Aequiperandos.

51) Mico Centulensis (von St. Riquier) [Mitte des 9. Jh.s], Opus Prosodiacum (MGH, Poetae 3, L. Traube, 1896, 280 - 281.291) Vers 28-29: ANHELO. Dat medicina latens et anheli corporis aestus [Arator 1,472]. ABLVTVS. Vnicus ablutus qui sanguine comparat orbem [Ara tor 2, 197 ; cf. Verg. Леи. 9, 818]. Vers 328: RELEGO. Ne spargant quod corde metant in sede relegant [Arator 1,517]. 52) Paulus Aluarus (oder : Albarus) Cordubensis [um 800 - um 860], Epistola 18, 14 (PL 121, 503B-C) : Sed dicis: Nunquid tu maiores domos Iesu tuo facis quam illi dus suis fecerunt, cum unus ex his ita sui delubri defleat causa (casum ?) : Hei, mihi iam uideo subitis lapsura minis Condita fama diu, templi quoque nobilis aedem [Arator 2, 701-02]. Vgl. Testimnonia 22 66 76. 53) Vita beati Leudegarii martyris [vor 857], Prologus 11-12 (MGH, Poetae 3, L. Traube, 1896, 5) : Alter ("8) apostolicos deprompserat ore labores Expressitque actus uersibus egregios. 54) Godescalcus Orbacensis [um 807 - 867/69], De trina deitate (D. C. Lambot O.S.В., Oeuvres théologiques et grammaticales de Godescalc d1Orbais. Textes en majeure partie inédits. Spicilegium Sa crum Lovaniense 20. Louvain 1945, 87-88) : nec tamen pater nec spiritus sanctus sed solus filius illuc uenerit nasciturus id est sola genita potestas prima, patet reuera quod est potestas trina dicente Aratore : .... trina potestas Colligit hanc prolem [Arator 1, 205-06], itemque de baptismate quod

238. = Arator.

132

EINFÜHRUNG

... trina potestas Inlustrare solet [Arator 2, 587-88]. Vgl. Testimonia 59 60 63 65. 55) Wandalbertus Prumiensis [813 — um 870], Martyrologium, Commendatio 19-25 (MGH, Poetae 2, E. Dümmler, 1880, 575): Ore et Hilarius micat beato, Scriptis Ambrosius manetque magnis. Pollet Gregorius nitetque, laude Dictorum uolitat Iuuencus, illi Coniunctis spatiis Arator haeret, Prudentique, deum canendo uiuis. 56) Ermenricus Elwangensis [um 814 — 874], Epistola ad Grimaldum abbatem 10 (MGH, Epp. 3, E. Dümmler, 1892, 545, 9-12) : Producta (sc. syllaba 'ia' hebrea) uero ut apud Aratorem : 'Aesaias, Danihel, similes quique ore prophetae' [Arator 1, 275]. Et alibi : 'Haelîç meditatus iter; non parua figura' [Arator 1, 690]. 57) Ermenricus Elwangensis, Epistola ad Grimaldum abbatem 17 (MGH, Epp. 3, 554, 27-32) : [...] alia nomina plura, quae usus malus producit, cum tamen ea et ratio et auctoritas correpta in penultimis sciat, ut 'pretor pretoris' et 'rhetor rhetoris', probante Aratore ita : 'Cçsarem mox Paulus adit, quo turba cucurrit Rhetore fulta suo, qui presidis aure potitus Irrita uerba dedit: contra sic denique Paulus' [Arator 2, 103032]. 58) Otfridus monachus [um 865], Epistola (MGH, Epp. 4, E. Dümmler, 1895, 166,31 - 167,7) : Dum rerum quondam sonus inutilium pulsaret aures quorundam probatissimorum uirorum eorumque sanctitatem laicorum cantus inquietaret obscenus, a quibusdam memoriae dignis fratribus rogatus [...] partem euangeliorum eis Theotisce conscriberem, ut aliquantulum huius cantus lectionis ludum secularium uocum deleret et in euangeliorum propria lingua occupati dulcedine sonum inutilium rerum nouerint declinare (petitioni quoque iungentes queremoniam, quod gentilium uates, ut Virgilius Lucanus Ouidius caeterique quam plurimi, suorum facta decorarent lingua natiua — quorum iam uoluminum dictis fluctuare

9. TESTIMONIA

133

cognoscimus mundum —, nostrae etiam sectae probatissimorum uirorum facta laudabant, Iuuenci Aratoris Prudentii caeterorumque multorum, qui sua lingua dicta et miracula Christi decenter ornabant, nos uero, quamuis eadem fide eademque gratia instructi, diuinorum uerborum splendorem clarissimum proferre propria lingua dicebant pigrescere) — hoc [...] feci, non quasi peritus, sed fraterna petitione coactus. 59) Hincmarus Remensis [um 806 — 882], De una et non trina deitate - Schedula Gothescalci (PL 125, 477B) : Sic enim dilecta est a Prospero trina maiestas, a Prudentio trina pietas, ab Aratore bis trina potestas [cf. Arator 1, 205 ; 2, 587]. Vgl. Testimonia 54 60 63 65. 60) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 3 (PL 125, 528B): Sic enim dicta est a Prospero trina maiestas, a Prudentio trina pietas, ab Aratore bis trina potestas [...] Quod ad testimonium suae assertionis dicit, quoniam Arator trinam potestatem [cf. Arator 1, 205 ; 2, 587], et Prudentius trinam pietatem dicunt metri necessitate. Vgl. Testimonia 54 59 63 65. 61) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 11 (PL 125, 562A-B) : Miramur etiam, quando misit de Sedulio ternam fidem, quare ponere omiserit de Aratore trinam fidem, qui figurate loquens in libro primo dicit, Trina fides uocat hunc, quo nomine fonte lauatur [Arator 1, 114]. Et de nomine trino in secundo libro dicit, .... Non cogit ad undam Nostra fides hunc ire iterum, qui nomine trino [Arator 2, 61314]. Et de fide iterum in primo libro figurate loquens, Nona fuit tunc hora magis, qua rectius hora Prodiret iam trina fides et tertia simplex [Arator 1, 856-57]. Vgl. Testimonium 62. 62) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 11 (PL 125, 562B-C) : Cum ad suam confirmandam sententiam ad testimonium deuocauerit dixisse illum trinam potestatem, sicut et Prudentium tri

134

EINFÜHRUNG

nam pietatem, de quo quiddam supra respondimus, ubi et haec quae de Sedulio, Aratore, et Prospero subiungemus congruentius poneremus [...] Denique ad hoc quod dixit Arator, metrica necessitate coactus, Trina fides uocat hunc quo nomine fonte lauatur [Arator 1, 114]. Et: ... Non cogit ad undam Nostra fides hunc ire iterum, quia nomine trino Dogmata praua trahunt [Arator 2, 613-15]. Vgl. Testimonium 61. 63) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 11 (PL 125, 562D-563A) : [...] addidit, ut Patrem Filiumque cognoscas, quod perfectus Pa ter perfectum Filium genuisse credatur, et Pater ac Filius unum sint, non confusione personae sed unitate. Quod dixit Arator in secundo libro, Ipse uiam memorans, cunctis baptisma futurum. Post aliud, quod iure datur, quod trina potestas Illustrare solet [Arator 2, 586-88]. Et in primo figurate loquens, similiter metri necessitate, ... Nam trina potestas Colligit hanc prolem, numerum partita per aequum [Arator 1,205-06]. Vgl. Testimonia 54 59 60 65. 64) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 11 (PL 125, 563B-D) : [...] Denique ut scias et Patrem esse, et Filium esse, et unum opus Patris et Filii esse, Apostolum sequere qui dixit : Ipse autem Deus et Pater noster, et Dominus Iesus dirigat uiam nostram ad uos [I Thes. 3, 11], et Patrem loquitur, et Filium loquitur: sed unitas directionis est, quia unitas potestatis est. Verum et ille ipse Ara tor euidentius se non proprie, sed figurate in hoc fuisse locutum, in eodem libro capite decimo euidenter ostendit, cum dicit : ... Deus arbiter orbis Personis tribus est, in quo simul una potestas [Arator 1, 45051]. Et capite nono : Ecce tot egregiis unum cor uiuere turmis Incipit, atque animam populus nanciscitur unam. Quis dubitare queat mysteria dogmatis, unum

9. TESTIMONIA

135

Personas tres esse deum, cum millia uulgi Conueniunt sub mente pari, numerique frequentis, Portatura crucem, Dominumque secuta fidelem? [Arator 1, 383-89] Et capite tertio : Tertia sidereis inclaruit hora loquelis. Hunc numerum deus unus habet, substantia simplex Personis distincta tribus [Arator 1, 156-58]. Et item capite uigesimo primo : Ter sonuit Domini uox, quae dictata saluti est. Hoc genitor natusque simul, sanctusque peregit Spiritus : hinc fidei pugnax cadit Arius, unum Personas tres esse negans, Sabellius unum [Arator 1, 916-19]. 65) Hincmarus Remensis, De una et non trina deitate 11 (PL 125, 564C-D) : Vnde quia Gothescalcus non uoluit, et non ualuit, deuotus lector intelligere debet haec a Sedulio, Aratore, et Prospero tropice per metonymiam, id est per transnominationem cuius species multae sunt, dicta. [...] Hoc tantum dixisse sufficiat, quia trinam pietatem Prudentius, trinam potestatem Arator, trinam maiestatem Prosper, pro personis Patris et Filii et Spiritus sancti, qui relatiue in sancta Trinitate dicuntur substantialia nomina, pietatem, potes tatem, maiestatem posuerunt. Vgl. Testimonia 54 59 60 63. 66) Sedulius Scotus [Mitte des 9. Jh.s], In Donati artem maiorem II (CC CM 40B, B. Löfstedt, 1977) 312-13, 50-52: ET EI. Inde Arator: Ei mihi iam uideo subitis [Arator 2, 701] et reliqua ; ei interiectio est monosyllaba, ei uero pronomen disyllabum. Vgl. Testimonia 22 52 76. 67) Notker Balbulus [um 840 - 912], De uiris illustribus [etwa 885] (E. Dümmler, Das Formelbuch des Bischofs Salomo III. von Konstanz aus dem neunten Jahrhundert. Leipzig 1857, 73-74; Glauche 57) : Si uero etiam metra requisieris, non sunt tibi necessariae gentilium fabulae, sed habes in christianitate prudentissimum Prudentium de mundi exordio, de martyribus, de laudibus Dei, de patribus noui et ueteris testamenti dulcissime modulantem [...] Alcimus autem nomine Auitus licet hystoriam geneseos quasi solam assumpserit, tamen omnia nostra dulcissimo carmine decan

136

EINFÜHRUNG

tauit et pulcherrimum librum de uirginitate ad sororem suam conscripsit [...] Iuuencum et Sedulium, Aratorem ymnosque Ambrosianos scio quia iam memoriae commendasti [...] Modo deus, quia omnia tibi prosperat, Prosperum mihi perduxit ad memoriam, cuius epigrammata licet inuitus habes in corde de scripta. 68) Autpertus Cassinensis, Sermo de S. Matthia 2, 8-9 (PL 129, 1029C-1030A): De huius quoque apostoli Matthiae mirabili electione ac Iudae traditoris deiectione textum B. Lucae euangelistae prosequens Arator sanctae Romanae Ecclesiae subdiaconus, quod B. Petrus apostolus prosa oratione perdocuit, ille uersibus heroicis deprompsit dicens : Primus apostolico, parua de puppe uocatus, Agmine Petrus erat : quo piscatore solebat Squamea turba capi, subito de littore uisus [Arator 1, 69-71]. ■ .-.-...] Surgit, et insinuans diuina negotia, coram Sic uenerandus ait : Nostis, quia proditor amens Mercedem sceleris soluit sibi, tedia ("9) noxae Horruit, ipse suam stringens in gutture uocem [Arator 1, 8285]. Aeris in medio communi poneret hosti. Debita poena locum : caelo terraeque perosus. ínter utrumque perit ; nullis condenda sepulcris Viscera rupta cadunt tenuesque elapsus in auras [Arator 1 , 8992]. Nunc opus est uotis, quod uerba prophetica clamant. Quem liceat supplere uices. Tunc summa precantes, Constituere duos, Ioseph, cognomine Iustum, Matthiamque : Dei paruum quod nomen, ut aiunt, Hebraeo sermone sonat, humilemque uocando, Comprobat. O quantum distant humana supernis Iudiciis ! Parui merito transcenditur ille, Laude hominum qui iustus erat : duodena refulgent Signa chori, terrisque iubar iaculatur Olympi [Arator 1, 103111].

239. tedia] todia PL 129.

9. TESTIMONIA

137

69) Remigius Antissiodorensis [um 841 — 908], Enarrationes in Psalmos, Praefatio (PL 131, 148A) : Hymnorum, id est laudum dei. Hymnus est laus dei metrice composita. Hinc Arator : Psalterium lyrici composuere pedes [Arator, Ep. ad Vigilium 24]. Vgl. Testimonia 85 99 112 121. 70) Anonymus [Ende des 9. Jh.s], Accessus ad Bedam (SL CM 123C, Ch. W.Jones, 1980, 701-02, lin. 13) : Tempus uero ex multorum doctorum in suis libellis insertis exemplis dinoscitur nouello paene floruisse tempore — scilicet post Aratorem, subdiaconum Romanae aecclesiae, atque Sedulium uersificatorem nobilissimum, postque Ambrosium Mediolanense episcopum, necnon Paulinum Romanae urbis antistitem. 71) Regino Prumiensis [um 840 - 915], Chronicon, An. 405-459 (PL 132, 26D-27A) : Huius temporibus Cassiodorus Roma tam seculari quam diuina scientia claruit. Hic primitus consul, deinde senator, ad extremum monachus efficitur. Romae Dionisius abba paschales scribit circulos. Apud Constantinopolim Priscianus Caesariensis grammaticae artis, ut ita dixerim, profunda rimatus est, tumque nihilominus Arator Romanae ecclesiae subdiaconus, poeta mira bilis, apostolorum actus uersibus exametris decorauit. Vgl. Testimonia 39 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 72) Herigerus Lobiensis [um 950 — 1007], Gesta episcoporum Leodiensium, cap. 3 (PL 139, 1009C) : Quod et satis testantur diuersae multorum tam Graecorum quam orientalium episcoporum epistolae ad diuersos scriptae, sicut in historiis aecclesiasticis quilibet potest inuenire. Sed et Ara tor Romanae subdiaconus aecclesiae in libro apostolorum actuum ita confirmat : Non eadem tamen una dies annique uoluto Tempore sacrauit repetitam passio lucem [Arator 2, 1248-49]. Vgl. Testimonium 104. 73) Aimoinus Floriacensis [um 965 — 1008], Historia Francorum 3, 9 (PL 139, 698A) : Huius temporibus Cassiodorus tam in saeculari quam diuina sci entia, Dionysius abbas in paschalis calculi argumentatione mi

138

EINFÜHRUNG

randus, Priscianus Caesariensis in arte Grammatica, Arator in exarandis apostolorum Actibus arte metrica, claruerunt. Vgl. Testimonia 39 71 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 74) Landulfus Sagax [Anfang des 1 1 . Jh.s] - siehe Paulus Diaconus (Testimonium 39). 75) Quaestiones grammaticae codicis Bernensis 8i [10. Jh.] (Keil, Grammatici Latini VIII — H. Hagen, Anecdota Helvetica, 194, 1820): Saepe siquidem ('patet' uocabulum) solo gaudet nominatiuo, ut Augustinus: 'decus latet, dedecus patet'; Gregorius: 'patet ra tio' ; Arator : 'mortis imago patet' [Arator 2, 1081]. 76) Commentum Einsidlense in Donati artem maiorem [10. Jh.] (Keil, Grammatici Latini VIII = H. Hagen, Anecdota Helvetica, 265, 2224) : Inuenta est interiectio ad hos affectus animi exprimendos: aut enim exprimit affectum metuentis, .i. timentis, ut uideo subitis lapsura ruinis [Arator 2, 701]. 'Ei' interiectio est monosyllaba, 'ei' uero pronomen disyllabum. Vgl. Testimonia 22 52 66. 77) Hermannus Contractus [1013 - 1054], Chronicon, Saec. VI, a. 544 (PL 143, 114B): 544. Sanctus Remigius, Remorum archiepiscopus et gentis Francorum apostolus, anno episcopatus LXXIV, Idibus Ianuarii plenus uirtutibus migrauit ad Dominum. Arator subdiaconus Romanus librum suum, quem de Actibus apostolorum heroico metro edidit, Vigilio papae oblatum publice cum magno fauore recitauit. Paul. Diac. hist. Longob. I. I, c. 25. Vgl. Testimonium 39 82 87 100. 78) De unitate ecclesiae conseruanda [Mitte des 1 1 . Jh.s] (MGH, Libelli de lite 2, W. Schwenkenbecher, 1892, 238, 36-44) : De quo certe Vigilio, postea perpesso multa pericula pro ecclesia, quam ipse magna regebat industria, de illo, inquam, scribit Arator sub diaconus in opere suo, quod de actibus apostolorum composuit heroico metro : Publica libertas, Vigili sanctissime papa, Aduenis incluso soluere uincla gregi. De gladiis rapiuntur oues pastore ministro

9. TESTIMONIA

139

Inque humeris ferimur, te reuocante, piis. Hoc tibi, magne pater, cum defero munus amoris, Respice, quod mentis debita soluo tuis [Arator, Ep. ad Vigilium 3-6. 27-28]. 79) Humbertus Cardinalis [gest. 1061], Aduersus simoniacos 2, I (MGH Libelli de lite 1, F. Thaner, 1891, 147,48 - 148,2) : Et certe quantum ad humanum arbitrium ultio haec seuera uidetur nimium, ut homo in conuersatione illa coenobitali adhuc ualde rudis uel nouitius, et qui nullum super hoc interdictum prius accepisse legitur, tam repentino et horrendo exitu cum coniuge damnatur; necnon quia non alieni, sed sicut Arator dicit: Fur census sub fraude sui [Arator 1, 418]. 80) Marianus Scotus [1028 - um 1082], Epitome (MGH, SS 13, G. Waitz, 1881, 76, 45): '560. Arator actus apostolorum uersibus scripsit'. 81) Marianus Scotus, Chronicon 3 (PL 147, 742CD) : 581. 33. (P. D (240). II, 25). Rome Cassiodorus prius consul, inde senator, postea monachus clarus habetur. — 582. 34. (Ibid.) Ara tor subdiaconus acta apostolorum uersibus exametris Rome exarauit. Vgl. Testimonia 39 71 73 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 82) Bernaldus, Monumenta Gregoriana (PL 148, 1329C) : 544. Sanctus Remigius, Remorum archiepiscopus et gentis Francorum apostolus, anno episcopatus LXXIV, Idibus Ianuarii plenus uirtutibus migrauit ad Dominum. Arator subdiaconus Romanus librum suum, quem de actibus apostolorum heroico metro edidit, Vigilio papae oblatum publice recitauit. Vgl. Testimonia 77 87 100. 83) Rogerus de Hoveden [11. Jh.], Chronica 1 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. No. 51, vol. 1,4): Spiritus alme ueni, sine Te non diceris unquam. Munera da linguae, Qui das in munere linguas [Arator 1 , 226227]. Vgl. Testimonium 90.

240. = Paulus Diaconus.

140

EINFÜHRUNG

84) Annales Leodienses [geschr. zwischen 1058 -1086] (MGH, SS 4, G.H. Pertz, 1841, 10, 36): "533. Cassiodorus et Dyonisius abbas et Arator poeta et Iordanis hystoriographus et Priscianus grammaticus claruerunt". 85) Bruno Carthusianorum [um 1030 — 1101], Expositio in Psalmos, Prologus (PL 152, 638B) : Ideoque merito liber iste apud Hebraeos Liber hymnorum dicitur, id est Dei laudum. Hymni uero laudes Dei metrice factae proprie dicuntur, psalmi autem lyrico metro compositi fuerunt ; ut Arator ait : Psalterium lyrici composuere pedes [Arator, Ep. ad Vigilium 24]. Vgl. Testimonia 69 99 112 121. 86) Sigebertus Gemblacensis [um 1030 - 1112], Chronica 528 (MGH, SS 6, G.H. Pertz, 1844, 315, 52-54) : 528. (Ann. Leod.) MARIAN. Cassiodorus senator, post monachus, Arator poeta, Priscianus grammaticus, Victor Capuanus episcopus, qui cyclos paschales scribens Victorii errores redarguit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 87) Sigebertus Gemblacensis, Liber de script, eccles. cap. 38 (PL 160, 556A) : Cap. XXXVIII. Arator, subdiaconus Romanae aecclesiae, edidit heroico carmine Actus apostolorum, et Vigilio papae Romano obtulit. Vgl. Testimonia 77 82 100. 88) Sigebertus Gemblacensis, Passio ss. Thebeorum, Mauricii, Exuperii et soc. Prologus (E. Dümmler, Abh. d. Preuß. Akad. d. Wis sensch., Phil-hist. Kl, 1893/1, 46) : Ueractum uerso quia rupit Arator aratro quod Lucas primo uomere prosciderat messis apostolicae ditatus fertilitate hinc offert ultro primitias domino. 89) Anselmus Laudunensis [um 1050 - 1117], Gossa ordinaria Liber actuum apost. 1, 23 (PL 114, 429D) : Qui cognominatus. In laude Barnabae immoratur : quia pro laude Matthias habet, quod sorte eligitur. Barnabae laus cumulatur, ne uelut indignus repelli uideretur: quod postea declaratum est;

9. TESTIMONIA

141

quia cum Paulo gentium apostolus ordinatur, illi officio reseruatus. Iustus. Aut Latinum est, aut Hebraeum: et interpretatur 'parcens' uel 'eleuatus'. Ei Matthiam, qui 'donatus' uel 'donum Dei' interpretatur: cui donum apostolatus a Domino collatum est, uel 'Dei pannus' interpretatur. ... Merito parui transcenditur ille Laude hominum qui iustus erat, inquit Arator[l, 109-110]. Vgl. Testimonia 26 47. 90) Symeon monachus Dunelmensis [11. Jh.], Historia regum An glorum 30 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. 75, Th. Arnold, 18821885, 30) : Nos uero opus ac negotium sollerti cura, Christi dementia succurrente, peragemus, sic exorando : Spiritus alme ueni, sine te non diceris unquam, Munera da linguae qui das in munere linguas [Arator 1, 22627]. Vgl. Testimonium 83. 91) Ekkehardus Vraugiensis [gest. nach 1125], Chronicon Wirziburgense (MGH, SS 6, G.H. Pertz, 1844, 24, 31-33) : Arator subdiaconus librum suum publice coram Vigilio papa le git. His temporibus Cassiodorus apud urbem Romam claruit; hic primitus consul, deinde senator, ad postremum uero mona chus extitit. Tunc quoque apud Constantinopolim Priscianus Cesariensis Iuliano consuli librum suum de gramatica arte obtulit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 92 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 92) Ekkehardus Vraugiensis, Chronicon uniuersale (MGH, SS 6, 140,11-18): Similiter et Vigilius papa, successor eius, causa eiusdem indignationis per Anthimum scribonem Constantinopolim ductus, inde in exilium est missus. Sub hoc papa Vigilio Arator subdiaconus Romae floruit, actusque apostolorum uersibus scripsit. His quo que temporibus Cassiodorus Romae tam seculari quam diuina scientia claruit, qui inter alia bona quae scripsit psalmorum secre ta optime interpretatus est. Iste antea consul fuit, deinde senator, ad ultimum monachus. Hoc etiam tempore Dionisius abbas in Romana urbe positus, cyclos paschales sapienter composuit ; sed et Priscianus Caesariensis profundum gramaticae inquisiuit.

142

EINFÜHRUNG

Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 93 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 93) Ekkehardus Vraugiensis, Chronicon uniuersale (MGH, SS 6, 140, 70-72) : A. D. 546. [...] Arator subdiaconus librum suum publice coram Vigilio papa legit. His temporibus Cassiodorus Romae floruit, et apud Constantinopolim Priscianus Cesariensis Iuliano consuli librum suum de arte grammatica obtulit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 94 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 94) Ekkehardus Vraugiensis, Chronicon uniuersale (MGH, SS 6, 143,21-25): His temporibus Iustinianus imperator Romanum regebat imperium [...] Tunc etiam Cassiodorus, Dionisius, Arator Romae claruerunt, Priscianus Constantinopoli floruit, sanctus quoque Benedictus uirtutibus effulsit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 95 102 103 106 109 114 125 126 132. 95) Historia regum Francorum monasterii sancti Dionysii (MGH, SS 9, G.H. Pertz, 1851, 396, 14-17) : Per idem tempus Cassiodorus senator et Dyonisius abbas, qui ciclum decennoualem composuit, et Arator poeta apud urbem Romam claruerunt. [...] Hoc etiam tempore apud urbem Con stantinopolim Priscianus Cesariensis, gramatice artis repertor, claruit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 102 103 106 109 114 125 126 132. 96) Aimericus, Ars lectoria [1086] (H. F. Reijnders, in: Vivarium 9, 1971, 119-37; 10, 1972, 41-101 und 124-76 (*1), insbesondere 169): et omnes ceteri qui stant in stagneo genere, libri sunt communes, ut Beda, Sedulius, Prudentius, Arator et expositores ceteri. 97) Sextus Amarcius [um 1100], Sermones 3, 268-72 (К. Manitius, Sextus Amarcius, Sermones. MGH Quellen zur Geistesge schichte des Mittelalters, VI, Weimar 1969, 136) : 241. Vgl. auch C. Thurot, Documents relatifs à l'histoire de la grammaire au moyen-âge, Comptes rendus de l'Académie des Inscriptions, n.s. 6, 1870, 249; Reynolds 14.

9. TESTIMONIA

143

Nunc, age, Nasoni, nunc Gallo, nunc Iuuenali Et Parce parcant et Gratia sit pia ; uerum Alchimus, Arator, Sedulius atque Iuuencus Non bene tornatis (242) apponunt regia uasis Fercula. Miror eos, non audeo uituperare. 98) Accessus ad auctores (R. B. C. Huygens, Accessus ad auctores. Collection Latomus 15. Berchem — Bruxelles 1954, 22) : Arator iste paganus fuit et romanus ciuis : tunc enim temporis et christiani et pagani simul inhabitabant Romam. In tempore uero Vigilii pape obsessa est Roma a Theodorico rege Gothorum. Vigilius autem liberauit eos auxilio dei a morte corporis et quosdam conuertendo a morte anime. Postquam autem Arator uidit deum Vigilii tam potentem esse, cuius auxilio eum libe rauit, placuit sibi fidem recipere et baptizatus est a Vigilio papa. Post receptam uero fidem didicit literas et in tantis profecit uirtutibus quod factus est romanus subdiaconus. Ad tantam etiam scientiam peruenit, quod hunc librum composuit. Materia sua est actus apostolorum describere historialiter et allegorice. Intentio sua est nos hortari ad uirtutes, proponendo quorundam bene gesta quorum auctoritas uiget in ecclesia, scilicet apostolorum. Vtilitas est ut uestigia eorum simplici corde sectemur, ne peruerse eos imitando dampnaöonem Ananie et Saphire incurramus. Ethice subponitur, id est morali scientie, quia tractat de moribus. Et facit duas epístolas quibus utitur pro prologo, unam Floriano abbati, ut tanto acceptabilior sit cum legat eum tantus uir ; alte ram facit Vigilio pape agens ei grates quod liberauit eum a morte corporis, maiores tamen quia liberauit eum a morte anime. Et hortatur unumquemque reddere grates pro collatis sibi beneficiis. 99) Baldricus Burguliensis [1046 - 1130], Itinerarium, cap. 7 (PL 166, 1178A): Hi dederunt obliuioni, quoniam psalterium lyrici composuere pedes [Arator, Ep. ad Vigilium 24]. Hi forsitan non legerunt Dauid sanctissimum Saul arrepticii chordarum modulatione furorem mitigasse. Vgl. Testimonia 69 85 112 121.

242. Vgl. Нor., Ars poet. 41 : et male tomatas incudi reddere uersus. Siehe auch Winrichus (Testimonium 105) : et bene tornatos uersus qui scribit Ara tor.

144

EINFÜHRUNG

100) Ordenáis Vitalis [1075 - 1142], Historia ecclesiastica 2, 1 (M. Chibnall, Oxford Medieval Texts, 1, 1969, 165) : Facundus quoque Arator Romanae sedis subdiaconus narrationem Lucae sequi studuit, et inde specialem uersificandi materiam sumpsit, atque Vigilio papae carmen metrica sonoritate pulchrum edidit, in quo nobile sui sediminis monimentum posteritati futurae reliquit. Tantos talesque preuios intueri nitor ... Vgl. Testimonia 77 82 87. 101) Ordericus Vitalis, Historia ecclesiastica 2, 3 (M. Chibnall, Ox ford Medieval Texts, 1, 1969, 174) : Lucas euangelista Pauli comes et laborum particeps, de ipso us que ad finem diligenter digneque locutus est: et eius precipue gesta omissis aliis subtiliter prosecutus est. Arator quoque sanctae romanae aecclesiae subdiaconus secundum inde librum edidit, heroicoque metro apostolorum actus deuote cecinit, et Pauli agones et tolerantiam naufragiumque retulit. Quaedam factorum eius inde breuiter excerpta in precedentibus annotaui. 102) Ordericus Vitalis, Historia ecclesiastica 2, 18 (M. Chibnall, Oxford Medieval Texts, 1, 1969, 196) : Huius tempore Cassiodorus Senator postea monachus in urbe Roma tam seculari quam diuina scientia claruit, qui inter cetera quae nobiliter scripsit, psalmorum precipue occulta potentissime reserauit. Tunc etiam Dionisius abbas in urbe Roma constitutus, Paschalem calculum miranda argumentatione composuit. Priscianus quoque Cesariensis apud Constantinopolim grammaticae artis ut ita dixerim profunda rimatus est. Arator nichilominus Romanae Ecclesiae subdiaconus, poeta mirabilis, apostolorum Actus exametris uersibus exarauit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 103 106 109 114 125 126 132. 103) Ordericus Vitalis, Historia ecclesiastica 5, 9 (M. Chibnall, Ox ford Medieval Texts, 3, 1972, 58) : Dionisius paruus Paschales circulos scribit, incipiens ab anno dominicae incarnationis DXXXII0 quo anno Codex Iustiniani promulgatus est. Victor Capuanus episcopus librum de Pascha scribens Victorii arguit errores. Cassiodorus Senator et Priscianus grammaticus et Arator subdiaconus claruerunt. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 106 109 114 125 126 132.

9. TESTIMONIA

145

104) Petrus Abaelardus [1079 - 1142], Sic et non, cap. 97 (В. В. Boyer — R. P. McKeon, Peter Abailard, Sic et non. A critical edi tion. Fascicle 4. Chicago — London 1977, 328) : Quem [= Paulum] cum beato Petro cruce appenso caelum gladio necatum excepit, una non tamen die eadem, sed euoluto anni tempore, ut uir disertus Arator scribit. Vgl. Testimonium 72. 105) Conradus Hirsaugiensis [um 1070 — 1150], Dialogus super auctores (R. В. C. Huygens, Conrad de Hirsau, Dialogus super Auctores. Collection Latomus 17. Berchem — Bruxelles 1955, 73539): Veniamus nunc ad romanos auctores Aratorem Prudentium Tullium Salustium Boetium Lucanum Virgilium et Oratium modernorum studiis usitatos, quia ueterum auctoritas multis aliis, id est historiographis tragedis comicis musicis usa probatur, quibus certis ex causis moderni minime utuntur. 106) Conradus Hirsaugiensis, Dialogus super auctores (Huygens 746-801): Iunge itaque premissis Aratorem, quia tot et tanti sunt libri dogmatum ecclesiasticorum, ut non multum egeant ecclesie filii in struí uanitate librorum gentilium. SVPER ARATOREM. (Magister) Arator noster obsessus in urbe (750) Roma a Gothis feralibus romani populi hostibus et a papa Vigilio cum exercitu superueniente liberatus ad ouile Petri admissus et subdiaconatus ordine sublimatus librum hunc in ho norem apostolorum et ad fructum totius ecclesie composuit; duos autem eidem operi suo prologos prefixit, in quorum altero pro (755) redemptione sua gratias agere uidetur pastori suo pape Vigilio, in altero opus suum corrigendum commendat abbati Floriano. Excerptis igitur quibusdam de actibus apostolorum titulis ad literam et allegoriam opus inceptum exsecutus est, studioso lectori duplex commodum prospiciens. Proinde materia eius (760) actus apostolorum sunt, quantum sibi uidebatur ad in ceptum opus competere, ne si omnia calamo metrico comprehenderet uideretur diffluere. Intendit autem per hoc opus laudem apostolorum gratias agendo dilatare, legentibus fidem augere, totumque quod humane saluti in uiciis naturalibus et actualibus (765) officit dissuadere. Inchoauit autem librum suum ab ascensione domini et peruenit ad tempus martirii apostolorum Petri et Pauli, ubi eum ex uulgari opinione aliquantulum impegisse non dubium est.

146

EINFÜHRUNG

(Disicipulus) Beatus qui non offendit in uerbo, sed impactionem (770) istam scire cupio. (Magister) Quod temporibus multum differentibus passionem apostolorum partitus est dicens (243) uno die Petrum quidem cruci affixum sed reuoluto anni circulo eodem die Paulum decollatum, cum uerissima ratione affirmet Eusebius (2M), scriptor ecclesiastice historie (775) et subtilis indagator ecclesie primitiue, uno eodemque die ambos martyrio coronatos sub Nerone. (Discipulus) Miror quod auctor iste uel Prudentius(245), qui et hoc ita factum esse putauit et scriptis firmauit, hac poterant opinione deludi, cum uterque potuisset in eo loco, ubi martirio coronati (780) sunt, Rome scilicet, cognoscende ueritati perfacile inclinari. (Magister) In humanis actibus multa fiunt que temporum uetustate aut delentur a memoria succedentium generationum aut obscurantur, et seculorum mutatione temporibus alternantibus sepe ueritatis fides tollitur et facta teguntur ; non est ergo mirum, si tanti (785) scriptores scriptis suis opinionem uulgarem secuti sunt, cum usque hodie multa, que numquam uera fuerunt, cordi suo error humanus et inuitus admittat, uerissimis fidem uix adhibeat. Nec parua talis temptatio, ubi cordi nostro fere latent om nia, quorum nulla uisus admittit iudicia. Nonne et mos scripturarum est secundum (790) uulgi opinionem aliquando texere orationis seriem? De Ioachim adtende, qui et dicitur dormisse cum patribus suis et occisus fuisse. (Discipulus) Putasne ueniabilis an periculosus error iste, ubi scriptor nescius sequitur hominum opinionem, non fidei ueritatem? (795) (Magister) Non graue discrimen in huiusmodi erroribus ; sit tantum ad creatorem iustus animus et recte fidei gradus immotus. Porro de causa finali satis superius dictum est. Fuit autem auctor iste temporibus Cassiodori uiri per omnia ingenio preclarissimi et Prisciani grammatici, qui et librum suum Iuliano de (800) arte grammatica in Constantinopili obtulit. Porro ipse Arator librum suum publice coram Vigilio papa legit. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 109 114 125 126 132.

243. Arator 2, 1247-50. 244. Eusebius - Rufinus, ed. Mommsen, Eusebius Werke II, 1903, II, cap. 25, S. 179, 7-14. 245. Peristephanon 12, 5-6.

9. TESTIMONIA

147

107) Winrichus [Mitte des 11. Jh. s / Anfang des 12. Jh.s], Carmen 98-118 (L. Gompf, Querela magistri Treuerensis (Das sogenannte "Carmen Winrici"), Mittellateinisches Jahrbuch 4, 1967, 91-121, w. 108-13. 115-18; vgl. weiter Th. Gottlieb, Über mittelalterliche Bibliotheken. Graz 1955, 443) : Prosper et, insigni tabulam qui docmate pingit In duo diuisus, plene sed utroque peritus ; Et bene tornatos (24é) uersus qui scribit Arator ; Quique canens acies, Furias Virtutibus urgens Pugnas instaurat fidei Prudencius almas ; Et quem celestis, uox Euangelica, testis

Signa salutiferi docuit describere Christi, Conprimat et claudat uocem Sedulius altam, Vt nulli festas epulas promittat edendas. Sintque tibi semper tua carmina, brute Iuuence. 108) Hugo de Sancto Victore [um 1096 - 1141], Didascalicon 4, cap. 14 (C. H. Buttimer, Hugonis de Sancto Victore Didascalicon de studio legendi. A critical text. Studies in Medieval and Renaissance Latin 10. Washington 1939, 88) : Scripserunt et alii catholici uiri multa et insignia opera ; Athanasius Alexandrinus episcopus [...] Cyprianus martyr et Carthaginensis episcopus, Hieronymus presbyter, Prosper, Orígenes, cui us scripta nec omnino refutat nec per omnia recipit Ecclesia, Orosius, Sedulius, Prudentius, Iuuencus, Arator et Ruphinus, qui multos libros edidit et interpretatus est quasdam scripturas. 109) Auctor incertus, Excerptiones allegoricae (Appendix ad Hugonis opera), cap. 4 (PL 177, 267C) : Floruit his temporibus in urbe regia Priscianus grammaticus, et Romae quidam subdiaconus Arator nomine, qui apostolorum Acta uersibus hexametris decantauit [perorauit]. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 114 125 126 132. 110) Petrus Cantor [1120/30 - 1197], Verbum abbreuiatum (CC CM 196, M. Boutry, 2004, cap. 2, 144-145) : Olim sedit iniquitas super talentum plumbi, modo uero super talentum auri. Nunc impletum est poetae illud [...] Item Arator:

246. Vgl. dahingegen Amarcius : Testimonium 95.

148

EINFÜHRUNG

... Haec tecum mente sagaci Volue, quid esse putes, rutili quod massa metalli Ponitur ante pedes, sacris non tradita dextris. Contemni debere probant quod tangere uitant, Calcandumque docent, quod subdant gressibus aurum, De quo terrenae ueniunt ad pectora curae, Consimili iactatur humo, quo sistat, auare, Mens tua, disce loco quod tu custodis anhelus, Quod statione premis, quod cernere saepius ardes, Eius in amplexus per somnia cuncta recurrís, Horrescunt tractare pii, nec tunc quoque gestant Cum bona facta parant, quantum speculantur in illo Stare nefas, et dona gerens contemnitur aurum [ Arator 1 , 404416]. Vgl. Testimonia 27 119 123. 111) Zacharias Chrysopolitanus episc. [um 1 150], In unum ex qua tuor, Prologus (PL 186, 46A) : Interpretationes quidem paucas interserimus, quia in fine opens ordine alphabeti locabimus omnes ad Euangelium pertinentes, ut inde lector, prout opportunitas dabit, argumenta eliciat. Ait enim Arator : ... A nomine saepe uidemus Argumenta trahi documentaque maxima gigni [Arator 2, 522-23]. 112) Bernardus Morlanensis [Mitte des 12. Jh. s], De contemptu mundi, Praefatio (H. C. Hoskier, De contemptu mundi. A bitter sati rical poem of3000 lines upon the morals ofthe XIIth century by Bernard ofMorval, monk ofCluny [ß. 1150]. London 1929, XXXVII)) : Hinc quoque accedit quod et ipsum sicut patres perhibent psalterium lirici composuere pedes [Arator, Ep. ad Vigilium 24]. Vgl. Testimonia 69 85 99 121 . 113) Vita Godefridi comitis Capenbergensis [Mitte des 12. Jh. s] 12 (MGH, SS 12, G.H. Pertz, 1856, 528, 14-18) : Nam sicut legimus : Iubilaeus adest ; proprii distractio ruris Antiquo donatur hero, seruire coactos Libertas amissa petit, mala debita laxat Creditor, et limen patriae uetus aspicit exul [Arator 2, 678681].

9. TESTIMONIA

149

114) Sicardus episcopus Cremonensis [Ende des 12. Jh.s], Cronica (MGH, SS 31, O. Holder - Egger, 1903, 141, 10-13) : His quoque temporibus fuerunt Cassiodorus senator Romanus, qui postea monachus psalmos exposuit, et Dionisius abbas Ro manus, qui calculum pascalem conposuit, et Arator subdiaconus Romanus, qui Actus apostolorum uersibus exarauit, et Priscianus Cesariensis, gramatice artis aput Constantinopolim scriptor, et beatus Benedictus. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 125 126 132. 115) Wolbero abbas S. Pantaleonis Colon. [+ 1167], Comm. in Cantica Cant., Epistola dedicatoria (PL 195, 1008C) : Nam et plurimos metrica arte compositos libros in Ecclesia habemus de Euangeliis et sanctorum gestis, humili stylo et simplici oratione, qui tamen propter materiae dignitatem, obtinuerunt iam auctoritatem. Vnde Arator Actus apostolicos scripturus, dicit: Ieiuno sermone quidem, sed pinguia gesta Scripsimus, ac pelagi pondere gutta fluit [Arator, Ep. adFlorianum 7-8]. 116) Vincentius Bellouacensis [1184/94 - etwa 1264], Deeruditionefiliorum nobilium (A. Steiner, Vincent ofBeauvais, De eruditionefiliorum nobilium. Cambridge Mass. 1938, 101) : Nam ipsa bona uoluntas tolerandi non solum meritum apud deum acquirit, sed eciam ipsam discipline seueritatem multo leuiorem facit, iuxta illud Aratoris de hystoria actuum apostolorum libro III°( !) : ... Mitissima sors est penarum, quas nota (247) gerunt [Arator 2, 848-49]. 117) Vincentius Bellouacensis, De eruditione puerorum (Hs. Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 16390, f. 61 ; McKinlay 1951 : XLIV) : Sunt autem alii libri metrici etiam antiquissimi in quibus eam utiliter immo multo utilius in arte metrica posset edoceri. Verbi gratia Liber Iuuenci [...] liber Aratoris De Actibus apostolorum. 118) Spicilegium, in: Hs. Oxford, Codex Bodleianus 12398 (C. 552) [Anfang des 13. Jh.s] ; f. 17v -19r Prouerbia Aratoris Cardina lis; f. 19r [McKinlay 1951 : LVI-LVII] : 247. lies : uota.

150

EINFÜHRUNG

Vrbs Romana fuit dudum circumdata Gothis Ac prope succubuit fortunae casibus atris Ni properet gressus absens tunc forte uocatus. Pastor apostolicus mox < et > uirtute refertus Arator celebris illo sub tempore ciuis Se quoque cum reliquis cernens et ab hoste tueri Tam sancti meritis precibus seu nescio patris Ardens ecclesiam regalem deserit aulam. Sortitus musicam Christo fautore figuram Ipsi multiplices gestit describere laudes. Ni repetita quidem totiens res tedia ferret, Prestat apostolicam stilo depingere uitam Laudis et ad cumulum praestabat pondera rerum. 119) Adamus Praemonstratensis [1127/40 - 1212], De ordine et habitu canonic. Praem., Sermo 8, 6 (PL 198, 512A-B) : Nec solum quod parum diligebant, sed etiam quod morum commutationem admodum uilem habebant, quam coram apostolis non alio quam ad pedes proiciebant. Vnde et Aratoris sanctae Romanae Ecclesiae subdiaconi super his uerba sunt, quae hunc habent modum : Destituí debere probant, quod tangere uitant, Calcandumque docent, quod subdunt gressibus aurum ; De quo terrenae ueniunt ad pectora curae, Consimili iactatur humo [Arator 1, 407-410]. Vgl. Testimonia 27 110 123. 120) Eberhardus Bethuniensis [gest. um 1212], Laborintus (E. Faral, Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle. Paris 1958, 360, vv. 657-58) : Non aret serie metri, sed floret Arator Doctus ; apostolica facta decenter arat. 121) Alexander Neckam [1157 - 1217], Corrogaciones Promethei (P. Meyer, Notice sur ies Corrogationes Promethei d'Alexandre Nec kam, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Natio nale et autres Bibliothèques XXXV, 2. partie, Paris 1897, 28) : Psalterium lirici composuere pedes [Arator, Ep. ad Vigilium 24]. Vgl. Testimonia 69 85 99 1 12. 122) Giraldus Cambrensis [1147 - 1223], Gemma ecclesiastica 1, 20 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. 21,2, J. S. Brewer, 1862, 59):

9. TESTIMONIA

151

Versus Aratoris super hunc locum, qui librum istum metricis egregie uersibus exponit : Cognosce furorem Gens inimica tuum. Daemon regnare fatetur Quem uenisse negas, atque hoc conuinceris ipso Quo stimulante ruis [Arator 2, 647-50]. Vgl. Testimonium 33. 123) Giraldus Cambrensis [1147 - 1223], Gemma ecclesiastica 2, 18 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. 21,2, J. S. Brewer, 1862, 30910): Item Arator: Hoc tecum mente sagaci Volue quid esse putes rutili quod massa metalli Ponitur ante pedes, sacris non tradita dextris. Contemni debere probant quod tangere uitant, Calcandumque docent quod subdunt gressibus aurum. De quo terrenae ueniunt ad pectora curae, Cum simili iactatur humo quo sistat auaro, Mens tua disce loco quod tu custodis anhelus. Quod statione premis, quod cernere saepius ardes, Eius in amplexus per somnia cuncta recurris, Horrescunt tractare pii, nec tunc quoque gestant. Cum bona facta parant, quantum speculantur in illo Stare nefas, et dona gerens contemnitur aurum [Arator 1, 404416]. Vgl. Testimonia 27 11О 119. 124) Gesta abbatum Horti sanctae Mariae [Mitte des 13. Jh.s] 17 (MGH, SS 23, G.H. Pertz, 1874, 583, 31-34): Nam libris istis gentilium (24") sepositis, in libris catholicis uidelicet Boecio, Pru dencio, Aurora, Aratore, Sedulio, Florido aspectu, lob et Thobie libris ac ceteris, quos longum est enarrare, suorum scolarium in genia exercebat. 125) Iohannes de Deo [Mitte des 13. Jh.s], Cronica (MGH, SS 31, O. Holder - Egger, 1903, 312, 32) : Tunc temporis Priscianus apostata et Arator fuerunt. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114126 132.

248. d. h. Persius, Iuvenalis, Vergilius, Horatius, Ovidius.

152

EINFÜHRUNG

126) Aegidius Aureaeuallensis [Mitte des 13. Jh.s], Gesta episcoporum Leodiensium (MGH, SS 25, G. Waitz, 1880, 26, 48-51): Et, ut uerbis Sigeberti monachi Gemblacensis optimi historiographi utar: 'Clarebant, inquit, sub Iustiniano magno imperatore Cassiodorus Senator post monacus, Arator poeta, Priscianus grammaticus, Victor Capuanus episcopus, qui ciclos pascales scribens Victorii errores redarguit [...]' Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114125 132. 127) Rogerus Baco [Mitte des 13. Jh.s], Compendium studii, cap. 7 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. 15, J. S. Brewer, 1859, 455-56) : Similiter apud poetas Christianos siue, ut melius dicam, auctores doctissimos, cuiusmodi sunt Sedulius, et Prosper, et Arator, et Iuuencus, et alii omnes quos approbat ecclesia, et summi pontífi ces, sicut patet in prologis horum librorum, et Hieronymus, et Beda, et omnes antiqui sapientes. 128) Rogerus Baco, Compendium studii, cap. 7 (Rer. Brit. Med. Aev. Script. 15, J. S. Brewer, 1859, 457) : Et Arator : Diuinum concepit iter hinc sacra Maria est [Arator 2, 298] ; ultima syllaba huius dictionis Maria potest auferri ; sed non plus, quia uersus periret. 129) Historia monasterii Rastedensis (MGH, SS 25, G. Waitz, 1880, 503, 9-17) : Contulit etiam libros : [...] Vitam sancte Marie Egiptiace. Aratorem. Iuuencum, Sedulium et Prosperum in uno uolumine. [...] Platonem. Item Prosperum et regulas de uersibus et Theodolum. Cathonem et ymnarium Prudencii in uno uolumine. 130) Hugo Trimbergensis [um 1230 - um 1313], Registrum multorum auctorum (K. Langosch, Das "Registrum multorum auctorum" des Hugo von Trimberg. Germanische Studien 235. Berlin 1942, 174-77): 348-49 Hunc Iuuencus sequitur, Prosper et Arator, Prudencius, Amarcius Petrusque Rigator. 380-95 Iuuencum et Sedulium sequitur Arator, Apostolorum Actuum uerus metrificator, Quos Lucas prosaice noscitur scripsisse Sanctusque Ieronimus de Greco transtulisse. Textum ewangelii metrice scripsisset

9. TESTIMONIA

153

Arator, si non prius hunc scriptum presciuisset. Rome subdyaconus erat is Arator Sub papa Vigilio clarusque dictator. Librum suum edidit tempore, quo Gothi Romam circumdederant et Wandali commoti, Sicut et in prologo secundo protestatur, In quo pape Vigilio liber commendatur. Sed abbati Floriano prologum premittit, Nam et illi corrigendum librum recommittit. Incipit prologus primus Aratoris : Qui meriti florem maturis sensibus ortum Nominis ore tui iam, Floriane, tenes etc. Incipit prologus secundus Aratoris : Menibus undosis bellorum incendia cernens, Pars ego tunc populi tela pauentis eram etc. Incipit narracio Aratoris : Vt sceleris Iudea sui polluta cruore, Ausa nephas, compleuit opus ; rerumque creator etc. Sequitur in ordine Prosper Aratorem, Quem scimus katholice fidei doctorem. Vgl. Testimonia 124 131. 131) Rudolfus de Liebegg (gest. 1332), Pastorale nouellum (CC CM 55, A.P. Orbán, 1982) 5, 990-92 : Katholicosque bonum non est transire poetas, Quorum precipui Prudentius atque Iuuencus Sunt et Sedulius, Aurora (2W), Matheus (250), Arator. Vgl. Testimonia 124 130. 132) Bernardus Cremifanensis [Anfang des 14. Jh.s], Historiae (MGH, SS 25, G. Waitz, 1 880) 654, 1 4- 1 7 : Anno domini 532. Dyonisius abbas Romanus composuit ma gnum cyclum incipiens ab hoc anno sub Vigilio papa et Iustiniano imperatore. [...] Item 5. synodus Constantinopoli celebratur anno 544. [...] Item Arator librum suum Vigilio representat, quem eciam approbat. Vgl. Testimonia 39 71 73 81 86 91 92 93 94 95 102 103 106 109 114125 126. 249. Aurora, geschrieben von Petrus Riga (gest. 1209), aus der 2. Hälfte des 12. Jh.s, ist eine allegorisierende Versifikation der meisten historischen Bücher der Bibel. 250. d. h. Matthaeus Vindocinensis (von Vendôme), aus dem 12. Jh., der Dichter des biblischen Gedichtes Tobias.

154

EINFÜHRUNG

133) Bernardus Cremifanensis, Historiae (MGH, SS 25, G. Waitz, 1880) 669, 18-22: Item de libris duo plenaria, 4 missalia [...] Dyalogum, Curam pastoralem, [...] Vitam sancti Martini, [...] 2 Aratores, Donatum et expositionem eius. 10. Ausgaben und Übersetzungen der Historia apostóli ca von Arator. 10.1 Ausgaben. Arator, In actus apostolorum. Richard Pafraet(!), Deventer 1488 [— Incunabula in Dutch Libraries. Vol. I, Nieuwkoop 1983, Nr. 390]. Arator subdiaconus carmine actus apostolorum describens. Richard Paffraet, Deventer, ca. 1490 [= M.-L. Polain, Catalogue des livres im primés au quinzième siècle des Bibliothèques de Belgique, Tom. I, Bru xelles 1932, Nr. 287]. Arator subdyaconus ecclesiae romanae carmine describens actus apostolorum. Richard Paffraet, Deventer, ca. 1500 [= Gesamtka talog der Wiegendrucke, herausgegeben von der Kommissionfür den Ge samtkatalog der Wiegendrucke, Bd. II, Leipzig 1926, Nr. 2310]. Aratoris Cardinalis (251) Historiae Apostolicae Libri duo. Ed. Aldus Manutius, Collectio antiquorum Christianorum poetarum II, apud Aldum : Venetiis 1502. Aratoris subdiaconi Romanae ecclesiae cardinalis apostolicae historiae libri duo. Salmanticae, nach 1500 [= Gesamtkatalog der Wiegendrucke, herausgegeben von der Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegen drucke, Bd. II, Leipzig 1926, Nr. 2311]. Arator, In actus apostolorum. Melchior Lotter der Ältere, Leipzig, ca. 1512 [= Bayerische Staatsbibliothek, Inkunabelkatalog, Bd. I, Wiesbaden 1988, Nr. A - 662]. A. Barbosa, Aratoris Cardinalis Historia Apostolica cum commentariis Arii Barbosae Lusitani. De Porris: Salmanticae 1516. G. Fabricius, Aratoris Historiae Apostolicae [Libri II]. Ed. Fabricius Chemnicensis. Poetarum Veterum Ecclesiasticorum Opera. Basileae, o.J. (1564?). 251. Für 'Cardinalis', siehe Hs. P3 und Testimonium 118.

11. BIBLIOGRAPHIE

155

M. de La Bigne, Aratoris Subdiaconi Romanae Ecclesiae Cardinalis in Apostolorum acta, libri duo. Magna Bibliotheca Veterum Patrum = Aratoris sanctae Romanae Ecclesiae Poemata [Historia Apostolica]. Ma gna Bibliotheca Veterum Patrum. Bd. 6. Lyon 1618 (= 21654, in Bd. 8;31677,inBd. 10). Amati, Aratoris Subdiaconi Romanae Ecclesiae Cardinalis in Apostolo rum acta, libri duo. Collectio Pisaurensis, omnium poematum. Tom. 6, 1766. H. J. Arntzen(ius), Aratoris subdiaconi de actibus Apostolorum libri duo et epistulae tres ad Florianum, Vigilium et Parthenium. (Ex codicibus mss. recensuit suasque et aliorum observationes adjecit Henr. Joannes Arntzenius). Zutphaniae 1769 = Migne PL 68, 45-252, Paris 1865. A. Huebner, Aratoris De actibus apostolorum carmen. Nissae 1850 [= Ausgabe Arntzens ohne Apparat]. G. L. Perugi, Aratore, De actibus apostolorum. Contributo allo studio della Letteratura Latina nel Medio Evo. Venezia 1909 [Roma 21911]. A. P. McKinlay, Aratoris subdiaconi De actibus apostolorum. CSEL 72. Vindobonael951. 10.2 Übersetzung. R. J. Schrader, L. Roberts III andj. F. Makowski, Arator's On the Acts ofthe Apostles (De actibus apostolorum). The American Aca demy of Religion. Classics in Religious Studies 6. Atlanta, Ge orgia 1987. 11. Bibliographie. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologie. Leben, Schriften und Lehre der Kirchenväter. Freiburg i. Breisgau 71966. R. Anastasi, Dati biografici su Aratore in Ennodio, Miscellanea di studi di letteratura cristiana antica 1, 1947, 145-52. P. Angelucci, Aratore nella critica dell' ultimo secolo, Cultura e Scuola 22, Nr. 88, 1983, 42-46. P. Angelucci, I modelli classici di Aratore. Per una tipologia dei rapporti poeta-fonte, Bollettino di studi latini 15, 1985, 40-50. P. Angelucci, Centralita della Chiesa e primato romano in Aratore. Roma 1990. P. Angelucci, La tecnica poetica di Aratore. Roma 1990.

156

EINFÜHRUNG

P. Angelucci, Teoria e prassi del rapporto con i modelli nella poesia esametrica latina. Roma 1990. A. Ansorge, De Aratore veterum poetarum Latinorum imitatore. Diss. Bres lau 1914. E. Baehrens, Poetaelatini minores. Bd. I-V. Leipzig 1879 - 1883. O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur. 5. Band. Darm stadt 1962 [= Freiburg i. Breisgau 1932]. C. H. Beeson, Isidor- Studien. Quellen und Untersuchungen zur latei nischen Philologie des Mittealters, IV. München 1913. W. Berschin, Griechisch-lateinisches Mittelalter. Von Hieronymus zu Niko laus von Kues. Bern - München 1980. L. Bieler, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Scriptorium 9, 1955, 165-67. B. Bischoff, Übersicht über die nichtdiplomatischen Geheimschriften des Mit telalters. Mit zwei Alphabettafeln, in: B. Bischoff, Mittelalterliche Studien. Ausgewählte Aufsätze zur Schriftkunde und Literaturgeschichte. III. Stuttgart 1981, 120-48. S. Blomgren, Ad Aratorem et Fortunatum adnotationes. Eranos 72, 1974, 143-55. H. Brewer, Der zeitliche Ursprung und der Verfasser der Moneschen Messen, Zeitschrift für katholische Theologie 43, 1919, 692-703. H. Brewer, Arator der Verfasser zweier Inschriften, die de Rossi in die Zeit kurz nach Papst Damasus verlegte, Zeitschrift für katholische Theo logie 46, 1922, 165-69. Fr. Brunhölzl, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters. Bd. I. München 1975. B. Bureau, La "concordia" des apotres Pierre et Paul dans l'"Historia apostoli ca" d'Arator. Images et thèmes épiques, Cahiers de "Biblia Patristica" 3, 1991, 139-56. В. Bureau, Lettre et sens mystique dans l'Historia Apostolica d'Arator. Exé gèse et épopée, Études Augustiniennes, Antiquité 153, 1997. J. M. Burnam, Commentaire anonyme sur Prudence d'après le manuscrit 41i de Valenciennes. Paris 1910. B. Capelle, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Recherches de théologie ancienne et médiévale 20, 1953, 162. F. Charlier, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Antiquité classique 22, 1953, 472-74. F. Châtillon, Arator exaratus. Revue du Moyen Age latin 12, 1956, 155-174.

И. BIBLIOGRAPHIE

157

F. ChÂtillon, Arator déclamateur antijuif, Revue du Moyen Age latin 19, 1963, 5-128, 197-216; 20, 1964, 185-225; 24, 1968 [1977], 922; 25-34, 1969-1978, 11-18; 35, 1979, 9-20. F. ChÂtillon, Nonfragiles secteris opes. Une réminiscence d'Arator chez Columban, Revue du Moyen Age latin 21, 1965, 169-72. A. Crépin, Poétique latine et poétique vieil-anglaise: poèmes mêlant les deux langues, Langue, textes, histoire médiévales 25, 1993, 33-44. E. R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. 10. Aufl., Bern - München 1984. E. Cuzzi, / tre codici Ambrosiani di Aratore, Rendiconti del Regio Istituto Lombardo di Scienze e Lettere, series 2, 69, 1936, VI-X, 1-17, 241-57. A. Dell'era, "Recentiores non deteriores" nella tradizione dell' Arato latino interpolato, Rivista di cultura classica e medioevale 21/22, 1979/ 1980, 199-201. P. -A. Deproost, La mort de Judas dans ¡'"Historia apostolica" d'Arator (I, 83-102), Revue des études augustiniennes 35, 1989, 135-50. P. -A. Deproost, Les fonctions apostoliques du sacré dans le poème d'Arator, Bulletin de l'Association Guillaume Budé 4, 1989, 376-93. P. -A. Deproost, Les images de l'héroïsme triomphal dans ¡'Historia apostolica d'Arator, Studia Patristica (Papers presented to the tenth interna tional conference on Patristic studies held in Oxford 1987, cur. Elizabeth Anne Livingstone) 1989, 23, 111-18. P. -A. Deproost, L'apôtre Pierre dans une épopée du Vie siècle. L"'Historia apostolica" d'Arator. Paris, Institut d'Etudes Augustiniennes, Col lection des Etudes Augustiniennes, Sér. Antiquité 126, 1990. P. -A. Deproost, Notes sur le texte et l'interprétation d'Arator, Vigiliae Christianae 44, 1990, 76-82. P. -A. Deproost, La tempête dans ¡'"Historia apostolica" d'Arator. Sources et exégèse d'un cliché littéraire, in : De Tertullien aux Mozarabes. Anti quité tardive et christianisme ancien (IIIe — Vie siècles). Mélanges offerts à Jacques Fontaine membre de l'Institut à l'occasion de son I0e anniver saire, par ses élèves, amis et collègues, cur. Louis Holtz — Jean-Claude Fredouille - Marie-Hélène Julien. Paris 1992, 1, 479-95. P. -A. Deproost - J.-Cl. Haelewyck, Le texte biblique des Actes et l'authenticité des sommaires en prose dans ¡'"Historia apostolica" d'Ara tor, in : Philologia Sacra. Biblische und patristische Studienfür Hermann J. Frede und Walter Thiele zu ihrem siebzigsten Geburtstag. Ed. Roger Gryson (Vetus Latina. Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 24). Freiburg 1993, Bd. II, 583-604. J. W. Duff / A. M. Duff, Minor Latin Poets. Vol. II. The Loeb Classical Library 434. Cambridge Mass. - London [1935 =] 1982.

158

EINFÜHRUNG

E. Dümmler, Das Formelbuch des Bischofs Salomo III. von Konstanz aus dem neuntenJahrhundert. Leipzig 1857. Ch. E. Eder, Die Schule des Klosters Tegernsee imfrühen Mittelalter im Spie gel der Tegernseer Handschriften. Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens 83, 1972, 139-40. L. Eizenhöfer, Arator in einer Contestatio der Mone-Messen und in einer mailändischen Praefation, Revue bénédictine 63, 1953, 329-33. M. Esposito, Bachiarius. Arator. Lathcen, The Journal of Theological Studies 30, 1929, 287-91. J. A. Fabricius, Bibliotheca Latina mediae et infimae aetatis cum supplement Christiani Schoettgenii. Tomus I (A - Cyr). Florentiae 1858. R. Favreau, "Sinefelle columba". Sources etformation d'uneformule épigraphique, Cahiers de civilisation médiévale 32, 1989, 203-32. O. Ferrari, Le allegorie del poeta Aratore, Athenaeum 2, 1914, 417-34. H. von Gadow, Die althochdeutschen Aratorglossen der Handschrift Trier 1464. Münstersche Mittelalter-Schriften, Band 17. München 1974. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, herausgegeben von der Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke, II, Leipzig 1926. G. Glauche, Schullektüre im Mittelalter. Entstehung und Wandlungen des Lektürekanons bis 1200 nach den Quellen dargestellt. Münchener Bei träge zur Mediävistik und Renaissance-Forschung 5. Diss. Mün chen 1970. R. P. H. Green, The Genesis of a medieval textbook : the models and sources ofthe "Ecloga Theoduli", Viator 13, 1982, 49-106. N. Henkel, Deutsche Übersetzungen lateinischer Schultexte. Ihre Verbreitung und Funktion im Mittelalter und in derfrühen Neuzeit. Mit einem Ver zeichnis der Texte. Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, Bd. 90. München - Zürich 1988. R. Herzog, Die Bibelepik der lateinischen Spätantike. Formgeschichte einer erbaulichen Gattung. Bd. 1 (Theorie und Geschichte der Literatur und der schönen Künste 37). München 1975. R. Hillier, Arator on the Acts ofthe Apostles. A baptismal commentary. Ox ford 1993. A. Hudson - Williams, Notes on the text and interpretation of Arator, Vigiliae Christianae 7, 1953, 89-97. T. Hunt, Vernacular glosses in medieval manuscripts, Cultura neo-latina 39, 1979, 9-37. T. Hunt, Les gloses en langue vulgaire dans les manuscrits de V'Unum om nium" deJean de Garlande, Revue de linguistique romane 43, 1979, 162-78.

И. BIBLIOGRAPHIE

159

Т. Hunt, Les gloses en langue vulgaire dans les manuscrits du "De nominibus utensilium" d'Alexandre Nequam, Revue de linguistique romane 43, 1979, 235-62. M. Inguanez, Frammenti di Aratore infogli di guardia cassinesi del secolo XI, Archivum Latinitatis Medii Aevi 4, 1928, 153ff. D. Kartschoke, Bibeldichtung. Studien zur Geschichte der epischen Bibelpa raphrase vonJuvencus bis Otfridvon Weißenburg. München 1975. I. Kellig, Die althochdeutschen Aratorglossen. Diss. masch.Jena 1964. N. R. Ker, E. A. Lowe, A. P. McKinlay, A newfragment of Arator in the Bodleian, Speculum 19, 1944, 351-59 [= Palaeographical Papers, 190I - 1965 ofE. A. Lowe, I. Ed. Ludwig Bieler. Oxford 1972, 345-47]. H. Kraft, 'Arator', in : Lexikon des Mittelalters (München - Zürich 1980) I, Sp. 868. Р. O. Kristeller (ed.), Catalogus Translationum et Commentariorum. Wa shington 1960, 1 : siehe auch McKinlay. M. L. W. Laistner, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] American Journal of Philology 75, 1954, 210-12. E. Langbroek, Zwischen den Zeilen. Untersuchungen zu den lateinischen Kommentaren und den deutschen Glossen der Edinburgher Handschrift Adv. Ms. 18.5.10. Amsterdam 1995. M. Lapidge, Bede's metrical "Vita S. Cuthberti", in: St. Cuthbert, his cult and his community to AD 1200, cur. G. Bonner - D. Rollason — C. Stancliffe. Woodbridge 1989, 77-93. V. A. Law, The Latin and Old English glosses in the "ars Tatuini", AngloSaxon England 6, 1977, 77-89. G. L. Leimbach, Ueber den Dichter Arator, Theologische Studien und Kritiken 46, 1873, 225-70. S. LusiGNAN, Lefrançais et le latin aux xiiie-xive siècles : pratique des langues et pensée linguistique, Annales, Economies, Sociétés, Civilisations 42, 1987, 955-67. M. Manitius, Geschichte der christlich-lateinischen Poesie bis zur Mitte des 8. Jahrhunderts. Stuttgart 1891. М. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters. BandI: Von Justinian bis zur Mitte des zehnten Jahrhunderts. München 1911 [= Unveränderter Nachdruck 1974]. H. -I. Marrou, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Gnomon 25, 1953, 253-55. L. T. Martin, The influence ofArator in Anglo-Saxon England, in : Proceed ings of the Patristic, Mediaeval and Renaissance Conference I (1982).

160

EINFÜHRUNG Ed. Joseph С. Schaubelt and Joseph Reino. Villanova University 1985,75-81.

L. T. Martin, The Venerable Bede, Commentary on the Acts of the Apostles. Cistercian Studies Series 117. Kalamazoo, Mich. 1989. A. P. McKinlay, Studies in Arator I : The manuscript tradition ofthe capitula and tituli. Harvard Studies in Classical Philology 43, 1932, 123166. A. P. McKinlay / E. K. Rand, A fragment ofJuvenal in a manuscript of Orléans, Harvard Studies in Classical Philology 49, 1938, 229s. A. P. McKinlay, Membra disiecta of manuscripts of Arator, Speculum 15, 1940, 95-98. A. P. McKinlay, Arator. The codices. The Mediaeval Academy of America Publications, 43. Cambridge Mass. 1942. A. P. McKinlay, Studies in Arator II : The classification of the manuscripts of Arator, Harvard Studies in Classical Philology 54, 1943, 93-115. A. P. McKinlay, Aratoris subdiaconi De acribus apostolorum. CSEL 72. Wien 1951. A. P. McKinlay, Latin commentaries on Arator, Scriptorium 6, 1952, 151-56. A. P. McKinlay, Arator, in: P. O. Kristeller, Catalogus translationum et commentariorum : Mediaeval and Renaissance Latin translations and commentaries. Annotated lists and guides. Vol. I. Washington 1960, 241-47. A. P. McKinlay - siehe auch: N. R. Ker. Eva Matthews Sanford, The use of classical Latin authors in the Libri manuales, Transactions and proceedings of the American Philolo gical Association 55, 1924, 211. Glynn Meter (trad, comm.), Walther of Châtillon's "Alexandreis" Book 10. A commentary. Frankfurt a. M. - Bern - New York 1991. J. Moorhead, "Libertas" and "Nomen Romanum" in Ostrogothic Italy, Latomus 46, 1987, 161-68. B. Munk Olsen, L'atteggiamento medievale di fronte alla cultura classica. Roma 1994. A. P. Orbán, Die Versifikation von Lk 1, 5-80 in den Euangeliorum libri quattuor des Juvencus. Eine Analyse von Juvenc. I 1-1i2, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 83, 1992, 3/4, 224-44. A. P. Orbán, Juvencus ah Bibelexeget und als Zeuge der "afrikanischen" Vetus-Latina-Tradition. Untersuchungen der Bergpredigt (Mt. 5, 1-48) in der Vetus Latina und in der Versifikation desJuvencus (1 452-572), Vigiliae Chnstianae 49, 1995, 4, 334-52.

И. BIBLIOGRAPHIE

161

А. Р. OrbÁn, Ein anonymer Aratorkommentar in Hs. London, Royal MS. 15 A. V. Editio princeps, Teil I (Arator, Ad Florianum — Historia apostoli ca 1, 514), Sacris erudiri. A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity 38, 1998/99, 317-51. A. P. Ohbán, Ein anonymer Aratorkommentar in Hs. London, Royal MS. 15 A. V. Editio princeps, Teil II (Arator, Historia apostolica 1, 515 - 2, 1250), Sacris erudiri. A Journal on the Inheritance of Early and ' Medieval Christianity 40, 2001, 131-229. E. Pellegrin, Membra disiecta Floriacensia, Bibliothèque de l'École des chartes 117, 1959, 5-56. E. Pellegrin, Membra disiecta Floriacensia II, in : Miscellanea codicologica F. Masai dicata. Gent 1979, 83-103. G. L. Perugi, Aratore, De actibus apostolorum. Contributo allo studio della Letteratura Latina nel Medio Evo. Venezia 1909 [Roma 2191 1]. 'Pro bibliotheca erigenda'. Manoscritti e incunaboli del vescovo di Trento Iohannes Hinderbach (1465-1486). Trento 1989. E. K. Rand - vgl. A. P. McKinlay, Afragment. R. von Raumer, Die Einwirkung des Christentums auf die althochdeutsche Sprache. Stuttgart 1845. S. Reynolds, Medieval reading. Grammar, rhetoric and the classical text. Cambridge 1996. P. Riche, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Revue des études latines 31, 1953, 457-58. A. Riese - F. Buecheler, Anthologia Latina siue poesis Latinae supplementum. Bd. I-III. Leipzig 1894 - 1926. M. Roberts, Biblical Epic and Rhetorical Paraphrase in Late Antiquity. ARCA Classical and Medieval Texts, Papers and Monographs 16. Liverpool 1985. A. Roncoroni, Orazio tardo-antico, Annuario del Ginnasio-Liceo "A. Volta", Como 1981, 55-81. D. Schaller — E. Könsgen, Initia carminum Latinorum saeculo undecimo antiquiorum. Bibliographisches Repertorium für die lateinische Dichtung der Antike und desfrüheren Mittelalters. Göttingen 1977. M. Schanz, C. Hosius, G. Krüger, Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers fustinian. IV, 2 : Die Literatur des fünften und sechstenJahrhunderts. München 1971 (= 1920). A. Schlechter, Die althochdeutschen Aratorglossen der Handschrift Rom Bi blioteca Apostolica Vaticana Pal. Lat. 1116 und verwandte Glossierun gen. Studien zum Althochdeutschen, Bd. 20. Göttingen 1993. R. J. Schräder, Arator: Revaluation, Classical Folia 1 :1, 1977, 64-77.

162

EINFÜHRUNG

R. J. Schräder, Notes on the text, interpretation and sources ofArator, Vigiliae Christianae 42, 1988, 75-78. J. Schrödinger, Das Epos des Arator 'De actibus apostolorum' in seinem Ver hältnis zu Vergil. Progr. Weiden 1911. A. Schwarz, Glossen als Texte, in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur. Begründet von W. Braune, H. Paul, E. Sie vers. Herausgegeben von H. Fromm, P. Ganz, M. Reis. Bd. 99, Tübingen 1977, 25-36. J. Schwind, Arator- Studien. Hypomnemata. Untersuchungen zur Anti ke und zu ihrem Nachleben 94. Göttingen 1990. J. Schwind, Orígenes und der Dichter Arator: ein Beitrag zur Geschichte der Origenesrezeption im Westen, Revue des études augustiniennes 41, 1995, 113-29. J. Schwind, Sprachliche und exegetische Beobachtungen zu Arator. Akade mie der Wissenschaften und der Literatur (Mainz). Abhandlun gen der geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse, 5. Mainz 1995, 3-130. H. Silvestre, Notices et extraits des manuscrits 5413-22, 10098-105 et 1012I-44 de la Bibliothèque Royale de Bruxelles, Sacris Erudiri 5, 1953, 174-192, insbes. 186-87. H. Silvestre, Aperçu sur les commentaires carolingiens de Prudence, Sacris Erudiri 9, 1957, 50-74 und 398. H. Silvestre, Aratus pour Arator : un singulier lapsus d'Abélard, Studi Medievali 27, 1986, 221-24. P. Sims-Williams, An unpublished seventh- or eighth-century Anglo-Latin letter in Boulogne-sur-Mer MS I4 (82), Medium Aevum 48, 1979, 1-22. C. Sotinel, Arator, un poète au service de la politique du pape Vigile?, Mé langes d'archéologie et d'histoire de l'Ecole Française de Rome. Antiquité 101, 1989, 805-20. C. P. E. Springer, The Gospel as epic in Late Antiquity . The Paschale Car men of Sedulius. Vigiliae Christianae, Suppl. 2. Leiden 1988. A. Steffen, Glossenhandschriften und althochdeutsche Glossen aus Echternach, in: Publications de Luxembourg. Vol. 62. Luxemburg 1898, S. 458. R. Stettiner, Die illustrierten Prudentiushandschriften. Philosophische Dissertation Straßburg, Berlin 1895. K. F. Stroheker, Der senatorische Adel im spätantiken Gallien. Tübingen 1948. K. Thraede, Nachträge zum Reallexikonfür Antike und Christentum : Ara tor, Jahrbuch für Antike und Christentum 4, 1961, 187-96 [= Re

И. BIBLIOGRAPHIE

163

allexikon für Antike und Christentum, Supplementlieferung 4, Stuttgart 1986, Sp. 553-73]. K. Thraede, Art. Epos, Reallexikon für Antike und Christentum, Bd. 5, Stuttgart 1962, Sp. 983-1042. H. Tiefenbach, Althochdeutsche Aratorglossen. Paris lat. 8318. Gotha Membr. II 115. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-historische Klasse 3, 107. Göttingen 1977. L. Traube, Einleitung in die lateinische Philologie des Mittelalters. München 1911 [Nachdruck 1965]. G. Velli, Petrarca e i poeti cristiani, Studi petrarcheschi 6, 1989 - 1991, 171-78. M. A. Vinchesi, Lafortuna di Lucanofra tarda antichità e Medioevo II, Cul tura e scuola 20,78, 1981, 66-75. L. Wallach, [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Speculum 29, 1954, 145-50. H. Walther, Initia carminum ас versuum medii aevi posterions Latinorum. Alphabetisches Verzeichnis der Versanfänge mittellateinischer Dichtun gen. Göttingen 1959. J. H. Waszink, Notes on the interpretation of Arator, Vigiliae Christianae 8, 1954, 87-92. J. H. Waszink [Rezension der Arator-Ausgabe McKinlays] Mnemo syne 4,6, 1953, 257-59. G. R. Wieland, The Latin glosses on Arator and Prudentius in Cambridge University Library, Ms. GG. 5.35. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Studies and Texts 61. Toronto 1983 (Vgl. Dissertation Abstracts 39, 1979, 4233-4). G. R. Wieland, Latin lemma — Latin gloss : the stepchild of the glossologists, Mittellateinisches Jahrbuch 19, 1984, 91-99. G. R. Wieland, The glossed manuscript : Classbook or library book ?, An glo-Saxon England 14, 1985, 153-73. Ch. Witke, Numen litterarum. The old and the new in Latin poetryfrom Constantine to Gregory the Great. Mittellateinische Studien und Texte, 5. Leiden -Köln 1971. N. Wright, Knowledge of Christian Latin poets and historians in early medie val Brittany, Etudes celtiques 23, 1986, 163-85. N. Wright, Arator's use of Caelius Sedulius : A re-examination, Eranos 87, 1989, 51-64.

164

EINFÜHRUNG

12. Die Editionen der im Quellenverzeichnis zitierten altchristlichen lateinischen und mittellateinischen Autoren. Abaelardus - siehe 'Petrus Abaelardus' Acta Iohannis s. III/IV? CC SA 1-2 (E. Junod /J.-D.Kaestli, 1983) Acta Petri R. Lipsius / M. Bonnet, Acta apostolorum apocrypha, 1-2, Leipzig, 18911903 [= Hildesheim, 1972], p. 45-103; L. Vouaux, Les actes de Pierre, Paris, 1922 [= Les apocryphes du Nouveau Testament, p. 228-396] Adamnanus (Adomnanus) Hiensis 624 - 704 De locis sanctis CC SL 175 (L. Bieler, 1965), p. 183-234 Aediluulfus c. 803 - 820 Carmen MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 583-604 Aelredus Rieuallensis c. 1110 - 1167 De institutione inclusarum CC CM 1 (CH. Talbot, 1971), p. 637-682 Agobardus Lugdunensis 769 - 840 Defidei ueritate et totius boni institutione CC CM 52 (L. Van Acker, 1981), p. 253-279 Alanus ab Insulis c. 1125/30- 1203 De arte praedicatoria PL 210, col. 109-198 Albertus Stadensis + c. 1265 Troilus Biblioth. Teubner. (Th. Merzdorf, 1875) Alcimus Ecdicius Auitus + 518 Carmina MGH, Auct. ant. 6,2 (R. Peiper, 1883), p. 183-294

12. DIE EDITIONEN

165

Alcuinus c. 730 - 804 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 169-351 ; MGH, Poetae 4,2 (K. Strecker, 1923), p. 904-910 Alcuinus Commentaria in sancti Iohannis Euangelium PL 100 (1863), col. 737-738; 740-1008 Alcuinus De orthographia PL 101 (1863), col. 901-919 Aldhelmus c. 640 - 709 Aenigmata — Carmina MGH, Auct. ant. 15 (R. Ehwald, 1919); CC SL 133,1 (F. Glorie, 1968), p. 367-540. Aldhelmus Prosa de uirginitate CC SL 124A (S. Gwara, 2001) Alexander de Villa Dei c. 1170 - 1250 Doctrinale puerorum Mon. Germ. Paedag. 12 (D. Reichling, 1893) Amarcius c. 1100 Sermones MGH, Quell, z. Geistesgesch. d. Mittelalt. 6 (К. Manitius, 1969) Ambrosius Autpertus + 784 Expositio in Apocalypsin CC CM 27-27A (R. Weber, 1975) Ambrosius Autpertus Sermo de cupiditate CC CM 27B (R. Weber, 1979), p. 963-981 Ambrosius Autpertus Vita sanctorum patrum Paldonis, Tatonis et Tasonis CC CM 27B (R. Weber, 1979), p. 895-905 Ambrosius Mediolanensis c. 340 - 397

166

EINFÜHRUNG

De Cain et Abel CSEL 32,1 (C. Schenkl, 1897), p. 339-409 Ambrosius Mediolanensis Defide libri V (ad Gratianum Augustum) CSEL 78 (O. Faller, 1962), p. 3-307 Ambrosius Mediolanensis De incarnationis dominicae sacramento CSEL 79 (O. Faller, 1964), p. 225-281 Ambrosius Mediolanensis De interpellatione lob et Dauid CSEL 32,2 (C. Schenkl, 1897), p. 211-296 Ambrosius Mediolanensis De mysteriis CSEL 73 (O. Faller, 1955), p. 89-116 Ambrosius Mediolanensis DeNoe CSEL 32,1 (C. Schenkl, 1897), p. 413-497 Ambrosius Mediolanensis De paradiso CSEL 32,1 (C. Schenkl, 1897), p. 263-336 Ambrosius Mediolanensis De spiritu sancto CSEL 79 (O. Faller, 1964), p. 7-222 Ambrosius Mediolanensis De Tobia CSEL 32,2 (C. Schenkl, 1897), p. 519-573 Ambrosius Mediolanensis Epistulae CSEL 82,1 (O. Faller, 1968) ; CSEL 82,2 (M. Zelzer, 1990) ; CSEL 82, 3 (M. Zelzer, 1982) Ambrosius Mediolanensis Exameron CSEL 32,1 (C. Schenkl, 1897), p. 3-261 Ambrosius Mediolanensis Expositio euangelii secundum Lucam CC SL 14 (M. Adriaen, 1957), p. 1-400 Ambrosius Mediolanensis Expositio psalmi CXVIII CSEL 62 (M. Petschenig, 1913)

12. DIE EDITIONEN

167

Ambrosius Mediolanensis Hymni W. Bulst, Hymni Latini antiquissimi, 1956, p. 37-52 Ambrosius Mediolanensis Sermo contra Auxentium de basilicis tradendis (= ep. 75a) CSEL 82, 3 (M. Zelzer 1982), p. 82-107 Ambrosius Mediolanensis (dubium) Apologia Dauid altera CSEL 32,2 (C. Schenkl, 1897), p. 359-408 Andreas de Sancto Victore + 1175 Expositio super Heptateuchum CC CM 53 (C. Lohr / R. Berndt, 1986), p. 4-228 Angelomus Luxouiensis s. IX Enarrationes in libros Regum PL 115 (1881), col. 243-552 Angilbertus c. 745 - 814 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 75, 358-366, 412-422; MGH, Poetae, 4,2 (K. Strecker, 1923), p. 915-16 Anseimus Laudunensis c. 1050- 1117 Enarrationes in Matthaeum PL 162 (1889), col. 1227-1499 Apollinaris — siehe 'A. Sidonius' Apponius opus scriptum s. V (in. ?) In Canticum canticorum expositio CC SL 19 (B. de Vregille / L. Neyrand, 1986), p. 1-311 Archipoeta c. 1130-c. 1165 Carmina H. Watenphul / H. Krefeld, Die Gedichte des Archipoeta, Heidelberg, 1966 Arnobius Iunior + post 455

168

EINFÜHRUNG

Commentarii in Psalmos CC SL 25 (K.-D. Daur, 1990) Ars Ambrosiana. Commentum anonymum in Donati partes maiores s. VII CC SL 133C (B. Löfstedt, 1982) Ars Laureshamensis. Expositio in Donatum maiorem s. IX CC CM 40A (B. Löfstedt, 1977) Auctor incertus (Augustinus ?), s. IV? Sermones suppositii de scripturis PL 39 (1865), col. 1735-2354 Auctor incertus (Rufinus Aquilei. ?) s. IV? Commentarius in LXXV psalmos PL 21 (1878), col. 645-960 Audradus Modicus + c. 853 Prosimetra MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 73-121, 740-746 Augustinus Hipponensis 354 - 430 Collatio cum Maximino PL 42 (1886), col. 709-742 Augustinus Hipponensis Confessionum libri XIII CC SL 27 (L. Verheijen, 1981) Augustinus Hipponensis Contra aduersarium legis et prophetarum CC SL 49 (K.-D. Daur, 1985), p. 35-131 Augustinus Hipponensis Contra epistulam Parmeniani CSEL 51 (M. Petschenig, 1908), p. 19-141 Augustinus Hipponensis Contra Faustum CSEL 25 Q. Zycha, 1891), p. 251-797 Augustinus Hipponensis Contra litteras Petiliani CSEL 52 (M. Petschenig, 1909), p. 3-227

12. DIE EDITIONEN Augustinus Hipponensis Contra Maximinum PL 42 (1886), col. 743-814 Augustinus Hipponensis De catechizandis rudibus CC SL 46 (J.-B. Bauer, 1969), p. 121-178 Augustinus Hipponensis De ciuitate Dei CC SL 47-48 (B. Dombart / A. Kalb, 1955) Augustinus Hipponensis De continentia CSEL 41 (J. Zycha, 1900), p. 141-183 Augustinus Hipponensis De doctrina christiana CC SL 32 (J. Martin, 1962), p. 1-167 Augustinus Hipponensis Defide et operibus CSEL 41 (J- Zycha, 1900), p. 35-97 Augustinus Hipponensis De Genesi ad litteram libri XII CSEL 28,1 Q. Zycha, 1894), p. 3-435 Augustinus Hipponensis De Genesi contra Manichaeos PL 34 (1887), col. 173-220 Augustinus Hipponensis De haeresibus CC SL 46 (R. Vander Plaetse / С Beukers, 1969), p. 286-345 Augustinus Hipponensis De ordine CC SL 29 (W.M. Green, 1970) Augustinus Hipponensis De peccatorum meritis et remissione et de baptismo paruulorum CSEL 60 (C.F. Vrba / J. Zycha, 1913), p. 3-151 Augustinus Hipponensis De sancta uirginitate CSEL 41 (J- Zycha, 1900), p. 235-302 Augustinus Hipponensis De symbolo ad catechumenos CC SL 46 (R. Vander Plaetse, 1969), p. 185-199

169

170

EINFÜHRUNG

Augustinus Hipponensis De trinitate CC SL 50-50A (WJ. Mountain, 1968) Augustinus Hipponensis Enarrationes in Psalmos CC SL 38-39-40 (E. Dekkers / J. Fraipont, 1956) Augustinus Hipponensis Epistulae CSEL 34,1 ; 34,2; 44; 57; 58 (A. Goldbacher, 1895-1898) Augustinus Hipponensis Expositio epistulae ad Galatas CSEL 84 (J. Divjak, 1971), p. 55-141 Augustinus Hipponensis Expositio quarundam propositionum ex epistula ad Romanos CSEL 84 (J. Divjak, 1971), p. 3-52 Augustinus Hipponensis In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus CC SL 37 (W.J. Mountain) ; SC 75 (Saint Augustin, Commentaire de la première épître de S.Jean — In epistolam Ioannis ad Parthos tractatus decem, éd. P. Agaësse, Paris, 1961) Augustinus Hipponensis In Iohannis euangelium tractatus CC SL 36 (R. Willems, 1954) Augustinus Hipponensis Quaestiones euangeliorum CC SL 44B (A. Mutzenbecher, 1980), p. 1-118 Augustinus Hipponensis Quaestionum in heptateuchum libri VII CC SL 33 G' Fraipont, 1958), p. 1-377 Augustinus Hipponensis Sermones CC SL 41 (C. Lambot, 1961); PL 38 - 39; PLS 2; MiAg 1 (Sancti Augustini Sermones post Maurinos reperti, ed. G. Morin, Miscellanea Agostiniana, 1, Roma, 1930); SC 116 (Augustin d'Hippone, Sermons pourlaPâque, éd. S. Poque, Paris, 1966) Augustinus Hipponensis Speculum CSEL 12 (F. Weihrich, 1887), p. 3-285 Augustinus Hipponensis - siehe auch 'Auctor incertus'

12. DIE EDITIONEN

171

Augustinus (pseudo) Belgicus s. XII Sermones adfratres in eremo commorantes PL 40 (1841), col. 1235-1358 Baldo Nouus Aesopus s. XII/XIII A. Hilka, Beiträge zur lateinischen Erzählungsliteratur des Mittelalters, Abh. d. Ges. d. Wiss. zu Göttingen, Philol.-hist. Kl., N. F. 21,3, Berlin, 1928, p. 21-58 Baldricus Burguliensis 1046- 1130 Carmina Auteurs latins du moyen âge, 1-2 (J. -Y. Tilliette, 1998-2002) Beda Venerabilis 672/673 - 735 Allegorica expositio in Parabolas Salomonis PL 91 (1862), col. 937-1039 Beda Venerabilis De arte metrica CC SL 123A (C.B. Kendall, 1975), p. 82-141 Beda Venerabilis De orthographia CC SL 123A (C.W.Jones, 1975), p. 7-57 Beda Venerabilis De schematibus et tropis CC SL 123A (C.B. Kendali, 1975), p. 142-171 Beda Venerabilis De tabernaculo et uasis eius ac uestibus sacerdotum libri III CC SL 119A (D. Hurst, 1969), p. 5-139 Beda Venerabilis De templo libri II CC SL 119A (D. Hurst, 1969), p. 143-234 Beda Venerabilis De temporum ratione Uber CC SL 123B (C.W.Jones, 1977), p. 263-544 Beda Venerabilis Elementorum philosophiae libri IV PL 90 (1862), col. 1127-1178

172

EINFÜHRUNG

Beda Venerabilis Explanatio Apocalypsis PL 93 (1862), col. 129-206; CC SL 121 A (R. Gryson, 2001) Beda Venerabilis Expositio Actuum apostolorum CC SL 121 (M.L.W. Laistner, 1983), p. 1-99 Beda Venerabilis Homiliarum euangelii libri II CC SL 122 (D. Hurst, 1955), p. 1-378 Beda Venerabilis Hymni CC SL 122 (J. Fraipont, 1955), p. 405-451 Beda Venerabilis In Cantica canticorum libri VI CC SL 119B (D. Hurst, 1983), p. 167-375 Beda Venerabilis In epistulas VII catholicas CC SL 121 (D. Hurst, 1983), p. 181-342 lib. 1 (in Iac.) = CC SL 121, p. 183-224 Hb. 2 (in 1 Petr.) = CC SL 121, p. 261-283 lib. 4 (in 1 loh.) = CC SL 121, p. 284-328 lib. 5 (in 2 loh.) = CC SL 121, p. 329-331 lib. 6 (in 3 Ioh.) = CC SL 121, p. 332-334 lib. 7 (in lud.) = CCSL 121, p. 335-342 Beda Venerabilis In Ezram et Neemiam libri III CC SL 119A (D. Hurst, 1969), p. 237-392 Beda Venerabilis In librum beati patris Tobiae CC SL 119B (D. Hurst, 1983), p. 3-19 Beda Venerabilis In Lucae euangelium expositio CC SL 120 (D. Hurst, 1960), p. 5-425 Beda Venerabilis In Marci euangelium expositio CC SL 120 (D. Hurst, 1960), p. 431-648 Beda Venerabilis In primam partem Samuhelis libri IV. Nomina locorum CC SL 119 (D. Hurst, 1962), p. 5-287

12. DIE EDITIONEN

173

Beda Venerabilis In prouerbia Salomonis libri III CC SL 119B (D. Hurst, 1983), p. 23-163 Beda Venerabilis Libri IV in prinäpium Genesis usque ad natiuitatem Isaac et eiectionem Ismahelis adnotationum (siue Hexaemeron) CC SL 118A (C.W.Jones, 1967) Beda Venerabilis Nomina regionum atque locorum de Actibus apostolorum CC SL 121 (M.L.W. Laistner, 1983), p. 167-178 Beda Venerabilis Retractario in Actus apostolorum CC SL 121 (M.L.W. Laistner, 1983), p. 103-163 Beda Venerabilis Vita S. Cuthberti Palaestra 198 (W.Jaeger, 1935) ; В. Colgrave, 1940 Beda Venerabilis (dubium) Martyrologium poeticum — October PL 94 (1862), col. 603-606 Iohannes Beleth c. 1182 Summa de ecclesiasticis officiis CC CM 41A (H. Douteil, 1976) Benedictus de Nursia c. 480 - c. 550 Regula SC 181, p. 412-490; SC 182, 508-674 (A. de Vogüé, 1972) Bernardus Claraeuallensis c. 1090- 1153 De consideratione libri V Bernardi opera, 3 (J. Leclercq / H.M. Rochais, 1963), p. 393-493 Bernardus Claraeuallensis Epistulae Bernardi opera, 7-8 (J. Leclercq / H.M. Rochais, 1974-1977) Bernardus Claraeuallensis Sententiae Bernardi opera, 6,2 (J. Leclercq / H.M. Rochais, 1972), p. 7-255

174

EINFÜHRUNG

Bernardus Claraeuallensis Sermones de diuersis Bernardi opera, 6,1 (J. Leclercq / H.M. Rochais, 1970), p. 73-406 Bernardus Claraeuallensis Sermones super Cantica Canticorum Bernardi opera, 1-2 (J. Leclercq / C.H. Talbot / H.M. Rochais, 1957-1958) Bernardus Claraeuallensis Sermones super psalmum 'Qui habitat' Bernardi opera, 4 (J. Leclercq / H.M. Rochais, 1966), p. 383-492 Bertharius Casinensis s. IX Carmen de sancto Benedicto (Versus de miraculis almi Patris Benedicti) MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 394-402 Boethius c. 480 - 524 Philosophiae consolatio CC SL 94 (L. Bieler, 1958) Bonauentura 1217/1218 - 1274 Collationes de septem donis spiritus sancti Bonauentura, Opera omnia, 5 (PP. Collegii a S. Bonaventura, 1891), p. 457-503; cf. J. Hamesse, Thesaurus Bonaventurianus III Collationes de septem donis Spiritus sancti (Informatique et étude de textes, III, 3) Bonifatius c. 672/75 - 754 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 3-19; CC SL 133,1 (F. Glorie, 1968), p. 278-343 Burchardus - siehe 'Purchardus' Caesarius Arelatensis 469/470 - 542 Sermones ex integro a Caesario compositi uel ex aliisfontibus hausti CC SL 103-104 (G. Morin, 1953) Candidus Fuldensis + 845 Vita Eigili metrica

12. DIE EDITIONEN

175

G. Becht-Jördens, Vita Aegil abbatis Fuldensis des Brun Candidus. Ein Opus geminum des IX. Jahrhunderts. Einleitung und kritische Edition, Mar burg, 1994 Carmen de conuersione Saxonum MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 147 Carmen de exordio gentis Francorum MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 141-145 Carmen de Milone - siehe 'Matthaeus Vindocinensis' Carmen de miraculofontis MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 120-124 Carmen de proditione Guenonis s. XII? Romania 11 (G. Paris, 1882), p. 466-480; Traditio 44 (W.D. Paden / P. Harris Stäblein, 1988), p. 201-251 Carmen de s. Benedicta MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 209-231 Carmen de s. Landberto MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 142-159 Carmen de s. Lucia G Harster, Novem vitae sanctorum metricae, Leipzig, 1887, p. 127-147 Carmina Burana s. XII/XIII A. Hilka / O. Schumann / B. Bischoff, Heidelberg, 1930-1970 Carmina Centulensia s. IX MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 265-368 Iohannes Cassianus c. 360 - 435 Collationes XXIIII CSEL 13 (M. Petschenig, 1886) ' Cassiodorus c. 485 - c. 580 De anima CC SL 96 (J.W. Halporn, 1973), p. 534-575 Cassiodorus De orthographia GL 7 (H. Keil, 1880), p. 143-210

176

EINFÜHRUNG

Cassiodorus Expositio psalmorum CC SL 97-98 (M. Adriaen, 1958) Cassiodorus Expositio sancti Pauli Epistulae ad Romanos PL 68, col. 415-506 Cassiodorus Variarum libri XII CC SL 96 (A. Fridh, 1973), p. 3-499 Cassiodori discipulus s. VI Commentaria in epistulas sancti Pauli PL 68, col. 507-686 Chalcidius (Calcidius) s. IV ex. — V in. ? Commentarius in Platonis Timaeum Plato Latinus, 4 (J.H. Waszink, 1975), p. 57-346 Christianus Stabulensis + post 880 Expositio in euangelium Matthaei PL 106 (1864), col. 1261-1504, MGH, Epp. 6 (E. Dümmler, 1925), p. 177-178 (prologus) Chromatius Aquileiensis + c. 407 Sermones CC SL 9A, p. 3-182; CC SL 9A supplementum, p. 616-617 (J. Lemarié, 1974) Chromatius Aquileiensis Tractatus in Matthaeum CC SL 9A, p. 185-489; CC SL9A supplementum, p. 624-636 (R. Étaix I ]. Lemarié, 1974) Claudianus Mamertus + c. 474 De statu animae CSEL 11 (A. Engelbrecht, 1885), p. 18-197 Claudius Claudianus c. 400 Carmina MGH, Auct. ant. 10 (Th. Birt, 1892)

12. DIE EDITIONEN

177

Commodianus s. IV/V Carmen apologeticum CSEL 15 (B. Dombart, 1887) ; CC SL 128 (I. Martin, 1960) Conradus de Megenberg 1309 - 1374 Planctus ecclesiae in Germaniam Leipziger Übersetzungen und Abhandlungen zum Mittelalter, A 1 (H. Kusch, 1956) Conradus de Mure — siehe 'Konrad von Mure' Corippus s. VI Iohannis seu de bellis Libycis MGH, Auct. ant. 3,2 (J. Partsch, 1879), p. 1-109 Cyprianus Carthaginensis episcopus 248/249 - 258 Ad Demetrianum CC SL 3А (M. Simonetti, 1976), p. 35-51 Cyprianus Carthaginensis Ad Quirinum CC SL 3 (R. Weber, 1972), p. 3-179 Cyprianus Carthaginensis De bono patientiae CC SL 3А (С. Moreschini, 1976), p. 118-133 Cyprianus Carthaginensis De ecclesiae catholicae unitate CC SL 3 (M. Bevenot, 1972), p. 249-268 Cyprianus Carthaginensis Epistulae CC SL 3B - CC SL 3C (G.F. Diercks, 1994-1996) Cyprianus Gallus c. 400 Heptateuchos CSEL 23 (R. Peiper, 1881) Damasus papa 366 - 384 Epigrammata A. Ferrua, Epigrammata Damasiana, Città del Vaticano, 1942

178

EINFÜHRUNG

Dicta Catonis s. III J. W. Duff / A. M. Duff, Minor Latin Poets. Vol. II. The Loeb Classi cal Library 434. Cambridge Mass. - London [1935 =] 1982, p. 592639. Donatus, Aelius s. IV Ars maior — Ars minor L. Holtz, Donat et la tradition de l'enseignement grammatical : étude sur l'Ars Donati et sa diffusion (IVe — IXe siècle) et édition critique, Paris, 1981 Dracontius c. 450 De laudibus dei — Romulea MGH, Auct. ant. 14 (Fr. Vollmer, 1905), p. 23-227; Collection des universités de France, t. 1-2 (Cl. Moussy, 1985-1988) Ecbasis cuiusdam captiuiper tropologiam c. 1043/46 Univ. of North Carolina Studies in the Germanic Lang, and Liter. 46 (E.H. Zeydel, 1964) Ecloga Theoduli 1076 - 1099 Per Verba, 5 (F. Mosetti Casaretto, 1997) Edmerus Cantuarensis c. 1120 Historia nouorum PL 159 (1854), col. 347-524 Egbertus Leodiensis s. X Fecunda ratis E. Voigt, Egberts von Lüttich "Fecunda ratis", Halle, 1889 Ekkehardus IV Sangallensis c. 980 - c. 1060 Benedictiones J. Egli, Der Liber benedictionum Ekkehards IV. nebst den kleineren Dich tungen aus dem Codex Sangallensis 393. Mitteilungen zur vaterlän dischen Geschichte 31 (St. Gallen, 1909), p. 1-315 Embricho Moguntinus c. 1010 - 1077 Vita Mahumeti Collection Latomus, 52 (G. Cambier, 1962)

12. DIE EDITIONEN

179

Ennodius 474 - 521 Carmina MGH, Auct. ant. 7 (F. Vogel, 1885) ; CSEL 6 (G. Hartel, 19682) Epigramma de beato Iohanne et eius Apocalypsi PL 94 (1862), col. 655-656 Epistulae ad Hieronymum s. V CSEL 54 ; 55 ; 56 (I. Hilberg, 1910-1918) ; CSEL 88 (J. Divjak, 1981) Epitaphium Hadriani papae 795 MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 113-114 Ermenricus Elwangensis c. 814 - 874 Epistola ad Grimaldum MGH, Epp. 5 (E. Dümmler, 1899), p. 536-579 Ermoldus Nigellus + c. 835 Carmen de rebus gestis Ludouici Pii — Epistolae MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p.4-91 Eucherius episcopus Lugdunensis sedit c. 428 - 450 Formulae spiritalis intellegentiae CSEL 31 (C Wotke, 1894), p. 3-62 Eugenius Toletanus + 657 Carmina MGH, Auct. ant. 14 (F. Vollmer, 1905), p. 231-270 Eupolemius c. 1090- 1110 MGH, Quellen zur Geistesgesch. des Mittelalters 9 (K. Manitius, 1973) Eusebius Caesariensis secundum translationem quam fecit Rufinus Eusebius : c. 260 - 339 ; Rufinus : c. 345 - 410 Historia ecclesiastica GCS 9,1 + 9,2 (Th. Mommsen, 1903-1908) Flodoardus Remensis 893/94 - 966

180

EINFÜHRUNG

Carmina PL 135 (1879), col. 491-886 Florilegium Frisingense s. VIII ex. CC SL 108D (A. Lehner, 1987), p. 3-39 Florus Lugdunensis + c. 860 Carmina MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 509-566 Froumundus Tegernseensis c. 965 - c. 1008 Carmina MGH, Epp. sel. 3 (K. Strecker, 1925) Fulgentius Mythographus s. V ex. Biblioth. Teubner. (R. Helm, 1970), p. 83-107 Galterus de Castillione c. 1135- c. 1179 Alexandreis Thesaurus mundi 17 (M. L. Colker, 1978) Gaufridus de Vinosaluo + c. 1210 Poetria noua Bibliothèque de l'Ecole des Hautes Etudes 238 (E. Faral, Les arts poé tiques du Xlle et du XIIIe siècle, Paris, 1924), p. 197-262 Gerardus Iterius s. XII Sermo de confirmation seu enucleatione 'Speculi Grandimontis' auctore Ge rardo Iterii CC CM 8 (J. Becquet, 1968), p. 343-419 Gerardus Moresenus seu Csanadiensis c.977 - 1046 Deliberatio supra hymnum trium puerorum CC CM 49 (G. Silagi, 1978) Gesta Apollonii regis Tyrii s. IX MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 484-506 Gesta Berengarii imperatoris c. 915 MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 355-401

12. DIE EDITIONEN

181

Godefridus Admontensis (dubium an Irimbertus Admontensis) Godefridus : c. 1100 - 1165 ; Irimbertus : + 1177 De benedictionibus lacob patriarchae PL 174 (1854), col. 1133-1158 Godefridus Admontensis (dubium an Irimbertus Admontensis) Homiliae dominicales PL 174 (1854), col. 21-632 Godefridus Admontensis (dubium an Irimbertus Admontensis) Homiliaefestiuales PL 174 (1854), col. 633-1060 Godefridus Viterbiensis c. 1125 - c. 1192 Gesta Friderici imperatoris MGH, SS, 22 (G. Waitz, 1872) Godescalcus Saxo siue Orbacensis c. 807 - 867/69 Carmina MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 724-737; MGH, Poetae, 4 (K. Strecker, 1923), p. 934-936; MGH, Poetae, 6 (N. Fickermann, 1951), p. 89-106; M.-L. Weber, Die Gedichte des Gottschalk von Or bais, Frankfurt a. M., 1992 Gregorius Illiberitanus + post 392 De arca Noe CC SL 69 (V. Bulhart, 1967), p. 149-155 Gregorius Illiberitanus In Canticum canticorum libri V CC SL 69 (J. Fraipont, 1967), p. 169-210 Gregorius Magnus papa 590 - 604 Dialogorum libri IV SC 260 ; 265 (A. de Vogüé, 1979) Gregorius Magnus Homiliae in Hiezechihelem prophetam CC SL 142 (M. Adriaen, 1971) Gregorius Magnus Homiliarum XL in euangelia libri II CC SL 141 (R. Étaix, 1999)

182

EINFÜHRUNG

Gregorius Magnus Liber sacramento rum PL 78 (1893), col. 25-239 Gregorius Magnus Moralia in lob CC SL 143-143A-143B (M. Adriaen, 1979-1981) Gregorius Magnus Registrum epistularum CC SL 140-140A (D. Norberg, 1982) Gregorius Magnus Regula pastoralis PL 77 (1896), col. 13-128 Gregorius Magnus (dubium) In librum primum Regum expositionum libri VI CC SL 144 (P. Verbraken, 1963), p. 49-614 Grimaldus Sangallensis s. X Praefationes antiquae PL 121 (1880), col. 884-926 Gualterus de Sancto Victore + c. 1180 Sermones XXI CC CM 30 (J. Châtillon, 1975), p. 11-185 Guillelmus de Conchis с 1090 -post 1154 Dragmaticon Philosophiae CC CM 152 (I. Ronca / A. Badia, 1997) Guillelmus de Sancto Theodorico с 1085-1148 . De natura et dignitate amoris M.M. Davy, Deux traités de l'amour de Dieu (Bibliothèque des textes philologiques, Paris, 1953), p. 70-136 Guillelmus de Sancto Theodorico Expositio super Cantica Canticorum CC CM 87 (P. Verdeyen, 1997) Guillelmus de Sancto Theodorico Liber de natura corporis et animae Auteurs latins du moyen âge (M. Lemoine, Paris, 1988), p. 70-136

12. DIE EDITIONEN

183

Guillelmus de Sancto Theodorico Speculumfidei SC 301 (J. Déchanet, 1982) Guntherus Parisiensis + post 1208/10 Solimarius Archives de l'orient latin, 1 (W. Wattenbach, 1881), p. 551-561 Guntherus Parisiensis seu Alemannus (dubium) Ligurinus MGH, SS in usum schol. 63 (E. Assmann, 1987) Gunzo Grammaticus Novariensis s. X Epistola adfratres Augienses PL 136 (1881), col. 1283-1302 Haymo Halberstatensis s. IX Enarratio in XIIprophetas minores PL 117, col. 9-294 Haymo Halberstatensis Expositio in Pauli epistolas PL 117, col. 361-937 Heinricus Poeta + 1265 Carmen de statu curiae Romanae Abh. d. Bayer. Akad. d. Wissensch., Philos.-philol. u. hist. Kl. 27 (H. Grauert, 1912), p. 65-106 Heiricus Autissiodorensis 841 - 876/877 Homiliae per circulum anni CC CM 116, 116A, 116B (R. Quadri, 1992-1994) Heiricus Autissiodorensis Vita Germani Autissiodorensis MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 427-517 Helpidius c. 500 De Christi Iesu beneficiis PL 62 (1863), col. 545-548; W. Brandes, Des Rusticius Helpidius Ge dicht de Christi Iesu beneficiis, Braunschweig, 1890; Raccolta di studi di letteratura cristiana antica (F. Corsaro, Catania, 1955)

184

EINFÜHRUNG

Henricus Septimellensis s. XII Elegia de diuersitatefortunae et philosophiae consolatione Orbis Christianus, 1 (G. Cremaschi, 1949) Heriger von Lobbes [ ?] - siehe ' Vita Landelim und ' Vita Vrsmari' Hibernicus Exul + post 814 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 393-411 Hieronymus с 350 - 420 Aduersus Iouinianum PL 23 (1883), col. 221-352 Hieronymus Commentarii in Danielem CC SL 75A (F. Glorie, 1964), p. 771-913 Hieronymus Commentarius in Ecdesiasten CC SL 72 (M. Adriaen, 1959), p. 249-361 Hieronymus Commentarii in IV epistolas Paulinas PL 26 (1884), col. 331-656 Ad Galatas PL 26, col. 331 -468 Ad Ephesios PL 26, col. 467-590 Ad Titum PL 26, col. 589-636 Ad Philemonem PL 26, col. 635-656 Hieronymus Commentarii in euangelium Matthaei CC SL 77 (D. Hurst / M. Adriaen, 1969) Hieronymus Commentarii in Ezechielem CC SL 75 (F. Glorie, 1964), p. 3-743 Hieronymus Commentarii in Isaiam CC SL 73-73A (M. Adriaen, 1963) Hieronymus Commentarii in prophetas minores CC SL 76-76A (M. Adriaen, 1969-1970)

12. DIE EDITIONEN In Osee InIoelem In Amos In Abdiam In Ionam InMichaeam In Naum In Abacuc In Sophoniam In Aggaeum In Zachariam In Malachiam

CCSL76, CC SL 76, CCSL76, CC SL 76, CC SL 76, CC SL 76, CC SL 76A, CC SL 76A, CC SL 76A, CC SL 76A, CC SL 76A, CC SL 76A,

p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p. p.

185

1-158 159-209 211-348 349-374 377-419 421-524 525-578 579-654 655-711 713-746 747-900 901-942

Hieronymus De uiris inlustribus Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Litera tur, 14, 1a (E. Richardson, 1896), p. 1-56 Hieronymus Epistula ad Praesidium Bulletin d'ancienne littérature et d'archéologie chrétiennes, 3 (G. Morin, 1913), p. 54-58 Hieronymus Epistulae CSEL 54 ; 55 ; 56 (I. Hilberg, 1910-1918) ; CSEL 88 (J. Divjak, 1981) Hieronymus Hebraicae quaestiones in libro Geneseos CC SL 72 (P. de Lagarde, 1959), p. 1-56 Hieronymus In Hieremiam prophetam libri VI CC SL 74 (S. Reiter, 1960) Hieronymus Liber interpretationis Hebraicorum nominum CC SL 72 (P. de Lagarde, 1959), p. 59-161 Hieronymus Praefatio in Eusebium GCS 47 (R. Helm, 1956), p. 1-7 Hieronymus Prologus in libro lob de Hebraeo translato (Praefatio in librum lob) Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem (B. Fischer / J. Gribomont / H.F.D. Sparks / W. Thiele / R. Weber, R. Gryson, 1994), p. 184

186

EINFÜHRUNG

Hieronymus Tractatus LIX in psalmos CC SL 78 (G. Morin, 1958), p. 3-352 Hieronymus (dubium) s. IV/V Liber nominum locorum ex Actis apostolorum PL 23 (1883), col. 1357-1366 Hilarius s. IV In psalmos CSEL 22 (A. Zingerle, 1891) Hilarius (dubium) De martyrio Maccabaeorum CSEL 23 (R. Peiper, 1891), p. 240-254 Hilarius (dubium) In Genesim ad Leonem papam CSEL 23 (R. Peiper, 1891), p. 231-239 Hilarius (dubium) Tractatus in VII epistulas catholicas CC SL 108B (R.E. McNally, 1973), p. 53-124 Hildebertus Cenomanensis 1056- 1134 Vita b. Marie Egiptiace CC CM 209 (N. K. Larsen, 2004) Hildefonsus Toletanus (dubium) s.IX? Sermones PL 96 (1862), col. 235-284 Hincmarus Remensis c. 806 - 882 Carmina MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 409-420 Honorius Augustodunensis c. 1080 -c. 1137 De philosophia mundi PL 172 (1895), col. 41-102 Hrabanus Maurus 780 - 856 Carmina

12. DIE EDITIONEN

187

MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 159-244; MGH, Poetae, 4 (K. Strecker, 1923), p. 928-929 Hrabanus Maurus De anima PL ПО (1864), col. 1109-1121 Hrabanus Maurus De computo CC CM 44 (W.M. Stevens, 1979), p. 199; 205-321 Hrabanus Maurus De uniuerso PL 111 (1852), col. 9-614 Hrabanus Maurus Epistulae MGH, Epp. 5 (E. Dümmler, 1899), p. 381-530 Hrabanus Maurus Homiliae PL 110 (1864), col. 9-467 Hrabanus Maurus In honorem sanctae crucis CC CM 100 (M. Perrin, 1997) Hrotsuitha Gandersheimensis c. 935 - c. 1002 Agnes Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 114-130 Hrotsuitha Gandersheimensis Basilius Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 94-103 Hrotsuitha Gandersheimensis Dionysius Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 104-113 Hrotsuitha Gandersheimensis Gesta Ottonis Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 276-305 Hrotsuitha Gandersheimensis Gongolfus Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 42-62 Hrotsuitha Gandersheimensis Maria Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 4-35

188

EINFÜHRUNG

Hrotsuitha Gandersheimensis Pelagius Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 63-77 Hrotsuitha Gandersheimensis Primordia coenobii Gandeshemensis Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 306-329 Hrotsuitha Gandersheimensis Theophilus Biblioth. Teubner. (W. Berschin, 2001), p. 78-93 Hymnus Ambrosianus "Illuminans Altissimus" PL 16 (1880), col. 1474 Hugo de Sancto Victore с 1096-1141 De grammatica R. Baron, Hugonis de Sancto Victore opera propaedeutica. Notre Dame, 1966, p. 75-156 Hugo de Sancto Victore Didascalicon The Cath. Univ. of America, Studies in Mediev. and Renaiss. Latin, 10 (Ch.H. Buttimer, 1939) Hugo de Sancto Victore Sententiae de diuinitate Studi Medievali 23 (A.M. Piazzoni, 1982), p. 912-955 Iacobus de Voragine с 1228/30 - 1298 Legenda aurea Millennio Medievale, 6, Testi 3 (G. P. Maggioni, 1998) Inscriptiones Latinae Christianae Veteres E. Diehl, 1925-1931 Iohannes Beleth - siehe 'Beleth' Iohannes Cassianus — siehe 'Cassianus' Iohannes Scotus Eriugena с 810 - с 877 Carmina M. W. Herren, Iohannis Scotti Eriugenae carmina (Scriptores Latini Hibermae 12), 1993 Iohannes Scotus Eriugena

12. DIE EDITIONEN De diuina praedestinatione liber CC CM 50 (G. Madec, 1978) Iohannes Scotus Eriugena De praedestinatione PL 122 (1853), col. 347-439 Ioseph Iscanus + c. 1210 Yliados libri VI Mittellat. Studien und Texte, 4 (L. Gompf, 1970) Isidorus Hispalensis c. 560 - 636 Allegoriae quaedam sanctae Scripturae uel De nominibus legis et euangelii PL 83 (1862), col. 97-130 Isidorus Hispalensis De differentiis uerborum PL 83 (1862), col. 9-70 Isidorus Hispalensis De ecclesiasticis officiis CC SL 113 (C.W. Lawson, 1989) Isidorus Hispalensis Etymologiarum siue Originum libri XX OCT (W.M. Lindsay, 19664) Isidorus Hispalensis Versus de bibliotheca CC SL 113A (José María Sánchez Martín, 2000) Isidorus Hispalensis (dubium) s. VII Testimonia diuinae scripturae < et patrum > CC SL 108D (A. Lehner, 1987), p. 55-127 Iterius — siehe 'Gerardus' Iuuencus s. IV med. Euangeliorum libri IV CSEL 24 Q. Huemer, 1891) Karolus Magnus et Leo papa 199

189

190

EINFÜHRUNG

MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 366-381 ; H. Beumann / F. Brunhölzl / W. Winkelmann, Karolus Magnus et Leo papa. Ein Pader borner Epos vomJahre I99, Paderborn, 1966, p. 55-97 Konrad - siehe auch 'Conradus' Konrad von Mure c. 1210 - 1281 De naturis animalium Editiones Heidelbergenses, 23 (A. P. Orbán, 1989) Lactantius + 325 Diuinae institutiones CSEL 19 (S. Brandt, 1890) Lamentum Poenitentiae PL 83 (1862), col. 1255-1262 Leo Magnus sedit 440 - 461 Tractatus XCVII CC SL 138-138A (A. Chavasse, 1973) Leo Vercellensis c. 965 - 1026 Versus de Gregorio papa et Ottone MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 477-489 Liber de ortu et obitu patriarcharum s. VIII (ca. 780 ?) CC SL 108E (J. Carracedo Fraga, 1996) Liber Quare s. XII? CC CM 60 (G.P. Götz, 1983), p. 1-235 Liber sacramentorum Augustodunensis s. IX CC SL 159B (O. Heiming, 1984) Liber sacramentorum Engolismensis 768 - 781 CC SL 159C (P. Saint-Roch, 1987) Liber sacramentorum Gellonensis s. VIII ex. CC SL 159 (A. Dumas, 1981) Ligurinus — siehe 'Guntherus Parisiensis'

12. DIE EDITIONEN

191

Liudprandus Cremonensis c. 920 - 972 Antapadosis CC CM 156 (P. Chiesa, 1998), p. 3-150 Mamertus - siehe 'Claudianus Mamertus' Manfredus Carmina PL 94 (1862), col. 641-656 Marbodius Redonensis c. 1035 - 1123 Carmina PL 171 (1893), col. 1717-1735; AH 50 (G. Dreves, 1907), p. 389-403 Marius Victorinus — siehe 'Victorinus' Martianus Capella s. V De nuptiis Mercurii et Philologiae Biblioth. Teubner. (J. Willis, 1983) Martyrium b. Petri apostoli s. III/IV ? R.C. Lipsius / M. Bonnet, Acta apostolorum apocrypha, 1-2, Leipzig, 1891-1903 [= Hildesheim, 1972], p. 1-22 Matthaeus Vindocinensis s. XII Carmen de Milone F. Munari, Mathei Vindocinensis opera, II (Storia e letteratura 152) Roma, 1982, p. 57-72 Mauritius (Magister) s. XII ex. Sermones VI CC CM 30 Q. Châtillon, 1975), p. 201-231 Maximinus (dubium) Maximinus : c. 360/65 — post 428 Collectio Veronensis : De sollemnitatibus sermones XV CC SL 87 (R. Gryson, 1982), p. 47-92 Maximinus (dubium) Sermones PL 57 (1862), col. 221-530

192

EINFÜHRUNG

Michael Cornubiensis Carmen in Henricum Abrincensem A. Hilka, Eine mitteUateinische Dichterfehde : Versus Michaelis Cornu biensis contra Henricum Abrincensem. Mittellateinische Handschriften. Fest gabe zum 60. Geburtstage von H. Degering, Leipzig, 1926, p. 123-154 Mico Centulensis s. IX med. Carmina — Neniae MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 294-368 Milo Elnonensis + 871/72 De sobrietate - Vita sancti Amandi episcopi Traiectensis MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 561-675 Miracula Nynie episcopi MGH, Poetae, 4 (K. Strecker, 1923), p. 944-961 Modoinus [Naso] Augustodunensis + 840/43 Nasonis eclogae MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 384-391 Murethach (Muridac) s. IX in. In Donati artem maiorem CC CM 40 (L. Holtz, 1977) Mythographi Vaticani post 636 Mythographi Vaticani I et II CC SL 91C (P. Kulcsár, 1987) Nigellus Wireker c. 1130-c. 1200 Carmina Speculum 7 (J.H. Mozley, 1932), p. 398-423 Niuardus Gandauensis s. XII Ysengrimus Mittellat. Studien und Texte, 12 (J. Mann, 1987) Nouatianus + post 251 De trinitate CC SL 4 (G.F. Diercks, 1972), p. 11-78

12. DIE EDITIONEN

193

Nouus Aesopus — siehe 'Baldo' Nouus Auianus s. XI? Progr. des kgl. Friedrichs Collegiums, Königsberg (E. Grosse, 1868), p. 1-26 Optatiarius Porphyrius s. IV Carmina Biblioth. Teubner. (E. Kluge, 1926) ; Corpus scriptorum Latinorum Paravianum (I. Polara, 1973) Orientius s. V in. Commonitorium CSEL 16, (R. Ellis, 1888), p. 205-243; C.A. Rapisarda, Orientii Commonitorium (Catania, nuova edizione riveduta, 1970) Orientius De natiuitate Domini et Trinitate CSEL 16, (R. Ellis, 1888), p. 243-247 Origenes secundum translationem quam fecit Rufinus Orígenes : c. 185 - 254 ; Rufinus : c. 345 - 410 De principiis (Periarchon) GCS 22 (P. Koetschau, 1913), p. 7-364 Orígenes secundum translationem quam fecit Rufinus Homiliae in librum Iudicum GCS 30 (W.A. Baehrens, 1921), p. 464-522 Orígenes secundum translationem quam fecit Rufinus In Genesim homiliae GCS 29 (W.A. Baehrens, 1920), p. 1-144 Orígenes secundum translationem quam fecit Rufinus In Leuitkum homiliae GCS 29 (W.A. Baehrens, 1920), p. 280-507 Orígenes secundum translationem quam fecit Rufinus In Numeros homiliae GCS 30 (W.A. Baehrens, 1921), p. 3-285 Paschasius Radbertus c. 790 - 860 De benedictionibus patriarcharum Iacob et Moysi CC CM 96 (В. Paulus, 1993)

194

EINFÜHRUNG

Paschasius Radbertus Expositio in Matthaeo. Libri XII CC CM 56-56A-56B (B. Paulus, 1984) Paschasius Radbertus Expositio in psalmum XLIV CC CM 94 (B. Paulus, 1991) Passio s. Arnulfi G. Harster, Novem vitae sanctorum metricae, Leipzig, 1887, p. 86-126 Passio sancti Mauritii s. IX/X MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 101-108 Passio Petri et Pauli metrica s. XI? MGH, Poetae, 6 (K. Strecker, 1951), p. 122-133 Passio Petri et Pauli (prosa) s. III/IV? R.C. Lipsius / M. Bonnet, Acta apostolorum apocrypha, 1-2, Leipzig, 1891-1903 [= Hildesheim, 1972], p. 194-197 Passio Quintini s. X/XI MGH, Poetae, 4 (K. Strecker, 1923), p. 981-992 Paulinus Aquileiensis c. 750 - 802 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 126-148; MGH, Poetae, 4 (K. Strecker, 1923), p. 913-914; MGH, Poetae, 6 (K. Strecker, 1951), p. 208-225; Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademiens handlingar. Filologisk filosofiska serien, 18 (D. Norberg, 1979) Paulinus Nolanus 353 - 431 Carmina CSEL 30 (G. Härtel, 1894), p. 1-3, 7-329 Paulinus Nolanus Epistulae CSEL 29 (G. Hartel, 1894), CSEL 34,1-2 (A. Goldbacher, 18951898) Paulinus Petricordiae c. 459 - 472

12. DIE EDITIONEN

195

De uita Martini libri VI CSEL 16,1 (M. Petschenig, 1888), p. 17 - 159 Paulus Diaconus c. 720 - c. 799 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 35-86 ; Quellen und Unter suchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 3,4 (P. Neff, 1908) Petrus Abaelardus 1079- 1142 Commentaria in epistulam Pauli ad Romanos CC CM 11 (E.M. Buytaert, 1969), p. 41-340 Petrus Abaelardus Sic et Non B.B. Boyer / R.P. McKeon, Peter Abailard, Sic et non. A critical edition, Chicago - London, 1976-1977 Petrus Abaelardus Theologia christiana CC CM 12 (E.M. Buytaert, 1969), p. 71-372 Petrus Chrysologus c. 380 - c. 450 Sermones CC SL 24; 24A; 24B (A. Olivar, 1975) Petrus Comestor c. 1100 -c. 1179 Historia scholastica PL 198 (1855), col. 1045-1722 Petrus Damiani c. 1007 - 1072 Epistulae CLXXX MGH, Briefe, 4,1-4 (К. Reindel, 1983 - 1993) Petrus Damiani Sermones CC CM 57 (I. Lucchesi, 1983), p. 3-453 Petrus Lombardus c. 1095-1160 Sententiae in IV libris distinctae Spicilegium Bonaventurianum, 4-5 (I. Brady, 1971-1981)

196

EINFÜHRUNG

Petrus Pisanus s. VIII Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 48-86 Petrus Riga + 1209 Aurora. Biblia uersificata Publ. in Mediaev. Studies, Univ. of Notre Dame, 19 (P.E. Beichner, 1965) Petrus Venerabilis 1092/94-1156 Aduersus Iudaeorum inueteratam duritiem CC CM 58 (Y. Friedman, 1985) Petrus Venerabilis Epistulae Harvard Historical Studies, 78 (G. Constable, 1967) Philippus de Haruengt + 1183 De continentia clericorum PL 203 (1855), col. 727-840 Philo (Pseudo-) s. V Liber Antiquitatum biblicarum Pseudo-Philonis SC 229 (D.J. Harrington, 1979) Physiologus Latinus versio Y s. IV/V FJ. Carmody, Physiologus Latinus versio Y (University of California Publications in Classical Philology 12,7), Berkeley - Los Angeles, 1941, p. 95-134 Poeta Saxo siue anonymus quidam monachus Corbeiensis s. IX Vita Caroli Magni seu Annales degestis Caroli Magni MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 7-71 Polythecon opus scriptum post 1250, ante 1366 CC CM 93 (A. P. Orbán, 1990) Primasius Hadrumetinus + post 552 Commentarius in Apocalypsin CC SL 92 (A.W. Adams, 1985)

12. DIE EDITIONEN

197

Priscianus c. 500 De laude Anastasii imperatoris Biblioth. Teubner. (E. Baehrens, Poetae Latini Minores 5, 1883), p. 264-274 Prosper Aquitanus + post 455 Carmen de ingratis - Epigrammata ex sententüs sancti Augustini PL 51, col. 91-148 ; col. 497-532 Prosper Aquitanus Expositio psalmorum a centesimo usque ad centesimum quinquagesimum CC SL 68A (P. Callens, 1972), p. 3-211 Prosper Aquitanus (dubium) Carmen de prouidentia diuina PL 51, col. 617-638; Supplements to Vigiliae christianae, 10 (M. Marcovich, Leiden, 1989) Prosper Aquitanus (dubium) Poema coniugis ad uxorem CSEL 30 (G. Hartel, 1894), p. 344-348 Prudentius 348 - c. 405 CC SL 126 (M.P. Cunningham, 1966) Quoduultdeus + c. 453 Sermo I : De symbolo I CC SL 60 (R. Braun, 1976), p. 305-334 Purchardus Augiensis c. 994/97 Carmen de gestis Witigowonis MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 262-279; Reichenauer Texte und Bilder, 3 (W. Berschin / J. Staub, 1992) Rabanus Maurus — siehe 'Hrabanus Maurus' Radbodus Traiectensis s. X Carmina MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 162-173 Rahewinus + c. 1177

198

EINFÜHRUNG

Theophilus W. Meyer, Rahewins Gedicht über Theophilus und die Arten der gereimten Hexameter. Gesammelte Abhandlungen zur mittellateinischen Rhythmik, 1, Berlin, 1905, p. 59-135 Ratherius Veronensis c. 890 - 974 Praeloquia CC CM 46A (P. Reid, 1984), p. 3-196 Robertus Partes Carmina Speculum 12 (W.C. Cornog, 1937), p. 222-250 Rogerus de Hoveden + 1201 Chronica Rer. Brit. Script. 51,1-4 (W. Stubbs, 1868-1871) Rudolfus de Liebegg s. XIV Pastorale nouellum CC CM 55 (A.P. Orbán, 1982) Rufinus c. 345 - 410 De benedictionibus patriarcharum CC SL 20 (M. Simonetti, 1961), p. 183-228 Rufinus Expositio symboli CC SL 20 (M. Simonetti, 1961), p. 133-182 Rufinus - siehe auch 'Auctor incertus', 'Eusebius' und 'Orígenes' Ruodlieb c. 1050 Garland Library of Medieval Literature, 13, series A (D.M. Kratz, New York - London, 1984) Rupertus Tuitiensis c. 1070- 1129/30 Commentarium in Apocalypsim Iohannis apostoli PL 169 (1854), col. 825-1214 Rupertus Tuitiensis Commentaria in euangelium sancti Iohannis CC CM 9 (R. Haacke, 1969)

12. DIE EDITIONEN

199

Rupertus Tuitiensis De gloria et honorefilii hominis super Matthaeum CC CM 29 (R. Haacke, 1979), p. 3-421 Rupertus Tuitiensis De sancta trinitate et operibus eius CC CM 21 ; 22 ; 23 ; 24 (R. Haacke, 1971-1972) Rupertus Tuitiensis Liber de diuinis qfficiis CC CM 7 (R. Haacke, 1967) Salimbene de Adam 1221 - 1287/1288 Chronica CC CM 125-125A (G. Scalia, 1998-1999) Salomo III. Constantiensis et Waldrammus c. 860 - 919 Carmina MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 297-310 Saxo - siehe 'Poeta Saxo' Scotus anonymus s. VII Commentantes in epistu¡as catholicas CC SL 108B (R.E. McNally, 1973), p. 3-50 Scotus quidam s. IX Carmina VIII MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 232-237 Sedulius s. V Hymni — Paschale carmen — Paschale opus CSEL 10 (]. Huemer, 1885) Sedulius Scotus s. IX med. Carmina MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1886), p. 154-240; CC CM 117 (I. Meyers, 1991) Sedulius Scotus Collectaneum in Apostolum

200

EINFÜHRUNG

PL 103, col. 9-270, H.J. Frede, Pelagius. Der Irische Paulustext Sedulius Scottus, Freiburg i.Br., 1961, p. 114-155 Sedulius Scotus Collectaneum miscellaneum CC CM 67, CC CM 67 supplementum (D. Simpson, 1988-1990) Sedulius Scotus Explanationes in praefationes S. Hieronymi ad euangelia PL 103, col. 331-422 Sedulius Scotus In Donati artem maiorem CC CM 40B (B. Löfstedt, 1977) Sedulius Scotus In Donati artem minorem CC CM 40C (B. Löfstedt, 1977), p. 3-54 Sedulius Scotus In Priscianum CC CM 40C (B. Löfstedt, 1977), p. 57-84 Sedulius Scotus In prologum quattuor euangeliorum PL 103 (1851), col. 348-352 Apollinaris Sidonius s. V Carmina Biblioth. Teubner. (P. Mohr, 1895) ; MGH, Auct. ant. 8 (B. Krusch, 19612) Sigebertus Gemblacensis c. 1030 - 1112 Gesta abbatum Gemblacensium MGH, SS, 8 (G.H. Pertz, 1848), p. 523-557 Sigebertus Gemblacensis Liber decennalis MGH, Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 12 (J. Wiesen bach, 1986), p. 177-297 Sigebertus Gemblacensis Vita Deoderici Mettensis MGH, SS, 4 (G.H. Pertz, 1841), p. 462-483 Smaragdus S. Michaelis + c. 825

12. DIE EDITIONEN

201

Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 607-619 Smaragdus S. Michaelis Collectiones in epistolas et euangeUa PL 102, col. 15-552 Speculum uirginum opus scriptum post 1140 CC CM 5 (J. Seyfarth, 1990) Tertullianus c. 150/170 - c. 230 De baptismo CC SL 1 (J.G.Ph. Borleffs, 1954), p. 277-295 Tertullianus De came Christi CC SL 2 (E. Kroymann, 1954), p. 873-917 Tertullianus De cultufeminarum CC SL 1 (E. Kroymann, 1954), p. 343-370 Tertullianus De monogamia CC SL 2 (E. Dekkers, 1954), p. 1229-1253 Tertullianus De resurrectione mortuorum CC SL 2 (J.G.Ph. Borleffs, 1954), p. 921-1012 Theodulfus Aurelianensis 750/60 - 821 Carmina MGH, Poetae, 1 (E. Dümmler, 1881), p. 445-581 Thiofridus Epternacensis 1030/40- 1110 Vita Willibrordi metrica Biblioth. Teubner. (K. Rossberg, 1883); AASS, nov., 3, 1910, p. 458-500 Thomas de Chobham + c. 1333/1336 Sermones CC CM 82A (F. Morenzoni, 1993)

202

EINFÜHRUNG

Thomas de Chobham Summa de arte praedicandi CC CM 82 (F. Morenzoni, 1990) Turpinus (Pseudo-) s. XI/XII Historia Karoli Magni et Rotholandi H-W. Klein, Die Chronik von Karl dem Grossen und Roland : der latei nische Pseudo-Turpin in den Handschriften aus Aachen und Andernach, München, 1986 Venantius Fortunatus s. VI Carmina MGH, Auct. ant. 4,1/2 (F. Leo - B. Krusch, 19812) ; Collection des universités de France, 315 - 336 - 346 - 374 (M. Reydellet / S. Quesnel, 1994-2004) Verecundus Iuncensis + 552 Commentarii super cantica ecclesiastica CC SL 93 (R. Demeulenaere, 1976), p. 3-203 Marius Victorinus (dubium) De soloecismo et barbarismofragmentum M. Niedermann, Consentii Ars de barbarismis et metaplasmis, Neuchâtel, 1937, p. 32-37 Cl. Marius Victorius s. V (fl. 420-430) Alethia — Alethia, Precatio CC 128 (P.F. Hovingh, 1960), p. 115-297 Vigilius Thapsensis (dubium) s. V Opus contra Varimadum Arianum CC SL 90 (B. Schwank, 1961), p. 9-134 Vincentius Lerinensis + ante 450 Commonitorium CC SL 64 (R. Demeulenaere, 1985), p. 147-195 Vita Agnetis metrica s. IX MGH, Poetae, 6 (K. Strecker, 1951), p. 108-120

12. DIE EDITIONEN

203

Vita dementis ca. 1000 MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 113-145 Vita Erasmi saec. XI in. MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 81-94 Vita GalU s. IX? MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 428-473 Vita Gisleni G. Harster, Novem vitae sanctorum metricae, Leipzig, 1887, p. 148-178 [Heriger von Lobbes ?] Vita Landelini ca. 1000 MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 211-225 Vita Leudegarii s. IX MGH, Poetae, 3 (L. Traube, 1896), p. 5-37 [Heriger von Lobbes ?] Vita Vrsmari ca. 1000 ' MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 178-208 Vitalis Blesensis s. XII Aulularia F. Bertini, Commedie latine del XII e XIII secolo, I, Genova, 1976, 17137 ; M. Molina Sánchez (Madrid, 1999) Vulfinus Diensis Carmen de Marcello episcopo Diensi MGH, Poetae, 4, (K. Strecker, 1923), p. 965-976 Walahfridus Strabo 808/09 - 849 Carmina MGH, Poetae, 2 (E. Dümmler, 1884), p. 267-423; Visio Wettini, in: Lateinische Sprache und Literatur des Mittelalters, 2 (D.A. Traill, 1974) Waldrammus s. IX Carmina MGH, Poetae, 4 (P. von Winterfeld, 1899), p. 297-310

204

EINFÜHRUNG

Waltharius s. X MGH, Poetae, 7 (K. Strecker, 1951), p. 24-83; The Garland library of medieval literature, Series A, 13 (D. M. Kratz, 1984) Waltherus Spirensis c. 1000 Vita etpassio S. Christophori metrica MGH, Poetae, 5 (K. Strecker / G. Silagi, 1937-1979), p. 10-63 Wandalbertus Prumensis 813 - c. 870 Martyrologium MGH, Poetae, 2, (E. Dümmler, 1880), p. 578-603 Wenricus Treuerensis Conflictus ouis et Uni M. Haupt, Zeitschrift für deutsches Altertum 11 (1859), p. 215-237 Wernerus S. Blasii + 1126 Libri deflorationum PL 157 (1899), col. 721-1254 Wipo + post 1046 Gesta Chuonradi II — Prouerbia — Tetralogus MGH, SS in usum schol. 61 (H. Bresslau, 19772), p. 76-86; MGH, SS, 11 (G.H. Pertz, 1854), p. 247-275 Wolferius Hildesheimensis s. XI Vita post. Godehardi MGH, SS, 11 (G.H. Pertz, 1854), p. 167-218 Wulfstanus Wintoniensis + 990 Narratio metrica de S. Swinthuno, Thesaurus mundi, 1 (A. Campbell, 1950), p. 65-177 Zacharias Chrysopolitanus c. 1150 De concordia euangeliorum PL 186 (1854), col. 11-620.

II. EDITIO HIS TORIAE APOSTOLICAE ARATORIS CVM GLOSSIS 1.1 CONsPECTVs sIGLORVM. С = Cambridge, University Library, Trinity College, В 14.3. Ch = Chartres, Bibliothèque municipale 70 (45) [= pars prima codicis L2\ E = Einsiedeln, Stiftsbibliothek 302 (450). G = St. Gallen, Vadiana 336. L = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q 86. L1 = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. F.12C [= pars secunda codicis О]. L2 = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. Q 15 I [= pars secunda codicis Ch]. L3 — Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. lat. O. 72. La = London, British Library, Add. 11034. Lo = London, British Library, Harley 3072. Lr = London, British Library, Royal MS. 15 A. V. M = Milano, Biblioteca Ambrosiana С 74 sup. Mo ~ München, Bayerische Staatsbibliotheek clm 19451 (Tegernsee 1451). О = Orléans, Bibliothèque municipale 295 (248bis) [= pars prima co dicis L1]. Pi = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 2773. P2 — Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 8096. P3 = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 17905. P4 = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 8318. P5 = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 9347. P6 = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 18554. PI = Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 12284. P8 — Paris, Bibliothèque Nationale de France, fonds latin 18.555. Pm = Paris, Bibliothèque Mazarine, Ms. 3862 (olim 589). T = Trier, Stadtbibliothek 1093/1694. V — Biblioteca Apostolica Vaticana, Regin. Lat. 300. V1 = Biblioteca Apostolica Vaticana, Palat. lat. 1716. Va = Valenciennes, Bibliothèque municipale 390. 1.2 CONsPECTVs COMPENDIORVM.

[■■'] ★ + a.c.

= addendum delendum — littera una erasa siue ad legendum difficilis = additur, addidit... — ante correctioncm

206

EDITIO HISTORIAE APOSTOLICAE ARATORIS

add. al. cett. codd. corr. delin. .i. .i.e. in marg. inter lin. lege оm. .s. 55. ul.

— = = = — — = = = = = = = = =

additur, addidit alia lectio ceteri codices correctio (codicis) delineauit id est id est in margine interlineas lege(ndum) omittit, omittitur scilicet suprascriptum est uaria lectio

1.3 CONsPECTVs ABBREVIATIONVM. AH

= C. Blume - G. M. Dreves, Analecta Hymnica. Tom. 1-55. Leipzig 1886 - 1922 = Frankfurt a. Main 1961.

BHL

= Bibliotheca Hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, ediderunt socii Bollandiani, Tom. I — II, Bruxelles 1900 — 1901 ; Novum Supplementum, edidit H. Fros, Bruxelles 1986.

CC CM = Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis (Turnholti, 1971 -). CC SL

= Corpus Christianorum, Series Latina (Turnholti, 1953 -).

CSEL

= Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (Vindobonae, 1866 -).

LHL

= O. Schumann [ed.], Lateinisches Hexameter-Lexikon. Dichte risches Formelgut von Ennius bis zum Archipoeta. MGH Hilfs mittel 4, 1-7. München 1979-1989.

McKinlay = A. P. McKinlay, Aratoris subdiaconi De actibus apostolorum. CSEL 72. Vindobonae 1951. MGH

= Monumenta Germaniae Historica (Hannoverae - Lipsiae — Berolini, 1826 -).

Migne

= J. P. Migne, Patrologia Latina 68, col. 45-252, Parisiis 1865 [= Historia apostolica Aratoris subdiaconi ab H. J. Arntzenio edita].

Perugi

= G. L. Perugi, Aratore, De actibus apostolorum. Contributo alio studio della Letteratura Latina nel Medio Evo. Venezia 1909 [Roma21911].

CONSPECTVS ABBREVIATIONVM PL

207

= J. P. Migne, Patrologia Latina (Parisiis 1844 -)

Vulgata = Biblia sacra iuxta Vuígatam uersionem adiuuantibus В. Fischer OSB, I. Gribomont OSB, H. F. D. Sparks, W. Thiele recensuit et breui apparatu instruxit R. Weber OSB. Editionem quar tam emendatam cum sociis B. Fischer ... [et al.] praeparauit R. Gryson. Stuttgart 1994.

HISTORIA APOSTOLICA

ARATORIS SVBDIACONI EPISTOLA AD FLORIANVM Domino sancto, uenerabili et in Christi gratia spiritaliter erudito Floriano abbati, Arator subdiaconus S. Qui meriti florem, maturis sensibus ortum, Nominis ore tui iam, Floriane, tenes Nam, primaeuus adhuc, senibus documenta dedisti, E quibus in caelum uita pararet iter — 5 Ad carmen concurre meum pedibusque labanti Porrige de placido saepe fauore manum ! Ieiuno sermone quidem, sed pinguia gesta Scripsimus, ac pelagi pondere gutta fluit. Inter grandiloquos per mille uolumina libros

Epistola ad Florianum 3 documenta dedisti] cf. Claud., Cаrm. 17, 47 documenta dedisses 7 Ieiuno gesta] cf. Vita Leudegarii 2, 6 Arenti sermone quidem, sed pinguia gesta 8 gutta fluit] Ouid., Amor. 3, 14, 38 9 per mille uolumina] Val. Flacc. 2, 503; cf. Sedul., Pasch. Cam. 5, 438 per tanta uolumina

ARATORIS SVBDIACONI EPISTOLA AD FLORIANVM] om.CChEGL Lo Lr Mo O PI P3 P4 P5 PI P8 PmT V VI, Incipit epistola Aratoris ad Florianum abbatem P2, Incipit epistula T, Epistola Aratoris ad Florianum Abbatem Perugi Domino sancto - subdiaconus S.] оm. La О P4 PI Pm, Arator de actibus apostolorum Petri et Pauli C, Domino uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus P3, Domino uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator sub diaconus in nomine domini incipit Epistola Aratoris subdiaconi Romanae aecclesiae S. primo scribenda P2, Adoritur liber Aratoris hipodiaconi urbis domino sancto uenerabili et in Xpisti gratia abbati Floriano Arator subdiaconus P6 sancto] + ac Migne, + et Perugi spiritualiter Lo spiritaliter erudito] оm. V abbati erudito Floriano Lo abbati Floriano V S] оm. Mo PI T VI Perugi, salutem Lo P8, in Xpisto V, finit P5 1/24 оm. Ch G L 1 ortu La 4 paret P5" 5 labenti M P5" P6" 7 ieiuno] in uili PI, inculto P3 P8 V 8 ac] et P3 V, hacue P8" 9 grandilocos V

212

EPISTOLA AD FLORIANVM

10

Maxima cum teneas, et breuiora lege ! Naturaeque modo, quam rerum condidit Auctor, Concordent studiis celsa uel ima tuis. Quae genuit tigres, quae nutrit terra leones, Formicis, apibus praebuit ipsa sinum. 15 Et si respicias, dispenset ut omnia rector, Ingenium mites, uim meruere truces. Ipsaque continuum uirtus infracta laborem Deserit et uarias quaerit habere uices. Loricam solitus membris imponere miles 20 Gymnasii gaudet nudus adire locum. Et, qui ferratas acies atque agmina uincunt, Imbelles feriunt per sua tela feras. Ergo gradum retinens et prisca uolumina linquens Cede dies open, quod pia causa iuuat.

12 celsa uel ima] Angilb., Carm. 5,1, 1; cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 427 tenens excelsa uel ima; Angilb., Carm. 1, 41 cuncta regit praecelsa uel ima 14 praebuit - si num] cf. Ouid., Amor. 3, 8, 34 praebuit ipsa sinus 15 omnia rector] Stat., Theb. 11, 748 17 uirtus infracta laborem] cf. Stat., Achil. 1, 888 uirtus infracta calore est 18 quaerit habere] Carm. Cent. 158, 15; cf. Nigel. Wirek., Carm. p. 409 quae rit haberi 20 gaudet ... adire locum] cf. Ouid., Trist. 1, 1, 86 horret adire lo cum 22 tela feras] Propert. 4, 9, 40 23 Ergo gradum] Stat., Achil. 1, 339 24 pia causa] Ouid., Met. 6, 496; Ouid., Fasti 3, 252; Ouid., Fasti 3, 629; Propert. 2, 33a, 21

10 et] ss. uel hec P5, ss. hec Pi, hec PI" '', haec С Lo Lr P2 Pm V 11 quam rerum] uariam quam Migne Perugi 12 concordant Lr, conueniant ss. concordent С 15 dispensat О 17 uirtus] uirtute С, uirtute in marg. uel uirtus P6 19 luricam M conponere Pi 20 gygnasii Lo nudus gau det PI nudus] in marg. P3 21 uincunt] rumpunt PI 24 cede P5, caede O iuuet ss. uel -at С, iuuet Migne Perugi, dedit Lo OP2V Explicit epistola inlustris sancti et domni Aratoris summissa ad domnum Florianum abbatem (abbatem Florianum VÍ) Pi P5 Vi, Explicit epistola inlustris sancti et domini Aratoris P6, Explicit ad Florianum presbiterum, incipit ad Vigilium papam domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum papç Vigilio Arator subdiaconus P2, Explicit T

EPISTOLA AD VIGILIVM Domino sancto beatissimo atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdotum, papae Vigilio, Arator subdiaconus S. Moenibus undosis bellorum incendia cernens, Pars ego tunc populi tela pauentis eram. Publica libertas, sanctissime papa Vigili, Aduenis incluso soluere uincla gregi. 5 De gladiis rapiuntur oues pastore ministro Inque humeris ferimur te reuocante piis. Corporeum satis est sic euasisse periclum, At mihi plus animae nascitur inde salus. Ecclesiam subeo dimissa naufragus aula ; 10 Perfida mundani desero uela freti.

Epistola ad Vigilium 1 Moenibus - cernens] Aldhelm., De metr. et enigm. 9 (80, 21) bellorum incen dia] cf. Verg., Лея. 1, 566 = Val. Flacc. 7, 739 = Sil. Ital. 2, 358 incendia belli 2 Pars ego] Lucan. 6, 594; Ouid., Heroid. 3, 46; Ouid., Met. 5, 577; Ouid., Trist. 2, 158; 4, 2, 16; 5, 3, 6; Ouid., Ep. ex Ponto 1, 7, 16; 4, 9, 6; 4, 15, 14; Propert. 1, 21, 4 4 soluere uincla] Catull. 64, 367; Sedul., Pasch. Carm. 2, 272; Audrad., Trin. 2, 42 6 Aldhelm., De metr. et enigm. 9 (80, 23) te reuocante] Propert. 4, 7, 24 EPISTOLA AD VIGILIVM] оm. C EL La Lo Lr M Mo O P3 P4 P5 P6 PI P8 PmT V Vi, Hanc quoque .s. epistolam ad Vigilium papam Pi, Epistola Aratoris ad Vigi lium Perugi Domino sancto - diaconus S.] оm. M O Pm, Domino sancto beatissimo atque apo stolico sacerdoti papae Vigilio Arator subdiaconus dabo tibi laudem V, Domino sacrosancto beatissimoque atque apostolico et in toto orbe primo omnium sacerdo tum papç Vigilio Arator subdiaconus P6 beatissimo atque] beatissimo E Vi, beatissimoque atque L, et beatissimo atque Lr, ac beatissimo atque La Migne et in toto] in toto P4 Vigilio] оm. Vi Arato P3 S] оm. CELLaLo Mo Pi P3 P5 P6 PI P8 T Vi Perugi, S. Prologus eiusdem Aratoris T, Incipit prologus Aratoris domino sancto beatissimo atque apostolico sacerdoti papae Vigilio Arator subdiaconus P3 1/26 оm. G 1 undosonis PI" , undisonis Perugi 3 sanctissimi L" ' , sanctissimae P8 Vigili sanctissime papa Migne Perugi 4 incluso adueniens E M P4TVi 5 rapiantur Lr 7 periculum M"''' 8 at] sed Perugi

214

EPISTOLA AD VIGILIVM

Transferor ad niueas Petri sine turbine caulas Et fruor optati iam statione soli. Litoris ille sinus ad carbasa nostra parauit, Fluctibus in mediis cui uia sicca fuit. 15 Esse reus potero, grates si reddere cessem. Vnius officio displicuere nouem. Sensibus ardor inest horum celebrare labores, Quorum uoce fides obtinet orbis iter. Versibus ergo canam quos Lucas rettulit Actus, 20 Historiamque sequens carmina uera loquar. Alternis reserabo modis, quod littera pandit Et res si qua mihi mystica corde datur. Metrica uis sacris non est incognita libris :

14 Fluctibus in mediis] Ouid., Trist. 5, 6, 7; Нor., Ep. 2, 2, 85; Lucan. 5, 670; App. Verg., Gris 401; Paul. Petric, Mart. 6, 372. 427; Claud., Carm. 29, 53; Eugen. Toi., Carm. 51, 2; Ven. Fort., Carm. 8, 3, 284; Val. Flacc. 1, 465 fluctibus e mediis = Sil. 7, 363; Ven. Fort., Carm. 1, 17, 3; cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 124 15 Esse reus] Ouid., Met. 13, 314 grates si reddere cessem] cf. Carm. de Bened., Epil. 39a non cessat reddere grates 16 unius officio] Gesta Bereng. 1, 45 17 Sensibus ardor inest] cf. Sil. Ital. 2, 431 ardor inest oculis; Claud., In Rufin. 1,146 ardor inest 18 orbis iter] Ouid., Fasti 1, 544; Ouid., Trist. 5, 14, 34 19 quos - Actus] cf. Wulfstan., Narr. metr. 580 Post nec apostolicos, quos Lucas retulit, actus Lucas] cf. Hier., In Isai. 3, 6; Hier., De uir. illustr. 1 20 historiam] Hier., Ep. 53 (CSEL 54, 463, 2-6) carmina uera loquar] cf. Miracula Nynie 284 Carmina uera loquor pangens miracula sancti 23/26 metrica uis ... psalterium ... Cantica, Hieremiae, lob] cf. Hier., Praef. in Eusebium: Quid Psalterio canorius? Quod in morem nostri Flacci et Graeci Pindari, nunc iambo currit, nunc Alcaico personat, nunc Sapphico tumet, nunc semipede ingreditur? ... Quid Isaiae cantico pulchrius? Quid Salomone grauius? Quid perfectius lob? Quae omnia hexametris et pentametris uersibus, ut Iosephus et Origenes scribunt, apud suos composita decurrunt; Hier., Praef. in librum lob: Quod si cui uidetur incredulum, metra scilicet esse apud Hebraeos, et in morem nostri Flacci Graecique Pindari et Alcaei et Sapphus uel Psal11/12 in marg: P4 11 niues PI caules P5" ' 13 paruit L" 14 me diis] nostris O ui*a Lr 15 si cessem reddere grates Lr Ad 16 Qui domino Xpisto tempserunt corde sereno Laudes magnificas reddere necne pias, Sic ego si Petro grates nunc soluere nolo Vel sibi uel domino atque pio populo in marg. P8 18 uoce] оm. PI fides] al. fidei in marg. Q fidei P7, fidem P6 19 retulit CE LLaLo "' LrM Mo O Pi "' P2 Pi P8 PmT V Vi Perugi 21 reserabo] resonabo Pi P4 T 23 metrica] metri L Epistola ad Vigilium 16 cf. Luc. 17, 17

HISTORIA APOSTOLICA

215

Psalterium lyrici composuere pedes ; 25 Hexametris constare sonis in origine linguae Cantica, Hieremiae, lob quoque dicta ferunt. Hoc tibi, magne pater, cum defero munus amoris, Respice, quod meritis debita soluo tuis ! Te duce tiro legor, te dogmata disco magistro ; 30 Si quid ab ore placet, laus monitoris erit. terium uel Lamentationes Ieremiae uel omnia ferme Scripturarum cantica com prehend^ legat Philonem, Iosephum, Origenem, Caesariensem Eusebium; Isid., Etym. 6, 2, 17 Omnes autem psalmos apud Hebraeos metrico carmine constat esse compositos. Nam in more Romani Flacci et Graeci Pindari, nunc alii iambo currunt, nunc elegiaco personant, nunc Sapphico nitent, trimetro uel tetrametro pede incedentes 24 Bald. Burg., Itin., col. 1178A; Alex. Neckam, Corrog. Promethii p. 28; cf. Theodulph., Carm. 41, 58 Psalmorum, lyrici quos statuere pedes 26 cantica] cf. Isid., Etym. 6, 2, 21 Horum autem trium librorum carmina hexametris et pentametris uersibus apud suos composita perhibentur, ut Iosephus et Hierony mus scribunt Hieremiae] cf. Isid., Etym. 6, 2, 23-24 Hieremias similiter edidit librum suum cumThrenis suis quos nos lamenta uocamus, ... in quibus quadru plex diuerso metro composuit alphabetum, quorum duo prima quasi Sapphico metro scripta sunt, quia tres uersiculos, qui sibi nexi sunt, et ab una littera tantum incipiunt heroicum comma concludunt. Tertium alphabetum trimetro scriptum est, et a ternis litteris iidem terni uersus incipiunt. Quartum alphabetum simile et primo et secundo habetur lob] cf. Isid., Etym. 1, 39, 11 Siquidem et lob, Moysi temporibus adaequatus, hexametro uersu dactylo spondeoque decurrit; Isid., Etym. 6, 2, 14 Principia autem et fines libri lob apud Hebraeos prosa oratione texta sunt. Media autem ipsius ab eo loco quo ait: 'Pereat dies in qua natus sum', usque ad eum locum: 'Idcirco ipse me reprehendo et ago paenitentiam', omnia heroico metro discurrunt dicta ferunt] Val. Flacc. 4, 330 27 hoc tibi - amoris] cf. Vita Leudegarii 2, 504 Hoc tibi, magne pater, deuotis defero munus hoc tibi, magne pater] cf. Val. Flacc. 5, 644 Et tibi, magne pater ; Verg. , Aen. 9, 495 Aut tu, magne pater; Ouid., Met. 7, 617 Nec te, magne pater defero munus] Carm. Cent. 158, 2 munus amoris] Ouid., Fasti 4, 720; Opt. Porph., Carm. 3, 34; Ven. Fort., Carm. 11, 17, 1; Alcuin., Carm. 71, 2, 1; Walahfr., Carm. 33, 1; Hrab. Maur., Carm. 53, 51; Sedul. Scot., Carm. 2, 21, 33; MGH Poetae 5, 409, num. 72, 2 27/ 28 c/^Wulfstan., Narr. metr. 11-12 Hoc tamen exiguum quod defero munus amoris / Commendare tibi, magne pater, studui 28 meritis debita soluo] cf. Ouid., Fas ti 5, 596 meritus ... debita soluit 29 te ... magistro] Hor., Carm. 3, 11, 1; Sil. Ital. 4, 428; Stat. Silu., 5, 3, 233; Val. Flacc. 1, 269; Verg., Aen. 8, 515 30 cf. Vita Mathildis post. Praef. Si cuiquam in hoc opusculo quid placuerit, laus praeceptoris erit 25 hexametris] ex metris P2, exametris CELLo Lr M O Pi Pi P4 P5 P6 PI P8 Pm TV Vi 26 Ieremiam P4 Pm T, Hieremiam E Mo Pi P5 P6" Vi dicta fe runt] оm. Ch f*erunt E 27 magnae L amoris] honoris Pi 28 quod] ss. quid Pi 29 lego Pi te dogmata] te iudice dogmata Lr Explicit prologus. Incipit capitulatio G, Explicit epistola. Incipiunt capitula С, Explicit prologus. Incipiunt capitula T, Explicit prologus. Incipit capitulatio titulorum E, Explicit prologus. Incipit capitulatio P6, Explicit prologus. Incipit capi-

TITVLI LIBER PRIMVS i. De ascensione Domini nostri Iesu Christi п. De allocutione beati Petri et Mathia duodecimo relato in. De aduentu Spiritus sancti in igne super apostolos descendentis un. De allocutione beati Petri ad baptismum cohortantis v. De eo ubi erant illis omnia communia vi. De claudo quadragenario a beato Petro ad Portam Speciosam curato vu. De interminatione Iudaeorum, qui beato Petro sunt respondente contempti vin. De eo ubi omnes Apostoli Deo gratias retulerunt vim. De eo ubi erat credentibus cor et anima una x. De Anania et Saphira xi. De eo ubi in umbra corporis beati Petri omnes sana ban tur infirmi tulado titulorum libri primi (liber primus P5 P8) L PI P5 P8, Incipit liber actuum apostolorum secundum Aratorem uersificatorem subdiaconum ecclesie Romane. Incipiunt capitula Л/, Incipiunt capitula libri primi La, Explicit ad Vigilium. Inci pit liber primus historiae apostolorum editus metrica ratione ab Aratore subdiacono sanctae Romane ecclesiae P2, Finit prologus. Incipit capitulado praedictorum titulorum P3, Explicit prologus. Incipiunt capitula libri primi PI, Incipit capitula do titulorum libri primi VI Capitulatio titulorum deest in Ch G Lo Lr Mo O P2 P4 Pm V Perugi TITVLI LIBER PRIMVS] оm. CLLaP3PI I De ascensione - Christi] оm. C La, Ascensio domini PI II alloqutione Vt beati] sancti C La P3 PI duocimo L" , a duodecimo P8 relatu M, relatio P8 III spiritus sancti] оm. С, sancti Spiritus La descendentis] оm. CLaP3PI IUI allocutione] sermone С La P3 PI beati] sancti P3 baptisma P3 hortantis La P3 PI VI claudo] chlodo P6, clodo PI quadragenario] оm. C La P3 PI beato] sancto CLa P3 PI Spaciosam E VII interminatione] internicione CLa qui Petro respondente sunt contempti CLaP3PI beato] оm. La P3 contempti] contend L P8 VIII VIII De eo - retulerunt] оm. P3 gratias deo CLa PI Villi erant С La P3'°" credentium L PI P8 cor] cor unum CLa X Annania CLLa Saffira L P8, Saphyra С La XI De eo ubi umbra Petri sanabantur infirmi La P3 PI corporei M Pe tri] Petri sunt et L"

HISTORIA APOSTÓLICA

217

xii. De eo ubi in templo Apostoli qui in carcerem missi fuerant sunt reperti xiii. De eo ubi ab Apostolis septem sunt diacones ordinati хин. De passione sancti protomartyris Stephani xv. De eo ubi Simon pecuniam offerens beato Petro est in crepante confusus xvi. De Philippo et eunucho xvii. De Saulo cum proficisceretur ad Damascum caecitate percusso xviii. De paralytico a beato Petro in Lydde curato xviiii. De Tabitha a beato Petro resuscitata xx. De centurione Cornelio ab angelo hora nona diei uisitato xxi. De uisione beati Petri cum ei de caelo plenum uas fuisset ostensum xxii. De eo ubi beatus Petrus Cornelium cum suis baptizauit xxiii. De eo ubi beatus Petrus Ierosolymis inquisitus rettulit cur gentibus praedicasset xxnn. De eo ubi nocte beatus Petrus a carcere ab angelo solutis uinculis est productus

XII de eo] om. T apostoli in templo E M PI P5 T VI qui] оm. La carcere CL La P3, carcarem McKinlay misi P8 fuerant missi T fuerant] erantCLaP7 sunt reperti] оm. C La reperti] repperti predicantes L" XIII ab] inter lin. L, om. E M sunt vii diaconi VI diaconi E PI P5 T diacones ordinati sunt C La P3 PI XIIH protomartyris] om. CLaP3PI XVdeeo] om. T Symon] + magus VI pecuniam Simon M offerebat С La, Offerent PI beato Petro] Primo La, Petro С P3 PI increpante con fusus est C P3 P6 XVII proficisceretur] pergeret С La P3 P6 ad Damascum] Damascum С L""' PI T, Damasco P3 caecitate] cum caecitate PI, ciuitate M percussus P5, percussus est PI XVIII beato] sancto CLaP3PI Lidda P3, Lydda С PI, Lidde VI, lecto E XVini Thabita L T.Thabitha E,Tabitta P3 beato] sancto CLaP3PI re suscitate LLIL2LiLaMP6P8Va McKinlay, suscítata C PI P5 PI T XX centurione] om. CLaP3PI hora nona diei] om. CLaP3PI XXI uisione] uisitatione PI beati] om. C La P3 PI ei] om. L P8 uas] uasum M uas plenum ostensum est Pi fuisset ostensum] ostensum est С La PI, fuisse ostensit T XXII beatus] om. PI, sanctus C La P3 Cornelium cum suis] cum suis omni bus Cornelium T suis] + omnibus E L M PI P5 P8 (T) VI baptizauit cum suis CLaP3P1 XXIII beatus] om. VI, sanctus С La P3 PI Petrus] om. E Ierosolymis] in Hierosolimis PI P5, Inerusolimis M, Hyerosolimis L, Hierosolimis (Hieru- PI) С ELaP3PI P8 VI, Hierosolymis P6 inquisitus] om. CLaP3PI retulit С ELLaMPIP3P5P6 PI P8 VI cur gentibus] argentibus M praedicasset] retulisset La, retulissent С ХХIIII De eo ubi angelus nocte Petrum soluens a carcere eduxit (perduxit PI, produxit PS) C La P3 PI de eo] om. T nocte] in nocte L P8 beatus Petrus nocte T a] om. L a carcere] om. E M VI solutis - productus] solutus est T uinclis L

TITVLI LIBER SECVNDVS XXV. De eo ubi Saulus qui et Paulus apud proconsulem Paulum praedicare coepit in Papho xxvi. De eo ubi Paulus apostolus Antiochiae in synagoga praedicans de egressu Israelitici populi attulit mentionem xxvii. De eo ubi iterum in eadem synagoga de passione et resurrectione Domini praedicauit xxviii. De eo ubi Paulus Apostolus infirmum pedibus curauit in Lystris xxviiii. De eo ubi Paulus Apostolus Ierosolymam beato Petro uel cunctis Apostolis de circumcisione quam Iudaei mouerant rettulit quaestionem xxx. De eo ubi Paulus Apostolus a Spiritu prohibetur in Asia praedicare

Finiuntur tituli libri primi. Incipiunt secundi PI, Finiunt tituli libri I. Incipit historiae apostolicae Aratoris subdiaconi Romanç aecclesiae liber primus С Finit breuis titulatio libri primi. Incipit II (secundi PS) L P8, Incipit secundi P3, Capitu latio libri secundi PI P5 P6, Expliciunt capitula titulorum libri primi in nomine patris et filii et spiritus sancti adiuuante Aratore subdiacono sanctç ecclesiç Roma ne. Incipit hystoriç apostolicae liber primus VI, Finiunt capituli E

TITVLI LIBER SECVNDVS] Tituli libri secundi post ¡¡brum primum Historiae aposto licae E VI XXV apud] оm. et ss. aput L consulem P3 procunsule Paulo M PI VI praedicare coepit] predicauit C La P3 PI Phapho M XXVI apostolus] оm. C L La P3 PI P8 sinagogam С egressu] оm. P3 Israhelici L, Israhelitici C La PI P3 P5 (P8) P6 VI populi Israhelitici P8 attulit] retulit С La P3, tulit PI P8 XXVIII apostolus] оm. CLaP3P5PI infirmum] + infirmum M XXVIIII Paulus] оm. VI apostolus] оm. C La P3 PI VI Hierusolimam P5, Hyerusolimae M, Hyerosolimam L, Hierosolima (Hieru- PI) C La P3 PI, Hierosolimam PI P8, Hierosolymam P6, Hierosolim E VI beato] а С La M P3 PI mouerant] mouebant VI, uenerunt M retulit С EL La M PI P3 P5 P6 PI P8 VI XXX Paulus] оm. VI apostolus] оm. C La P3 PI VI ab M PI P5 P6 VI prohibebatur E

HISTORIA APOSTÓLICA

219

De eo ubi Paulus Apostolus in Philippis a puella pythonem iussit exire XXXII. De eo ubi Paulus Apostolus apud Athenas cum Epicureis et Stoicis philosophis decertauit xxxiii. De eo ubi Paulus Apostolus Corinthi apud Aquilam fidelissimum uirum manens populum conuertit ad Christum xxxiiii. De eo ubi Paulus Apostolus Ephesi duodecim uiros qui se Iohannis baptismum dixerant accepisse in Christi baptismate baptizauit xxxv. De eo ubi in Epheso septem Iudaei sicut Paulus Apostolus faciebat daemoniaco manus imponere praesumentes ab eo daemoniaco lacerati sunt pariter et fugati XXXVI. De eo ubi in Epheso contra Paulum Apostolum seditionem Demetrius argentarius concitauit XXXVII. De eo ubi in Troia Paulus Apostolus Eutychum adolescentem qui de tertio cenaculo cadens mortuus fuerat suscitauit XXXI.

XXXI Paulus] оm. VI apostolus] оm. C P3 PI VI Philipphis L, Phylippis P8 a puella] puelle VI, puella M phytonem M P5, phitonem P6 P8, phaonem С iussit exire] est eiectus VI XXXII Paulus] оm. VI apostolus] оm. C La P3 PI VI apud Athenas] оm. PI Epicureis] episcopi cur eis La, Epicuris PI phylosopis P5 decer tauit] dissertauit P3 XXXIII XXXIII De eo - ad Christum] in marg. L Paulus] оm. VI apos tolus Paulus E apostolus] оm. C L La PI P3 PI VI Corinthi] apud Corin thi P5, Chorinthi E fidelissimum uirum] оm. C L La P3 PI populum] оm. EM VI, Chorintiorum populum L ХХХIIII Paulus] оm. VI apostolus Paulus E apostolus] оm. CLaP3PI VI Ephesi] apud Ephesi PI P5, Effessi PI, Effesi P3 duodecim] sedecim C La qui - baptizauit] qui а (а] оm. С) Iohanne baptizad sunt in Xpisto bapti zauit (baptizatum С La) C La P3 PI dixerunt M P6 VI accipisse LP5 XXXV ubi] ubi Paulus LLi P8T Effesso PI sicut Paulus apostolus] sic ut Paulus C La PI P3 PI, sicut apostolus VI, sicut apostolus Paulus E daemoniacus M, demoniacos PI imponere praesumentes] imponentes C La P3 PI eo] eodem CMPIP5 VI eo daemoniaco] eodem La PI lacerati - fugati] lacerati sunt (sunt] оm. C La) et fugati pariter C La P3 PI, liberati sunt pariterque fugati VI pariter et] partemque E et fugati] et effugati L, effugati P8, fugati M XXXVI in Epheso] оm. P3 apostolum] оm. CLLaP3 PI VI seditionem post argentarius С La P3 PI XXXVII in Troia] in interiora L Paulus] оm. VI apostolus] оm. C La P3 PI Eutichum PI, Euthicium L P8, Euticum C E La PI P3 P6, Euthicum P5, Theuticum M VI adulescentem E PI, adolescentulum VI adolescentem -

220

HISTORIA APOSTOLICA, TIT.

XXXVIII. De eo ubi Paulus Apostolus Ierosolymam profecturus cunctis quos ex Asia conuocauit ualedixit in litore XXXVIIII De eo ubi Paulus Apostolus Ierosolymis in tem plo comprehensus est a Iudaeis XL. De eo ubi Paulus Apostolus cum apud Festum praesidem contenderet cum Iudaeis appellauit ad Caesarem XLI. De eo ubi Paulus Apostolus ad Italiam sub mili tari custodia destinatus XIIII diebus et noctibus continuam pertulit tempestatem XLII. De eo ubi Paulus Apostolus proiecta in focum uipera quae manum eius occupauerat perseuerauit illisus XLiii. De eo ubi Paulus Apostolus a Melite insula in qua signa fecerat sanitatum nauigans Romam usque peruenit.

mortuus fuerat] de cenaculo cadentem CLa PI cadens cenaculo Vi mortuus fuerat] mortuum Vi, mortuos M resuscitauit Vi XXXVIII XXXVIII De eo - litore] оm. Vi apostolus] оm. C La Pi PI Hierosolimam CE La Pi Pi P5, Hyerusolimam M, Hierosolima P8, Hyerosolima L, Hierosolymam P6 quos - conuocauit] ex Asia conuocatis C La in lito re] оm. M XXXVIIII Paulus] оm. Vi apostolus Ierosolymis] оm. C La Pi PI Hierosolimis E L Pi P5 P8 Vi, Hierusolymis M, Hierosolymis P6 est] оm. L XL Paulus] оm. Vi apostolus] оm. C La Pi PI cum] оm. C La Pi P6 PI apud - Caesarem] apud Felicem presidem contendens cum ludeis Cesarem appellauit С La Pi PI praesidem] оm. E M Vi contenderit L, dum con tenderet P6 appallauit L ad] оm. EM Vi Cessarem L XLI XLI De eo ubi Paulus - (XLIII) peruenit] оm. C XLI De eo quod Paulus apostolos L ubi] quod La PI P8 Paulus] оm. Vi apostolus] оm. La Pi PI ad] apud Pi sub militari custodia ad Ita liam E militaribus Vi destinatus] + est Vi, distinatus E et] ac La M Vi continuam] оm. La PI PI protulit P8 XLII De eo - illisus] De eo ubi Paulus excussit uiperam (+ de manu sua PI) in fo cum et illesus (illesus] ille sanus Pi) permansit La Pi PI Paulus] оm. Vi apostolos L proiectam L, proiectum M foco Pi uiperam L eius] оm. Vi perseuerauerit Pi, est Vi, perseuerat L P8 inlsus P5 P6 Vi, illaesus Pi, inlesus ELMP8 XLIII Paulus] оm. Vi apostolus] оm. La PI, apostolos L Milite L P6 PI, Milete ELaPiP5 P8 Vi, a Milete M, Militene Pi in qua - peruenit] ubi sani tates fecit nauigans Romam usque (usque Romam La) peruenit La Pi PI Ro mam usque] Romanusque M

ARATORIS SVBDIACONI HISTORIAE APOSTOLICAE LmER PRIMVS In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti beato domino Petro adiuuante. Vt sceleris Iudaea sui polluta cruore, Ausa nefas, compleuit opus rerumque Creator

Historia apostolica. Liber 1 : 2 ausa nefas] cf. Verg., Aen. 6, 624 ausi omnes immane nefas ausoque potiti; Mar tial. 1, 12, 6 heu quam paene nouum porticus ausa nefas; Martial. 9, 86, 8 ausa nefas Lachesis laesit utrumque Iouem; Ouid., Fasti 3, 705-706 at quicumque nefas ausi, prohibente deorum / numine; Arator 2, 441 compleuit opus rerumque crea tor] cf. Sedul., Pasch. Cam. 2, 38 implet onus rerumque creator; Sedul., Pasch. Cam. 2, 43 Promissum compleuit opus rerumque creator] Mar. Vict., Aleth. 2, 42; Coripp., loh. 1, 286

ARATORIS SVBDIACONI HISTORIAE APOSTOLICAE LIBER PRIMVS. In nomine - adiuuante] оm. С G M О P2 P3 P4 Pm, Arator subdiaconus. De acti bus apostolorum liber primus Migne, De Actibus Apostolorum Liber Primus Perugi, Incipit textus libri T, Expliciunt capitulationes titulorum. In nomine patris et filii et spiritus sancti beato domino Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanae Historiae apostolica incipit liber primus PI P5, In nomine pa tris et filii et beato domno Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanç incipit Hystoriae apostolicae liber primus Feliciter Amen E, Explicit ca pitulado titulorum. In nomine patris et filii et spiritus sancti beato domino Petro adiuuante Aratoris subdiaconi (subdicaconus L) sanctae ecclesiae Romanae incipit Historia apostolica. Liber primus L P8, In nomine patris et filii et spiritus sancti beato domino Petro adiuuante Aratoris subdiaconi sanctç ecclesiae Romanç his toriç apostolice incipit liber Lo, Aratoris subdiaconi ecclesiae Romanae incipit Hi storiae apostolicae liber primus Mo, Aratoris sudiaconusf.'j sanctae ecclesiae Ro manae incipit Historica apostolica. Liber primus Ch, Incipit Historiae apo Aratoris subdiac aecclesiç Romanç [stolicae] liber primus PI, Explicit capitulatio titulorum. In nomine patris et filii et spiritus sancti beato do mino Petro adiuuante Arator subdiaconus sanctae ecclesiae Romae. Incipit Histo riae apostolicae liber I P6, Incipit liber primus. Expliciunt capitula libri secundi La, Explicit prologus. Incipit liber. Hic breuiter sequitur passionem seu resurrectionem К Expli. cap1. VI = Explicit capitulatio siue Expliciunt capitula. I, 1 pulluta PI

222

HISTORIA APOSTOLICA I

Hoc, quod ab humanis sumpsit sine semine membris, Humana pro stirpe dedit, dignatus ut ima 5 Tangeret inferni, non linquens ardua caeli, Soluit ab aeterna damnatas nocte tenebras Ad Manes ingressa dies ; fugitiua relinquunt Astra polum comitata Deum ; cruce territa Christi Vult pariter natura pati mortisque potestas 10 Se uincente perit, quae, pondere mersa triumphi, Plus rapiens nil iuris habet ; diuinaque uirtus Rursus membra ligans animata cadauera mouit ; Ad uitam monumenta patent cineresque piorum Natalem post busta nouant. Lux tertia surgit ; 15 Maiestas cum carne redit speciemque coruscam Vmbrarum de sede refert, ut ab exule limo Interclusa diu patriae repetatur origo.

3 cf. Vita Vrsm. 1, 44 Et quod ab humanis sumpsit sine semine membris sine se mine (membris)] cf. Ouid., Met. 1, 108 sine semine florSs; Ennod. 2 (cam. 1, 6), 25 sine semine feta ; Milo, Sobr. 2, 32 sine semine gigni ; Milo, Sobr. 2, I2b sine semine uerum; Milo, Amand. 1, 11 sine semine fructum; Carm. Cent. 138, 14 = Coripp., lust. 2, 54 sine semine patris ; MGH Poetae 5, 442, num. 22a, 3, 3 = 448, num. 21c, 1 sine semine mater 5 Vita Vrsm. 1, 46 ardua caeli] Alcuin., Carm. 44, 9; 107, 1, 4; Flor. Lugd., Carm. 3, 180 6 soluit ... tenebras] cf. Verg., Aen. 8, 591 tenebrasque resoluit aeterna damnatas nocte] cf. Stat., Theb. 1, 47 aeterna damnatum nocte; Ouid., Met. 3, 335 aeterna damnauit lumina nocte; Stat., Theb. 1, 47 ae terna damnatum nocte pudorem 8 astra polum] cf. Lucan. 5, 564 astra polis 10 se uincente perit] cf. Lucan. 5, 267 te uincente perit 12 membra li gans] cf. Sil. Ital. 13, 638 membra ligauit 13 monumenta patent] Ouid., Fasti 6, 195 17 repetatur origo] Verg., Aen. 7, 371 ; Vita Leudegarii 1, 733

3 semine] crimine Migne La 11 rapiens] sapiens P2" 13 munumenta Vi P2 surgit] fulgit M L" 16 ab] inter lin. Lr

6 damnatus P4" , damnatis P5" 1 ad] at M habet] habens T 12 mouet Pi" 14 nouant] non leuant Сй, leuant ss. nouant 15 magestas P2" cane Mo"' redit] dit 17 interclausa P8" V

Historia apostolica. Liber 1 : 3 quod ... membris] cf. Matth. 1, 18-25 9 uult ... pati] cf. Matth. 27, 5154 12/14 animata ... nouant] cf. Matth. 27, 52-53

HISTORIA APOSTÓLICA I

223

Omnipotens parat ipse uias et corpora secum Post tumulos regnare iubet ; moriente ueneni 20 Semine, florigero sua germina reddidit horto. I. De eo ubi Dominus noster Iesus Christus post resurrectionem uidentibus Apostolis, quibus usque ad fines terrae praedicare iussit, signa faciens et manducans quadragesimo die de monte Oliueti a nube susceptus est et eleuatus in caelum, discipulique mirantes post angelicam admonitionem Hierosolymam per iter Sabbati sunt regressi, ubi erat Maria mater Iesu. Iamque quater denis Dominus manifesta diebus Contulerat per signa fidem cernentibus illis, Vsque sub extremum diffuso in limite mundum Quos testes iubet esse suos. Miracula rerum

19 regnare iubet] cf. Lucan. 10, 99 et regem regnare iube 21 iamque quater de nis ... diebus] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 175 Inde quater denis ... diebus 23 us que sub extremum] Verg., Georg. 1, 211 limite mundum] Lucan. 2, 11; Iuuenal. 10, 169 24 miracula rerum] Verg., Georg. 4, 441; Iuuenc. 2, 639; 3, 116; 3, 675; Prud., Apoth. 138; Ven. Fort., Vita Mart. 4, 316; Ven. Fort., Carm. 4, 2, 11; Orient., Comm. 1, 477; Aldhelm., De uirg. 919; Alcuin., Carm. 1, 680; Audrad., Carm. 3, 4, 145; Ps. Prosp., Carm. de prou. diu. 409

19 tumulus M, tumulo CA

20 reddit Ch L" La" P4

orto C La Lr Mo P2

I. De eo ubi - Maria mater Iesu] оm. E M Pm Migne Perugi de eo] оm. La T noster] оm. M apostolos PI quibus usque - Maria mater Iesu] XL die in celum susceptus est P4, assumptus est in celum VI fines] extremum G LLaLo OPI P2 P5 P6 P8 praedicare iussit] preiussit Lr praedicare iussit - manducans] signa predicit et postquam illis presentibus fecit miracula et cum eis manducauit La faciens signa O P2 quandragesima Mo de monte Oliueti] post in celum P2, inter lin. G et eleuatus] оm. Mo, eleuatus C LLo PI P2 P6 PI P8 V, et eleuatus est La discipulique] оm. Lo, discipuli La P6 mi rantes] + pre timore Mo post] per Lr Mo post angelicam - regressi] reuersi sunt Hierusalem pariter sabbati La angelicam] euangelicam P6 ammonitionem CLLoMo OP2 P3 PI P8 V Hierusolimam PI, Ierosolimam P6, Hierosolimam Lr Mo, in Hierosolimam PI per iter Sabbati] sabbato Lo, pari ter Lr sunt regressi] reuersi sunt Mo Maria] оm. Lr 21 quaterdenis Migne Perugi 22 post 23 Lo 22 fidem] fidis Ch 23 usquequo PI" extremo L" P3"

18/19 secum ... regnare] cf. II Tim. 2, 12 21/28 cf. Act. 1, 1-14 21 iamque quater denis ... diebus] cf. Act. 1, 3 23/24 extremum... testes] cf. Act. 1, 8

224

HISTORIA APOSTOLICA I

25 Non poterant celare Deum. Documenta resurgens Quae sic certa daret quam mandere ? Corpora uitam Hinc humana probant. Caelum petiturus oliuae Progreditur lustrare nemus, quia germine sacro Luminis et pacis locus est ; uult inde reuerti, 30 Vnde creaturam signata fronte micantem Diuinus commendat odor. Cum desuper unctos Abluit interim Christi de nomine chrisma, Tollitur astrigerum rediturus uictor in axem Et secum quod sumpsit habet. Noua pompa triumphi ! 35 Arua Deus petiit, homo sidera. Quis datur illi

26 corpora uitam] cf. Propert. 2, 26c, 57 quod mihi si ponenda tuo sit corpore uita ; Lucr. 1, 810 amisso iam corpore uita; Ilias Lat. 525 tenuemque daret de corpore ui tam; Ven. Fort., Carm. 2, 16, 27 corpore uita; Ps. Prosp., Carm. de prou. diu. 530 sumpserunt corpora uitam; Paul. Nol., Carm. 6, 76 cum corpore uitam; Paul. Nol., Carm. 12, 11 dum corpore uitam; Paul. Nol., Carm. 12, 39 defesso corpore ui tam; Paul. Nol., Carm. 31, 181 surrexit corpore uita; Paul. Petric, Mart. 1, 321 consumpto corpore uitam; Paul. Petric, Mart. 5, 863 redeas cum corpore uitam; Alcuin., Carm. 1, 646 agens in corpore uitam 26/27 mandere ... humana probant] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 372-374 mandens epulas quo rite doceret / ... seseque uideri/ in membris quibus ante fuit 28 germine sacro] Eupol. 2, 629 29 pacis locus] cf. Prud., Ditt. 43 (44) montis oliuiferi Christus de uertice ... / ... signans uestigia pacis inde reuerti] Iuuenal. 3, 301; Val. Flacc. 8, 272; Ven. Fort., Carm. 6, 5, 133; cf. Verg., Aen. 5, 130 unde reuerti 30 signata fronte] cf. Prud., Psych. 360361 Post inscripta oleo frontis signacula, per quae / Vnguentum regale datum est et chrisma perenne; Sedul., Pasch. Carm. 1, 327 Et fixum est in fronte decus fron te micantem] cf. Sil. Ital. 5, 239 fronte micant 32 chrisma] cf. Tert., De bapt. 7; Aug., Ciu. Dei 16, 37; Isid., Etym. 7, 2, 2-3 33 astrigerum ... axem] cf. Stat., Theb. 10, 828 comminus astrigeros Capaneus tollendus in axes 34 pompa tri umphi] Lucan. 1, 286; Sil. Ital. 8, 673; Sidon., Carm. 2, 376; 22, 41; Poet. Lat. Min. 5, 400, num. 81, 17, 3; cf. Ven. Fort., Vita Mart. 2, 292 iactans se pompa triumpho 35 arua ... petiit] cf. Martial. 10, 12, 2 qui petis arua Padi

25 caelare La Pi P6 ducumenta Vi 26 quae] quia Perugi mandare M, dauere Ch corpore L" P3 " ' 27 hunc M potiturus M P5" ' 28 quia] qua E Mo Vi, quod ss. quia La 31 o*dor P8 unctus G 32 xpisma Ch, crisma L" Lo" ' Lr Pm 33 astrigerum] astigerunt M 34 quod] que PI 35 petit Lo Perugi

26 mandere] cf. Luc. 24, 30; Act. 10, 41 testibus ... nobis, qui manducauimus ... cum illo ... postquam resurrexit 27 ... probant] cf. Act. 10, 41 27/28 caelum ... nemus] cf. Act. 1, 12 33 tollitur] cf. Act. 1, 9 34/42 cf. Marc. 16, 19

HISTORIA APOSTOLICA I

225

Aetheria de parte fragor quantumque resultant Caelestes in laude chori, cum rector Olympi Euehit excelsis, quicquid suscepit ab imis, Ingrediensque polum carnis comitante tropaeo 40 Exuuias atri raptas de fauce profundi Lucis in arce locat terrenosque erigit artus ! Qua pietate capit, propter quem uenerat, iuit. Discipulos stupor altus agit, quibus ore corusco Perspicui dixere uiri. Quae cognita nobis 45 Et miranda sonant, nunc iam speculemur ouantes Imperiique modum per subdita iura probemus : Virgine matre satus, calcata morte resurgens, Caeli sceptra petens, his nuntiat acta ministris. Nec cessant elementa suo seruire Tonanti ;

36 aetheria de parte fragor] cf. Ouid., Fasti 3, 368 et grauis aetherio uenit ab axe fragor; Ouid., Trist. 1, 2, 46 quantus ab aetherio personat axe fragor 37 rector Olympi] Lucan. 2, 4; 5, 620; Ouid., Met. 2, 60; 9, 499; Manil. 1, 916; cf. Arator 2, 1117 39 Ingrediensque] ç/^Verg., Леи. 4, 177 ingrediturque carnis comitan te tropaeo] cf. Ambr., Hymn. 5, 7, 25 Aequalis aeterno patri / Carnis tropheo cingere 41 erigit artus] Claud., De rapt. Pros. 2, 338; Ven. Fort., Mart. 1, 194; Beda, Vit. S. Cuthb. 44, 11 43/44 cf. Greg. M., Hom, in euang. 2, 29, 9 43 ore coru sco] Prud., Diu. 8, 1; cf. Sil. Ital. 17, 458 ora coruscat; Beda, Vit. S. Cuthb. 23, 2 ore coruscus 44 cognita nobis] Lucan. 9, 868; Ouid., Met. 15, 307; Ilias Lat. 261 47 uirgine matre satus] cf. Vita Clem. 430 = Rahew., Theoph. 476 natus de uirgine matre calcata morte resurgens] cf. Sedul., Pasch. Cam. 5, 332 calcata uiuere morte; Flor. Lugd., Carm. 3, 179; 5, 86 = Hincm., Carm. 2, 37 = Walahfr., Cam. 20, 21 deuicta morte resurgens; Ps. Prosp., Ad uх. 87 euicta morte resur gens 49 suo seruire Tonanti] Lucan. 1, 35

36 hethria V, aetherea CLL3La Lo Lr P2P4P6P1V Migne McKinlay, aethera Perugi 37 Olinphi Lo, Olymphi E La P6, Olimpi GMOPIP8PmV, Olimphi С Lr Pi P3 P5 38 quidquid Migne Perugi, quicquit Lr suscipit M 39 tro pheo C ChE GLLaLoLr O Pi P2 P5 P6 PI P8 Pm V Vi, trophaeo Perugi, triumpho P3 40 exubias PI profundii P8 41 eregit L" ' 42 qua] quas G, qua ss. uel quos Mo T quem] in marg. alibi quam E, quam P3 Migne Per ugi ibit Mo 43 ore] inter lin. Mo 44 uidi P5" 46 in marg. O im*periique E praebemus M 47 matre V resurgens] replentur P7"''' 48 celis ceptra P8 his] in marg. uel hic E 49 ne cessent L'°" , nec essantL" ' alimenta V ' , elimenta Ch

43/44 cf. Act. 1, 10 47 uirgine ... satus] cf. Matth. 1, 18-25 surgens] cf. I Cor. 15, 25-28; 15, 54-55

calcata morte re

226

HISTORIA APOSTOLICA I

50 Stella comes praegressa Magos uenientis honori Militat ; obsequio nubes famulatur euntis. Angelicis igitur postquam est affatibus usa, Liquit oliuiferi ueneranda cacumina montis Ad messem praelecta manus, qui calle citato 55 Moenia nota petunt, quo per sua sabbata mille Passibus ire licet, qua tunc statione sedebat Porta Maria Dei, genetrix intacta creantis, A nato formata suo. Mala criminis Euae Virgo secunda fugat ; nulla est iniuria sexus ; 60 Restituit quod prima tulit. Non uoce querelas

52 cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 160 angelicis tremefacta minis adfatur asella 53 ue neranda cacumina (montis)] cf. Flodoard., Triumph. Antioch. 2, 8 ueneranda cacumi na iusti cacumina montis] Verg., Aen. 3, 274 nimbosa cacumina montis; Lucr. 6, 464 summa cacumina montis; Sil. Ital. 3, 415 frondosa cacumina montis; Sil. Ital. 3, 436 percussa cacumina montis 54 calle citato] Vita Leudegarii 1, 128; Vita Galli 348. 445. 875. 1148. 1262. 1604 55 moenia nota petunt] cf. Verg., Aen. 2, 256 litora nota petens 57 cf. Hrab. Maur., Carm. 34, 7 Hoc tu uirgo Dei gene trix intacta tonantis porta Maria] cf. Rufin., Symb. 9, 349B: (Ezechiel) Mariam figuraliter portam Domini nominans, per quam scilicet Dominus ingressus est mundum Maria ... intacta] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 36 Angelus intactae cecinit properata Mariae 58 a nato formata suo] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 40 suum paritura parentem; Damas. 2, 10 (De Christo) auctorem paritura suum 58/59 criminis Euae / Virgo secunda fugat] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 30-31 Euae de stirpe sacra ueniente Maria, / Virginis antiquae facinus noua uirgo piaret 59 iniuria sexus] cf. Martial. 9, 7, 1 sexus iniuria nostri 60 uoce querelas] Coripp., loh. 6(5), 309; cf. Lucr. 4, 546 uoce querellam; Lucr. 6, 1244 uoce querellae; Paul. Nol., Carm. 23, 200 = Vita Galli 1455 uoce querelam

50 progressa Ch G La Lr M O Pi P2 P3 P5 P6 PI P8 Pm V Perugi Bieler(1955:16I) magis OL'°" P2 P3 P6'°" P8 V, magis ss. uel magos Lo ueniens M°''', uenientes L" honore Mo 51 famulanmr P6" Perugi, famuletur M euntes Pi" ' , uentis ss. uel euntis G 52 angelicis] angelus E est] inter lin. T 53 liquid Ch G P2'°" P4, linquid P2" oliferi M, oliuifereri P7 54 messam M preelecta P2, prolata M, prelata Lr Mo Pi°'' P5" cecato P6" 56 irae V 57 genitrix C La Lo LrP2 P3 PmT V Vi Migne Perugi 58 а] оm. C Aeuae C" Ch EР6 PI T Vi, Aeue V 59 se cunda] in marg. al. foecunda P8, fecunda Perugi 60 quaerelas ChLV, querellas EG'°" P6P8'°"

50 praegressa Magos] cf. Matth. 2, 9 antecedebat eos 51 nubes ... euntis] cf. Act. 1,9 53/56 liquit ... licet] cf. Act. 1,12 58 criminis Euae] cf. Gen. 3

HISTORIA APOSTÓLICA I

227

Excitet aut gemitu maerentia corda fatiget Antiqua pro lege dolor ; scelera ipsa nefasque Нас potius mercede placent, mundoque redempto Sors melior de clade uenit. Persona ruinam, 65 Non natura, dedit ; tunc femina feta periclum, Nunc tumuit paritura Deum, mortalia gignens Et diuina ferens, per quam Mediator in orbem Prodiit et ueram portauit ad aethera carnem. II. De eo ubi beatus Petrus de luda proditore describit, quomodo suspensus crepuit medius et uiscera eius effusa sunt uocatusque est ager sanguinis, admonens, ut, sicut Dauid praedixerat, alter eligeretur ; et de Ioseph cognominato Iusto et Mathia Mathias duodecimus est relatus.

61 corda fatiget] cf. Sil. Ital. 1, 63 spe corda fatigat; Sil. Ital. 12, 496 ita corde fatigar, Sil. Ital. 13, 142 corda fatigans; Coripp., loh. 4/5(4), 252 fera corda fatigat 62/63 scelera " placent] cf. Lucan. 1, 37-38 scelera ipsa nefasque / hac mercede pla cent 63 mercede placent] cf. Claud., De bell. Gild 1, 260 mercede placebit 64 sors melior] Lucan. 9, 330 sors melior classi 65 femina feta] Paul. Nol., Carm. 25, 162; CB 101, 45, 2 66 paritura Deum] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 40 Virgo sinus gaudetque suum paritura parentem; MGH Poetae 4, 350, num. 1, 2 mundi paritura parentem

61 excitat О gemitum M errentia Ch" fatigat ss. uel fatiget С 63 ac Ch L P8 mondoque PI 65 foeta С La PI P3 V VI periculum PI" 66 timuit C" martalia PI 67 et] ut О quam] quem M urbem M 68 prodit La " uera P3 II. De eo ubi - est relatus] оm. E M Pm Migne Perugi, De luda proditore domini P4 de eo] оm. La Petrus beatus La, sanctus Petrus C Lr P3 PI T V VI describit] disseruit G PI, desseruit P5, loquitur P2 eius] оm. PI VI effusa] die fusca PI, diffusa С P3 T V uocatusque - est relatus] оm. VI uocatusque] uocatus Lr PI, et uocatus CP3T V est ager] ager Lo, est etiam ager Lr ammonens С Ch G L La O P2 P3 PI P8 T V, admonet P6 predixit T alterum eligerent C P3 P8 V elegeretur Ch L" P5" et de] de PI Ioseph] illo Ioseph Pi T cognomento G P5 Iustus La et Mathia - relatus] et Mathia .xiima. sorte electo La Mathia] quod P2, Ma thia ipsoque К Matthia P5 Mathias] Mathia V duodecimus est relatus] in duodenario numero electo V relatus] electus P2, prelatus CP3 T

63/64 mundoque ... uenit] cf. Hebr. 9, 12; Col. 1, 22

228

HISTORIA APOSTOLICA I

Primus apostolico, parua de puppe uocatus, 70 Agmine Petrus erat, quo piscatore solebat Squamea turba capi ; subito de litore uisus, Dum trahit, ipse trahi meruit ; piscatio Christi Discipulum dignata rapit, qui retia laxet Humanum captura genus ; quae gesserat hamum, 75 Ad clauem est translata manus, quique aequoris imi Ardebat madidas ad litora uertere praedas Et spoliis implere ratem, melioribus undis Nunc alia de parte leuat nec deserit artem Per latices sua lucra sequens. Cui tradidit Agnus, 80 Quas passus saluauit oues, totumque per orbem Hoc auget pastore gregem. Quo munere summus Surgit et, insinuans diuina negotia, coram Sic uenerandus ait : "Nostis, quia proditor amens Mercedem sceleris soluit sibi. Taedia noxae

69/71 parua de puppe uocatus ... quo piscatore solebat ... capi] cf. Aldhelm., Cam. eccl. 4, 12 piscantem panda de puppe uocauit; Audrad., Cam. in hon. S. Petri 3 mo dica de puppe uocato 70/83 cf. Sedul., Pasch. Cam. 2, 220-221 uiros ex piscatoribus aptos / humanas piscari animas 71 squamea turba] Nemes., Ecl. 4, 28; Vi ta Galli 1318 72 piscatio Christi] cf. Aldhelm., De uirg. 536 Christi ... piscator 73 retia laxet] cf. Amarc. 1, 492 Petrus ut in uerbo domini sua retia laxat 74 humanum captura genus] cf. Lucan. 2, 378 humanum lugere genus; Claud., Pan. Man. Theo. Cons. 142 humanum curare genus 76 ad litora uertere praedas] Verg., Aen. 1, 528 80 totumque per orbem] Lucan. 1, 692; cf. Verg., Ecl. 8, 9 totum mihi ferre per orbem 82 surgit et] Verg., Aen. 8, 68; 11, 342 84 mercedem sceleris] cf. Ouid., Fasti 6, 587 Tullia coniugio, sceleris mercede, peracto

70 erat] inter lin. Pm 71 suamea Pm, scamea PI lictore К littore Lr Migne iussus P3° ' , uisus ss. uel iussus Lo O P8 V 72 cum Lr 73 laxat Ch 74 quae] qua О humum P8, amum L" Lo 75 clauim Lo P3, claues Perugi est] enim PI aquoris PI 76 ardebat] solebat Lr littora Lr Migne uertere] uerrere conicit Migne perdas G" 78 nec] nunc P5" deserat PI" 79 laticem O Agnos Ch L, Agnes M 80 or bem] horbem P3 81 quo munere] mune PI" '', quo numere Perugi sumus PI 82sugitG" ' insinuat О coram] quorum M P5" 84 post 85 О 84 tedi Ch taedia noxae] taedi enoxae L" '

69/74 cf. Marc. 1, 16-19 75 clauem] cf. Matth. 16, 19 loh. 21, 15-17 83/102 cf. Act. 1, 15-20

79/81 cui ... gregem] cf.

HISTORIA APOSTOLICA I

229

85 Horruit ipse suae stringens in gutture uocem Exemplo cessante ream. Qui parte necari Promeruit, qua culpa fuit, crimenque retractans Iudicio tali permisit membra furori, Aeris ut medio communi poneret hosti 90 Debita poena locum ; caelo terraeque perosus Inter utrumque pent. Nullis condenda sepulcris Viscera rupta cadunt tenuesque elapsus in auras Fugit ab orbe cinis. Non haec uacat ultio Iudae, Quae suprema negat uindictaque mercis iniquae 95 Sic placitura uenit. Nam, cum modo rura parasset Funeris ex pretio, cum nomine Sanguinis emptus Cespes in externas componens busta fauillas De tumulis fecundet humum, caret impius agri

85 gutture uocem] cf. Verg., Georg. 1, 410 gutture uoces 88 permisit membra furori] cf. Stat., Theb. 10, 609 permisit uerba furori 89 aeris ut medio] cf. Beda, Expos, act. ap. 1 ut aeris medio 90 debita poena (locum)] Sen., Octauia 855 de bita poena uacat; Ouid., Fasti 5, 648 debita poena uenit; Ouid., Trist. 2, 516 debita poena meae; Orient., Comm. 2, 194 = Prosp., Epigr. 5, 6 debita poena reos; Prosp., Epigr. 80, 2 debita poena reo; Vital. Bles., Ли/и/. 754 debita poena redit 91 inter utrumque (perit)] Ouid., Met. 8, 13 inter utrumque uolat; Ouid., Met. 2, 140 inter utrumque tene; Ouid., Met. 8, 206; Ouid., Fasti 2, 244 inter utrumque iacet; Ars am. 2, 63; Propert. 5, 8, 36 inter utrumque fui 92 uiscera rupta] Ouid., Heroid. 4, 126 tenuesque elapsus in auras] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 3, 3, 93 = Paul. Pe tric, Mart. 3, 409 tenues dilapsus in auras; Verg., Aen. 2, 791 tenuisque recessit in auras; Ouid., Heroid. 1, 79 tenues uanescat in auras; Ouid., Fasti 2, 509 in tenues oculis euanuit auras; Ouid., Fasti 5, 375 tenues secessit in auras; Sil. Ital. 6, 39 te nues tum cessit in auras 93 fugit ab orbe] cf. Ouid., 7n'5t. 2, 30 fugit ab ore 94 suprema negat] cf. Ouid., Met. 7, 376 suprema negabat 96 ex pretio ... emptus] cf. Greg. M., In lob 9, 36, 58 98 fecundet humum] cf. Claud., De rapt. Pros. 1, 188 fecundat humum

85 in marg. PI ipsae P6 guttore G" 87 detractans G 88 premist P7, permissit Ch L" ' 89 ut] in Pi"'' Migne Perugi medium Pm, medium ss. uel medio Lo communi] + ut Migne Perugi 90 perhosus P3, perossus P7 91 periit L" condensa Ch 92 lapsus M P5 93 orbe] ss. uel ore C, ore Ch La Lo " ' O'°"' P2 P6" P8 T Migne, orbem O" ' haec uacat] heu agat M uaccat P8, uagat Ch 94 suppraema L Pi, supprema О P8 V uindicataque Ch, uindicta Lr mergis M, merces O" ' inique L 95 placetura Lr" modo rura] morara P7 rara Lo" 96 praetio L Pi nomen Lr 97 cespis Ch exterminas PI" , extremas Lr fauillis La 98 fecundat PÎ Va"', foecundet Lo humus C/i L 85 stringens ... uocem] cf. Matth. 27, 5

97 cf. Matth. 27, 7

230

HISTORIA APOSTOLICA I

Fertilitate sui solusque excluditur aruis, 100 Quae monumenta ferunt, cuius tuba saeua cruentum Est exorsa nefas, qui signifer oscula fingens Pacis ab indicio bellum lupus intulit agno. Nunc opus est uotis, quod uerba prophetica clamant, Quem liceat supplere uices". Tunc summa precantes 105 Constituere duos, Ioseph cognomine Iustum Mathiamque, Dei paruum quod nomen, ut aiunt, Hebraeo sermone sonat humilemque uocando Comprobat. O quantum distant humana supernis Iudiciis ! Parui merito transcenditur ille iio Laude hominum qui iustus erat. Duodena refulgent Signa chori terrisque iubar iaculantur Olympi. Haec quoque lux operis quid praeferat, edere pergam.

100 monumenta ferunt] cf. App. Verg., Catalepton 9, 57 ipsa ferent rerum monumen ta per orbem tuba saeua cruentum] cf. Sil. Ital. 11, 289-290 saeuae inter bella tubae 101 oscula fingens] cf. Lucan. 6, 564 = Ouid., Met. 4, 141 = App. Verg., Gris 253 = Sil. Ital. 11, 331 oscula figens 103 nunc opus est uotis] cf. Lucan. 7, 252 nil opus est uotis; Ouid., Met. I, 215 nunc opus est sucis; Stat., Theb. 6, 729 nunc opus est animis 105 constituere duos] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 203 con stituere uiros 106/107 Dei paruum ... ut aiunt /... humilemque] cf. Beda, Ex pos, act. аp. 1 Mathias dei paruus interpretatur ; Glossa ordinaria, col. 429D ; Iacob. de Vorag., Legenda aurea cap. 45 Mathias hebraice, latine dicitur donatus domino uel donatio domini uel humilis siue paruulus; haec interpretatio nominis Mathiae anteAratorem non inuenitur (cf. Schwind 12I not. 141); etymologiam usu receptam praebuit Isid., Etym. I, 9, 21 Mathias ... interpretatur donatus 108/110 О quantum - erat] Be da, Ext. act. Ap. 1,23 110/111 duodena refulgent / signa] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 315-16 Sic et apostolici semper duodenus honoris / Fulget apex; Ouid., Met. 13, 618-19 duodena peregit signa; defigura, cf. Aug., Enarr. in Ps. 59, 2; 86, 4; Serm. 130, 1; Enarr. in Ps. 3, 2 (Ps. 103); In loh. 27, 10; 24, 6 111 signa chori] cf. Stat., Achil. 1, 647 signa choris

100 ferant P2, rerum PI, serunt CLOP1P3 P5 P8 tu*ba V 101 sinifer Lr" ocula Lr fingens] ss. uel figens P8, figens P2 P6" ' 102 indicio] initio uel indicio РЗ 103 hunc ss. nunc P5 107 Ebreo Lr sonant О 108 comprobat o] comprobato Ch superbis Lo" 109 iudicis M 110 duodena] dena M 111 iaculatur C'°" Mo Pi P2 P4 PT°" Pm Migne Perugi, iacula*tur К ioculantur M Olymphi CELaP3, Olimphi Lo Lr, Olimpi cett. 112 perferat Lo, proferat P6 hçdere P5 99 excluditur] cf. Act. 1, 20 103/111 cf. Act. 1, 21-26 103 prophetica] cf. Ps. 108,8 104 supplere uices] cf. Act. 1, 20 precantes] cf. Act. 1, 24 oran tes 105 Ioseph cognomine Iustum] cf. Act. 1, 23

HISTORIA APOSTOLICA I

231

Quattuor est laterum discretus partibus orbis ; Trina fides uocat hunc, quo nomine fonte lauatur. 115 Quattuor ergo simul repetens ter computat omnem Quam duodenarius circumtulit ordo figuram, Discipulisque piis, quibus hoc baptisma iubetur, Mystica causa dedit numerum remeare priorem. III. De eo ubi Spiritus sanctus in igne descendens repleuit omnem domum, in qua erant Apostoli congregati. Qui mox linguis uariis sunt locuti magnalia Dei, ita ut omnium gentium aduenae mirarentur quasi suas linguas. Quidam musto plenos esse dicebant, cum esset hora diei tertia.

113 quattuor est laterum ... orbis] cf. Prud., Psych. 830-34 aurorae de parte ... ad austrum / ... occidualibus ... / ... aquilonis; Paul. Nol., Garni. 19, 641 Quattuor adtingit dimensum partibus orbem 114 fonte lauatur] Calp., Ecl. 4, 134; cf. Verg., Ecl. 3, 97 in fonte lauabo; Verg., Aen. 7, 489 in fonte lauabat; Ouid., Heroid. 21, 177 fonte lauari; Prud., Ditt. 33, 4 iussit de fonte lauari; Sedul., Pasch. Carm. 5, 421 omnesque in fonte lauari; Alcuin., Carm. 1, 188 in fonte lauatus 115/117 quattuor ... ter ... duodenarius ... discipulisque] cf. Prud., Psych. 839 nomina apostolici ... bis sena senatus

113 quatuor Lr Migne Perugi 113/14 оm. Ai 114 lauantur P6" ' 115 qua tuor Migne Perugi ter] tunc P2" conpotat P5" ' 116 quam] que PI circum tulit Perugi 117 discipulis M pius M baptima Lr 118 оm. Ch mystica] mistica uis О dedit] inter lin. Pi recreare Lo"" O P2 P6'm P8 Pm V Vi"" III. De eo ubi - hora diei tertia] оm. E M P4 Pm Migne Perugi de eo] оm. La sanctus spiritus О descendens] ueniens С Lr O P3 PI V Vi om nem] оm. C Lr O P3 PI V Vi, totam La in qua] in quo Vi, ubi O congregati] оm. C Lr O PI V Vi uariis linguis La T uariis] оm. Lr locuti sunt CLrOP2 P3 PI V Vi loquuti La Lo ita] om.COP3PI ita ut diei tertia] оm. Vi mirarent PI suis linguis La linguas] оm. T quidam] quidam autem P2, alii C Lr OP3P1' V plenos] repletos Lr O PI esse] оm. LaT dixerunt esse Lr dicant Pi" , dixerunt С (Lr) O P3 PI V ora PI hora tertia diei esset T diei] оm. C Lr O P3 PI tertia diei L Lo P8

115 quattuor] defigura, cf. Apoc. 7, 1; 7, 2; 9, 14; 9, 15 angeli; cf. Apoc. 7, 1 angulos; cf. Apoc. 7, 1 uentos; cf. Apoc. 4, 6; 4, 8; 5, 6; 5, 8; 5, 14; 6, 6; 7, 11; 15, 7; 19, 4 animalia; cf. Apoc. 20, 7 angulos terrae

232

120

125

130

135

HISTORIA APOSTÓLICA I Spiritus aetheria descendens sanctus ab aula Inradiat fulgore locum, quo stemma beatum Ecclesiae nascentis erat, quibus igne magistro Inbuit ora calor dictisque fluentibus exit Linguarum populosa seges ; non littera gessit Officium, non ingenii stillauit ab aure Vena nec egregias signauit cera loquelas. Sola fuit doctrina fides opulentaque uerbi Materies, caeleste datum, noua uocis origo, Quae numerosa uenit totoque ex orbe disertis Sufficit una loqui. Dudum uetus aequoris arca Cum superasset aquas, turrim uoluere maligni In caelum proferre suam, quibus impia corda Sermonum secuere modos sociisque superbis Affectus cum uoce perit. Confusio linguae Consimili tunc gente fuit ; nunc pluribus una est, Ecclesiae quoniam uenientis imagine gaudet

119 aetheria descendens sanctus ab aula] cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 8, 25 aetheria de scendent hospes ab aula; Beda, Hymn. 2, 116 aetheria ueniens quo sanctus ab aula; Arator 1, 1055 121 quibus igne magistro] Beda. Vit. S. Cuth. 1, 6 122 inbuit ora calor] cf. Paul. Nol., Ep. 32, 5 imbuit ora cibis 124 stillauit ab aure] cf. Iuuenal. 3, 122 stillauit in aurem; Heiric., Germ. 1, 233 stillabat in aurem 125 si gnauit cera] cf. Ouid., Met. 15, 169 signatur cera 130/133 turrim - confusio lin guae] Beda, Expos. act. ap. 2 131 quibus impia corda] cf. Prosp., Carm. de ingrat. 64 de qua nunc impia corda 134 pluribus una] cf. Нor., Ep. 2, 2, 212 spinis de pluribus una; App. Verg., Moretum 104 color est e pluribus unus 135 imagine gaudet] Verg., Aen. 8, 730

119 aetherea C Ch G" Li La Lr P2 P3 P4 P6 T Migne Perugi McKinlay 120 ir radiat Lr Migne McKinlay stemma] steme M beatum] reatum M 121 in marg. PI magistro] ministro uel magistro P4 122 imbuit Lr Migne McKinlay hora Ch L P5 P8" 123 litera Perugi 124 stellauit L" aure] ore Migne Perugi 125 loquilas L" , loquellis M 126 sola] sana Per ugi fidens P5" 129 uetus dudum P4, ueteris dudum T VI uetus] in ter lin. PI uetus aequoris] ueteris Ch aequoris] eris L"' archa Lr 130 properasset ss. .i. superasset C, perasset PI" turrem Ch G4' L La'°" Lr M PI'°" P6" PI malignus M 131 preferre M 132 sermonem PS" '' P7 secure La" sociis quae PI " superbus M 133 effectus Ch L'°" P2 P8 134 consimili] cum simili Lr fuit] inter lin. O nunc] nam Perugi una est] unast Perugi

119/129 cf. Act. 2, 1-11 7 nunc] cf. Act. 2, 4-11

129/134 cf. Gen. 11, 1-9

134 tunc] cf. Gen. 2,

HISTORIA APOSTOLICA I

233

Concordes habitura sonos et pace modestis Fit facunda redux humilisque recolligit ordo, Quod tumidi sparsere uiri. Res maxima cogit Non reticere diu, quid sit, quod Spiritus almus 140 His datur in flamma, Iordanis ab amne columba. Quod tunc rite canam promissaque debita soluam, Si sua dona ferat. Duo sunt haec signa figurae Vt sit simplicitas, quam congrua diligit ales, Quae ne tarda gerat sine dogmatis igne tepores, 145 Sit pariter succensa fides. Ibi destinat undis Vnanimes ; hic ore iubet flagrare docentes. Mentibus instat amor ; sermonibus aestuat ardor. Hos etiam musto typica ratione moueri Error uerus ait, quos ebria fonte recenti

136 concordes ... sonos] cf. Ouid., Met. 5, 664 concordi dixere sono 138 res maxima cogit] cf. Lucan. 7, 195 res maxima dixit 139 reticere diu] cf. Ouid., Fasti 2, 819 illa diu reticet Spiritus almus] Aldhelm., De uirg. 36; 287; Arator 1, 221. 232. 435. 954. 958. 963; 2, 310. 571 139/140 cf. Aug., Ep. 265 (CSEL 57, 640, 4-5; ibid. 643, 9-14) 140 Iordanis ... columba] cf. Aug., De Trin. 15, 4647 141 promissaque] cf. Arator, Ad Vig. 19-23 debita soluam] Ven. Fort., Vita Mart. 4, 26; Beda, Vit. S. Cuthb. 35, 41 143 simplicitas] cf. Iuuenc. 2, 460 simplicitate tamen dulces superate columbas; Sedul., Pasch. Carm. 2, 171 per uolucrem quae feile caret 144 cf. Wulfstan., Narratio metr. 9 Sit licet aegra mihi sine dogmatis igne loquela 144/147 igne ... ardor] cf. Greg. M., In lob 28, 1, 38, 12 147 mentibus instat] Vita Galli 1471 instat amor] Ven. Fort., Carm. 1, 12, 8 mentibus - ardor] cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 1, 7 sensibus instet amor, sermoni bus aestuet ardor 148 ratione moueri] Heiric, Germ. 4. 55; Lucr. 1, 335; cf. Martial. 8, 75, 5 ratione moueret

136 habitare Ch sonus Ch 137 facunda] ss. uel foecunda Mo, foecunda Pi P3 T, fecunda E L" La" P8 Pm Migne facunda redux] fecundare dux Ch recollegit Ch L"', reconligit Perugi 138 quo Ch L" 139 non] пec M quid] quod РЗ" 140 ab] in P8'°" Perugi 141 nunc Lr P4" P8'°" 142 feram P4" dua M P5" 144 docmatis Ch, dog mata Lr" topores О 145 sit] si M successa PI ubi M P8" destinet P4" 146 orae PI iubeat L" dicentes ss. docen tes E 147 mitibus ss. uel mentibus Lr instat] ss. instet O P6, instet Lo P3 aestuat] ss. aestuet P6, aestuet P3 148 hos] nos Ch M 149 uerus] uetus Lr 139/140 cf. Act. 2, 1-3 140 Iordanis ... columba] cf. Matth. 3, 16 142/143 cf. Matth. 10, 16 estote ergo prudentes sicut serpentes, et simplices sicut columbae

234

HISTORIA APOSTOLICA I

150 Compleuit doctrina poli. Noua uasa liquorem Suscepere nouum nec corrumpuntur acerbo, Quo ueteres maduere lacus de uite bibentes, Quae Christo cultore dedit conuiuia uerbis, Vnde rubent quas uertit aquas, tenuemque saporem 155 Legis in Ecclesiae fecit feruescere libris. Tertia sidereis inclaruit hora loquelis : Hunc numerum Deus unus habet, substantia simplex Personis distincta tribus ; quam plurima nobis Instrumenta patent, simul hoc et tempora monstrant. IUI. De eo ubi beatus Petrus de incarnatione, passione et resurrectione Christi uel quem ad modum dolores inferni fuerint resoluti praedicans admonuit, ut a Iudaeorum praua ge150 noua] defigura, cf. Beda, Expos, act. аp. 2 154 uertit aquas] Ouid., Amor. 3, 5, 12; Propert. 4, 3, 48 tenuemque saporem] cf. Verg., Georg. 2, 126 tardumque saporem 156 tertia ... hora] cf. Iuuenc. 1, 249-251 munera tria / tus, aurum, myrrhum regique hominique deoque / dona ferunt 157 substantia simplex] Prud., Cont. Symm. 2, 239; Ven. Fort., App. 2, 3; Aldhelm., De uirg. 38; Audrad., Trin. 1, 32; 1, 41; 2, 36; Flodoard., Triumph. Antioch. 2, 9; Vita Leudegarii 2, 385; Arator 2, 901 158 personis distincta tribus] cf. Ven. Fort., App. 2, 7 Personis dis tincta quidem

150 uassa PI" ' liquori Pm " ' , liquorum Ch 151 suscipere Ch nouam P2" nec] ss. uel ne Lo, ne P6" Pm corrumpuntur] ss. uel -antur Lo, corrumpantur EP6" Pm arcebo P8" , aceruo ss. -b- Mo, aceruo Ch M PI Bieler(1955:16I) 152 mazuere M uitae PI habentes P6" 153 uerbis] in marg. uel turbis P5, mensis P2'°" 154 aquae P2 P8" Perugi 155 leges Ch " '' fecit] + fecit M feruescere] struescere M 156 sideriis P3 ora Lr" loque*lis E 157 hoc M" unus] intus Lr semplex PI 159 haec С La, hc ss. uel hoc V Uli. De eo ubi - milia baptizauit] оm. E M P4 Pm Migne Perugi de eo] оm. La beatus] sanctus CLrOPiPlV Vi passione] оm. Lo, et passione Lr O, passionis Ch L et] ac Lr resurrectionem PI, resurrectionis L Christi] + domini C E L3 La M P4 P5 P6 Pm McKinlay uel quem - resoluti] оm. O uel quem - milia baptizauit] predicabat Vi quem ad modum] quomodo С Lr Pi PI V ad modum] ammodum Ch fuerunt L P2 P8 fuerint resoluti] soluti sunt С P3 PI, solutis V, resoluti sunt Lr soluti T ammonuit CCh GLLaLo Lr Mo Pi" P2 P3 PI PS T V generatione praua 150 c/ Luc. 5, 37-38; Marc. 2, 22 154 unde ... aquas] cf. loh. 2, 1-11 156 ter tia ... hora] cf. Act. 2, 15; defigura, cf. Apoc. 21, 13 (auater); 16, 13; 8, 7; 8, 9 (bis); 8, 10; 8, 11; 8, 12 (quinquies); 9, 15; 9, 18; 12, 4 157/158 hunc ... tribus] cf. I loh. 5, 7

HISTORIA APOSTOLICA I

235

neratione discederent et baptizarentur ; atque eodem die tria milia baptizauit. 160

Primus at ille Petrus, cui seruit in aequore gressus, Retia iam cupiens hominum uibrare saluti, Vt piscator ouans leuet has de fonte cateruas, Rettulit aetherios populo mirante triumphos : "Venit ad occiduas carnaliter editus oras 165 Humana sub lege Deus, qui temporis expers Principium de matre tulit nec uile putauit Maiestate potens terreni sumere formam Corporis atque opifex hominum pars esse suoque Nos pretio reuocare sibi post dona salutis 170 Postque tot erectos pubis languoribus aegros,

160 Primus at ille] cf. Val. Flacc. 6, 214 Primus at hic 162 leuet ... de fonte] cf. Arator 2, 774. 1142; Ouid., Met. 15, 322 de fonte leuauit 163 populo mirante (triumphos)] cf. Iuuenal. 2, 67 populo mirante perores; Sil. Ital. 16, 502 populo mi rante relinquit; Paul. Petric., Mart. 2, 536 populo mirante puella 165 temporis expers] Drac., Laud. dei 2, 69; 3, 739; Drac., Satisf. 5 = Vita Vrsm. 1, 318; Aldhelm., De uirg. 2874; Helpidius 14 166 nec uile putauit] cf. Lucan. 9, 1026 nec uile putaris 167 maiestate potens] Iuuenc. 4, 156; Prud., Perist. 11, 218; Angilb., Carm. 3, 1, 2 sumere formam] Sedul., Pasch. Carm. 1, 353; 4, 267; Vita Leudegarii 1, 173; cf. Amarc. 1, 449 seruilem assumere formam ; Verg. , Ecl. 6, 36 paulatim sumere for mas 168 pars esse] Ouid., Met. 7, 583; Ouid., Amor. 1, 2, 49; Нor., Serm. 2, 2, 3 169 dona salutis] Ven. Fort., Carm. 2, 7, 37; 7, 10, 15; Iuuenc. 2, 66. 334; Prosp., Carm. de ingrat. 289; Val. Flacc. 2, 488; Beda, Vit. S. Cuthb. 3, 32; Miracula Nynie 491 ; 170 cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 15, 10 Erigit innumeros pulsis languori bus aegros postque tot (erectos)] cf. Ouid., Met. 13, 514 = Fasti 2, 621 Postque tot amissos

T descenderent T, discenderent P5 babtizarentur P3, baptizabantur Lr atque eodem die] et illa die PI V atque eodem - baptizauit] оm. Lr, et baptizauit ilia die tria milia О eodem] eo La P5, illa С P3 tria milia] III PI babtizauit P3 160 cui seruit] cuiuseruit M, qui figit Migne Perugi Laistner(i954:211) 161 hominem P6" 162 piscatur M leuat Mo T, ledet M 163 retulit CEGLaLoLrM Mo O Pi" P3P6P1 P8 Pm V Vi Migne Perugi, detulit P2 hetherios P5, aethereos C L L3 La Lr P2 P6 PmV Migne Perugi McKinlay 164 editus P5, aeditus Ch L P6 horas La OP2P5V 165 sub lege] suble Ch 166 mare C" 167 magestate P2 terrena PI 168 adque P7 170 erectos tot P3 errectos Ch, ereptos V puis Lr"

160/201 cf. Act. 2, 14-40 160 cui ... gressus] cf. Matth. 14, 29 cf. Act. 2, 30 fructu lumbi carnaliter editus] cf. loh. 1, 14 ... corporis] cf. Philipp. 2, 6-7

164 carnaliter] 166/168 nec uile

236

HISTORIA APOSTOLICA I

Cum defleta etiam perfunctaque corpora luci Redderet et superas iterum concederet auras. Se quoque permittens fusae genetricis ab aluo Carnis iure pati, uitam ne perderet orbis, 175 Maluit ipse mori. Sed quod de uirgine feta Nascitur, illud obit. Ligno suspenditur insons Et ligni uacuatur onus. Sic uulnus iniqui Fit medicina Dei. Pauidis resplenduit umbris Pallida regna petens ; propria quem luce coruscum 180 Non potuit fuscare chaos, fugere dolores ; Infernus tunc esse timet nullumque coercens In se poena redit ; noua tortor ad otia languet ; Tartara maesta gemunt, quia uincula cuncta quiescunt. Mors ibi quid faceret, quo uitae portitor ibat ? 185 Hunc Deus omnipotens, cui numquam terminus instat,

173 genetricis ab aluo] Ouid., Met. 3, 310; cf. Ouid., Ibis 221 matris prolapsus ab aluo 174 iure pati] cf. Val. Flacc. 6, 126 iura pati ne perderet] Stat., Silu. 5, 5, 76 175 de uirgine feta] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 42 cum uirgine feta 176 li gno suspenditur insons] cf. Sedul., Hymn. 1, 61-62; Arator 2, 1166 178 fit medi cina] Propert. 3, 17, 4 179 pallida regna petens] cf. Verg., Aen. 1, 620 noua regna petentem; Lucan. 1, 456 pallida regna petunt; Sil. Ital. 11, 472 pallida regna; Sil. Ital. 13, 408 regna suos pallentia mittent luce coruscum] Val. Flacc. 1, 486; Sil. Ital. 1, 463; cf. Verg., Aen. 2, 470 luce coruscus aena; Sil. Ital. 13, 640 luce corusca; Stat., Theb. 12, 432 luce coruscant 181 esse timet] Seneca, Hercules Oet. 223 183 Tartara maesta] Lucan. 6, 782 185 hunc - omnipotens] cf. Verg., Aen. 1, 60 sed pater omnipotens terminus instat] cf. Manfred., col. 653; Man fred., col. 652 171 defecta ss. uel defleta Lo, defiet Ch defunctaque Mo corporea Ch 172 reduceret ss. uel concederet Lr 173 quoque Ch permittet P7"''' fusus C Lo" ' Lr P2 P5'°" Migne Perugi, fusis Pi, fussae PI genitricis Lr Pm V Vi Migne Perugi 174 iurae Pi" , iura С E L" Lo Mo Pi'°" P2 P3 P4 P5'°" Pm Vi Migne Perugi Laistner(1954 :211) 175 malluit PI uirginet M feta Lr P2, foeta CEGLaLoPÎPlV 176 illud] hoc Pm 177 ligna Pi"'' bonus V 179 luce] luere M corusca P7, coruscam L 180 caos Mo T 181 inferni P7, infernu* Pi, infernum ss. uel -nus P8, infernum Ch L P5 P6 esse] ecce С nullusque Ch cohercens Lo O Pi Pm T К choercens M 182 noua .... otia] ss. nouis ... donisT 183 tartare P3" ' mesta P7 quia] que P7, quod Pm cuncta] оm. M 184 mors ibi] morsibus M ibi] sibi Ch quid] quod Ch portior С' P8"' ', potitor La" ibat] оm. M 174/175 cf. loh. 2, 50-52 176 ligno suspenditur insons] cf. Gabt. 3, 13 181 cf. lob 17, 13 infernus domus mea est ; Apoc. 20, 14 et infernus et mors missi sunt

HISTORIA APOSTOLICA I

237

Post sacra busta leuat. Radiantem in corpore Iesum Vidimus et propriis reducem conspeximus astris. Sed fugite, o miseri, funesta piacula gentis, Cui, ueniente Deo ueteres auertere noxas, 190 Addita sacrilegae creuerunt uulnera culpae. Cur natos, Iudaea, tuos per uota cruoris Parricida trahis ? Quid Christi sanguine fuso Hos tecum damnata premis necdumque creatos Festinas proferre reos, homicidaque lingua 195 Naturae percussit iter ? Cui serior ortus Quam facinus discrimen alit scelerumque propago De natale perit, quae saucia uoce parentum In lucem punita uenit. Si soluere cura est Fecundi crementa mali, felicibus undis 200 Extinctum reparate genus ! Spes una remitti Debita supplicii post crimina uelle renasci."

186 corpore Iesum] cf. Arator 2, 1154 187 uidimus et] Ноr., Serm. 2, 8, 91; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 6, 18; Propert. 1, 10, 6; 4, 11, 65; Lucan. 1, 255; 2, 178; Martial. 4, 35, 2 188 sed fugite o miseri] Verg., Aen. 3, 639 192 quid Christi sangui ne fuso] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 48 fuso pro sanguine Christi sanguine fuso] Lucan. 2, 158. 439 ; 4, 278; 6, 250.310; Stat., Theb. 2, 87; Drac, Laud. dei 3, 152; Orient., Comm. 1, 65; Paul. Nol., Carm. 5, 50; 27, 215; Ven. Fort., Carm. 6, 2, 37; Aldhelm., De uirg. 1840. 2761; Hrab. Maur., Carm. 70, 2, 5; 71, 5 193 necdum que creatos] cf. Claud., Carm. min. 52, 6 necdumque creati; Sedul., Pasch. Carm. 2, 144 nondumque creatus 200 spes una (remitti)] cf. Lucan. 2, 113 = 5, 636 = Sil. Ital. 15, 402 spes una salutis ; llias Lat. 486 nec cessat spes una ; Val. Flacc. 3, 324 spes una iuuenta; Val. Flacc. 4, 431 spes una seni; App. Verg., Gris 295 spes una sepulcri

186 radientem О PI, redeuntem P8 188 o miseri] omeri P8" funesta] fe nestra Lr piacula] pia colla Ch 190 sacrilegae] sacra lege Ch 191 natos] tantas M, natus PI 192 quod Lr, qui P8" 193 hos tecum damnata] hostem condemnata M premis? CPiP6T creatas Vi"' 194 reos] eos PI 196 alet L" '', habet Ch scelerum Ch L" propagos M 197 na tale] tale P2°''' ■ peri Ch 198 luces PI ponita PI cara PI cura est] curast Perugi 199 facundi M, fecundi Lr fecilibus Ch 200 extimentum Ch genus] оm. M spes] species Lr remittit G Mo P6 T Vi Perugi 201 subplicii PI P8

186 leuat] cf. Act. 2, 24 suscitauit 187 uidimus] cf. Act. 2, 32 191 uota cruo ris] cf. Matth. 27, 25 192 parricida] cf. Act. 2,40 generatione praua 199 feli cibus undis] cf. Act. 2, 38 baptizetur

238

HISTORIA APOSTOLICA I

Multiplicat iam pastor oues ; tria milia uulgi, Non minus, illa dies in flumine diluit Agni. Hic primum post iussa Dei baptismatis usus 205 Exoritur data iura probans ; nam trina potestas Colligit hanc prolem numerum partita per aequum. Perfectum est, quod mille sonat ; sic denique saeclis Ponimus aetates, cum tempora dicimus orbis. Res perfecta semel ter iungitur et facit agmen 210 Mystica uis numeri. Gregis est pia forma nouelli. V. De eo ubi post aduentum Spiritus sancti erant illis omnia communia et unanimiter habitabant collaudantes Dominum atque habentes gratiam ad omnem plebem. Funditur interea per cunctos gratia sensus Diuitiasque metit locuples in amore uoluntas. Vtque pii coeant in foedera pignore certo,

202 tria milia uulgi] cf. Arator 1, 386 milia uulgi; Lucan. 2, 208 tot milia uolgi; Claud., De cons. Stil. 2, 397 milia uulgi 203 in flumine diluit agni] cf. Audrad., Carm. 2, 63 sanguis quos diluit agni 204 iussa Dei] Ouid., Met. 15, 641; Theodulf., Carm. 1, 198 205 trina potestas] Walahfr., Carm. 1, 15, 26; Audrad., Trin. 1, 40; Arator 2, 587 207 sic denique] Verg., Aen. 3, 439; Lucr. 2, 1082; Martial. 4, 45, 7 209 ter] cf. Arator 1, 156 213 coeant in foedera] Verg., Aen. 11, 292 203 lumine Lo" deluit CChLLa Lo Lr""' O Pi P3 P6" PI P8 V, debuit Lr"''' 205 nam] non P3 206 collegit Ch L" 207 sona M 208 dici mus] dimus L" orbis] anni O" 209 iungitur] iugiter Lr 210 forma] uel uita L V. De eo ubi - plebem] оm. E M P4 Pm Migne Perugi sancti spiritus Vi il lis] оm. V umanimiter Ch habitabant] оm. C PI V habitabant - ple bem] conlaudabant deum Vi, collaudabant deum habentes gratiam ad omnem ple bem O conlaudantes Pi"' P8, cum laudantes Ch, conlaudabant С Pi PI, laudantes Mo Dominum] оm. La, Deum C Ch Lo Mo P2 P5 P6 P8 atque] оm. C P3 PI atque - plebem] оm. V omne P3 212 metet Ch L" uoluntas] ss. uel uoluptas P8, uoluptas ss. uel uoluntas P3, uoluptas O" '' 213 utquç PJ, atque Ch L"''' pie E G Mo T foedere P7 pignere La Lr Pi, pignerae C, pignorae V 202/219 cf. Act. 2, 4147 207 mille] defigura, cf. Apoc. 7, 5-8 (duodecies); Apoc. 20, 2-7 (sexies) 209 ter] de figura, cf. Apoc. 8, 7-12 (terdecies); Apoc. 9, 15; 9, 18; Apoc. 11, 11; Apoc. 12, 4; Apoc. 16, 13; Apoc. 21, 13 (quater) 213 coeant in foede ra] cf. Act. 2, 44-45

HISTORIA APOSTOLICA I

239

Res laxant et corda ligant ; sine limite census 215 Affectu consorte licet. Noua iura beatis Munifica fluxere manu, quibus ubere laeto Diuisae geminantur opes. Et crescit in omnes, Quod faciunt commune sibi, totumque capessunt, Qui proprium nihil esse uolunt. Quo fonte cucurrit 220 Haec probitas quaeue illa fuit bonitatis origo : Hinc canere incipiam. Sacris bis Spiritus almus Discipulis concessus erat : spiratus in illos » A Christo surgente semel ; post missus ab astris Nescia uerba uiris facundus detulit ignis. 225 Ne quid inexpertum studio meditemur inani, Spiritus alme, ueni ! Sine te non diceris umquam ; Munera da linguae, qui das in munere linguas !

214 corda ligant] с/ Ven. Fort., Cam. 4, 9, 16 corda ligabat amor 216 ubere lae to] Verg., Aen. 3, 95; cf. Val. Flacc. 6, 711 fertilis ubere terrae 221 hinc canere in cipiam] Verg., Georg. 1, 5 bis] cf. Aug., С/и. Dei 16, 39 spiritus almus] cf. Arator 1,139 224 uerba uiris] Ouid., Ep. ex Ponto 3, 5, 24 225 ne quid inex pertum] Verg., Aen. 4, 415; cf. Verg., Aen. 8, 205 ne quid inausum; Ноr., Ars poet. 125 si quid inexpertum studio meditemur inani] cf. Verg., Ecl. 2, 5 = App. Verg. , Ciris 208 studio iactabat inani 226 Brideferthus, Encheiridion 134 spi ritus alme ueni] Hrab. Maur., Carm. 17, 1; 18, 1; Walahfr., Cam. 55, 2, 3;Walahfr., Wett. 173; Heiric, Gern. 2, 55; Vita Vrsm. 1, 334 226/227 Roger, de Hoveden, Chronica 1, v. 1, p. 4 227 munera da linguae] Beda, Vit. S. Cuthb. 1, 38; cf. Hrab. Maur., Cam. 18, 3 = Vita Leudegarii 1, 35 da munera linguae; Iuuenc. 2, 420 redierunt munera linguae; Cypr. Gall., Gen. 873 confestim munera linguae; Flodoard., Triumph. Antioch. 2, 8 fugiens uentosae munera linguae munere linguas] cf. Martial. 7, 88, 9 - Paul. Nol., Cam. 18, 46 = Sedul., Pasch. Cam. 2, 146 munere linguae; Arator 1, 955 munere linguas

214 res] оm. PI laxant et] laxante Ch lemite Ch 215 licet] ss. perit Pi beams P7 216 munifiat P7 fluere Vi" utere PI" 217 crescet P7 218 totum Ch L" capes*sunt E, capescunt Lr P6'°" 219 proprium] ss. primum La, primum Ch L nihil] nil CE G La Lo O Pi P5 PI T V Vi volent Migne cocurrit PI, cucurrunt 221 bis] hi Ch 222 discipulus Ch L" concessus] cessus PI spiratus] inter lin. P8, spiratos P6" , spiritus Ch" L" Ulis Ch""' 223 misus P7 224 uiri P7 226 diceris] ss. disceris P5, disceris P6'°" Perugi 221 munera] muner PI munere] munera O"

221 bis] cf. loh. 20, 22; Act. 1, 2; defigura, cf. Apoc. 11, 3; Apoc. 11, 4 (bis); Apoc. 12, 14; Apoc. 13, 11 223 semel] cf. loh. 20, 22 post] cf. Act. 2, 14 226 sine ... umquam] cf. II Petr. 1, 21

240

HISTORIA APOSTOLICA I

Haec iterata, reor, confirmant praemia iustos, Vt duo iussa colant tabulis conscripta duabus : 230 "Dilige mente Deum feruenti plenus amore !" Rursus ait : "Carus tibi sit quoque proximus ut tu." Hoc pactum ius omne tenet, quod Spiritus almus Bis ueniens per corda creat : semel hunc dedit Auctor In terris, ut ametur homo ; post misit ab astris, 235 Vt flagrent humana Deum. Dilectio prima est, Quae Dominum uehementer amat ; cui deinde secunda, Quae sociat mortale genus. Tamen incipit ante Posterior numero ; sequitur comitata secunda, Quae prior est. Sic forma docet : "Nisi diligis" inquit 240 "Cernere quem potis est fratrem, quem cernere non est, Nescis amare Deum." Concordia nexa calescat Ergo pari uoto Dominumque in pectore condat Fratris amor ; geminae sibi sit substantia causae.

229 duo iussa] cf. Aug., In loh. 17, 6; Aug., Serm. 130, 1; 202, 2 231 rursus ait] Val. Flacc. 2, 257 ... ut tu] Нor., Serni. 2, 6, 53 232 Spiritus almus] cf. Arator 1, 139 236 uehementer amat] cf. Godefridus Vit., Frid. 788 Hic apud Alpinos populos uehementer amatur 241 nescis amare deum] cf. Ermold. Nigel., Pipp. 1, 154 nescit amare deum; Prosp., Epigr. 9, 2 norit amare deum 242 ergo pari uoto] Lucan. 9, 256; cf. Beda, Hymn. 2 (608D) Quosque pari uoto in pectore condat] cf.Veig., Aen. 12, 950 sub pectore condit; Stat., Theb. 1, 613-614 sub pectore duro / condidit; Ouid., Met. 15, 458 in pectora condi; Ouid., Met. 13, 391-392 in pectus ... condidit; Manfred., col. 651C uigilanti pectore conde 228 hoc 5s. haec P5 iterata] iterare Ch 229 iussa] jura Perugi tabolis L" tabulis conscripta duabus] duo sunt haec signa figurae O" duobus M'°" 233 huc La" 234 amatur O" missit Ch 235 flag*rent P8 prima est] primast Perugi 236 dominum] deum L secunda] + est С La Lr P3 P8 V Migne, secundast Perugi 237 genus] inter lin. Pm incipit ante] incipitante Perugi 238 secundam P2 Pm V Migne Perugi 240 potes L" PI, potens Ch es С G La Lo Lr Mo P8 V Vi Migne Perugi que L" cerne L es La Lr Pi P5 V Migne 241 nescit Ch 242 domi numque] deum dominumque Ch pectora EM Pi Vi 243 sibi sit] tibi Per ugi, sit sibi La sint ChL, in M substantiç L 229 duo iussa] cf. Matth. 22, 3740 233/234 bis ... semel ... post] cf. Matth. 3, 16-17; loh. 14, 21-26; Act. 2, 14 235/236 prima ... secunda] cf. Matth. 22, 3740 239/241 nisi ... Deum] cf. I loh. 4, 20

HISTORIA APOSTOLICA I

241

VI. De eo ubi beatus Petrus cum Iohanne ad Portam templi Speciosam claudum quadragenarium ex utero matris sedentem mendicantemque respexit negansque sibi esse diuitias eum apprehensa manu sermone curauit. Qui exiliens et currens intrauit cum his in templum et processit in Porticum Salomonis. Claudus erat, cui prima dies exordia uitae 245 Membrorum cum strage dedit, languore coaeuo Octo lustra gerens, ad quem comitante Iohanne "Respice" Petrus ait ; uotum spes lusit auarum Cumque negat, meliora parat. Quam saepe grauatos Desperata iuuant, et semine nata sinistro 250 Prosperitas, celans maestis confinia laeta

244 exordia uitae] Iuuenc. 2, 190; Prosp., Carm. de ingrat. 481; Vita Leudegarii 1, 36 245 membrorum cum strage] cf. Iuuenal. 10, 233 membrorum damno; Lucan. 10, 31 humana cum strage ruit 246 octo lustra gerens] cf. Ven. Fort., Carm. 9, 4, 4 tria lustra gerens 247 spes lusit auarum] cf. Verg. , Aen. 1, 352 uana spe lu sit amantem 249 semine nata sinistro] cf. Lucr. 2, 733 nigro de semine nata

VI. De eo - Salomonis] оm. E M Pm Migne Perugi, De claudo a sancto Petro ad Por tam Speciosam curato P4 beatus] оm. V, sanctus CLrOP3 P6 Pl Vi Spe ciosam templi C P3 claudum] оm. V, clodum LaOPiP3 P5 PI quadraginarium PI, quadregenarium Ch ex utero] оm. Vi, ab utero Lo matris] оm. Lr O P3 PI Vi sedentemque Ch mendicantemque] оm. Ch P2, medicantemque P5 negansque] negans La Lr O PI, et negans С P3, qui negans V negansque - Salomonis] uerboque curauit Vi diuicias esse P2 eum] оm. P3, eumque O adprehensa Ch L Pi P5 P8 V apprehensum Lr sermone] uerbo C Lr O P3 PI exsiliens L3 La Mo P2 P5 P6 PI Vi McKinlay exiliens - Salomonis] exiliens et currens in templum cum his intrauit et precessit in porticu Salomonis P1. exiliens iuit cum illis in templum et accessit in porticum Salomonis COP3 et currens intrauit] iuit Lr PI his] eis Ch L Lo P2 P8 T, illis Lr PI V peraccessit Ch L" '' Lo P5, precessit La P8, accessit L'°" P2 P6 PI T, curauit et accessit V Porticu P2 V, Portico CA Salemonis LoT, Salamonis PI 244 claudus] ss. clodus Lo, clodus M Mo O Pi P3 P4 P5 P6 PI PmT V Vi uita P7 245 langore Ch P3 P8 246 Joanne Migne Perugi 248 renegat M meliore Ch 249 disperata L Pi P4 P6 PI iubant Ch, iuuent M et] cum P2'°" semine] remine P7 250 caelans G P3 P4 P6 maestis] maiestatis Ch

244/292 cf. Act. 3,1-11 cf. lob 8, 7

246 octo lustra] cf. Act. 4, 22

248/251 quam - uenit]

242

HISTORIA APOSTOLICA I

Principiis, ad uota uenit ! Gaudebit egenus Plus uacua meruisse manu, qui munera poscens Est datus ipse sibi. "Nulla hic mihi uena metalli" Respondit "quae fundat opes ; ego ditior aegro 255 Pauper ero ; progressus abi !" De uoce iubentis Exiluit medicina potens atque hospite gressu Conuixere pedes. Cunabula longa relinquens Calcauit ueteranus humum plantisque nouellis Materies se prisca mouet : cui praepete cursu 260 Protulit incessus, quicquid non edidit ortus. Stat facti manifesta fides. Sed et altera nobis Res aperit, quod causa gerit : gens nomen ab illo Israel dicta tenet, qui bella reliquerat aeger, Conatus certare Deo. Tulit ipse figuram

251 ad uota uenit] cf. Lucan. 5, 583 post uota uenit 252 uacua ... manu] cf. Mar tial. 6, 72, 5 uacua manu redire meruisse manu] Verg., Aen. 2, 434; cf. Martial. 10, 89, 2 meruisse manus 253 nulla - metalli] Beda, Expos, act. аp. 3 uena metalli] Paul. Nol., Carm. 28, 35; Aedilu. 22, 92 255 pauper ero] Iuuenal. 9, 147; Ouid., Amor. 1, 8, 28 uoce iubentis] cf. Stat., Theb. I, 2I dictoque iuben tis 259 praepete cursu] Stat., Theb. 6, 298; Claud., Carm. 3, 262; Prud., Ham. 293; Prud., Psych. 270; Prosp., Carm. de ingrat. 798; Ven. Fort., Carm. 5, 5, 83; Eu gen. Toi., Carm. 14, 88; MGH Poetae 1, 69, num. 35, 18; Milo, Sobr. 2, 775. 834; Vita Leudegarii 1, 665; Galter. Castil., Alex. 4, 280; Arator 2, 712 260 edidit ortus] Ouid. , Met. 2, 43 261 manifesta fides] Verg. , Aen. 2, 309 ; 3, 375 ; App. Verg. , Aet na 177; Lucan. 1, 524; Stat., Theb. 6, 638; Coripp., loh. 7(6), 474; Paul. Petric, Mart. 5, 112; 6, 136 263 dicta tenet] cf. Drac, Romul. 8, 256 dicta tenebant; Drac, Romul. 8, 608 dicta tenebat 264 conatus certare deo] cf. Sil. Ital. 10, 54 ausit certare Tonanti 264/266 tulit - claudus] cf. Sedul., Hymn. 1, 19-20 Claudicat ecce uidens Dominum, dum praeualet, heres : / Aspera gens Christum elaudicat ecce uidens 251 principis Ch L" ' gaudebat E Mo Pm, gaudebit ss. uel -bat С Lr egenos Perugi 253 sibi] оm. Ch, inter lin. L 254 respondet E" ' P4" T 255 abi] inter lin. C 256 exsiluit L3 M P2 PI Pm Vi McKinlay, exil*iit P8, exiliit С La Lo Lr O Pi P3 P4 P6 V exsiliit Migne, exiuit Perugi at sospite P2 hospi te] 55. uel sospite С 257 coniunxere L'°" P2 К coniunxere in marg. reuixere G relinques C" 258 plantasque Mo"' 259 mouet] dedit P2 praepete] prefite Ch, perpete M P8 260 incessus] incesu Ch quidquid Pm Migne Perugi didit L°''' 261 manifesta fides facti Pm 262 apperit Ch L P8 quid P6" '. nomen] nobis Ch 263 Israel] add. et deUn, nomen Pm, Israhel G L La P3 P4 T bello P3 reliquerit P3, relinquerat Ch L, reliqueret Lr" MP6°' 264 cf. Gen. 32, 24-28

HISTORIA APOSTOLICA I

243

265 Corporis ante grauem, quam post in uulnere mentis Israel claudus habet, qui per sua crimina labens Corde magis quam carne fluit spatiisque sub ipsis Quadraginta annos Aegypti fine remotus Claudicat, Aegyptum cupiens atque idola quaerens. 270 Ponitur ad portam Speciosam debilis ; ultra Non ualet ire miser nec limina tangere portae ; Culpa negauit iter. Qui sunt, qui pectore claudum Israel ferre solent portaeque adiungere certant, Quae speciosa suo prodit de nomine Iesum ? 275 Isaias, Daniel, similes quique ore prophetae Obscuris manifesta canunt miracula Christi. Et portae qui nomen habet, sic admonet ipse : "Porta ego sum uobis ; qui per me intrare recusat,

265 uulnere mentis] Verg., Aen. 12, 160; Ouid., Ep. ex Pont. 4, 11, 19; cf. Paul. Pe tric, Mart. 4, 637 sanauit uulnera mentis 268 fine remotus] cf. Ouid., Heroid. 18, 175 orbe remotus; Ouid., Trist. 3, 4b, 73 regione remotus 270 portam Spe ciosam] cf. Prud., Diu. 45 (46) Porta manet templi, Speciosam quam uocitarunt 271 limina tangere portae] cf. Verg., Aen. 3, 351 amplector limina portae; Val. Flacc. 1, 676 amplecti limina portae; Verg., Aen. 2, 752 obscuraque limina portae; Stat., Theb. 8, 56 tacuerunt limina portae; Sil. Ital. 7, 49 tremuerunt limina portae; Sil. Ital. 13, 73 ad limina portae 272 pectore claudum] cf.Wen. Fort., Carm. 7, 17, 3 pectore claudo 272/274 cf. Tert., Adu. Marc. 3, 14; Aug., Enarr. in Ps. 44, 7; 127, 8; Aug., Sem. 95, 4-5; 138, 6; Sedul., Pasch. Carm. 2, 49ss. 273 ferre soient] Ouid., Met. 10, 737 275 ore prophetae] Orient., Comm. 1, 73; cf. Gesta Bereng. 3, 222 quondam uelut ore propheta; Arator 2, 263 276 obscuris manifesta ca nunt] cf. Verg., Aen. 6, 100 Obscuris uera inuoluens

265 quam] quem Ch PI in] inter lin. Lo, оm. Perugi 266 Israel] оm. et ss. Israhel Lo, Israhel Ch E P8 V clodus С E G Mo O Pi PI V 267 quam] que PI spatiisque] patisque M 268 annis Lo 269 clodicat PI atque] et Lr" idula PI querens PI 272 clodum G Mo O P3 PI V 273 Israhel С Ch L Pi P3 P4 P8 V portamque Perugi 275 Esaias С E La M Pi P4P6PmT Danihel Ch E G L La M O Pi Pi P4 P6 PI PmT V quicque Ch, quoque Lr" ' ore] inter lin. Lr 276 oscuris Lr" ' mani***festa Lr 277 nomen] non P4" ammonet С С" L Lo Mo O Pi P2 P3 P5" ' PI PS V Vi, amonet Lr 278 оm. Ch recussat PI

268 cf. Exod. 16, 35 269 cupiens] cf. Exod. 16, 2-3 idola quaerens] cf. Exod. 32, 1 270 portam Speciosam] cf. Act. 3, 2 272 iter] cf. Exod. 16, 35 272/ 274 cf. Ps. 44, 3 speciosus forma prae filiis hominum 275 ore prophetae] cf. Isai. 50-53; Dan. 7, 13; Ps. 2, 6-12; 110 277 portae ... nomen] cf. Ioh. 10, 7; 10, 9 278/279 intrare - fur] cf. Ioh. 10, 1

244

HISTORIA APOSTOLICA I

Fur erit ille nocens." Possurft portare prophetae 280 Ad portam, cernenda magis quam uisa loquentes ; In templum non ferre queunt. Haec ianua Petro Credita, qui Christum confessus cognita monstrat, Non uentura sonat. Vetus o ! Sine fine iacebis, Ni Petrum iam, claude, roges, qui noxia pellens 285 Auri uitat onus, rerum cui censuit Auctor Nec peram gestare sibi. Pete dona salutis ! Non fragiles secteris opes, quas spernere debet, Cum Domino qui diues erit. Post limina templi Porticus hunc Salomonis habet, qui iure uocatur 290 Pacificus ; regnante fide quis semper in orbe Pacifiais nisi Christus erit ? Hic protegit omnem, Qui Petro ductore placet, quo praesule surgit.

279 fur erit ille nocens] cf. Iuuenal. 3, 47 fur erit atque ideo ; Lucan. 1, 203 ille erit ille nocens; Ouid., Amor. 1, 7, 33 et minus ille nocens; Stat., Silu. 1, 1, 14 adde quod ille nocens 280 ad portam] Sil. Ital. 13, 190 282 cognita monstrat] cf. Ouid., Trist. 4, 4, 9 cognita produnt 283 sine fine iacebis] cf. Ouid., Met. 12, 316 sine fine iacebat ; Prud. , Ditt. 40, 4 sine fine iacebit 286 peram gestare] cf. Milo, Sobr. 1, 805 peram portare dona salutis] Val. Flacc. 2, 488; Eugen. Toi., Cam. 100, 1; Beda, Pauli et Petri cam. 43, 3; Audrad., Liber defonte uitae 11; Arator 1, 169; 2, 410 288 limina templi] Lucan. 5, 155; Martial. 12, 2, 7; Sil. Ital. 6, 454; 11, 81 289 iure uocatur] Sedul. Scot., Carm. 1, 4, 1; Milo, Sobr. 2, 961; Vita Clem. 635 290 semper in orbe] Epitaph. Hadriani 38; Berthar., Carm. de Bened. 186; cf. Ouid., Amor. 1, 15, 8 in toto semper ut orbe canar

280 cernanda PI, uentura Perugi 281 quaeunt L 282 monstrant O 283 uetus o] uetusso Ch fine] inter lin. P4 284 clode E Lo'°" O M Mo РЗ P4 P5 P6PITVVi rogas P2, reges Ch P6" ' 285 uetat Ch L" honus Lr P2 censuit] cessuit Ch, cesserat P2 286 nec] non Perugi peram] peream Ch iestare Lr 287 non] nec Pm, neu P2 non fragiles] naufragiles Ch debet] оm. Ch 288 cum] debet cum Ch L" lumina Ch 289 hunc] inter lin. M Salamonis MP5" '', Salemonis Pm qui] in marg. uel quis P6 290 оm. Ch, post 291 Lo qui L" O" P6'°" Kí" ' 291 оm. M ni G" protexit Ch 292 doctore Lr Pi P5 pressule G, presole L" '

281/282 haec ianua - credita] cf. Matth. 16, 19 282 Christum confessus] cf. Matth. 16, 16 286 peram] cf. Luc. 10, 4 289 porticus ... Salomonis] cf. Act. 3, 11 sedebat ad Speciosam portam; Ioh. 10, 23 290 Pacificus] cf. I Paralip. 22, 9; loh. 14, 27; Luc. 1, 79

HISTORIA APOSTOLICA I

245

VII. De eo ubi, cum iam essent quinque milia credentium, Iudaei interdicebant, ne hoc signum in Christi factum nomi ne praedicarent. Qui beato Petro sunt respondente contempti dimissique. Ad Apostolos alios sunt regressi, quia propter populum eos retinere timuerunt. Agmine iam niueo per milia quinque uirorum Ecclesiae crescebat apex. Arcere laborat 295 Hunc Iudaea coli, cuius de munere fluxit, Quod uirtus operata dedit ; sed linquere Christum Petri nescit amor. "Non hunc reticebimus" inquit "Quo remeat praestante salus, qui iure creantis Infectum suppleuit opus ; solidumque decorem 300 Pars reparat, quam iussa nouant. Hic membra redemptor Saucia restituit, qui mortua surgere cedit." Fert animus patrare nefas sanctisque uerendis Sacrilegas inferre neces. О semper iniqui !

293 milia quinque] Нor., Ep. 1, 6, 43; Martial. 3, 62, 4; 4, 15, 6; 10, 11, 5 per mi lia quinque uirorum] Sedul., Pasch. Carm. 3, 213; cf. Iuuenc. 3, 91 tum milia quin que uirorum; Ligurinus 3, 629 quasi milia quinque uirorum 295/296 cuius de munere fluxit / Quod uirtus operata dedit] cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 127 cuius de fonte cucurrit / Quod uirtus secreta dedit 297 Petri nescit amor] cf. Lucan. 3, 19 Auri nescit amor 302 fert animus] Ouid., Met. 1, 1; Ouid., Ars am. 3, 467; Lucan. 1, 67; Stat., Theb. 1, 416; Stat., Silu. 4, 4, 49; Pers. 4, 7; Drac, Romul. 10, 1 patrare nefas] Claud., De bell. Gild. 1, 274; Sedul., Pasch. Carm. 2, 121; Sedul., Pasch. Opus 2, 10 VII. De eo ubi - timuerunt] оm. EMP4 Pm Migne Perugi, De eo ubi erant .V credentium Iudei interdicebant ne hoc signum in Xpisti nomine predicarent Vi cum iam - credentium] оm. Lr iam cum О iam] оm. Pi P5 quinque milia] оm. O, uel PI milia] оm. G La РЗ ( Vi) Iudç Lr inter dicebant] intercedebant PI nomine factum Lo O qui beato] sancto С О РЗ PI Т V, qui sancto Lr beato Petro] om. G respondente sunt CLr OРЗ PI T V contenti dimisitque V dimisque PI regressi sunt P3, sint re gressi Ch quia] que PI 294 apes O" 296 aperata Ch, opera Pm" 297 reticemus Mo" 298 iurae L 299 inflectum P5" , imfectum V supplebit Pi" P5", compleuit T 300 reparet PI quam] que P7 huic Lo'm Mo P2 P3 P8'°" V""' 301 restituit] res restituit Ch quia P5", hic Migne Perugi caedit G, cedit Mo P5, fecit Perugi 303 sacrilegus P7 neces o] necesse Ch, noces o Lr 293/304 cf. Act. 4, 1-12

246

HISTORIA APOSTOLICA I

Dona uident et bella mouent ; sed coepta relinquunt, 305 Ne uiolent, quos turba fouet, quibus indice claudo Testis erat meriti ; cumque hoc sua corda leuabant. Nam non parua dedit populo miracula gressus, Quem rudis atque senex nullis iam legibus aeui Vernula sumpsit humi. Cum quo stupet ipsa moueri, 310 Quae iacuit natura diu firmataque nuper Incessu proprio noua iam uestigia signat, Quae fuerint aliena sibi. Tamen improba proles Saeuit adhuc farique uetat, quod gaudia clamant. Quid totiens, Iudaea, cadis ? Surrectio Christi 315 Vt furto celetur emis, sed inania demens A somno documenta petis ; liuore caduco,

304 bella mouent] Ouid., Met. 9, 404; Sil. Ital. 12, 618; Stat., Theb. 6, 865 coep ta relinquunt] cf. Sil. Ital. 12, 455 linquit coepta; Eupol. 2, 709 mala coepta relinque; Gunth. Par., Solimarius 240 melius si cepta relinquis 305 ne uiolent] Ouid., Fasti 1, 630 306 corda leuabant] cf. Sil. Ital. 8, 118 corda leuaret; Stat., Theb. 8, 215 corda leuabat; Ouid., Trist. 4, 6, 16 corda leuat; АН 33, p. 234, num. 237, 9 saucia cordis leuabit 307 parua dedit] Ouid. , Met. 2, 788 308 legibus aeui] Lucan. 2, 82 309 stupet ipsa] cf. Verg. , Aen. 5, 406 stupet ipse Dares ; Verg. , Aen. 12, 707 stupet ipse Latinus; Sil. Ital. 5, 202 stupet ipse tyranni; Stat., Silu. 1, 5, 43 stupet ipse beatas; Stat., Silu. 3, 1, 17 stupet ipse labores 311 uestigia signat] Sil. Ital. 16, 485; cf. Sil. Ital. 4, 147 uestigia puluere signat; Verg., Georg. 3, 171 uesti gia puluere signent; Prud., Cont. Symm. 2, 1113 uestigia sanguine signet 312 aliena sibi] Iuuenal. 15, 142 313 saeuit adhuc] Ouid. , Fasti 2, 191 farique ue tat] Verg., Aen. 3, 380 314 quid totiens] Ouid., Ars am. 1, 306; Tibull. 3, 6, 51 315 furto celetur] Ouid., Ars am. 2, 389 304 reliquunt Lo 305 ne] nec T uiolant Pm fouet] uouet Lr judice Perugi clodo C E G La Lo M Mo O Pi P3 P6 PI PmT V Vi 306 tristis T" erit P4" cum La" 307 nam] iam P2 parua] paria Ch, pauca P2 308 adque PI nullus P5, nulli Ch L" 309 uernula] uir nulla Ch ipse P5" noueri Ch 311 om. Ch LO P8, in marg. E Lo M Pi P3 P5 PI propriaque Mo, propria La P6, propriore Lr, properata E Moi""""s PiP4PmT nouaeP4, mouo La, nouo E Mo Pi PmT iam] om. E Mo Pi P6 Pm T, inter lin. C, tunc M, sic P3 uestigia] miracula P5" ' 312 fuerat Lo" , fuerant La Lo"" Lr Mo O P2 P3 P4 Pm V Vi Migne Perugi aliena] aligena Mo proles] plebes M 313 quod] quç Lr 314 quod Ch L" toties G" L" Lo" PI Migne Perugi, toties o P4 cadis] cohors Lr 315 forto L" celetur Lr emis С sed] se Ch 316 som*no К summo Ch, sumno Lr pe*tis V

304/306 sed - meriti] cf. Act. 4, 13; 4, 21 312 fuerint aliena] cf. Act. 3, 2 cf. Act. 4, 17-18 315/316 emis - petis] cf. Matth. 28, 12-15

313

HISTORIA APOSTOLICA I

247

Quae sentis uirtute geri, uis fraude negari. Infernum Dominus cum destructurus adiret, Detulit inde suam spoliato funere carnem. 320 Victor ab arce crueis radiantia signa ministrat. Sol ruit in tenebras, tu pectore nigra rebellas ; Arua tremunt concussa locis, tu fixior haeres ; Saxa crepant, tu dura manes. Iam scissio ueli, Quae latuere diu, nudauit mystica templi. 325 Lux tua nos adiit, tecum nox sola remansit ; Mors sine fine premit, cui numquam uita resurgit. Planta uetus, sociare nouis et condere libris, Ne pereas uiduata cibis, sine munere quorum Arida ficus eris, nullo quia tempore fructum 330 Ad Christi uis ferre manum neque cernere, quantum Floruit insertus faciens oleaster oliuas

317 uirtute geri] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 342 uirtute geruntur fraude negari] cf. Val. Flacc. 4, 364 fraude negaret 320 crucis - signa] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 337 En signo sacrata crucis uexilla coruscant signa ministrat] cf. Verg., Aen. 1, 150 arma ministrat 321 Sol ruit (in tenebras)] cf. Verg., Aen. 3, 508 Sol ruit interea; Val. Flacc. 1, 274 Sol ruit et totum pectore nigra] cf. Ouid., Amor. 3, 5, 43 sub pectore nigrae 323 tu dura manes] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 14 gens durissima corde 324 quae latuere diu] Smaragdus S. Michaelis, Carm. 3, 23; cf. Val. Flacc. 6, 703 Nec latuere diu 325 sola remansit] Ouid., Ep. ex Ponto 1, 6, 30 326 sine fine premit] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 3, 6, 22 sine fine pre muní 328/329 uiduata ... arida ficus eris] cf. Sedul., Pasch. Carm. 4, 50-51 confestim uiduata suis ficulnea sucis / aruit 330 ferre manum] Verg., Aen. 5, 403; App. Verg., Ciris 346; Lucan. 1, 147 317 quae] quo M uirtutis PI negari] gareP7" ' 318 destruccas Lo " ' , districturus Ch P8 319 unde M P6 funere] fenere Ch 320 radientia L" Lo O" Pi P4 PI P8 ministrad Mo 321 tenebris Ch L P2 Waszink (1953:258=1954:8I) tu] + in Lo pectora ss. uel -e Mo, pectora Ch P8 rebellans M 322 conculsa Lr 323 crebant PI, crepunt P8" scisso L" ' , sciosi P7 3241etuereLr 325 nos] non Ch " ' tota ss. sola P8, tota M Pi P5 P6 Pm 326 fine] inter lin. La, fene Lr praemit Ch L 327 con dere] concedere Ch libros Ch, libis La " 328 peream Lr" ' cebis Ch, sucis ss. cibis uel fructibus La P5, sucis C 329 nullo quia] nulloque L PI 330 ad ... manum] a ... manu Ch quitumPS" ' 331 incertus С Migne Perugi 320/325 cf. Matth. 27, 51-54 321 cf. Matth. 27, 45 327/334 cf. Marc. И, 13; И, 14 ; И, 20 ; Matth. 7, 19 328/329 uiduata . . . arida ficus eris] cf. Matth. 3, 10 ; 7, 19 ; Luc. 3, 9; loh. 15,6 331 insertus - oleaster] cf. Rom. 11, 24

248

HISTORIA APOSTOLICA I Plenaque per gentes de spinis pullulat uua. Imminet exhaustis radicibus ira securis, Vt succisa ruas, ni iam translata uirescas.

VIH. De eo ubi beato Petro et Iohanne redeuntibus de miraculo claudi uel minis Iudaeorum omnes Apostoli Deo creatori rerum ab initio laudes dixerunt, commemorantes de Herode et Pilato et rogantes, ut per manus eorum signa facere dignaretur ; motusque est locus, in quo stabant, et Spiritus sanctus aduenit. 335

Postquam mira salus in corpore nata uetusto Discipulis audita liquet gentisque superbae Cognouere minas, celebrant his uocibus hymnum : "Tu, qui cuncta, Deus, propriis animata figuris

332 per gentes de spinis] cf. Sedul., Pasch. Cam. 3, 249 gentisque in sentibus ortam pullulat uua] cf. Paul. Nol., Cam. 28, 298 pullulat arbor 333 cf. Se dul., Pasch. Cam. 5, 122-123 cum iam demersa securis / Arboris infandae radici bus 335 in corpore nata] cf. Lucr. 2, 436 in corpore natast; Lucr. 3, 709 in nostro ... corpore nata; Ouid., Met. 6, 714 cum corpore natas; Ouid., Met. 7, 369 de corpore natae 337 uocibus hymnum] Vita Leudegarii 1, 530; cf. Alcuin., Cam. 1, 1271 uocibus hymnos 338 qui cuncta] Lucr. 4, 350; 5, 49; Stat., Silu. 5, 1, 79 animata figuris] Stat., Theb. 3, 224; 6, 269; cf. Stat., Silu. 5, 1, 2 animare fi guris 332 inter lin. Pi pullulat] suplulat Ch 333 inminet O, i*mminet P8 exaustis G О 334 occisa ss. succisa La, succissa С tranlata L" VIII. De eo ubi - aduenit] оm. EMP4 Pm, De eo ubi omnes apostoli deo gratias retulerunt Vi beato] оm. La, sancto С Lr O P3 PI T V Iohanni Lo red euntibus] dicentibus La miraculis Pi P5 clodi G La Lr O Pi P5 PI T V, cladi Ch minis] moenis P5" ' omnes] оm. C Lr O Pi PI V Deo creatori] deum creatorem CLr Pi PI T V, dominum creatorem О rerum] оm. V laudes dixerunt] laudauerunt Lr Pi TV, laudarunt O PI, laus dr. С memorantes C Lr O Pi PI V Erode Lr et rogantes] rogantes P2 ut per - aduenit] ut super eos signa faceret motusque est locus et spiritus sanctus ad uenit T per manus eorum] per eorum manus Lo, per eos CLr OPi PI' V signa facere] significare Ch facere dignaretur] faceret С Lr O PÎ PI V motus Ch LLa Lr P8 in quo stabant] оm. C Lr O Pi PI V stabant] sedebant La et spiritus sanctus aduenit] оm. La sanctus] оm. P2 336 discipulus M licet Ch P6'"" gentique Ch superbam M 337 celebrabant M, celebrat Migne 338 quis P8" ' deus] оm. Ch 332 de spinis ... uua] cf. Matth. 7, 16 4, 23и. 338 cf. IV Reg. 19, 15

334 ruas] cf. Matth. 7, 19

335ss. cf. Act.

HISTORIA APOSTOLICA I

249

Artifici sermone facis quique edita cernens 340 Ante uides rerumque creas per nomina formas, Cum fierent, uox semen erat пec distulit ortus Imperium natura sequens ; mox Spiritus oris Aethera curuauit, sola nexuit, aequora fudit Materiamque operis sola est largita uoluntas. 345 Ne deforme iugum similis portaret imago, Tegmine seruili latuit regnator Olympi, Vt sua gentiles implerent coepta furores. Quis dolus Herodis, cum tristia bella moueret Infantum mandata neci ! Quos ubere raptos 350 Vulnera suscipiunt parais errantia membris Vix habitura locum, saeuoque iubente tyranno 339/340 cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 21-22 More dei, qui cuncta priusquam nata, uidendo / praeteritum cernit quicquid uult esse futurum 340 rerumque . . . per nomi na] cf. Lucr. 5, 72 per nomina rerum 341 Cum fierent ...] Ouid., Met. 6, 18; Ouid., Fasti 2, 667 342 imperium natura sequens] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 224225 Omne suum famulatur opus, sequiturque iubentis / Imperium Spiritus oris] Verg., Georg. 4, 300; Ouid., Met. 15, 303; Claud., Carm. 36, 151; Paul. Petric, Mart. 6, 98; Walth. Spir. 4, 149 343 aethera curuauit] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 211-212 Maxima summi / Curuauit qui membra poli 345 deforme iugum] cf. Stat., Theb. 9, 84 iugum deforme 346 regnator Olympi] Verg., Aen. 2, 779; 7, 558; 10, 437; Sil. Ital. 10, 350; Stat., AMI. 1, 588; Stat., Theb. 8, 41; Martial. 14, 175, 1; Ilias Lat. 345; Aldhelm., De uirg. 108. 1197. 1368; Aldhelm., Aenigm. 79, 5; Cand. Fuld., Eigil. 2, 14, 27 348 tristia bella] Нor., Ars poet. 73; Verg., Aen. 7, 325; App. Verg., Culex 81; Coripp., Ioh. 6(5), 575; Eupol. 2, 6; Petron. 119, 6; Coripp., Ioh. 2, 268; Coripp., Ioh. 7(6), 11 bella moueret] Lucan. 2, 231 349 ubere raptos] Verg., Aen. 6, 428; cf. Verg., Aen. 7, 484 ab ubere raptum; Ouid., Fasti 4, 459 ab ubere rapto; Martial. 9, 8, 3 ab ubere raptus ; Paul. Nol. , Carm. 21, 67 ab ubere raptam 351 uix - locum] cf. Lucan. 7, 494 uixque habitura locum; Ouid., Heroid. 16, 60 uix habitura fidem saeuoque iubente] cf. Sil. Ital. 4, 686 saeuoque urgente

339 artificis L M PI P8 aedita C, edita P2 V 340 uidens M creans E G'°" M P6" nomina] omnia L'm M formans Pi" , formes PI 341 fierint PI, fierent Perugi dustulit Pm 343 aetherea La"' nexiuit P8" nexuit - fudit] est largita uoluntas Perugi fundit La"' 344 оm. Perugi materiemque Migne operi С Mo P2 P4 ""' 346 Olymphi С La P3, Olimphi Lr, Olimpi L M Pi P8 PmT V Olinphi Lo 347 sui PI" cepta L furoris L'°" O Pi, furoris in marg. uel furo res P6 348 dolus] furor P2 tristia] tristitia P8, tristina Ch 349 nece M neci quos] nequos Ch 341 uox] cf. Gen. 1, 8-11; 1, 14. 20. 24. 26. 28-29 342/343 cf. Ps. 32, 6 imago] cf. Gen. 1, 27 347 gentiles ... furores] cf. Act. 4, 25. 28; Ps. 2, 1 356 cf. Act. 4, 27 348 dolus Herodis] cf. Matth. 2, 16 iratus est ualde

345 348/

250

HISTORIA APOSTÓLICA I

Nasci poena fuit, cuius tulit impetus aeuum, Quem nesciuit agi, qui perdidit. О noua mortis Condicio, solo uitam pro fine subire 355 Et, cum prima dies atque ultima sit simul una, Posse magis quam scire mon ! Quis lumine sicco Aut gemitu cessante queat memorare Pilati, Quod deflent elementa, nefas ? Quo iudice Christus Subdere pro mundi uoluit sua membra periclis, 360 Vt carnale malum caro solueret et ferus hostis, Cuius ab ingenio fluxerunt tela ueneni, Perderet antiqui lacrimosa piacula belli Materia superante pari, ne criminis ultra Per sobolem prodiret onus. Damnatio iusti 365 Libertas est facta reis. Da semina uerbi 352 poena fuit] Lucan. 2, 201 tulit impetus] Lucan. 1, 491; Ouid., Fasti 1, 23 352/353 aeuum / quem] cf. Hudson-Williams 1953: 90: "... it therefore ap pears that aeuum is here masculine, a usage influenced, no doubt, by the analogy of 'aioon. [...] For the masculine the Thes. cites Plaut. Poen. 1187, Lucr. II 561, III 605 and Cam. epigr. 762, 2 ..." 353 qui perdidit] Stat., Silu. 3, 2, 36 353/354 cf. Verg., Aen. 12, 879-880 mortis adempta est / condicio 355 prima dies atque ultima] cf. Lucan. 5, 181 non prima dies, non ultima 356 scire mori] Lucan. 9, 211; cf. Lucan. 2, 109 sed satis est iam posse mori lumine sicco] Stat., Silu. 5, 3, 35; Martial. 10, 80, 5; cf. Lucan. 9, 1044 qui sicco lumine campos; Verg., Aen. 2, 6.8 Quis talia fando ... Temperet a lacrimis? 357 aut gemitu cessante] cf. Lucan. 9, 895 uel cantu cessante queat memorare] cf. Lucr. 6, 1067 memorare queam 358 quo iudice] Ouid., Trist. 5, 11, 9; Seneca, Phoenissae 554 360 Vt car nale malum] cf. Walahfr., Cam. 1, 4, 17 Dat carnale bonum ferus hostis] Ouid., Met. 1, 185; cf. Ouid., Trist. 2, 77 = Ep. ex Ponto 4, 7, 25-26 ferus ... hostis; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 1, 2 hoste fero 361 fluxerunt tela ueneni] cf. Ouid., Fasti 5, 397 squalentia tela uenenis; Ouid., Trist. 4, 1, 77 imbu taque tela uenenis; Lucan. 8, 304 saturantur tela ueneno; Lucan. 9, 829 currit per tela uenenum; Claud., Cam. 1, 188 rorantia tela uenenis; Prud., Psych. 436 lita tela ueneno; Walahfr., Cam. 4, 35 creuerunt tela ueneno 362 piacula belli] Stat., Theb. 6, 87; cf. Stat., Theb. 10, 799 piacula bello; Alcuin., Cam. 69, 3 piacula facti; Ven. Fort., Vita Mart. 2, 201 piacula culpae 352 paena L 353 quem] quod Lo P2 V Perugi agi] inter lin. Mo 354 conditio G L Lo O PI P6 VI Migne Perugi sola ss. solo P8, sola Ch uitam solo Lr 356 quam] que PI mori] moris M 357 morare P3" , memore Lr 358 adementa O, elimenta V 359 mundo C P8 V 360 et ferus] efferus Ch L PI 363 matheria P8 V, merita Ch ne] оm. Ch, inter lin. L, nec Lo 364 subolem Ch L'°" Li O PI P4 P5 P6 Pm'°" T V McKinlay sobulem P7 honus L" Lr P2" 365 libertas estl liberatas en P7

357 Pilati] cf. Act. 4, 27 358 deflent elementa] cf. Matth. 27, 45. 51-54 antiqui - belli] cf. Gen. 3, 15 365 da] Act. 4, 29

362

HISTORIA APOSTOLICA I

251

Per tua dona coli, signisque noualibus usa Colligat ista manus te fructificante maniplos, De quibus ipse tui componas horrea caeli Triticeamque fidem lolio pereunte corones !" 370 Qua sancti fulsere pedes, concurrere uisa est Pondere terra graui, moxque almus Spiritus Ulis Splenduit et linguis facundia creuit abortis. Auditae ualuere preces. Humana propago Materies terrena sumus limumque parentem 375 Nomine prodit homo. Vis flexit et impulit arua Vocis apostolicae, quae de tellure creatos

366 Per tua ...] Martial. 9, 48, 2; Ouid., Amor. 2, 13, 11; Ouid., Trist. 2, 168 si gnisque noualibus] cf. Verg., Georg. 1, 71-72 Alternis idem tonsas cessare noualis, / et segnem patiere situ durescere campum (cf. Deproost 1990 : 77) 367 cf. Ven. Fort., Carm. 8, 10, 7 Collige iam fruges, placidos compono maniplos te fructi ficante maniplos] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 368 Christo ueniente maniplos 368 horrea caeli] cf. Miracula Nynie 421-22 Hic est ille puer, qui sanctis horrea caeli / iam super astra parat 371 pondere terra] Ouid., Fasti 5, 13; Propert. 1, 17, 24; cf. Iuuenal. 7, 207 = Sil. Ital. 5, 727 pondere terram; Lucr. 3, 893 = Ouid., Met. 1, 52 = 4, 243 pondere terrae 372 linguis - abortis] cf. Lucr. 3, 155 infringi linguam uocemque aboriri 373 ualuere preces] Ouid., Met. 13, 89; Val. Flacc. 1, 341; Stat., Theb. 12, 403 humana propago] Paul. Nol., Carm. 6, 297; Theodulf., Carm. 60, 5; Vita Gaüi 1044; cf. Verg., Aen. 6, 870 Romana propago; Ouid., Amor. 3, 6, 65 Troiana propago; Sil. Ital. 2, 8 Spartana propago 374 limumque paren tem] cf. Verg., Aen. 3, 58 primumque parentem 374/375 cf. Prud., Cont. Symm. 2, 132-138 humus ... homo 375 impulit arua] cf. Verg., Aen. 8, 3 impulit ar ma 376 tellure creatos] cf. Ouid., Met. 7, 30 = Ecbasis captiui 542 tellure creatis; Ecbasis captiui 550 tellure creatas

366 segnisque CLr'°" M O Pi P2" ' Migne Deproost(1990 :76), senes L" P6" ' , segnesque L'°"' Lo P6'°" , sinisque Ch uisa P2" ' ', ausi Ch, iusti L" 367 ista manus te] istam ante P8" ' fructicante P8" ' maniplos O Pm, manipulos cett. 368 conponis L'°" 369 triticiamque Pl lolio - corones] lolii operi eunte corone Ch coronas La 370 fulsere] ss. .i. stetere С E, stetere Ch Pi PI P8 Perugi, stetere ss. .i. fulsere GLV uisa est] uisast Perugi 371 mox Ch -que almus] inter Un. P2 almis Ch 372 facondia PI, facunda Ch L" obortis ChEGLrMoO Pi Pm T Vi Migne Perugi 373 audite L precis Ch 375 flexit] fluxit C La, flex Ch, fexsit Lr arma С '' 376 telluere Ch 367 colligat - maniplos] cf. Ps. 128, 7 de quo non impleuit manum suam qui metit et sinum suum qui maniplos colligit fructificante] cf. I Cor. 3, 6-7; Matth. 13, 30 369 lolio] cf. Matth. 13, 30 370/371 cf. Act. 4, 31

252

HISTORIA APOSTOLICA I

Fecit habere fidem ; sed quod magis exilit unus Concutiturque locus, cecinit Scriptura decoros Pacem ferre pedes ; horum sub gressibus ergo 380 Laeta mouetur humus, quibus est sermone Magistri Pax commissa pii, quae deportata per illos Exiit in cunctas ueloci munere terras. Villi. De eo ubi in multis hominum milibus credentium unum cor erat et anima una, qui praedia sua uendentes deferebant pretia pauperibus eroganda et ponebant ante pedes Apostolorum. Ecce tot egregiis unum cor esse cateruis Incipit atque animam populus nanciscitur unam.

377 habere fidem] Ouid., Heroid. 21, 234; Ouid., Trist. 3, 10, 36; Ouid., Fasti 4, 58; Propert. 3, 6, 6; 3, 23, 4 sed quod magis] Hor., Serm. 2, 6, 72 380 sermone Magistri] Paul. Petric, Mart. 5, 669; cf. Alcuin., Garni. 1, 685 scripsit sermone magister; Alcuin., Carm. 1, 743 Beda sermone magister 382 munere terras] cf. Нor., Ep. 1, 6, 5 munera terrae 384 Incipit atque] Stat., Theb. 11, 660

377 sed] se M quod] quo G" ' M, quid Migne Perugi exsilit Migne Perugi McKinlay unus] intus uel unus P3 378 cecinit - decoros] stupeas conquire latentem С La scripturas L"' 379 gressibus] gregibus Ch ego Ch 380 est] en PI magistro Ch 382 exit Ch L" , exilit Lo Villi. De eo ubi - Apostolorum] оm. E M Mo P4 Pm Migne Perugi, De eo ubi multis milibus credentium unum cor erat et omnia ante pedes apostolorum mittebant offerebant pauperibus eroganda К De eo ubi multis milibus credentium erat cor unum et anima una, qui prediorum suorum ante pedes apostolorum offerebant pretia pauperibus eroganda О in multis] multis G Lr hominum] оm. C Lr P3 PI T Vi militibus Lo" erat unum cor P2 qui - Apostolo rum] qui prediorum suorum (prediorum suorum] prç laboribus suis Lr) ante pe des apostolorum deferebant (offerebant Lr PI T, offerre VÎ) pretia pauperibus ero ganda С Lr P3 PI T Vi defferebant Ch L P8, deferrentia Lo " ' 383 egregius Ch, egregis L" cor esse cateruis] corrui ueretur humis M esse cateruis] uiuere turmis Pi, uiuere turmis ss. uel esse cateruis Pm 384 incipi Ch atque animam populus] et populus animam O nascitur Ch L" M" , nanascitur L'°"

378 Scriptura] cf. Rom. 10, 15; Isai. 52, 7; Nah. 1, 15 380/381 cf. loh. 14, 27 382 exiit] cf. Marc. 16, 15 ; 16, 20 ; Matth. 28, 19 383 unum cor - cateruis] cf. Act. 4, 32 multitudinis ... cor unum 384/416 cf. Act. 4, 32-37

HISTORIA APOSTOLICA I

253

385 Quis dubitare queat mysteria dogmatis, unum Personas tres esse Deum, cum milia uulgi Conueniant sub mente pari numerique frequentis Sint animi uelut unus homo ? Quae turba perennem Portatura crucem Dominumque secuta fidelem 390 Spreuit agros habitura polos. Haec nempe facultas Fortior est de parte magis conquirere totum Atque caducorum pensare manentia causis Et quaestum per damna sequi. Non, prodige rerum Venditor, ista facis, sed qui tua iura tenere, 395 Ambitiose, cupis paruoque in tempore linquis, Quod semper uis esse tuum. Sic spargere rura Nolle carere fuit. Quid enim substantia prodest, Quae seruata perit, quam sideris arce locatam Commodius qui cedit habet ? Pete, creditor, inde 400 Vsurae maioris opem gazasque reconde, Quo nequeant aduersa pati ! Non deterit ullus Perpetuas ibi casus opes ; sine fine tenebis,

386 milia uulgi] cf. Arator 1, 202 391 Fortior est ...] Ouid., Rem. am. 442 393 prodige rerum] cf. Lucan. 4, 373 o prodiga rerum 395 paruoque in tempore (linquis)] cf. Ouid., Met. 2, 668 paruoque in tempore certos; Ouid., Met. 12, 512 paruoque in tempore nudus; LHL 4, 137 396 Quod semper ...] Lu can. 7, 431; Martial. 6, 55, 1; 9, 51, 1 398 arce locatam] cf. Verg., Aen. 2, 33 arce locari; Ps. Ouid., Epicedion Drusi 61 locatus in arce 400/401 cf. Sedul., Pasch. Cam. 4, 19-20 caeloque recondi / thensauros 401 aduersa pati] Lucan. 8, 627 402 sine fine tenebis] Waltharius Prol. 4; cf. Ouid., Met. 2, 502 sine fine tenentem; Audrad., Trin. 2, 40 sine fine teneri; Carm. de Lucia 239 sine fine tenebit 385 mysteria] ss. uel per mistica O, per mystica C Lr P3, mistica La Lo docmatis PI, nil dogmatis P8 386 cum] cui С millia Migne 387 conueniant] conueniunt Lr, cum ueniant Ch sub] inter lin. Mo munerique Ch 388 sunt M uel Ch L" ' perhenne La, perhennem Lo O P8 V 389 Dominumque] dominum quç Ch sequuta Perugi fidelem] fidem Ch 390 nemphe La 391 conquire Ch 392 adque PI, autque M persare Ch 393 et - sequi] et per dampna sequi questum Lo questum La sequi] inter lin. P3, sequi P8 395 ambitione Lr in temp relinquis Ch 396 rura] rerum Ch 398 periit Ch 399 cedit G 400 opem] interUn. Pm recorde Mo" '' 401 quo] que PI, quae Perugi nequant Ch L" pate L" non] nec Lr deteret Pm, terit Ch L" 402 perpetuas ibi] perpetua o tibi Ch, perpetua sibi P8 ibi] ubi Pm 386 milia] cf. Act. 4, 4 393 quaestum per damna] cf. Luc. 17, 33 Matth. 6, 19-20; Luc. 12,33

400 cf.

254

HISTORIA APOSTOLICA I

Quod dominum debere facis. Nunc aspice partes, Lector docte, pias et tecum mente sagaci 405 Volue, quid esse putes, rutili quod pompa metalli Ponitur ante pedes sacris non tradita dextris ! Destitui debere probant, quod tangere uitant, Calcandumque docent, quod subdunt gressibus aurum ; De quo terrenae ueniunt ad pectora curae, 410 Consimili iactatur humo. Quo sistat, auare, Mens tua, disce, loco ! Quod tu custodis anhelus, Quod statione premis, quod cerneré saepius ardes, Cuius in amplexus per somnia cuncta recurrís, Horrescunt tractare pii nec tunc quoque gestant,

403 aspice partes] cf.Veig., Georg. 4, 2 aspice partem; Iuuenal. 10, 209 aspice par tis 404 Lector - sagaci] cf. Walahfr., Carm. 2, 116 Vos, ait, o socii, uobiscum mente sagaci mente sagaci] Aldhelm., De uirg. 1129. 1480; Alcuin., Versus de sanctis Eubor. 1, 1421; Karol. et Leo 54; Smaragdus S. Michaelis, Carm. 3, 4; Godesc, Carm. 7, 126; Vita Galli 1739; Carm. Cent. 101, 27; 140, 49; 167, 11; 171, 3; MGH Poetae 4, 347, num. 7, 11; Pass. Am. 578; Ligurinus 2, 421; cf. Eugen. Toi., Carm. 39, 2 mente ... sagaci 405 rutili (quod pompa) metallil cf. Lucan. 9, 364 rutilo curuata metallo; Gesta Bereng. 2, 203 rutilo farcire metallo; Sidon., Carm. 2, 418 rutilo crustante metallo; Sidon., Carm. 17, 9 rutilo cui forte metallo 405/406 metalli - pedes] Beda, Expos, act. аp. 3 407 tangere uitant] cf. Нor., Ep. 1, 3, 16 tangere uitet; Нor., Serm. 1, 2, 106 tangere nolit 407/410 destitui - humo] Beda, Expos, act. аp. 4 409 ueniunt ad pectora curae] cf. Stat., Theb. 8, 606 rediere in pectora curae; Stat., Silu. 4, 6, 89 humanaque pectora curae; Stat., Achil. 1, 533 ueniunt in pectora 411 Mens tua ...] Ouid., Ep. ex Ponto 3, 3, 103 413 Cuius in ample xus] cf. Ouid., Fasti 2, 180 Huius in amplexus; Ouid., Amor. 3, 8, 12 huius in amplexu 414 Horrescunt ...] Verg., Aen. 12, 453

403 quod] quae C EP2P3P4PIT Vi 404 lector] + o К bctor Lr 405 pu tas Pi" rutuli PI quod] ss. uel quia O, que PI, quia ss. quod Mo, quia ChELLa Lo Lr M Pi P3 P4 P6 Pm Vi 406 non] inter lin. G tradita] dedita Lo, debita Migne Perugi 407 restitui C ' uetant L" '' Lr 408 calcaldumque G docet Lo" 409 pectore P8" 410 iacetur Lr" '\ iactetur Lr'°" homo C" L" Vi " ' auere O 411 mens tua] menstrua M tu] inter lin. L custodia M 412 Í. quod] quo PI sçpius cernere Mo ardens G 413 amplexu La Lo Lr Pi 'm P3 P4 'm P8 'm V, amplexis ss. uel -us С per] ss. pos L recurres E"' 414 gestant] certant P6"

406 ante pedes] Act. 4, 35

HISTORIA APOSTÓLICA I

255

415 Cum bona facta parat. Quantum speculantur in illo Stare nefas, et dona gerens contemnitur aurum ! X. De eo ubi Ananias fraudauit ex pretio agri conscia uxore sua et minoris pretii uenditum fuisse professi sunt atque ob hoc sunt pro falsitate puniti, cum beatus Petrus dixisset Ananiae, quare fefellisset Spiritui sancto, non esse mentitum hominibus sed Deo. Decid« infelix Ananias uulnere culpae Fur census sub fraude sui. Cadit impia coniunx Supplicio percussa pari, quia crimine ab uno 420 Fit commune nefas, quotiens scelus ante peractum Consensus facit esse suum. Non mentis auarae Vindex illa fuit sententia. Denique quando 416 et dona gerens] cf. Verg., Aen. 2, 49 et dona ferentis 417 Decidit infelix] cf. Verg., Aen. 5, 329 Labitur infelix 418 impia coniunx] Stat., Theb. 12, 123 419 crimine ab uno] Verg., Aen. 2, 65 420 Fit commune nefas] cf. Lucan. 1, 6 In commune nefas; Stat., Achil. 1, 669 iam commune nefas 421/422 mentis auarae / Vindex] cf. Нor., Cann. 4, 9, 37 uindex auarae fraudis

415 parat] in marg. alia lectio parant P6, parant E'°" L'°" O" ' V Migne Perugi speculant P7, speculatur Lr" illis M P6" 416 gerens] ferens T au rum] et aurum Mo" X. De eo ubi - sed Deo] оm. E M PmT Migne Perugi, De eo ubi Ananias fraudauit de pretio agri cum sua uxore et minoris uenditum pretii confessi sunt, ubi et sunt pro falsitate puniti, cum Petrus dixisset Ananiae quare fefellisset spiritui sancto, non esse mentitum hominibus sed deo O, De Anania et Saphira P4 Annanias CLrP3P8VVI ex pretio] de pretio C La Lr O PI V VI conscia] + sibi P2 P8 uxore sua] uxore С P3 PI VI fuisse] om. V atque] om. C, et Lr P3 PI VI ob hoc] ab hoc L P2, ob hec С sunt] om. P2 cum beatus sed Deo] om. VI beatus] om. C Lr P3 PI dixisset Annaniae CLLoLr P8, dixisse Annaniae La quare - mentitum] quare fefelliset de spiritu sancto non esset mentitus Lo Spiritu P8 V (de uerbo fallere' cum datiuo, cf. Hudson-Williams 1953: 91) spiritum sanctum P2 non esse - sed Deo] om. C, et (et] om. PI P8) non esset (esse PI PS) mentitus (mentitum PS) hominibus (hominibus menti tus Lr) sed deo La Lr P3 PI P8 esset Pi hominibus mentitum G homini PI 417 decedit L" ' Annanias С L" La" 418 census] succensus P7 sui] inter lin. G, sua Perugi coniux G L" O P8 Perugi 419 subplicio P8 parae P8" 420 quoties L" PI P8 Migne Perugi 421 non] in marg. aliter nam P8, nam CLo P2 auare La Pm

417/436 cf. Act. 5, Ml

256

HISTORIA APOSTOLICA I

Auri cessat amor, qui pectora semper adurit, Quo capitur mortale genus, qua pullulat omne 425 De radice malum, cuius uiolentius ardet Ambitio crescente modo stimulantque rapinis Addita lucra famem ? Sed quod mutata uoluntas Falsi crimen habet cumque est iam cautio uoti, Stare decet nec uelle prius uiolare sequenti ; 430 lus proprium retinere magis quam demere fas est. Omnibus exemplum sanxit uindicta duorum, Ne quis dona uocet, quae sponsio debita poscit. Respice, uera fides, ac dogmate clara beato Verba require Petri : "Quisnam te fallere suasit ?" 435 Conclusitque probans : "Homines haud talia fando Deludis, mentite Deo." Quae damnat iniquos, Aedificat doctrina pios. Quod Spiritus almus

424 (quo capitur) mortale genus] cf. Arator 1, 237 424/425 qua pullulat omne / De radice] cf. Verg., Georg. 2, 17 Pullulat ab radice; Paul. Nol., Carm. 28, 298 qua pullulat arbor 425 uiolentius ardet] cf. Ouid., Ars am. 1, 23 uiolentius ussit; Stat., Theb. 6, 427 truculentior ardet 427 mutata uoluntas] Claud., De rapt. Pros. 3, 280; cf. Lucr. 3, 674 mutata potestas 428 falsi crimen habet] cf. Iuuenal. 13, 210 facti crimen habet iam cautio uoti] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 270 nam cau tio uerbi 429 Stare decet ... uiolare sequenti] cf. Verg., Aen. 12, 153 Perge, decet ... meliora sequentur 430 ius proprium] Verg. Aen. 11, 359 432 debita po scit] cf. Martial. 9, 31, 4 debita poscebat; Val. Flacc. 2, 552 iam debita posci; Verg., Aen. 6, 66 = Ouid., Heroid. 15(16), 19 non indebita posco; Ligurinus 3, 498 indebita poscis 433 dogmate clara beato] cf. Hibern. Exul, Carm. 6, 1, 2 dogmate clara pio; Radbod., Carm. 2B, 20, 2 dogmata clara dedisti 435 haud talia] Verg., Леи. 10, 599 talia fando] Verg., Aen. 2, 6; Hrotsu., Mar. 806 437 Aedificat ...] Ouid., Met. 11, 204; Iuuenal. 6, 503 Spiritus almus] cf. Arator 1, 139 423 aduris PI 424 quo] qui PI" '' qua] quia Pm" ' , qu*a P8, quo Perugi pululat G Lo" 425 uiolentis L"', uiolentior Migne Perugi 426 simulantque Migne Perugi 427 muta La" O 428 falsi] sponsio Lr cri men] nomen Lo" uoti] uerbi uel uoti P4, uerbi in marg. uel uoti T 429 decet] ss. debet G uiolare] uiola PI sequente Lo" 430 deme L" 431 sancxit Lo V, sancxssit PI 432 sponsio] sponte E" debita sponsio T 433 dogmata Mo Pi" ' P4 T, docmata Vi" beati E Mo P4 P8 Pm Vi 434 Petro P6" ' feilere Lr 435 haud] ss. uel aut C, haut G Lr, aut Pi 436 mentite** P8, mentire L" Migne Perugi, mentiri L'°" dampnat О 437 pius PI

423 auri ... amor] cf. I Tim. 6, 10 mentite] cf. Act. 5, 4 es mentitus

425 de radice malum] cf. I Tim. 6, 10

436

HISTORIA APOSTOLICA I

257

Sit Deus, ex multis plena est instructio libris Et tamen hinc capit arma fides. Quo tendimus ultra ? 440 Quis dubitet, quod Petrus ait : "Qui iure uenitis Ad latices, hoc state loco !" Satis hostibus obstat Ecclesiae quod forma sonat : Diuisor amare, Iudicium de fine time ! Qui criminis auctor • Errorisque tui est, fusa ruit Arrius aluo 445 Infelix, plus mente cadens, letumque peremptus Cum luda commune tulit, qui gutture pendens Visceribus uacuatus obit : пec poena sequestrat, Quos par culpa ligat, qui maiestatis honori Vulnus ab ore parant - hic prodidit, ille diremit 450 Sacrilega de uoce rei. Deus arbiter orbis

439 quo tendimus ultra] cf. Lucan. 1, 190 quo tenditis ultra; Val. Flacc. 4, 519 cur tenditis ultra; Stat., Theb. 1, 155 quo tenditis iras; Verg., Aen. 5, 670 = 8, 113 = 9, 781 = Stat., Theb. 8, 601 quo tenditis? inquit 440 Quis dubitet] Verg., Georg. 4, 242; Ouid., Ars am. 3, 349; cf. Arator 1, 385 Quis dubitare queat Petrus ait]/orsitan in deperdita parte Actorum Petri (McKinlay 1951) iure uenitis] Lucan. 1, 191 441 hoc state loco] cf. Lucan. 6, 133 quo stare loco 443 criminis auctor] Propert. 2, 6, 19; Ouid., Met. 15, 40; Alc. Auit., Cam. 1, 215; Gesta Bereng. 3, 171; Gesta Apoll. 155; Ligurinus 2, 308; cf. Hrotsu., Gong. 559 commissi criminis auctrix; Verg., Aen. 9, 748 пec uulneris auctor; Arator 2, 660 444 fusa ruit Arrius aluo] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 300-304 Arrius ... uisceribus fusis; Epiphan., Haeret. 68, 6; Euseb. Caes., Hist. eccl. 11, 14 (transi. Rufini) 447 uisceribus uacuatus obit] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 304 uisceribus fusis uacuus 447/448 пec poena seque strat / Quos par culpa ligat] cf. Lamentum Poenitentiae 126 — MGH Poetae 4, 775, 42, 3 ut par poena semper urat, quos par culpa sociat; Hildebert. Cenoman., Vita b. Marie Egypt. 766 Quos quia culpa ligat par, par quoque pena fatigat 448 qui maiestatis honori] cf. Coripp., lust. 4, 289 sed maiestatis honore 450 Deus arbi ter orbis] Beda, Vit. S. Cuthb. 21, 28 arbiter orbis] Ven. Fort., App. 23, 25; Ven. Fort., Vita Mart. 2, 478; Sedul., Pasch. Carm. 4, 165; Alc. Auit., Carm. 2, 338; 6, 628

438 plana La'°" Lr est] inter lin. La 439 et] at P2 tamen] tunc PI hic P2" PI P8" 440 uenistis О 441 ostibus Lr" 442 quo L" derisor Perugi amare] auare P2, auare ss. uel amare Mo, forte 'avare' Migne 444 erroris Mo" '', erroris quç С fuso T Perugi Arius Ch L3 M O P5 P6 P8 T McKinlay 445 loetumque EGOP1P3P4 P6 PI P8 T К letum*que Lr perhemptus Lo 446 guttere P2" gutture pendens] gutta rependens P7 447 obiit L" ' P8 paena L 448 magistatis P7, magestatis LaLr Pi P2 449 parent E" prodit Mo" ' dirimit P7 450 rei] cf. Waszink 1954:8I-88: "Here the plural rei can only be understood, if it is connected with the subject ofparant; therefore the words hic prodidit, ille diremit should be regarded as a parenthe440 ait]/orsifn« in deperdita parte Actorum Petri (McKinlay 1951)

258

HISTORIA APOSTÓLICA I Personis tribus est, in quo simul una potestas. Abstulit his species operum bonitate creatas, Qui fabricatoris non inspexere decorem Errantesque putant, qui fecerit omnia, factum.

XI. De eo ubi beato Petro incedenti per medium omnes qui diuersis locis adferebantur aegroti et iacebant in lectulis, sancti corporis eius umbra sanabat, ita ut ab infirmitatibus et daemonibus curarentur. 455

Fama ciet populos ad mystica signa salutis E cunctis properare locis et pestibus aegros In lectis deferre suis, quos urbis in illa

451 cf. Sedul., Pasch. Cam. 1, 31 Arcibus aetheriis una est cum patre potestas; Milo, Sobr. 1, 562 Personis tribus his unum constare uigorem; Paul. Nol., Cam. 32, 166 in utroque est unus uigor, una potestas ; Ven. Fort., App. 2, 5 Virtus una manens idem, tribus una potestas 454 Errantesque ...] cf. Stat., Achil. 1, 610 Errantesque sinus; Val. Flacc. 6, 583 Errantesque uiros; Val. Flacc. 8, 164 Errantesque genae 455 mystica signa (salutis)] Milo, Sobr. 2, 534 dum mystica signa reuelat signa salutis] Germ., Arat. 399; Paul. Petric., Mart. 1, 162; 3, 226; Aldhelm., De uirg. 852. 867; Alcuin., Cam. 1, 149; Ioh. Scot., Cam. 4, 1; MGH Poetae 5, 425, num. 1, 3, 7

tic clause and should be put between dashes; theyfurnish an explanation of the words ab ore"; Waszink 1953:258. 452 hic P6" , is P2 operum species O creata PI 454 fecerat Lr Mo XI. De eo ubi - curarentur] оm. E Pm Migne Perugi, De eo ubi sancto Petro ince denti per medium omnes egroti iacentes in lectulis suis umbra sanabantur, ita ut ab infirmitatibus et demonibus curarentur O, De infirmis umbra sancti Petri sanatis P4 beato] sancto С Lr P3 PIT V VI incedente С Lr PI P2 P3 P6" T, incidente G qui] оm. La, de P2, qui de GLoPIV qui - corporis] aegroti iacentes in lectulis CP3 PI T VI qui - curarentur] egroti iacentes in lectulis eius sanabantur infirmi ita ut absque infirmitatibus suis et demonibus curarentur Lr diuersis] оm. Lo afferebantur Lo PI P2 V et iacebant] quos iacen tes P2 umbra sancti corporis eius P2 eius] оm. LaV,et G eius umbra sanabat] sumbrasabant PI umbra] membra P3" , humbra H sanabantur C PI P3 TV VI ita ut - curarentur] a spiritibus inmundis et ab uniuersis infir mitatibus P2 ut] + et La ab] оm. P8 et daemonibus curarentur] suis curarentur VI, uniuersis (uniuersis] diuersis G La) et a spiritibus curabantur (curabantur] оm. V, curarentur Pi) inmundis G L La Lo PI P6 P8 V curabantur PI 455 signa] in marg. dona P6, dona P4 Pm, dona ss. uel signa Lr 456е]aeИ

455/458 cf. Act. 5, 16

HISTORIA APOSTOLICA I

259

Parte locant, qua sacra tenet uestigia Petrus. O mihi si cursus facundior ora moueret 460 Centenosque daret uox ferrea, lingua diserta Нac in laude sonos, quantum speciosior esset Ambitus eloquii, uariis aperire figuris Singula пeс modicis includere grandia uerbis, Quae fuerit rerum facies, cum tempore paruo 465 Morborum cecidere greges et fluxit ad omnes Improuisa salus, quam corpore fusa sereno Luminis umbra creat, dubiaque a morte remoti Erexere caput ! Sed non deprendere uisu Auctorem potuere boni, quibus ardua uirtus 470 Occultat quam praestat opem, resque ante paratur Quam spes ulla foret, furtiuaque praemia uitae

458 Parte locant] Ouid., Fasti 5, 293 459 О mihi si] Stat., Theb. 8, 739; Val. Flacc. 8, 10; Claud., Carm. 8, 650; Vita Leudegarii 1, 375; cf. Verg., Леи. 8, 560 o mihi ... si 459/461 cf. Vita Vrsm. 1, 773-775 Nam mihi si cursus facundior ora resoluat / Centenosque ferat facundia plenius ipsa / Наc in laude sonos, aut si mihi ferrea uox sit; Verg., Georg. 2, 40-45 = Verg., Aen. 6, 626-627 o decus ... non, mihi si lin guae centum sint oraque centum / ferrea uox ... ; Sil. Iral. 4, 525-526 non, mihi ... si gloria linguae, centenasque ... uoces; Ouid., Met. 8, 533 non mihi si centum ... ora; Ouid., Fasti 2, 119-120 nunc mihi mille sonos ... uellem; Claud., Pan. Prob, et Olyb. Cons. 55 non mihi centenis ... si uocibus; Alcim. Auit., Carm. 3, 335 non cui uel centum linguae uel ferrea uox est; Pers. 5, 1-2 Vatibus hic mos est, centum sibi poscere uoces, / Centum ora, et linguas optare in carmina centum 462 elo quii] cf. Ven. Fort., Vita Mart. 1, 23 facundo eloquio sulcauit uates Arator uariis ... figuris] cf. Paul. Nol., Ep. 8, 3 uariis malesuada figuris; Gesta Bereng. 1, 124 uariis distincta figuris 465 cecidere greges] cf. Stat., Theb. 4, 463 In uulnus cecidere greges 467 a morte remoti] cf. Iuuenal. 12, 58 a morte remotus; Stat., Theb. 10, 379 a morte remissos 468 deprendere uisu] Val. Flacc. 1, 464; cf. Sil. Ital. 3, 408 uisu comprendere 469 ardua uirtus] Ouid., Ars am. 2, 537; Ouid., Pont. 2, 2, 111; Lucan. 4, 576; Stat., Theb. 10, 845; Stat., Silu. 5, 2, 98; Vita Galli 224. 515. 1309. 1515. 1545; Galt. Castil., Aíex. 6, 418; cf. Нor., Carm. 3, 24, 44 uirtutis ... arduae 471 praemia uitae] Lucr. 3, 899; 5, 1151; Sedul., Pasch. Carm. 1, 341; Damas., Epigr. 2, 12; 13, 8

458 quo T tenent PI" uestigio Vi 459 fecundior Pl 460 darent С P6" P8°' deserta L" La" Pi" 461 hic PI"' 462 apperire L" 463modicus C" La" ' inclaudere La" 464 fuerint O spe cies ss. uel facies Lr O 466 quam] que Pl 467 a] inter lin. GLP8 468 deprehendere La" Lo Pi P2 P8 Perugi 470 quam] que P7, quod L resque] res quae P3 471 furtiua*que Pl 467 umbra] cf. Act. 5, 15

260

HISTORIA APOSTOLICA I

Dat medicina latens, et anheli corporis aestus Ignaro languente rapit, quam nescit adesse Qui uenisse probat, crescitque potentia facti 475 Agnitione carens. Cuius splendoris imago Omnia peruolitans tactuque nocentia mundans Stat donis fugitiua oculis et munere plenos Linquit ubique toros hostesque a sensibus atros Proicit ac nebulis larualibus exuit artus. 480 I citus et curas hominum de calle frequentans Excute, Petre, gradus ! Tecum medicina salutis Ambulat : adde uiam ! Spes est ad gaudia uelox In pedibus non esse moram ; tua semita uita est ; Si properas, iam nemo iacet ; tu motibus umbrae 485 Corpora cuncta leuas. Atque hoc simul inscia uoti Sumit turba tacens, quod, cum rogat, accipit unus. [Omnibus ergo salus uno poscente uenibat.]

472 dat - aestus] Mico, Cam. 1, 28 dat medicina] Ouid., Trist. 2, 269 dat medi cina salinem corporis aestus] cf. Lucr. 4, 1023 permoti corporis aestu 473 nescit adesse] Ouid., Trist. 1, 2, 40 476 omnia peruolitans] cf.Veig., Aen. 8, 24 omnia peruolitat tactuque nocentia] cf. Verg., Aen. 2, 683 tactuque inno xia 479 exuit artus] Ouid., Met. 9, 268 exuit artus 480 I citus et] Vita Galli 347 curas hominum] Pers. 1, 1; Tibull. 3, 4, 9 481 Excute ...] cf. Ouid., Amor. 1, 6, 25 Excute! sic inquam medicina salutis] Drac, Laud. dei 1, 204; Alcuin., Carm. 10, 5; Pass. Arn. 488 482 ad gaudia uelox] cf. Ouid., Ep. ex Pont. 1, 2, 121 ad praemia uelox; Claud., In Rufin. 1, 240 ad facinus uelox 483 tua semi ta uita est] cf. Arator 2, 581 485 inscia uoti] cf. Ouid., Met. 10, 481 nescia uoti; Ouid., Ars am. 1, 64 uoti nescius esse tui; Ouid., Amor. 3, Иb, 40 uoti nescius esse mei 486 accipit unus] cf. Claud., In Eutr. 1, 486 accipit unum

472 anhaneli E, haneli L corpori aestum PI 477 figitiua P8 munera Pm 478 liquit E T, linquid L P4'°" thoris C" ' La"\ thoros C'm ELa'°" Lo Lr Mo PI Pm V a] inter lin. Pi 479 proiecit C" L" La" ' PI, proticit Perugi *ac PI laruaribus CEC L'°" Mo P2 P4 P8" ' Pm T Vi, lararibus L" , lauaribus PI exiuit P6" ' 480 i citus] ictus L PI P8" curas] curruis PI 482 ambula L" 483 semi*ta V uita est] uitast Per ugi 484 in marg. Pm 485 simul] inter lin. P4 486 tacens] ss. uel ia- V, iacens Lo Pi P4" ' Perugi Post 486 Vnius ad uocem cuncti sensere salutem in marg. Vi 487 Ch M P5 Pm, in marg. G P3 Vi, cett. оm. una Pm

479 exuit artus] cf. Act. 5, 15 liberarentur ab infirmitatibus suis 5, 15

480/481 cf. Act.

HISTORIA APOSTOLICA I

490

495

500

505

261

Quaerite, quos agitat tanti reuerentia facti, Quid typicum res ista ferat ! Librisque uolutis Noscite, quod soli cessa est haec gloria Petro, Quaeue sub hac specie lateant documenta, uidete ! Quae temptabo loquens, et si datur ista facultas, Aridus ut magnas impellat riuulus undas : Rursus ab antiquis ueniunt miracula causis ; Firmior in cunctis capitur substantia rerum Corpore sensa suo ; sequitur quae corpore certo Funditur et solidam non terminat umbra figuram, Sed tamen ipsa sibi praecedere corpora signat. Ecclesiam terris colimus, quam prodere nullos Aetheriam dubitasse licet, sed uerior illa est, Quae super astra manens caelestis et alta uocatur. Haec, in transcursu dubii quae cernitur orbis, Ad uitae datur esse uiam spatioque sub isto Destinat aeternae quos colligit, atque probatis Hinc iter est excelsa sequi. Regit agmen utrumque

488 Quaerite ...] cf. Martial. 9, 91, 5 Quaerite qui malit; Ouid., Met. 6, 184 Quaerite nunc; Propert. 1, 1, 26 Quaerite non sani; Lucan. 1, 417 quaerite, quos agitat reuerentia facti] cf. Val. Flacc. 5, 598 reuerentia belli; Ouid., Met. 7, 146 = 9, 556 reuerentia famae 497 Funditur et ...] Verg., Aen. 10, 271; Sil. Ital. 6, 338 501 super astra] Alcuin., Carm. 1, 250 super astra precantis; Epigr. de beato lohanne 20, col. 656C da super astra deo 505 Hinc iter ...] Val. Flacc. 4, 561 agmen utrumque] Ouid., Met. 12, 467; Sil. Ital. 5, 437 488 quos] quis La" ' agitet Perugi 489 ferat] gerat La Lr P3, gerat ss. ferat О 490 cessa] cassa Lr 491 quaeue] que Lr" PI sub] ss. in P4 T Vi specie] spetiae V uidete] figure ss. .i. uidete Lr 492 tentabo Migne Perugi 493 aridas РЗ" magnus La" ' riuolusPS" 494 ueniunt] ss. uel uenient P6 495 rebus ss. uel rerum P6 496 corpora P6" , corpor e К corporae G sensa] inter lin. P4 sequitur quae] sequiturque C E" Pi P8, sequiturque et Migne Perugi quae] qua V corpore] a corpore C Pi РЗ Р8 Т 498 corpore ss. uel corpora Mo 499/555 om. La 499 nullos] nullum С Р6, nullis LOP1P2 РЗ Р8 Рm К nulli Lr Migne Perugi 500 aetheram Lo" , aetheream C Ch L L3 La Lr M P2 P5 P6 Migne McKinlay, aeteream Per ugi dubitare ss. dubitasse О liquet P4 ilia est] illast Perugi 501 mariens Lo" 502 transcursu] transgressu T dubii P8, dubi E" L"' P6" dubii quae] dubiique С 503 uitae] uitam C E G P4 T Vi Migne Per ugi uia С G""' P4 T Vi Migne Perugi ipso Lo" 504 aeternis L'°" adque P7 505 inter P8" excelsa sequi] excelsaque Lr" 495 substantia rerum] cf. Hebr. 11, 1 - perdurat] cf. Matth. 16, 19

497 umbra] cf. Act. 5, 15

505/509 regit

262

HISTORIA APOSTOLICA I

Petrus et hinc ductis sorti dat sidera turmis, Vt patuit per uerba Dei : "Quod solueris" inquit "Quodque ligas terris, sic uinctum siue solutum Aethere perdurat." Culta haec quam cernimus aruis 510 Ergo figura foret ; firma est, quam nubila gestant. Petrus utramque regens ibi corpus et hic parat umbram, Vt, quos hic uitiis noxisque resoluerit aegros, Innocui ducantur ei, quae permanet astris, Susceptura pias hac emundante cateruas. XII. De eo ubi zelo Iudaeorum omnes Apostoli, ne praedicarent, in carcerem sunt detrusi ; quos angelus nocte produxit; qui mane ostiis clausis custodibusque ibidem positis in templo magis quam in carcere sunt reperti. 515

Interea templi zelo mordente priores Ecclesiam creuisse dolent animaeque colonos, Ne spargant, quod corde metant, in sede relegant

507 Vt patuit ...] Ouid., Ars am. 3, 729; Sil. Ital. 9, 556 510 nubila gestant] cf. Verg., Georg. 4, 196 nubila librant 513 Innocui ducantur ...] cf. Ouid., Fasti 2, 623 Innocui ueniant 516 creuisse dolent] cf. Stat., Theb. 10, 181 creuisse dolen tes 517 Mico, Garni. 1, 328 506 hinc] inter lin. Lr doctis G" sorte O P3 P8 T" 507 solueres P3" 508 quodque**** G terris] in marg. P3 sic** V, sit ss. uel sic О uictum G"'' PI siue] atque ss. siue Pm, sitque ss. sicque О 509 aethaere P6, aethera PI, aetherae L culta] ss. cuncta P6, in marg. al. cuncta P8, cuncta ss. culta O, cuncta P2, culpa L" quam] quae O, quç T cernimus aruis] centenarius O"', cernitur aruis 0'°" 510 foret] inter lin. L, manet Perugi 511 gerens in marg. regens P6 ibi corpus] inter lin. Pm 512 ut] et T Vi noxiisque O" ' resolueret L"'' Lo " ' 513 ingnocui Lr ducuntur CE, ducatur O" 514 emundate P6" ' XII. De eo ubi - sunt reperti] оm. E P4 Pm Migne Perugi, De eo ubi Iudei apostolos ne predicarent in carcerem miserunt Vi, De eo ubi Iudei apostolos (apostolos Iudei T) ne (non C) predicarent in carcerem (carcere P3) miserunt, quos angelus nocte perduxit (eduxit P3, produxit Lr O), qui mane in templo non in carcere sunt re perti (reperti sunt P3) C Lr O P3 PI T detrussi Lo, retrusi V hostiis G L'°" LoPi" P2P6P8 KhosteisL" clausis] inter lin. Pi custodibusque] custodibus qui P8 ibidem] оm. L P6 carcere] inter lin. P2, carcerem L P6 reperti sunt Lo P2 516 colones P6" , colonus PI 517 quo T" corda T metunt L"" V°" religant PI 515/526 cf. Act. 5, 17-21. 23

517 relegant] cf. Act. 5, 18 posuerunt

HISTORIA APOSTOLICA I

263

Carcens, ut desint nascenti sarcula messi. Angelus adueniens tenebrosa uolumina noctis 520 Reppulit et subito micuerunt astra sereno. Erumpensque dies alieno tempore sanctos Ad templum facit ire uiros. Sed cardine fixo Irrita signato custodia permanet antro Stansque suis foribus uallante crepidine carcer 525 Clausus apostolicis uestigia pandit aperta Gressibus et uigiles illudit ianua fallax. O numquam neglecta fides, cui subiacet illud, Quod natura negat ! Propriis quam legibus uti Non sinit Omnipotens ; quotiens iubet ipse uicissim 530 Posse quod insolitum fieri, mirata perurget. Si quis adhuc fragili meditatur pectore Thomam, Hinc documenta petat ; quia tunc penetrata recepit Ianua clausa Deum, mirum est, si corpore portam

519 tenebrosa uolumina noctis] cf. Stat., Theb. 1, 351 tenebrosa uolumina torquens; Iuuenc. 1, 213 tenebrosa uolumina cordis 520 Reppulit et ...] Verg., Aen. 7, 450; Martial. 8, 55, 19; Ouid., Met. 2, 157; 14, 296 (Reppulit et stricto); Stat., Achil. 1, 100 micuerunt astra sereno] cf. Lucan. 1, 530 fulgura ... micuerunt crebra se reno astra] cf. Arator 1, 1019 angelus astra ferens 521 (dies) alieno tempore (sanctos)] cf. Drac, Laud. dei 1, 77 stellas alieno tempore uisas 522 ire uiros] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 7, 30 cardine fixo] cf. Verg., Aen. 7, 621 = Sil. Ital. 13, 251 cardine uerso; Stat., Theb. 10, 853 = Lucan. 9, 528 = Val. Flacc. 5, 19 cardine summo; Germ., Amt. 20 cardine firmo 525 uestigia pandit] cf. Verg., Georg. 2, 258 pandunt uestigia 526 Gressibus et ...] Stat., Theb. 5, 430 527 О numquam] Lucan. 9, 222; Ouid., Amor. 2, 9a, 1; Stat., Silu. 2, 7, 90; Verg., Aen. 11, 732; 12, 95 528 quod natura negat] Alcuin., Carm. 1, 1378; Heiric, Germ. 6, 116; Bald. Burg., Carm. 216. 456 propriis quam legibus uti] cf. Heiric, Germ. 6, 116 certis quam legibus uti; Lucr. 5, 959 scibant nec legibus uti; Lucr. 5, 1144 ut uellent legi bus uti; Audrad., Carm. 3, 2, 12 dederat quos legibus uti 531 si quis adhuc] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 15, 1; Stat., Theb. 12, 818; Verg., Aen. 4, 319

518 desinit C" 520 repulit G Pm atra С P1 P8'°" Pm V '' , a*tra Mo, atra ss. uel antra P2, antra Lo Lr O P4 V°"' Migne Perugi 521 alieno] + in P3 524 uallenteí\r í 526 egressibus PI" ' inludit L ""' O Pi PI P8, inludet L" 527 subiacit PI'm 529 quoties G" L" PI P8 Migne Per ugi ipse] illeT 530 quid Lr V perurguet EL '°" Mo'°" Pi P2 531/ 533 in marg. P6 531 metatur L" ' 532 quia] ss. uel qua C, qua L" '

531 Thomam] cf. loh. 20, 24-29

532/533 penetrata - Deum] cf. loh. 20, 19

264

535

540

545

550

HISTORIA APOSTOLICA I Sic adeat, quem uirgo parit, quem uiscera matris Integra concipiunt ? Humanam quae, rogo, carnem Sumere causa fuit, nisi suscitet ? Inde reuersus Exhibuit pro teste latus nostrique fauillas Corporis exemplo proprii docet esse nouandas, Vulneribus sua membra probans. Modo, Didyme, discis, Quam fuerit dubitasse nefas, an fecerit Auctor, Quod uobis licuisse uides. Si uoluere sensu Cura subit, quod Christus ait, non indiga uocis Est species, cur has sancti liquere tenebras. Dixit opima parans hos luminis esse ministros Et candelabri positas uelut arce lucernas In tota fulgere domo. Nox nulla retentat, Quos lumen lux ipse uocat, qui dona ferentem Et testem meruere Deum, qua lege cauernis Occulerit locus ille suis tot in ordine soles, De quibus, ut tenebras pulsis erroribus orbis Vinceret, aeternam meruit cognoscere lucem.

534 uirgo parit] cf. Sedul., Pasch. Cam. 5, 323 Virgo parens; Rahew., Theoph. 1 Ad tua uirgo parens uiscera matris] Ouid., Met. 2, 724; Cons, ad Liuiam 264; Damas., Epigr. 13, 1; 30, 1; 37, 3; 43, 1; 46, 2; Paul. Nol., Cam. 15, 89; Hrotsu., Mar. 871 ; Ekkeh. IV, Bened. 1, 1, 47 535 Integra concipiunt] cf. Verg., Georg. 1, 87 Pinguia concipiunt 536 inde reuersus] Sil. Ital. 9, 257; cf. Lucr. 5, 604 inde reuertens ; Val. Flacc. 8, 272 inde reuerti ; Arator 1, 29 538 docet esse nouandas] cf. Lucr. 2, 588 docet esse figuras; Sil. Ital. 13, 262 docet esse salutem 539 uulneribus sua membra] cf. Arator 2, 306 541 cf. Arator 2, 646-647 uos / ignotos uitare licet 542 Cura subit] Propert. 1,11, 5; Sil. Ital. 1,327 534 adeat] adiit P4 536 suscitet inde reuersus? P2 reuersus] uersus L" , resurgens P4 T 537 fauillis O" ' 539 membra] inter lin. Lr modo] do O" Didime ELr O Pi P8 PmT К Dydime Mo Vi dicisL" 540 fuerat T 541 quo PS" ' uobis] nobis Migne uoluere] soluere Lr O P3 Migne Perugi 542 indigia L 543 loquere Lr" '' tenebras] ss. uel latebras P4 T, latebras E G L Mo P2 P6 P8 V 544 parens Lr"' Pi" , ferens ss. parans О hos] os P8 liminis L" 545 arte P3" lucenas L 546 domi L" retantat Perugi 547 quos - ipse] iam lumen quos ipse Pi ipsa lux P4 ipse] ss. uel ipsa E Mo, ipsae V, ipsa C Lr P2 Pm Perugi 548 teste L lege] longe О" 549 oculeret Lo, occuleret C P2 P3 P4 Pm T°" V Vi ille] ipse К 550 tenebris P4 551 uicerat L" '

537 exhibuit - latus] cf. loh. 20, 27 544/546 hos - domo] cf. Matth. 5, 1416 547/548 cf. loh. 8, 12 ; Matth. 5, 14

HISTORIA APOSTOLICA I

265

XIII. De eo ubi septem diacones ordinati, inter quos Stephanus est electus, cum dixissent Apostoli oportere se uerbo magis praedicationis insistere quam mensis populo ministrare. Iura ministerii sacris altaribus apti In septem statuere uiris, quos undique lectos Leuitas uocitare placet. Quam splendida coepit 555 Ecclesiae fulgere manus, quae pocula uitae Misceat et latices cum sanguine porrigat Agni ! Hoc numero delatus honor sublimia secum Sacramenta gerit, per quae nunc longius ire

552 cf. Milo, Sobr. 2, 920 Iusque ministerii sacris altaribus apti iura ministerii sacris] cf. Vita Leudegarii 1, 77 iura ministerii sacri sacris altaribus apti] cf. Ven. Fort., Carm. 1, 14, 3 altaribus aptus; Carm. de S. Landberto 370 sacris altaribus aptum; Paul. Petric, Mart. 2, 90 sacris altaribus illi; Alcuin., Carm. 20, 3 sacris altari bus adstans 552/553 Iura - uiris] Aldhelm., De metr. et enigm. 2 (71, 12) 552/556 Iura - agni] Beda, De art. metr. cap. 2, lin. 2-6 553 septem] defi gura, cf. Aug., Ciu. Dei 11, 31; Aug., Sem. 95, 2 555 pocula uitae] Comm., Apol. 86; Walahfr., App. 5, 6, 8; Vita Clem. 412; Wipo, Versus ad mensam regis 9; MGH Poetae 4, 1062, num. 16, 1, 2 558 Sacramenta gerit ...] cf. Lucan. 4, 229 Sacramenta tenent; Sil. Ital. 10, 448 Sacramenta deis longius ire] Lucr. 4, 211; Ouid., Fasti 5, 650 XIII. De eo ubi - ministrare] оm. EP4 Pm Migne Perugi, De eo ubi .vii. diaconi sunt ordinati inter quos Stephanus est electus, cum dixissent apostoli debere magis pre dicare quam mensis ministrare Q De eo ubi ab apostolis .vii. diaconi sunt ordinati G diacones] diaconi Lr P3 PI Vi, sunt diaconi Pi, sunt diacones Mo Vi, diacones sunt С P3 PI T ordinate L° '', ordinati sunt P2, sunt ordinati Lr elec tus est Stephanus Lr cum dixissent - ministrare] оm. Vi dixissent] duxissunt PI oportere - ministrare] debere magis predicare quam mensis populo (populo quam mensis Q ministrare С Lr P3 PI T magis uerbo G Pi 552 alteribus L"' 553 statuere] secuere Migne uiris] uiros С Lr P4 Mi gne 554 quam] que P7 splendide C" , splenda E" 556 porrigit La" Pi" 557 hoc] huic Migne Perugi sublima P7 558 quae] ss. uel quem С 552/553 Iura - uiris] cf. Act. 6, 1-6 553 septem] defigura, cf. Apoc. 1, 4; 1, 11; 1, 20 ecclesiae; cf. Apoc. 1, 12; 1, 13; 1, 20 (bis); 2, 1 candelabra; cf. Apoc. 1, 20 [bis); 2, 1; 3, 1 stellae; cf. Apoc. 4, 5 lampades; cf. Apoc. 1, 4; 3, 1; 4, 5; 5, 6 spiritus; cf. Apoc. 5, 1; 5, 5; 8, 1 sigilla (signacula); cf. Apoc. 5, 6 cornua; cf. Apoc. 8, 2; 8, 6; 10, 7; 11, 15; 15,6; 15, 8; 16, 1; 17, 1; 21, 9 angeli; cf. Apoc. 8, 2; 8, 6 tubae; cf. Apoc. 10, 3; 10, 4; (bis) tonitrua; cf. Apoc. 11, 13 milia; cf. Apoc. 12, 3 diademeta; cf. Apoc. 2, 3; 13, 1; 17, 3; 17, 7; 17, 9 capi ta; cf. Apoc. 15, 1; 15, 6; 15, 8; 21, 9 plagae; cf. Apoc. 15, 6 zonae; cf. Apoc. 15, 7; 16, 1; 21, 9 phialae; cf. Apoc. 17, 9 montes; cf. Apoc. 17, 9 reges statuere] cf. Act. 6, 3 constituamus

266

HISTORIA APOSTOLICA I

Non patitur mensura uiae, ne plura locutus 560 Inueniar dixisse minus. Sit cura ministris Officium librare suum, quo laudis amictu Hunc deceat lucere chorum, quem mysticus ordo Consecrat in numero, cui dant caelestia formam. Promissum seruabo modum. Venerabilis orbi 565 Coetus ait : "Verbi potius nos conuenit omnes Quam mensae captare cibos." O gloria diues Oris apostolici, numquam permitiere plebem Virtutum sentire famem ! Dispersa talenti Crescere summa solet ; commissa pecunia linguae 570 Displicuit, cum sola fuit. Locus indicat iste, Quod meliora rudi populo sint fercula mentis Quam fusae per membra dapes lateque peritum Nutriat ingenium uerbi pinguedo superni. Nam quid corporeae prosunt alimenta saginae

559 Non patitur ...] Lucan. 8, 13; Ouid., Ep. ex Ponto 1, 10, 4 ne plura locutus] cf. Verg., Aen. 7, 599 = 11, 461 = Ouid., Met. 12, 322 = Stat., Theb. 11, 572 = Lucan. 2, 490 = 7, 746 nec plura locutus; Lucan. 8, 453 non plura locutus; Ouid., Met. 6, 622 nec plura locuta 559/560 ne plura locutus / Inueniar dixisse minus] cf. Ligurinus 1, 273-274 Timeo ne multa loquendo / Inueniar dixisse minus 562 my sticus ordo] Alcuin., Cam. 69, 81 564 seruabo modum] cf. Verg., Aen. 10, 502 Et seruare modum; Lucan. 2, 381 secta fuit, seruare modum; Martial. 10, 33, 9 Hunc seruare modum uenerabilis orbi] Ven. Fort., Cam. 2, 8, 9; 8, 3, 321; 10, 12, 1; Alcuin., Cam. 1, 79; Ermold. Nigel., Ludow. 2, 3 566 o gloria diues] cf. Conr. de Megenb., Planctus eccl. 1, 3 o quam gloria diues 570/572 Locus - da pes] Beda, Expos, act. аp. 6 571 rudi populo] Ouid., Ars am. 2, 624 574 ali menta saginae] Lucan. 3, 683; cf. Ouid., Ibis 21 = Sil. Ital. 5, 582 alimenta senectae

559 loquutus Lo 560 ministri Lr 561 libare P2" ' , liberare P8" quo] quo in P8" amictu] amictu uel honore P3 562 hunc] nunc С decet L° ' P3" que P4 563 caelestia] ecclesiae L 564 seruando Mo P3"", seruare P2 modo L" ' PI, fidem ss. modum Mo 565 uerbo PI" 566 capturae P6" o] a PI 568 disper**sa P8 570 fuit] inter lin. Mo 571 fercula] sarcula Perugi, pocula ss. uel fercula Lr mentis] messis Migne Perugi 572 lauteque Pi P6" Pm 574 nam] ss. uel num P8, num G'°" prosint LLa'°" LrPI saginae] sanguine PI

560/562 sit cura - chorum] cf. Ps. 103, 1 -2 confessionem et decorem induisti, amictus lumine sicut uestimento 565/566 uerbi - cibos] cf. Act. 6, 2 568ss. cf. Matth. 25, 14-27

HISTORIA APOSTOLICA I

267

575 Esuriente anima ? Cuius ieiunia pasci Semper ab ore decet, mensam ut tendamus ad illam Vberibus uerbis ad quam conuiua recumbit, Qui uestis candore nitet, ne fulcra beata Deserat, abstractus quisquís deformis ad illam 580 Eloquio sordente uenit. Ferat esca salutem Progrediens de pane poli, gula pectoris ipsum Ambiat atque animi pleno gustare palato Interior festinet homo. Ne uilior esset Causa relicta tamen, clans tractanda ministris 585 Creditur et numerum tenuit pretiosa supernum. XIIII. De eo ubi sanctus Stephanus, qui primus martyr effectus est, a Iudaeis lapidatur, pro quibus etiam, ut eis ignosceretur, orabat. Qui caelos apertos aspiciens Filium hominis a dextris Dei stantem uidere se dixit. Quem cum lapidarent persecutores, ad Sauli pedes sua uestimenta posuerunt.

575 anima ... ieiunia pasci] cf. Ven. Fort., Carm. 8, 5, 9 animam ieiunia pascunt; Ouid., Met. 4, 263 ieiunia pauit 576 ab ore decet] cf. Ouid., Heroid. 4, 78 in ore decet 577 Vberibus uerbis] cf. Stat., Silu. 2, 3, 54 Vberibus stagnis conuiua recumbit] cf. Martial. 3, 30, 1 conuiua recumbis ; MGH Poetae 5, 437, num. 18, 10 conuiua recumbit 578 candore nitet] cf. Ilias Lat. 733 = Flodoard., Inuoc. 16 candore nitentes; Paul. Petric, Mart. 4, 561 candore nitebant; Hrotsu., Mar. 348 candore nitentem 579 Deserat abstractus] cf. Ouid., Met. 3, 696 Protinus ab stractus 582 gustare palato] cf. Ouid., Fasti 4, 533 gustasse palato; Ouid., Trist. 4, 1, 31 gustata palato 584 causa relicta] Claud., Carm. min. 40, 10; cf. Martial. 12, 68, 1 urbis mihi causa relictae 585 Creditur et ...] Ouid., Ars am. 2, 220; Ouid., Fasti 3, 648

575 animae La ieiunia] zeiunia L 576 ore] hore V 577 uberius Pi recombit Lr 578 ne] оm. PI beatus О"' 579 de*serat Mo adstractus Perugi 580 surdente С 581 gu*la О 582 adque PI anime P6" 584 tractare] ss. -anda P6, tactare O" 585 speciosa P3, prciosa V XIIII. De eo ubi - posuerunt] оm. EPm Migne Perugi, Stephanus martyr P4, De passione sancti protomartiris Stephani Vi, De eo ubi (+ sanctus T) Stephanus primus martyr lapidatur a Iudeis, pro quibus ut eis indulgeretur orabat (orauit O), qui caelis apertis (celos apertos LS) filium hominis a (ad L3 PT) dextris (dexteram LS) dei stantem uidit (uidit] оm. О), quem qui (qui] оm. LS) lapidabant ad Sauli pedes sua (sua] оm. LS) uestimenta posuerunt CL3 O P3 PI T, De eo ubi Stephanus primus

579 deserat abstractus] cf. Matth. 22, 11-14

581 pane poli] cf. loh. 6, 32

268

HISTORIA APOSTOLICA I

Emicat hinc Stephanus, primus qui in agone coronam, Nominis heres, habet, de quo praenuntia palmae Vox cecinit, quod causa dedit. Sere proelia, martyr, Felices habitura neces, ubi gloria poena 590 Et cadere est ortus iugulisque parantibus aeuum Nascitur aeternae complectens munera uitae ! Vitae principium fuit en sine fine beatae Sic meruisse mori. Lapides, Iudaea rebellis, In Stephanum lymphata rapis, quae crimine duro 595 Saxea semper eris. Hunc denique Christus adoptat, Ad quem miles ouans, per uulnera sacra uocatus, Sanguine fecit iter cupiensque in praemia uictor Нac properare uia niuei metitus honorem Callis ad excelsi pergit fastigia regis 600 Et per tot lapides petrae coniungitur uni. 586 Emicat hinc ...] cf. Val. Flacc. 4, 289. 501 Emicat hic; Verg., Aen. 12, 728 emicat hic in agone coronam] Audrad., Слоя. 2, 50 587 nominis heres] Ouid., Met. 6, 239 = 15, 819 = Fasti 5, 155; Claud., Garni. 10, 39; Walahfr., Carm. 23, 159; Flodoard., Triumph. Ital. 11, 5; Vita Agnetis 401; Vital. Bles., Aulularia 63; Ligurinus 1, 263; 5, 340; cf. Ouid., Fasti 1, 615 cognominis heres 589 gloria poena] cf. Iuuenal. 10, 187 gloria poenas 591 aeternae (complectens) munera uitae] cf. Drac, Laud. dei 3, 467 aeternae speramus munera uitae 592 sine fine beatae] cf. Ouid., Ibis 205 sine fine beatum; Beda, lud. 157 sine fine beatam; Eugen. Toi., Append. 12, 9 sine fine beatis 593 Sic meruisse] Lucan. 2, 117 593/595 Lapides - eris] Beda, Expos, act. аp. I 594 crimine duro] cf. Drac, Laud. dei 1, 111 crimina du ra 595 saxea semper eris] cf. App. Verg., Eleg. in Maecen. 1, 144 florida semper eris 597 praemia uictor] Ouid., Met. 10, 680; Ouid., Trist. 4, 10, 96; Sil. Ital. 16, 522 martir lapidatur a Iudeis, pro quibus ut eis indulgeretur orabat, qui celis apertis filium hominis stantem a[d] dextris dei uidit cuius qui lapidabant ad Sauli pedes uestimenta posuerunt Lr sanctus] beatus V qui] оm. P2 est effectus La, effectus est et P2 lapidatur] lapidatus est Lo, lapidatus Pi P2, lapidaretur V agnosceretur Lo orauit P2 586 hic P6" ' primus qui in] qui primus Migne, qui primus in Perugi 587 haeres Lr Migne, huius Perugi pronuntia PI 588 causa* Pm 589 ubi] ibi P3 590 et cadere] hic adhere PI ortus est V parentibus G Lo" '' Mo" Pi" PI P8" ' , patentibus Migne 591 munere P4" ' , mune*ra Lr 592 оm. L La Lo Lr O P2 P3 PI V, in marg. C E G Pi, [Vitae - beatae] Mi gne principium uitae С T 593 rebelies E°''' 594 criminç P8 595 adobtat О 597 in] inter lin. L, ad ss. in E 598 аc L" ' properate P4" 586/623 cf. Act. 6, 5-7, 60 dabant

593 lapides] cf. Act. 7, 56-59

600 cf. Act. 7, 58 lapi

HISTORIA APOSTOLICA I

269

Quis furor iste nouus, nulli feritate secundus, Parcere nolle pio ! Vibrantibus acta lacertis Saxa iacis ; parat ille preces nec respicit, unde Grando nefanda cadat, qui tempore mortis amicae 605 Pro populo peccante rogat. Licet omnia tecum Tela feras silicesque graues et pondera libres, Quem perimis uicturus erit, qui fine colono Seminat exemplum, quo surgat uinea Christi Et calicem Domini conuiuia festa coronent. 610 Lumina cordis habens caelos conspexit apertos, Ne lateat, quod Christus agat. Pro martyre surgit, Quem tunc stare uidet, confessio nostra sedentem Cum soleat celebrare magis. Caro iuncta Tonanti In Stephano fauet ipsa sibi ; dux praescius armat, 615 Quos ad dona uocat ; ne quis hic dimicet anceps, Corpus in arce Dei patuit pro munere testi.

601 quis - nouus] Verg., Aen. 5, 670; Drac, Romul. 5, 1 nulli - secundus] cf. Vita Agnetis 250 nulli feritate secunda; Audrad., Carm. 3, 4, 294 nulli feritate secun de 602 uibrantibus acta lacertis] cf. Ouid. , Heroid. 12, 7 iuuenalibus acta lacer tis; Ouid., Met. 4, 707 sudantibus acta lacertis 602/603 acta lacertis / Saxa] Vita Leudegarii 1, 475-76 604 tempore mortis] Lucan. 2, 195 ; cf. LHL 5, 390 605 licet omnia] Ouid., Amor. 3, 4, 7; Ouid., Heroid. 20, 201; Ouid., Met. 14, 171 606 et pondera libres] cf. Claud., Carm. 33, 178 et pondera librat 609 conuiuia festa coronent] cf. Martial. 4, 55, 17 conuiuia festa Carduarum ; Iuuenc. 3, 738 conuiuia laeta frequentent; Vita Leudegarii 1, 323 conuiuia laeta frequentant; Drac., Romul. 6, 119 conuiuia laeta celebrant 610 lumina cordis] Ven. Fort., Vi ta Mart. 2, 418; MGH Poetae 1, 58, num. 22, 11; Audrad., Carm. 3, 3, 95; Flodoard., Triumph. Palest. 2, 18 616 in arce Dei] cf. Hrab. Maur., Carm. 2, 2, 28 = 3, 28 = 80, 11, 2 in arce deus; Theodulf., Carm. 13, 24 = Hrab. Maur., Carm. 92, 4, 4 ab arce deus pro munere testi] cf. Lucan. 9, 1070 pro munere tali

602 nolle] nullo Lr 603 iaces PI paret G 604 cadit O" qui] cum P3 V quun Mo amice Migne Perugi 606 tçla Lr pondere L" Lr PI PS" 607 fine] sine Lr PI 608 seminet P2 surget T uinia PI 609 coronant P1'm 611 quid L P2 P4 PI P8 T V Vi""' surgat P6"''' 612 quem] que PI uidit P6'°" 614 praescius] pretius Lr 615 uacatP7" ' 616 in marg. Pi testis V Migne Perugi

603 preces] cf. Act. 7, 59 inuocantem

610 caelos . . . apertos] cf. Act. 7, 56

270

HISTORIA APOSTÓLICA I

Ad Sauli posuere pedes uelamina saeui, Infernum quod Hebraeus ait. Iam constat utrisque Hinc meritum sentire suum : cum sidera martyr, 620 Carnifices inferna petunt. Sors prima reuelat Exemplumque creat, quod talia bella gerenti Hoc de fonte fluit, sic occidentibus ut mox Tartara succedant, morientibus astra patescant. XV. De eo ubi beato Petro et Iohanne manum imponentibus in Samaria baptizatis cum Spiritus sanctus superueniret, Simon, qui iam fuerat baptizatus, post magus pecunias obtulit, ut hoc facere posset. Qui beato Petro est increpante confusus, quia cor eius in felle et amaritudine teneretur.

617 Sauli] cf. Hier., In ¡sai, 17 Praef. Saul qui in lingua nostra expetitum uel infernum sonat (vgl. Schwind 126 Anm. 138) 620 inferna petunt] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 248 inferna petens sors prima] Lucan. 9, 211 621 (talia) bella ge renti] cf. Lucan. 10, 147 ciuilia bella gerenti; Sil. Ital. 1, 69 inania bella gerentem; Sil. Ital. 14, 157 sociataque bella gerenti; Flodoard., Triumph, Ital. 8, 4 pia bella ge renti; Claud., Carm. 26, 394 sed bella gerenti 622 hoc de fonte fluit] cf. luuenc. Praef. 9 Smyrnae de fonte fluentes; Paul. Petric., Mart. 2, 154 tali de fonte fluentes

618 Ebrehus Lr iam] nam C 621 quod] inter lin. L geraenti V 622 hac Lo" fluit] manat G L'°" La P3 PI P8 V, ftuat VI 623 succedunt P3"'", succendant Perugi petescant P3" , pateseant Perugi XV. De eo ubi - teneretur] оm. EPm Migne Perugi, De eo ubi Simon Magus pecuniam offerens Petro increpante est confusus P4 beato] оm. К sancto C Lr O P3 PIT VI Iohanni LLi Lo PIc°" P2P8 in Samaria] Samaria Li Spiri tus - baptizatus] sanctus spiritus superueniret in omnes baptizatos Lr sanctus spiritus PI subueniret VI, superueniet L3 Simon] + magus P2 Si mon qui - teneretur] Simon babtizatus postea effectue est magus VI, magus pecu nias obtulit Symon etiam post ut facere posset (possit C) qui a Petro increpatus confusus est quod cor eius in felle (+ et amaritudine С) teneretur C P3 T qui iam] iam О PI fuerat] оm. O PI baptizati L3, baptizans V1 post] оm. L3 P2 magus] оm. P2, magnas V pecuniam Lr P2, pecunia L3 optulit GLaP2 ut - posset] ut facere possit L3 possit PI PI qui beato - con fusus] qui a Petro confusus est О qui beato - teneretur] qui a Petro increpatus confusus est quoniam cor eius in felle teneretur Lr beato] sancto PI est] оm. G V increpatus confusus est PI confusus] + et dicente P2 quia] qui L3 P8 teneretur et amaritudine P2 et amaritudine] оm. O PI tenetur L

HISTORIA APOSTOLICA I

271

Saepe sibi socium Petrus facit esse Iohannem, 625 Ecclesiae quia uirgo placet. Quo denique iuncto Samariae uicina petens baptismatis undis Ablutas signauit oues, quibus adfuit almus Spiritus et uarias fecit procedere linguas. Fonte quidem lotus sed non in pectore mundus, 630 Hic fuerat Simon ille magus, quem prodidit orbi Poena sequens nescisse fidem ; contractibus auri Munera uult aequare Dei nummisque referre, Quod pretio mercator emat. Quem talia Petrus Attemptare uidens, "Quisnam te, perdite," dixit 635 "Mouit ad ista furor, Domini quod gratia donat, Vt uenale putes ? Sensu hoc, non sumitur auro Nec licet, ut caelum corrupta pecunia quaerat, Quam terrae scrutator amat. Tibi nulla profecto Нac superest in sorte quies nec ad ista uenire 624 Saepe sibi] Val. Flacc. 3, 128 facit esse] Catull. 97, 9 624/625 Saepe placet] Beda, Expos, act. аp. 8 625 uirgo] cf. Acta Iohannis 113; Hier., In Isai. 15, 56 denique iuncto] r/Verg., Aen. 2, 295 denique ponto 626 Samariae uici na petens] cf. Sedul., Pasch. Cam. 4, 43 Bethaniae uicina petens; Lucan. 6, 268 Hinc uicina petens baptismatis undis] cf. Arator 1, 663. 744 628 uarias - linguas] cf. Coripp., loh. 4/5 (4), 680 et uarias imitatur reddere linguas; Arator 1, 955 629 pectore mundus] cf. Radbod., Carm. 5, 30 cum pectora munda 630 Simon] cf. Acta Petri 5 634 Attemptare uidens ...] cf. Sil. Ital. 2, 523 Attemptare dapes; Sil. Ital. 12, 97 Attemptare uias; Val. Flacc. 4, 12 Attemptare ueto 635 gratia donat] Claud., Carm. 8, 283; Aedilu. 10, 6; CB 40, 1, 1; cf. Paul. Petric, Mart. 2, 688 gratia doni 637 Nec licet ...] Lucan. 2, 629; Propert. 2, 17, 15; Stat, Theb. 6, 896 638 nulla profecto] Lucan. 7, 445; App. Verg., Aetna 129 639 sorte quies] cf. Aldhelm., Carm. eccl. 8, 17 = Flor. Lugd., Carm. 14, 7 sorte quiescit 624 socium sibi G fecit Petrus P3 fecit С Joannem Migne Perugi 626 patens Lr 627 ablotas L" affuit E G Lr Mo O Pi P6'°"P 7 PmT Vi, affluit P6" almus] alma PI 629 in] inter lin. L Lo 630 prodit Lr" '' 631 paena L Lo contractibus auri] nummisque referre Lr 632 Deo P8 numisque Migne, munisque Perugi nummisque referre] contrac tibus auri Lr 633 quod] quo P2 emat] eat P2 634 adtemptare G La "°" Lr Mo P6 P8 V Vi, adtemtare La ° ' PI, attentare Lo Migne, adtentare Perugi 635 mouit] monita PI foror Р8" ' domini] in marg. Vi 636 potes L"'', putas s5. putes Mo 637 nec] non T 638 scrutator] seruator О nulla] оm. Perugi

624/628 cf. Act. 8, 14-17 mon] cf. Act. 8, 9

629 cf. Act. 8, 13

629/642 cf. Act. 8, 9-24

630 Si

272

HISTORIA APOSTOLICA I

640 Tu poteris, pollute dolis, qui cordis amari Felle tumens aliena petis. Namque atria mentis Spiritus illa subit, quae simplicitate nitescunt." Нac de uoce sacrae lux est manifesta figurae : Ecclesiae speciem praestabat machina quondam 645 Temporibus constructa Noe, quae sola recepit Omne genus clausisque ferens baptismatis instar, Cum uaga letales pateretur turba procellas, Ad uitam conuertit aquas. Simul ipsa columbam Diluit et coruum, sed non concordia mentis 650 Fecit utrosque pares ; hunc guttura plena rapinae Subduxere uiae cupiensque in funere pasci Nil potuit uitale sequi ; redit ales amica Frugibus et nullis succumbit naufraga lymphis, Nutriri de morte timens, studioque laboris 655 Dat documenta pii, quanto teneatur amore Plus operi deuota fides, rostrique modesti Pignus oliua fuit ; dilectio semper in ore Fructum pacis habet ; uolitant in fluctibus ambo

640 pollute dolis] cf. Sil. Ital. 11, 321 polluta dolis 641 aliena petis] cf. Catull. 62, 32b aliena petentes ; Val. Flacc. 5, 508 non aliena peto 643 manifesta figu rae] cf. Stat., Theb. 3, 43 manifesta ruinae 644 Ecclesiae speciem] cf. Alcuin., Carm. 4, 54 = Sedul. Scot., Carm. 2, 18, 14 Ecclesiae specimen 646 Omne genus ...] Lucr. 1, 160. 1026; Verg., Aen. 9, 510 648 ad uitam conuertit aquas] cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 4 in uinum conuertit aquas 648/649 columbam ... coruum] cf. Sedul., Hymn. 1, 104 discedant corui, sola columba redit; Prud., Diu. 3, 9-11 co lumba refert ... / coruus ... / haeserat 655 teneatur amore] Verg., Aen. 1, 675; luuenc. 4, 42 (magno teneatur amore) ; cf. Sil. Ital. 3, 65 tenebat amore 656/657 rostrique - oliua] cf. Prud., Ditt. 3, 9 ore columba refert ... oliuae 657 dilectio semper in ore] cf. Iuuenal. 14, 205 sententia semper in ore

640 pollute] corrupte P3 qui** P8 642 ille P6" 643 lex C" ' 645 quae] quem G " ' 647 loetales E G L Lo Mo O Pi P2 P3 P6 PI V, letales LrT, laetales La, lethales Perugi peteretur Perugi 649 deluit in marg. uel diluit P6, deluit C La O Pi P3 P8 V concordia] cordia L 650 rapina P2 651 subduxe L" cupiens P2 652 alis С 653 subcumbit P7, subcombit Lr nafraga V'' 654 de morte] in marg. P4 labores E"''' 655 do*cumenta P8 656 opera L PI rostrisque PI 658 fructus G Mo P4 Vi uolitantque La

644/663 cf. Gen. 8, 6-11

656/657 rostrique - oliua] cf. Gen. 8, 11

HISTORIA APOSTOLICA I

273

Ex uno sanctoque sinu seruantis in aluo 660 Purgati uallante freto ; tamen exulat unus Et reditu cessante perit ; non ergo saluti Sufficit unda lauans, nisi sit sine felle columba, Qui generatur aquis. Simon hic baptismatis undam Contigerat, sed coruus erat sua lucra requirens, 665 Quae numquam meruere Deum, qui limine templi Vendentes arcere solet. Meliora sequamur ! Petrus ad ista uocat, qui filius esse columbae Dicitur ore Dei meritoque hac matre creatus Ecclesiae sublimat opus. De munere prolis 670 Nomen habet genetrix, quod Spiritus eligit almus, Alitis innocuae dignatus imagine cerni. XVI. De eo ubi angelus dixit Philippo ire obuiam spadoni et thesaurario Aethiopum reginae admonitusque se propin-

659 in aluo] cf. Arator 2, 151 662 sine feile columba] cf. Aldhelm., De uirg. 492 sine feile columbas; Milo, Amand. 2, 123 sine feile columbas; Cam. Cent. 39, 5 = Mico, Neniae 39, 5 sine feile columbae; Thiofr., Willibr. 3, 358 sine feile columba; Sedul., Pasch. Cam. 2, 171 per uolucrem / quae feile caret 663 baptismatis un dam] cf. Arator 1, 626 664 coruus] de uolatu Simonis, cf. Vita Petri 4; 3031 665 limine templi] Stat., Theb. 1, 641; Sil. Ital. 1, 617; 11, 103; cf. Arator 1, 288 666 meliora sequamur] Verg., Леи. 3, 188 667 filius - columbae] cf. Hier., De nom. Hebr. 60, 22ff. ; Eucher., Instr. 2, p. 143 668 hac matre creatus] cf. Ouid., Met. 2, 553 sine matre creatam; Ouid., Met. 2, 756 cum matre creatam; Hincm., Cam. 3, 1, 3 quam matre creatus 669 munere prolis] Stat., Silu. 1, 1, 23 ; MGH Poetae 5, 437, num. 17, 6, 1 ; cf. Iuuenc. 1, 49 munera prolis 670 Spiri tus ... almus] cf. Arator 1, 221

659 albo P6" 660 purganti L Lr" uallente Pi" freto] freo P6 exsulat Migne Perugi McKinlay 662 sine] in marg. uel fine E 663 hic] оm. P2 665 deum numquam meruere La" qui] quia Mo limina Pi "'' , lumine PI 666 arce P4" 669 munere] numere С La 670 genitrix G"" Lo Lr Mo Pi'°" P2 P4 PmT V Migne Perugi elegit L" La" PI 671 ignocuç Lr XVI. De eo ubi - baptizari] оm. E P4 Pm Migne Perugi obuiam] uiam О et thesaurario] оm. P2, thesaurario С О P8 T, et thesaurarium Li reginae Ethiopum P2 reginae] regione L3 admonitusque] оm. C Lr Pi PI T, am663/666 Simon - solet] cf. Act. 8, 13 666 uendentes] cf. Marc. 11, 15 667 fili us - columbae] cf. Matth. 16, 17 671 alitis] cf. Matth. 3, 16; Marc. 1, 10; Luc. 3, 22;Ioh.i,32

274

HISTORIA APOSTÓLICA I

quauit ad currum. Quem mox leuauit eunuchus, qui legebat Isaiam ad locum, in quo de Christi praedixit natiuitate et passione. Cui cum euangelizasset, uisa aqua repetiit baptizari. Angelus alloquitur plenum uirtute Philippum Australem celebrare uiam, qua spado iugatis Aethiopum pergebat equis, qui fidus in aula 675 Reginae seruabat opes. Volat axe citato Gaudia fixa petens curruque merebitur ipso Errorum iactare rotas. О quanta bonorum Semina percipies, qui tam pretiosa lauacri

672 Angelus - uirtute Philippum] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 326-27 sed plenum uir tute locum ... / angelus plenum uirtute (Philippum)] cf. Heiric., Germ. 4, 27 plenus uirtute reuexit 675 reginae] cf. Plin., Nat. Hist. 6. 186 uolat axe cita to] Ven. Fort., Carm. 3, 17, 3; Vita Leudegarii 1, 259; cf. Iuuenal. 1, 60 peruolat axe ci tato; Thiofr., Willibr. 2, 247 sol surgeret axe citato; Beda, Vit. S. Cuthb. 11, 13 sub axe uolarat; Galt. Castil., Alex. 2, 275 dum licet axe citato 678/679 lauacri / Sumere dona] cf. Aldhelm., De uirg. 1532 sumentes dona lauacri; 1576 dona lauacri; 1733 sumpsissent dona lauacri

monitusque P8, ammonitus L La PI, ammonitus que V, et ammonitus O, qui et admonitus L3 admonitusque - baptizari] et propinquauit ad currum VI, qui cum appropinquasset ad currum eleuauit eum ad se eunucus legens Isaiam in loco ubi de Xpisto erat testimonium quod cum illi euangelizasset Philippus uisa aqua rogatus est ab eo baptizari P2 se] оm. L3 La О, et С Lr P3 PI T appropinquauit La, adpropinquauit Lr mox] om. V leuauit mox T leuauit] eleuauit O, leuauit eum Li eunuchus] + ad se La qui] om. La elegebat L3 legebat - quo] legebat enim Esaiam loco in quo La Esaiam L V Isaiam - baptizari] Esaiam prophetam de natiuitate et passione Xpisti cui predicans uisa aqua petiit baptizari L3 ad locum] at locus P6 P8 V, et locus L ad locum - praedixit] оm. С Lr PI T, de О in quo - praedixit] om. P3 de Christi - passione] praedixit de natiuitate et passione Xpisti О P7 T, de Xpisti natiuitate et passione predixit Lo passione] + Xpisti С P3 cui - re petiit] cui praemissa (praemissa] preuisa С T, predicans uisa PI) aqua repetit (repperit Q С P3 PI T, cui predicans uisa aqua petiit (repetiit Lr) Lr O uisa La Lo PI (C L3 O P2 PI T) Bieler(1955:167; cf. Arator % 687; Act. ap. 8,36). iussa ss. inuenta P6, iussa ChGMMo PI P3 P5 P8 V VI McKinlay repetit L'°", se petiit La Lo PI baptizari] + se P6 673 celebrare] ss. uel celerare O, celerare E'°" P2'°" , celebrare V, celebrare in marg. al. celerare C, celebrare in marg. celerare P8, celerare L Lo P3 P4 T qua] quam L Lr P2 P6P8TV sbado T" 674 aequis CLaV pergebat] torrebat O" 675 uolet E 676 petens] appetens PS currumque P4" me rebitur] ss. merebatur P4 T 677 iactare] ss. uel uitare Lr

672/707 cf. Act. 8, 26-40

HISTORIA APOSTOLICA I

275

Sumere dona uenis sterilique in corpore condis, 680 Quod fructu meliore metas ! Impone Philippum, Cor oris quod Hebraeus ait, qui mentis honorem Nomine teste probat ! Iuuat hunc audire Magistrum Discipuli quia iure docet : dabit ipse, prophetae De quo uerba sonent, cumque omnia fecerit olim, 685 Qua merit nunc parte satus, si credulus audis, Et tibi nascetur tuque inde renasceris illi. Conspectis properanter aquis ardescere coepit Eunuchi fecunda fides, qui gurgite mersus Deposuit serpentis onus plaustroque cucurrit 690 Heliae meditatus iter. Non parua figurae Causa sub obscurae regionis imagine lucet : Comprobat Omnipotens taedarum foedere Moysen Aethiopam sociasse sibi, quem dogmata produnt

681 qui mentis honorem] Prosp., Carm. de ingrat. 304; cf. Prosp., Carm. de ingrat. 541 et mentis honorem 682 nomine teste probat] cf. Ouid., Ep. ex Pont. 2, 1, 56 numina teste probent 684 uerba sonent] Tibull. 2, 1, 32 688 gurgite mersus] Ouid., Fasti 4, 48; Aldhelm., Carm. eccl. 4, 2, 7;Thiofr., WiUibr. 3, 155; Rahew., Theoph. 290 691 sub - imagine] Beda, Expos, act. аp. 8 692/694 cf. Iuuenc. 4, 15 Moysea, qui legum posuit praecepta, iubere

679 dona* PS uenis] inter lin. P8 sterelique Pi " ' , sterili qui Pi corpori P7, pectore O" condis] inter lin. Lo, cordis Perugi 681 oris cor E Lo Mo Pi P4 P6'°" P8 Pm T Vi Perugi, lampadis os P2 Migne mentis] metis P7 682 iuuet Lo" ' T" 683 discipule PT'', discipulum P6" quia] que P7 placet ss. uel docet Lr 684 sonant Lo Lr P3 P8 T V Vi Migne Per ugi cumque] cum qui Mo Vi omnia] in marg. P4 Pm fecerint P7" 686 nascitur P3" 687 cepit La 688 qui] + in Li gurgit emersus L 689 serpentes P7" honus Lo Lr P2 P4 V currit L" 690 Aeliae О meditatus] ss. uel metitus Lr P4, metitus О P2 P6'°" Pm Perugi fugurç Lr 691 licet Pi" ' 691a Comprobat eptaticus qui dicit foedere Moysen Lr 692 Comprobat - Moysen] Comprobat eptaticus qui dicit federe Moysen La ""' Pi V" , in marg. Vel aliter : Comprobat eptaticus qui dicit foedere Moysen O, in marg. uel Eptaticus qui dicit federe Moysen P8, in marg. uel aliter compositus est iste uersus P8, in marg. uel Comprobat omnipotens tedarum foedere Moysen La omnipotens] eptaticus Pi ™" taedarum] te cla rum C Lr" ' , preclarum P2 Mosen P7, Mosem Migne Perugi 692a Conprobat eptaticus qui dicit foere Moyses V 693 Aethiopum P4, Aethiopiam G quam Perugi docmata E

689/690 cf. IV Reg. 2, 11 12,1

692/694 cf. Num. 12, 8

693 Aethiopam] cf. Num.

276

HISTORIA APOSTOLICA I

Postea cum Domino uicinius ore locutum. 695 Quid mirum, si legis amor tunc crescere coepit, Ecclesiae cum iuncta fuit ? Quod sponsa perennis Нac ueniat de gente magis, nec Cantica celant, Quae fuscam pulchramque uocant. Haec pergit ab austro, Aethiopum qui torret humum, Salomonis in ore 700 Pacificum laudare suum, quo nomine dudum Signatum est, quod Christus habet. Iam debita mundo Custodem praemittit opum, quo pignore gazas Incipiat proferre suas. Thesaurus in illa Quis potius quam fontis honor ? Quod ditius aurum 705 Quam locuples sub corde fides ? Quam denique recte Praeuius huic spado est, qua procedente libido Pellitur et capiunt caelestia regna pudici ?

694 ore locutum] cf. Verg., Georg. 4, 444 = Aen. 4, 276 = 9, 319 = Val. Flacc. 8, 36 ore locutus; Verg., Aen. 1, 614 = 9, 5 ore locuta est 695 Quid mirum si ...] Lucr. 5, 1238; Ouid., Heroid. 15, 85; Paul. Nol., Carm. 16, 211; Arator 1, 1054 legis amor] Ouid., Ars am. 2, 158 699 Aethiopum qui torret humum] cf. Ecl. Theoduli 1 Aethiopum terras iam feruida torruit aestas 700 Pacificum] cf. Arator 1, 290; Hier., De nom. Hebr. 93 Salomon pacificus quo nomine (dudum)] cf. Verg., Aen. 5, 117 quo nomine Memmi; Lucan. 8, 609 quo nomine dicent 704 Quis potius . . .] Martial. 10, 66, 5 ; Tibull. 3, 7, 37 705 sub corde fides] cf. Sil. Ital. 6, 381 sub corde metus 707 Pellitur et ...] Stat., Theb. 8, 387 caelestia regna] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 8, 59; Sil. Ital. 9, 309; Iuuenc. 3, 526; 4, 197; Coripp., Iust. 1, 144; Alc. Auit., Carm. 6, 302; Arator 1, 942. 972

694 loquumm Lo 695 tunc] sic ss. tunc Mo crescer L" 696 cum iuncta] coniuncta L" Pi" P4" perhennis G" L3 Lo Lr O 697 аc P4" uenit L" Lo", uenia PI caelant L La P5 P6 PI P8, celant Lr 698 quae] que L3 "', quam Li fusam E" pulchramK" uocant] inter lin. Lr 699 in marg. Mo Aethio pum P8 Salamonis PI, Salemonis Pm, Solomonis Migne 699 post 700 L3 700 pacificem PI" 701 est] inter lin. L debita] dedita Mo 702 gazas] gachas L3 703 incipiet Migne Perugi thesauros L" 704 qui E G'°" P3 T, qui ss. uel quis Mo P4 Vi potior C L3 Lo O Р2 РЗ Р4'°" Р8 Pm V Migne Per ugi diutius L" ' , dies P2 706 hinc Lr spado est ? С Migne qua] ss. uel quo Mo P4, quo G L3 O P2 РЗ T Migne Perugi qua procedente] in marg. uel quo precedente Vi precedente G Lr РЗ

698 fuscam] cf. Cant. cant. 1, 5 1) 700 Pacificum] cf. Luc. 12, 51

698ss. cf. Matth. 12, 42 (cf. III Reg. 10, 701 cf. Act. 8, 27

HISTORIA APOSTOLICA I

277

XVII. De eo ubi Saulus ad Damascum uadens, ut Christi uastaret Ecclesiam, claritate de caelo percussus, Christum audiens et agnoscens, cecidit caecatus triduoque sic fuit et ab Anania baptizatus uisum recepit. De cuius oculis squameae ceciderunt, et post in sporta missus euasit insidias Iudaeorum. Saulus acerba fremens committere bella Damasci Iudaica feritate parat, sed amabitur agnus, 710 Quo properat saeuire lupus. Sors laeta ruinae, In qua culpa cadit ! Didicitque e corpore lapso In mentis iam stare gradu ; cum lumina claudit, Pectora tunc aperit, caelique agnoscitur Auctor Discedente die. Quantum meruere tenebrae ! 715 Post oculos maiora uidet ; mirabile saeclis

708 acerba fremens] Verg., Aen. 12, 398; Val. Flacc. 3, 229 committere bella] Drac, Romul. 8, 647; Galter. CastiL, Alex. 2, 300 710 quo properat] cf. Sil. Ital. 1, 390 quo properatis lupus] Ps. Maxim. Taur., Serm. 29, col. 908B sors lae ta] Val. Flacc. 4, 540 laeta ruinae] cf. Sil. Ital. 10, 101 spectabat laeta ruinam 712 lumina claudit] Aldhelm., De uirg. 2820 714 meruere tenebrae] Stat., Theb. 1, 240

XVII. De eo ubi - Iudaeorum] оm. E Pm Migne Perugi, De eo ubi Saulus Damas cum uadens uastare aecclesiam Xpisti claritate percussus caecatus triduo et ab Annania baptizatus est Vi, De eo ubi Saulus Damascum uadens (uadens] rediens Oг с) uastare aecclesiam Xpisti (Xpisti] Dei О) claritate (claritate] оm. C, caecitate P3 T) percussus (perculsus O) caecatus est (est] оm. С Li) triduo (triduo] оm. Li) et ab Anania (Annania C, Anna non Lr) baptizatus uisum (usum Lr) recepit (uisum re cepit] est Q et de (ex Lr) eius oculis squamae ceciderunt et post in sportam (sporta Lr PS) missus euasit (euasis LS) insidias Iudaeorum C L3 Lr O Pi PI T percus sus] perfusus P2, percussus est V triduoque] triduo qui Lo Annania L Lo P6 P8, AnniaLe"''' babtizatus La recoepit Lo squamae L La Lo Pi К scame P8 ceciderunt squame P2 ceciderunt] + graues V sportam P1 Iudaeorum] оm. V 708/753 post 800 V 708 Saulus] Paulus Vi acerua L PI immittere ss. com- O bella] in marg. P8 709 feritate] ueritate Lr preparat P8" ambitur L" ' 711 dedicitque P7, deditque L" didicitque e] didicit qui E Li Mo P4 T Migne Perugi, didicit de Lr P2, didicit qua Vi, didicitque G, didicitque et P8 713 apperit L 714 descendente T, decedente P6" ' , discendente Perugi die La

709/753 cf. Act. 9, 1-31 Act. 9, 4

709 agnus] cf. loh. 1, 29; 1, 36

711 corpore lapso] cf.

278

HISTORIA APOSTOLICA I

Exemplum dedit alma fides. Anania furorem Excutit, o noua palma ! Lupum domat ille rapacem, Hebraeus quem dixit ouem. Clamabitur orbi Hoc praecone Deus legisque exutus ab umbra, 720 Sub qua caecus erat, terras lucebit in omnes Perpetuo de Sole canens. Ne desine, Saule, Hunc celebrare diem ! Multorum lumine plena Nox datur ista tibi, tuque hic tua nubila portas, Vt mundi purgare queas. Nunc plena figuris 725 Interius documenta sequar tectumque latebris Aggrediar proferre iubar. Quod tempora Saulus In tenebris triduana gerit, facit esse fidelem

716/718 Anania ... lupum ... rapacem .... ouem] cf. Tert., Adu. Marc. 5, 1, 5-6 Nam mihi Paulum etiam Genesis olim repromisit. Inter illas enim figuras et propheticas super filios suos benedictiones Iacob, cum ad Beniamin direxisset: "Beniamin" inquit, "lupus rapax; ad matutinum comedet adhuc et ad uesperam dabit escam". Ex tribu enim Beniamin oriturum Paulum prouidebat, lupum rapacem ad matu tinum comedentem, id est prima aetate uastaturum pecora domini ut persecutorem ecclesiarum, dehinc ad uesperam escam daturum, id est deuergente iam aetate oues Christi educaturum ut doctorem nationum; Tert., Scorp. 13, 1; Hil., Enarr. in Ps. 67, 28; Ambr., Pair. 12, 57; Prud., Ditt. 189-90 Hic lupus ante rapax uestitur uellere molli: / Saulus qui fuerat, fit adempto lumine Paulus; Rufin., Patr. 2, 29; Hier., In Os. 2, 5, 8-9; Hier., Ep. 69, 6 Paulus persecutor ecclesiae et lupus rapax Beniamin, Ananiae oui submittit caput; Aug., Serm. cod. Guelf. 24, 3 Ananias enim uerbum est Hebraeum, quod Latine interpretatur ouis; Aug., Enarr. in Ps. 78, 2; Serm. 176, 8; 279, 1-2 ( = Ps. Aug., Serm. 189, 4) Ananias interpretatur ouis; Chrom. Aquil., In Matth. 35, 5; Ps. Maxim. Taur., Serm. 29, col. 908B; Eucher., Form. 4 (p. 25, 16) 720 lucebit in omnes] cf. Val. Flacc. 1, 16 lucebis ab omni 721 ne desine] Prosp., Epigr. 70, 3 722 lumine plena] Michael Cornub., In Henr. Abrinc. 402; Arator 2, 498 727 in tenebris triduana] cf. Sedul., Pasch. Cam. 5, 242-244 tribus horis / tenebrosi ... / clausi triduo facit esse fidelem] cf. Catull. 97, 9 facit esse uenustum; Arator 1, 624 716 alma fides dedit G Annania C" f ' La Lo P8 Vi""', Ananie Pi" 717 excutit* P8 o] оm. V noua] nona L3 718 Aebreus С, Ebreus Lr V 719 exitus P4" umbris O" 720 lucebit terras L" ' P8"' 721 canens] in marg. uel calens E, calens L3 Mo P4 T Vi Migne Perugi Saulo O" 722 hanc ss. hunc Lr lumina L3°' Mo"' plenam PI 723 tibi] sibi Lo nobila L" 725 iterius Lo prosequar P8"''' tecumque L" Lr latebras P6" 726 adgrediar G L3 Mo O PI P8 V quod] que P8 727 geret L3 fecit PI 716 Anania] cf. Act. 9, 10-17 716/718 Anania ... lupum ... rapacem .... ouem] cf. Gen. 49, 27 Beniamin lupus rapax, mane comedet praedam, et uespere diuidet spolia 727 in tenebris triduana] cf. Act. 9, 9

HISTORIA APOSTOLICA I

279

Exempli mensura sui, tandemque coactum Poena magistra docet, Dominum ne respuat ultra 730 Post triduum superasse chaos, cum coeperit ipse Sic uisus reparare suos. Quod ab orbibus atris Et squamae cecidere graues, natura quod anguis Ferre solet, ratione uiget : Iudaea uenenum Semper ab ore uomet crudelior aspide surda ; 735 Perfidiae coluber Synagogae sibilat antro. Discipulis Saluator ait : "Calcabitis angues", Purior obsequiis ut sit caelestibus actus. Vipereum iacit ante nefas et proelia doctor Mox meliora gerit ; qui cum superasset iniquos, 740 Insidias meruit portis euadere clausis. Sporta solens texi iuncis palmisque uicissim Tegmina dat Saulo retinens in honore figuram Ecclesiae, nam iuncus aquis et palma coronis

728 tandemque coactum] cf. Stat., Theb. 6, 748 = Lucan. 4, 269 tandemque coactus 731 orbibus atris] Stat., Theb. 1, 563 731/732 orbibus ... anguis] cf. Verg., Aen. 2, 204 orbibus angues; Ouid., Met. 9, 63-64 anguem ... in orbes 732 squa mae] cf. Beda, Expos, act. ap. 9 733 Ferre solet] Ouid., Met. 12, 561 ratione uiget] Theodulf., Carm. 1, 3 733/734 uenenum / Semper ab ore uomet] cf. Iuuenc. 2, 634 procedunt ore uenena; Ven. Fort., Carm. 9, 2, 3 coluber proiecit ab ore uenenum; Hibern. Exul, Carm. 2, 46 serpens profudit ab ore uenenum; Carm. de Lucia 292 fundebat ab ore uenena 734 crudelior aspide surda] Theodulf., Piram. 227; cf. Galt. Castil., Alex. 1, 90 truculentior aspide surda 737 caelestibus actus] cf. Paul. Diac, Carm. 25, 31 caelestibus auctus 742 figuram] cf. Beda, Ex pos, act. ap. 9 743 palma coronis] cf. Ouid., Ars am. 1, 727 palma coronae

728 exempla Pi" sui] ss. uel uirum Lo O, uirum P2 P3 P8'°" , ui P8" 729 respuet Vi 730 post] pos E cahos К caos Vi cepit P7, ceperit Lr 731 superare in marg. reparare P3 732 squamae] suame Pm caecidere G La, cedidere McKinlay 733 in marg. Mo 734 uomit E L3 Lr Mo O P2 P3 P6'°" P8PmTV Migne Perugi Laistner(1954 :2ii), mouit Pi" aspice Lr 735 perfidiae] + et P2, peride P8" 736 discipulus Perugi 738 uiperium L3 PI iacet G" L" P6" PI T" Vm Perugi ductor La 739 mox] nox P2 meliora gerit] melior agerit P8 740 portas O" ' clausis ... portis Migne Perugi causis La" 741 sporte E"' solens] solet L3 psalmisquePé'" 742 Saulo] Paulo С La Mo Pi P2 P6 onoreL0 ' , hore La "' 743 iunc*us V 730 triduum] cf. Matth. 16, 21 733/734 cf. Matth. 3, 7 Luc. 10, 19 742 Saulo] cf. Act. 9, 24

736 calcabitis] cf.

280

HISTORIA APOSTOLICA I

Semper inest : iuuat Ecclesiam baptismatis unda 745 Martyriique cruor. Dudum uescente caterua Nutriti sub dente cibi distendere septem Sportarum coepere sinus ; tot in orbe prefecto Ecclesias Scriptura canit, quod Spiritus illic Sic operator adest et signat nomina uirtus, 750 Cum tamen Ecclesiam celebremus in omnibus unam. Protegit ergo uirum species cui militat ipse Vas in uase manens, atque hac duce tutus ab hoste Egreditur, cunctis ductor cui uincit in armis. XVIII. De eo ubi beatus Petrus, cum circumisset sanctos, ad Lyddam ueniens octo annis iacentem paralyticum curauit Aeneam. Cui dixit: "Surge et sterne tibi!" Et mox qui ibi erant, Domino crediderunt.

744/745 baptismatis unda / Martyriique cruor] cf. Sedul., Pasch. Cam. 5, 288 Vul nere purpureus cruor et simul unda cucurrit 745/747 dudum - sinus] cf. Hymn. Ambros. 'Illuminans Altissimus' 23-24, col. 1474 Edentium sub dentibus / In ore crescebat cibus 746 septem] defigura, cf. Arator 1, 553 751 cui militat (ipse)] cf. Claud., De cons. Stil. 3, 52 cui militat omnis; Claud., Cam. 7, 97 = Cypr. Gall., Ex. 475 = Milo, Amand. 4, 241 cui militat aether; Paul. Petric, Mart. 5, 557 cui mi litat aer 752 hac duce] Ouid., Heroid. 16, 21; Ouid., Met. 3, 12 tutus ab ho ste] Ouid., Heroid. 11, 44; Ouid., Fasti 3, 424; Isid. (?), Versus de bibl. 2, 6

744 inest iuuat] in estiuat L" 746 destendere 747 cepere Lr V sinos L" 748 ecclesiae P6" 750 tamen] tunc PI celebramus О 751 species] inter lin. La 752 manes Lr adque PI oste Lr" PI'°", iste PI" 753 cunctis] inter lin. T doctor C LL3 La Lo Lr P3 P8 V Migne Perugi quia ss. uel cui Mo, qui Migne XVIII. De eo ubi - crediderunt] оm. E P4 Pm Migne Perugi beatus] sanctus С L3LrOP3PITVi cum] cm. Lo circuisset L Lo O PI P8 T Vi Lidiam L, Lydiam P8"'", Lidam Lo PI, Liddam COT Vi, Liddiam V uenis L" ' octo] VII О PI annis - crediderunt] annorum paraliticum iacentem curauit Ençam et qui ibi erant crediderunt Lr paralyticum] оm. L Eneam paralyticum curauit P2 curauit] + et Li Aeneam - crediderunt] оm. Vi cui] cum V cui dixit - et mox] оm. C O P3 PI T qui] et qui O P3 PI, omnes qui V domino] оm. C P3 PI T, in dominum La Domino cre diderunt] crediderunt in deum P2 746 nutriti - cibi] cf. loh. 6, 9-13 ecclesias] cf. Apoc. 1, 4; 1, 11

septem] cf. Matth. 15, 36-37

747/748 tot -

HISTORIA APOSTOLICA I

281

Peruigil excubiis commissi Petrus ouilis, 755 Postquam cuncta uidens lustrauit in ordine sanctos, Per Lyddae tulit arua gradus, ubi moenibus adstans Respicit Aeneam defunctis uiuere membris Atque anima, nodis laxata mole solutis, Non moriente mon, "Surgens, paralytice", dixit 760 "Vectorem compone tuum nec reddere tardes Officium, portate diu !" Quo munere uocis Stringitur in solidum, qui fluxerat antea nerais. Tunc iterum formatus homo longique cadauer Temporis extinctos ad uitam subrigit artus 765 Seque leuans uacui linquit monumenta cubilis, Quod misero pars mortis erat. Plebs cuncta per illam Coepit stare uiam, multisque superuenit ampla Vnius languore salus tactoque liquore Expulit inclusi sua mox contagia morbi

754/755 cf. Miracula Nynie 45-46 Peruigil excubiis mundi luminaria poscens / Et ceteros passim lustrauit in ordine sanctos 755 postquam cuncta uidens] cf. Verg., Aen. 3, 518 = Coripp., Iust. 2, 159 Postquam cuncta uidet 756 moenibus adstans] Verg., Aen. 2, 328 757 Respicit Aeneam ...] cf. Verg., Aen. 6, 548 Re spicit Aeneas; Stat., Theb. 4, 91 Respicit Argian; Val. Flacc. 5, 589 Respicit Aeetes 762 stringitur in solidum] cf. Martial. 7, 61, 7 Stringitur in densa; Verg., Georg. 2, 79 finditur in solidum 764 subrigit artus] cf. Arator 1, 41 erigit ar tus 765 Seque leuans] cf. Ouid., Fasti 4, 528 Seque leuat 766 plebs cuncta] Stat., Silu. 2, 1, 175 769 contagia morbi] Lucr. 3, 471; 6, 1236; Sil. Ital. 11, 13; Prosp., Carm. de ingrat. 676; Walth. Spir. 4, 139

754 excubis L" commisi P7 ouilis] ocellis PI 755 postquam] per quem P7 756 Lide L" , Lide Lr, Litte Pm, Liddae С G La Lo O Pi РЗ P6 T V asstans L Mo P8, astans EGL3Lo Lr РЗ P4 Pm T Vi Migne Perugi 757 re spicit] aspicit P3 Enean La 758 animam PI 760 redere PI P8" 761 portare L3" 762 in solidum] insolidum L V 763 iterum] interUn. P4 formatur O Pi " ' homo] + est L3 764 extinctis V ' , extinctus C", exstinctos Migne McKinlay extinctos - artus] uacui linquit mo numenta cubilis Lo surrigit Ch Lo Lr M Mo P5 P6 PI Migne McKinlay 765 uacua P3 PI uacui - cubilis] extinctos ad uitam subrigit artus Lo linquid La" , liquit C""'' Lr, liquid La""' P4 monimenta V cubibis La 766 quod] quo P2 pleps £-r> proles P8" 767 stare] ire L 768 langore P3 769 inclusi] exclusi Migne Perugi contagna L3" morbi] uerbi

754/770 cf. Act. 9, 32-35

766 cuncta] cf. Act. 9, 35

282

HISTORIA APOSTOLICA I

770 Fonte lauans animas alieno robore firmas. Eloquar hic, sacrae quae sint arcana figurae, Si mihi corda mouet, cuius uox corpora reddit. Octo quod annorum languoris proditur aetas, lure per hoc tempus membris defecit ademptis 775 Antiqua sub Lege iacens ; iugulantia quippe Vulnera semper habent, quorum fit saucius infans Octauo ueniente die ; sanauit ab illa Parte grauem lacerumque diu discrimine carnis In liquidis solidauit aquis, octauus ut aegrum 780 Solueret a plagis extincti corporis annus, Quo numero ueniente die sollemne resurgens Iam Christus sacrauit opus. Stat temporis usus Sed uoto meliore redux ; hinc uulnera serpunt, Hinc ablata ruunt ; ibi subdit regula poenis, 785 Hic purgat medicina uadis, spatioque priore

770 fonte lauans] cf. Arator 2, 666; Ouid., Heroid. 21, 177 fonte lauari; Stat., Theb. 9, 436 fonte lauare feror; Verg., Ecl. 3, 97 in fonte lauabo; Verg., Aen. 7, 489 in fonte lauabat alieno robore firmas] cf. Lucan. 2, 245 certo tu robore firma ; Ilias Lat. 681 = 930 obiecto robore firmant; Flodoard., Triumph. Antioch. 1, 14 robore firmat 772 corda mouet] Ouid., Ep. ex Pont. 3, 2, 100 773 octo] defigura, cf. Aug., Enarr. in Ps. 89, 10; 150, 1 775 antiqua sub lege iacens] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 5 mortali sub lege iacens 776 uulnera semper habent] cf. Ouid., Ars am. 3, 738 uulnera semper habet saucius infans] Stat., Theb. 6, 39-40 777 octauo ueniente die] Drac, Romul. 8, 369 782 temporis usus] Prosp., Epigr. 102, 13; MGH Poetae 5, 434, num. 12, 1, 8; cf. Dicta Cat. 4, 27, 2 prudentia temporis usu; Ligurinus 5, 110 castrorum et temporis usu 770 in marg. P3 fonte* L3, mente PI lauans] ss. uel leuans C, leuans L anima*s G alieno] alienas P3 firmans Р2 771 hinc С L3 La Lo Lr O P2 P3 P4 P6 '"" V Migne Perugi archana С L3 Lr Mo Pm T fugure P7 772 corda] ss. uel uerba P6, uerba С Lr PI V mouit G Mo P6° ' reddet P4 773 quod] que PI languorum T" , langoris Pi P3 Pl proditor PI 776 semper] quippe L fit] sit L3 sauctius PI 111 octaua O sanabit L P6" 778 partem L°'' lacerum P3 779 solidau**it V aquas P7" ' 780 soluerit ss. -ret Lr a] ac O" ' extincto Pl, exstincti CChGLLo MPiP2 P4 P5 P6 Migne Perugi McKinlay 781 die] оm. P3 sollempne La O, solemne Migne Perugi 783 hic L V ' 784 post 785 С hic Perugi ablata] ab alta P4, abluta Lo P3 subit P3, subdita est P8" ' 785 hinc С L P6" V" Migne Perugi medinaLr" spatiosaque Lo "

773 octo] cf. Act. 9, 33

776/777 cf. Gen. 17, 12

HISTORIA APOSTOLICA I

283

Dudum laxa neci stringuntur membra saluti. Signatis etiam numero paralyticus annis Ule iacebat iners, cui proxima mota Siloa, Heu, nullas praestabat aquas. Piscina ligata 790 Porticibus Iudaea fuit. Namque atria quinque Ad sua claustra tenet per quinque uolumina Moysi Legis adepta modum, cuius circumdata gyro Debilis aeternum uidit sine munere Iesum In libris aegrota suis ; hinc eripit unum, 795 Cui ueniens peccata tulit. Quam rite figuram Mundus ubique gerit ; quem postquam sabbata soluens Inpulit ad fontem, superauit gratia legem. Petras ad Ecclesiam reuocat documenta Magistri, Cuius in orbe manu paralyticus exilit unus, 800 Et gradiente fide sua uincula proicit orbis.

786 stringuntur membra saluti] cf. Sedul., Posch. Cam. 5, 100 dedit sua membra sa luti 788 iacebat iners] cf. Ouid., Ars am. 2, 706 iacebit iners 790 Porticibus ... atria] cf.Veig., Aen. 2, 528 Porticibus longis ... atria lustrat 790/791 quinque ... quinque] defigura, cf. Aug., In loh. 17, 2; 25, 6; Aug., Serm. 125, 2; 130, 1 791 per quinque uolumina Moysi] cf. Paul. Nol., Cam. 25, 517 per quinque uolumina Moyses; Ouid., Trist. 1, 1, 117 = 3, 14, 19 ter quinque uolumina formae 793 sine munere (Iesum)] cf. Arator, 1, 328 798 documenta Magistri] Alcuin., Willibr. rhythm. 2, 13, 7; Alcuin., Cam. 56, 3, 1; Walahfr., Cam. 62, 17; MGH Poetae 2, 682, v. 28; cf. Alcuin., Willibr. rhythm. 2, 11, 3 documenta magistro; Milo, Sobr. 2, 461. 538 documenta magistra

786 stringunt PI, striguntur McKinlay 787 signis La"''' 788 inhers V cui] inter lin. Pi Syloa C E La Mo Pi P2 P4 P6 Pm Perugi 789 nullus G praestabat] spectabat Lr aquisKi" ' 790 porticus L° ' 791 Mosi PI Migne Perugi 792 adempta С 793 aeternam PI"''' ui dit Per ugi 794 aegrota] erogata PI hic Vi " ' 795 cui] qui CE" Li O Pi P2 Pi Migne Perugi, qum La, cum Lr 796 quam О" 797 inpolit L", impulit Migne McKinlay 799 manus PI paralicus L PI exsilit ChLMPl P4 P5 P6 PI Migne Perugi McKinlay 800 proiecit PI orbis] unus La

786/789 cf. loh. 9, 1-11 787/795 cf. loh. 5, 2-9 788 mota] cf. loh. 5, 37 796 sabbata soluens] cf. Ioh. 5, 10 799 exilit] cf. Act. 9, 34

284

HISTORIA APOSTOLICA I

XVIIII. De eo ubi beatus Petrus Tabitham eleemosynariam, quae et Dorcas uocabatur, inuitatus a Lydde in Ioppe, mortuam suscitauit uiduis eam pauperibusque consignans. Qui tacentes manu eius facta monstrauerunt per uestimenta. Te quoque, laude potens, caelestibus inclita signis Carminibus, Ioppe, canimus, qua sede Tabitha Mansuras fundebat opes et semper egenis Munere mater erat, quae uitae tempore clauso 805 Ponitur in medio, lacrimis plus lota, feretro, Post funus uictura suum. Fiducia Petrum Euocat ; ille gerens diuini pignus amoris,

801 Te quoque, laude potens] cf. Verg. , Georg. 3, 1 Te quoque, magna Pales cae lestibus - signis] Beda, Vit. S. Cuthb. 40, 8; Alcuin., Carm. 1, 392. 682 803 sem per egenis] cf. Alcuin., Carm. 1, 1018 = Bonif., Carm. 1, 218 semper egenus 805 feretro] cf. Sedul., Pasch. Carm. 4, 133-134 Auxilium uitale tulit, tactoque feretro, / Surge, ait 806 post funus uictura] cf. Ouid., Met. 6, 285 post tot quoque funera uinco 807 ille gerens] Val. Flacc. 4, 521 pignus amoris] Verg., Aen. 5, 538. 572; Ouid., Heroid. 4, 100; 11, 113; Ouid., Ars am. 2, 248; Ouid., Met. 3, 283; 8, 92; Stat., Silu. 3, 2, 81; Stat., Theb. 9, 62; Sil. Ital. 8, 149; Claud., Carm. 17, 25; Sidon., Carm. 7, 484; Ven. Fort., Vita Mart. 1, 67; Hrab. Maur., Carm. 9, 33; Walahfr., Witt. 708; Walahfr., Carm. 59, 7; Vita Leudegarii 1, 119; Vita Gisl. 727; Bald. Burg., Carm. 210,9

XVIIII. De eo ubi - uestimenta] оm. E P4 Pm Migne Perugi, De eo ubi sanctus Pe trus Tabitham quae et Dorcas dicitur in Ioppe suscitauit Vi, De eo ubi sanctus Pe trus Tabitham (Tabitam Lr O P3, Thabitam С L3) quae et Dorcas (Dorca O) dicitur in Ioppe (lope T) suscitauit, uiduis eam pauperibusque (eamque pauperibus О PI, eam et pauperibus ac uiduis Lr) consignans (signans O), qui tacentes (iacentis P3 VT) manu (manu] + eius L3 Lr O, manus P7) facta (tacta L3) monstrauerunt uesti menta C L3 Lr O P3 PI T beatus] оm. V Thabitam La Pi eleemosy nariam quae] elimosinariamque L, elemosinariam quç G La Lo Pi P2 P6 P8 V et Dorcas] Dorcas P2P6 V a Lydde] alide Lo, a Lydda La, e Liddae P6, ad Lidde V in lope Lo, in Ioppen P2, in Ioppem Pi eam] оm. La pau peribusque] et pauperibus Lo P2 V, pauperibus P6 tacentes] iacentis L La (P3 Vi) manus Lo'"" , manuum P2 monstrauerant Lo Pi P6 P8, monstrauerat V per] оm. LaPiV 801 incluta CChMOPiP4 P5 McKinlay 802 lope G Mo canimus Ioppe Lr sedet L Thabitha P6, Tabita Lr T, Thabita G La Pi P4 Vi 803 fundauit Pm, fundaebat G, fundabat CLP1 804 munerae P8 que La 805 letaU" 806 fumus P7 PS" ' uictura** Vi, uectura Perugi 807 ferens Lr diui Lr" '' pignis PI"

801/845 cf. Act. 9, 36-43

803 fundebat] cf. Act. 9, 36 faciebat

HISTORIA APOSTOLICA I

285

Vt numquam pietate uacet, quod uota requirunt, Praestaturus adest. Lugentia tecta petenti 810 Stant inopes uiduique greges et brachia monstrant Exuuiis onerata suis, quas Dorcadis ipsis Texuerant dederantque manus. O qualia feruens Implorat fomenta dolor ! Non murmure tristi Affectum pietatis agunt nec ab ore frequentant 815 Instrumenta precum : qui, quod bona facta merentur, Officiis uoluere loqui uocisque repulsam Elegere suae, lateant ne uulnera cordis, Quae lacrimis fecere uiam. Facunda gementi Materia est dixisse nihil nimiumque sonora 820 Causa petit quod lingua tacet, nec cessat ab aure Clamosa pulsante fide, qua Petrus aditur, Qui mentes audire solet. Iubet ocius omnes

808 Vt numquam ...] Нor., Serm. 1, 3, 2; Lucan. 4, 390 ut numquam pietate ua cet] cf. Sedul. Pasch. Carm. 5, 71 Ne qua pius a pietate uacaret 809 lugentia tec ta] cf. Lucan. 5, 30 maerentia tecta; Sedul., Pasch. Carm. 3, 129 ad maesti lugentia culmina tecti 810/811 brachia ... onerata] cf. Ouid., Met. 3, 109 onerataque bracchia telis 811 Dorcadis] cf. Isid., Etym. 12, 1, 15; 1, 22 813 fomenta do lor] cf. Cypr. Gall., Gen. 1395 quaerit fomenta dolori murmure tristi] Poeta Saxo 4, 383; Conrad, de Megenb., Planctus eccl. 2, 27, 14; Vita Clem. 822; cf. Val. Flacc. 1, 626 murmure maesto; Stat., Achil. 1, 554 murmure laeto; Sil. Ital. 15, 460 murmur triste 817 uulnera cordis] Ouid., Ep. ex Ponto 1, 3, 22; Flodoard., Tri umph. Palest. 1, 15 820 lingua tacet nec] Ouid., Met. 11, 326 822 iubet ocius omnes] Verg., Aen. 5, 828; Paul. Petric, Mart. 3, 171; cf. Sil. Ital. 2, 368 iubet ocius arma; Sil. Ital. 13, 298 iubet ocius ignis ocius omnes] Verg., Aen. 4, 294; 8, 278; Ouid., Met. 1, 242; 12, 226; Stat., Theh. 10, 492; Sil. Ital. 5, 662; cf. Paul. Petric, Mart. 3, 330 uigil ocius omnis

808 ut] et Perugi ut numquam] unum quam PI P8'°" , ut unum quam P8" quod] quo L 809 lucentia G L 810 bracchia McKinlay 811 exubiis G, exuuis L" honerata L Lo Lr P2" ' P8 V quos V '', quae Per ugi Dorchadis P3 ipse О 812 texerant L"''' 813 imploret P7° ' mormure PI 815 qui quod] quidquid Migne Perugi quod] in marg. G, quid E T" bona] bene Migne Perugi mererentur P8" 816 uolere L" repulsum G 817 suae] sui Pm 818 facere PI fecunda С La Lo LrP3 Pm T 819 sonara PI 820 quod] quam PI ne Pi" P8 caessat PI, cesset P2 oreOJ ' 821 additur La" '

815 bona facta] cf. Act. 9, 36

821 pulsante] cf. Matth. 7, 7-8 ; Luc. И, 9-10

286

HISTORIA APOSTOLICA I

Ire foras flexoque genu fit pronior aruis. Tunc magis alta petens oratio fusa Tonanti 825 Mox super astra uolat, propriis quae clauibus intrat. Dic ubi sunt, mundana, tuae, sapientia, leges ? Qua uirtute negas in se corrupta reuerti, Quae uitam de morte uides ? Vt munera Petrus Sensit adesse Dei, quibus est reddenda saluti, 830 Quae defleta iacet, fatur conuersus ad illam : "Surge, Tabitha !" Vocata redit lucique reducta Se stupuit superesse sibi, quam protinus ipse Prendit et erectam turbis gaudentibus offert. Illa manus meruit Petri contingere dextram, 835 Pauperibus quae larga fuit, qua uita reuertens

823 Ire foras] Нor., Ep. 1, 7, 31; Lucr. 3, 608; 4, 531; cf. Ouid., Ars am. 2, 522 isse fo ras; Ermold. Nigel., Ludow. 4, 680 laxat et ire foras flexoque genu] Stat., Theb. 1, 420 823/824 fit pronior aruis - petens] cf. Heiric, Germ. 5, 399 Tunc magis alta petens fieret cum pronior aruis 824 Tunc magis ...] Stat., Theb. 8, 521 alta petens] Verg., Aen. 5, 508; 7, 362; 9, 564; Verg., Georg. 1, 142; Coripp., loh. 6(5), 605; Coripp., loh. 8(7), 416; Arator 2, 813 826 Dic - leges] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 220 dic ubi sunt, natura, tuae post talia leges?; Sedul., Pasch. Carm. 5, 276-277 Dic ubi nunc tristis uictoria, dic ubi nunc sit / Mors stimulus horrenda mus 829 Sensit adesse ...] Stat., Theb. 1, 97; Was Lat. 970 834 contingere dextram] Ouid., Amor. 3, 8, 17; Stat., Silu. 3, 4, 61 835 Pauperibus ... larga] cf. Ven. Fort., Garni. 6, 4, 17 Pauperibus largas das ... escas; Alcuin., Carm. 1, 269. 1018 = 15, 6 = 46, 14 = MGH Poetae 1, 94, num. 7, 2, 9 = 1, 113, num. 9, 11 Pauperibus largus; Hrab. Maur., Carm. 89, 12 = Vulfin., Carm. de Marc. 295 Pauperibus larga

823 flexuque L L3" PI fit] inter lin. Mo aruis] artus L3 824 patens Migne 825 propriis quae] propriisque CLaV, propriisque a L L3 P3 P8 Migne Perugi Hudson-Williams(1953 :9i-92) quae] qui PI, quo Pm, quia O, qua Lo Pi P6 826 dic ubi] decubi PI" ' tua Ch E La M O P5 PI P8 T Vi McKinlay sapientia* G 827 qua] quae Ch M Mo P5 Hudson-Williams(i953 :92 : "you (wordly wisdom) who deny that things corrupted return to themselves by (God's) power, who (now) see life arisen from death"), qua[e] McKinlay 828 inter lin. Lr 829 reddenda] redda PI, redenda Lr 830 quae] quod PI deflecta L L3" ' fator L"' conuersus] inter lin. P4, conuersos L" 831 Thabitha E, Thabita La Pi P4 Pm Vi, Tabita Lo Lr T reditque luce PI redacta P3 833 pre tendit La rectam L"' 834 continguere V 823 ire foras] cf. Act. 9, 40 in se - reuerti] cf. Act. 13, 34 num

825 propriis quae clauibus] cf. Matth. 16, 19 827 834 contingere dextram] cf. Act. 9, 41 dans ... ma

HISTORIA APOSTOLICA I

287

Cetera membra leuat corpusque itura per omne Hanc subiit, quae causa fuit. Si iure mouemur, Instaurata dies animae patet apta figuris, Quam nimis antiqui depresserat umbra pericli 840 Ad uocem conuersa Petri : caput ante grauatum Legis in obscurae gremio uelut altera surgens Ecclesia praesente leuat tenebrasque repellit Lux operum comitata fidem, quae legis ab ore Non fuerat promissa salus, quia fonte renatis 845 Gratia perpetuae coepit dare munera uitae. XX. De eo ubi hora diei nona Cornelio centurioni angelus nuntiauit, quod Domino eleemosynae eius et orationes pla cerent, admonens, ut propter agnoscendam fidem ad bea-

836 membra leuat] Ouid., Fasti 6, 328; Sil. Ital. 2, 122; App. Verg., Moretum 5 838 instaurata dies] cf. Verg., Aen. 4, 63 instauratque diem; Stat., Theb. 2, 88 = 7, 94 instaurare diem 842 tenebrasque repellit] cf. Verg., Aen. 8, 591 tenebras que resoluit ; Val. Flacc. 3, 410 tenebrasque retexit 843 lux operum comitata fi dem] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 37 et dictum comitata fides; 3, 17 uelocem comitata fidem 844 Non - salus] cf. Lucan. 4, 235 lam tibi sit promissa salus fonte renatis] Vita Gisl. 88; cf. Arator 1, 960. 1028; 2, 250. 600 845 cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 341 Aurea perpetuae capietis praemia uitae dare munera] Martial. 1, 111,3 munera uitae] Martial. 3, 6, 5; Sil. Ital. 14, 177; Iuuenc. 2, 229; Iuuenc. 2, 769; Arator 1,591

836 lauat P8" corpusque] quç corpus Lo iura P7" ' omnem E La 837 iure] 5s. uel -a L3, iura E mouemur] 5s. uel -mus L3, mouemus P3 P4 T, mouetur О P6" Pm 838 instaura L" 840 capit Pm" 841 ob scure La 842 aecclesiae P3" lauat P6" 844 qua 5s. uel quia O, quç 5s. quia P6 fronte P4" renatus C" PI 845 cepit Lr XX. De eo ubi - ex gentibus] оm. E Pm Vi Migne Perugi, De Cornelio centurione uiro religioso P4, De eo ubi hora nona Cornelio centurioni dixit angelus quod do mino (domino] оm. О) eius elemosinae (elimosine PI, aelymosine C) et orationes (orationis LS) placerent docens (docens] оm. О) ut pro fide noscenda (per {propter Lr} fidem noscendam Li Lr O) ad Petrum mitteret (mutaret Li) ad quem misit tres (tertio О) qui primus babtizatus est ex gentibus (ex gentibus] оm. С) C Li Lr O Pi PI diei hora La diei] оm. P6, dies V angelus nuntiauit] dixit angelus P6 elymosinae L, elimosinç Lo PI, elemosyne G, elemosin La P8 T V eius elemosine P6 eius elemosine et orationes domino placuissent P2 placarent L" V ammonens G La Pi" P8 T V beatum] оm.

843/844 quae ... salus] cf. Iacob. 2, 20

288

HISTORIA APOSTÓLICA I

tum Petrum mitteret ; ad quem misit tres ; qui primus baptizatus est ex gentibus. Caesarea uenerandus erat Cornelius urbe, Gentili de stirpe satus, quem dedita causis Vita piis sacrauit aquis. Coepitque gerendo Credere, qui gessit, quicquid baptismate lotis 850 Consueuit praestare fides. Nam missus ab astris Angelus hunc adiens "Summi conspectibus" inquit "Stant Domini quas spargis opes, quae uerba precaris. Praemia ne desint uirtutibus, accipe certam Huc Petro ueniente uiam !" Sic uoce coruscans 855 Nuntius aeternis fixit mandata lauacris. Nona fuit tunc hora, magis qua rectius hora Prodiret iam trina fides. Quod tertia simplex, Hoc iterum ter trina docet sacramque figuram Singula ter faciunt et ter triplicata fatentur. 860 Haec est nona potens, oculos quae reddidit orbi Post tenebras remeante die, cum protulit ortum De radiis lux nata crucis cunctosque repleuit Hoc sine fine iubar. Nam mundum constat onustum 849 baptismate lotis] Vita Clem. 400 850/851 nam missus ab astris / Angelus] Sedul., Pasch. Carm. 5, 326-327; cf. Aldhelm., Carm. eccl. 2, 17 Gabrihel misisset ab astris 852 spargis opes] cf. Claud., Carm. min. 26, 59 dispergit opes 856 no na] defigura, cf. Cassiod., In Ps. 127 Praef; 144, 7 857/859 trina ... tertia ... ter tri na ... singula ter ... ter triplicata] cf. Arator 1, 156 860 nona] defigura ter trina, cf. Arator 1, 156; 1, 209 861 remeante die] Sil. Ital. 15, 811 ; cf. Tibull. 1, 4, 28 remeatque dies

La ad] at P8 ad quem misit tres qui] quo facto P2 misit tres] trans misit La, tres misit GLLo PI P6TV est baptizatus G La PI 846 Cornelus L urbe К 847 genti P8" natus Perugi quem] cum PI 848 cepitque Lr'°" V, cepit Lr" 849 qui gessit] quiessit La" quidquid Migne Perugi 850 consueuerat Perugi 851 huc P4" summis P4, summi in Migne Perugi 852 dominum C" O" sapargis О", spars P4" , spargit La quae] qui PI, quae et L, -que La Lo 854 hunc Pm"' 855 nun*tius Lr fixit] fuit Li 856 qua] quam L qua recti us] quarestius PI horam La, ora Lr" PI 857 quid Perugi 858 m marg. Lo sacraque PI 859 2. ter] оm. PI 860 est] inter lin. L noua Per ugi oculos quae] oculosque C La P 863 fide PI" honustum С G" La Lo" V, honestum Mo PI" P6" T"

846/965 cf. Act. 10, 1 48

856 nona] cf. Act. 10, 3

860 nona | cf. Luc. 23, 44

HISTORIA APOSTOLICA I

289

Gentibus esse locum, quibus in baptismate lotis 865 Plena repurgato fulserunt lumina mundo. Hanc solet ille sequi denarius omnia donans, Quem praecepta decem seruantibus arbiter offert Nec sinit, ut tardos praecedant aere priores. Temporis huius opem quam sacri fontis adiuit 870 -Praeuius, o utinam nostrae petat actio uitae Mortalisque sibi studium proponat origo, Vt credentis amor rerum speculetur honorem Et ferat exemplum meritis qui praebuit undis ! Iamque capax fidei Cornelius indice uoto 875 Ad Petrum tres ire iubet. Confessio trina Sic ueniet generantis aquae numerumque per ipsum Europae atque Asiae Libyaeque tenebitur oris.

864 gentibus esse] Verg., Aen. 1, 17; Lucan. 8, 19; Ouid., Trist. 5, 10, 48; Claud., Carm. 8, 271 baptismate lotis] cf. Arator 1, 849 865 Plena repurgato ... mundo] cf. Ouid., Met. 5, 286 Fusca repurgato ... caelo lumina mundo] Iuuenc. 4, 691; Flodoard., Triumph. Ital. 14, 17 866/867 denarius ... decem] defi gura, cf. Aug., Se™. 252, 11 ; Aug., In loh. 7, 10; 17, 4; Aug., Sern. 31, 5; 83, 7; 249, 3; Aug., Enarr. in Ps. 150, 1 867 praecepta decem] cf. MGH Poetae 3, 260, num. 7, 3 Ac praecepta dei tabulis bis quina arbiter] cf. Arator 1, 450 869 sacri fon tis] Iuuenal. 3, 13 871 Aldhelm., De metr. et enigm. 10 (92, 28) 875 tres ... tri na] defigura, cf. Arator 1, 209

866 hanc] hoc Mo ille] ipse Lo 867 quem] quae Migne Perugi decim PI 868sintC' erados Li" ' praecedent L" ' , precellant L3 ° '' ere La"", here C" 869 quem L ""' PI fontes PI audiuitP4" 870 o utinam] otinam P8" 871 stidium PI pronat C" urigo PI 872 credentes Pi" amoriiV 873 qui] que L PI 874 iam que] namque P2 875 tres ire] transire Lr ire V 876 ueniat P3 P8, uenit C L L3 La PI Migne Perugi munerumque L 877 atque] aque PI, quç Lr Libiçque Lr oris] ss. uel orbis Lr, horis Lo'°" , orbis EL3 Pm Vi Migne Perugi

866/867 denarius ... decem] defigura, cf. Matth. 20, 9; Apoc. 12, 3; 13, 1; 17, 3; 17, 7; 17, 12; 17, 16 cornua; cf. Apoc. 13, 1 diademata; cf. Apoc. 17, 12 reges; cf. Apoc. 11, 13 deci ma pars 867 praecepta decem] cf. Exod. 34, 28 868 tardos ... priores] cf. Matth. 20, 6. 9 875 tres] cf. Act. 10, 7 877 oris] cf. Act. 10, 35 in omni gente

290

HISTORIA APOSTOLICA I

XXI. De eo ubi beatus Petrus hora diei sexta, cum esuriret in cenaculo, uas sibi cum omnium animalium generibus uidit ostendi. Vnde cum se negaret posse comedere, audiuit uocem, ne immunda aut communia diceret, quae Deus mundauit ; et hoc ter est factum. Ardua progreditur cenacula Petrus adire Iam medio torrente die. Locus instruit altus 880 Despiciensque solum Petrum caelestia semper, Non terrena sequi ; sextae quoque circulus horae Detegit aetatem, qua Christus uenit in orbem Largiri saluantis opem ; numerusque dierum Praetulit exemplum, quo condidit antea mundum, 885 Quem uetat hac eadem ueniens aetate Redemptor Peccati ditione premi. Sic denique sexta

879 lam medio ...] Verg., Aen. 3, 270; Sil. Ital. 2, 13; Val. Flacc. 2, 346 880 caele stia semper] Lucan. 2, 267; Hrab. Maur., Cam. 13, 37; Sedul. Scot., Carm. 2, 78, 9 881 sextae] de figura, cf. Aug., In loh. 15, 9; Aug., Enarr. in Ps. 92, 1; Aug., Serm. 259, 2 881/882 sextae - aetatem] cf. Ps. Maxim. Taur., Serni. 2, col. 918B; Beda, Expos, act. ap. 10 883 Aldhelm., De metr. et enigm. 10 (93, 3) 884 Prae tulit exemplum] cf. Val. Flacc. 8, 246 Praetulit et dextrum 886 ditione premi] cf. Verg., Aen. 7, 737 = Heiric, Germ. 1, 371 = Milo, Amand. 3, 211 dicione premebat

XXI. De eo ubi - est factum] оm. E P4 Pm Vi Migne Perugi, De eo ubi hora sexta Petro esurienti in caenaculo uas (uasculum C) cum omnium animalium generibus (gentibus L3) ostensum est unde cum (cum] оm. V) negaret (+ se V) comedere au diuit ne inmunda uel (aut Lr) communia (incommunia V) diceret (dicerent L3) quae (quod O) deus (deus] dominus LS) mundauit et hoc est ter (ter] tunc P3) fac tum (factum ter V) С L3 Lr O P3 PI V sibi] linteum P2 uidit ostendi] ostensum est P6 se] оm. P6 posse] оm. Mo P6 T comedere] оm. Mo, commedere LLaLo P8, contendere P2 mandauit Lo, mundaui P8, mundauerat P2 hoc ter] iter G est ter Mo factum est P2P6 T 878 caenacula G L La Lo P3 P6 Perugi, coenacula Migne adirç V 879 diç Vi 880 descipiensque P6 Petrus Perugi 881 orae Lr" ' O 882 detigit G aetate PI Christus] spiritus P7 883 saluantes L" 885 hac eadem] haec eadem L, hac ipsa in marg. al. haec eadem О eadem] ipsa С Lo Lr (O) РЗ V, tandem Migne Perugi 886 dicione La P3 praemi G L 879 medio] cf. Act. 10, 9 881 sextae] de figura, cf. Isai. 6, 2; Apoc. 4, 8 alae; cf. Act. 10, 9-10 hora; cf. I Reg. 17, 4; Ezech. 40, 5; Apoc. 41, 8; Dan. 3, 1 cubita; cf. Prou. 6, 16 sex [res] ; cf. loh. 2, 6 hydriae 886 sexta] cf. loh. 4, 6

HISTORIA APOSTOLICA I

291

Fertur et illa geri, fessus de calle Magister Cum putei super ora sedens per uasa puellae Pocula quaerit aquae, requiem facturus ubique 890 Ecclesiae de fonte suae. Qua Petrus in hora Esurit, ille sitit pius ad sua dona Magister Addere semper amans ; cui nominis auxit honorem, Dat pariter nutrire fidem. Laetabitur orbis Нac saturante fame, quae munere pinguior omni 895 Deliciosa fluit nullumque relinquit inanem Perpetuas latura dapes. Qui soluere nosti, Excute, Petre, meae retinacula tarda loquelae Deque tuis epulis exhaustae porrige linguae ! Clauiger aetherius caelum conspexit apertum 900 Vsus honore suo. Demittitur inde figura Vasis, ut in terris sit uisio corpore Petri Omnia posse capi, qui, quicquid sumit edendum, Ecclesiae facit esse cibum. Praefertur imago

891 esurit ille sitit] cf. Martial. 2, 40, 2 = Salom. Ill / Waldr., Garni. 1, 236 = Ecbasis captiui 609 esurit atque sitit 897 excute ... retinacula ... loquelae] cf. MGH Poetae 4, 352, v. 69 soluit mute retinacula linguae; MGH Poetae 5, 524, num. 43, 4 soluens retinacula linguae 899 Clauiger aetherius] Aldhelm., Carm. eccl. 1, 6; 4, 1, 2; Aldhelm., Ep. 4 (15, 485, 15); Alcuin., Carm. 25, 6; 45, 38; 89, 17, 1; 109, 1, 1; 109, 3, 1; 103, 2, 1; Hrab. Maur., Carm. 53, 21; Vita Clem. 1; Vita Landelini 395; MGH Poetae 4, 352, v. 57 900 usus honore] Ouid., Fasti 4, 384 901 uasis] cf. Aug., Serm. 149, col. 802; 803 902 posse capi] Ouid., Heroid. 21, 104; Ouid., Ars am. 1, 270; Ouid., Met. 13, 374; Sil. Ital. 2, 576

887 illi PT'' , ipsa Lr 888/891 in marg. Pi 890 ora L P8 891 prius C" ' P3 magisteri L 893 pariter] pater E"''' iactabitur ss. laetabitur L 894 аc С quae] inter lin. L munere] in marg. O 895 diliciosa PI, delitiosa Perugi affluit P8" , fuit L" La" '' Lr" P8'°" relinquid L'm, reliquid L" ' , reliquit C ' P8 V''' 897 excute] exemplum E loquaelç Q loquelle E 898 aepulis O exhauste La V, exaustç L О 899 clauier La aetherius E Lo Mo P4 PI P8 Pm Vi, aethereus С Ch G La Pi P2 P3 P6 T V Migne Perugi McKinlay celos T apetrum L, apertos P4 T 900 dimittitur C" G Lr Mo Pi " '' P4TV, dmittitur La 901 in] inter lin. L, оm. Perugi uiso C" 902 qui] оm. Lr, inter lin. P6, quia P8 quidquid Pm Migne Per ugi sumat Mo, summittit Lr 903 in marg. P2 fecit L"

887/889 fessus - aquae] cf. loh. 4, 6-7 Matth. 16, 19 901 uasis] cf. Act. 10, 11

890 hora] cf. Act. 10, 9-10

899 cf.

292

HISTORIA APOSTOLICA I

Quattuor ordinibus se submittentibus. Vna 905 Ecclesiae forma est, quae quattuor eminet orbis Partibus et laxat totidem praeconibus ora Omne genus retinens uolucrum pecudumque, ferarum Reptiliumque simul ; mortalibus ista cohaerent Ex mentis uitiisque suis. Patet ergo, quod Auctor 910 Iussit in Ecclesiae transfundi uiscera gentes, "Macta et manduca" dum praecipit, "abstrahe, quod sunt, Et tibi fac similes !" Qui uertitur, alter habetur; Denique Saulus obit, quia Paulus uiuere coepit. "Absit", Petrus ait — quanta est reuerentia sancto 915 Legis ! — et esuriens oblatas respuit escas.

904 quattuor] defigura, cf. Arator 1, 115; Aug., Enarr. in Ps. 3, 2 (Ps. 103); Aug., Sem. 125, 9; 149, 5 ordinibus] cf. Aug., Serm. 149, 6 cardines; Beda, Expos, act. аp. 10 initia 907 omne genus ... uolucrum] cf. Alcuin., Cam. 23, 11 Omne genus uo lucrum matutinas personat odas omne genus - ferarum] cf. Verg., Georg. 4, 223 hinc pecudes, armenta, uiros, genus omne ferarum; Verg., Aen. 6, 728 inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum; Verg., Aen. 8, 27 alituum pecudum que genus; Ouid., Met. 7, 185 homines uolucresque ferasque; Ouid., Fasti 3, 193 coeunt uolucresque feraeque; Lucan. 10, 158 multos uolucresque ferasque; Stat., Si lu. 1, 2, 184 alituum pecudumque mihi durique ferarum; Stat., Silu. 5, 4, 3 omne pecus, ulucresque feraeque; Stat., Theb. 4, 141 pecudesque feraeque; Stat., Theb. 7, 404 diros monitus uolucresque feraeque; Stat., Theb. 5, 349 densarum pecudum aut fugientium more uolucrum ; Stat. , Theb. 8, 308-309 pecudum gens mitis et ira ferarum / et uolucrum requies; Stat., Theb. 10, 141 uolucres pecudesque ferasque; Prud., Ditt. 46 [47] confertum omnigenis animalibus; Ecbasis captiui 979 Fit uox omnigenum uolucrum pecudumque ferarum 912 alter habetur] Martial. 8, 73, 1 914 quanta est reuerentia] cf. Martial. 9, 79, 5 tanta est reuerentia

904 in marg. P2 quatuor Migne Perugi summittentibus P3 Lr 905 for ma est ecclesiae Lr PI quatuor Migne Perugi emminet PI 906 laxet La totidem laxat Lr hora Pi 907 pecodomque L" 909 uitiis que] uicque Lr" patet] petit Perugi quod] quia G 910 gentis O" 911 praecepit PI" , precepit La quod] quot C Waszink(i953 :259), que V 912 qui] que PI 'uertitur P8 913 Saulus] Paulus P7, salus Lr" quia Paulus] qui salus PI'm 914 sanctae P3 P6'°" Pm V Migne Per ugi 914/15 quanta - legis] cf. e contrario Waszink 1954:88: "There is no reason to re gard the clause quanta . . . legis as a parenthesis; Petrus refuses thefoods qua erat reverentia le gis, ut erat legis reverens. For examples ... cf. Kühner-Stegmann, Synt., II, p. 3i4 ..." 915 oblatus G aescas E L Lo La O 904 ordinibus] cf. Act. 10, 11 initiis 907 omne genus - ferarum] cf. Act. 10, 12 914/915 reuerentia - legis] с/ Act. 10, 14; 10, 28

HISTORIA APOSTOLICA I

293

Ter sonuit Domini uox, quae dictata saluti est : Hoc Genitor Natusque simul sanctusque peregit Spiritus. Huic fidei pugnax cadit Arrius unum Personas tres esse negans ; Sabellius unum, 920 Sed Patrem confessus, ait, qui deinde uicissim Filius et sanctus dicatur Spiritus idem, Sed totum sit ut ipse Pater. Quodque ordine trino Continet unus apex, hic diuidit, ille relinquit. Victus uterque iacet ; nam iussio trina monentis 925 Personis numerum uirtutibus indicat unum, Quo uocat imperio gentes. Hoc credere fas est, Si uolumus complere fidem ; facis omnia, Christe, Sanguine munda tuo, lateris qui fluxit ab ictu Discretae coniunctus aquae. Maculosus oberrat 930 Anguis et extinctum lymphis gemit esse uenenum.

916 ter] defigura, cf. Arator 1, 209; Ambras., De Spir. Samt. 13, col. 765C 917/ 918 Hoc - Spiritus] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 292-93 sancti coniuncto Spiritus actu / Quae Genitor socia Nati uirtute peregit 918/919 Arrius ... Sabellius] cf. Se dul., Pasch. Carm. 1, 322-323 Arrius unum / Debet scire sumusque Sabellius esse fatendum 922 ordine trino] Radbod., Carm. 2B, 2, 2 924 Victus uterque ia cet] cf. Ouid., Fasti 5, 181 Victus uterque parens; Ouid., Ars am. 2, 580 nudus uterque iacent trina] cf. Ambras., De Spir. Samt. 13, col. 765C 926 Quo uocat ...] App. Verg., Gris 183 credere fas est] Sil. Ital. 3, 425; cf. Verg., Aen. 1, 77 capessere fas est 927 Si uolumus] Ilias Lat. 57 928 ... ab ictu] Verg., Aen. 5, 428; Ouid., Met. 3, 87. 183; Lucan. 7, 214; Lucr. 2, 99; Sil. Ital. 4, 101; 16, 66 929 maculosus oberrat] cf. Sil. Ital. 7, 140 reuolutus oberrat

916 sonuit] sonauit L uox quae] uoxque La dicta L" soluti L PI est] ст. O 918 hinc La cadat Lr" Arius Ch L3 Lr" M O P5 McKinlay 919 negas Mo" 922 totus L P6'°" PI Migne Perugi, tantum Lo sit] inter Un. Lo ut] inter lin. Vi quod L" 923 diuidit] diuit L" reliquit T Vi, relinquid G 924 iacet] ss. uel tacet G, tacet EP4, habet O" monendis Pi", mouentis С 925 personas Vi" 926 quo] ss. uel quis Q qui С La" Pi'°" P3 P6" ' uoca PI 927 si] sic PI 928 in marg. Pi mundo L" fluit L" PI hictu L P8 929 discreta PI oberret О 930 anguis] anus La "' et] оm. La exstinctum Mi gne McKinlay gemet L

922 totum] cf. loh. 10, 30 ego et Pater unum sumus 38

ordine trino] cf. Act. 10,

294

HISTORIA APOSTOLICA I

XXII. De eo ubi Petrus dubius de uisione legatos Cornelii excepit. Cum quibus, inuitatus, est profectus ad Cornelium, quem ad pedes salutare prohibuit ; et cum coepta praedicatione Spiritus sanctus superueniret, mox eum cum suis baptizauit. Comperit accitus quae sit sua uisio Petrus, De merito qui nomen habet ; nam Petrus Hebraeo Agnoscens sermone sonat ; pro munere Christus Sic uocitare dedit, quo cognoscente patescit. 935 Descendit uisurus eos, quos miserat illuc, Qui laticum quaesitor erat. Descendere Petrus Dicitur ad plebem ueniens gentemque nouellam, Quae necdum cognorat aquam ; pars mersa profecto est Sacro fonte carens, cuius uia ducit euntes 940 Ad patriae melioris opem, qua pergere cessans Non intrat, quo uita uocat. Comitantibus isdem 932/933 Petrus - agnoscens] cf. Hier., De nom. Hebr. 12 Petrus, agnoscens siue dissoluens 933 munere Christus] Paul. Nol., Carm. 23, 329; 31, 3; Alc. Auit., Carm. 6, 250 936/937 Descendere - nouellam] Beda, Expos, act. аp. 10 937 Dicitur ad ...] Ouid., Fasti 4, 110 gentemque (nouellam)] cf. Verg., Aen. 1, 282 = Mar tial. 14, 124, 1 gentemque togatam; Stat., Theb. 1, 232 gentemque profanam 939 uia ducit] Verg., Ecl. 9, 1 XXII. De eo ubi - cum suis baptizauit] оm. EP4 Pm Vi Migne Perugi, De eo ubi be atus (beatus] оm. LS) Petrus (Petrus] оm. La) dubius de uisione eos quos Cornelius misit (missit La, miserat Lo P2) excepit audiensque inuitationem eorum pariter est (esse LS) profectus ad Cornelium quem ad pedes (pedes] om. PS) salutare (salutare] prosternere Lo) prohibuit (quem - prohibuit] оm. P2, quem ad se uocare proibuit LS) et cum coepta (cum coepta] concepta Lo) predicatione (et cum - predicatione] et contemptum predicationem LS) spiritus sanctus superuenisset (spiritu sancto superueniente Lo) mox eum cum suis (suis] оm. L LS) omnibus (omnibus suis T) baptizauit GL Li La Lo Pi P2 P6 P8 V excipit Lr profectus est C Lr O T profectus] fectus PI ad pedes] ad pedes cadentem О salutare] sa lutare se T, iactari Lr cum coepta] accepta T mox eum - baptizauit] bapti zauit eum cum suis omnibus (hominibus * c) Lo 931 sua] inter lin. L 933 cognoscens Perugi 934 uocitare dedit] uocita reddit L" '' 935 discendit PI 936 quaesitor] sitor L" ' discendere G 937 gentem Lr" 938 quae] qui PI necdum] nondum Lr cognouit C PЗ, cognouerat L PI aquas Lo T est] оm. La, inter lin. C T 939 sacro] est sacro La 940 quam С" P2 PЗ 941 *isdem G, iisdem Migne Perugi, hisdem LLoPЗPIPZV 933 agnoscens] cf. loh. 1, 42 14,6

935 descendit] cf. Act. 10, 21

941 uita] cf. Ioh.

HISTORIA APOSTOLICA I

295

Cornelii properat, caelestia regna daturus, Sanctificare domum, genibus quem poplite flexo Non sinit aduolui ; gratis dare munera suetus 945 Arcet honoris opus. Caput hinc nouus erigis orbis, Qui percussus eras antiqui dente parentis, Natalemque tibi fons reddidit ; edite rursus Ne preme colla tuis, alienis libera, culpis ! Vt primum fari sublimia dogmata Petrus 950 Coepit et aeterni mysteria pandere Christi, Magnanimes stupuere uiri uocemque sequentes Inuenere uiam. Quid non credentibus offert Indubitata fides, cui numquam munera tardant Nec faciunt diuina moram ? Mox Spiritus almus 955 Indulgens uarias opulento munere linguas Compleuit sine more domum ; baptisma frequentat Petrus, ut ablutos flammis purgaret in undis. Exemplo caret iste locus, quo Spiritus almus

942 caelestia regna] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 8, 59; Sil. Ital. 9, 309; Arator 1, 707. 972 943 poplite flexo] cf. Stat., Theb. 7, 193 poplite flexum; Stat., Theb. 6, 590 poplite ... flexo; Miracula Nynie 299 Poplitibus flexis; Ouid., Trist. 4, 2, 2 flexo ... genu 944 Non sinit ...] Ouid., Heroid. 18, 63; Ouid., Met. 15, 776; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 8, 25; Stat., Silu. 5, 3, 255 dare munera] Martial. 1, 111, 3 945 ho noris opus] Stat., Theb. 6, 231; cf. Ouid., Trist. 5, 14, 16 honoris onus 949 Vt pri mum fari] Verg., Aen. 12, 47 950 mysteria pandere Christi] Beda, Vit. S. Cuthb. 2, 34; Miracula Nynie 408 952 Inuenere uiam ...] Verg., Aen. 7, 297; Lucan. 1, 34; Sil. Ital. 13, 538; Stat., Silu. 5, 1, 145 953 Indubitata fides ...] cf. Alcuin., Ver sus de sanctis Eubor. 1207 Indubitante fide 954 Nec faciunt ...] Ouid., Ars am. 3, 78 955 munere linguas] cf. Arator 1, 227 956 sine more] Verg., Леи. 5, 694; Ouid., Ars am. 1, 119; Sil. Ital. 10, 31; Stat., Theb. 1, 238; 11, 524

942 Cornelio P6" properant P4" 943 poblite T Vi fixo P4" Pm 945 hunc La erigit L'°" P3, eregit If ' , erigi O" 946 eras] ss. uel erat Pm, erat P3'°" 947 reddit P4" , edidit G" 948 colla tuis] collatus P4" ' liber a culpis L 949 docmata P4 951 magnanimis P7, magnanimi Perugi 952 quid] quae P7 953 numquam] num C" tradant La Lr" 954 faciant E morum La, mora P7 955 muneP4" ' linguis La 956 mora P6" Perugi frequenta*t Vi 957 ablutas P7 958 iste] ille Lo

943 cf. Act. 10, 25 procidens ad pedes 946 cf. Gen. 3, 11-17 947 natalemque ... reddidit] cf. Ioh. 3, 3 949 fari] cf. Act. 10, 34-43 951 stupuere] cf. Act. 10, 45-46 958/961 exemplo ... manu] cf. Matth. 3, 16

296

HISTORIA APOSTÓLICA I

Praeuenit, quas sanxit aquas, qui talia semper 960 Addere dona solet solisque ex fonte renatis Imposita properare manu. Gerit ista uicissim, Ne quisquam putet esse suum meritisque uenire, Quod uariat, qui sponte parat. Nam Spiritus almus Nescia mensurae fert praemia plusque ministrans, 965 Quam sperantis erat, praecedit gratia uotum. XXIII. De eo ubi beato Petro Hierosolymam regresso inquisitio fiebat, cur gentibus praedicasset. Quibus suam rettulit uisionem, per quam ostendit, quia diuina iussione gentiles fuerint baptizati. Peruenit hinc abiens sublimem Petrus in urbem, Quae retinet uexilla crucis ; plebs cuncta requirit, Gentibus unde salus. Aperit quibus omnia doctor Subiungensque monet numquam fas esse negari,

960 fonte renatis] cf. Arator 1, 844 961 properare manu] cf. Claud., Epith. de Nupt. Hon. Aug. 205 properate manu 962 Ne quisquam ...] Ouid., Met. 13. 390; App. Verg., Culex 340 ne quisquam putet] Lucan. 4, 579 putet esse su um] cf. Lucan. 5, 293 sciat esse suum 967 plebs cuncta] Stat.. Silu. 2, 1, 175

959 peruenit PI quas] qua P6" sancxit Mo V, sanc*cit G, sancit ELO PI" P3 P4" '' PI P8 T VI qui] in marg. uel quis P6 qui talia] uitalia L O" PI 961 propera E Lo" geret L" 962 putat ELaT 963 quod] quae PI qui] quis PI" nam spiritus almus] gerit ista uicissim O" 965 ent La XXIII. De eo ubi - fuerint baptizati] оm. E Pm VI Migne Perugi, De eo ubi (+ beams V) Petrus Hierosolimam (Hierosolyma P3, Hierusolimam PI) regressus inquirebatur cur gentibus predicasset. Quibus suam (summam V) retulit (retulit] оm. С) uisionem, per (post C V) quam ostendit, quia (quod О) dei (dei] diuina PI) iussio ne (uisione PS) gentiles (gentiles dei iussione Lr) babtizati sunt С Lr O P3 PI V Hierosolimam G P8, Ierosolimam P6, Iherosolimam T, in Ierosolima Li quibus] оm. Li rettulit] оm. PI, retulit GLLi La Lo P2 P6 P8 T quia] quod La, que Li diuina] dei T, a diuina Li iussione] uisione P2 T" fuerant Lo, fuerent Li 966 hic La Perugi habiens Lr" P8 sublimem] sub limen О 967 plebs] ples PI requirat PI 967a Cur introisti ad uiros praeputium habentes (íí. Glosa iste uersus) E 968 gentibus] egentibus V apperit L P8" 969 subiungens L"

966/973 cf. Act. 11, 1-18

HISTORIA APOSTOLICA I

297

970 Quae ueniunt bonitate Dei ; sententia uoce Digna pii monstrare palam custodis amorem, Vt uelit ad cunctos caelestia regna patere Qui tenet has sine fine fores. Quid, turba, querelis Gaudia nostra teris ? Non sunt noua munera Petro 975 Tot uicibus signata prius, cum nominis almi Huic Christus dat laude frui, quem iura locauit Ecclesiae portare suae, cum litore naues Prospiciens adstare duas praecepta ministrans In Petri uult puppe uehi. Synagoga profecto 980 Sicca remansit humi, postquam doctrina Magistri Ecclesiae dedit alta sequi ; stat perfida terris Iam pelago currente fide. Sua quippe figura Haesit utrique rati. Ioseph Iudaea uocabat Hunc natum, cui Petrus ait : "Tu, Christe, probaris 985 Filius esse Dei." Pars haec defigitur aruis, Quae cecidit terrena sequens ; processit in altum, Quae creuit diuina loquens, cum pisce sine ullo In tenebris captura fuit. Nam tempore lucis

970 Quae ueniunt ...] Lucr. 3, 822; 4, 723 bonitate Dei] Ouid., Ep. ex Ponto 6, 46 972 caelestia regna] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 8, 59; Sil. Ital. 9, 309; Arator 1, 707. 942 973 Qui tenet ...] Lucan. 1, 420; Ouid., Fasti 2, 476 turba querelis] Lucan. 5, 681 974/997 Non sunt noua munera Petro ...] cf. Prud., Cont. Symm. 2, Praef. 977 litore naues] cf. Нor., Sem. 2, 3, 205 litore nauis; Verg., Леи. 3, 135 litore puppes 978/980 duas ...humi] cf. Ps. Maxim. Taur., Serm. 94, col. 721B 982 lam pelago ...] Lucan. 8, 159; 9, 224; Stat., Achil. 1, 37 983 Haesit utrique] Stat., Theb. 10, 688 985 Filius esse Dei] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 2, 8, 42 filius esse diu 986 Quae cecidit ...] Ouid., Fasti 3, 702 988 ... tempore lu cis] Ilias Lat. 736; Tibull. 3, 3, 9

970 ueniant С La bonitate] pietate V uoces PI 972 ad cunctos] aconctos PI 973 foras Mo P3 qaerelis L V, querellis La Pi 974 sunt] оm. La 975 uocibus P6" signa P8" ' 976 in marg. C 977 littore Lo Lr Migne 978 astare Lo P3 Pm T Migne, asstare Lr 979 pupe P3 sinagogo Pm 980 reman*sit Lr 981 aecclesiam P2 perfidia PI, profida Lr 982 iam] in T pylago PI, pelagos P3 corrente P3" sui La 983 trati P8° ' 985 esse] inter lin. PI pars] patris P2 987 post 988 L sequens ss. uel loquens Lr 988 nam] iam G 975/976 nominis almi - laude] cf. Matth. 16, 18; Luc. 5, 3 983/984 cf. Luc. 4, 22; loh. 6, 42 984/985 cf. Matth. 14, 33 uere filius dei es; Matth. 16, 16 985/995 cf. Luc. 5, 2-7 988 cf. Luc. 5, 5

298

990

995

1000

1005

HISTORIA APOSTOLICA I Lux quia Christus adest, spoliat uada salsa draconis, Vt cunctos ad litus agant sacra retia fontis Et de caerulei rapiantur fauce profundi. Nam mare mundus erat, cuius de gurgite Petrus Humida lina trahens uerbo piscante carinas Compleuit maiore sinu, quia turba duobus E populis uentura foret. Gentesque leuauit Tunc famulante salo plenaque in puppe fatetur Ecclesiam, cuius placida statione recondit, Quod Domini sermone capit, qui dixerat ante Esse alias quas quaerat oues. Has nempe parabat, Quas nunc rite uocat, per quas dementia Petri Congregat aethereis humana peculia saeptis. Non deerit sua fama locis. Petrus omnia prendens Bethsaida satus urbe fuit, quae nomine Hebraeo Venatorum est dicta domus. Quam uerus ab illa Ecclesiae uenator adest, qui cuncta peragrans Cinxit et ad fidei collegit retia gentes !

989 lux quia Christus adest] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 145 uerbum Chrisms ad est uada salsa] Catull. 64, 6; Verg., Aen. 5, 158; Sil. Ital. 17, 155; Sedul., Posch. Carm. 3, 53 993 humida lina] Verg., Georg. 1, 142 993/994 cf. Sedul., Pasch. Carm. 4, 120-21 Impleuit captura sinus, ut praeda redundans / Turbaret geminas cumulato pisce carinas 994 ... turba duobus] Sil. Ital. 16, 463 997 statione re condit] cf. Claud., De Sext. Cons. Hon. 21 statione recondunt 998 ... dixerat an te] Ouid., Heroid. 15, 56; Ouid., Ars am. 3, 49 1000 rite uocat] Lucan. 9, 997 clementia Petri] cf. Stat., Theb. 3, 527 clementia Nili; Lucan. 8, 366 demen tia caeli 1002 Non deerit ...] Martial. 8, 21, 12; 12, 14, 7 1004 Venatorum ... domus] cf. Hier., De nom. Hebr. 89 Bethsaida. domus frugum uel domus uenatorum

989 quia] que Lo PI salsa] saxa Lr 990 littus Migne fontes P6" 991 rapiantur] ss. uel ca- C, rapiuntur G T, rapi*ntur La face L" 992 - II 118 post II 405 Mo 992 mare] inter Un. L 994 maiore P7 qua Lo"', quo Pm T Vi 995 e] et PI, a P2 pupulis Lo" lauauit P3 PI 996 plenoque PI pupe P3 V fatentur P6" ' 998 dixerit Lr 999 nemphe С La 1001 aetheriis EG Mo Pi P3 P8 T Vi pecu*lia Lr septis С Lo Lr Pi P3 Vi Migne Perugi, reptis PI 1002 deerat Mo"', deherit L fama locis] famulacis PI omni L"' praehendens P3 1003 Betsaida La, Bethzaida С G, Bethaida Lo satis P6" , natus Per ugi Hçbreo La P3, Ebreo Vi, breo Lr"' 1004 dieta PI quam] quia La P3 Migne Perugi 1005 uanator C qui] quia О 1006 cincxit О P4, uinxit P2 collexit G L La, colleti PI, conligit Perugi 989 cf. Ioh. 21, 4-6 990 cf. Ioh. 21, 6; 21, 11 Bethsaida] cf. Ioh. 1, 44

999 alias] cf. Ioh. 10, 16

1003

HISTORIA APOSTÓLICA I

299

XXIIII. De eo ubi beatus Petrus cum custodiretur in carcere, nocte angelus est ingressus et refulsit habitaculum pulsatoque latere eius secum duxit, ubi se ferrea porta, quae ad Hierosolymam mittit, aperu«; et ibi ueritatem liberationis agnoscens Deo gratias egit. Quem puella respiciens gaudium nuntiauit. Clauditur obscuro, sed non sine lumine, Petms Carcere, nec possunt tenebrae caligine furua Ecclesiae celare diem ; commune per omnes 1010 Supplicium timor ille facit ; custodia Petri Publica poena fuit ; proprium sed pastor ouile Seruato custode regit, quem ditat honore Ter Dominum confessus amor ; de nomine petrae Nomen Petrus habens aeterna uocabula portat, 1015 Fundamenta gerens numquam passura ruinam. Expectate tuis cunctoque in tempore cams

1008 caligine furua] Stat., Theb. 9, 727 1009 celare diem] cf. Lucan. 5, 200 celate diem 1011/1012 proprium - regit] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 82-83 qua seruat amoenum / Pastor ouile 1015 passura ruinam] cf. Sil. Ital. 8, 304 passura rui nas 1016 cunctoque in tempore carus] cf. Stat., Theb. 7, 522 paruo in tempore carus

XXIIII. De eo ubi - nuntiauit] оm. ELi Pm VI Migne Perugi, De eo ubi angelus ad Petrum ingressus est in carcerem (carcere Lr) nocte et refulsit habitaculum et pulsans latus eius secum duxit ubi (ubi] cui Pi, ubi se O V) ferrea porta quae ad Hierusalem (Ierusalem O) mittit aperitur (mittit aperitur] ducit aperta est P3, mittit aperuit O V) et ibi se uere (uero V) liberum (liberatum P3 V) agnoscens Petrus (Petrus] оm. O PI) deo gratias egit (aegit О, agit V) quem puella respiciens gaudi um nuntiauit С О P3 PI К De eo ubi angelus ad Petrum ingressus in carcere nocte et refulsit in habitaculo et pulsans latus eius secum duxit ubi porta aperta est quem ad Hierusalem mittit et nuntiauit ibi se uere liberatum Lr nocte] + uenit T habitaculum] in habitaeulo T pulsatoque] pulsato L eduxit Lo PI T se ferrea porta] ferream portam T Iherusalem T, Hierosolimam G PI P8, lerosolimam P6, Ierusalem Lo apperuit L P8 ubi T ueritatem li berationis] se uere liberatum Lo agnoscens] agnoscit L P8, Petrus agnoscens T 1008 fulua Migne Perugi 1009 caelare P3 V commone L" 1010 ille] ipse La 1011 ouile] oliue P6" 1012 custode] de La dita PI 1013 petre La 1014 Petrus nomen habens T habens Petrus Lr 1015 num quam] num L" 1016 ex pectate E, exspectata PI, exspectate Mo Migne Perugi McKinlay cunctosque PI care Lr Perugi

1007/1076 cf. Act. 12, 1-9 habens] cf. loh. 1, 42

1013 ter] cf. loh. 21, 15-17

1013/1014 de nomine .

300

HISTORIA APOSTOLICA I

Et nobis iam, Petre, ueni ! Simul omnibus exi, Quos stimulat nunc cura prior ! Iam nocte profunda Angelus astra ferens ergastula Candidus intrat 1020 Se comitante die ; caeli ueniente ministro Carceris umbra fugit ; pulsae periere tenebrae Lucifero radiante nouo ; color exulat ater Et mutata uident nocturna crepuscula solem. Custodum uallante manu inter uincula Petro 1025 Corpore somnus erat. Sed cum uigilaret in illo, Quae nescit dormire, fides, hoc Cantica clamant : "Dormio corde uigil." Laeti documenta figurae Discite, qui liquido meruistis fonte renasci, Et quae forma manet sacrato in corpore Petri, 1030 Cernite corde pio ! Docet hanc uirtutis apertae Angelus ipse uiam ; tangens latus impulit, in qua Ecclesiae stat parte caput ; qua nuntius ortam Nouerat, inde leuat. Lateri subnexuit arcae Ostia sancta Noe clausis animalibus ; hinc est

1018 cura prior] Martial. 8, 82, 6 ; Val. Flacc. 5, 533 ... nocte profunda] Tibull. 1, 3, 67 1019 astra ferens] Val. Flacc. 4, 237 1021 pulsae periere tenebrae] cf. Ouid., Met. 7, 703 pubis ... tenebris; Lucan. 4, 192 periere latebrae; Sil. Ital. 13, 256 cessere tenebrae 1021/1023 Vita Vrsm. 1, 238-240 (Carceris] Noctis et Vita Vrsm.) 1022 Lucifero radiante] cf. Ouid., Fasti 6, 791 Lucifero subeunte 1023 Et mutata ...] Martial. 5, 79, 2; Verg., Ecl. 8, 4 1025 corpore som nus] Ouid., Ep. ex Ponto 1, 10, 21; Tibull. 3, 4, 81 1028 Discite qui ...] Ouid., Amor. 3, 8, 25 1029 forma manet] Ouid., Fasti 2, 379 1031 latus] cf. Beda, Expos, act. аp. 12 1034 ... hinc est] Iuuenal. 1, 119; Sil. Ital. 10, 501 1018 quo L nunc cura] natura Migne Perugi nam С 1019 egastula PI, ergastuda P8° ' 1020 sed P6" ' mitante P8" ' 1021 pulse Lr preire PI, perire C ' L"' 1022 radiente L, ueniente ss. uel radiante Lr exultat P8" , exsulat Migne Perugi McKinlay alter PI 1023 muta P8" crepulaP7 1024custodemLa'T' ' ualante La, ualente L" 1025 uigilabat G T 1026 hçc V, haec Perugi 1027 lete P2, loeti P8 domenta P8" ' 1028 meruistis] meritis La 1029 corpore] pectore Pi 1030 hunc P3" aperte L'm La Vi, apperte L" ' 1031 uiam ipse G 1033 in marg. Lo latere G PI arce La, arche Lo P8'°" 1034 hostia CLa Lo ""' P4 P6 V 1019 angelus] cf. Act. 12, 7 1022 cf. Act. 12, 7 5, 2 1031/1032 impulit - caput] cf. loh. 19, 34 16

1027 dormio] cf. Cant. cant. 1033 lateri ... arcae] cf. Gen. 7,

HISTORIA APOSTOLICA I

301

1035 Diluuio uastante salus. Producitur Eua Dormitante uiro lateris generata propago, Nomen habens uitae, si numquam culpa fuisset, Sic mansura magis. Christus post, mysticus Adam, Dignatus dare membra cruci atque in carne perempta 1040 Morte premi, qua uita redit, noua dona liquoris Per lateris sacrauit iter. Nunc angelus illa Petrum parte uocat, mens credat ut omnis in ipso Ecclesiae constare decus teneatque superno Assertore fidem, quo calciamenta monente 1045 Hi meruere pedes, tetigit quos dextra Magistri, Quae totum mundauit aquis. Gradientibus illis Conclusae cessere fores. Putat omnia somno Ludificante geri, cui praemia uera parauit Maiestas ignara doli. Iam ferrea claustris 1050 Porta patet, rigidi laxant sua uincula postes. Gentibus abscidens durae feritatis acumen Aspera cuncta domat, ne ianua fixa uetaret

1040 uita redit] Нor., Carm. 4, 8, 14; Lucan. 4, 381 noua dona] Martial. 6, 80, 1; Sil. Ital. 4, 446 1041 lateris] cf. Beda, Expos, act. аp. 12 1043/1044 cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 402 His rebus constare fidem 1045 ... dextra Magistri] Lucan. 3, 599 1045/1046 pedes ... mundauit] de figura, cf. Beda, Expos, act. аp. 1 1047 cessere fores] Ouid., Amor. 2, 1, 27; Lucan. 5, 209 Inpactae cessere fo res 1048 Ludificante ...] Sil. Ital. 7, 214; 8, 641 1050 Porta patet ...] Sil. Ital. 15,78

1037 nomen] non P7 1038 quidem ss. uel magis T 1039 neci ss. uel cruci Lo in carne atque Lo perhempta V 1040 qua] quia L'°" Pi" , qui P6" licoris V 1042 parte Petrum Lr bcat O" Pi" credit Lr" 1043 teneat La 1044 adsertore C E G PI P6 PI P8 Perugi, adsertare La calceamenta Ch EL Li M Pi P5 Migne Perugi McKinlay 1045 hii C, hinc О 1046 qua P6" aquis] in marg. P4 1047 conclusac Perugi conclusae cessere] conclusere O" putet La Mo" 1048 luctificante P3" , laedificante Perugi parari O" 1049 magestas P2" P4 PI 1050 uincla L" potes L" 1051 gentibus] mentibus P2 Pm abscindens P4" T, obscidens PI durum P2 feritatis] ceruicis Mo 1052 aspersa PI donat Mo"' ne ianua] nei annua P8" ia nua] in marg. P4 uetaret] domaret Pm"

1036 lateris - propago] cf. Gen. 2, 21-23 1037 nomen ... uitae] cf. Gen. 3, 20 1045 tetigit - Magistri] cf. Ioh. 13, 5-9 1047 conclusae cessere fores] cf. Act. 12, 10 ultro aperta est

302

HISTORIA APOSTOLICA I

Orbis iter, quo cursus erit. Dic, gloria rerum, Ferrea quid mirum si cedunt ostia Petro ! 1055 Quem Deus aetheriae custodem deputat aulae Ecclesiaeque suae faciens retinere cacumen Infernum superare iubet. Mox liber ab hoste Diuinum celebrauit opus, quem prima puella A tenebris remeare probat, quia gratia Christi 1060 Rem dedit esse parem. Visus adit ipse resurgens Femineos ; loquitur redeuntis gloria carnis Ad sexum, quem mater habet. Patet hinc quoque uatem Ecclesiam sensisse suum, quae gaudia portet In cunctum diffusa gregem. Quis talia fando 1065 Explicet aut uerbis attollat pondera rerum ?

1053 orbis iter] Ouid., Fasti 1, 544; Ouid., Trist. 5, 14, 34 gloria rerum] Verg., Aen. 4, 232. 272; Ouid., Met. 4, 649; 15, 748; Hildebert. Cenoman., Vita b. Marie Egypt. 2 1054 quid mirum si] Ouid., Heroid. 15, 85; Lucr. 5, 1238; Paul. NoL, Carm. 16, 211; Arator 1, 695 1054/1057 Ferrea - iubet] Beda, Expos, act. ap. 12 1055 aetheriae ... aulae] Martial. 13, 4, 1; Sen., Thyestes 1077-78; Cypr. Gall., Gen. 961; Iuuenc. 2, 195 1059 gratia Christi] Iuuenc. 4, 803; Paul. Nol., Carm. 16, 283; Prosp., Carm. de ingrat. 17. 165. 240. 271. 331. 637. 979; Ven. Fort., Carm. 8, 3, 315 1060 esse parem] Catull. 66, 42; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 13, 27; Sil. Ital. 7, 25; Stat., Theb. 8, 285 1063 ... gaudia portet] cf. Martial. 8, 50, 23 gaudia portat; Stat., Theb. 10, 555 = Sedul., Pasch. Carm. 5, 329 gaudia portans 1064 quis talia fando] Verg., Aen. 2, 6 1065 explicet aut] Verg., Aen. 2, 362 pondera re rum] Lucan. 3, 337; Ouid., Ibis 249; cf. Lucan. 7, 504 rerum tot pondera

1054 si cedunt] scedunt PI, sic edunt La cedant Lo P3 hostia C La Lo V 1055 deus] оm. O aethereae Ch LL3 La M P2 P5 P6 V°"' Migne Perugi McKinlay 1056 acumen L" ' PI 1057 superare] retinere O" 1058 celebrabit PI, cebrauit P4 1059 quia] qua in marg. uel quia Pi, quam PI, cui C La Migne Perugi gratia] sanguine L 1060 rem] spem РД qem P3 1061 femineum Perugi 1062 sexsum P8 patet] оm. PI 1063 suam Lo" portat C La, portans О" 1064 cunctum] totum Lo defusa G 1065 aut] ut Mo adtollat V Perugi pondere PI"

1055 cf. Matth. 16, 19

1057 cf. Matth. 16, 18

1058 puella] cf. Act. 12, 13

HISTORIA APOSTOLICA I

303

Maximus ille pauor, gelidos qui strinxerat artus, Laetitiae mensura fuit ; manet omne per aeuum Pignons huius apex et sideris obtinet instar, Corpore quod Petras sacrauit et angelus ore. 1070 His solidata fides, his est tibi, Roma, catenis Perpetuata salus ; haram circumdata nexu Libera semper eris. Quid enim non uincula praestent Quae tetigit qui cuncta potest absoluere ? Cuius Haec inuicta manu uel religiosa triumpho , 1075 Moenia non ullo penitus quatientur ab hoste. Claudit iter bellis, qui portam pandit in astris.

1066 Maximus ille ...] Martial. 7, 44, 1; Ouid., Rem. am. 782 gelidos ... artus] cf. Lucr. 3, 401 Et gelidos artus in leti; Ouid., Met. 10, 423 gelidus nutricis in artus; Lucan. 1, 246 gelidos pauor occupat artus 1070/1076 Alcuin., Carm. 114, 3, 17 1071 circumdata nexu] Stat., Achil. 1, 191 1072 quid enim non] Ilias Lat. 161; Ouid., Rem. am. 467; Ouid., Met. 7, 167 1073 Quae tetigit ...] Lucan. 6, 352 1076 claudit iter] cf. Ouid., Met. 8, 549 clausit iter; Stat., Theb. 10, 248 claudat iter qui portam pandit in astris] cf. Aldhelm., Carm. eccl. 1, 6 portam qui pandis in aethra; Alcuin., Inscr. Col. et Sal. 109, 1 portas qui pandit Olimpi; Ald helm., Ep. 4 ... pandit ...; Aldhelm., Prosa de uirg. 55 ... pandis Verg., Aen. 12, 584 pandere portas; Verg., Aen. 2, 27 = 6, 574 panduntur portae; Verg., Aen. 5, 517 reliquit in astris 1066 strixerat E"' Mo" '' 1067 mansura Mo 1068 pigneris С optinet CLo Lr 1069 quem ss. uel quod Lr, que PI angelis P6° ' 1070 Í. his] bis Pi 1071 perpetua L Pm cirdata Lo" 1072 non] nunc P8" ' praestant P6, prestant Lr 1073 quae] qui PI qui] cui Lr Migne Perugi 1074 relligiosa Perugi, relisiosa Lr 1075 nullo C" petus Lo" quatientur] ss. uel -an- Pm oste L PI 1076 cladit P7, cludit G inter P6" Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanae Historiae apostolicae liber primus. Cap. libri II E; Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romane (Romanae aecclesiae PS) explicit Historiae apostolicae (Historiae apostolicae] оm. V) liber primus. Incipit (+ liber Pi P3 PS) secundus L Lo Pi Pi P6 P8 V; Finita capitula et liber primus apostolice historie. Incipiunt capitula libri secundi Aratoris subdiaconi sanctae aecclesiae Romanae La; Explicit liber primus Aratoris subdiaconi Vigilii papç Ro manorum T; Explicit liber .i. Incipit ,ii. Li; Explicit liber primus historiae aposto licae. Incipit liber secundus Aratoris subdiaconi G; Explicit liber primus Aratoris subdiaconi P2; Explicit liber primus Aratoris subdiaconi. Incipit .II. eiusdem Lr; Explicit liber primus Aratoris, incipit liber (liber] оm. P7) secundus Mo P4 PI; Aratoris subdicaconi explicit Historia Romane sancte ecclesiç liber I. Incipiunt tituli libri apostolice secundi Vi.

1066ss. cf. Matth. 28, 9

LIBER SECVNDVS XXV. De eo ubi Saulus, qui et Paulus, admonente Spiritu sancto segregates uenit ad Paphum, ubi erat Paulus procon sul; et cum praedicanti magus obsisteret, increpans eum quod solem non uideret, mox Paulus proconsul credidit. Spiritus accensam uerbo radiante lucernam Sub modio lucere uetans "Secernite Saulum" Dixit "in oris opus". Quem mox sacrauit euntem Imposita Petrus ille manu, cui sermo Magistri

1 uerbo radiante lucernam] cf. Ven. Fort., Carm. 7, 5, 29 animi radiante lucerna; Sedul., Pasch. Carm. 1, 80 uerbique lucernam; Hincin., Carm. 3, 1, 19 sub hac radiante lucerna; Flodoard., Triumph. Ital. 5, 1 Christi irradiante lucerna 3 oris opus] Propert. 2, 10, 12

Incipit eiusdem Über secundus E; Aratoris liber primus explicit. Incipit secundus eiusdem O; Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiae Romanae explicit historiae apostolicae liber primus. Incipit secundus L; Incipit Aratoris liber secundus VI; Incipit liber secundus P2; Incipit liber secundus deo gratias P3; Liber II С; Incipit liber Aratoris secundus T. LIBER SECVNDVS] оm. G P4 XXV De eo ubi - proconsul credidit] оm. EM P2 Pm Migne Perugi, De eo ubi Sau lus qui et Paulus per spiritum sanctum segregatus uenit ad Paphum ubi erat Paulus proconsul Кi, De eo ubi Saulus qui et Paulus per spiritum sanctum (sanctum spiri tum V) segregatus uenit ad Paphum (Pafum O) ubi erat Paulus proconsul (Paulus proconsule О PI, proconsul Paulus V) et inagum (magnum V) obsistentem incre pans quod (quem P3 T, qui O, que PI) solem non uideret (uidentem P3 T) caecauit et mox Paulus proconsul credidit Lr O P3 PI T V ammonente GL L3 PI P8 proconsul] оm. P6, proconsule PI" praedicanti] оm. L Lo P8, praedi canti ei La mago Li. magos L" Lo" P8 obstiterit increpat La uide ret] ss. cecauit et Lo, uideret caecatusque (cecatus LS) est querens cui manum daret et L3 La proconsule Lo" PI 1 radiente E PS 2 lucere] latere Pi uetas Lo" se cernite V Sau lum] Paulum Lo PmT 3 ores E" 4 Petrus] ferire O" , Simon P2 sermone L" Lo"

1/39 cf. Act. 13, 1-12 2 modio] cf. Matth. 5, 15 imposita ... manu] cf. Act. 13, 3; Gal. 2, 9 (Cephas) 16, 18-19

secernite] cf. Act. 13, 2 4 4/5 cui ... dedit] cf. Matth.

HISTORIA APOSTOLICA II

305

5 Omnia posse dedit. Cyprum Salaminaque linquens Pergit adire Paphum, quae fertur amoribus olim Dedita sacrilegae mansisse libidinis antrum Aligerosque uagos studio coluisse procaci. Hinc operum procedit apex, quia gratia maior 10 Ad delicta uenit ; culpas huic posse remitti Exemplum iam Paulus erat. Quam splendida laudum Materia est adiecta uiro ! Primordia casta In luxus regione serit fructusque pudicos Multiplicat lasciuus ager. Cui nescia post haec 15 Difficilisque foret, cum sic uideatur honestas De turpi coepisse loco, pars ne qua uacaret A meritis ieiuna ? Tamen molitur iniquus Eloquio certare magus - contraria semper Virtuti fecere uiam -, iaculata retorquens 20 Ecclesiae bellator ait : "Fallada monstrat, Quo pereas genitore satus. Confinia mortis

5 omnia posse] Ouid., Amor. 3, 3, 26; Ouid., Ars am. 1, 562; Lucan. 5, 288; Lucr. 5, 87. 390; 6, 63; Paul. Nol., Carm. 6, 51; Sedul., Pasch. Carm. 3, 158; Alc. Auit., Carm. 6, 80; Coripp., Iust. 2, 427; Heiric, Germ. 1, 183; Audrad., Carm. 3, 2, 70; Hrotsu., Prim. 242; Hrostu., Mar. 769; Ligurinus 5, 547; Arator 1, 902 7 libidinis an trum] Walth. Spir. 4, 134 9 Hinc operum ...] Val. Flacc. 3, 672 10 culpas huic posse remitti] cf. Carm. Cent. 28, 12 facinus sibi posse remitti 11/12 splen dida ... / Materia] cf. Val. Max., Facta et dicta mem. 3, 3, 7 splendidam relatu praebet materiam 16/17 pars ne qua uacaret / A meritis] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 4, 15, 6 a meritis eius pars mihi nulla uacat; Claud., In Eutr. 2, 483 leto pars ne qua uacaret; Sedul., Pasch. Carm. 5, 71 ne qua pius a pietate uacaret 18 contraria semper] Alcuin., Carm. 69, 123 21 genitore satus] Ven. Fort., App. 8, 5; Aldhelm., De uirg. 1634 confinia mortis] Tibull. 3, 7, 70; Stat., Theb. 4, 615; cf. Apul. Mad., Met. 11, 23 confinium mortis; Arator 2, 1112 6 Pafum О 7 sacralege Pi" libinis L" antrom L"', anthrum La 8 in marg. C L alligerosque PI uagos] inter lin. Lo 9 opere PI" ' , operi Pl""' precedit G 10 dilicta PI huc Mo" '' remitti] reuerti La 11 iam] enim iam G laudum] ss. uel laude O, laude P3 P8, dudum G" L'°" La Pl"' 12 adiuncta in marg. adiecta P4 13 regiones P8 regione serit] regionis erit P6°' 14 lasciuius La post haec] posthac L"LoPi 15 onestas Lr" 16 loco] leo Lr"' 17 ieiunat PI" ' molitor L" ' , mollitur Lo" ' iniquos L" 18 maius V'', magis P4" 19 uirtute Pl" iacula Pm" 20 ait] inter Un. Lo 21 pereas] inter lin. Lo 10/11 culpas - Paulus] cf. Act. 9, 17-18

18 magus] cf. Act. 13, 6

306

HISTORIA APOSTÓLICA II

In tenebris patiere tuis neque cernere solem Tempus adusque datur rerumque attendere formas, Artificem quibus esse negas." Tunc nubila uultum 25 Caeruleis fixere notis et pectoris atri Venit in ora color. Quaerit iam calle negato, Quo duce tutus eat, cuius pede gressibus instet, Quis tribuat miseratus opem. Vacuasque per auras Erroris palpauit iter. Pro consule Paulus 30 Мoх didicit lucere fidem, cui causa uidendi Nox aliena fuit. Non sunt noua, Paule, salutis Obsequia ; e tenebris lucem bene surgere nosti. Omnia secretam reserant documenta figuram, Si libeat uigili pulsare latentia sensu : 35 Iure docens Paulus miracula condere coepit Ex oculis, iubar unde sui micat altius oris Amisso crescente die ; sic nuper iniquum Subdere dignus erat tenebrisque fatentibus hostem Vincere, qui caecus meruit sine fine uidere.

24 nubila uultum] cf. Ouid., Met. 5, 512 = Stat., Theb. 2, 56 nubila uultu 24/ 25 uultum - notis] cf. Claud., Pan. Prob. et Olyb. Cons. 214-215 uultu / caeruleis ... notis 26 Venit in ora color] cf. Ouid., Amor. 2, 5, 34 uenit in ora pudor; Ouid., Her. 21, 168 transit in ora rubor; Lucan. 4, 240 uenit in ora cruor calle negato] Vita Leudegarii 2, 289 27 Quo duce] Stat., Theb. 2, 539; cf. Verg., Ecl 4,13 te duce 28 miseratus opem] cf. Stat., Theb. 10, 3 miseratus opes 29 Paulus] cf. Hieron., Ad Philem. col. 640C 30 ... cui causa uidendi] cf. Verg., Ecl. 1, 26 36 iubar ... micat] cf. Val. Flacc. 5, 409 tale iubar per tecta micat 39 sine fine uidere] cf. Alcuin., Carm. 62, 5 sine fine uideri; Flor. Lugd., Cam. 7, 44 si ne fine uidebo

22 in marg. PI 23 ad usque Migne Perugi rerumque] inter lin. PI adtendere G L Lr Mo V Perugi formis E" 24 artificicem PI nubilia P8 25 in marg. G notis fixere О fixere] uinxere С Migne Perugi, uixere La noctis L PI 26 hora L P2" V, ore Perugi calor Perugi 27 eat] erat C' La, est Perugi instat P4 P6" 28 misertus Perugi 29 erroris] erroribus La pro consule] proconsule C La O P8 Pm Migne Perugi 31 uox Perugi noua] inter lin. Lr, uana ss. uel noua Mo 32 obsequio L e] оm. L, ss. uel et P3, a Migne Perugi, et С 33 reserant] resonant Pm 34 liceat Lo P2 35 iura Mo" P6" 36 horis L P6" P8 37 a*misso G 38 fa tentibus] patentibus P2 O

29 Paulus] cf. Act. 13, 7 cf. Act. 9, 9; 9, 18

31 nox aliena] cf. Act. 13, 11

32 tenebris - surgere]

HISTORIA APOSTÓLICA II

307

XXVI. De eo ubi sanctus Paulus Antiochiae synagogam ingressus manu silentium indixit; ibique de egressu Israelitici populi ex Aegypto per mare et ubi diuersa mirabilia facta sunt in deserto, uel de testimonio Iohannis Baptistae eo quod perhibuit de Iesu pariter praedicauit. 40

Antiochi dictam de nomine uisitat urbem Paulus et extemplo properat dare uerba cateruis, Quas synagoga tenet, dextraque silentia mandans "Nostis" ait "patribus tellus Aegyptia nostris Qua posuit feritate iugum, crudelibus aruis 45 Quos rapuit per signa Deus. Quibus omnia cedens Mutauit natura uices, cum uirga fugauit

41 et extemplo] Verg., Aen. 2, 376 dare uerba cateruisl cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 46, 17 Non queat aetherias inter dare uerba cateruas 42 dextraque silentia mandans] cf. Lucan. 1, 298 dextraque silentia iussit 43 tellus Aegyptia] Lucan. 8, 823; cf. Ouid., Met. 5, 323 = Sil. Ital. 13, 474 Aegyptia tellus 46 mutauit na tura uices] Alc. Auit., De transitu maris rubri 445; cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 141 mu tauit natura uiam; Stat., Si7u. 1, 2, 156 nec seruat natura uices; Нor., Carm. 4, 7, 3 mutat terra uices

XXVI. De eo ubi - praedicauit] оm. EMP4 Pm T Migne Perugi sanctus] оm. Lr, beatus P2 VI ingressus] + est P2 manu silentium indixit] оm. P2 silentio VI indixit] dixit PI", indicauit Lr ibique] et La, ubique P6 V, inque С de egressu] degressu PI" , egressum P2, egressus C, egressu La, egressu McKinlay Israelitici populi] populi Israhel Li Lr, Israel C P3 P6, populi Israhelitici LoOPIV VI et ubi] ubi С P3 P6, et P2 diuersa] multa C Li

LoLrOP3P6PIVVI

mirabilia] miracula CLiLoOP3P6PIV VI, mirabi

lia que P2 facta sunt] facta V in deserto - predicauit] in apsperto uel aethestimonio Iohannis Baptiste quod ineuit de nostru pariter predicauit L3 uel] оm. Lo uel de testimonio - praedicauit] perhibuit VI Iohanne baptista Lo eo quod] оm. C, quod G La Lo O PI P3 P6 V, que PI, qui Lr perhibuit] оm. C, prohibuit P6" P8 de Iesu pariter praedicauit] оm. C, se Ihsu parem predican Lr 40 uisitet L" 41 et] оm. La extimplo С Lr Mo VI, exemplo G L PI" PI 42 mandans] monstrans Pm" 44 qua] quas La crudelius PI" 45 cedens EP4 46 uicens C" , uoces P4"

40/95 cf. Art. 13, 14-17 44 iugum] cf. Exod. 1, 11 -14 et saepe 46 uices ... uirga] cf. Exod. 14, 16; 14, 21

45 signa] cf. Exod. 3, 20

308

HISTORIA APOSTOLICA II

Terga maris fluctusque suis stetit exul ab oris Puluereo de calle placens pontique facultas Obsequio est subiecta pedum, redeunte profundo 50 Naufragium factura reis, quae uertere iussa Per uarios sua iura modos his strauit arenas, His cumulauit aquas ; iustis uia, sontibus unda. Cum percussa silex uenis spumauit apertis Aequoreos enixa lacus de uertice sicco 55 Flumineum largita uadum, non prístina morem Gessit origo suum ueterem nec praebuit usum Dona nouella ferens, quam lex aeterna coegit Non innata sequi disiunctaque semine monstrans Posse dari, de rore dapes, de caute liquores. 60 Nam ne pauca piis fluerent miracula causis, Saxa uomunt latices et inundant nubila panes Aeriusque liquor solidis induruit escis. Quaeque diu uacuas tenuerunt agmina fauces, 47 terga maris] Lucan. 5, 565 terga ... fluctusque] cf. Sil. Ital. 4, 653 necnon a tergo fluctus stridente procella exul ab oris] Stat., Theb. 1, 312; Ven. Fort., Cam. 4, 1, 17; 6, 8, 5; Alcuin., Garni. 1, 236; cf.Veig., Georg. 3, 225 exsulat oris 50 uertere iussa] Verg., Aen. 10, 35 51 strauit arenas] cf. Ouid., Amor. 2, 11, 47 sternentur harenae 53 uenis ... apertis] Lucr. 5, 812 55 flumineum ... ua dum] cf. Lucan. 8, 36 flumineis uix tuta uadis 56 praebuit usum] Ouid., Met. 13, 782 57 lex aeterna coegit] cf. Lucan. 7, 1 lex aeterna uocabat 59 de rore - liquores] Aldhelm., De metr. et enigm. 153 62 Aeriusque - escis] Aldhelm., De metr. et enigm. 153 47 exsul Migne Perugi McKinlay exul ab oris] exu laboris La horis Lo '"" 48 puluero L° '', puereo P2" 49 subicta P8" redeunde Lr 50 naufragum P4" facturam G" reus La" uisa P2'°" 51 harenas E G L Lr P3 P8 Pm T 52 commulauit L"' P8, cummulauit L'°" 53 ueni s La sp mauit C, spomauit L" '' apertasE" ' 54 aequoreis P4 "'' , aequoreas Mo"' 55 mortem PI 56 uerterem La nec ueterem Lo" 57 serens La, gerens Lr O PI Perugi quam] aquam Lo" '', que Mo" ' , quia С La Lr PI 58 ignata Pr semina CO" Pi ""' P3 Pm monstrat Lo Pi РЗ V Mi gne Perugi, monstrant ss. uel monstrat P8 60 piis] suis P2 61 uomunt] in marg. mouent P6, uomant Mo °'' PI inunant Lr"' 62 aereusque С L Lo "' Lr P2 P6" Perugi, aethereusque T indurit L" 63 quaeque] quisque PI tenuerun P3 fauces] pauces PI

47 exul ab oris] cf. Exod. 14, 21 48 puluereo] cf. Exod. 14, 21 49/50 redeun te - reis] cf. Exod. 14, 28 53 percussa] cf. Num. 20, 11 59 rore] cf. Exod. 16, 14-15

HISTORIA APOSTOLICA II

309

Frugiferis saturantur aquis, nimbique coloni 65 Dant epulas pluuiamque uorant et manditur imber. Sic inuicta manus, sic gratia plena Creantis Scit queríalos nutrire greges et ponere sacros In patria meliore choros, ut uentris amoeni Fructus ad aeternae florescat semina uitae. 70 Dauitica nam stirpe satus genetrice Maria Christus adest, quem tota canunt oracula uatum Venturum sub carne Deum seseque creantem Virgineos intrare sinus. Euoluite, quicquid Sabbata uestra tegunt ! Typicae documenta figurae 75 Perspicitis fulgere sacri praesepibus Agni, Cuius ab igne senes hauserunt dicta prophetae, Et dedit ante loqui quod coepit postea nasci. Clamauit uirtute potens Baptista Iohannes : 66 gratia plena Creantis] cf. Ps. Ambr., Carm. deTrin. 9 gratia plena lauacri 69 aeternae ... uitae] cf. Arator 2, 825 semina uitae] App. Verg., Culex 135; Sedul., Pasch. Carm. 1, 55; Paul. Nol., Carm. 27, 497; Alcuin., Carm. 1, 82; 1, 1011; 109, 24, 10; Alcuin., Willibr. rhythm. 2, 16, 1; loh. Scot., Carm. 3, 35; MGH Poetae 3, 264, num. 29, 7; Vita Vrsm. 1, 195; Rahew., Theoph. 326; Bulla aurea Prol. 10; Arator 2, 186; cf. Verg., Aen. 6, 6 semina flammae 71 oracula uatum] Ouid., Ep. ex Ponto 2, 1, 55; Iuuenc. 1, 237; Flor. Lugd., Carm. 25, 17; Ioh. Scot., Carm. 2, 8, 38; Hrotsu., Mar. 523. 578; Amarc. 1, 464 73 uirgineos ... sinus] Drac, Laud. dei 2, 90; Claud., Carm. 98, 5 75 praesepibus Agni] cf.Veig., Aen. 7, 17 praesepibus ursi 76 dicta prophetae] Drac, Satisf. 17; Iuuenc. 2, 825; Beda, Vit. S. Cuthb. 31, 15 77 Et dedit ...] Verg., Aen. 10, 235; Martial. 10, 81, 4; Ouid., Met. 2, 627. 695; 8, 796; Sil. Ital. 13, 622; Val. Flacc. 1, 483 78 uirtute potens] Ven. Fort., Carm. 2, 12, 5; 9, 1, 100; IliasLat. 179. 206; Paul. Petric, Mart. 1, 243; Poet. Lat. Min. 5, 398, num. 81, 10, 1; Drac, Romul. 8, 605; Drac, Laud. dei 2, 70; Vita Galli 1197 66 sic] si L 67 quaerulos E 68 meliora La 69 fructus] ss. all. Xpistus uel filius dei С florescant P6'°" 70 Dauidica Ch L3 M Mo P5 PI Migne Perugi McKinlay genitrice С Lr Mo P3 T Vi Migne Perugi, genitricç V 72 uenturum] uentrum La seseque] resaeque PI 73 intra Lo"', intrasse P3 sinos L" '' quidquid Pm Migne Perugi 74 sabbato Lr'"" , sabata Lr"''' Perugi tegunt] ss. uel legunt C, legunt Lr P6 typice La 75 respicitis T 76 auxerunt P6" , auserunt GLO P6'°" V dicta] digna Pi°' 77 cepit Lr nasci] ss. uel nosci G, nosci E'°"' Mo™"' P4'°" T Vi 78 clamanit Perugi uirte O" babtista P3, baptima Lo Iohannis G, Joannes Migne Perugi 67 querulos] cf. Exod. 16, 3 ... stirpe] cf. Matth. 9, 27 Isai. 7,14

68 in patria meliore] cf. Exod. 13, 5 70 Dauitica 71 uatum] cf. Isai. 9, 6 73 uirgineos ... sinus] cf.

310

HISTORIA APOSTOLICA II

'Non ego sum ! Post me ueniet, cui tangere non sum 80 Calciamenta pedum dignus neque soluere summam, Quae ligat excelsas humilis corrigia plantas'." Quam bene uox Pauli cecinit praecepta lauacri Permiscens antiqua nouis ! Nec Epistola cessat Haec iterare docens : "Patres baptismate nostri 85 In Rubro fulsere freto sub nomine Moysi, Per legem, cum petra simul sequeretur euntes ; Nam petra Christus erat". Quid, adhuc, gens dura, requins ? In libris sonat ecce tuis : "Ne credere tardes !" Consule signa maris, quae mystica dona susurrant 90 Temporibus uentura crueis, cum sanguine Iesus Tinxit aquas laterisque uno de uulnere fluxit, Quod uitae tria dona daret ! Rubor aequoris ille

79 Non ego sum ...] Ouid., Heroid. 3, 68; 6, 43; 7, 45. 165; 10, 130; Ouid., Met. 1, 513; Propert. 1, 6, 29; 2, 13, 9; Tibull. 2, 6, 42 80 Calciamenta - soluere] cf. luuenc. 1, 337 Cuius uincla pedum non sum contingere dignus 82 cecinit praecepta] cf. Нor., Serni. 2, 4, 11 ipsa memor praecepta canam; Propert. 2, 34, 77 tu canis Ascraei ueteris praecepta poetae 86 sequeretur euntes] cf. Ouid., Met. 9, 589 sequeretur euntem 87 gens dura] Verg., Aen. 5, 730; Lucan. 9, 439; Stat., Achil. 1, 202 89 signa maris] Beda, Expos, act. ap. 1 mystica dona] Paul. Nol., Carm. 27, 46; Sedul., Posch. Cam. 2, 166; MGH Poetae 1, 69, num. 35, 2; Thiofr., Willibr. 2, 344 mistica dona ministrans 90 cum sanguine Iesus] cf. Verg., Aen. 5, 328 cum sanguine Nisus 90/91 sanguine ... Tinxit aquas] cf. Ouid., Ibis 492 suo sanguine tinxit aquas

79 post] pater PI uenit С G L" La PI 80 calceamenta Ch L3 M P5 Migne Perugi McKinlay soluere] оm. Perugi sumam V, summa P2 81queT° ' , qua С La T°" Migne Perugi corrigia] corria La, conrigia Perugi 82 cecinit Pauli V 83 cassat La 84 haec] nec G"' babtismate P3 85 Mosi E Migne Perugi 86 sequeretur] requirit PI 87 nam] iam Lr erat] inter lin. Vi quod G L" Pi P6 T Vi"' , quod ss. uel quid E, iam P2 dura] surda EGLo Mo Pi P3 P4 PóPmTV Vi (cf. Arator Д 246 gens dura) requires Pi" ' 88 ne] пec С Lu 89 signa maris] signaris PI maris quae] maris que L 90 uenture La sanguis P6" Ihsu E G Lo Lr Mo O Pi PI P8 Pm К lesu L, Ihsus ss. uel Ihsu T, Ihsu uel Ihsuc P4 Vi 91 tincxit С La PI uulnerae Pi 92 quod] qui PI daret] dedit V robor Lo"'' illae P6" 79 non ego sum] cf. Ioh. 1, 21; Act. 13, 25 79/81 post - plantas] cf. Marc. 1, 7 80 summam] cf. Ioh. 1, 27; Luc. 3, 16; Marc. 1, 7; Matth. 3, 11 84/85 bap tismate - freto] cf. I Cor. 10, 2-4 86/87 petra ...petra] cf. I Cor. 10, 4 88 ne credere tardes] cf. Luc. 24, 25; Habbac. 1, 5; Num. 14, 11; Isai. 43, 10 90 cum sanguine Iesus] cf. Ioh. 19, 34 92 rubor] cf. Exod. 13, 18

HISTORIA APOSTOLICA II

311

Causa futura fuit : sic Conditor abluit omnes, Sic emit ; hic pretii color est in gurgite ponti 95 Apparentque uado miracula debita ligno. XXVII. De eo ubi sanctus Paulus iterum in eadem synagoga de passione Christi uel de monumento et resurrectione sub testimonio Dauitico praedicauit ; et cum aliqui credidissent, Iudaeis prohibentibus ne loqueretur, dixit se gentibus praedicaturum ; et qui erant gentiles ibidem, crediderunt. Saepius obscuris radios infundere feruens Mentibus haec rursus memorauit in ordine Paulus : "Postquam signa Dei carnis uestitus amictu Christus ubique dedit faciens manifesta, quod orbi ioo Venerit ipse salus, stimulis agitata furoris

94 in gurgite ponti] Sil. Ital. 12, 117; cf. Verg., Aen. 11, 624 procurrens gurgite pontus; Lucan. 7, 813 cum gurgite ponti; Stat., Theb. 7, 143 = Sedul., Pasch. Cam. 3, 315 de gurgite ponti; Lucr. 5, 387 ex alto gurgite ponti; Aldhelm., Cam. eccl. 4, 5, 6 sub gurgite ponti ; Drac. , Romul. 8, 595 subuerso gurgite ponti 97 haec rur sus] Lucan. 2, 223; Val. Flacc. 3, 307 in ordine Paulus] cf. Stat., Theb. 1, 451 in ordine Tydeus ; Sil. Ital. 6, 689 in ordine Hamilcar; Verg., Ecl. 7, 20 in ordine Thyrsis 98 uestitus amictu] Coripp., lust. 2, 90 99 Christus ubique] Alcuin., Cam. 35, 19; 110, 28, 12; Hrab. Maur., Conc. 19, 9; Arator 2, 685 100 stimulis agitata] cf. Verg., Aen. 11, 337 stimulisque agitabat; Verg., Aen. 7, 405 stimulis agit

93 furta L" 94 sic emit] si quidem P6" prati La in] inter Un. Pi fonte ss. uel ponti О 95 uado] in uado P4 Perugi admiracula P6" ' XXVII. De eo ubi - crediderunt] оm. E M PmT Migne Perugi in eadem synago ga] om. Vi edem L" sinagoga ss. ciuitate Lo, sigoga O" ' , ciuitate L3 V passione] lassione L3 monumento] sepultura С L3 Lr Mo P4 PI V Vi Dauitica O" , Dauid cum С praedicaui V et cum aliqui - ibidem crediderunt] om. Vi credidissent] crediderunt Lr loquerentur PI gen tibus] om. Mo, genti P3 qui erant gentiles ibidem] qui ibi erant P4 К et genti les qui ibi erant C L3 Lr Mo, et gentiles qui prohibierant PI gentiles] om. P3 ibidem] ibi Lo ""' crediderant C, crediderunt L3 Mo 96 fruens L" 97 rursum С E" G L Lo Lr PI P8, rusum La 98 amictus О 99 ubi L" quod] quia G" lOOueneratT agi*tata P8

93 abluit] cf. Apoc. 7, 14

96/102 cf. Act. 13, 23-28

100 salus] cf. Luc. 19, 10

312

HISTORIA APOSTOLICA II

Impia turba fremens petit hunc a iure Pilati Suspendi figique cruci. Terrena propago ! Vota quod optanti non possint omnia ferre, Sponte salutiferi cesserunt munera Christi, ios Qui libertatis pretium tibi uenit ab astris Perdita restituens tumulisque iacentia tollens. Respice, quam proprio maneas obnoxia regi ! Ne pereas, uult ipse mori. Post tristia facta Quin etiam custode dato signare sepulcrum iio Ad geminúm uoluere nefas Dominoque paratam Surgendi damnare uiam. Pro caeca uoluntas, Quae putat aeternum mortali lege teneri Et non posse sibi post funera reddere membra, Qui totiens aliena leuat ! Meministis ab ore

101 impia turba] Ouid., Met. 3, 629; Ven. Fort., Cam. 5, 5, 20; Walahfr., Cam. 1, 8, 15 petit ... Pilati] cf. Hier., In Isai. 14 102 terrena propago] Paul. Nol., Cam. 9, 64; Drac, Laud. dei 1, 418; cf. Verg., Aen. 6, 870 Romana propago 103 ... omnia ferre] Iuuenal. 5, 170; Verg., Aen. 2, 158; Stat., Si'/и. 2, 1, 162; cf. Ouid., Trist. 1, 1, 125 omnia ferres 104 salutiferi ... munera Christi] Sedul., Pasch. Cam. 1, 16 munera Christi] luuenc. 2, 361. 381; Paul. Nol., Carm. 27, 43; Drac, Laud. dei 3, 232 105 uenit ab astris] Martial. 9, 51, 7 106 Perdita restituens] Sedul., Pasch. Cam. 5, 251 111 caeca uoluntas] Prosp., Cam. de ingrat. 559; Wa lahfr., Cam. 2, 48 o talis quam caeca uoluntas 112 lege teneri] cf.Veig., Aen. 12, 819 lege tenetur 113 post funera reddere membra] cf. Sedul., Pasch. Cam. 4, 282 post funera surgere turbas 114 Qui totiens ...] Ouid., Ars am. 1, 13

101 fremit Lr a] ss. ab L, inter Un. Lo, ab С La Lr P4 P5 PI V, ad P2 iura P2, iurae L 102 suspendi** P8 103 optantes P5, obtanti Lr O PI possint] ss. uel possunt O, possunt C G La Lr P2" P3 P6" , possent E MoT V Vi Migne Perugi 104 salutifere T" concesserunt P8" 105 qui] quae PI liberatis P8" 106 iacentia] iactantia PI 107 obnoxio PI" 108 fata Lo" ' Perugi 110 geminum] gemitum PI domino Lo°''' 111 surgenti С La Lr Pi P4 P6" ' V Migne Perugi proh Perugi uoluptas L" ' 113 funere P8"', uulnera ss. uel funera О membra] + sua La 114 que Pi" ' toties PI P8 Migne Perugi lauat P6" ministris P6" ' 101 petit - Pilati] cf. Luc. 23, 21; Act. 13, 28 petierunt a Pilato 106 perdita] cf. Matth. 18, 11 108/132 cf. Act. 13, 30-50 108 uult ipse mori] cf. loh. 10, 15 109 custode dato] cf. Matth. 27, 66 signare sepulcrum] cf. Matth. 27, 66 110/111 paratam ... uiam] cf. Matth. 16, 21; 27, 63. 66 114 totiens ... le uat] cf. loh. 11, 43-44 (Lazarus) ; Luc. 7, 14-15 (uiduaefilius) ; Marc. 5, 22 ; 5, 35-43 (lain filia); Luc. 7, 22 (mortui resurgunt)

HISTORIA APOSTOLICA II

313

115 Dauiticae resonare lyrae : 'Corrupta uetabis Sanctum nosse tuum.' Poteratne in puluere leti Ferre moras, qui uita manet, quem suscitat Auctor Nil patiens de morte Deus ? Mors denique uicta est Vincendi transgressa modum, quae iudice tacto 120 Linquere iussa reos, spoliis uacuata uetustis, Per sua bella cadit. Veniensque absoluere uinctos Non retinendus erat. Sors ultima coepit Auerni Iam uita praesente mori, quaeque omnia subdens Ante fuit, tunc ipsa perit. Triduoque peracto 125 Lucis iter quod fecit adit, quo tota resurgit In Domino natura suo ; de lege uidetis Laxari non posse neces. Hunc quaerite, cuius Sanguine mundati regno sociamur herili,

116 nosse tuum] Lucan. 5, 581; Stat., Silu. 1, 1, 76 (nosse tuumque) 117 Ferre moras ...] Lucan. 5, 477 118 mors denique uicta est] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 4, 10, 8 mors quoque uicta mea; Sen., Hercules Oet. 766 Mors refugit ilium uicta 119 transgressa modum] cf. Lucan. 9, 794 = Stat., Theb. 10, 834 egressa modum 122 sors ultima (coepit)] cf. Lucan. 5, 692 sors ultima rerum; Lucan. 7, 122 sors feret ultima rerum; Lucan. 7, 444 sors ultima nostra est; Val. Max., Facta et dicta mem. 7, 3, 9 ultimae sortis auxilium 123 lam uita praesente mon] cf. Sedul., Pasch. Cam. 4, 139 Nec uita praesente mori 124 Ante fuit ...] Ouid., Amor. 3, 3, 6 125 lucis iter] Val. Flacc. 1, 789; Propert. 3, 20, 12; Flodoard., Triumph. Ital. 1, 3 quod fecit adit] cf. Ouid., Met. 10, 295 quod fecit adest

115 Dauidicae Ch L3 M P2 Vi Migne Perugi McKinlay pesonare McKinlay correpta E"'' 116 semen ss. sanctum T, semen Perugi nosse] moyse P7°''' in] iиter Un. G L loeti C E GLLaLo OP2 P3 P4 P6 PI P8 T Vi, leti Lr, lethi Migne Perugi 117 qui uita] quita P8" suscitat] suscitus PI 118 de morte] inter lin. P4 uicta] и. uincta Vi uicta est] uictast Per ugi 119 modum quae] modumque L quae] qua P5, qui P7 iudicç La tanto Lr O P6'°" , tanto ss. uel tacto P8 120iusaP7 uacataO" uetustas E" '' 121 ueniensque] ueniens qui Pi PI uinctos] ss. uel cunctos К uinctus P7, cunctos L 122 cepit Lr 123 praesenti L quoque L" , quique P7 124 truduoque PI 125 iter] in marg. P4 quod] que PI quo] qui P7 resurget Perugi 126 sua P3 uidentis L PI 127 Posse non la xari L PI, Non posse laxari (laxare a c) P3 credite ss. uel querite P5 128 sociemur Pi Pm, potiamur С La erili G P8 115 Dauiticae ... lyrae] cf. Ps. 15, 10 corrupta uetabis] cf. Act. 13, 35 non dabis sanctum tuum uidere corruptionem 117 uita] cf. loh. 14, 6 118 mors ... uic ta] cf. I Cor. 15, 54 121 absoluere uinctos] cf. Isai. 61, 1 126 lege] cf. Deut. 4, 24-26 128 sanguine] cf. Apoc. 7, 14 regno] cf. Matth. 7, 21

314

HISTORIA APOSTOLICA II

In cuius iam parte sumus sub pignore carnis 130 Quam uoluit portare Deus !" Tunc dogmata quosdam Ecclesiae dant ista uiros. Vetuere loquelas Vlterius proferre pias. О semper inanis, O sterilis Iudaea tibi, quae semina uitas, Ne fructus afferre queas ! Quibus ore magistro 135 Paulus ait : "Vos ista quidem, uos nosse deceret, Ast aliis hoc lumen erit, nam Scripta fatentur : 'Lumen in extremis posui te gentibus esse'." Gentiles stupuere globi fontemque secuti Sumere promissae cupiunt nouitatis honorem но Et lympha genetrice sati meruere renasci. Conuenior ratione loci pro munere tanto Historiae pulsare fidem, quae prodidit olim, Cum populos gentesque duas in uentre Rebecca Ferret et angustis includeret agmina muris 145 Consuleretque rogans oranti corde Tonantem, Responsum meruisse Dei : "Prior" inquit "in istis

134 ore magistro] Ouid., Heroid. 15, 83 136 Ast aliis ...] Verg., Леи. 4, 488 137 ... gentibus esse] Verg., Aen. 1, 17; Lucan. 8, 19; Claud., Carm. 8, 271 138 globi fontemque secuti] cf. Ouid., Met. 3, 414 loci fontemque secutus 141 pro munere tanto] Sedul., Pasch. Carm. 4, 202; Vita GalU 536. 823; cf. Iuuenal. 4, 18 si munere tanto; Lucan. 9, 131 et munere tanto; Stat., Theb. 5, 727 turbataque munere tanto; Paul. Nol., Carm. 27, 227 quasi munere tanto; Paul. Petric, Mart. 3, 69 de munere tanto; Vita Galli 10 meritorum munere tanto; Pass. Petri et Pauli 267 tu mu nere tanto 143 gentesque - Rebecca] cf. Tert., Adu. Iudaeos 1 ex utero Rebecca duo populi 144 ... agmina muris] cf. Verg., Aen. 5, 805; Stat., Theb. 7, 28 129 iam] inter lin. G pignere La 130 tunc] hunc Perugi docmata E quisdam PI 132 proferre] inter lin. Lo 133 o] et P2 sterelis PI uetas С La 134 aferre PI 135 deceret] diceret PI 136 hoc] оm. PI 137 in] inter lin. E posui te gentibus] posuit egentibus P5 138 sequuti Lo 139 promisç PI capiunt Mo" ' 140 et] a Lr lympha] lim pia La genitrice С Lr P2 P4 V Migne Perugi 141 conuenior] compellor Migne, conpellor Perugi loqui O"' 142 fidem] modum fidem Pm" quae] que P7 143 gentesque] gentiles L" duos L" 144 angust*is О 145 consuleratque L PI Tonantem] conantem PI 146 dei] inter Un. L in] ab La 130 cf. loh. 1, 14 132/140 cf. Act. 13, 46-50 136 Scripta] cf. Isai. 42, 6; 49, 6; Luc. 2, 32 138/140 cf. Act. 13, 48 142 historiae] cf. Gen. 25, 22 143 gen tesque ... Rebecca] cf. Gen. 25, 23

HISTORIA APOSTÓLICA II

315

Inferior breuiorque manet, maiorque minori Seruiet et iuuenis palmae potietur honore." Quicquid in hoc utero fecunda puerpera gessit, 150 Ecclesiae conceptus habet ; formamque sequentem Gentilis concursus agit, qui crescit in aluo, In qua uictor erat. Quod iam meminisse necesse est Et studiis celebrare bonis, famulemur ut illi, Cuius ab affectu nos contigit ante uocari 155 Quam nasci, qui dona prius quam ternpora praestat. XXVIII. De eo ubi sanctus Paulus in Lystris claudum ex utero matris, qui numquam ambulauerat, praedicante eo fidem habere incipientem curauit; cui sacrificare uoluerunt; quos allocutus de ueteri eorum superstitione admonuit, ut Christo credere nunc deberent.

149 fecunda puerpera] Aldhelm., De uirg. 1677 152 meminisse necesse est] Verg., Aen. 6, 514 153 studiis celebrare] cf. Verg., Aen. 4, 641 studio celebrabat

149 quidquid Migne Perugi facunda Lo ss. sequentis P4 151 gentiles PI" P6" crescet P5" 152 qua] quo Pm quae L'°" necesse est] necessest Perugi Xpisti O PI P3 P8 V effectu Lo" O" plus La

150 concoeptus G sequentem] concursus] conuersus PI ait erat] erit Migne Perugi quod] 153 famulentur С 154 cuius] 155 dona] in marg. Lr prius]

XXVIII. De eo ubi - nunc deberent] оm. E M PmT Migne Perugi, De eo ubi sanctus Paulus in Listris qui numquam ambulauit claudum credere incipientem curauit VI, De eo ubi sanctus (De eo ubi sanctus] Vbi V) Paulus in Listris clodum (clau dum P3 V) qui numquam ambulauit credere incipientem curauit cui sacrificare uoluerunt quos (quod LS) de ueteri eorum (ueteri eorum] uetusta eorum L3 LrV, ueterum C P4) superstitione ammonuit (admouit PI V) ut Xpisto crederent С L3 Lr P3 P4 PI V sanctus] om. L3 in Lystris] illustris L3 clodum P5 eo] et La O incipiente О cui] qui P8 cui - ueteri] cui cum gentiles sacrificare uoluissent allocutus est eos de utero La alloquutus Lo ammonuit G LO PI" P5" P8, monuit La, ammonens P2 ut] quod P2 Christo] om. P8, in Xpisto P2 credere nunc deberent] crederent La nuncl non P5"

152 uictor] cf. Gen. 25, 23

154 ante] cf. Rom. 9, 1 1

316

HISTORIA APOSTOLICA II

Iamque Lycaonios incedens passibus agros Lystram Paulus adit. Fuit hac tunc claudus in urbe Supplicio comitante satus, uestigia ferre Nescius ex utero ; membris pars coeperat aegri 160 Se nascente mori. Comperto dogmate Pauli, Quo monitore piae tendunt ad sidera mentes, Mox uoluit diuina sequi. Bene, claude, iacebas, Has primum graditure uias ; petis aethera sensu, Cum necdum mouearis humo, pedibusque negatis 165 Longius ire uales. Paulus speculatus in imo Pectore quid caperet claudique fidelis amorem In uerbo iam stare Dei, sic clarius infit : "Surge citus rectusque tuis imponere plantis !" 156 Lycaonios incedens passibus agros] cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 71 medios lustrabat passibus agros 158 uestigia ferre] Propert. 1, 5, 5; Sil. Ital. 9, 101 160 dogmate Pauli] Ven. Fort., Carm. 2, 14, 7; cf. Ven. Fort., Carm. 11, 15, 3 praecepit dogmate Paulus 161 Quo monitore ...] cf. Stat., Silu. 5, 3, 147 Te monito re tendunt ad sidera mentes] c£ Verg., Aen. 1, 93 — Stat., Theb. I 497 = Stat., Si lu. 3, 4, 99 = Sil. Ital. 15, 561 = Iltas Lat. 1027 tendens ad sidera palmas; Sil. Ital. 17, 635 tendens ... ad sidera palmas; Val. Flacc. 1, 80 tendensque pias ad sidera palmas; Verg., Aen. 5, 256 palmas ... ad sidera tendunt 163 petis aethera sensu] cf. Verg., Aen. 11, 272 petierunt aethera pennis; Sil. Ital. 8, 203 petit aethera curru 165 longius ire (uales)] cf. Martial. 11, 7, 2 longius ire uoles; Stat., Theb. 4, 3 longius ire diem; Ouid., Met. 3, 89 longius ire sinebat; Ouid., Fasti 5, 650 longius ire negant; Lucr. 4, 206 debere et longius ire; Rut. Nam. 1, 342 longius ire sequor; Petr. Riga, Aurora - Euang. 736 longius ire pater speculatus ab imo] cf. Sil. Ital. 5, 378 speculatus ab alto

156-190 оm. Mo 156 Lyconios L" , Lica*onios Lr, Lycaonicis PI, Licaonyos Perugi gressibus ss. uel passibus Pm, gressibus Perugi aegros O" 157 Listrem О P2 P5 P6 Pm, Lystrem G" L" Lo" P8, Lystrum G'°", Listram Lr P3 ait Lr" O" hac] in marg. G, hanc P5" tunc] inter Un. P5 Pm clodus Lo""' PЗ P4 PI V, cladus Lo" 158 subplicio P7, supplici Per ugi 159 membri C La Lo Lr P2 P3 P6'°" ceperat Lr 160 dogmata E 162 clode G" Lo PЗ P4 P5 P6 PI Pm T Vi iacebis Lr PЗ" P4" Vi 163 graditurç L La, gradire Lr" 164 nedum PI homo L pedibus Pm "' 165 ire] irae К Ule Lr speculatur V 166 quid cape ret pectore T cuperet Migne Perugi claudi PЗ 167 uerba L P6" ' dei iam stare V iam] et iam О sic] si L clarior Pm insit Perugi 168 citus] cius P8"

156/205 cf. Act. 14, 7-18 159 membris ... aegri] cf. Act. 14, 7 infîrmus pedi bus 165 speculatus] cf. Act. 14, 9 intuitus eum et uidens quia fidem haberet

HISTORIA APOSTOLICA II

317

Exequitur praecepta salus et calle nouello 170 Progreditur persona uetus motuque frequenti Pulsat ubique solum perque omnia currere temptans Saepe timet, quod nescit, iter, modo gressibus ortus Annoso languore senex. Quod ut agmina cernunt, Exclamant diuumque uocant ac serta ministrant, 175 Vt mactanda feri procedat uictima tauri. Paulus ad haec tunicam rumpit festinus aperta Sic prohibens ratione uiros : "Sollemnia nobis Cur, precor, ista datis, fragili quos corpore constat Terrena sub lege premi ? Fuit impius olim 180 Religionis honor, cum numina fusa metallis Artifices timuere sui, cum templa dicarent Abscisis de rupe deis. Tunc forte licebat

169 exequitur praecepta] Verg., Aen. 6, 236 calle nouello] cf. Verg., Aen. 4, 405 calle angusto 170 motuque frequenti] cf. Verg., Georg. 2, 51 cultuque frequen ti 171 currere temptans] cf. Ouid., Met. 3, 663 currere temptant 173 anno so languore] Vita Leudegarii 2, 366 ut agmina cernunt] cf. Val. Flacc. 2, 227 uelut agmina cernant 174 diuumque uocant] cf. Нor., Carm. 1, 2, 25 quem uocet diuum 175 procedat uictima tauri] cf. Lucan. 3, 255 procederet ungula Tau ri 176 Paulus ad haec] cf. Verg., Aen. 9, 207 Nisus ad haec; Verg., Aen. 11, 507 = 12, 631 Turnus ad haec; Ouid., Met. 8, 577 Amnis ad haec; Ermold. Nigel., Ludow. 3, 449 Costus ad haec; Ermold. Nigel., Ludow. 4, 349 Caesar ad haec; Vita Galli 348 = 548 Sanctus ad haec; Vita Galli 222 Gallus ad haec; Pass. Petri et Pauli 137 Petrus ad haec tunicam rumpit] cf. Verg., Georg. 2, 75 rumpunt tunicas 177 sol lemnia nobis] Verg., Aen. 8, 185; Propert. 2, 33, 1 180 numina fusa metallis] cf. Sil. Ital. 2, 516 numen tam fusa medullis 181 templa dicarent] cf. Stat., Theb. 2, 728 templa dicabo; Stat., Silu. 1, 1, 105 templa dicamus; Poeta Saxo 5, 463 templa dicanda 169 exsequitur EGP8 Vi Migne Perugi McKinlay nouella L PI 171 perque P5, postque L curre P7 tentans Migne Perugi 172 quod] qui С or tis Lr P4° '', artu Perugi 173 annosa PI quod] quid E 174 deumque L" ' ac]hacK 175 ut] et P2 P3 feritW" procedant P4" , procedit P2P3'°" 176hucG" tonicam L P8° ' rupit E P5 P6, rupit ss. uel rumpit Vi apperta L Р8"' 177 sic] hic O ratione] ratio ne V sollempnia La Lr P8 Pm, solemnia Migne Perugi 178 restat P5" P6° ' 179 sub lege] suble P8" ' legi Perugi premi La, premii L 180 relegionis L PI P8"'' , relligionis О T Migne honos Migne Perugi nomina L" metellis Lr 182 abscissis La Lr Migne Perugi diis С G'0" La Lo P2 P6'°" T V libebat Migne Perugi 174 diuumque uocant] cf. Act. 14, 11 cf. Act. 14, 13

175 uictima] cf. Isai. 53, 7

176 rumpit]

318

HISTORIA APOSTOLICA II

Innocuos mactare greges fibrasque tepentes Consulere et uocem pecudis morientis in extis 185 Quaerere. Nunc libeat uanis cessantibus aris Aeterno parere Deo, qui semina uitae Praebuit et uariis prouentibus arua locauit, Cuius ab imperio plenis consurgit aristis De grano moriente seges palmesque recisus 190 Vulnere conceptas fecundius educat uuas, Quo moderante polum succedunt solibus imbres, Tempora temporibus, quae cum fugitiua recurrunt Post sua terga, uagi constantia permanet anni. Discite iam uerum sacra de Virgine natum 195 In terris celebrare Deum nec uota feratis Lanigero damnosa gregi, quos liberat Agnus 185 cessantibus aris] cf. Claud., De Sext. Cons. Hon. 26 cessantibus aras 186 se mina uitae] cf. Arator 2, 69 186/187 semina ... / Praebuit] cf. Ouid., Trist. 2, 279 ludi quoque semina praebent 190 educat uuas] cf. Ouid. , Ep. ex Ponto 1, 3, 51 educat uuas; Catull. 62, 50 educat uuam 191 moderante polum] cf. Claud., De cons. Stil. 1, 144 sustentante polum solibus imbres] cf.Veig., Ecl. 6, 38 nubibus imbres 191/92 succedunt ... tempora temporibus] cf. Paul. Nol., Carm. 16, 1 Tempora temporibus subeunt; Drac, Satisf. 254 Quattuor alternant tempora temporibus; loh. Diac, Versiculi p. 876, A 48 dum succedunt tempora temporibus; Ven. Fort., App. 7, 16 Detque deus uobis tempora temporibus; Ecbasis captiui 24 Tempora temporibus eque; Vita Leudegarii 1, 1 Tempora temporibus cedunt 194 sacra de Virgine natum] cf. Paul. Aquil., Carm. 1, 48 sancta de uirgine natus; Manfred., col. 650D sacra est de uirgine natus; Milo, Sobr. 2, 96 sacra de uirgine natus; Vita Erasm. 209 casta de uirgine natus; Hrotsu., Gesta 366 tenera de uirgine nato 195 uota feratis] cf. Bucolica Einsidlensia 2, 16 uota ferat ; Ps. Beda, Martyrol. Oct. 6, col. 605B uota feramus; Alcuin., Willibr. rhythm. 2, 31, 17 uota ferebant; Alcuin., Carm. 89, 18, 3 uota ferentes; Embricho Mog., Mahum. 201 uota ferebat 196 lanigero ... gregi] cf. Ouid., Met. 3, 585 lanigerosue greges; Ouid., Met. 6, 396 lanigerosque greges; Stat., Silu. 4, 5, 17 lanigeri greges; Verg., Georg. 3, 287 lanigeros agitare greges 183 fi*brasque Pm 184 consolere P7, consuluere L pecodis L"', populi P5" ' 185 liceat Pm cessan*tibus Lr 187 praebet Ch L" prouidentibus Ch 188 ab imperio] imperio Pm" plenis] pleris Ch 189 seges] reges P7 palmasque Perugi 190 educa P8" , çducit P5, euocat С Migne Perugi 191-264 in fine codicis Pm 192 temporibus quae] temporibusque La quae] qui PI cum fugitiua] confugitiua V fugitiua recurrunt] fugit iubare currunt P5" 193 permanent Perugi 194 discit Perugi 195 пec] non T 196 lanigro Ch, lanifero V grege Lr 187 arua locauit] cf. Act. 14, 16 orbem] cf. Apoc. 7, 14

192 tempora] cf. Act. 14, 17

196/197 quos -

HISTORIA APOSTOLICA II

319

Vnicus, ablutum qui sanguine comparat orbem !" His dictis instructa fides ; sed corporis usus In geminum processit opus duplicemque figuram 200 Personat una salus, toto quod in aequore mundi Ecclesiae duo sunt populi per uerba duorum, Cui plenas captura duas facit esse carinas. Namque haec humano generi collata uicissim Claudorum docuere pedes, quibus adstat imago 205 Singula quaeque gerens, populo communis utrique. Quem Petrus antiquis tribuit consurgere plantis, Ad portam uicinus erat ; gens uenit ab illo Circumcisa loco, Psalmi, Lex atque Prophetae Cui Christi cecinere diem. Quem Paulus ab aruis

197 Mico, Carm. 1, 29 198 instructa fides] cf. Ouid., Met. 11, 167 instructamque fidem gemmis corporis usus] Iuuenc. 1, 514; Drac, Laud. dei 2, 473; cf. Ouid., Met. 1, 408 in corporis usum; Stat., Theb. 8, 738 hunc corporis usum; Iuuenc. 2, 89 = Prud., Cont. Symm. 2, 988 firmato corporis usu; Sedul., Pasch. Carm. 3, 91 = Paul. Nol., Carm. 25, 173 = Alcuin., Carm. 1, 864 corporis usu; Alc. Auit., Carm. 1, 112; 4, 176; 5, 73 200 una salus] cf. Verg., Aen. 2, 354 Vna salus uictis nullam sperare salutem; Heiric, Germ. 3, 395 Vna salus fessis; Arator 2, 808 aequore mundi] ç/Verg., Aen. 7, 781 aequore campi 202 Cui - carinas] cf. Sedul., Pasch. Carm. 4, 120-121 Impleuit captura sinus, ut praeda redundans / Turbaret geminas cumulato pisce carinas plenas ... carinas] cf. Lucan. 6, 105 plenae peregrina messe carinae 204 imago] cf. Beda, Expos, act. ap. 14; Aug., Ciu. Dei 16, 38 205 Singula quaeque (gerens)] Ноr., Ars poet. 92 Singula quaeque locum; Gesta Bereng. 4, 113 Singula quaeque modis; cf. Theodulf., Carm. 28, 382 currant singula quaeque suo (populo) communis utrique] Ouid., Met. 4, 66 domui communis utrique; Ilias Lat. 627 sanguis communis utrique est 209 cecinere diem] Tibull. 1, 7, 1 197 ablatum 0° ' T parat E 198 his] is С 199 in geminum] ingenium Ch geminum] genium L° ' dupplicumque La 200 solus L" toto quod] totoque PI quod] quae L'°" 201 sint Ch E'm G Pi P6 P8 Pm Vi 202 cui] qui La plenas captura] plena scriptura PI carinas] carintas Ch 203 namque] iamque La haec] quod P2 conlata E G" La Lr Pi P3PIP8 Perugi 204 docere L" r astat E G Lo '"" PiP2P4 PI Pm V Vi Migne Perugi, abstat Ch, extat С 205 populi La uterque Vi " r 206 quem] quam Pm consurgere] consistere Pm 208 circuncisa Lr 209 cui] qui G"LLaPI XpisteP6" 206/208 с/ Act. 3,1-11 207 ad portam] cf. Act. 3, 2 208/209 Psalmi - diem] cf. Ps. 131, 10 208 Prophetae] cf. Isai. 7, 14; 9, 6; lerem. 23, 5

320

HISTORIA APOSTOLICA II

210 Erigit, ad templi numquam consederat aedes Longinqua tellure iacens, quia gentibus orsus Coepit ab ore pio solidae uestigia mentis In turbas proferre rudes populoque mederi, Quem latuit uox prisca Dei. Sic claudus uterque 215 Cum properat, genus omne leuat, gentisque salutem Personae signauit iter, quae gloria rerum Contulit ut Petro Paulum gerat ordo secundum, Qui fundamentis manet architectus in Ulis. Vt tamen Auctoris memoremus ad omnia laudes, 220 Hi duo sunt caeci properantibus undique turbis, Qui Domino dixere simul : "Fili optime Dauid, Da tenebras exire graues, da cernere lucem, Quam nescimus adhuc !" Subitum tunc illa medelae Semper amica manus iubar intulit atque reliquit

211 tellure iacens] Lucan. 4, 605; cf. Stat., Theb. 10, 115 aut tellure iacent 212 ore pio] Sedul., Hymn. 1, 2 solidae ... mentis] cf. Нor., Garni. 3, 3, 4 mente quatit solida 215 Cum properat ...] cf. Veig., Georg. 4, 171 cum properant 216 signauit iter] cf. App. Verg., Culex 290 praeceptum signabat iter ... gloria rerum] Ouid., Met. 4, 649; 15, 748; Ps. Ouid., Epicedion Drusi 265; Verg., Aen. 4, 232. 272; Iuuenc. 1, 400; Coripp., loh. 7(6), 88; Ven. Fort., Carm. 6, 2, 1; Aldhelm., Aenigm. 55, 8; Galter. Castil., Alex. 10, 437; Ligurirms 5, 329 (quae gloria rerum); cf. Val. Max., Facta et dicta mem. 8, 7, 12 rerum gloriam corrupit 220 Hi duo ...] Martial. 8, 6, 9 duo] defigura, cf. Arator 1, 207 222 cf. Miracula Nynie 358 Fac tenebras exire graues, fac cernere lucem cernere lucem] Lucan. 4, 568 223 nescimus adhuc] Ouid., Met. 9, 554 224 Semper amica manus] Miracula Nynie 359 amica manus] Ouid., Trist. 3, 3, 44; Ouid., Heroid. 10, 122; Stat., Theb. 4, 26; Martial. 9, 41, 2; Walth. Spir. 5, 96 224/225 reliquit / nox oculos] cf. Verg., Aen. 8, 67 nox Aenean somnusque reliquit

210 eregit PI consederet P5" , considerat Ch L" ' PI, conserat Lr" 211 tellure] tollere Ch L"' quia] inter lin. Lr, qui* V, qua E'°"' ortsus Ch, ortus Perugi 212 cepit Lr 213 turba Perugi rudas С ' P5" , rudos Ch, iudex P6 medere PI 214 latauit Ch prisca] princa Ch clodus E G Mo Pi P3 P4 P5 P6 PI PmT Vi 215 cum] dum О 216 significant P5° ' iter] uter PI 217 ut] inter lin. Lr 218 fundamenta P5" arcetectus P5 219 ut] at С tamen] tunc PI 220 hi Pi", his Pi'°" , hii Pm, hic L turmis С Lo 221 fili] o fili La obtime O, optime P2 Dauid] dauit E 223 subito О P8 medellae E G O" Pi 224 iubat P5" , iuber PI adque P5 210 ad - aedes] cf. Act. 14, 8-10 214 uterque] cf. Act. 3, 2-10 ; 14, 7-11 218 cf. I Cor. 3, 10 219/241 cf. Matth. 9, 27-31 220 duo ... caeci] cf. Matth. 9, 27 224/225 reliquit / Nox oculos] cf. Matth. 9, 30

HISTORIA APOSTOLICA II

321

225 Nox oculos exulque dies illuminat orbes Expauitque redux inopina crepuscula uisus. Hos populos liquet esse duos, quos noxia uenae Caecauit natura suae, Clementia Iesu, Cum celebrauit iter, cum tempora carnis habere 230 Se uoluit, de luce nouat purgatque figuram, Quam delicta dabant, moxque integra fulsit imago, Quae meruit sentire Deum. Pars iuncta cerebro Maxima sunt oculi ; creat hos in munere Christus, Qui caput et splendor rerum est. Pars omnibus ima 235 Sunt in fine pedes ; hos sanat in aggere cura Vocis apostolicae, quoniam speciosa uocantur Quae pacem cunctis portant uestigia terris. Exortum est lumen tenebris per dona Magistri. Hi statuunt gressus, quibus est sors tradita uerbi, 240 Vt uigeat medicina sequens bonitate prioris Paulatimque salus in totum transeat orbem. 225 Nox oculos] Ilias Lat. 973; Sen., Hercules Oct. 841; Stat., Theb. 9, 40 nox ... orbes] cf. Arator 2, 932-933 orbes] cf. Verg., Леи. 12, 670 oculorum orbis; Val. Flacc. 4, 235 rotat ... orbes; Stat., Theb. 1, 53 uacuos orbes 231 delicta dabant] Lucan. 10, 347 232 sentire Deum] cf. Sil. Ital. 12, 639 sensere deum 232/ 233 pars iuncta - oculi] cf. Miracula Nynie 344 Nox oculis infusa, chaos dum iuncta cerebro 233 munere Christus] cf. Iuuenc. 1, 419 = 3, 32 munera Christus 234 caput ... rerum] cf. Нor., Ep. 1, 17, 45 rerum caput hoc erat, hic fons; Ouid., Met. 15, 736 iamque caput rerum Romanam intrauerat urbem ; Lucan. 2, 136 caput mundi rerumque potestas pars ... ima] cf. Lucan. 4, 106 sic mundi pars ima iacet; Ouid., Met. 4, 525 pars ima cauatur 238 dona Magistri] cf. Verg., Aen. 8, 729 dona parentis 241 in totum transeat orbem] cf. Lucan. 9, 704 gelidum non transit in orbem 225 exsulque E Vi Migne Perugi McKinlay inluminat ELLrO Pi" Pi P5 PI P8 V Perugi 226 dux L" inopima L'°" 111 hos] os К quos О li cet Ch esse] inter lin. L uenae] uitae O" 228 naturç P5" ' clamantia Ch L" 229 Í. cum] dum T 230 se uoluit] soluit Ch L" P5" 231 dabent PI P8" noxque P8 232 celebro Lo"', cebro L"''' 233 maxime С in] оm. PI mune P8" 234 et] inter lin. P5 est] оm. Ch 235 fide PI" agere C" P5" 237 pacem] inter lin. Lr cunctis] in cunctis Lr portantur Ch 238 est] inter lin. Vi te nebris] in tenebris V 239 hii Pm statuit O" gressum O" 240 mendacina Ch, me*di*cina L sequens] in marg. G priori ss. uel prioris О 229/230 tempora - uoluit] cf. Hebr. 2, 14 233 creat - Christus] cf. Matth. 9, 2729 235/236 pedes - apostolicae] cf. Act. 3, 2; 14, 8-10 236/37 speciosa - pa cem] cf. Isai. 52, 7; Rom. 10, 15 238 lumen tenebris] cf. II Petr. 1, 19 239 cf. Marc. 16, 15 240 medicina] cf. Matth. 10, 8

322

HISTORIA APOSTÓLICA II

XXVIIII. De eo ubi sanctus Paulus post multa in praedicatione certamina Iudaeis baptizatis pertulit quaestionem, ne ex gentibus baptizaret, priusquam circumciderentur. Vnde Ierosolimis consuluit et beatus Petrus ammonuit, quod omnes Apostoli sunt secuti, hoc gentibus non imponi. Iam rabidas hominum Paulus superauerat iras. Velificante fide subitas uomuere procellas Iudaica de nube doli non primitus ulli 245 Posse lauacra dari quam circumcisio carnis Accedat de Lege Dei. Gens dura, quid ultra Ad lapides ferrumque uocas ? Hoc umbra figurae, Non species mansura fuit. Simulata relinque, Quae iam certa uides ! Christi processit ab ore 250 Vita manens omnesque iubet de fonte renasci,

242 Iam rabidas ... iras] cf. Ouid., Met. 7, 413 rabida qui concitus ira; Stat., Theb. 3, 96 rabidae non hactenus irae; Sedul., Pasch. Carm. 3, 40 Quin etiam rabidas ... depulit iras 244 de nube doli] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 390 sub nube doli 246 gens dura] Verg., Aen. 5, 730; Lucan. 9, 439; Stat., Achil. 1, 202; cf. Conpp., loh. 6(5), 30 ... quid ultra] Verg.. Aen. 3, 480; Claud., De Sext. Cons. Hon. 293; Stat., Theb. 11, 185; Stat., Silu. 1, 2, 114; Iuuenal. 5, 18; 6, 190; Sil. Ital. 7, 451 247 lapides ferrumque] cf. Lucr. 6. 1004 lapidem ferrumque; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 8, 49 ferrum lapidemque;Tibull. 1, 10, 59 A, lapis est ferrumque; Sen., Nat. quaest. 2, 52, 1 cum lapide ferroque 250 ... de fonte renasci] cf. Arator 1, 844

XXVIIII. De eo ubi - non imponi] оm. E M PmTMigne Perugi, Paulus multa predicatione conpleta seditionem passus est eorum qui ex circumcisione crediderant contendentium non posse baptizari ex gentibus priusquam super qua qestionem Hierosilimis consuluit P2 de eo] оm. V Iudaeis] a ludeis Li Lo" ' Lr O PI P3 PI V VI protulit Va ne ex gentibus - non imponi] оm. Va gentibus] uentibus Li circunderentur O, circumeideretur Lr" unde] ut de Li unde Ierosolimis - non imponi] оm. VI Hierosolimis С G L Li La Lo Lr P4 P8 V, Hierosolymis P3. Hierusolimis P5 PI consulit P8 V, consoluit P5" ammouit PI" P5", admonuit Ch Lr PI'°" P5"" PI T V McKinlay quod] in marg. uel quem P5, quae PI, quem Li Lr O sequuti Lo non] оm. Lo 242 rapidas С Li P6 PI Va homines O" 243 subitae Perugi uomere Ch L" PI procellae Perugi 244 primitus ulli] pritus illi PI 245 quam] quae PI 247 uoces Ch L" haec Migne Perugi 248 relinqui L" , relinquit Ch 249 quae] inter lin. L, оm. Ch

242 cf. Act. 14, 19 243/280 cf. Act. 15, 1-5 246 Lege] cf. Exod. 12, 4849 250 uita manens] cf. loh. 11, 25 iubet] cf. Matth. 28, 19

HISTORIA APOSTOLICA II

323

Qui ueniunt. Cur membra secent partemque resoluant, Cum totum saluare queant ? Ne quaere uetusto More premi nouitatis opem deflexaque retro Lumina constitui, postquam uia rectior omnes 255 Dirigir et caesis illustrat sentibus orbem. Lite sub ambigua Paulus loca tendit ad urbis, Cui radiant monimenta crucis, sanctosque reuisit Iuris apostolici proceres, quibus omnia praesens, Quae sint gesta, refert. Petrus, cui maxima cura est 260 Commissos augere greges, ad pascua cunctos Se duce laeta uocans has explicat ore loquelas : "Cernitis Aeternum saeclis memorata uetustis, Quae populo docili cecinerunt ore Prophetae,

251 membra secent] cf. Ouid., Ibis 273 membra secet partemque resoluant] cf. Ouid., Met. 8, 588 partesque resoluit 252/253 uetusto / More] cf.Vei%., Aen. 11, 142 = Lucan. 1, 584 = Ouid., Fasti 6, 309 = Sil. Ital. 11, 501 de more uetusto; Sil. Ital. 1, 123 artis de more uetustae; Ouid., Fasti 2, 301-302 monimenta uetusti / mo ds 253/254 deflexaque ... / Lumina] cf. Ouid., Met. 7, 789 lumina deflexi; App. Verg., Gris 260 deflectunt lumina uultus 256 loca tendit ad urbis] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 1, 8, 33 loca uertor ad urbis; Waltharius 432 = Karol. et Leo 373 tendit ad urbem 259 maxima cura est] Ouid., Trist. 4, 3, 17 = Ouid., Ep. ex Ponto 1, 6, 7; cf. Verg., Aen. 1, 678 = Verg., Georg. 4, 354 = Sil. Ital. 4, 547 = 16, 247 maxima cura; Lucan. 3, 707 = Ouid., Heroid. 17, 198 maxima cura fuit; Ouid., 7ns/. 3, 11, 70 maxima cura meis; Propert. 2, 16, 2 maxima cura mihi; Coripp., loh. 6(5), 49 sit maxima cura; Martian. Cap. 1, 1 maxima cura es 260 augere greges] Sedul., Pasch. Cam. 5, 412 261 se duce] cf. Verg., Ecl. 4, 13 te duce has expli cat ore loquelas] cf. Verg., Aen. 5, 842 funditque has ore loquelas; Paul. Nol., Cam. 27, 65 sonuit tunc ore loquelas; Waltharius 739 iactitat ore loquelas; LHL 4, 6465 263 ore Prophetae] Orient., Comm. 1, 73; cf. Gesta Bereng. 3, 222 uelut ore propheta

251 cur] quur L secent] sequent Ch 252 saluare] seruare Mo queant] quaeuit Ch 253 premii Ch premi nouitatis] premitatis PI" flexaque P5" , defluxa Ch 254 limina PI 255 et] inter lin. Lr caesis] cessis Ch PI inlustrat E G" L Lr Pi " P5" ' P8 Vi Perugi, illustrae Ch sensibus Ch PI Perugi 256 in marg. P3 Palus Vi" tetendit P5" urbem Pi" 257 radiunt Vi monumenta ss. uel monimenta P5, monumenta Ch G" L3LoMO P4 P5 P6 PI P8" Migne Perugi McKinlay 258 iuris] iussus Ch L 259 sunt E Lo Lr Mo'°" maximi curast Perugi 260 cummissos P7 261 explicit P7 loquellas E 262 saeclis] secli Ch, sçdis P7 uetustasE 263 quem L'°" cinerunt Pi " ' 255 illustrat ... orbem] cf. Matth. 5, 14 256 loca ... urbis] cf. Act. 15, 2 commissos - greges] cf. loh. 21, 15-17 261 explicat] cf. Act. 15, 7-11

260

324

HISTORIA APOSTOLICA II

In nobis complesse Deum, qui maluit emptor 265 Omnibus esse salus, nullum discernere passus In pretio quo uita redit. Mihi iussit apertam Gentibus hanc monstrare uiam. Quid uota morari Tardarique iuuat quidue haec aenigmata cana Misceri cum luce noua ? Quos gratia purgat, 270 Vt ueniant, lex nulla uetat. Caelestis amoris Materia est festina fides ; hanc Christus adoptat, Hanc facit esse suam ; qua quisque merebitur uti, Circumcisus adest et iure renascitur undis." Pastorem statuere sequi. Placet ergo ministros 275 Ire simul scriptisque piis absoluere gentes ; Hoc illis non stare iugum ; tamen esse cauendum : Ne simulacra colant, quorum libamina semper Execranda forent ; ne suffocata cruore Quae maculantur, edant ; ne saeuior hoste libido

267 uota morari] cf. Ouid., Met. 8, 71 uota moratur; Ouid., Heroid. 18, 5 uota morantur; Ouid., Heroid. 19, 95 uota morantes; Iuuenal. 14, 250 uota moraris; Stat., Theb. 3, 651 quid uota uirum meliora moraris? 269 luce noua] Lucan. 4, 32; Ouid., Met. 13, 592; Sen., Medea 101 270 ... caelestis amoris] Purch., Witig. 479; cf. Alcuin., Carm. 1, 1014 patriae caelestis amore; Alcuin., Carm. 87, 3 uitae cae lestis amorem; Hrotsu., Prim. 359 sponsi celestis amori 273 renascitur undis] cf. Stat., Silu. 2, 3, 4 ceu mediis iterum nascatur ab undis 276 stare iugum] cf. Stat., Theb. 6, 257 stant iuga; Sen., Thyestes 117-18 iuga stant 278/279 cruore / ... maculantur] cf. Ps. Ouid., Nux 157 illo maculata cruore 279 saeuior ... libi do] cf. Martial. 9, 7, 8 saeua libido 264 qua P6°''' malluit PI emtor La Va 265 saulus P5" decernere Pm, dicernere Ch L" 266 quo uita] quita Ch apertum PI, apartem P6" 267 uota] dicta Perugi morare G" 268 quidue] quiduae L P5 haec] оm. EL cana] prodest Lo P2 P3 Perugi 269 miscere PI, miseri Lr"''' 270 ueniat G" Lr" lux Lo" P5" 271 fecunda ss. uel festina Lr adportat P5" 272 esse facit hanc L qua] quia Ch E" P4" 273 et] оm. Perugi, аc P3 nascitur Pi" P8" 274 placit P5" ministris P3" Perugi 275 ires Ch 276 hocque P6'°" non stare] ss. uel monstrare Mo, monstrare E Pi" P2 P4" P6 278 exsecranda P8 Migne McKinlay ne] ss. uel пec P5, пec P3 suffucata PI 279 ne saeuior - libido] ne fornicatio rursus Mo, ne fornicatio rursus ss. ne seuior hoste libido С G saeuio Ch

264 emptor] cf. Isai. 49, 26 265 omnibus - salus] cf. Isai. 52, 10 266/267 mi hi - monstrare] cf. Matth. 16, 19; loh. 21, 15-17 274/276 placet - iugum] cf. Act. 15,1-11

HISTORIA APOSTOLICA II

325

280 Hos impura premat, quos lux baptismate mundat. Clarius ut liqueant huius documenta figurae Et progressa prius cur iam discedat imago, Principium meminisse iuuat. Deus inquit: "Abraham, Vt testamentum tibi nunc sobolique perenne 285 Constituas in carne meum, praeputia ferro Circumcide libens et foedera necte superna !" Secretam scrutemur opem, uideamus in isto Vulnere pacta Dei, quae testamenta recondit Praescius, ut terris consortia iungat Olympi, 290 Quae didicit iurare puer, qui primus ad undam Repperit ecclesiae currentem fonte Rebeccam. Corporis ille locus, quo circumciditur Abram, Luxuriam lasciuus habet uitiique minister

280 ... baptismate mundat] cf. Flodoard., Triumph. Palest. 2, 18 proprio baptismate mundans 282 discedat imago] cf. Val. Flacc. 4, 37 abscedat imago 283 me minisse iuuat] Ouid., Met. 9, 485; Stat., Achil. 2, 167; Val. Flacc. 1, 249; Claud., De bell. Goth. 207; Niuard., Ysengr. 1, 818; cf. Verg., Aen. 1, 203 = Stat., Theb. 1, 473 me minisse iuuabit; Ouid., Met. 7, 797 iuuat o meminisse ; Val. Flacc. 1, 249 meminisse iuuet 286 foedera necte] Val. Flacc. 3, 503; cf. Walth. Spir. 5, 105 socialia foede ra nectis 289 terris consortia iungat] cf. Sil. Ital. 14, 20 quod dissociat consortia terrae 290 ... qui primus ad undam] cf. Verg., Aen. 1, 1 qui primus ab oris 290/291 undam / ... fonte] defigura, cf. Arator 1, 117

280 hos] nos P5" baptismata PI, baptismatae L, babtismate P3 Va man dat Ch 281 liqueant] luceant Ch, luceant ss. uel liqueant P8 282 cur iam] curiam Lr discedet Lr"\ dat P4" , discedit P5'°"', discindit P5" 283 Abraham] ad Abraham P8 V, ad Abram Lo" P3, Abram Lo'°" , Habraham Lr P5 PI 284 nunc] inter lin. P6 subulique PI, subolique Ch L3 La M O P3 P5""r McKinlay perhenne La К per çuum Lr 285 carne] caritate Ch me*um Vi, meumque Ch 286 foedere P2, fodera PI nocte La 287 secretum Ch, decretam P3 scrutemur] sectemur P3 289 praescius] pretius Lr, cf. Waszink 1954:89: "Since praescius clearly refers to God it seems necessary to follow Arntzenius in putting a comma behind Dei: 'Let us see in this wound (viz. in circumcision) the pact of God which, in His foreknowledge, He established as a Testament Olimphi C La LrV4, 01ymp*i Mo, Olimpi P8Pm 290 dedicit Ch L" ' PI, dididit Perugi 291 reperit Migne Perugi 292 quo] qui Ch PI Abra ham L Lo, Habraham Lr 293 luxoriam P8°''' , luxuriem G P3 P5 P6" ' la sciuus] latius Ch uitiisque P6" ' 284 testamentum] cf. Gen. 17, 9-14 beccam] cf. Gen. 24, 16

290 cf. Gen. 24, 3

291 currentem ... Re-

326

HISTORIA APOSTÓLICA II

Naturae sub lege iacet. Pater ipse futurus 295 Seminis, unde salus ad uitam pullulat orbis, Euacuat, quod culpa grauat ; truncata libido Virgineum promittit opus ; haec namque propago Diuinum concepit iter. Hinc sacra Maria est Ad partum generata nouum, quae coniugis expers 300 Mater inest, natusque Dei de uirginis aluo Emicat atque hominem Mediator in omnia complet Hinc terrena leuans, illinc caelestia praestans. Praeterit ergo uetus Christo nascente figura : Haec facies ius omne nouat cultroque fugato 305 Spiritus ardescens cor circumcidit in undis, Qui sanantur aquis, ne figant uulnera membris. XXX. De eo ubi sanctus Paulus a Spiritu sancto prohibetur in Asia praedicare. Qui Mysiam quoque transiens ad Mace donian! peraccessit, quia Macedonem quendam in uisione

294 pater ipse futurus] cf. Claud., De cons. Stil. 1, 78 socer ipse futurus 298 ... sacra Maria est] cf. Flor. Lugd., Cam. 3, 151 sacra Maria 300 natusque Dei de uirginis aluo] cf. Vita Erasm. 162 Christus adest natus casto de uirginis aluo; Pass Am. 806 natusque sacra de uirginis aluo 303 Christo nascente figura] cf. Sedul.. Hymn. 1, 87 Christo ueniente figura 306 uulnera membris] Ouid., Met. 3, 724; Lucan. 1, 177; Paul. Petric., Mart. 2. 553; Drac., Orest. 907

294 futuris ss. futurus PS 295 pollulat P5" 296 euacuit PI quoL", que PI grauit PI" 297 permittit PI numque P5" 298 concoepit Lo P6 VI, concepit V est] оm. Ch 299 grenerata P8 nouum quae] nouumque La 302 hic Vf' terrenam G" illic Migne Perugi. hinc P5" P8" , hinc et P8'°" eeelestia Perugi 303 ego Ch L" uentus P5" 304 faciens C/i L" Lo"*' P6""\ faci'e*s Lr 306 santur Lr" XXX. De eo ubi - potius proficisci] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi sanctus] beatus V Palus Mo a] ab G PI P5 sancto spiritu P3 Va prohibetur a spiritu sancto La prohibetur in Asia a spiritu sancto С prohibetur] prohibitus est P2 qui Mysiam - proficisci] оm. VI qui Mysiam " rogantem] quam pertransiens reliquid similiter Mesiam uiditque in uisione stantem quen dam Macedonem et rogantem P2 Missiam La, missi iam C, Mesiam Lr, Misiam L Li PI P8, Moesiam G percessit PI", accessit С Li La Lr Mo P6 PI 1a quia] qui La Lr quia Macedonem - proficisci] et reliqua Va Mace-

294/295 pater - orbis] cf. Hebr. 2, 16 299 coniugis expers] cf. Matth. 1, 18 301 complet] cf. Col. 2. 10 303 praeterit - uetus] cf. II Cor. 5, 17

HISTORIA APOSTOLICA II

327

stantem uiderat et rogantem, ut ad Macedonian! dignaretur potius proficisci. Nescius interea curis laxare quietem, Paulus in orbe docet uerbique ligonibus omnes Excolit et fidei cogit flauescere messem 310 Errorum fugiente gelu. Quem Spiritus almus Haec Asiae proferre uetat, nec Mysia quiuit Diues agris huius tunc semina ferre salutis, Fecundo ieiuna solo. Vir quippe Macedo In somnis haec uisus ait: "Miserere, precamur! 315 Illyricos dignare sinus !" O gratia quantum Improuisa parat ! Subito flammantur amore, Qui positum iam tempus habent. Sic nocte fugata

307 Nescius interea ...] Lucan. 2, 526 curis laxare quietem] cf. Verg., Aen. 9, 225 laxabant curas; Verg., Aen. 5, 836 placida laxabant membra quiete; Verg., Aen. 5, 857 quies laxauerat artus; Stat., Theb. 3, 393-94 animosaque pectora laxet / sera quies 309 fidei] cf. Aug., Ep. 190 (CSEL 57, 141, 16-142, 18) 311 proferre uetat] cf. Нor., Ars poet. 135 unde pedem proferre pudor uetet 312 Diues agris ...] Hor., Serm. 1, 2, 13; Нor., Ars poet. 421; cf. Ouid., Met. 5, 130 Diues agri Dorylas; Sil. Ital. 1, 393 Diues agri, diues pecoris; Stat., Theb. 5, 305 insula diues agris 314 miserere precamur] Paul. Diac, Cam. 10 (NEFF 11), 23; Aedilu. И, 39. 57; 22, 39 315 Illyricos dignare sinus] cf. Verg., Aen. 1, 243 Illyricos penetrare sinus; Arator 2, 73 uirgineos intrare sinus 316 subito flammantur amore] cf. Verg., Aen. 3, 330 magno flammatus amore; Aldhelm., De uirg. 2234 spurco flammatus amore; Flor. Lugd., Cam. 17, 10 uitae flammatus amore; Milo, Amand. 1, 373 miro flammatus amore 317 sic nocte fugata] cf. Lucan. 5, 455 sed nocte fugata ; Helpidius 92 ac nocte fugata

donem] Macedonum L3, Macedoniam К Macedonam L" ' in uisione] inuisio ne V stantem] sanctem Li ut ad] ut in G dignaretur] donaretur Li potius] оm. Lo P2 307 curris Va 308 Paulus] inter lin. L orbe] ss. uel urbe Lo, urbe in marg. uel orbe P5, urbe L uerbisque La" ' , uerboque PÎ" 309 et] inter lin. P5 310 fugente G almas PI 311 Asiae] inter lin. Lo Moesia ELaLr P5" P6 T, Mçsia uel Myssia Vi, Mesia G Mo" P2 Pi P4 P8, Misia Mo'°" Pí 313 fecunde P5, fecunda E" La PÎ" P4" Perugi uir] uis Perugi 315 Inlyricos P7, illiricos Perugi, Illiri quos Lr 316 inprouisa P8 Pm amore] amo te L 317 positum] positum a .s. deo Lo habet Lo" , babent Perugi si P8" '

308 Paulus ... docet] cf. Act. 15, 41 - 16, 8 16, 9-17

311 cf. Act. 16, 6-7

313/320 cf. Act.

328

HISTORIA APOSTOLICA II

Doctiloquus conuertit iter, fructuque loquelae Vescitur esuriens Macedonia perque soporis 320 Dona salutiferam meruit comprendere linguam. Quaestio crebra sonat, si plenus munere largo Praedicat Omnipotens: "Non ueni perdere mundum, Sed saluare magis", faciat quae causa negari Haec aliis aliisque dari, cum prodiga Iesu 325 In commune uelit pietas succurrere cunctis ? Suppetit affatim exemplorum copia, nosque Lectio multiplicem docet hac in parte figuram, De qua pauca canam : Luca narrante relatus E populo quidam Christo comes ire rogabat, 330 Quem secum prodire uetat, qui deinde tacentem Sponte uocat. Nouit mundans interna Magister, Quae uerbum iam corda ferant, quos obstruat intus Error iniquus adhuc, ut tunc doctrina ministret 318 conuertit iter] Lucan. 3, 373 ; Arator 2, 801 ; cf. Iuuenc. 1, 24 conuertet iter 322 perdere mundum] Salom. HI / Waldr., Carm. ib, 133 uoluisti perdere mun dum 325 succurrere cunctis] cf. Verg., Aen. 12, 813 = Ilias Lat. 422 succurrere fratri 328 De qua pauca canam] cf. Ouid., Ibis 197 Inde ego pauca canam; Lu can. 9, 577 Vt caneret paucis de qua - relatus] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 96 Ex quibus audaci perstringere pauca relatu ; Miracula Nynie 282 Hinc canere incipiam breui narranda relatu; Miracula Nynie 466 Predixi, obsequio sed sancti pauca rela tu 329 comes ire] cf. Нor., Ep. 1, 7, 76 comes ire Latinis; Verg., Aen. 2, 704 co mes ire recuso; Verg., Aen. 12, 881 comes ire per umbras; Stat., Silu. 3, 5, 43 comes ire moraris; Stat., Silu. 4, 6, 81 comes ire nefandis; Stat., Achil. 1, 539 comes ire recusem ; Martial. 7, 44, 6 consulis ire comes ; Tibull. 1, 4, 41 Neu comes ire neges

318 doctilocus L V, doctilogus P2 P8 fluctuqueT° ' loquaelae L 319 iи marg. Pi aesuriens P6 V, exuriens Lr saporis L P5" ' PS" ' 320 salutife ra L Perugi conpren dere G Pi, comprehendere P3 V 321 sacro ss. uel lar go P6 322 perde L" 323 faciat quae] faciatque La 324 haec] nec P5"'' prodiaga P8, prodigia P7 325 post 326 Perugi succurere La 326 explorum L" P5" 327 multiplici C Ch E" G L3 Pi" P6" T" McKinlay hanc La" Pi P5 328 canam] nostra P5" relatum PÍ P3 P8'°" V Va Perugi, relatum ss. est C, relatum est P2 P6'°" Pm, relatu Lo P6" P8" Migne, relatas P7 329 e] et P5" comes Xpisto Lo 331 nouit] nouat La interna] in terra G" Lr 332 ferant] in marg. serant P6, ferunt P5" '', serant L quosque РÍ P5'°" obtrahat P5" ', obruat P2, subtrahat La Lr, obstruit Lo 319 Macedonia] cf. Act. 16, 9-12 322/323 non ueni - magis] cf. Luc. 9, 56 325 succurrere cunctis] cf. Rom. 5, 18 329/330 quidam - uetat] cf. Luc. 9, 57; Matth. 8, 19 331 cf. Luc. 9, 59 sponte uocat] cf. Luc. 5, 27

HISTORIA APOSTOLICA II

329

Officium, cum tuta uenit, "Ne sancta", quod inquit, 335 "Incipiant uiolare canes coenoque grauati In margaritas uertant contagia porci." Altera res etiam superest in carmine dura, Sed quibus ex ueteri patuerunt omnia fonte Ore datas tenui facile est aduertere guttas : 340 Exodus ille liber memorat uelamina sacri Pontificis, qua nempe queat splendescere ueste Officiique habitum nitido componere cultu. Qui segmentatus mediis altaribus adstat, Quas inter species parili numerantur amictu 345 In femore exuuiae, quibus indumenta pudori Progrediens ad templa locet studeatque sacerdos Obstrictis renibus mysteria castus adire. Quod statuit lex prisca magis deuinctaque iussit Tunc haec membra tegi, quae possidet atra libido, 350 Cum properat libare Deo, laxata relinquens

336 ... contagia (porci)] cf. Hor., Ep. 1, 12, 14 contagia lucri; Lucr. 3, 471 contagia morbi; Ven. Fort., Carm. 6, 4, 5 contagia mundi; LHL 1, 433-34 340 uelamina sacri] cf. Arator 2, 627 uelamina sacra; Alcuin., Carm. 1, 278 uelamina sacris; LHL 5, 519 343 mediis altaribus (adstat)] cf. Ouid., Fasti 2, 711 mediis altaribus anguis; Alcuin., Carm. 20, 3 = Hrab. Maur., Carm. 17, 45 = 23, 27 = 27, 7 sacris altari bus adstans 349 ... atra libido] Milo, Sobr. 2, 799 350 libare Deo] cf. Claud., Pan. Prob, et Olyb. Cons. 247 libare deis

334 tota L P6'm, tua Lr" nec P5" , en Migne 335 incipiunt La Lr PI uiola L" ' grauati] gratia L" 336 margaretas L" uertat L"''', uertent Va uertant contagia] contagia uertere PI 337 altere P4" ' 338 patuerunt] putauerunt P5" ''', patuest PI 340 sacre L, facti Perugi 341 que P7, quam L" P8" nemphe С La splendere P5" 342 culto E" ' 343 quis L'°"' P3 Pm V Va augmentatus L'°" , sementatus P6" , secmentatus E G"" L" Mo PI P8 Vi ästet P2, adstet V, astat ss. uel astet P8, astat GL Lo Lr PI T Vi Migne Perugi 344 perili P6 " 345 pudore G " , podori L°'' , pudoris C La Pi P8 V Migne Perugi 346 locet] docet PI 347 ob strictis] obstructibus L renibus obstrictis Migne Perugi adire V 348 quo Lo" deuictaque G" L'°" PI 349 tegit L" P2" 350 liberare L" P5" P8"'", lib*are Pi laxato P5" reliquens Perugi

334/336 sancta - porci] cf. Matth. 7, 6 340 Exodus ... memorat] cf. Exod. 28 345 in femore exuuiae] cf. Exod. 28, 42-43 345/347 indumenta - adire] cf. Exod. 28, 42-43 348/349 deuinctaque - tegi] cf. Exod. 28, 42

330

HISTORIA APOSTOLICA II

Coniugio post sacra tamen, ne parcior usus Ad sobolis non staret opus sterilisque manto Connubii frigeret amor, cum certa propago Hoc sollemne gerens nullos admitteret umquam 355 Externa de stirpe uiros, ubi nomine prisco Ex adytis perdurat honor prolesque per aeuum Sanctificanda redit. Vicibus supplenda creandi Ecclesiae nunc alma fides sine fine pudicos Pontifices iubet esse suos et quaerit in omni 360 Cauta tribu quos rite probet, nec sanguinis iste Sed meriti successus erit. Tamen illa figura, Qua sine nulla uetus subsistit littera, demum Нac melius nouitate manet uariatque recurrens Alterna ratione uices, ne forte sacerdos 365 Tunc generare uelit, cum necdum mente capaces

353 ... certa propago] Eupol. 1, 67 354 nullos admitteret umquam] cf. Lucan. 8, 355 nullos admittere reges 355 externa de stirpe] cf. Sil. Ital. 1, 152 antiqua de stirpe; Stat., Theb. 4, 754 mortali de stirpe; Stat., Silu. 5, 2, 17 plebeia de stirpe; Verg., Aen. 5, 297 egregia Priami de stirpe; Verg., Aen. 6, 864 magna de stirpe nepotum de stirpe uiros] cf. Arator 2, 642 de stirpe uiri ... nomine prisco] Lucan. 3, 188; Paul. Nol., Carm. 16, 264; Ven. Fort., Carm. 1, 18, 5 358 alma fi des] Sil. Ital. 6, 132; Stat., Theb. 11, 98; Arator 1, 716 360 rite probet] cf. Ennod. 355 rite probatum; Hrab. Maur., Carm. 1, 6, 7 rite probaret; Hrab. Maur., Carm. 12, 16 rite probare 363/364 uariatque ... uices] cf. Verg., Aen. 9, 164 discurrunt uariantque uices 365 mente capaces] cf. Sil. Ital. 6, 617 mente capax; Mar. Vict., Aleth. 1, 11 =2, 529 mente capaci 351 coniugia P3, coniugi Perugi pacior C" Lo" Pi" P8" 352 sobulis PI, subolis Ch E L3 La M O Pi P3 P5'°" McKinlay non staret] constaret Pm, monstraret PI T" , praestaret Perugi st*aret Pi sterelisque Pi" PI, sterilique C La Lo Lr Pi'°" P2 P4'°" P8 V Migne Perugi, sterelique P5, sterisque Я 353 conubii C G Lo Lr P3 P8 Pm V Vi Va 354 hoc] hanc PS" solempne Lr, solemne Migne Perugi ammitteret G" , admisteret Lr 355 in marg. Lo nomine] semine Perugi 356 aditis Lr Perugi aeuum] aenum PI 357 subplenda Lr creanda L" 358 fine] fide Ch L3 M O P5 McKinlay 359 inter lin. Lr pontifices] pontifex Pi 360 cauta] cata PI tribus P6" пec] nunc P3 ista P5 361 meritis L P5" P6 PI successus] ss. successor Lo, successor Perugi 362 sistit PI, subsistet E G" L" Pi P2 P5 P6 P8, substituit Perugi litera Perugi 363 hac] ac L P8 364 altera L" ratio Lr" пec P5" P6" 365 generale L necdum] пec L" 355 externa de stirpe] cf. Num. 16, 40; 18, 1-7 Tim.3, 2; Tit. 1,7-8

358/359 pudicos / Pontifices] cf. I

HISTORIA APOSTOLICA II

331

Cernit adesse greges cumque instat, nouent, ardor Discendique fames, ut apertius ora resoluat, Ne quisquam ieiunus eat. Nam semine uerbi Prolem posse dari Paulus quoque saepius inquit 370 "Filioli" dicendo "mei." Iuuat ergo parumper Eloquium genitale premi studiumque docentem Dispensare suum, laxans pro tempore uires Ingenii strictasque ferens, ne fusa profani Conculcata terant, mundatis sancta reseruans. 375 Fas uetat inde queri ; culpis hoc imputet Adae Venae poena suae. Quid enim rea fauce parentum Progenies sibi iure petat, sator ille benignus

367 ora resoluat] Verg., Aen. 3, 457; cf. Verg., Georg. 4, 452 = Lucan. 7, 609 = 8, 261 = Sil. ltd. 16, 603 = Walth. Spir. 2, 210 = 5, 242 ora resoluit; Stat., Theb. 4, 839 ora resoluis; Ouid., Ep. ex Ponto 1, 2, 102 ora resolue; Milo, Sobr. 1, 318 ora resoluens; Milo, Sobr. 1, 426 ora resoluam; Ligurinus 1, 231 ora resoluens 368 ... semine uerbi] Paul. Nol., Carm. 15, 20; 25, 171; Ennod. 197 (carm. 2, 79), 9; Aldhelm., De uirg. 528 372 ... pro tempore (uires)] cf. Ouid., Trist. 4, 2, 23 pro tempore uersos; Sil. Ital. 8, 80 pro tempore uoces; Radbod., Carm. 2b, 10, 4 pro tempore gnaros 372/373 uires / Ingenii] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 3, 3, 34 ingenii uires; Sen., Controu. 10, Prol. 16 uires ingenii sui; Sen., AdLucil. 79, 7 ingenii tui uires 373 strictasque ferens] cf. Ouid., Met. 15, 800 strictique feruntur; Verg., Aen. 6, 291 strictamque aciem ... offert 375 fas ... queri] cf. Sil. Ital. 7, 738 si fas uera que ri 377 sibi iure petat] Martial. 7, 69, 3

366 instat] ss. instant E, instet С La, instar P6" ' nouerit] in marg. uel nobilis Mo, nobilis Pi P2 P3 P4'°" P5""'P8 Pm V Va Migne Perugi 367 descendique P5" famis Lr"' resoluit Mo" 368 jejunius Perugi eat] erat Lr 369 posse dari prolem Lo 370 docendo P5"'', discendo P2" ' iubet P3 P6" P8 371 eloquii G L Pi" P5 Bieler(1955Л6I) Hudson-WHliams(1953 :9394) generale ss. uel genitale Lr premit P5" ''", praemi L P3 docendum Pi" ' 372 laxas Lr PI 373 strictasque] rectas strictasque L prophani Lr Va 374 in marg. P4 terat L" mundatis] in marg. al. mandatis P6, m ndatis La, mandatis L" reseruans] ss. reseruet G, reseruet Lo 375 quaeri Perugi culpis] in marg. P5, culpas P6" haec Perugi imputat С G 376 ueniae L" ' , uena Lr" ' poenae PI pauce P5" ' parentem P6" ' 377 sator] fauor Perugi

368/369 semine uerbi / Prolem] cf. Marc. 4, 20 370 filioli ... mei] cf. Gd. 4, 19 filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis 373/374 ne - terant] cf. Matth. 7, 6 376 poena] cf. Rom. 5, 14; I Cor. 15, 22 377/379 sator - tulit] cf. Matth. 20, 28

332

HISTORIA APOSTÓLICA II

Ni donare uelit, quicquid temerarius error Corrupto natale tulit ? Via sola salutis 380 Affectus parcentis erit ; miseratio semper Condicione caret ; praestans indebita, Christus His pius accelerat iustusque his munera tardat. XXXI. De eo ubi sanctus Paulus a pythonissa puella, quae clamabat credi debere Paulo, quia seruus Dei excelsi esset, spiritum Pythonem iussit exire; ob hoc caesus et missus in carcerem est cum Sila, ubi terrae motu nocte his psallentibus uincula omnium sunt soluta ; et cum se carcerarius uoluisset occidere, prohibuit ; quem cum suis postea baptizauit.

378 temerarius error] Ouid., Met. 12, 59 379 uia sola salutis] Val. Flacc. 7. 272; cf. Verg., Aen. 6, 96 uia prima salutis; Lucan. 10, 538 uia nulla salutis 382 mu nera tardat] cf. Miracula Nynie 359 Semper amica manus tua numquam munera tar dat

378 quidquid Pm Migne Perugi error] emptor T 380 affectu L PI parcent Lr" , parentis Perugi 381 conditione Lr Migne Perugi McKinlay 382 acceleret La iustusque] iustus que V munere Pi" ' XXXI. De eo ubi - postea baptizauit] om. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi sanctus Paulus Philippis (Philippi Lr) a puella que clamabat credi debere Paulum quod (qui Va) seruus dei excelsi esset (cesset Va) spiritum phitonem (fitonem Lr) expulit (spiritum - expulit] xpisti phitonem iussit exire et reliqua Va) LrVI Va, De eo ubi sancto Paulo predicante phitonissa puella clamabat il li debere credi testificans esse seruum dei excelsi quam cum liberasset cesus est hac de causa et missus in carcerem cum Sila ubi terre motu nocte facto his psallentibus uincula eorum soluta sunt et cum se carcerarius uoluisset occidere Paulus proibuit quem postea cum suis baptizauit P2 a pythonissa puella] Philipissa Li, phitonissam puellam L, phitonissa puella V, Philippis a puella С G La Lo PI PI, philippisa P5, phito nissa P6 P8 puellam P3 clamabat] om. L3 V Paulo] Paulum clamabat L3 quia] qui L3 Pythonem] phitonem С G LL3 PI P5 P6 P8 V, phithonem P7 iussit exire] expulit L3 PI ob] ab К cesus La, caesus est С PI PI, cessus est L3 est cum] cum L L3 La Lo Pi P3 P5 PI P8 Syla С La P8, Silea G moto Pí" P5" nocte] om. L3 PI soluta sunt G uoluis set] uoluit L3 PI babtizauit P3

378/379 quicquid - natale] cf. I Petr. 1, 23

HISTORIA APOSTOLICA II

333

In Macedum terris cum moenia nota Philippi Doctoris celebraret iter, bacchata puella 385 Sub stimulo Pythonis ait : "Paulum esse ministrum Aeterni scitote Dei !" Professio uera Mendaci de teste sonat uocemque fidelem Perfidus auctor habet ; sed non defertur honori, Quod cogit formido loqui, nec mente cohaeret 390 Nudus amore timor. Paulus miseratus ab atro Daemone corda premi nolensque licere profano Diuinas aperire uias "Fuge" dixit "et ista Vlterius temptare caue !" Nil iussa moratus Hostis abest uacuamque domum possessor iniquus 395 Deserit ac profugo mulier sanata periclo

383 In Macedum terris] cf. Lucan. 5, 2 In Macetum terras ; Galter. Castil. , Alex. 1, 1 Gesta ducis Macedum 384/385 bacchata - stimulo] cf. Verg., Aen. 6, 77-78 Phoebi ... / bacchatur uates; Verg., Aen. 6, 101 stimulos ... Apollo; Verg., Aen. 7, 405 stimulis ... Bacchi 390 miseratus ab atro] cf. Verg., Aen. 5, 727 miseratus ab al to est ; Sil. Ital. 11, 379 = Stat., Theb. 2, 115 miseratus ab alto 392 (diuinas) ape rire uias] cf. Lucr. 1, 373 et liquidas aperire uias; Verg., Aen. 11, 884 nec sociis aperire uiam; Claud., Cam. 18, 140 aperire uiam 392/393 fuge ... caue] cf. Apul. Mad., Met. 6, 14 "Caue"et "Fuge'et "Peribis" subinde clamant; Plaut., Mostellaria 523 Caue respexis, fuge 393 ulterius temptare caue] cf. Verg., Aen. 12, 806 ulterius temptare ueto; Verg., Aen. 12, 938 ulterius ne tende nil iussa moratus] Sedul., Pasch. Carm. 3, 99; Vita Leudegarii 1, 55; cf. Verg., Aen. 3, 610 haud multa mora tus; Verg., Aen. 5, 381 = Ouid., Met. 12, 322 = Val. Flacc. 4, 243 nec plura moratus; Stat., Theb. 7, 81 = Stat., Silu. 3, 3, 164 nec longa moratus 394 Hostis abest ...] cf. Ouid., Met. 12, 66 = Ouid., Ep. ex Ponto 1, 3, 57 = Heiric, Germ. 4, 152 Hostis adest

383 in Macedum] Immacedum Va Macedon P2, Macetum Ch EL3 Lo Lr M O Pi" P4 P5" P6" PI T Migne McKinlay, Macedonum Perugi com P6" Philyppi Pi, Phylippi P8, Philippis G 384 iter celebraret Lo ce lebrare P4 Va, celebrauit G La, celebrauit ss. celebraret Vi baccata Pi V 385 stimulo] timulo P7 Phytonis С P8 Pm, Pytonis Pi" , Phitonis Lr P5 P6 V Vi 386 citote Lr" 387 mendacii Perugi de] sub Pi 389 quod] quae L'°" 390 nudus] uacuus Va 391 praemi L К premi* G 392 diuin*as Lr fu*ge Lr istam P8 V Perugi Waszink(1954 :90) Laistner(1954:21i) 393 tentare Migne Perugi ni Lo" 395 ac] hac L sata Lr"

383/442 cf. Act. 16, 12-40

390 cf. Act. 16, 18

334

HISTORIA APOSTOLICA II

Conticuit de laude uiri. Quae coepta peregit Plusque tacens hoc esse docet, de munere uulgi Haec quaestum faciebat heris, quos turbidus implet Quo caret illa furor, populique procacis in aure 400 Seditione fremunt Romanis obuia sacris Sacra dari ritusque nouos exire per orbem Et ueteres cecidisse deos. Tunc agmina raptim Fustibus innumeris eliso corpore Pauli Conueniunt, ubi carcer erat, quem sedibus imis 405 Includunt comitante Sila, uestigia quorum Ligno mersa cauo uinclis tenuere beatis. O felix de clade locus, cui clara refulgent Lumina pro tenebris, in quo dedit esse perennem Nox antiqua diem ! Niueam translatus in aulam 410 Ecclesiae cunctisque ferens modo dona salutis

397 ... munere uulgi] cf. Ps. Prosp., Ad uх. 71 munera uulgi 401 ritusque nouos] cf. Lucan. 6, 509 inque nouos ritus ; App. Verg. , Ciris 389 tum suspensa nouo ritu exire per orbem] Sen., Nat. quaest. 3, 29, 1; cf. Stat., Theb. 5, 530 exit in or bem 402 agmina raptim] cf. Sil. Ital. 12, 463 agmine raptim 403 fustibus innumeris] cf. Ouid., Met. 8, 775 = Sil. Ital. 1, 172 ictibus innumeris eliso cor pore] cf. Lucan. 2, 206 elidunt corpora trunci corpore Pauli] cf. Verg., Aen. 7, 650 = 10, 478 corpore Turni; Verg., Aen. 1, 71 corpore Nymphae; Verg., Aen. 8, 330 corpore Thybris ; Ouid., Met. 7, 233 corpore Glauci; Lucan. 6, 587 = 7, 671 corpore Magni 404 sedibus imis] Verg., Aen. 1, 84; Verg., Georg. 4, 471; Sil. Ital. 8, 197; 11, 536; Stat., Theb. 1, 228 405/406 uestigia ... mersa] cf. Sil. Ital. 4, 578 mersa pedum penitus uestigia 410 ferens ... dona] cf. Verg., Aen. 1, 679 = Verg., Aen. 11, 479 = Lucan. 9, 1011 dona ferens ; Verg. , Aen. 2, 49 timeo Danaos et dona ferentis; Verg., Aen. 8, 609 dona ferens aderat; Ps. Ouid., Epicedion Drusi 32 dona feren da dona salutis] Val. Flacc. 2, 488; Iuuenc. 2, 66. 334; Prosp., Carm. de ingrat. 289; Arator 1, 169. 286; cf. Ilias Lai. 725 referetis dona salute; LHL 2, 14143

396 coepta] in marg. uel cepta P6, capta L P7, cepta Lo Pf' peraegit V 397 hoc] hunc P2 398 questum Lo P3 P8 eris ELLo " ' Pi " ' P2 P8 Pm turbitus Pi" PI, turpidus P6 Pm 399 populi L" 400 Romana P5" 401 ritosque L" 402 cecidisse deos ueteres Lr cecidisse] coluisse T egmina Perugi 403 heliso Lr 404 quem] inter lin. Lr 405 commitante L P8 Syla La Lr PI uestigia] illa uestigia P8" 406 ligna La mersa] inmersa Va 407 clade] claude La 410 cunctis P3 modo dona] modona Pi"

398 quaestum ... heris] cf. Act. 16, 16 16, 24-26

403 cf. Act. 16, 23

407 locus] cf. Act.

HISTORIA APOSTOLICA II

335

Quam bene carcer erat ! Tota concurritur urbe, Qui primus noua tecta petat quiue oscula figat Postibus et tacta sacretur parte cylindri. Iam nocturna quies per corpora serpere fessa 415 Coeperat ; exiluit tellus imitata ruinam, Visceribus concussa suis, et claustra relaxans Mota uagatur humus, seruitque canentibus hymnum Tempestas famulata soli. Pro, quanta patescis A nullo superanda fides ! Veniente pericio 420 Poena fugit geminoque metu discrimina crescunt,

411 Quam bene ...] Sedul., Pasch. Carm. 1, 184 tota concurritur urbe] c£ Verg., Aen. 11, 468 tota discurritur urbe 412 noua tecta petat] cf. Verg., Aen. 7, 393 noua quaerere tecta; Ouid., Fasd' 1, 541 stabant noua tecta; Ouid., Fasti 4, 802 transferri iussos in noua tecta Lares; Coripp., Iust. 3, 137 secretaque tecta petiuit oscula figat] cf. Ilias Lat. 848 = Lucr. 4, 1179 oscula figit; Ouid., Met. 4, 141 = Lucan. 6, 565 = Sil. Ital. 11, 331 = App. Verg., Ciris 523 oscula figens; Verg., Aen. 2, 490 = Stat., Theb. 12, 27 oscula figunt; Alcuin., Carm. 86, 8 his oscula fige; LHL 4, 86 412/413 tecta - postibus] cf. Verg., Aen. 2, 489-490 tectis ... ingentibus er rant / ... postis atque oscula figunt; Val. Flacc. 2, 168-169 oscula postibus ipsis / ingeminant 414 nocturna quies] cf. Lucan. 7, 732 pellatque quies nocturna pauorem; Sen., Phaedra 100 non me quies nocturna, non altus sopor nocturna serpere fessa] cf. Verg., Aen. 2, 268-69 prima quies mortalibus aegris / ... serpit; Al cuin., Carm. 96, 1, 7 Noctibus et requiem concessit corpore fesso corpora ... fessa] cf. Verg., Aen. 4, 523-24 placidum carpebant fessa soporem / corpora ; Tibull. 4, 11, 2 corpora fessa color; Tibull. 3, 10, 10 corpora fessa leuant; Tibull. 3, 17, 2 cor pora fessa calor 415/416 exiluit tellus ... / concussa suis] cf. Vita Erasm. 196 Prosilit et tellus passim concussa dehiscens; Lucr. 6, 660 Vnde repente queat tellus concussa moueri ; Waltharius 45 tellus concussa gemebat 416 claustra relaxans] cf. Ouid., Amor. 1, 6, 17 inmitia claustra relaxa; Verg., Aen. 2, 259 laxat claustra Si non 411 concurritur] curritur L" '' 412 petat] patet Lr quiue] in marg. uel quae P6, que La Va oscula] anula Perugi figet P5" PI 413 portibus Lr secretur L"'' , seretur P5" chelindri С Pi, celindri Mo, celyndry G, chilyndri L"" , chilindri Lr P3 Pm V, celyndri L" ' La P8, chelyndri Lo P5 414 nocturnam P8" corpore L 415 exsiluit Ch L L3 M O P4 P5 P8 McKinlay, exiliit C La Lo Lr P2 P3 V Va, exsiliit Perugi, exibuit PI inmitata Va, emitata L" P5 P6" ' PI, minitata P2 Migne, inmutata Perugi 416 concussa] confusa P8'°" , confussa P8" claustra] claustrare PI, olaustra Lr relaxens P5"' ', relinquens Pm " 417 mota] tota P2 P3 negatur Perugi humus] huius PI seruetque Perugi ymnum ss. uel ymnos Vi, ymnum С P3 Pm Va, imnum Lr"' 418 proh Perugi patescit L PI Migne Perugi, patestas P6" 419 superante С ' 420 in marg. Lo figit PI, fu*git P8 motu P8° ' discrimia P8" crescunt] surgunt P2 415/418 exiluit - soli] cf. Act. 16, 25-26

336

HISTORIA APOSTOLICA II

Vt perdant tormenta locum. Tremefactus ab alto Excutiens sua membra toro cum libera custos Cerneret antra necis, gladii mucrone retecto In iugulum uult ferre manum. Sed non licet illi 425 Paulo teste morí, cuius solamine uitam Repperit atque suo meruit de carcere solui. Descendensque domum sacris fomenta ministrat Vulneribus liquidamque parat sibi redditus undam Caelestem tacturus aquam. Nam corda saluti 430 Figere Paulus amans cunctos simul amne fluenti Diluit ; aetherei patuit cui luminis ante Gratia non perimi, creuit post uita renasci. 421/422 ab alto ... toro] cf.Verg., Aen. 2, 2 toro pater Aeneas sic orsus ab alto; Stat., Theb. 2, 91-92 alto / membra toro 422 excutiens sua membra] cf. Sen., Aga memnon 5 et pauor membra excutit membra toro] Ouid., Amor. 2, 10, 18; 3, 7, 78; Heroid. 18(19), 158; Ep. ex Ponto 3, 3, 8 423 gladii mucrone] cf. Lucan. 6, 237 gladium mucrone tenentem ; Vell. Paterc, Hist. Rom. 2, 70, 5 mucronem gladii eius dextera tenens mucrone retecto] Vita Galli 464; cf. Lucan. 9, 830-31 ille retecto / ense ferit; Verg., Aen. 12, 736 mucrone relicto 425 Paulo teste mori] cf. Lu can. 9, 887 illo teste mori ... solamine uitam] cf. Paul. Nol., Carm. 18, 234 solamina uitae 425/426 uitam / Repperit] cf. Plaut., Stichus 462 nam ut ilia uitam repperit; Lucr. 4, 852 uitaque reperta 426 ... de carcere solui] cf. Milo, Amand. 1, 295 de carcere soluar 428 liquidamque ... undam] cf.Veig., Aen. 5, 859 liqui das proiecit in undas; Catull. 64, 2 liquidas Neptuni nasse per undas; Ouid., Met. 1, 95 in liquidas ... descenderat undas; Ouid., Met. 11, 116 liquidis palmas ubi laue rat undis; Ouid., Met. 13, 535 liquidas hauriret ut undas; Ouid., Met. 15, 135 inficit in liquida ... unda; Ouid., Fasti 6, 699 liquidis referentibus undis; Martial. 10, 7, 3 liquidis fruaris undis; Sil. Ital. 4, 587 liquidisque emergit ab undis 429 ... cor da saluti] cf. Iuuenc. 2, 560 = Paul. Nol., Carm. 6, 271 = Paul. Petric, Mart. 1, 248 corde salutem; Paul. Aquil., Carm. p. 913 v. 12 corde salutes 430 cunctos si mul] Lucan. 2, 194; cf. Verg., Aen. 1, 559 — 5, 385 cuncti simul; Lucan. 1, 386 cunctae simul ; Sil. Ital. 6, 389 cunctis simul ; Verg. , Georg. 3, 473 simul cunctamque

421 ab alto] ablatoPS'" 422 excutens L cum libera] cumbera L" ' 423 atra P3" mocrone L°'' detecto G, recto L" ' P5" ' 424 in iugulum] ingulum L"' 426 reperit Migne Perugi 427 discedens La, discedensque C, descendesque Perugi ministrant L'°" , ministrans L°' 428 preparat P8°' reditus Lr" 429 tacturus] in marg. uel nacturus P2 P5, nacturus CE L'°" La Lo Lr Mo P4 P6'°" P8 T Migne Laistner(1954 :211), nacturas Perugi 430 fingere Pm'°" uinctos P5"''' anteKl" ' 431 deluit С G La Lo Lr P2" P3P5P6P8PmVVa aetherii E G Mo P4 PI P8 Pm Vi putauit P5"

424 in - manum] cf. Act. 16, 27 431 cf. Act. 16, 33

427 fomenta ministrat] cf. Act. 16, 33

430/

HISTORIA APOSTÓLICA II

337

Blandiloquis olim capta est sermonibus Eua Deceptura uirum ; nunc improbus ora puellae 435 Qui tunc daemon agit repetensque ad crimina sexum, De quo praedo fuit, multis uentura canendo Peccati conceptor erat. Sed apostolus Adam lam melior, caeleste leuans in imagine signum, Qui fuerat terrenus homo пeс certa recepit. 440 Nam fallit, quod ab hoste uenit, metuamus ut omnes Hoc audire nefas пeс corrumpamur amari Melle doli, si uera canat, qui falsa ministrat.

434 ora puellae] Ouid., Amor. 2, 15, 17; App. Verg., Copa 33; cf. Vita Galli 636 ore puellae 436 ... uentura canendo] cf. Paul. Petric., Mart. 6, 285 uentura canebas; Eupol. 1, 641 uentura canendi; Verg., Aen. 6, 345-46 finisque canebat / uenturum 437/439 Adam ... terrenus homo] cf. Hier., De nom. Hebr. 2, 25 Adama: humus uel terra, siue terrena 438 caeleste ... signum] cf. Ouid., Fasti 6, 421 si gnum caeleste Mineruae; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 2, 50 signum caeleste fuisse; Ouid., Met. 15, 668 signis caelestibus indicet 439 terrenus homo] cf. Lucan. 6, 401 terrenum ignotas hominem proiecit in undas 440 cf. Verg., Aen. 2, 49 timeo Danaos et dona ferentis 441 audire nefas] cf. Lucan. 9, 127 nefas audis; Arator 1, 2 ausa nefas nec corrumpamur] cf. Arator 1, 151 ñec corrumpuntur 441/442 nec - ministrat] Beda, Expos. act. ap. 16 442 uera canat] cf. Ouid., Ars am. 1, 30 uera canam; Tibull. 1, 5, 63 uera cano; Tibull. 3, 4, 77 quod si uera canunt uera ... falsa] cf. Ouid., Heroid 19, 112 uera iubet, falsa timere uetat; Plaut., Captiui 619 Ex me audibis uera quae nunc falsa opinare

433 plandiloquis P3 olim] inter lin. PI Aeua E Lo P3 VI* Eua Lr 435 ait G" PI repetens С L" Lo PI Migne ad crimine L, a crimine PI 436 preda VI ", preda ss. uel predo P5, praeda Migne Perugi fug» C La Lr multus PI canendo uentura Lo 437 conceptor] ss. uel preceptor P8, praeceptor P3 apostolos PS" 438 in] inter lin. Lo, оm. L Perugi 439 qui] in marg. L homo] inter lin. Lr ne P5" recaepit E, recoepit L" La Lo P5 440 oste Va metuamus] timeamus С 441 in marg. P5 audere C GL''°' LaPI P2 P3 P5 P6" P8 Va Migne Perugi, cludere LY , audere in marg. uel audire E nefas] inter lin. Lr ne Lr P6 P8'°" 442 melle] felle P2 P3 dolis P5" canat] ss. uel canit P5. canit Lo" P2 P3"

435 tunc] cf. Gen. 3, 1

441/442 neс - ministrat] cf. Gen. 3, 17

338

HISTORIA APOSTÓLICA II

XXXII. De eo ubi sanctus Paulus Athenis, ubi a populo seminiuerbius uocabatur, cum Epicureis et Stoicis philosophis decertauit et post apud magistratus plura disseruit arae quam uiderat faciens mentionem, et Dionysius primus Areopagita cum aliquibus credidit. Ingeniis claras et Unguis Paulus Athenas Ingreditur tumidamque feris conflictibus urbem 445 Eloquio torrente premit, quem turba profari Doctisonis mirata modis "Quibus" inquit "ab oris Verborum fluit iste sator ?" Plebs nescia Paulum Semina ferre uocat fruiturque errore magistro

443 ingeniis claras] cf. Ouid., Trist. 5, 14, 4 tu tamen ingenio clara; MGH Poetae 5. 331, num. 100, 3 Ingenio clarus 445 Eloquio torrente] cf. Ven. Fort., Cam. 4, 17, 7 = Ven. Fort., App. 1, 7 Eloquio torrens 446 doctisonis mirata modis] cf. Val. Flacc. 6, 446 terrificis mirata modis quibus inquit ab oris] cf. Verg., Aen. 1, 1 qui primus ab oris; Verg., Aen. 2, 282 quibus Hector ab oris; Verg., Aen. 1, 369 quibus aut uenistis ab oris? 448 errore magistro] cf. Verg., Aen. 5, 867 errare magistro

XXXII. De eo ubi - aliquibus credidit] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi sanctus Paulus Athenis L3, De eo ubi sanctus Paulus Athenis cum Epicureis et Stoicis philosophis certauit et post apud magistratus plura disseruit VI, De eo ubi sanctus Paulus Athenis predicans a populo seminator uerborum uocabatur ibique cum Epicureis et Stoicis philofis decertauit et post apud magistratus plura de deo loquens fecit mentionem de cultura arç quam uiderat cui primus adherens Dionisius Ariopagita cum aliquibus credidit P2 i. ubi] оm. La Lo P5, inter lin. C sanctus] beatus V Athenis ubi] оm. G 2. ubi] inter lin. С semiuerbius V, semine uerbius P5" ' , seminator uerbi Lr cum] et cum С La Aepicureis L Sthoicis L Va certauit Ch G Li Lr PI VI McKinlay et post apud - aliquibus credidit] оm. Va apud] оm. Lr, inter La ma gistrates P6 plura] plurima P6 deseruit С L" P5" ' PI V, discutare G de seruitute P6 arae] оm. G P6, ante La Lr, et are V arae quam - credidit] оm. P4 mentionem] mansionem Lr et Dionysius primus] primus La, Dionisi us primus V Dionisius C L Mo PI P3 P5 P6 PI P8, Dyonisius G primus] оm. P3 P8, primum Mo Ariopagita primus P6 Oriopagita L" , Arriopagita La, Ariopagita С L""' Lo Lr Mo P1 P3 P5 PI, Ariopagyta G, Anopagita Lr cum] curatis G 443 et] оm. L Anthenas P8" , Ethenas Lr 444 ingreditur] in marg. L comflictibus L"" V, confluctibus L" Mo" , confictibus Perugi 445 quem] inter lin. Lr, qua P6" proferi PI 446 oris] aris Per ugi 447 fuit L" P8" pleps Lr Va. ples PI 448 frueturque P5" P6"

443/506 cf. Act. 17, 15-33

HISTORIA APOSTOLICA II

339

Vera loquens. Namque hic fecundus in orbe uiator 450 Ambulat atque colit, cuius labor omnibus instat, Vt crescat diuinus ager purgataque fructum Mens humana ferat, lolii ne sordeat herbis, Quam segetes portare decet. Manus aemula cogit Ad proceres hunc ire simul, quibus edidit adstans : 455 "Cecropidae, quos fama canit sermone diserto Gymnasiis uernare suis, ubi praesidet altus Sacrilegae nouitatis amor, uos cernimus aram Ignoto posuisse Deo, qui condidit astra, Qui pelagus terrasque dedit, quem uita parentem, 460 Vt moueamur, habet, cuius spiramus ab igne,

449 uera loquens] cf. Iuuenal. 16, 33 uera loquentem orbe uiator] cf. Verg., Georg. 4, 97 ore uiator 450 omnibus instat] Stat., Theb. 11, 243; cf. Verg., Aen. 10, 118 omnibus instant 451/452 purgataque ... / Mens] cf. Ouid., Met. 15, 327 purgamina mentis; Sen., Dialogi 5, 42, 1 purgemusque mentem; Sil. Ital. 10, 371 terribili purgauit imagine mentem 452 mens humana] Sil. Ital. 7, 5; cf. Iuue nal. 14, 175 humanae mentis uitium; Ouid., Met. 1, 55 humanas motura tonitrua mentes 453 manus aemula] cf. Hor., Epod. 16, 4-5 aut Etrusca Porsenae manus / aemula 455 Cecropidae ...] Verg., Aen. 6, 21; Ouid., Met. 7, 502; Sil. Ital. 13, 484; Stat., Theb. 12, 570; Stat., Achil. 1, 203; cf. Ouid., Met. 7, 486 Cecropidis est; Ouid., Met. 7, 671 Cecropidas ducit fama canit] Lucan. 2, 672; Stat., Theb. 10, 669; Claud., De cons. Stil. 1, 312; cf. Verg., Aen. 7, 79 fama fatisque canebant; Mar tial., Spectac. 6b, 2 fama canebat opus ... sermone diserto] cf. Ouid., Ars am. 2, 507 = Ligurinus 8, 501 sermone diserti; Arator, Ad Parth. 19 sermone diserto 456 praesidet altus] cf. Verg., Aen. 6, 9-10 altus ... / praesidet 456/457 altus ... amor] cf. Catull. 68b, 117 sed tuus altus amor barathro fuit altior illo 457 noui tatis amor] cf. Lucr. 5, 173 quid potuit nouitatis amorem accedere tali 458 ignoto ...Deo] cf. Ouid., Met. 14, 366 ignotosque deos ignoto carmine adorat 459 pelagus terrasque] cf. Stat., Achil. 1, 37 lam pelago terrisque; Ouid., Trist. 3, 2, 7 pelago terraque; Lucan. 9, 304 pelagi terraeque reliquit; Sil. Ital. 4, 53 pelagi terraeque laborem; Coripp., loh. 7(6), 172 pelago terraeque secutam; Arator 2, 1171 449 uerba P3" foecundus Mo, facundus С G'°" La LoLr Pi"" P3 P6'°" P8 V Perugi 450 colet P6" , solit P5" , collit Lr" omnihus Perugi 452 пec P5" ' sordiat P7 453 segites L 454 eddit La" ' , addidit ss. uel edi dit P5, addidit P3 asstans L Mo, astans E Lo P3 P4 P8 Pm T Vi Migne Perugi 455 Cocropidç P2'°" , Cycropide ss. uel Cecropide La, Cecropedae P7, Cicropide С Va, Cycropide Lo Lr fame Perugi canit] cogit La disserto E"''' La P8"' 456 gymnasis L" , gynnasiis Lo presede P5" '', praesedit L" 457 uos] nos Pm nos cernimus 5s. uel uos cernitis P4 458 jgnoto Perugi 459 plegatus P5" quem] inter lin. Lr 460 moueamur] moue amorP-f" cuius] inter lin. P5 458 ignoto ...Deo] cf. Act. 17, 23

340

HISTORIA APOSTOLICA II

Cuius imago sumus, de quo cecinere poetae Hinc hominum constare genus, quem praedico : 'Cuncta Sanxit ab ore suo.' Cur haec diuina uocatis, Quae facitis, uacuoque metu caeleste putatis 465 Auxilium, quod gignit humus ? Natura metalli Visceribus iacet ima soli, quibus eruta sumit Ingenii fabricantis opem, seu numina templis Hinc ueniant seu uasa focis ; sibi causa timori est, Ars operata deos ; Dominum super omnia fusum 470 Claudere nemo potest paruisque artare figuris ; Quod capitur, minus est spatio capientis. In auro Materia est ; opifex rerum non sustinet usum, Quem simulant, quos ipse creat. Quam dura luetis Crimina ! Quam stultam sese sapientia uestra

461 ... cecinere poetae] Lucr. 2, 600; 5, 327; 5, 405; 6, 754; Germ., Arat. 647; Ermold. Nigel., Pipp. 2, 35; Petr. Pisan., num. 41, 1 poetae] cf. Aratus, Phaenom. 5 465 natura metalli] cf. Iuuenal. 13, 30 posuit Natura metallo 466 ima soli] Stat., Theb. 11, 411 467 numina templis] cf. Sil. Ital. 8, 46 numina tem plo 468 causa timori est] cf. Ouid., Met. 7, 16 causa timori; Ouid., Amor. 1, 4, 42 causa timoris erunt; Ouid., Heroid. 1, 16 — Fasti 5, 248 causa timoris erat; Ouid., Heroid. 17, 216 causa timoris erit; Ouid., Trist. 3, 4b, 70 causa timoris ero 470 claudere nemo potest] cf. Prud., Cont. Symm. 1, 325-326 qui fine caret paruis que artare figuris] cf. Lucr. 2, 385 paruis constare figuris; Lucr. 3, 190 paruisque creata figuris; Lucr. 3, 246 paruis perfecta figuris 472 opifex rerum] Ouid., Met. 1, 79; Lucan. 10, 267; Sen., Controu. 10, 5, 15; HiL, Gen. 121 sustinet usum] cf. Ouid., .Rem. am. 51 pertinet usus 474 sapientia uestra] Ouid., Ep. ex Ponto 1, 3,85 461 eecinere Perugi poetae] ss. uel prophetae E, prophetae С G La Lo РЗ V 462 hinc] illinc Perugi quem] inter lin. Lr, quae P2 P6, qual Perugi predio P8"''' 463 sancxit V Vi quur L P8 deuina P5" ' 464 quae] qui PI cçlestç PI, caelestç G, eaeleste Perugi putetis E°''' Pm" 465 gigit Lr" 466 iacet] latet Migne Perugi erudita L" , eru**ta Lr P5 467 ingenii] ingentem P2 fabricantes L"''' nomina P8°' 468 timori est] ss. uel timoris Lr P6, timoris С Ch L3 LaLo MO Pi P3 P5 P8 Pm Migne Perugi McKinlay, timoris est V 469 deos] uirtus deos Pm" fussum L 470 paruis T, Pariisque V artares Va, arctare Migne fuguris P7 471 minus] in marg. La est] оm. Perugi rapientis P5'°" , sapientis P5" '' 473 luetis] leuetes P5" ''", luentes L P7, luctis Perugi 474 crimana P8" ' , crimaL stultaL™" sese] se P7 461 imago] cf. Gen. 1, 26-27 462/463 cf. I Tim. 4, 5 sanctificatur enim per uerbum dei, et orationem 467 fabricantis] cf. Act. 17, 29; 19, 26

HISTORIA APOSTÓLICA II

341

475 Iudicii est sensura die, cum corpora Christus Surgere cuncta iubet tormentaque fine carebunt Vtque reos cruciet, seruat, quos deuorat ignis ! Sic caro iuncta Deo carnales expiat actus, Et commissa sibi coram hac examinat ultor 480 Qua uoluit moriente pati, quam funeris expers Viuificare uolens post tartara reddidit astris." Haec multos ad dona uocant. Dionysius ipse Primus in arce loci noua praemia iungit honori Complexusque fidem sic incipit esse sophista. 485 О lupe, Paule, rapax ! Dedit hoc benedictio Iacob Nomen habere tibi. Quid iam remanebit in orbe, Quod non ore trahas, postquam sollertia Graia Cessit et inuictas in dogmate uincis Athenas ?

475/476 corpora ... surgere] cf. Sen., Oedipus 379 et inane surgit corpus; Val. Flacc. 4, 283 noua corpora surgunt 476 ... fine carebunt] cf. Ruodl. 14, 64 fine carebit; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 7, 2 fine carere preces 480 funeris expers] Lucr. 3, 712; Ps. Ouid., Epicedion Drusi 59 481 ... reddidit astris] Stat., Theb. 6, 885; Sil. Ital. 4, 119; cf. Ouid., Ep. ex Pont. 4, 8, 63 addidit astris 482 ad dona uocant] cf. Hor., Ep. 2, 1, 243 ad haec Musarum dona uocares 485 lupe] cf. Prud., Diu. 47 [48] Hic lupus ... Saulus qui fuerat lupe ... rapax] cf. Hor., Carm. 4, 4, 50 luporum praeda rapacium; Hor., Ep. 16, 20 rapacibus lupis; Sen., Oedipus 149 lupos cerui metuunt rapaces 487 ore trahas] cf. Hor., Serm. 1, 1, 34 = Ouid., Met. 2, 230 ore trahit; Stat., Theb. 1, 588 ore trahentem; Stat., Theb. 4, 799 trahit ore diem; Lucan. 9, 934 ore uenena trahens 488 inuictas ... Athenas] cf. Stat., Theb. 12, 586 inuictae ... Athenae

475 iudici L" est] оm. P2, inter lin. La diem P6" 476 tormenta P5" , tormenta que PI 477 utquae L ros La" cruciat L PI P8" , cruet P5" seruet PI P8'°" , seruet ss. uel seruat G deuoret Mo" P8 V Migne Perugi 478 carnales] carnes P5" expiat ss. uel expiet G artus С LaV 479 hac] hoc P6" , se P2 examiatbi" altor PI 480 qua] quia G" expres PI 481 ualens P6, ualens ss. uel uolens P8 482 uocat E P5" Dyonisius P6 PI Va, Diomsius С G L Lr Mo P3 P4 P5 P8 Pm T 483 loce PI" jungi Perugi honores VI" , honoris E Mo T VI"" 486 habere tibi] haberet ibi P5" P6 quod Perugi orbem L" , urbe P5" 487 quod] quem L ore] in marg. VI, hore La solertia C G L P8 V Migne McKinlay, solatia Lr grata G" L" , gratia G"" L'°" PI 488 inuictas] in cunctas Lr docmate Va, dogmatae L uncis Lr"

475 iudicii ... die] cf. Act. 17, 31 477 deuorat ignis] cf. Apoc. 20, 9 nysius] cf. Act. 17, 34 485 benedictio Iacob] cf. Gen. 49, 27

482 Dio

342

HISTORIA APOSTOLICA II

Cur Epicureus uel Stoicus impia soli 490 Bella cient ? Reserare opus est, quo nomine multi Sectarum coiere greges. Vitam ambo beatam Elegere sequi, quam corpore diligit alter, Hic animi uirtute colit. Dat et actio Pauli Ad uitam praecepta piam. Sic themate iuncto 495 Hi magis alternis soluerunt uocibus ora. Corporis atque animae commissus partibus exstat Plenus homo, sed nunc studiis diuersa sequentes Ambo uolunt, quod neuter habet. Vas lumine plenum Subdit utrumque Deo, "Video" clamans "caro menti 500 Quam sit iniqua meae", rursusque salubriter infit Non propria de parte geri, quod gratia donat.

489 Epicureus uel Stoicus] cf. Sen., Dialogt 8, 3, 2 maxime et in hac re dissident sectae, Epicureorum et Stoicorum; Aug., Serm. 150, col. 810 489/490 impia ... / Bella] Stat., Theb. 11, 123 = 12, 84 = Sil. Ital. 4, 47 = 11, 28 impia bella; Sen., Phae dra 290 impii belli minas 490 Bella cient ...] Verg., Aen. 1, 541; Stat., Theb. 11, 116; Ermold. Nigel., Ludow. 3, 215 493 uirtute colit] cf. Stat., Theb. 12, 77 uir tute colas 494 themate iuncto] cf. Stat., Siluae 2, 6, 11 stemmate iuncto 495 alternis ... uocibus] cf. Audrad., Cam. 3, 4, 85 alterna uoce canentes 496 Corporis atque animae ...] Lucr. 3, 843; Paul. Nol., Garni. 28, 240; Orient., Comm. 1, 108; Theodulf., Carm. 28, 402; Cand. Fuld., Eigil. 10, 60; Vita Galli 1344; Flodoard., Triumph. Ital 2, 13; Vita Vrsm. 1, 547; cf. Lucr. 2, 946 = 3, 334. 372 = 4, 944 Corporis atque animi; Lucr. 3, 344 sic corporis atque animai 497 studiis diuersa] Stat., Theb. 10, 883 diuersa sequentes] Sedul., Pasch. Carm. 1, 325; cf. Нor., Serm. 1, 1, 3 = 1, 1, 109 diuersa sequentis 498 lumine plenum] cf. Michael Cornub., In Hem. Abrinc. 402 loca lumine plena; Arator 1, 722 501 ... gratia donat] Claud., Carm. 8, 283; Aedilu. 10, 6; CB 40, 1, 1

489 quur L Epicureos L, Epicueus Lr" Epicurei uel Stoici nunc impia P2 Stoicos L 490 reseruare G" Va qui P6" multo P5" P6" 491 coere G, cogere P4" PI, coire L La Lr" P2" P8 V" Va, cohiere P2'°" beatum PI 492 corpora L3" 493 animae P2 P3 494 themathe L" , schemathe L'°" , tecmate P3'm, temate P3" Va iuncta La 495 hii L P8 soluebant T 496 animi С commissus] commixtus P6 extat Lr, exit Migne Perugi 497 nunc] hunc P6'°" P8 studis L La"' 498 habet neuter Lo 500 sint Pm" inqua P5" rursus P3 infit] insit Perugi 501 non] ne PI propria] pro pia Lo Va gerit Lr",. pg'orr.

489 Epicureus uel Stoicus] cf. Act. 17, 18 499/500 caro - iniqua] cf. Gal. 5, 17 ca ro ... aduersus spiritum; Rom. 7, 23 500/501 rursusque - donat] cf. I Cor. 15, 10

HISTORIA APOSTÓLICA II

343

Hoc celebremus iter, uita est quia Christus et ipse Se uocat esse uiam, per se gradiamur ut ad se. Sanctaque ne pedibus posset cessare lucerna, 505 Praeco datus fidei uestigia suggerit orbi. XXXIII. De eo ubi sanctus Paulus Corinthum ueniens inuenit Aquilam nomine praedicantem ; apud quem et mansit exercens simul et scenofactoriam artem, in qua erant praediti, hoc est tabernaculorum factionem ; ubi eum Christus admonuit, ne praedicare cessaret; et omnes ibidem crediderunt. Attica discedens iam liquerat agmina Paulus Eloquiis superata pus bimarisque Corinthi

502/503 ipse ... uiam] cf. Aug., De Gen. ad litt. 4, 12 = 4, 18 in illo uiuimus et mouemur; Aug., DeTrin. 14, 14 504 Sanctaque - lucerna] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 80-81 uerbique lucernam / Da pedibus lucere meis 507 bimarisque Corinthi] cf. Hor., Carm. 1, 7, 2 bimarisue Corinthi; Ouid., Met. 5, 407 bimari gens orta Corintho; Ouid., Fasti 4, 501 bimaremque Corinthum; Sidon. Apollin., Carm. 2, 476 Et in bimarem, felicia regna, Corinthon; Prud., Cont. Symm. 2, 352 bimaris de strage Corinthi 507/508 Corinthi / Moenia] Hor., Carm. 1, 7, 3-4

502 celebramus Lr" qua ss. uel quia Mo 503 se uocat ... per se] te uocat ... per te Perugi 504 possit CL Lo PI '°"' P6'°""PI P8 T Migne Perugi 505 fi dei] inter lin. L sugerit L" P8, surgerit PI, fugerit Perugi XXXIII. De eo ubi - ibidem crediderunt] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus ueniens Corinthum ospitaliter susceptus ab Aquila exercens simul sce nofactoriam artem .i. tabernaculorum factionem ubi ammonitus ne cessaret predi care quia omnes ibidem crederent P6 sanctus] оm. Mo Corinthi Lo, Chorintum V Va, Chorinthum G inuenit] оm. P3, inueniens V, inuenit preceptorem P2 apud quem] cum quo С Lr PI VI exercens - crediderunt] et reliqua Va simul et] оm. P2, simul La VI, et V, similiter P3 scenifactoriam Lo, scenae factoriam С, scenefactoriam G LP8 VI, scene facturiam PI, schenefacturiam P5, scenofactoriam que Grece scenotopia dicitur L3 in qua erant - ibi dem crediderunt] оm. VI in qua erant praediti] cum eo P2, in qua erat peritus G erant] оm. C praediti] praedicti CL P8, periti La Lo PI, periti uel prediti P5 factione L'°" P3, flectionem С factionem - crediderunt] factionem in qua erant docti quem cum Xpistus ammonuisset ne predicare cessaret multi gentilium ibidem crediderunt P2 eum] enim Lr ammonuit CGLL3 LaLrPI "' P3P5" PI"- P8 V et omnes] omnes La Lr L3 P3 PI P8, omnesitaqueK 506 iam descendens L discendens PI, dissedens Lr liquierat PI 507 marisque Lr"

502/503 ipse - uiam] cf. loh. 14, 6

506/563 cf. Act. 18, 1-18

344

HISTORIA APOSTOLICA II

Moenia iuncta petens populosam repperit urbem, . Quae, licet alterni contingeret aequoris undas, 510 Perpetuas sitiebat aquas. Ibi Ponticus ille Aquila tunc praeceptor erat, uir plurima laudis Instrumenta gerens, cuius se Paulus amico Contulit hospitio sociam dignatus adire Artis amore domum ; nam scenifactor uterque 515 Pollebant opens studiis et dogmate Legis. Christus ait : "Nunc, Paule, doce ! Non obuiat ullus Me comitante tibi. Quae sit mihi moenibus istis Turba, uides. Insiste loquens! Ego pectora firmo." Ista monent nullos umquam de munere tardo 520 Posse queri, gratis quod dat dementia Christi. Tecta sub ambiguo lateat ne forte figura, Qua dabitur ratione canam. De nomine saepe

509 aequoris undas] Ouid., Met. 5, 498; Heinr. Poeta 583; Coripp., loh. 6(5), 201 512 instrumenta gerens] cf. Helpidius 73 inchoamenta gerens 514 ar tis amore] Plaut., Thnummus 236 Amoris artis eloquar; Baldo 65 confisus in artis amore 515 ... dogmate Legis] cf. Alcuin., Carm. 62, 8 = Hrab. Maur., Ep. 15 p. 404, 21 dogmata legis; Arator 2, 742 517 me comitante] cf. Sil. Ital. 13, 492 me iam comitante ... moenibus istis] Ouid., Fasti 6, 377 518 pectora firmo] cf. Val. Flacc. 1, 79 = Iuuenc. 4, 771 = Coripp., loh. 6(5), 553 = Flor. Lugd., Carm. 3, 198 pectora firmat ; Iuuenc. 2, 340 in pectore firmat ; Mar. Vict. , Aleth. 3, 399 = Val. Flacc. 2, 47 pectora firmans 520 ... clementia Christi] Paul. Nol., Carm. 23, 316; Paul. Petric, Mart. 2, 378; 4, 295; 5, 464; Aldhelm., De uirg. 2088; Alcuin., Carm. 1, 1363; 45, 83; Flor. Lugd., Carm. 3, 168; Milo, Amand. 3, 283 521 Tecta sub ambiguo] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 2, 10, 28 Tecta sub aequorea

508 petiens Lr" ' reperit L3 Lo V Migne Perugi 509 licet] libet L co**ntin geret L, contigerit Mo, contingerit E P5"' Vi, contigeret Lr"' 510 perpe tua PI sitiabat PI aquas] inter lin. G ibi] ubi La Pontius T 514 **amore Lr dommum La scenifactor] in marg. al. scenefactor E, schenifactor С La Pi P5'°" PI Va, schenisfactor P5" 515 pollebat L Lr"" P6'°" Per ugi operi P2 docmate P4 516 Pale Vi"'' non] оm. PI nullus L"' 518 uidens Lr" pectora] peccatorum L" firmae Lr 519 mouent P5"''", mouet Pi nullus P5" PI munere] numere P8 520 quçri V quiri PI grates L" quod] qui PI Ihsu ss. uel Xpisti Lo 521 furte PI 522 rationem Perugi canam de] canende L" '

516 Christus ait] cf. Act. 18, 9 bitur ... Leui

522/524 de nomine - piae] cf. Gen. 29, 34 copula-

HISTORIA APOSTOLICA II

345

Argumenta trahi documentaque maxima gigni Scripturae cecinere piae. Iuuat altius ergo 525 Quaerere, qui Paulo cams coniungitur hospes Factus in arte comes, sub cuius imagine causae Sic uocitatus erat qualiue decorus honore est Нac quoque parte placens. Aquilae natura fidelis Sponte gerit, quod forma tenet. Nam debilis aeuo 530 Et declinatis senior iam uisibus ales Flammiuomo sub sole iacet pennasque grauatas Eius in igne fouet nocturnaque lumina pandit Atque oculos radiis ardentibus ingerit aegros Ad ueterem reditura diem. Sic dona caloris 535 Languida sumit auis, cuius de fomite uires Accipit et prisci reparat dispendia saecli. Cui ne sola forent quae feruidus incutit aestus,

527 decorus honore] cf. Sil. Ital. 2, 583 decorarat honore; Sil. Ital. 8, 486 decorauit honore; Sil. Ital. 10, 520 decoretur honore 528/535 aquilae ... / ... debilis ... / ... declinatis ... uisibus / pennasque grauatos / ... oculos ... aegros / ... languida ... auis] cf. Schwind 129-30 not. 151; Physiol, Lat. Y, cap. 8; Konrad von Mure, De nat. an. 1639-48; Ps. Hier., Ep. 18 ( = Epistula ad Praesidium), col. 193A; Ps. Ambr., Carm. deTrin. 34; Aldhelm., De metr. et enigm. 57, 6-8 fessa uetustas fontibus in liquidis ... / ... restaurar 529 debilis aeuo] cf. Lucr. 5, 832 aeuo debile languet 531 flammiuomo ... sole] cf. Pass. Arn. 893 flammiuomus sol pennas que grauatas] cf. Ouid., Met. 4, 729 graues adspergine pennae; Ouid., Met. 8, 205 unda grauet pennas 532 nocturnaque lumina] cf. Verg., Леи. 7, 13 nocturna in lumina; Lucan. 8, 463 nocturno lumine; Lucr. 6, 900 nocturna ad lumina; Sen., Thyestes 795 nocturna uocat lumina; Sil. Ital. 9, 170 nocturno ... lumine lumi na pandit] Lucr. 5, 657 533 oculos - aegros] cf. Lucr. 5, 755 obiciens caecum ra diis ardentibus orbem; Lucr. 6, 618 exsiccare suis radiis ardentibu' solem; Lucr. 6, 860 insinuare suum radiis ardentibus aestum; Claud., DeTert. Cons. Hon. Praef. 7 ardentes radios 536 reparat dispendia] cf. Claud., Pan. Man. Theo. Cons. 120 re parant dispendia Chelae

523 documentaque] documenta qui PI 524 iubat P5" 525 qui Paulo que rere Pm quirere PI 526 comes] ames PI sub cuius] similis sub Pm, cuius sub T 527 qualique P2 honori PI 529 in marg. P4 530 senio C'°" Lo'°" Lr O Pï°" P2 P3 P4'm P5"" Pm V Migne Perugi 532 eius] huius P2 533 inserit in marg. ingerit P5, inserit Mo Pi Pi P4 P6 T 534 ad ueterem] aduerterem La ue*terem Lr redditura L" P8" , reditura* Lr colorisL" 535 aues L Pi" 536 repparat P8 "', reperat E" discidia ss. uel dispendia О 537 foret Vi" 525 hospes (= Aquila)] cf. Act. 18, 2; 18, 18

346

HISTORIA APOSTOLICA II

Per laticum purganda uadum ter mergitur undis Et senium deponit aquis iuuenemque decoris 540 Effigiem de fonte leuat. Quis apertior actus Religionis erit ? Cum ueri lumine Solis Tangimur, antiqui contagia soluimus aeui Accedente fide ; lympha mox matre renati Conspicimur nouitate rudes ; infantia rursus 545 Fit recidiua seni, geminoque manantibus ortu Hic melior natalis adest. Bene conscius huius Alitis exempli, quem Spiritus egit opimam In cithara uersare manum, "Renouaberis" inquit "More aquilae" ; qua lege datur sentire probatis 550 Laude placere typi quod firmant cantica iusti. Nec uacat ars Pauli socio celebrata sub ipso Secreti uirtute boni. Tentoria quippe Fortia mobilibus fabricabat in aggere tectis ; Longius haec abiens peregrinus ubique uiator

538 mergitur undis] Lucan. 8, 174; Paul. Nol., Ep. 32, 5; Ven. Fort., Carm. 2, 11, 3; Germ., Arat. 408. 525. 659. 712; Flodoard., Triumph. Ital. 1, 4 540 de fonte leuat] cf. Ouid., Met. 15, 322 de fonte leuauit; Ouid., Trist. 4, 8, 26 fonte leuare sitim; Arator 2, 774. 1142 541 lumine Solis] Verg., Aen. 7, 130; 8, 130; Lucr. 6, 1188; Iuuenc. 2, 482; 3, 77. 552 553 in aggere tectis] cf. Verg., Aen. 7, 127 aggere tecta

538 purganda] ss. uel mundanda P5, mundanda Migne Perugi 540 apertius L 541 relligionis E Mo O T Migne Perugi, relionis P8, rellegionis L 542 tangitur P6" ' 543 ascendente P7, accendente С L'°" La Lr Migne lympa P5" , limpha Perugi 545 recidua L P5" gemino E Lo Mo Pi P2'°" P3 P5 PmT V Vi Migne Perugi, ex geminoque P4 manentibus ss. manantibus O, manentibus G" Lr McKinlay, uenientibus ss. manantibus P6, manentibus in marg. uenientibus P4, uenientibus E G'm Lo Mo Pi P3 PmT V Vi orto P4" 546 hic] sic P2 T bene] benigne P5" 547 altis P8" exempla P6" 548 manu L renouaueris L 549 morae L P5" ' V qua lege] quale P5°' probatus P6" 550 laudae PI cantica] carmina La 551 socia P4" 552 secretia P8 temptoria Lr 553 fortica L" , fortior Lr mobilibus] cum molibus P3 fabricat L PI, fabricantur P2 554 habiens Lr P5" ' P6" ' , abenis PI ubique] in orbe Lo РЗ V uia tor] uocatur La

538 purganda] cf. Luc. 5, 12-13 547 cf. I Reg. 16, 23 548 inquit] cf. Ps. 102, 5 renouabitur ut aquilae iuuentus tua 552/553 tentoria - fabricabat] cf. Act. 18, 3

HISTORIA APOSTOLICA II

347

555 Erigit atque hiemes solesque his pellibus arcet. Nos quoque per culpam prima de sede repulsi Exilio mundi iacimur ; uia reddita tandem, Qua patriae repetamus iter. Munimina nobis In castris sint, Paule, tuis, ne criminis imbres 560 Tempestas mundana ferat scelerumque uapores Ignitus temptator agat ! Sub tegmine tali Tuta salus nullum discriminis excipit ictum Nec prostrata feri succumbit uiribus hostis. Mystica signa duces praemittunt laudibus artis : 565 Pisces Petrus agens homines capit ; aequoris hospes In sacris persistit aquis. Habitacula Paulus Dum terrena leuat, docet ut caelestia condat Factaque saepe manu nunc construit atria uerbo.

555 hiemes solesque] cf. Verg., Georg. 2, 373 hiemes solemque potentem pelli bus arcet] cf. Ouid., Trist. 3, 10, 19 pellibus et sutis arcent; Ouid., Trist. 5, 7b, 49 pelli bus et Iaxis arcent 556/557 prima de sede repulsi / Exilio mundi] cf. Lucan. 3, 339 patriae primis a sedibus exul; Ven. Fort., Vita Mart. 3, 375-376 paradisi sede repulsus exul; Vita Erasm. 160 Par cui, quique hominem prima de sede repulsit 561 ... sub tegmine tali] cf. Verg., Ecl. 1, 1 = Verg., Georg. 4, 566 sub tegmine fagi; App. Verg., Catalepton 9, 17 sub tegmine quercus; Lucr. 2, 662 sub tegmine caeli; Lucr. 5, 1016 caeli sub tegmine; Lucan. 7, 499 sub tegmine pectus; Vita Leudegarii 2, 173 sub tegmine tectae 562 ... excipit ictum] Lucr. 6, 309 563 uiribus ho stis] Lucan. 4, 641. 731; cf. LHL 5, 642 564 mystica signa] Beda, Expos, act. ap. 18; Milo, Sobr. 2, 534 mystica signa reuelat laudibus artis] Ouid., Met. 6, 6 565 aequoris hospes] Propert. 3, 21, 17

555 atque] ast P3 hiems P4"'", gemes P5" soles Pi his] inter lin. P4 556 primam L Pm V 557 exsilio Migne McKinlay iacemur L" ' tandem] + est O P2 Vi Migne Perugi 558 repetimus Lr mumina Lr" ' P5" pg° ' 559 sint] 1„ marg uei sunt рб_ sunt £, Lo" о P3 PI P8 Migne Perugi Pale L" P8" ' tui PI crimines L" ' 560 mundana] mundata PI 561 temptor L° '', tentator Migne Perugi 562 excepit PI hictum P4 563 prostrat P3" , prostata PI feris E P6", feri* P5 subcumbit P8 564/65 in marg. P4 565 piscens Pm V'' hostis in marg. hospes G, ho stis Mo P4 " ' Vi 568 fictaque La saepe] spe Lr

556 cf. Gen. 3, 24

565 Petrus] cf. Matth. 4, 19

566 Paulus] cf. Act. 18, 3

348

HISTORIA APOSTOLICA II

XXXIIII. De eo ubi sanctus Paulus in Epheso cum duodecim uiros de Spiritu sancto interrogasset, nec nomen hoc se audisse dixerunt, quod ab Iohanne fuerint baptizati; quos Paulus quia baptismum Iohannis in uenturi nomine fuisse perdocuit, eosdem in Christi baptismate baptizauit, et Spiri tus sanctus eis mox linguas uarias tribuens superuenit. Vlteriora sequens lustratis finibus arua, 570 Conueniens Ephesum Paulus docet atque ibi quosdam Prospiciens adstare uiros, "An Spiritus almus Venerit his ?" quaesitor ait. Qui fonte Iohannis Se dudum maduisse ferunt ; nam nominis huius Expertes hucusque trahi. Quos flumine sacro

571 ... Spiritus almus] Prosp., Epigr. 3, 3; 65, 1; Drac, Laud. dei 2, 79; Mar. Vict., Aleth. Prec. 124; Aldhelm., De uirg. 36. 287. 433; Beda, Hymn. 2; Alcuin., Carm. 65, 4a, 16; 82, 3; 121, 12, 4; Arator 1, 221. 232. 435. 954. 958. 963; 2, 310; cf. LHL 5, 24244 573 ... nominis huius] Ouid., Met. 2, 36; Ouid., Fasti 6, 139; Martial. 4, И, 5 574 ... flumine sacro] Verg., Georg. 2, 147; Sil. Ital. 8, 450; MGH Poet. 4, 1029, num. 5, 1

XXXIIII. De eo ubi - tribuens superuenit] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus perambulabat Galatiam et Frigiam inueniens discipulos et interrogans an spiritum sanctum accepissent Vi Efeso L, Effeso P6 interrogasset de spiritu sancto L3 nec] et non С nomen] оm. C, non Lr hoc] оm. V, hunc С, hec Р6 se hoc G Lr dixerunt quod - superuenit] dixerunt et quod in baptismate Iohannis inuenturi nomine fuisset perdocuit cumque eosdem Xpisti baptizaset baptismate spiritus sanctus in eis mox linguas uarias tribuens superuenit P2 quod] in marg. uel qui P5, qui С V quod - baptizati] quando a Iohanne babtizati fuerint Pi ab] оm. Lo, a L La O P6 P8 fuerint] ss. uel fuerant P5, fuerant С quia] in marg. quoque P5, quoque Lr, qui С babtisma Iohannis inuenturi nomine fuissent docuit et eosdem P3 in uenturi Hudson-Williams(1953 .95; cf. Act. аp. 19, 4; Arator 2, 584), inuenturi McKinlay nomine] no mina L3 fuisset nomine О fuisset La, fuisses PI predocuit C, docuit L3 PI eosdemque Q et eosdem С L3 P5, eodem LoV in - baptizauit] in Christo baptizauit Lr PI, in Christo baptizatum С et spiritus - superuenit] et spiritus sanctus mox superueniens linguas uarias distribuit P3, et sanctus eisdem spiritus mox superueniens linguas uarias distribuit L3 sanctus spiritus P5 sanctus eis spiritus Lo Pi eis] оm. O, in eis LV,t\Lr uarias] uariens О 569a (Conueniens astare uros: an spiritus almus) Perugi 570 conuenieniens L Effesum L La, Ephaesum Perugi docet atque] doceatque P6" ' at que] at P2 quodam Perugi 571 perspiciens Lo astare E L Mo P3 P4 P8 Pm T Migne Perugi 572 Joannis Migne Perugi, Iohannes Lr" ' 573 maluisse L fertur L 574 flumina PI 569/618 cf. Act. 19,1-6

HISTORIA APOSTOLICA II

349

575 Abluit et sanctus mox Spiritus ora repleuit Verborumque dedit solitis uirtutibus imbrem. Saepius arma mouent ista de parte profani Et bellare parant : quibus ut contraria possim Fundere tela loquens, tu nunc mihi largius ora, 580 Spiritus alme, riga, sint ut tibi dogmata digna, Quae dederis ! Tu uocis iter, tu semita linguae, Tu dicture, ueni, qui per tua munera semper, Quod reddamus, agis donique resuscipis usum ! Nomine uenturi praecursor in orbe Iohannes 585 Exhibuit baptisma suum Dominoque parauit Ipse uiam memorans cunctis baptisma futurum Post aliud, quod iure datur, quod trina potestas Illustrare solet. Sed quod magis eligit huius

575 Abluit et ...] Lucan. 6, 669 ; cf. Verg., Aen. 4, 684 abluam et 576 Verborum que dedit ...] cf. Verg., Aen. 9, 280 Verborumque fides 579 fundere tela] cf. Verg., Aen. 11, 610 fundunt simul undique tela; Sil. Ital. 14, 334 per quae clam fun dere tela ; Sil. Ital. 9, 580 telorum fundit Libys aggere nimbum ; Val. Flacc. 3, 24344 fundunt / tela uiri 579/580 ora / ... riga] cf. Verg., Aen. 6, 699 ora rigabat; Ouid., Met. 11, 419 ora rigauit; Ouid., Amor. 3, 9, 26 ora rigantur; Propert. 3, 3, 52 ora ... rigauit 580 Spiritus alme ...] Drac, Laud. dei 2, 152; Ven. Fort., Carm. 5, 5, 13; Hrab. Maur., Carm. 17, 1; 18, 1; 53, 7; Walahfr., Carm. 55, 2, 3; Walahfr., Wett. 173; Heiric, Germ. 2, 55; Hincm., Carm. 7, 2, 12; Vita Vrsm. 1, 334 581 uocis iter] Verg., Aen. 7, 534; Ouid., Met. 9, 370; Ouid., Ibis 570; Val. Flacc. 2, 455; Mar tial. 11, 91, 11; Coripp., Ioh. 8(7), 487; Arator, AdParth. 56; cf. Ouid., Met. 2, 830 uo cis habebat iter; Ouid., Met. 4, 69 et uocis fecistis iter semita linguae] cf. Нor., Ep. 1, 18, 103 = Ven. Fort., Carm. 10, 13, 1 = Sedul., Pasch. Carm. 1, 81 = 3, 330 semi ta uitae; Stat., Theb. 3, 558 semita lunae; Stat., Theb. 11, 4 semita flammae 585 Dominoque parauit] cf. Claud., In Rufin. 1, 189 dominoque parabat 587 ... tri na potestas] Walahfr., Carm. 1, 15, 26; Audrad., Trin. 1, 40; Arator 1, 205

575 ora repleuit] ore pleuit P7 576 solutis L0''' 578 bellare parant] bella repparant L" 579 tu nunc] tunc Vi" , nunc tu C Lo nunc] оm. La horaP4 580/905 оm. P4 580 riga] irriga К dogmatePÍ" ' 581 lin gua P7, uitae O" Migne Perugi 582 dicturae С per tua] perpetua La 583 quod] ss. que P5, quae P7 donisque C" , denique Perugi resu scipis] se suscipis P7 usus Vi 584 uenturi] оm. La praecussor P7 Joannes Migne Perugi 585 reparauit P2" 586 ipse] iste P2 cunctis] inter lin. T babtisma P7 587 ire La" ' potestas] maiestasKÍ 588inlustrareEGLOPi" ' P8 V quod] que P7 elegit L" P7

577/578 arma - parant] cf. Act. 19, 9; 19, 13 584 praecursor] cf. Matth. 3, 11; Act. 19, 2-4 584/619 cf. Matth. 3 585 parauit] cf. Matth. 3, 3

350

HISTORIA APOSTÓLICA II

Tangere Christus aquas, formam facit omnibus ad se 590 Currere fonte pio, sacram ne deserat undam Vlterius mortale genus, quam corpore mundo Et Dominus dignatus erat, cum diluit amnem Per famulum mergente Deo. Iam ilumine tacto Discipulis hoc cessit opus, quos dogmata plures 595 Baptizasse canunt. Serui cessare lauacrum Fas fuerat ueniente Dei praenuntius ex quo Dixerat ista prius ; quo fecit tempore Iesus lam plenum baptisma geri, uelut ante Iohannes Cur solitum propriumque daret ? Quae regula Paulum 600 Compulit, ut Christi deberent fonte renasci. Quem non uenturum sed iam uenisse Iohannes Insinuans digito caelestem prodidit Agnum, Hunc peccata canens a cuncto tollere mundo. Quid geminum baptisma cupis simulare, profane ? 605 Dissona non iterant ; repetitio rem tenet ipsam, Non aliam, bisque illa foret quae primitus esse Coepit et ipsa redit. Nam cum discordet origo 591 (Vlterius) mortale genus ...] cf. Arator 1, 424 corpore mundo] cf. Carm. adu. Marc. 1, 20 corpora munda 594 cessit opus] cf. Ouid., Fasti 5, 12 omne recessit opus; Martial. 8, 10, 7 non cedit opus; Ouid., Fasti 6, 348 Cessat opus, uacuae 595 serui] cf. Beda, Expos. act. ap. 1 600 ... fonte renasci] Arator 1, 844; 1, 1028; 2, 250

589 in mac. Mo 590 curre P5" ne] inter lin. PI deserit P5" , deseret VI undam] unquam La 591 alterius L mando Lr" 592 deluit С ChELLiLaLoM Mo O PI P2 P3 P4 P5 P6 "" PI P8PmTV VI amnem] omnem Perugi 594 cesset P6", esset P5" dogmate L'°" 595 babtizasse PI cessisseT" , cessasse E" ' , cessere PI 596 Deo Migne Perugi 597 iste L" pius C P5" 598 iam] ss. uel tam Mo Iohannis PI" , Joannes Migne Perugi 599/601 in marg. E 599 cur] ss. uel cum Mo, quur L P6" , cum С solitum] ss. uel solum Mo Palum Lr" , primum P6" 601 in marg. Lo Joannes Migne Perugi 602 insinuas La" , insignans L, insignuans Lr 605 non] nil Lr iterant] ss. iterat Mo 606 alia La bisne Lo P2 foret quae] foretque С esset P8 607 cum] оm. P3, inter lin. Mo discordat PI, discordit P5" '' in illo ss. origo Q, ori PI

594 cessit opus] cf. Matth. 28, 19 596 praenuntius] cf. Malach. 3, 1; Marc. 1, 23 597 ista] cf. Marc. 1. 8 598 uelut ante Iohannes] cf. Marc. 1, 8 601 ue nisse Iohannes] cf. Marc. 1. 3-11 ; loh. 1, 29

HISTORIA APOSTOLICA II

351

Principii finisque sequens, et singula did Et patet esse semel, nulloque errore grauantur, 610 Quae collata simul possunt diuisa probari. Cum tamen haeretico nigredine plenus Auerni Polluitur quicumque lacu, si lumen habere Ecclesiae uult fonte piae, non cogit ad undam Nostra fides hunc ire iterum, quia nomine trino 615 Dogmata praua trahunt ; пеc qui sed quid dare possint, Explorare solet, positae quem uera fateri Instituere manus, solusque repellitur error In diuersa trahens, quod Spiritus efficit unum. Hos etiam bis sex memorat Scriptura fuisse. 620 О sacer et felix numen modus ! Agmine fuso Cum meruere cibi damnorum semine nasci, Iuris apostolici lata est tot gloria uasis.

608 Principii finisque ...] cf. Orient., De natiuitate 52 Principium ac finis 611 Cum tamen ...] Verg., Aen. 10, 509 614 ... nomine trino] Aldhelm., De uirg. 40; Alcuin., Cam. 65, 4a, 17; Hincm., Cam. 2, 23; Ad Carolum Caluum p. 245, 57; Hrotsu., Mar. 224; Hrotsu., Agn. 391 615 dogmata praua] cf. Walahfr., Wett. 599 dogmate prauo 616 ... uera fateri] Ouid., Met. 9, 53; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 1, 79; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 9, 19; Ouid., Heroid. 14, 47; Flodoard., Triumph, Ital. 2, 13; cf. LHL 5, 549 618 In diuersa trahens] cf. Stat., Theb. 1, 135 = Rob. Partes, p. 235 in diuersa trahunt; Stat., Theb. 7, 38 in diuersa ferunt 620 agmine fuso] cf. Sil. Ital. 5, 208-09 fusa / agmina; Sil. Ital. 15, 807 agmina fuso 621 ... semine nasci] Claud., De rapt. Pros. 2, 44

608 dici] + patet P6 609 paret Perugi herrore Lr" grauentur Pi" 610 conlataEGLLd O Pi" ' P3P5"PIP8 V Perugi diuisa] in marg. uel diuina Pi, diuersa T, diuise E 611 tamen] tunc С haeretica Lo O Pi ™" P2 Pi P5'°" P6 P8 Pm V Perugi Laistner(i954 :2И), eretica Lr nigredo P5" , nigritudine G 612 pulluitur PI locu L" ' , laco Lr" ' 613 forte in marg. uel fonte P8, forte in marg. uel sorte P5, forte CEGLrOPi" P6 Vi 614 uostra Perugi ire] inter lin. P5 qua La" 615 praua] ss. uel pura P8, parua La P5" ne L Pi" P3 P5" P8" sed] sunt О P3 quid] quo P6", quod Lo Pi possunt GLLoPi '°" P2 P3 P6 ""' PI 616 explorare ss. uel ullus homo Mo positae quem] possit aeqae P6" quem] ss. uel quam Mo 617 in. marg. Vi reppelitur L 618 оm. PI quod] in marg. uel quis P5, in marg. uel quos (.i. illos xii) P6, quo P6" effecit C" 620 modis Pi" 621 cum] quot Pm 622 est] оm. P6 uassis P7

619/622 cf. Act. 19, 7 14,20

620 agmine fuso] cf. Matth. 14, 22

622 uasis] cf. Matth.

352

HISTORIA APOSTÓLICA II

XXXV. De eo ubi in Epheso, cum sanctus Paulus diuersis modis tribueret sanitatem, septem Iudaei daemoniaco manus imponere praesumpserunt, dicentes se in Christi hoc nomine quem Paulus praedicabat efficere; quos daemon rogatus et responso reddito laceratos effugauit; quod populus agnoscens uenit ad baptismum. Sed aliqui libros magicos incenderunt quinquaginta nummorum milibus aestimatos. Iam sermone potens Ephesi conuerterat urbem Paulus et aethereis fulgebat gloria signis. 625 Cumque per innumeros nutarent saucia morbos Corpora - nec miseros operata refecerat aegros Artificum medicina manu -, uelamina sacra

XXXV De eo ubi - aestimatos] om. E M PmT Migne Perugi, De eo ubi in Epheso .vii. Iudei sicut apostolus Paulus faciebat demoniaco manu inponere presumentes ab eodem demoniaco lacerad sunt VI, De eo ubi deus faciebat non modicas uirtutes per manus Pauli cum Epheso moraretur porro .vii. Iudei exorcistae zelantes presumpserunt demoniacis manus imponere in nomine quem Paulus predicabat quos demon male discerpens effugauit et cum multis innotuisset conuersi sunt ad dominum multique sectatores artis magice libros suos incendentes et precium illorum computantes inuenerunt pecuniam denariorum quinquaginta milium P2, De eo ubi sanctus Paulus cum in Epheso tribueret sanitatem Lo de eo] om. Lr ubi - tribueret] ubi sanctus Paulus in Epheso cum diuersis modis sanitatem tribueret О in Epheso] Effeso P6, Epheso P8, Ephesi L sanctus] om. Lr Mo Li PI Paulus sanctus G tribuit La sanitatem tribueret V sani tatem] om. L P6 P8 lude Lr demoniaci Li se dicentes L3 se] si С Xpisto PI" hoc nomine] nomine Lo Lr quem] om. Li roga tus] om. CGLi LaLoLrOPI P3 P5 PI Hudson-Williams(1953 :95), fuit allocutus V rogatus - agnoscens] om. L P6 P8 et] om. La O reddito] + et P3 V laceratus С effugauit] fugauit C Lr PI quod] que PI populus] Paulus G La uenit] + constanter Lr sed] sed et C G L Lo Lr O PI PI aliqui] om. Lr, in marg. uel quidam P5, quidem C, aliquos Li P3 magicos] om. Li P3 V. maicos О quinquaginta] om. CLi Lr, uel PI nummorum] numerum CLP6 P8, num**orum О nummorum - aestimatos] om. Li Lo Lr, mili bus nummorum aestimatos P3, milibus estimatos numerum V milibus] om. CPI estimatos] + pretio С 623 Effesi P2, Efesi P3 conuerterat] in marg. uel conscenderat P8, conuertat P5" , conuenerat Li Mo P6 " Pm T VI 624 et] om. E, inter lin. PI aetheriis EPIP8PmVI signis] uasis Pm" 625 mutarent Perugi 626 refeceret La PI, reficerat G, refecerit Migne, reficeret CLOP3 P6'°" P8 Perugi 627 me dicina] media P3" manus PI

623/641 iam - odor] cf. Act. 19, 8-12

HISTORIA APOSTOLICA II

353

Absentes petiere sibi, quibus adfuit ardens Vt caderet uapor ille fides finemque calori 630 Altera flamma daret. Semicinctia denique Pauli Atque ablata palam sudaría fusa per artus Languorum pressere focos, membrisque repostae Ad nihilum fluxere lues ; uigor omnia curans Tactus erat, nullaeque domus a munere cessant, 635 Quod medica de ueste ferunt. Virtute sub ipsa Spirituum quoque turbo minax, uelut irrita fumi Pars per inane fugit, ne fabrica pulchra Creantis, Quae plasmata solo caelestis imaginis instar Traxit et auctoris speciem pro pignore gestat, 640 Hospite sit polluta suo templumque decoris Inficiat praedonis odor. Quo tempore septem Iudaea de stirpe uiri noua proelia temptant.

628 adfuit ardens] cf. Stat., Theb. 3, 506-07 ardens / uector adest; Stat., Theb. 11, 262-63 ardens / ecce aderat 629/30 finemque calori / Altera flamma daret] cf. Sedul., Pasch. Cam. 1, 203-204 uincunt incendia poenae / igne animi; Sedul., Pasch. Cam. 2, 55-56 credentis ardor plurimus / extinxit ignes febrium 631 fu sa per artus] Claud., Garni, min. 29, 18; ç/^ Verg., Aen. 6, 726 = Carm. de mirac. fontis 53 infusa per artus; Ouid., Met. 9, 162 diffusa per artus; Lucan. 9, 56 effusa per ar tus 634 a munere cessant] cf. Stat., Silu. 2, 1, 135 munera cessant; Sil. Ital. 6, 477 a duro cessauit munere Martis 636/637 turbo .... / ... per inane fugit] cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 16, 6 Turbo fugit per inane; LHL 4, 213-15 642 de stirpe uiri] cf. Arator 2, 355 de stirpe uiros ... noua proelia temptant] Verg., Aen. 3, 240; Poeta Saxo 1, 380; cf. Sil. Ital. 17, 521 noua proelia poscit; Sil. Ital. 4, 573 noua proelia gurgite; Ven. Fort., Mart. 1, 111 noua proelia iusto ... proelia temptant] Verg., Aen. 2, 334; cf. Verg., Aen. 11, 912 et proelia temptent; Coripp., loh. 4/5(4), 392 et proelia temptent; LHL 4, 369-70

628 absentis G a*ffuit E, affuit CGLLrMoOP3P6 PI P8 Pm 629 colon L 630 simicintia G, semicinchia P7, semicinthia С Lr Pi, semicincia Lo P3 P6 TV Vi 631 adque P7 allata Lr Vi, oblata С G L" Lo O Pi P2 P3 P5'°" P6 P8 Pm V Migne 632 languorum] longuere L praessere E P6, praeferre Perugi 633 fluere Vi "''' 634 tractus Lr" a] inter lin. P5 635 quod] qui P7 fueruntPÍ" ' sub]deP7 636 turbo] in marg. al. turba P6, turba G L'°" Lo Pi P3 P5'°" Pm Migne Perugi inrita P5" Perugi 637 inane La pulchra] fulcra О 638 blasmata Mo caelesti P7 639 gestant E" ' , portat С 640 templum P7 642 teptant Pm " ' , tentant Migne Perugi

631 ablata ... sudaria] cf. Act. 19, 12 deferrentur a corpore eius lo] cf. Gen. 2, 7 641/674 quo - nefas] cf. Act. 19, 13-19

638 plasmata so

354

HISTORIA APOSTOLICA II

Sic prius affati : "Quem Paulus nomine Iesum Praedicat, hunc tibimet pariter proponimus et nos : 645 Peruasum dimitte locum !" Vox reddita contra, "Christus qui sit" ait, "qui Paulus, sentio ; nam uos Ignotos uitare licet". Cognosce furorem, Gens inimica, tuum ! Daemon regnare fatetur, Quem uenisse negas ; atque hoc conuinceris ipso, 650 Quo stimulante ruis, cui non datur ore placere, Quod terrore mouet ; contraria dicere uoto Causa Dei prohibet, quam lex comitatur amoris. Haec est uera fides. Quae tunc spectacula plebi Quamue triumphalem Domino uincente coronam 655 Contigit inde geri, rabido cum murmure frendens Daemonis ira suis bene noxia rumpit amictus, Dissecat et facies fugiuntque pericula uicti

645 uox reddita contra] cf. Stat., Theb. 2, 536-37 reddita contra / uox; Verg., Aen. 7, 95 uox reddita luco est; Verg., Aen. 3, 240 uox reddita fertur; Val. Flacc. 1, 209 uox reddita tandem ; Val. Max., Facta et dicta mem. 1, 8, 8 reddita uox est 647 uitare licet] cf. Ps. Ouid., Nux 169 Nec uitare licet 647/650 Cognosce - ruis] Beda, Expos, act. ap. 19 648 gens inimica] Verg., Aen. 1, 67; Ermold. Nigel., Ludow. 2, 12; 3, 11; cf. Verg., Aen. 4, 235 inimica in gente moratur 649 uenisse negas] cf. Propert. 2, 22b, 46 uenire negat 650 ore placere] cf. Val. Flacc. 1, 830 placet ore Chaos 653 Haec est uera fides] Sedul., Pasch. Cam. 1, 299; Ermold. Ni gel., Ludow. 4, 109 uera fides] Lucan. 7, 192. 726; 9, 204 654 triumphalem ... coronam] cf. Val. Max., Facta et dicta mem. 3, 7, 1 capitique suo corona triumphali inposita 655 rabido cum murmure] cf.Veig., Aen. 1, 245 uasto cum murmu re 655/656 rabido cum murmure frendens / Daemonis ira] cf. Beda, Vit. S. Cuthb. 41, 1-2 furore daemonis ira terens; Flor. Lugd., Carm. 5, 67 rabidas antiqui daemonis iras 656 daemonis ira] Ven. Fort., Carm. 1, 9, 13; Ven. Fort., Vita Mart. 4, 387; Vita Erasm. 350 ; Hrotsu., Pel 97; cf. LHL 2, 6 657 fugiuntque pe ricula] cf. Sen., AdLucil. 5, 9 pericula quae uident fugiunt 643 pius P5" '' PI 644 huc P3" ' preponimus Pi Vi, praeponimus P5'°" Perugi, praeponitur P5" 645 peruassum P7, paruasum P5"''', perua*sum Lr demitte PI, debita P5" locum] + et P3 646 2. qui] quis С Paulus qui T 647 ignotas P5"' cognoscere P8" 648 gens] mens P2 fatetur] iubetur Pm 649 necas Lr conuincere P5"'' , conuiceris V' ipsa С 650 in marg. Pi 651 quo PI contra L" 652 dei] inter lin. Lo quem L comitetur P5" '', commitatur V 653 plebis P2 654 quam uç V 655 rapido E" ' P6 656 suos V rupit T 657 dissicat P3 P8 V, desecat EOPI fugiunt quae G 645 uox] cf. Act. 19, 15

657 fugiuntque] cf. Act. 19, 16

HISTORIA APOSTOLICA II

355

Nudaque praecipiti conuertunt terga pauore ! Quid Iudaea ferox, iam non de clade timebis, 660 Quae socio sic hoste peris, cui criminis auctor Punitorque idem est, ne sit te iudice pulsus, Qua simul est peccante reus ? Mox fama per urbem Sparsit ubique uolans et daemonis edere uocem Quod uirtus est summa Dei. Concurrere gaudent 665 In latices intrare pios maculasque uetustas Fonte lauare nouo sanctisque nitescere lymphis, E quibus una datur simul insons omnibus aetas. Ast alii magicis ponunt incendia libris, Vt mereantur aquas, et uitant ignibus ignes.

660 ... criminis auctor] Ouid., Met. 15, 40; Propert. 2, 6, 19; Alc. Auit., Carm. 1, 215 ; Arator 1, 443 ; Gesta Bereng. 3, 171 ; Gesta Apoll 155 ; Ligurinus 2, 308 662 .. . fama per urbem] Verg., Aen. 4, 666; 12, 608; Sil. Ital. 6, 554; Ven. Fort., Mart. 1, 472 662/663 fama ... sparsit ... uolans] cf. Verg., Aen. 9, 473-74 uolitans pennata per urbem / nuntia fama; Verg., Aen. 7, 104 late uolitans iam fama per urbes; Ouid., Met. 8, 267 sparserat Argolicas nomen uaga fama per urbes; Sil. Ital. 4, 1 Fa ma per Ausoniae turbatas spargitur urbes 663 edere uocem] cf. Lucan. 7, 175 edere nocturnas belli Pharsalia uoces ; Lucr. 4, 990 carceribus patefactis ; Val. Flacc. 4, 24 edere uoces 665 in latices intrare pios] cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 55 per latices intrate pios; Sedul., Pasch. Carm. 1, 39 Per latices intrare pios; Bulla aurea Prol. 10 Ad latices intrare pios 666 fonte lauare] cf. Arator 1, 770 fonte lauans fonte ... nouo] cf. Lucan. 3, 263 fonte nouo flumen; Ouid., Met. 14, 798 fonte fuit praestructa nouo; Ouid., Met. 5, 256 fama noui fontis; Ouid., Met. 15, 270 hic fontes natura nouos emisit; Lucan. 4, 300 micuere noui ... fontes; Sen., Her cules Oet. 457 tellus fontibus patuit nouis; Stat., Achil. 1, 9 da fontes mihi, Phoebe, nouos ; App. Verg. , Culex 78 nouis manantia fontibus antra 667 omnibus aetas] cf. Lucr. 2, 1120 omnibus hic aetas 668 ponunt incendia libris] cf. Sedul., Hymn. 1, 38 seditiosa tribus carpitur igne sacro 669 (uitant) ignibus ignes] cf. Ouid., Met. 2, 313 = Ouid., Trist. 4, 3, 65 compescuit ignibus ignes ; Ouid., Met. 4, 509 uelociter ignibus ignes; Ouid., Fasti 6, 439 sceleratis ignibus ignes; Ilias Lat. 1Ъ alienis ignibus ignes; Walahfr., Carm. 1, 17, 23 sentit in ignibus ignes

658 precipita Vi pauore] ss. uel pudore Mo, pauori La Lr 660 quae] qui PI creminis PI 661 punitorque idem] punitor qu*eidem P8 est] оm. P2 пtc P5" ' sit] fit P5 662 qua] quo C Perugi urbes Pm, orbem Lo" 663 uolens C" P5" daemones Ch L" PI, deminis P5" demonas uel demonis P5'°" daemonis edere] demon sedere P6" 664 quid P5" , que PI 665 uetustus La 667 una] inter lin. Lo 668 aliis Pi " '' 669 ut] et E mereant P7 uitent С L La Pi 'm P2 P3 P8 Pm V Migne Perugi 662/663 cf. Act. 19, 17-18 ignes] cf. Matth. 13, 42

668 ponunt incendia libris] cf. Act. 19, 19

669

356

HISTORIA APOSTOLICA II

670 Ardua flamma nimis, cuius super aera fulgor Euolat et caelum tales petiere fauillae. Quinquaginta etiam pretium posuere libellis Milia nummorum, quoniam meruere nocentes Sic abolere nefas. Huius haec causa figurae est : 675 Lege sacer numerus delicta resoluit, ut olim Diluit in toto Dauid sua crimina Psalmo, Contractusque fugat : nam quinquagesimus annus Cum Iubilaeus adest, proprii distractio ruris Antiquo donatur hero ; seraire coactos 680 Libertas amissa petit ; mala debita laxat Creditor et limen patriae uetus aspicit exul. Quinquaginta etiam cubitis distenditur arca,

670 super aera (fulgor)] cf. Ouid., Met. 12, 518 super aera frustra; Sil. Ital. 3, 659 su per aera Corus 671 caelum ... petiere] cf. Sil. Ital. 6, 181 caelum petiere Gigan tes 672 quinquaginta] cf. Hier., In Isai. 2, 3, 2; Origenes sec. transi. Ruf., Ноm. in Gen. 2, 5; Orígenes sec. transi. Ruf., Ноm. in Num. 5, 2 674 causa fi gurae] cf. Ouid., Fasti 1, 133 causam nunc disce figurae; Lucr. 4, 503 causas utriusque figurae 679 ... seruire coactos] cf. Claud., Carm. 3, 194 populi seruire coacti; Poeta Saxo 3, 544 Francis seruire coacti; Galter. Castil., Alex. 10, 236 gentes seruire coactas ; Ligurinus 3, 66 quas aut seruire coactas ; LHL 5, 126 680 Liber tas - laxat] cf. Ermold. Nigel., Ludow. 4, 761 Sed pietas inmensa, reis quae debita la xat libertas amissa] cf. Claud., InEutr. 1, 69 libertas promissa ... mala debi ta] cf. Stat., Theb. 1, 314 male debita

670 aera] aethera С Lo O РЗ Р8 V, era Р5" , aera uel ethera Р5'°" fulgur Lr 671 petiere] spetiere Ch, patiere Lr 672 inposuere La 673/1140 оm. La 673 numerorum P8" 674 causae Ch figerePi" 675 sacer le ge Lo, per lege sacer О 676 deluit С Lo Lr O P2" P3P5P6 P8 Pm V in to to] in marg. ignoto P5 677 fug*at Lr anus Ch 678 cum] con V ibileinus Lr" , iubeleus P3 proprio P5 P6" districtio PI rurus Lr" ' , roris Ch L" 679 donatus P5" ero E G РЗ P6 P8 Pm coactus Ch L Mo P3" PI Perugi 680 admissa E Mo P5" P6" T Vi, ammissa L O, amis PI petit] redit Perugi lexat O" 681 creditur P5" aspicit] afficit Ch exsul Migne Perugi McKinlay 682 distentur Lr" '' P3 archa Lo Lr'"" V

672 quinquaginta] cf. Act. 19, 19; defigura, cf. Num. 4, 3; 4, 23; 4, 30; 4,35; 4, 39; 4, 43; 4, 47 anni; Gen. 6, 15; Esth. 5, 14 cubita; Leuit. 25, 10; 25, 11 quinquagesimum an num 680/681 mala - creditor] cf. Leuit. 25, 10 682 quinquaginta] cf. Gen. 6, 15

HISTORIA APOSTÓLICA II

357

Quae depressa uadis atque aequore tuta salinem Sub numero pietatis agit seruataque crescit 685 Per spatii parcentis opem, quia Christus ubique Condidit Ecclesiam uenia fabricante capacem, Quae sic coepta fretis latissima funditur aruis. XXXVI. De eo ubi Ephesi contra sanctum Paulum Deme trius argentarius, qui Dianae aedes faciebat argenteas, seditionem concitauit. Post cuius allocutionem ad theatrum irati pariter cucurrerunt, ubi nihil praeualuit strepitus insanorum. Infelix Ephesi Demetrius arte locabat Sacrilegis delubra locis argentea suetus 690 Soluere uota suae pretio maiore Dianae ;

683 depressa uadis] cf. Claud., In Eutr. 2, 430 deprensa uadis aequore tuta (salutem)] cf. Verg., Aen. 5, 171 aequora tuta relictis; Verg., Aen. 1, 164 aequora tuta si lent 685 ... Christus ubique] Alcuin., Cam. 35, 19; 110, 28, 12; Alcuin., Willibr. rhythm. 2, 10, 5; Hrab. Maur., Cruc. 19, 9 687 fretis ... aruis] cf. Val. Flacc. 3, 94 fretis quibus incidat aruis 690 Soluere uota ...] Ps. Ouid., Epicedion Drusi 21; Ouid., Fasti., 4, 932; Ermold. Nigel., Ludow. 1, 532 = 2, 116 = 4, 176 soluere uota; cf. Paul. Nol., Carm. 14, 108 pia soluite uota pretio maiore] Iuuenal. 5, 56; Lucan. 1, 282

683 depressa] in marg. deprehensa P6, deprehensa Ch G L P5 V, depensa P6" , de prensa O PI P8 Pm Migne aequora E, aere PI tota E" L 684 ait Ch L Lr" ' seruataque crescit] seruata Ch 685 spatii] + se O seruantis ss. uel parcentis E 687 cepta C, certa Pm freo Perugi, uadis Lr latissima] in marg. latissime P6 XXXVI. De eo ubi - insanorum] оm. E M PmT Migne Perugi, De eo ubi in Epheso contra Paulum apostolum Demetrius seditionem concitauit VI de eo] om. Lr Ephesi] om. P2, Efesi P3 contra - aedes] Demetrius argentarius comitibus sancti Pauli qui Dianae aedes С sanctum] om. Lr Deane PI, Dane L3 seditionem] + Ephesi P2 post cuius - cucurrerunt] seque uociferando cum sociis in teatrum dedit P2 alloquutionem L Lo irati] errati L3, ira P8, ire O concurrerunt С L Lo, occurrerunt O, conuenerunt L3 praeualuit] om. CPI crepitus V insanatorum L P6 P8, insanorum fuit С 688 arce Lr locabat] lacuabat Ch 689 sacrigeris Lr dilubra E'°" , dulubra E" locis] in marg. uel focis VI, in locis V 690 Diannae E" , Deanae PI

683 depressa uadis] cf. Gen. 7, 18 ferebatur super aquas 35

688/752 cf. Act. 19, 23-

358

HISTORIA APOSTOLICA II

Cedere cuncta uidens prisci monumenta furoris Ingemit et uanas his uocibus excitat iras : "Non pudet, o socii, nostram cecidisse Dianam, Quam mundi suspexit honor ? Mortalibus ultra 695 Quae speranda salus, si non per saecula possunt Fine carere dei ? Quae nunc simulacra sacellis, Quae poterunt dare tura focis ? Quos aduena Paulus Territat et quicquid gerimus pro nomine diuum Muta metalla uocat, quorum discedit ab urbe 700 Religio pulsique fugam petiere Penates. Hei mihi, iam uideo subitis lapsura ruinis

691 ... monumenta (furoris)] cf.Veig., Aen. 12, 945 = Martial. 1, 88, 7 = Auian., Fab. 30, 3 monumenta doloris ; Ouid. , Ep. ex Ponto 3, 5, 35 = 4, 14, 25 = Ligurinus 1, 72 monimenta laboris 692 Ingemit et ...] Verg., Aen. 1, 93; Ouid., Met. 1, 164; Ouid., Heroid. 21, 201; Stat., Theb. 3, 30; 4, 355; 5, 28; 11, 747; 12, 714; Val. Flacc. 2, 402; 3, 723 ... excitat iras] Verg., Aen. 2, 594; Ligurinus 3, 580; cf. Walth. Spir. 5, 66 excitat iram 694 ... mortalibus ultra] Lucan. 9, 605 697 (dare) tura fo cis] cf. Ouid., Heroid. 7, 24 addita tura focis; Ouid., Heroid. 14, 26 dantur in inuitos inpia tura focos; Ouid., Amor. 3, 3, 33 tura focis inponere; Ouid., Fasti 3, 418 turaque pone focis; Ouid., Fasti 4, 334 tura dedere foco; Ouid., Fasti 4, 935 Tura focis uinumque dedit; Ouid., Ars am. 1, 638 Dentur in antiquos tura merumque focos; Ouid., Ep. ex Ponto 2, 1, 32 tura prius sanctis inposuisse focis; Tibull. 1, 8, 70 tura dedisse focis; Tibull. 2, 2, 3 Vrantur pia tura focis 697/698 quos aduena ... / Territat] cf. Verg., Aen. 12, 261-62 quos improbus aduena ... / territat 698 quic quid gerimus] Lucan. 5, 292 nomine diuum] Sidon., Carm. 5, 352 699 muta metalla] cf. Sedul., Carm. Pasch. 1, 48 et mutis animas damnare metallis 700 pulsique ... petiere Penates] cf. App. Verg., Catalepton 9, 35 pulsi liquere pena tes fugam petiere] cf. Lucan. 4, 749 Non timidi petiere fugam; Ouid., Ars am. 1, 552 Terque fugam petiit petiere Penates] cf. Verg., Aen. 3, 603 petiisse Pena tes 701/702 Hei - aedem] Beda, De art. metr. cap. 2, lin. 14-15 701 lapsura ruinis] cf. Lucan. 4, 43 lapsura ruina

691 credere P7, caedere C Ch E, caedere in marg. cadere P6, cadere L cunta Pm°''' moniment P3, monimenta С E'm Lr Mo O Pi'm P2 P5'°" P8'°" T V Vi 692 uanas] unas P8" '', uarias Lr V Migne uocibus his P8 693 non] nam PI, ne G putet P8 " '' 695 possint P6 696 dii C E G Lo Lr O P2 P3 P6 PI P8 T Vi simulala P5" 697 poterant P5" Vi" quas E"' 698 quidquid Migne Perugi numine С Lr Migne Perugi 699 muta] mala Perugi discedat E° ' urbe uel orbe P5, orbe С Lo Mo P3 PI P8 V Vi Migne Perugi Bieler(1955 :16I) 700 relligio E Mo Pi P5'°" P6 T Vi Migne Per ugi puls*ique Pm 701 hei] eu К et Migne, àCELr Mo Pi P3 P5 P6 PI Pm T Vi, heu Perugi

697 Paulus] cf. Act. 19, 26-27

699 urbe] cf. Act. 19, 27 orbis colit

HISTORIA APOSTOLICA II

359

Condita fana diu, templi quoque nobilis aedem In cineres stragemque dari ! Quam prendimus arcem Quamue tenemus opem, quibus interclusa facultas 705 Est operum crimenque foret fecisse Dianam ? Pergite ! Tempus adest. Labor ultimus omnia secum, Si desperat, habet ; sola est uia uincere uictis Formidare nihil ; restat sors certa triumphi Pro superis mouisse manus. Insurgite telis, 710 Et, quam uota deam celebrant, hanc arma reposcant !" His dictis plebs mota fremit magnamque Dianam Communi clamore uocant ac praepete cursu Itur in obscenum cum seditione theatrum. Non alio decuit causas meritumque Dianae 715 Lasciuos tractare foro ; capit area turpis Concilii deformis opus. Tamen impetus amens

703 quam prendimus arcem] Verg., Aen. 2, 322 706 tempus adest] Verg., Aen. 12, 96; Ouid., Amor. 3, 2, 44; Ouid., Ars am. 1, 607; Ouid., Ep. ex Ponto 2, 2, 67; Ouid., Fasti 3, 365; Ouid., Met. 14, 808; Propert. 4, 6, 53; Val. Flacc. 1, 305; Paul. Nol., Carm. 13, 4; 28, 255; 31, 326; 33, 111; LHL 5, 414-15 labor ultimus] cf. Verg., Aen. 11, 476 uocat labor ultimus omnis; Propert. 4, 9, 17 nostrae labor ultime clauae 709 mouisse manus] Lucan. 2, 261; Sedul., Pasch. Carm. 5, 96; cf. Ouid., Rem. am. 334 mouere manum insurgite telis] cf. Verg., Aen. 3, 560 insurgite re mis 710 hanc arma reposcant] cf. Ouid., Heroid. 5, 91 Tyndaris ... reposcitur armis 711 His dictis ...] cf. Arator 2, 198 712 ... praepete cursu] Stat., Theb. 6, 298; Claud., Carm. 3, 262; Prud., Ham. 293; Prud., Psych. 270; Prosp., Carm. de ingrat. 798; Ven. Fort., Carm. 5, 5, 83; Milo, Sobr. 2, 775. 834; Vita Leudegarii 1, 665; Galter. Castil., Alex. 4, 280; Arator 1, 259; cf. Sen., Phaedra 1061 praepeti cursu euolat 713 theatrum] cf. Isid., Etym. 15, 2, 34-35 714/716 Non alio - opus] Be da, Expos, act. аp. 19 716 impetus amens] Lucan. 4, 279; Stat., Theb. 7, 47

703 cineris P7, cinerem V Migne Perugi, cine**res P8 staremque C" quam] que PI 704 quamue] quamui* E interclausa C L2 Lr P8, intercl*usa Pi, interclausa uel -clusa P5 705 feret Pi" 707 disperat T P7, dessperat Mo, desperet Lo'm O P3 708 sors restat V 709 pro] per P7 monuisse P5" 710 et] te T quam] quo P7 hinc P5" ' P6" 711 pies P5" ' , pieps E Vi tota T" femit L2 Diannam P5" 712 commune L2" uocat O" Perugi perpete P7 curso Lr"' 713 iter L2 obsceno L"''', oscenum Pm seditionem L 714 Non alio meritum decuit causasque Dianae Lr meritum decuit causasque С P7 Deane P7, Dyanae E 715 lasciuo L Perugi foro] fero P7 arca Perugi 705 Dianam] cf. Act. 19, 27

711 magnamque Dianam] cf. Act. 19, 28

360

HISTORIA APOSTOLICA II

Fluxit ut in uacuas oculis qui labitur auras Nullaque dispersus retinet uestigia fumus. O miseranda manus ! Cui tu praestare laboras ? 720 Perpetuam cur esse putas ? Te teste sacellis Eruitur fugitiua suis. Quo iure pauescis, Qua pereunte doles caeloque adiungere temptas, Quam terris remanere negas ? Nunc ordo figurae Explorandus erit latebrisque uidendus apertis : 725 Dicitur e solo Demetrius atria demens Argento posuisse deae, cum plura capaci Protulerit natura sinu quibus ista metallis Fingeret, ut fusis animantur uultibus aera Ingeniique manus promittunt uiuere cautes. 730 Quod si sanctiloquos uoluamus ab ordine libros, Inueniemus iter, puris quia sensibus aurum Comparat, argentum nitidis Scriptura loquelis. Nam Psalmus licet ista canat, tamen, inclite Moyses,

719 miseranda manus] Verg., Aen. 11, 259 720 te teste] Propert. 3, 6, 19; 4, 8, 17 723 figurae] cf. Beda, Expos, act. аp. 19 725 Dicitur e ...] cf. Нor., Serm. 2, 3, 256 Dicitur ex ; Verg., Aen. 6, 107 = Ноr., Ars poet. 276 = Iuuenal. 6, 478. 644 = Martial. 11, 3, 5 = Ouid., Amor. 1, 5, 12; 3, 6, 26 Dicitur et 727 Protulerit na tura (sinu)] cf. Lucan. 1, 590 Protulerat natura; Lucan. 7, 810-811 natura ... / ... sinu 729 Ingeniique ...] Ouid., Amor. 1, 15, 2; Ouid., Trist. 1, 1, 36; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 16, 17 733 inclite Moyses] cf. Verg., Aen. 12, 179 inclyte Mauors; Stat., Theb. 4, 610 inclute Thebes; Stat., Theb. 10, 793 puer incluteThebis; Stat., Theb. 12, 555 inclute Theseu; Sen., Agamemnon 357 incluta Pallas

717 ut] et P5" qui] quia L2 718 dispersos P5" P6" 719 te P5" 720 perpetu*am Lr putes G Mo" , curas P5" ' 721 fugitiua] fugitlauita L2 722 in marg. P5 pereuntes L dolos L2 caeloque] hanc caelo T tentas Migne Perugi 723 terras P5" premanere L2 figu rae] fugere L2 724 lateribusque L2 a*pertis P8 725 solido L" , sola PI 726 daee L2 capacç P6" ' 727 protulerat Lr iste Lo 728 ut] et С animantibus L2, animentur Lr P3 PS 729 ingenii*que Vi 730 quid C" , que PI si] оm. L L2 sanctilocos L2 Pi libris PI 731 inuenimus C"' quia] qua Pm auram Lo'"" , aram Lo" 733 iste P3, ipsa L2 tamen] tantum Pm, tunc PI inclitae C, inclute McKinlay Mo ses PI Migne Perugi

722 doles] cf. Act. 19, 27 725/752 cf. Act. 19, 25-27 17 732 argentum - loquelis] cf. Ps. 11, 7

731/732 cf. lob 28, 12-

HISTORIA APOSTOLICA II

361

Altius hoc memoras, populo cum talia dictas : 735 "Aurum atque argentum templorum ferte decori !" Quod iacet interius menti, non dura metalli Materies sub corde latet, sed apertius illud Exagitat, quod Christus amat. Mens obtulit aurum, Cui merit pretiosa fides, pariterque ministrat 740 Argentum, cui uoce sonant bona tympana cordis, Vt Dominum duo iuncta colant : de pectore sensus, De sermone sonus. Sic aurum dogmata Legis Argentumque petunt hoc ad pia templa parari. Nos, quia templa sumus, si crimina cuncta recedant, 745 Praescia uerba monent, quod apostolus ipse reuelat. Corde salus credentis erit, confessio uoce. Sacrilego res una fuit : Demetrius aedes Condidit argento, cuius facundia mouit Hos animos, ut norma probet sine iudice sensu 734 hoc memoras] cf. Verg., Aen. 10, 680 haec memorans; Stat., Theb. 5, 38 hoc memorasse sat est 735 aurum atque argentum] cf. Lucr. 6, 949-50 per aurum / at que per argentum 737 sub corde latet] cf. Stat., Theb. 10, 232 sub corde mouet 739 pariterque ministrat] Stat., Theb. 7, 752 741 ... pectore sensus] Verg., Aen. 12, 914; Lucan. 5, 760; Sil. Ital. 10, 472; Claud., Carm. 33, 5; Paul. Nol., Carm. 27, 247 742 ... dogmata Legis] cf. Arator 2, 515 743 pia templa] Sil. Ital. 12, 102; Stat., Theb. 11, 751 749 Hos animos ...] luuenal. 1, 89; Lucan. 8, 544 ... sine iudice sensu] cf. Verg., Aen. 6, 431 = App. Verg., Culex 275 sine iudi ce sedes 734 altus P5" Vi " haec E L L2 Lo Lr Mo O Pi P2 P3 P6 P8 Pm V Vi Migne Perugi Laistner(1954 :211) memores P8" , memora*s G populo memoras О dictat G" ' , dicas ss. uel dictas Lo 735 ferte] offerte P8, parte L2 de core P7 736 quod] quia P7 menti** PS non] nam P2 P3 PI V du rat P5" ' 737 latet] iacet P7 738 quod] que P7 optulit EGP5 739 cui] qui C" fuerat P3 praetiosa L P3 Perugi fides] salus Li " ministrant L2 740/42 in marg. V 740 uoces L" L2 tymplana L2, tymphana L Li P6 P8 741 colant] uolant L2 pectores L2 742 docmata E L2 743 argentum qui L2 hçc C, haec Migne Perugi pia templa] sua do na Li 744 quia] qui P6" PI Perugi sic Li" recedunt Pm 745 praescia] pre**a P6" , pre*pia РÍ, plurima E Mo Vi, templa P5" manent Per ugi quod] que P7, quae Perugi, quia G apostolos L" 746 credenti L2 747 sacrilega С ' Perugi 748 facunda L2 mouet Pi ° ' 749 hos] nos P5" ' probat Mo Pi P5" sensus P7

735 cf. Exod. 25, 3 742/743 aurum - parari] cf. Exod. 25, 29 744 templa su mus] cf. I Cor. 3, 16 746 cf. Rom. 10, 10 corde enim creditor ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem 747 Demetrius] cf. Act. 19, 24-27

362

HISTORIA APOSTOLICA II

750 Numina uana coli nec de uirtute uenire Pectoris istud opus, cui pars haec sola dicatur, Quae rationis inops nudam serit ore loquelam. XXXVII. De eo ubi sanctus Paulus in Troia in cenaculo us que ad noctem praedicans lampades fecit incendi ; ibique Eutychus adolescens dormiens in fenestra cecidit de tertio cenaculo et imo mortuus est repertus; in quo Paulus incubuit dicens animam eius intra ipsum esse ; et resuscitatus puer ubi Paulus docebat ad primum est cenaculum reuocatus. Tu quoque signa ferens titulos in carmine nostro, Troia, repone tuos et laudibus adde triumphos,

750 Numina uana] Ouid., Fasti 5, 684; Coripp., lust. 4, 375 752 Quae rationis inops] cf. Stat., Theb. 1, 373 Stat rationis inops; Claud., Carm. 20, 429 lila natat rati onis inops; Prud., Ham. 363 Mens uulgi rationis inops; Gesta Bereng. 3, 149 Ignorat rationis inops ore loquelam] cf. Verg. , Aen. 5, 842 ore loquelas ; Lucr. 1, 38 ex ore loquellas 753 ... carmine nostro] Ouid., Met. 7, 208; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 1, 61. 89;Tibull. 2, 1, 35; Paul. Nol., Carm. 21, 789; Bald. Burg., Carm. 196, 55; 202, 25; 215, 29 753/754 titulos ... repone] cf. Ouid., Ars am. 2, 625 titulos imponimus 754 adde triumphos] cf. Stat., Silu. 4, 1, 39 permitte triumphos; Propert. 3, 18, 17 finge triumphos ; Lucan. 7, 234 consume triumphos 750 numin L2 uena Lr uenire] ss. al. uidere P6, uenere P5" 751 pector P5" ' haec] hoc PI 752 inopis P5" , inobs Pi P6 P8 serit] ss. gerit G, gerit Li Pi V, gerit ss. uel serit P5, erit P3, ferit Mo loquelis L2 XXXVII. De eo ubi - reuocatus] оm. E M Pm T Migne Perugi, De eo ubi in Troia Paulus apostolus Euticum adolescentulum mortuum resuscitauit Vi de eo] оm. Lr sanctus] оm. Lr in Troia] Troiç P2, introiuit V cenacula L2, caenaculum P3, caenaculum ss. uel -lo P5 lampadas Li L2 Lo P2 V accendi L3 Lo P2" ubique L2, ibi С PI Euthicus LL2P2 P8, Euticus CGLiL3 Lr Pi P3 P5 P6 V in fenestra] super fenestram P2 cecidit V immo et P6 et imo - dicens] mortuusque est super quem Paulus incumbens dixit P2 imo] оm. C Li L2 Li V, immo P8, in imo Lo Pi P3 P5 mortuus] immortuus L2 repertus est С V, repertus G in quo] de quo P3, in quem L3 Paulus] оm. Lo recubuit G L3 anima L2 P8 eius] оm. P3 resuscitur L2, resuscitatur P6, resuscitatus est L3, resuscitans G resusci tatus - reuocatus] resuscitauit eum P2 puer] оm. L2 docebat] predicabat P3, iacebat ss. uel docebat Li primum] premium PI cenaculum] оm. Li, cenaculi P7 753 ferans L2 754 Trona PI repene L2 753/825 cf. Act. 20, 6-12

HISTORIA APOSTOLICA II

363

755 Qui magis ex uero fulgent tibi clarius actu Quam quae pomposo reboant tua bella cothurno ! Lingua colona Dei cum semina feta saluti Spargeret, in seram produxit tempora noctem Plus animis factura diem ; micuere coruscae 760 Lampades, ut uerbi lucerent igne fideles. Solus ab excubiis uiuacibus Eutychus exul Mersa sopore graui commisit membra fenestrae. О male parta quies ! О semper dedita somno Pectora, nuda bono ! Quantis patet ille ruinis, 765 Quem nox sola tenet numquamque resuscitat aegrum Ad meliora caput ! Nescit uigilare periclo, Qui patitur dormire Deo. Quid inane fenestrae Quaeris, adulte, chaos quidue hac in parte quiescis, 755 Qui magis ...] Lucr. 1, 765 756 Quam - cothurno] cf. Sedul., Pasch. Carm. i, 18 grandisonis pompare modis tragicoque boatu; Sedul., Pasch. Opus 1, 1 758 in seram - noctem] cf. Waltharius 318 Taliter in seram produxit Bacchica noc tem 759/760 micuere ... lampades ... igne] cf. Ouid., Heroid. 12, 138 lampades igne micant 760 lampades] defigura, cf. Beda, Expos, act. аp. 20 761 Solus ab ...] Lucan. 3, 4 763 О male ...] Lucan. 1, 87. 248 parta quies] Verg., Aen. 3, 495; 7, 598; Lucan. 5, 373; Claud., In Eutr. 2, Praef. 52 o semper] Verg., Aen. И, 732; Verg., Ecl. 3, 3; Stat., Theb. 2, 490 764 pectora nuda (bono)] cf. Propert. 3, 8, 8 pectora nuda sinu; Ouid., Fasti 3, 864 = 4, 454 = Martial. 10, 50, 2 pectora nuda manu; Ouid., Trist. 1, 3, 78 pectora nuda manus; Propert. 2, 24b, 52 pectora nuda comis; Ouid., Met. 2, 585 pectora nuda gerebam 765/766 resuscitat ... / Ad meliora] cf. Sil. Iral. 10, 56 ad meliora reseruat 767 Qui patitur dormire] cf. Iuuenal. 1, 77 Quem patitur dormire 767/768 inane ... chaos] cf. Stat., Theb. 8, 100 Testor inane chaos; Ouid., Fasti 4, 600 alter inane chaos; Ouid., Ars am. 2, 470 cessit inane chaos; Lucan. 9, 101 per inane chaos 768 hac in parte] Ouid., Met. 7, 303; Sil. Ital.9, 271

756 in marg. C quae] quos Migne Perugi ponposo Lo Mo pompos oreboant L"' P6" reboent C, rebunt L2, roboant Pm" tua] tibi Lo'°" 758 produxerit E" nocte P6 759 animi*s P6 choruscç Lr 760 ut] ui Perugi 761 ab] оm. L2 excubis L2 uauacibus P5"'", uiacibus L" L2 Eutycus P3, Euticus C E G Lr Mo Pi P5 Pm T Vi, Euthicus LL2LoP6 P8 V exsul Migne Perugi McKinlay 762 mersa sopore] mersas opere L2 sapore P6" 763/767 оm. PI 763 mala PÍ, malae Lr porta L" L2, parte E" '' quies o] quiesco L2 semper o G 764 pa*tet P8 765 namquamque L2 resuscitat] inter lin. P5, resuscitet Lo" 766 nesciat L2, nesci**t L, nesciuit P5" P6" 767 quid] qui L"', quod Lo""' inanç С 768 adulte L2, adultae L chos P8" ' 767 fenestrae] cf. Act. 20, 9

364

HISTORIA APOSTOLICA II

Qua ruiturus eris ? Res est inimica saluti 770 Pendula celsa sequi furtiuaque somnia prono Carpere uelle toro. Poteras meliore cubili In uerbo recubare Dei Pauloque monente Eius uelle aditum, cui limine peruia recto Ianua nomen inest, per quam de fonte leuatae 775 Ad uitam gradiuntur oues. Hanc quaerite cuncti, Si rabidas fauces cura est morsusque cruentos Euitare lupi, cuius lacerabitur ore A pastore fugax, qui sparsos uocibus agnos Euocat atque gregem propria de morte redemptum 780 Non sinit insidiis et amari uulnere dentis Rursus ab hoste capi ! Maesto sonuere tumultu Atria ; concurrit gemitu miserata frequenti Turba uidere locum, qui funere tristis acerbo Laetitiam facturus erit ; cui Paulus adhaerens

774 nomen inest] Ouid., Ep. ex Ponto 3, 3, 104 de fonte leuatae] cf. Ouid., Met. 15, 322 de fonte leuauit; Arator 2, 540 777 lacerabitur ore] cf. Ouid., Heroid. 9, 147 lacerabitur Oeta 778/779 sparsos ... agnos / Euocat] cf. Lucan. 1, 395 sparsas ... cohortes / Euocat; Sil. Ital. 7, 501 qui sparsa per stagna profundi / Euo cat 779 de morte redemptum] Vita Erasm. 260; cf. Audrad., Cam. 4, 2 a morte redemptos ; Milo, Sobr. 1, 950 morte redempti ; Vita Clem. 240 iam morte redemptis 780 uulnere dentis] cf. Stat., Theb. 2, 514 = Sil. Ital. 4, 632 uulnere dentes 781 ab hoste capi] Ouid., Trist. 2, 204 sonuere tumultu] cf. Stat., Theb. 2, 226 sonat aula tumultu 781/782 tumultu ... gemitu] c/! Verg., Aen. 2, 486 gemitu miseroque tumultu; Stat., Theb. 3, 197 planxere deis miseroque tumul tu 783 funere ... acerbo] cf. Verg., Aen. 6, 429 = 11, 28 funere mersit acer bo 784/785 adhaerens / Pectore] cf. Ouid., Met. 4, 694 corpore adhaerent; Verg., Aen. 10, 845 corpore inhaeret

769 eris] eras PI 771 capere PS" ' torco L2, throno Mo 772 returbare P5" , cubare P3 773 aditu L2 lumine Lr" , limite Pi preuia L rectu* Pi, rectum L2, recta P6" ' 774 nomen inest] nomine P5"' in est] est E P6" lauatae Lr P5'°" Perugi, lauate C G L2 P2, lauate ss. uel leLi 775 querite Lr 776 rabidas] ss. rapidas V, rapidas С L Р6 PI, rapida L2 mosusque P6" ' , mursusque С 777 deuitare P2 780 sidnit Pm" , sine Pi" amare P5" P6" dentes L2 781 sonuer PI 782 misera**ta P6 783 fune E"" acerto L2, aceruo PI 784 laetiam L2 P6 erat C Lo P5'°" P3 Pm T Vi

773 recto] cf. Matth. 3, 3 774/775 ianua - oues] cf. loh. 10, 7 10, 11 784/785 adhaerens / Pectore] cf. Act. 20, 10

778/781 cf. loh.

HISTORIA APOSTOLICA II

365

785 Pectore "uiuit" ait ; quam uocem uita secuta est Morsque repulsa fugit. Quantum tua, Christe, potestas In famulis operata facit ! Tu redditus astris Aequalisque Patri de maiestate perenni Iura superna regis. Sed quod caro corpore matris 790 Virginis orta tibi regnum spoliauit Auerni Viuaque de proprio reuocasti membra sepulcro Teque probans uoluisse mori, qua parte resurgis Et qua natus eras, tam ferrea uincula soluis, Lux aliis alterna redit te auctore simulque 795 Exemplo donata tuo, qui subdita dudum Cogis et electis succumbere Tartara seruis. Interea felix surgit de morte cadauer Et meliore uia tria per cenacula sospes Ducitur ad Paulum ; cuius conspectibus insons

785 uiuit ait] Ouid., Heroid. 6, 29 = 15, 120 "uiuit" ait uocem uita secuta est] cf. Ouid., Met. 12, 82 uocem ... secuta est; Stat., Theb. 1, 213 uocem fata sequuntur 787 redditus astris] cf. App. Verg., Aetna 70 redditur astris 788 ... maie state perenni] Cand. Fuld., Eigil. 17, 40 789 Iura superna] Hrab. Maur., Ep. 15, 440, 27; Hrab. Maur., Carm. 54, 4, 2 corpore matris] Ouid., Fasti 3, 718 791 Viuaque ... membra] Ouid., Met. 6, 644 792 uoluisse mori] Lucan. 5, 687; Martial. 4, 32, 4 qua parte (resurgis)] cf. Lucr. 4, 344 qua parte recedas; Martial. 3, 91, 5 qua parte cubaret; Ouid., Heroid. 15, 149 qua parte fuisti; Ouid., Ars am. 3, 669 qua parte petatur; Verg., Georg. 2, 270 qua parte calores 793 ferrea uincu la] cf. Karol. et Leo 269 ferrea uincla rapacum 796 Cogis et ...] Ouid., Met. 12, 543;Tibull. 2, 6, 18 797 ... morte cadauer] Aldhelm., De uirg. 290 798 tria] defigura, cf. Arator 1, 209 799 Ducitur ad ...] Ouid., Met. 13, 452; Ouid., Fasti 3, 599

785 оm. L2 uiuit] uiue Perugi sequuta Lo secuta est] secutast Perugi 787 famulos T Vi Perugi operat**a E facit] dedit PI redditur Mo 788 magestate P6 Vi perhenni Li Lo Lr V 789 quod] que Lr maturis P5" P6" 790 ora Vi" regum P5" 791 propri P6" 792 tuque L""' P6" , sicque P5" ' probas Li Lo Lr P2 P6'mr Pm V more P5" quae P6" resurgens Li" 793 et] ex С eras] in marg. Vi tam] tu P5" , quae PI, qua Li Lo LrP6 V, qui P8'°" Pm, quam L" L2 P8" , tum L'°", ss. uel tam P8, jam Perugi ferra E" soluas Vi" ' 794 alis L2 795 exempla PI dona P5" ' , damnata Mo" suo Perugi subita E" C' 796 lectis P6" subcumbere P8 Perugi Tartare L2 798 meliora CE sospis L2, hospis P5" ' P6" , sorspes PI

798 cenacula] cf. Act. 20, 9

366

HISTORIA APOSTOLICA II

800 Coepit adesse puer uitae iam dignus honore, Cum leti conuertit iter. Quae gloria facti Instruit ad ueterem causas aperire figuram : Fulta tribus cameris Noe describitur arca Ecclesiae documenta gerens ; stetit ordine primae 805 Pars hominum, pecudesque gradum tenuere secundae, Tertia sors addicta feris. Quae cuncta per undas Arca quadrata tulit, uelut in baptismate fontis Omnibus est nunc una salus, sed moribus unus Non ualet esse locus. Nam nidos fertur in illa 810 Aedificasse Noe, quem Iustum dicit Hebraeus Et Requiem, quod Christus inest, qui diuidit aequus

801 leti ... iter] cf. Wot., Carm. 1, 28, 16 uia leti; Lucan. 4, 267 leti uidere uiam; Lucr. 2, 917 leti uitare uias ; Tibull. 1, 3, 50 leti mille repente uiae conuertit iter] Lu can. 3, 373; Arator 2, 318 ... gloria facti] Verg., Aen. 12, 322; Paul. Petric, Mart. 5, 612; Coripp., loh. 2, 333; Pass. Arn. 425; Ligurinus 3, 442; cf. Val. Flacc. 2, 564 gloria factis 802 causas aperire] Propert. 4, 10, 1 804 documenta ge rens] cf. Helpidius 84 documenta ferens stetit ordine] Lucan. 7, 216 805 Pars hominum ...] Hor., Serm. 2, 7, 6; Hor., Ep. 1, 1, 77; Niuard., Ysengr. 2, 90; 7, 325 tenuere secundae] cf. Claud., De rapt. Pros. 3, 10 tenuere secundum 805/806 hominum pecudesque ... feris] cf. Stat., Theb. 4, 141 = Martial. 9, 71, 9 pe cudesque feraeque; Ouid., Met. 1, 286 pecudesque uirosque 806 Tertia sors ...] Ouid., Met. 8, 171 807 ... in baptismate fontis] Ekkeh. IV, Bened. 1, 9, 14 808 Omnibus est ...] Verg., Aen. 10, 468; Lucr. 3, 268; 6, 684. 1036; Ouid., Met. 5, 439 una salus] cf.Veig., Aen. 2, 354 Vna salus uictis; Verg., Aen. 2, 710 Vna salus ambobus; Lucan. 9, 379 una salus placuit; Catull. 76, 15 Vna salus haec est; Heiric, Germ. 3, 395 Vna salus fessis; Arator 2, 200 811/812 diuidit ... / Praemia] cf. Ouid., Fasti 4, 887-888 diuide ... / ... praemia 811 Requiem] cf. Hier., De nom. Hebr. 9, 4 = 58, 11 = 73, 5 = 78, 10 Noe. requies; Orígenes sec. transi. Ruf., Ноm. in Gen. 2, 3 Noe, qui interpretatur requies uel iustus; Ambr., De Noe 1, 2 Noe ... quod Latine dicitur iustus uel requies 800 cepit Lr 801 leti C" ' Lr Pm, laeti E, loeti C'm G Li Lo Mo P2 P3 P6 PI P8 T V Vi, lethi Migne Perugi 802 causas aperire] causa seperire P6" ' apperire L figuram] fura P6" ' 803 Noe Lr descritur P8" , discribitur G P5 P6 804stetiL2 primo C E Lr Pi" P2 P3 P6 P8 PmT V Perugi 805 pecudes PI secundum C Lr Mo P2 P3 P5 P8 Pm V Perugi 806 sors] spes Per ugi addita L" ' Perugi, adiecta Mo Pm 807 archa Pm quarata P6" , quod rata P5 babtismate P3 Vi 808 nunc est P3 809 non ualet] noualet О nidus G" , niduos L2 810 Noe Lr didicit P5" , ducit L2 HebraeosL° ' 811 requiem] quiem P6" ' quod] inter lin. P5

803 tribus] cf. Gen. 6, 16 807 quadrata] cf. Gen. 6, 14 809 nidos] cf. Gen. 6, 14 810 Iustum] cf. Gen. 6, 9 811 Requiem] cf. Gen. 5, 29

HISTORIA APOSTOLICA II

367

Praemia certa suis. Quisquis uirtutis amator, Iungitur alta petens Noe ; stat proximus infra Ingenio breuiore minor ; sors dedita saeuis 815 Tartareum tenet ima sinum. Sic Eutychus ergo Prima parte cadens inferni perditus oris Haesit et humana uacuus ratione ferarum Coepit habere locum. Cui postquam pectore Paulus Incubuit uerbumque suum sapientia fudit, 820 Ore leuans animam carnali lege peremptanv Ad Dominum de morte redit, quod Epistola clamat : "Qui dormis, iam surge citus !" rursusque perurget : "Teque uigil de morte leua!" Super ardua trina Promeruit iam stare puer, quia dogmate trino 825 Comperit, aeternae quae sit substantia uitae.

812 Praemia certa ...] Martial. 12, 72, 4; Walahfr., Carm. 34, 12 ... uirtutis ama tor] Lucan. 9, 562; Sedul., Pasch. Carm. 2, 283; Sedul., Pasch. Opus 2, 17; Aldhelm., De uirg. 2018; Walahfr., Carm. 71, 1; Vita Leudegarii 1, 63; Heiric, Germ. 6, 43; Waltharius Prol. 1; Flodoard., Triumph. lial. 11, 1 813 alta petens] Verg., Georg. 1, 142; Verg., Aen. 5, 508; 7, 362; 9, 564; Coripp., Ioh. 6(5), 605; Coripp., loh. 8(7), 416; Heiric, Germ. 5, 399 stat proximus] Val. Flacc. 5, 579 815 Tartareum ... sinum] cf. Ouid., Fasti 5, 244 Tartareos ... sinus; Verg., Aen. 6, 395 Tartareum ... custodem; Ouid., Trist. 1, 9, 32 Tartareum ... deum 816 perditus oris] Ouid., Trist. 3, 5, 23 817 Haesit et ...] Verg., Aen. 11, 290; Lucan. 1, 508; 4, 454; 5, 163; Ouid., Amor. 1, 8, 24; Ouid., Met. 2, 410; 6, 236; Stat., Theb. 2, 475; Stat., AMI. 1, 888; Val. Flacc. 7, 79 818 Coepit habere ...] Lucan. 3, 742 habere locum] Ouid., Fasti 1, 518; Ouid., Fasti 4, 28; Martial. И, 32, 6 821 de morte redit] cf. Stat., Silu. 2, 5, 18 a media iam morte redit; Alc. Auit., Carm. 3, 304 = Audrad., Carm. 3, 4, 235 de morte rediret 822 surge citus] cf. Miracula Nynie 135 = 418 Surge igitur properans; Arator 2, 168 823 super ardua] Verg., Aen. 6, 515; Lu can. 1, 397; 4, 431. 739; 6, 138; Sil. Ital. 4, 75; 5, 481; 11, 243; Ven. Fort., Carm. 3, 7, 31; Vita Galli 1309; Carm. de S. Landberto 409 824 iam stare] Lucan. 9, 135; Sil. Ital. 10, 265; Stat., Theb. 10, 154; Val. Flacc. 1, 98

812 certe P6" ' quisquis] quis P6" ' 813 fungitur Lr" ' , fîgitur Lr""' Noç К Noae E proxus L" 814 edita P5'°" , debita Perugi saeuis] sacris Perugi 815 i*ma P6 ima sinum] in asinum Pi" ' Euticus G Li Lr Mo PmT Vi, Eutycus P3, Euthicus CE L2 Pi P2P5 P8 816 inferna E" ' horis P7, ordis L2 818 pectora E Pi" T Vi 820 carnalis L" PI, canali P6° ' 822 perurguet ELLiLo P2 P3 P6 P8 823 tuque V leua] in marg. uel leuat P6 ardua] dua P5" prima ss. uel trina P3

815 Eutychus] cf. Act. 20, 9

821 Epistola] cf. Eph. 5, 14

368

HISTORIA APOSTOLICA II

XXXVIII. De eo ubi sanctus Paulus in litore maioribus natu ex Asia conuocatis ualedixit plurima allocutus et admonens, significans, quia annis tribus eis continuis praedicasset, dicens se Hierosolymam iturum et plura passurum uel quod ultra eum non uiderent, admonens elemosinam fieri; moxque genu posito orans turbis lacrimantibus est profectus ; quibus dato ósculo perrexit ad nauem. Iamque peragratis Paulus stationibus orbis Ad Solymam uenturus erat, quo Spiritus illum Pergere saepe monet. Cupiens in litore noto Perpetuum memorare uale, simul undique sacros 830 Euocat has reddens caro de pectore uoces : "O dilecta manus, quae Christi militat armis !

826 Iamque peragratis ...] cf. Ouid., Amor. 3, 13, 33 = Stat., Theb. 5, 588 = Claud., De cons. Stil. 3, 333 Iamque pererratis 828 saepe monet] Verg., Aen. 1, 465 829 simul undique] Verg., Aen. 11, 610; Lucan. 7, 54; Stat., Theb. 5, 161; Val. Flacc. 1, 121 830 reddens ... uoces] Verg., Aen. 1, 409 = 6, 689 et reddere uoces; Lucan. 2, 285 reddit Cato pectore uoces de pectore uoces] Lucan. 9, 255; Stat., Theb. 10, 189; Aegr. Perd. 177; Beda, Vit. S. Cuthb. 46, 9; Audrad., Cam. 1, 287 831 О dilecta ...] Martial. 9, 61, 19 ... militat armis] Ven. Fort., Carm. 3, 13, 17

XXXVIII. De eo ubi - perrexit ad nauem] оm. E M Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus apostolus Hierosolimis in templo conprehensus est a ludeis Vi littore Lr maioribus] оm. L3 natu ex] natux V conuocatis] cum uocatis V, uocatis G ualedixit] dixit uale L3 alloquutus Lo P8 et] оm. Lr P2 V admonens] оm. P2 V, ammonens С G L Li L2 L3 P3 PI P8, et ammonens Pi'°" significauit V, significansque L L3 P6 quia] оm. С, quod G, que L2 tribus annis eis continuo К tribus annis continuis eis P2 continuis eis Li continuis] оm. C PI predicasse С Lr PI se] оm. P3, sed L2 Ierosolimam Li P2 P6, Hierusolimam PI, Hierosolimam G L3 Lr Pi P3 P5 P8 V, Hierosolimae С iturum] esse iturum V plura] plurima LLiL2L3 Lo P2 P6 P8 V uel] оm. L3 quod] quia С G L3 ultera L2 eum ultra Li eum] + cum L3 ammonens CGLLiL2L3 Pi "' P2 P3 Pl P8 V eleemosynam Ch M OТ McKinlay, elymosinam L, elymosynam L2 Pl orans turbis] оm. L3 turbis] tur P6, turbi L2 est profectus] оm. L3, se esse profectum Lr quibus dato - nauem] оm. L3 nauim V 826 orbis] ss. uel urbis P5 827 Solimam C'°"' L'"" Lr, Hierosolimam C' L" ' L2 quod L2 illum] ille Pl 828 littore Lr Migne Perugi moto Pl°''', nato L2 830 euocat has] euocatas L2 sacro ss. uel caro Li corpo re ss. pectore P6 831 dilecta ss. uel delecta P5, delecta Li P3 P8, delecta ss. uel dilecta P2 milita P6" , mitat PI 826/879 cf. Act. 20, 16-35

830 cf. Act. 20, 17

HISTORIA APOSTOLICA II

369

O summo plebs nata Deo ! Meministis amoris Et studii documenta mei ; gentilia promptus Agmina Iudaicosque tuli sine fine furores, 835 Vt uitae praecepta darem nullumque lateret In populo narrata fides. A sanguine uestro Mundus semper ero nec debitor oris auari Clausa talenta luam sterilemque in semine uerbi Ieiunus culpabit ager ; uos conuenit inde 840 Vsuram praestare piam, cum uenerit Auctor, Qui meriti discussor erit seruosque reposcet Mensurae crementa suae. Mihi germina ferre Sensibus ardor erat, quae passim credita sulcis Sparsimus ; at fructus tenues mala terra dolebit. 845 Vado uidere crucis uenerandam gentibus urbem, Quo me iussa uocant ; uarii luctamen agonis 834 sine fine (furores)] cf. Arator 2, 39; LHL 5, 170-80 835 uitae praecepta] Ноr., Sem. 2, 4, 95; Propert. 3, 9, 21 836 In populo ...] Ouid., Fasti 5, 462 837 mundus] cf. Greg., Reg. past. 3, 25 semper ero] Ouid., Heroid. 6, 60; Ouid., Met. 15, 768; Ouid., Fasti 6, 220; App. Verg, Eleg. in Maecen. 2, 162 838 ... semi ne uerbi] Paul. Nol„ Cam. 15, 20; 25, 171; Ennod. 2, 79; Aldhelm., De uirg. 528; Flodoard., Triumph. Ital. 10, 14; cf. Arator 1, 365; 2, 368; LHL 5, 91-92 839 Ieiu nus ...] Нor., Serm. 2, 2, 38 840 usuram praestare] Iuuenal. 9, 7 cum uene rit (Auctor)] cf. Lucan. 6, 375 cum uenerit undae; Ouid., Ep. ex Ponto 1, 1, 65 cum uenerit exul ; Tibull. 1, 1, 59 cum uenerit hora ; Tibull. 1, 7, 61 cum uenerit urbe ; Verg., Ecl. 9, 67 cum uenerit ipse 843 sensibus ardor erat] cf. Propert. 1, 10, 10 uocibus ardor erat; Ouid., Trist. 1, 1, 54 nominis ardor erat; Ouid., Ars am. 3, 714 pectoris ardor erat 844 Sparsimus ...] Ouid., Ars am. 2, 136 845 ... genti bus urbem] Lucan. 1, 483 846 quo me iussa uocant] cf. Verg., Aen. 1, 610 quo me cumque uocant 832 o] a P2 summa Pm'°" pies PI 833 studiis L2 prumptus PI 834 Iudaicusque PI tulit P8" furoris L2 835 documenta ss. precepta Mo 836 a] inter lin. P6 837 ero semper P2 dabitur L°' L2 auaris PI 838 clasa L" ' L2, causa P8 ex ss. uel in P2 uerbo P5" ' 839 ieiuntus L2 agar P6 inde] omnes Perugi 841 discursor Li " , discusor PI discussor erit] discusserit P6" serit L2 seruosque] ss. uel seruisque P5, seruisque Mo P6'°" reposcit G L2 Pi " ' P3 " P6 PI Pm " ' T Vi 842 germina] semina Migne Perugi ferre Mo 843 erat] оm. L2, in ter lin. L, ss. uel inest P2, erit Pi quae] оm. L2 passimque L""', passis E sulcis] salus Perugi 844 ad С E G Mo P6" P8 Perugi dolebis P5" ' 845 crucis] cunctis L L2 P6 ueneranda Perugi 846 quo] que P5" uari L2 lutamen L2 842 cf. Matth. 25, 19 20, 22

mensurae] cf. Luc. 16, 1 -12

845 uado - urbem] cf. Act.

370

HISTORIA APOSTOLICA II

Hic dabitur certare mihi, nam cuncta subibit, Qui cursum complere uolet ; mitissima sors est Poenarum quas uota gerunt regnique facultas 850 Perpetuo pro rege pati. Seruate, ministri, Ecclesiam Christi, pretium quam sanguine nobis Fecit in orbe suo ! Famuli retinere laborent, Quod Dominus de morte dedit. Non cernitis ultra Iam faciem uultusque meos. Vigilantius, oro, 855 Commissos lustrate greges, quia dente rapaci Conuenient ad ouile lupi ! Custodia peccat, Cum spoliis si raptor eat ; pastoris inertis Fraude perit, quod praedo capit. Sed et acrior hostis Intus erit grauiusque malum discordia portat, 860 Quae uulnus sub pace creat. Ne cedite duris ! Virtuti damnosa quies nullumque coronat In stadio securus honor ; sua gloria forti

848 mitissima sors est] Lucan. 8, 452 849 uota gerunt] cf. Auian., Fab. 1, 4 uota gerens 851 Ecclesiam Christi ...] Aldhelm., De uirg. 1252; Alcuin., Garni. 3, 3, 2; Carm. exord. Franc. 92; Conr. de Megenb., Planctus eccl. 2, 28, 11; 2, 32, 4 852 retinere laborent] cf. Ouid., Met. 13, 809 retinere labores 853 morte dedit] Ouid., Fasti 1, 439 854 faciem uultusque] Ouid., Met. 2, 523 854/855 uigilantius ... / Commissos lustrate greges] cf. Paul. Petric, Mart. 4, 150 Lustrabat caulas commissi pastor ouilis; Beda, Vit. к Cuthb. 27, 1 Nam commissa uigil dum lustrat ouilia pastor 855 ... dente rapaci] cf. Martial. 6, 49, 8 manu rapaci 856 ouile lupi] cf. Ouid., Ars am. 2, 364 ouile lupo; Ouid., Ars am. 3, 8 ouile lupae; Ouid., Trist. 1, 6, 10 ouile lupus 858 Fraude perit] Ouid., Fasti 2, 227 860 sub pace creat] cf. Stat., AMI. 1, 817 sub pace silet ne cedite duris] cf. Val. Flacc. 7, 95 пec cedere duris; Verg., Aen. 6, 95 ne cede malis

847 mihi certare G subibit] subdit Perugi 848 mistissima P6 849 panarum L2 quos Pi" P5"' uota] mihi L2 850 perpetua PI regere L" 851 pretio P5'°" quam] que PI 852 urbe P6" famulo T retinerent L°''' laborant G" 853 quod] que PI, quae Migne Perugi monte G 854 uultosque Mo°' uultusque meos] uultum meum Li P6 meo L2 uigilatius P6" 855 comisos PI lutrate PI, lustrare Perugi quia] que PI dent*e Lr 856 conueniunt G T Perugi 857 erat ss. uel eat P6, erat P5" ' Migne inhertis P6 P8 К inerti Perugi 858 perit quod] quod perit quod Pm periit L2 ostis Va 859 intus] iustus PI eris L2 graui**usque L discordiam P6" postat L2 860 ne] пec Pi P8 861 uirtuti] ss. uel uirtutis P5 dampnosa Pm

850/859 cf. Act. 20, 25-30 856 lupi] cf. Matth. 7, 15; Act. 20, 29 ris] cf. Nah. 3, 18; Zach. 11, 17

857 pasto-

HISTORIA APOSTOLICA II

371

Causa laboris erit rarusque ad praemia miles, Cui pax sola fuit ; uictoria semen ab hoste 865 Accipit ; hinc oritur. Dominus plantaría uestra Fecundare ualet, qui per sua dona uenire Ad sua dona facit quodque adiuuat ipse ministrat. Non ego diuitias luxu fallente superbas Alterna mercede tuli nec munera sumpsi 870 Vos potius quam uestra petens ; me scitis ut istae Cum sociis pauere manus. Assuescite gazas In lucis proferre uias operumque locare Thesauros in sede poli ! Nil proderit aurum Defossis quaesisse locis, si claudat auarus, 875 Quod celabat humus ; quod non in paupere surgit, In tellure iacet caecoque reuoluitur antro Obscura peccante manu. Laxate supernis

863 causa laboris] Ouid., Heroid. 17, 73; Ouid., Met. 4, 739; Ouid., Ep. ex Ponto 1, 5, 60; Coripp., lust. 1, 13 praemia miles] Lucan. 3, 130; 5, 246 865 hinc ori tur] Ouid., Ep. ex Ponto 4, 10, 41 867 ad sua dona] Ouid., Heroid. 5, 146 ad iuuat ipse] Stat., Silu. 1, 4, 111; Stat., Theb. 4, 689; Lucan. 6, 435 868 Non ego diuitias] Ouid., Trist. 1, 2, 74; 5, 14, 10; Tibull. 1, 1, 40 luxu fallente] cf. Stat., Theb. 12, 230 luctu fallente; Stat., Theb. 1, 496 uultu fallente 870 Vos potius quam] cf. Hor., Serm. 2, 2, 24 Hoc potius quam 872 lucis ... uias] cf. Propert. 3, 20, 12 = Val. Flacc. 1, 789 lucis iter; Arator 2, 125 873 in sede poli] cf. Beda, Iud. 141 in sede polorum; Heiric, Germ. 1, 4, 3 de sede polorum 876 In tellure iacet] cf. Stat., Theb. 10, 115 Aut tellure iacent ; Verg. , Aen. 10, 750 = Ouid., Met. 8, 422 = Stat., Theb. 6, 507 = Ligurinus 7, 695 tellure iacentem; Stat., Theb. 9, 51 tellure iaceres; Auson., Carm. 4, 21, 7 in tellure iacentes 877/878 laxate ... / Corda] cf. Verg., Aen. 9, 225 Laxabant curas et corda oblita laborum; Carm. de S. Landberto 350 laxantes corda; Stat., Silu. 1, 4, 75 laxare animos 863 in marg. E P5 P6 causa] clausa PI praemia] proelia T 865 accepit P5"'', hac cepit P6" hunc L2 nostra P3" Pm" 867 dono L2 fecit L2 PI queque PI 869 tuli] tali L 870 potens P6" ' scistis P5"''' 871 adsuescite G Li Mo Pi P6'°" P8 V Va, asuescite Lr, ad suis cite P6" 872 uas P6" 873 nihil L2 P8" ' 874 defonsis PI, effossis Perugi quesisse Lr sic Lr P5" ' P6" ' claudas L2, laudat Lr claudata uarus P6 auras P5" , aurus PI 875 quod] pectoreque P7 caelabat С Lo P3 in paupere] pectore L" L2 876 telluere L" iacet] latet Pm ceco L" L2 reuoluitur] recluditur P3 877 obscuro Mo"' P5"' laxante P6" ' , laxa L" , laxare Perugi 865/867 cf. Act. 20, 32 866 fecundare] cf. I Cor. 3, 7 33 870/871 cf. Act. 20, 34 872/873 cf. Matth. 6, 20

869 cf. Act. 20,

372

HISTORIA APOSTOLICA II

Corda, precor, monitis, neque respuat ullus egeno Tecta parare gregi, quo suscipit hospite Christum !" 880 Sic postquam fatus dedit oscula, cum simul orans Flexit in arua genu strictique doloribus omnes Ad lacrimas fluxere pias longeque per undas Obtutu comitante sequi meruere carinam. Dumque per oppositas extendunt lumina nubes, 885 Additur in pelagus oculis uia, raptaque flabris Puppis adhuc nota est et mulcet imagine mentes, Affectuque animi crescit mensura uidendi. Sed quod ait : "Tribus haec annis praecepta saluti Nocte dieque dedi", patet hac ratione figura :

879 tecta parare] cf. Claud., Pan. Prob, et Olyb. Cons. 264 tecta parant 880 sic postquam fatus] Lucan. 1, 291; 3, 372; cf. Lucan. 6, 820 sic postquam fata dedit oscula] Ouid., Heroid. 17, 159; Ouid., Ars am. 2, 69; Ouid., Met. 1, 376; 3, 427; 4, 117. 222; 8, 211; 10, 281; 11, 713. 738; 14, 658; Ouid., Fasti 2, 719; Val. Flacc. 4, 373; 8, 6. 44 cum simul] Ouid., Trist. 5, 4, 42; Sil. Ital. 17, 642 881 strictique dolon bus] cf. Ouid., Ars am. 1, 361 adstricta dolore 882 lacrimas ... pias] cf. Ouid., Trist. 4, 3, 42 lacrimae ... piae; Ouid., Met. 13, 621-622 piasque ... lacrimas lon geque per undas] Claud., Carm. min. 49, 17 884 oppositas ... nubes] Ouid., Met. 10, 179; 14, 768-69 885 Additur in pelagus...] cf. Lucan. 3, 660 Deiectum in pelagus 886 Puppis adhuc] Sil. Ital. 14, 446 mulcet ... mentes] cf. Ouid., Met. 10, 301 mulcebunt carmina mentes 887 Affectuque animi] cf. Ouid., Trist. 5, 2, 8 Affectusque animi 888 tribus] cf. tribus: Arator 2, 910; tria: Arator 2, 890; ternas: Arator 2, 892; tres: Arator 2, 895. 897. 908; triplicat: Arator 2, 901; triplici: Arator 2, 911; de mystica ui numeri, cf. Arator 1, 209 ... praecepta sa luti] cf. Iuuenc. 2, 791 = Paul. Petric, Mart. 1, 289 = Theodulf, Carm. 30, 11 = Alcuin., Carm. 1, 212 = 66, 3 = 67, 6 = Hrab. Maur., Carm. 13, 55 praecepta salutis 889 ... ratione figura] cf. Ouid., Met. 4, 409 = 13, 671 ratione figuram

878 munitis P5" P6" respuet Li" ullo Pi" P5" 879 parari PI, **parare P8, parere Lo" Mo quos P5" P6" suscepit L"'' L2 880 sis P6" factus L L2 P6" PI, fa*tus Lr, latus Perugi obscula Lo tum Li Lr P6'°" T Migne Perugi, tunc V 881 genu* P6 strictisque C" E L'°" , strictis PI 882 inter lin. P2, in marg. P6 883 obtuto P5" , optuto Pi" P6" , optutuPi"" P6'°"', oршшКл seque P5" 884 cumque P2 obpositas ELLoLrP8V Va 885 rapta L" flaris P5", fabris L2 Perugi, fla bris L, frabris PI 886 puppi L2 no*ta Lr gentes P5" 887 affectu*que L animi] amici L2 uidenti G 888 salutis P2 P5 P6" Pm V Perugi 889 noecteque L" nocteque die L2 dieque] + dieque P3 patet] et L" L2 figurae L L2 878/879 cf. Act. 20, 28; 20, 35 879 quo - Christum] cf. Matth. 25, 40 887 cf. Act. 20, 36-38 888/912 cf. Act. 20, 31

880/

HISTORIA APOSTOLICA II

373

890 Qui canit Ecclesiae tria dogmata saepius edit Historicum, morale sonans typicumque uolumen. Sic etenim ternas capiunt sex uasa metretas, Quae ueteri de Lege nouo rubuere liquore. Forma sacrificii perfecti prisca canistro 895 Tres panes offerre iubet ; quibus additur illud, Discipulis quod Christus ait iam nocte roganti Tres panes debere dari. Nox ista prefecto est Mundus, ut, hic si quis uerbi desideret escas, Exhibeas, quaesite, dapes doceasque uolentem, 900 Quod Pater et Natus, quod sanctus Spiritus unus Sit Deus et numerum triplicat substantia simplex. Nec semel hoc pia iussa canunt. "Angariat" inquit "Te quicumque petens, ut pergas praeuius unum, Cetera uade simul duo milia !" Nonne uidentur

890/891 Qui - uolumen] Beda, Expos, act. аp. 20 891 morale sonans] cf. Verg., Лея. 6, 50 mortale sonans 892 Sic etenim ...] Tibull. 3, 1, 14 sex uasa me tretas] cf. luuenc. 2, 139-140 sex ... / uascula quae ternis aperirent ilia metretis 897 tres] cf. Aug., Serai. 25, 10; Aug., Serai. 105, 3-4; Aug., Enarr. in Ps. 3, 2 (Ps. 103) 900 Quod pater - unus] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 173 Quod Pater et Na tus, quod Spiritus est ibi sanctus; Audrad., Trin. 1, 43 Quod pater et natus, quod na tus spiritus almus; Audrad., Trin. 1, 48 Si pater et natus, sanctus quoque spiritus unus; LHL 4, 149-50 901 numerum - simplex] cf. Arator 1, 157 ... substan tia simplex] Prud., Symm. 2, 239; Ven. Fort., App. 2, 3; Aldhelm., De uirg. 38; Au drad., Trin. 1, 32; 1, 41; 2, 36; Flodoard., Triumph. Antioch. 2, 9; Vita Leudegarii 2, 385 902 Nec semel ...] Hor., Epod. 15, 15; Hor., Ep. 1, 17, 58; Нor., Ars poet. 468 (Nec semel hoc) ; Martial. 5, 50, 5 890 ca*nit P6 troia P5" ' edi P2 891 orale PJ" ' 892 ternas] terras L2 uassa L2 PI metritas P6"' ', metraetas P8 893 nouo] manet Li"''' rubore L" ' , robuere Perugi 894 forma] *orma C, norma Mo P2 prefecto С canistri Pm 895 perferre C Li P8'm 896 Xristus V iam] nam P8 897 iste C Li L2 Pi P6 P8, iste ss. uel ista P5, illa P6 pre fecto L2 est] inter lin. L, оm. Lo L2 P2 898 uerbi] uerbi dei P8° desider L2, desiderat C G L2 Lr P3 899 exibeas Va quçsitç С Vi, quaes**e P6, quaesit*e E dapies L" ' L2 doceas E"' uolantem Pi, uolaentem G 900 spiritus sanctus L2 Pi sanctus spiritus unus] spiritus unus et almus (ss. л. sanctus) С 901 sint CGL2Mo PI P8, sunt ELLrPi P3 P5" P6" Pm T V Vi numerus PI"' triplicet Lo'°" Migne Perugi 902 ingariat P6" ' , agaria Lo 903 te] tu P5" ' pergas] inter lin. Mo 904 caetera Mi gne Perugi *non*ne P8 892 ternas ... sex uasa] cf. loh. 2, 6 Deus] cf. I loh. 5, 7 hi tres unum sunt

897 tres] cf. Luc. 11, 5 900/901 quod 904 duo milia] cf. Matth. 5, 41

374

HISTORIA APOSTOLICA II

905 Hoc mandata loqui : Si quis te consulit errans Ignarusque uiae, quid sit Deus edere malis, Prode Patrem, subiunge libens, quod Filius et quod Spiritus est almus, numero tres et tamen unus ! Hinc Iudaea uacans, sterilis quae dicitur arbor, 910 Expectata tribus fructum non attulit annis, Quod triplici spernens tractare uolumina sensu In fidei numeris nescit dare munera Christo. XXXVIIII. De eo ubi sanctus Paulus a Iudaeis in templo Hierosolymis tentus est. Quibus cupientibus eum interficere tribunus eripuit iniectis duabus catenis. Qui Hebraice allocutus est, qua fuerit ad Dominum ratione conuersus; et cum dixisset, quia iussisset ei inde discedere et gentibus praedica-

906 Ignarusque uiae] cf. Stat., Theb. 6, 163 Ignarusque mei; Stat., Theb. 1, 368 incertusque uiae 908 et tamen unus] Iuuenal. 2, 163 909 Iudaea uacans sterilis ... arbor] cf. Iuuenc. 1, 336 siluae steriles 909/910 Hinc - annis] Beda, Expos, act. аp. 20 912 nescit dare munera] cf. Martial. 1, 111, 3 ignorat ... dare mune ra munera Christo] cf. Arator 1, 933 munere Christus 905 hoc] ss. uel haec P8, haec С Pi Pm V Va Perugi mandat L2 consulit er rans] consuli terras L2 erras L 906 mallis L" L2P6" PI 907 prode] prome Pm 908 est] оm. P5, inter lin. P6 est almus] almus enim E nu merus L2 909 Iudea** L uagans P5 P6" quae dicitur sterilis T quae] quod P7 910 expecta ta P6, expectat P5" ' , expecta Lr" , exspectata Migne McKinlay detulit Lr 911 quod] que P7 triplice L2" uolumine E" uoluminas censu L2 912 fide L" L2 XXXVIIII. De eo ubi - contrarietate uerborum] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus apostolus cum apud Festum contenderet cum Iudaeis apellauit Cesarem Vi de eo] оm. Lr sanctus] оm. Lr а] оm. L2 Hierosolimis L P8 К in Hierosolimis G, in Hierosolima Lr, Ierosolimis Li P6 Va, Hierosolimae C, Hierusolimis P7 tentus est] territus est et flagellatus V quibus] оm. Va interficere] in ore V tribunus - uerborum] et reliqua Va eripuit] + eum P3, eum eripuit Lr iniectis] iniecti sunt P6 P8, iniectus est Lr, innectus К interiectis G iniectis duabus catenis] et duabus catenis ligari precepit Lo Hebraice P6, Hebree Pi P3 P5" , Ebraice Lr V Hebraice allocutus est] Hebreo sermone alloquutus est Lo adlocutus L2, locutus P2 fuerit] ss. uel fuerat P5, fuerat CG Lr cum] + hoc Lr quia] оm. Lr, ss. uel quod P5, quod С P7 quia - praedicare] gentibus se predicatur V iussiset G McKinlay, iussit Lr ei] оm. L, eum Lr descedere L2, discere Pí" P5" et gentibus]

909 Iudaea uacans sterilis ... arbor] cf. Matth. 3, 10

910 tribus] cf. Luc. 13, 7

HISTORIA APOSTOLICA II

375

re, clamauerunt debere eum tolli, ne uiueret ; et uestimenta sua in aera uel puluerem iactauerunt; uel de quaestione, quae aborta est de contrarietate uerborum. Nobile iam templum Salomonis Paulus adire Coeperat et ueteris sollemnia reddere Legis. 915 Corripit hunc Iudaea manus rabidoque tumultu Conclamant necis esse reum, sed in arma tribunus Euolat et uinctum geminis iubet esse catenis. Quae tamen astrictis incumbunt dura lacertis Non animum tormenta ligant, quod Epistola Pauli 920 Lumine plena canit uinciri posse ministros,

913 Nobile ... templum Salomonis] cf. Alcuin., Carm. 10, 8 Inclita progenies, Salo monis nobile templum; Prud., Apoth. 513 ... iacet illud nobile templum; LHL 3, 516-17 914 Coeperat et ...] Iuuenal. 6, 106; Ouid., Met. 3, 86; Sil. Ital. 5, 610; Stat., Theb. 11, 196. 647 915 ... rabidoque tumultu] cf. Verg., Aen. 2, 486 = Stat., Theb. 3, 197 miseroque tumultu; Stat., Theb. 2, 51 atroque tumultu; Stat., Theb. 2, 311 trepidoque tumultu; Stat., Theb. 10, 582 claroque tumultu; Sil. Ital. 3, 239 gratoque tumultu; Sil. Ital. 12, 182 raucoque tumultu; 16, 40 subitoque tumultu; Lucr. 6, 366 magnoque tumultu 916 necis esse reum] cf. Ouid., Amor. 2, 7, 28 = Theodulf., Carm. 71, 74 criminis esse reum; Ermold. Nigel., Ludow. 4, 758 Criminis obiecti me minus esse reum 917 Euolat et ...] Verg., Aen. 7, 387; Sil. Ital. 12, 353. 457 918 astrictis incumbunt dura lacertis] cf. Ecbasis captiui 884 astrictis incumbunt uincla lacertis 919 Non animum ...] Verg., Georg. 2, 285 920 lumine plena] cf. Arator 1, 722; 2, 498; Michael Cornub., In Hem. Abrinc. 402 loca lumine plena gentibusque P2 clamauerunt] + Iudei Lr eum] cm. Lr tolli] оm. L ne uiueret] nec uiuere L Li P8, neque uiuere G et uestimenta] uestimen ta P2, ut uestimenta G in aera - quaestione] uel puluerem iactantes in aera et de questione P2 in aera uel] оm. C aera] era P8, era L2 puluera Li questione Lo oborta Pi P2 Waszink(1954 :92), orta P3 de contrarie tate uerborum] оm. C contrarietate] contra uarietate L" ' L2, contraria uarietateV 913 Salamonis PI 914 sollnia P6, sollepmnia Va, solemnia Migne Perugi 915 Iudaeae P3 rapidoque С P6 tumulto P6" ' 916 conclamat С Li Lo Lr P2 P6'°" P8 Va Perugi rerum P5" se P6" 917 euolat] eolat L2 geminis uinctum P4 esse] ss. uel ire С Li, ire E G L'°" Mo Pi P2 P5 P6 T Migne 918 asstrictis E Mo, adstrictis Lr Pi P3 PI V Vi, afictis Va 919 anima P5"'' , animam PI ligat C" 920 lumina P5" uincere Pi "'' , uincire EP5" ' , uincine L2, uinceri PI 913/973 nobile - creat] cf. Act. 21, 26; 22, 22 913/917 cf. Act. 21, 30-33 917 uinctum] cf. Act. 21, 33 918/919 astrictis - ligant] cf. Act. 21, 33 919 Episto la] cf. II Tim. 2, 9

376

HISTORIA APOSTOLICA II

Vinciri non posse fidem, uerbumque tenere Suppliciis non esse datum. Gradibusque sub ipsis Constitit Hebraeo plebi sermone locutus : "O fratres patresque uiri ! Me nostis in oris 925 His uenisse rudem ; doctrinae deditus omni Legis amore fui ; uobis modo testibus utor, Quorum scripta ferens ardebam caede Damasci Christicolas punire greges et finibus orbis Hanc prohibere fidem. Sed non mortalia possunt 930 Auctori certare suo. Descendit ab astris Lux oculos clausura meos et ab igne corusco Aucta dies latuit caligantesque tenebrae Orbibus incumbunt, quarum mihi tempore creuit

923 ... sermone locutus] Hil., Масс. 142; Alcuin., Carm. 1, 1111 926 uobis mo do testibus utor] Ecbasis captiui 882 928 ... finibus orbis] MGH Poetae 5, 617, 10; Walth. Spir. 6, 86; cf. Ouid., Met. 15, 59 finibus urbis; LHL 2, 283 929 ... mortalia possunt] c£ Verg., Aen. 1, 462 mortalia tangunt; Ouid., Trist. 1, 2, 97 mor talia fallunt; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 3, 55 mortalia possem; Arator 2, 1171 930 descendit ab astris] cf. Lucan. 4, 126 discessit ab astris; Martial. 9, 51, 7 uenit ab astris; Stat., Theb. 4, 757 lapsus ab astris; Verg., Aen. 5, 838 delapsus Somnus ab astris; Verg., Aen. 6, 404 descendit ad umbras 931 Lux oculos ...] Stat., Theb. 5, 484; Sil. Ital. 3, 694; cf. Lucr. 4, 277 Post extrada lux oculos igne corusco] Ouid., Fasti 6, 635; cf. Нor., Carm. 1, 34, 6 igni corusco; Sil. Ital. 11, 338-339 corusco igne; Paul. Nol., Carm. 32, 248 igne coruscat; Alcuin., Carm. 1, 214 igne coruscans 932 caligantesque tenebrae] cf. luuenal. 6, 31 caligantesque fenestrae 933 ... tempore creuit] Ouid., Met. 4, 60; Ouid., Fasti 1, 195; Ouid., Ep. ex Ponto 4, 6, 24; Ermold. Nigel., Ludow. 2, 399

921 uincire P5" teneri CLo P4'°" Migne Perugi 922 supplicis L L2, subplicis PS"''', subpliciis P8'°" , supliciis Lr gradibus Lo 923 consistit L2 Ebreo Va, Hebreo Lo P3 pleba E" '', oplebe L2 loquutus G Lo, loqutus P6 924 patresque] patres qui L2 nostras E"' in oris] inopis Mo horis Lo""'' Pm, orbis P8" ' 925 redem Lr" doctrina E""' 926 amare P5" fui] sui L2 927 ferent P3" ardebat PI"' caedo P6" ' , cede Lr 928 sinibus L2 929 proibere P6 inmortalia P6"''' 930 actori L2 certari L2 Perugi suo] deo L'°"' PI 931 coru scos Li" ' , cocorus P7 932 acta EL Mo P4'°" Vi Migne, uicta in marg. uel aucta Li caliganteque L" '' L2, caligantesqueue P6" ' , caligantesue P5" ' , caligantes quç С 933 quorum G

921/922 uerbumque tenere ... esse datum] cf. II Tim. 2, 9 sermo ... uinctus est 922/923 gradibusque - locutus] cf. Act. 21, 40 927/929 quorum - fi dem] cf. Act. 22, 3-5 930 descendit ab astris] cf. Act. 22, 6

HISTORIA APOSTOLICA II

377

Adueniens cum nocte iubar. Discernere causas 935 Euentus post facta solet ; bene uidimus umbras, Vsuri iam Sole nouo. Sed et auribus haesit Clamor ab ore Dei ; repetito nomine Saule Me Christus terrore quatit, ne signifer ultra Auderem bellare sibi. Quo iure negabo, 940 Quo feriente cado, cuius de munere pronus Attollor meliore uia perque ardua surgo Sublimisque sequor felicia dona ruinae ! Iam satis, o ciues, crudelia mouimus arma. Nil dubium pars illa docet, quae teste beata 945 Fungitur hoste suo. Quid adhuc libet esse nocentes ? De tenebris lucete meis, cui fontis ab undis

935 ... uidimus umbras] Lucan. 6, 792; Sil. Ital. 7, 741 936 Sole nouo ...] Verg., Georg. 1, 288; Verg., Aen. I, 720; Stat., Silu. 4, 1, 3; Val. Flacc. 2, 441 auribus hae sit] cf. Sil. Ital. 12, 518 = Claud., Pan. Prob, et Olyb. Cons. 210 auribus haeret; Verg., Aen. 2, 774 faucibus haesit 938 terrore quatit] Sil. Ital. 12, 6 939 ... iure negabo] cf. Claud., InEutr. 1, 457 iure negasti; Iuuenc. 4, 71 iure negatur; Dicta Cat. 1, 31, 2 iure negari; Arator 2, 984 iure negatur 940 Quo feriente cado] cf. Ouid., Fasti 1, 320 quo feriente cadit 941 meliore uia] cf. Arator 2, 798 perque ardua surgo] cf. Sil. Ital. 16, 7 perque ardua cursu 942 ... felicia dona ruinae] cf. Paul. Petric, Mart. 4, 147 = 5, 837 felicia dona salutis 943 Iam satis ...] Hor., Cam. 1, 2, 1; Нor., Serni. 1, 1, 120; 1, 5, 13; Нor., Ep. 1, 7, 16; Lucan. 3, 388; Martial. 9, 6, 4; Ouid., Heroid. 21, 245; Ouid., Fasti 2, 844; Val. Flacc. 4, 519 mouimus arma] Ouid., Met. 5, 219; Ouid., Trist. 4, 1, 72; Ouid., Ep. ex Pon to 2, 2, 12; Lucan. 7, 255; Sil. Ital. 2, 46 944 Nil dubium ...] Iuuenal. 10, 82 945 libet esse nocentes] cf. Lucan. 9, 269 putet esse nocentes; Lucan. 4, 253 ... iuuat esse nocentis 946 ... fontis ab undis] cf. Ouid., Met. 10, 122 fontis ad undam; Ps. Ouid., De luco 20 fontis in unda

935 euentus] euntes L" L2 fata PI 936 usuri] ss. uel ruituri Li, u*suri*iam L, ussussur L2, usus sum PI, uisuri Lr P2 Va solae P8, solo Perugi nouo] оm. L2, inter lin. L et] ex P4 aribusP60 ' hessit PI, lçsit P5" 937 repetitio P5" ' , repetio L2 Saulo Perugi 938 quasit L2, qu*tit P8" 939 bella P5" iure] in re PI 940 mune L" 941 adtollor С P6 V Perugi meliore P6 perque] per que Lr 942 sequor] om. L2, inter lin. L felicis P5'°" PI 943 mouissimus P5" , commouimus P8" Va arua P4°'' 944 nil] nihil L2 Perugi 946 lucente L lucete meis] meis lucet L2

937 repetito - Saule] cf. Act. 9, 4 Act. 9, 17-18

940/941 cuius - surgo] cf. Act. 9, 8

946 cf.

378

HISTORIA APOSTOLICA II

Est uisum largita fides et mortis imago Viuere coepit aquis !" Heu, numquam saxea tellus Seminibus fecunda suis, uacuique laboris 950 Qui sterilem patiuntur humum ! "Post denique Iesus Haec mihi uisus ait : 'Procul, hac procul urbe relicta Pergere, Saule, para ! Non est tibi credula nostri Nominis. Ad gentes potius cane uerba salutis !' " Protinus hanc uocem querulae rapuere phalanges. 955 Proiciunt uestes ac puluere longius acto Ventosa leuitate fremunt uarioque fragore Personat in Pauli rabidum discrimina uulgus. O Iudaea nocens ! Auctorem perdere uitae

947 mortis imago] Verg., Aen. 2, 369; Ouid., Met. 10, 726; Ouid., Trist. 1, 11, 23; Ouid., Amor. 2, 9b, 41; Petron. 224 257; Sedul., Posch. Carm. 3, 92; Paul. Nol., Carm. 33, 69; Ennod. 2, 7, 3; Dicta Cat. 3, 1, 2; Hil., Gen. 64; Coripp., loh. 6(5), 324; Aldhelm., De uirg. 2081; Alcuin., Carm. 91; Carm. de prod. Guen. 281 949 uacuique laboris] Stat., Theb. 12, 38; cf. Sedul., Pasch. Carm. 4, 117 uacuo ... labo re 950 sterilem ... humum] Claud., Carm. min. 26, 19 post denique (Ie sus)] cf. Catull. 95, 1 post denique messem 951 procul hac procul] cf. Verg., Aen. 6, 258 procul o, procul; Ouid., Fasti 2, 623 = Stat., Silu. 3, 3, 13 procul hinc, procul; Iuuenal. 14, 45 = Ouid., Met. 15, 587 procul, a procul procul urbe (re licta)] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 1, 5, 73 = 4, 9, 123 procul urbe Quirini; Stat., Theb. 2, 498 procul urbe malignis ; Val. Flacc. 2, 279 procul urbe remotum ... urbe re licta] Lucan. 1, 505; Ouid., Met. 15, 487; Stat., Theb. 3, 195; Flodoard., Triumph. Ital. 9, 8; Embricho Mog., Mahum. 203; Galter. Castil., Alex. 2, 396 952 non est ti bi ...] cf. Ouid., Ars am. 3, 83 non est tibi, Luna, rubori 953 ... uerba salutis] Paul. Petric, Mart. 1, 230; Ven. Fort., Carm. 8, 1, 69; 10, 8, 27; Alcuin., Carm. 1, 1034; 35, 5; 62, 17; 100, 1, 7; Flor. Lugd., Carm. 24, 23; Milo, Amand. 1, 78; 2, 46; Audrad., Carm. 1, 233; Flodoard., Triumph. Palest. 1, 12; Pass. Petri et Pauli 133; Vita Erasm. 105; Pass. Quint. 75; Nom. Auian. 1, 6, 5 956 ... uarioque fragore] cf. Verg., Aen. 2, 692 subitoque fragore; Sil. Ital. 3, 212 tantoque fragore; Sil. Ital. 4, 521 = 5, 501 = 6, 279 = 11, 509 magnoque fragore

948 in marg. Pi cepit P6 eu L2, *heu P8 faxea L2 949 labores E Li" Lo'°" Lr Mo P6'°" T Migne Hudson-Williams(1953 :96) 950 qui] que L2 P2 951 hac] аc C L" L2 Lo Pi P3 P5" P6 P8 Pm 952 perge P6" ' Saule] ss. uel Paule P5, Paule C P3 P8 Pm prepara P8°' nostre P4" 953 potius] totius Perugi uerba] urba Lr 954 hac L" P6" , ac L2 quaerulae E G, quaerule P6 falanges Mo P8 955 proiciunt] proscindunt Li uestes] inter lin. P5 hac V 956 leuiate L" , letate P6" 957 rabidum] ss. uel uarium P8, uarium P3, rapidum E Pi" 958 o] оm. P2 perdere] in marg. uel prodere P8, prodere P3 950/953 post - salutis] cf. Act. 22, 21

954/957 cf. Act. 22, 22-23

HISTORIA APOSTOLICA II

379

Cum cuperes, sic dicta dabas. Fuit optio linqui 960 Quem uelles clamosa tibi, sed ab ore cruento Triste petis malesuada nefas et gaudia Paschae Electo latrone colis geminasque furorem Saeua pio, placata reo. Certamine cuncto Te spolias uacuamque locas, cum durior ipsis 965 In Stephanum tormenta iacis ; deponis amictum Et nunc ueste cares, primi quia poena parentis Est cognata tibi ueterisque in corpore portas Transgressons onus, contraria fontis honori Ne renoueris aquis. Adam sub criminis ortu 970 Cognouit, quod nudus erat, documentaque noxae Hinc misero patuere suae. Te mortis origo Crebra subit, cui plena malis interserit ira Bis habitum, quem culpa creat. Iam bella tribunus Vocibus his ardere uidens fera uincula Paulo 975 Addidit et castris torquendum misit iniquis. 959 dicta dabas] cf. Verg., Aen. 5, 852 = 9, 431 = Val. Flacc. 4, 222 = Ermold. Nigel., Ludow. 1, 172 dicta dabat; Verg., Aen. 10, 600 Dicta dabas; Val. Flacc. 5, 21 Dicta dabant; Ermold. Nigel., Pipp. 1, 186 dicta dabo 960 ore cruento] Verg., Aen. 1, 296; 9, 341; 10, 489; 12, 8; Sil. Ital. 4, 378; 5, 331. 526; 6, 47; 10, 240; 17, 134;Tibull. 1, 5, 49 961 Triste petis ...] Ouid., Met. 9, 4 triste ... nefas] cf. Coripp., loh. 4/ 5(4), 158 Triste nefas! 965 deponis amictum] cf. Iuuenal. 1, 142 deponis amictus 971 mortis origo] Walahfr., Carm. 83, 7, 3-4 Zabolus teter ... / Mortis ori go; Ven. Fort., Carm. 4, 26, 60 mortis origo fuit 972 plena malis] Iuuenal. 10, 191 974 Vocibus his ...] Verg., Aen. 9, 83; Lucan. 1, 677; 7, 296; 8, 86. 262; 9, 215; Val. Flacc. 1, 302 fera uincula] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 1, 2, 46 = Stat., Theb. 5, 571 fera uincla; Iuuenc. 2, 462 uinclisque feris

959 cuperis P6" '', ceperis L2 obtio Li Mo P6 V Va linqui] ss. uel linguae Li 960 uellis L2 P5" P6" Hudson-Williams(1953 :96), uelle Va 961 triste С poetis L2 malesuasa P3 Pm, malasuada L2 Vi, malesuade C ' , suada male P5"'", male suada P5'°" Perugi et gaudia] et gaudia et P5" pascç Lr, Pascae Perugi 962 electo] ejecto Perugi geminisque Lr" 963 certamina PI cunto Lr" ' 964 locas] cocas L2 durior] durioras L2, durior** L ipsos P5"''', ipsas uel ipsis P5'°" 965 iaces G 966 quia] qui L2 968 transgressions Lr honus CLo" Lr P2" ' P5" V fonti L" L2 honore Mo"''' 969 ortum P6" 970 ducumenta quae C P6" ' noxiae P5" P6" 971 suo P5" te] оm. L2, inter Un. L P5 972 sub*it L intorserit PI, iter serit P6" 973 habitum] bitum L2, abitum Per ugi belle L2 975 post 976 Lo addicitL2 missitLP7 962 electo latrone] cf. loh. 18, 40 965 deponis amictum] cf. Act. 7, 58 ueste cares] cf. Gen. 3, 7; Act. 22, 23 973/975 cf. Act. 22, 24

966

380

HISTORIA APOSTOLICA II

Nota querela locis ut sit superanda, canemus : Paulus gesta loquens socios ibi lumina dudum Conspexisse suos, uocem tamen auribus illam Non hausisse refert ; at tunc, quo tempore caecus 980 Decidit, et uocem comites audisse leguntur. Sic uariat narrantis opus. Sed utrumque necesse est Concinat haud dubium ; nam tunc audisse feruntur, Accepisse sonum, nunc non audisse profecto. Haec rationis erit simplex uia : lure negatur 985 Vox quoniam confusa loqui neque creditur illud A sermone dari, quod non in pectore condit Accipiens ; dubia tantum stimulatus ab aure Ambiguusque fragor solas diuerberat auras ; Sic audisse simul, sic non audisse leguntur. 990 Altera pars sonitus, certae est pars altera uocis, Et fert atque refert geminam res una figuram. 978/979 uocem ... auribus ... hausisse] cf. Verg., Aen. 4, 359 uocemque his auribus hausi; Ouid., Met. 13, 787-88 auribus hausi / talia dicta; Ouid., Met. 14, 309 multa auribus hausi; Stat., Theb. 10, 771 auribus ... hausi; Ouid., Trist. 3, 5, 14 auribus ilia bibi 980 Decidit et ...] Ouid., Amor. 3, 7, 34 984 haec rationis erit] cf. Lucr. 2, 53 sit haec rationis iure negatur] cf. Arator 2, 939 986 in pectore condit] cf. Verg., Aen. 12, 950 sub pectore condit; Ouid., Met. 15, 458 in pectora condi; Manfred., col. 651C pectore conde 988 diuerberat auras] Verg., Aen. 5, 503; c£ Verg., Aen. 9, 411 diuerberat umbras; Lucr. 2, 152 diuerberat undas 991 Et fert atque refert] cf. Verg., Aen. 4, 438 = 12, 866 = Lucan. 2, 13 = Sil. Ital. 3, 60 = Val. Flacc. 7, 112 Fertque refertque; Rut. Nam. 2, 28 Qua fert atque refert 976 quaerela L V, querella Mo Pi P5 superabunda Va" cantemus L2 977 socios ibi] socia sibi L ibi] sibi Li Pi P3 P5 P6" limina L" ' 978 tame*** P6 aribusG"" ullam С Lr Pm 979 ausisse С G LU L2 Pi Р2" Р5" Р6 V Va Perugi, audisse Lo Lr P5'°"' at] оm. L2, inter lin. L cçcos L" '', cocus PI, coecus Perugi 980 decedit P5" ' , dedici L2, cecidit P3 ausisse ss. uel audisse P5 982 concinnat L2, concinnant L°''' haut G P6'°"', aut P6" , aud L2 tunc] tam PI 983 accipisse EL2P5 P6" PI, audisse Pi" sonum] donum Perugi non] inter lin. G prophetae Li" '' 984 iurae Pm negantur P5" ' 985 quoniam] post loqui G, quon dam Pm, quomodo Perugi neque] nec Li Lr 986 dari] dara L2 quo P6°' in] оm. L2, inter lin. L peccatore P6 987 accipiens] aspiciens PI tamen Li" 988 ambiguosque P4" P5" fragor] inter lin. Lo sola L2 deuerberat PI aures uel auras Lo V, aurs P3, aures Mo" 990 certe P6'°" Vi, certa C G L2 Lr P2 Pi P3 PI PmV Va Migne Per ugi 991adqueP6 refert] fert P5" PI una] illa P5" ' 977/979 Paulus - refert] cf. Act. 22, 9 979/980 at - leguntur] cf. Act. 9, 7 989 sic - simul] cf. Act. 9, 4-7 sic non audisse] cf. Act. 22, 9

HISTORIA APOSTOLICA II

381

XL. De eo ubi sanctus Paulus in castris tortus et flagellis est caesus. Contra quem Iudaei quadraginta coniurauerunt, ne comederent aut biberent, priusquam occiderent Paulum euntem ad tribunum Lysiam. Quod cum prodidisset propinquus Pauli, nocte a tribuno missus est Caesaream ad Felicem praesidem, ubi causam dixit cum Iudaeis et oratore eorum et postea apud Festum successorem, a quo appellauit ad Caesarem ; uinctum enim Felix seruari fecerat successori. Agmina supplicii feruentia corpore Pauli Poenarumque graues euoluere uersibus iras Causa monet, sed lingua pauet. Fugiamus ab ista 995 Parte, dolor, ueritique nefas tam triste premamus Eloquium, ne forte legens sua fletibus ora

993 euoluere uersibus] cf. Ouid., Trist. 2, 307 uersus euoluere euoluere ... iras] cf. Stat., Theb. 2, 150 = Silu. 1, 1, 41 euoluere curas 995 dolor - nefas] cf. Verg., Aen. 4, 563 dolos dirumque nefas nefas ... triste] cf. Arator 2, 961 996 fleti bus ora] Martial. 10, 26, 5; Ouid., Met. 11, 419; lltas Lat. 331; Boeth., Cons. 1, 1, 4; Ven. Fort., Cam. 6, 5, 203

XL. De eo ubi - fecerat successori] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus apostolus ad Italiam sub militari custodia desdinatus( !) est .xiiii. diebus ac noctibus continuam pertulit tempestatem Vi de eo] оm. Lr in castris] in carcere in castris P6 et flagellis] flagellis С Li PI, flagellus L2 contra quem] quia С quadraginta Iudç V coniurauerunt] secum iurauerunt V commederent L, cumederent PI, commederunt L2, manducarent Li aut] ut L2, аc P3, uel C P2 priusquam - Paulum] priusquam eum occiderent P2 Paulum euntem - successori] оm. Va Lyssiam L L2, Lisiam Lr prodisset PI propinquis L2 Pauli] + Paulus С a tribuno] оm. Р2, ad tribuno Lr, qua L Li L2 P6, ea V Cessariam PI, Cessaream L2, Cesareum C, Cesariam P6, Ceream Li Filicem PI ubi] qui ibi G causa V dixit] + disputans P2 cum Iudaeis] de ludeis L Li L2 P6 V cum Iudaeis - et postea] оm. Lo oratore eorum] oratore Tertulio C, orator eorum V et postea] et quomodo P2 successorem - successori] successorem Felicis Cesarem appellauit uinctum enim eum Felix seruari fecerat Festo qui ei successerat P2 a quo] de quo V, de qua L Li L2 P6 ad] оm. G Lo Cessarem PI uictum L2 V, uinctos Lr" ' , uinctus Lr'"" enim] enim eum G L L2 Lo Pi P3 P5 P6 PI, eum С seruare С PI fecerat seruari Lr successori] + Festo Lo, successerat L2 992 suppliciis G 993 poenarum P5"''', menarumque L2 uoluere P6" uorsibus G 994 monet] mouet С linguas L2 figiamus P6°''' 995 parte] parto L2 dolos E G Mo P4" T Migne ueritique] ueritatique L2 premanus Va Vi

992/994 agmina - monet] cf. Act. 21, 31. 35-36; 22, 22-23; 23, 12-15. 21. 27

382

HISTORIA APOSTOLICA II

Compleat et largis humescat pagina guttis. Nec tamen haec poterant animos satiare cruentos ; Ardet amor scelerum cupiuntque in sanguine Pauli 1000 Sacrilegas uersare manus. Quae dura malorum Vota ! Quater deni uesanae stirpis alumni Imposuere sibi non ullum sumere potum Primitus atque cibum quam parta caede daretur ; Hinc magis esse dapes. О pallida cordis imago ! 1005 Pocula sunt, Iudaea, tibi meliora cruoris Quam laticis, nullasque uolens contingere mensas Esuris ad facinus saturamque cadauere iusti Quaeris habere famem. Non haec ieiunia Moyses Condidit exemplo tot consummata diebus,

997 Compleat et ...] Lucr. 5, 593 humescat - guttis] cf. Ouid., Trist. 4, 1, 96 umidaque est fletu littera facta meo 999 Ardet amor ...] cf. Ouid., Heroid. 5, 105 Ardet amore tui 1000 Sacrilegas uersare manus] c/^Walahfr., Cam. 2, 128 Sa crilegas spectare manus ;Tibull. 2, 4, 26 sacrilegas sentiat ilia manus; Sedul., Pasch. Carm. 5, 96 sacrilegas mouisse manus dura malorum] Sil. Ital. 14, 618 1001 (Vota) quater deni] cf. Ouid., Met. 7, 293 Ante quater denos; Ouid., Ep. ex Ponto 3, 2, 50 Perque quater denos quater deni] defigura, cf. Aug., In loh. 17, 4.6; Aug., Serm. 125, 9; 252, 10-11 ... uesanae stirpis alumni] cf. Ouid., Met. 2, 633 diuinae stirpis alumno; Sil. Ital. 1, 106 = 1, 514 stirpis alumnos; Auson., Mos. 79 numerosae stirpis alumnos ; Ligurinus 3, 624 Romanae stirpis alumnus 1002 . . . sumere potum] cf. Bonif., Cam. 1, 306 sumere potus 1004 Hinc magis esse ...] cf. Lucr. 6, 773 Et magis esse; Ноr., Ars poet. 36 Non magis esse 1005 Pocula sunt ...] Verg., Georg. 3, 529 1006 ... contingere mensas] Verg., Леи. 6, 606 997 et] inter lin. P6 humectat T 998 nec] hec L2 animos poterant Li satiare] saturare Mo P4 Vi creuentos P6 999 capiuntque L" L2 1000 malorum] mallorum L2, laborum P4 T 1001 uota] loca L2 quaterdeni Migne Perugi uesane К uesa*nae P6 stripis Va 1002 nullum L2 Pi" P5" P6" sume L2 1003 primus P4" adque PI, quam Pi" quam] оm. L2 parta] interUn. Li, ss. uel facta P5P6, facta CL2 Lr P2 PI Perugi cede Lr caede daretur] caderetur L" , sedare PI 1004 inmago L2 1005 sint Mo"' Iudaea tibi] inter lin. Li 1006 latices E Pi" p4" P5" рв" V'' nullamque L2 uolans Lr" mensus L2, men ses Li"''' 1008 quaeris] fueris L2 famim С Muses P6'°" , Moses Migne Perugi, mores PI 1009 condedit P6" , condixit L2 consumata Perugi

1001 quater deni] defigura, cf. Exod. 16, 35; Num. 14, 33; 32, 13; Deut. 2, 7; 8, 2; 29, 5; los. 5, 6; 14, 7; Neh. 9, 21 ; Act. 23, 13; 23, 21 1001/1003 quater deni - daretur] cf. Act. 23, 13; 23, 21 1008/1010 non haec - tela moues] cf. Exod. 34, 28

HISTORIA APOSTOLICA II

383

1010 Vt memoras, quot tela moues ; totque inspicis annis Secretas patuisse uias, ubi diuite nimbo Fluxerunt de rore cibi rupisque uicissim Arida fudit aquas. In quo meruere parentes Diuina bonitate frui donisque supernis iois Enutrire animas, numero crudelis ab ipso Tu saeuire uenis pollutaque foedera iungis Agminis, ut plures faciat mors una nocentes. Comperit haec Lysias Pauli uulgante propinquo Quoue parent aduersa loco. Monet ocius ergo 1020 Clam sua iussa tegi noctisque in tempore cautus Obscurum praeuenit opus lectisque maniplis Imperat, ut tuto Paulum comitentur honore. Gloria de meritis a te, delator honeste, 1010 Vt memoras] Martial. 12, 53, 6; cf. Ouid., Met. 13, 47 = 15, 414 = Ouid., Trist. 4, 4, 65 = Val. Flacc. 2, 26 = Lucan. 9, 513 ut memorant 1011 diuite nimbo] Lucan. 9, 659 1013 fudit aquas] cf. Propert. 2, 26c, 50 profudit aquas 1014 diuina bonitate frui] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 407 Domini bonitate fruuntur 1015 ... crudelis ab ipso] c/!Verg., Aen. 4, 661 = Ouid., Met. 9, 177 crudelis ab al to 1016 pollutaque foedera] cf. Sil. Ital. 17, 86 polluti foederis 1017 mors una] Lucan. 3, 197. 689; Sil. Ital. 1, 281; Stat., Theb. 1, 109; 9, 280 1019 Quoue parent] cf. Stat., Achil. 1, 737 quidue parent ocius ergo] Lucr. 3, 184 1020 in tempore (cautus)] cf. Ouid., Met. 12, 512 in tempore nudus; Stat., Theb. 7, 522 in tempore carus; Lucan. 4, 477 in tempore rebus 1022 comitentur honore] cf. Verg., Aen. 11, 52 comitamur honore; Verg., Aen. 11, 61 comitentur honorem; Ermold. Nigel., Ludow. 4, 423 comitantur honore; Wandalb., Martyr. 616 comitatur honore; Cand. Fuld., Eigil. 17, 112 = Hrotsu., Cesta 662 comitatus honore 1010 ut] et L2 memores P7" ' quod P5" P6" tela] inter lin. P2, telas P6" '' inpicis L" L2 animus L2 1011 patuiisse L2 diute L2, deuit*e L" 1012 rupesque E" Li" Lr Pi P4 P5'°" P6'°" V Va Migne Laistner(1954 :2U), rupeque Perugi 1013 fuit P5" P6" in] inter lin. L Lo, оm. L2 qua Perugi 1014 donisque] bonisque L"' superbis L" ' L2 1016 tu] te L2Lo saeuire] seruire L2, sçui*re P6 1017 plures] puluere L2 fa cias L2 1018/26 оm. E 1018 ha P5" Lyssias L2, Lisias Lr P6 V Vi uulgate Lo"'' propinqui L2 1019 queue G parant s5. uel pa rent К parant CLL2Lo Lr P4 P6'°" PI Bieler(1955:16I) laco P5" mouet L2 1020 suam P6"''' noctisque] noctis qui L2 P2, notis qui PI cautos Li" 1021 prauenit L2 1022 toto L" Li L2 Pi 1023 mitis P5" delatur L2 1023a Apostropham facit ad ipsum proditorem V

1010/1012 totque - cibi] cf. Exod. 16, 14; 16, 35 1012/1013 rupisque - aquas] cf. Num. 20, 11 1017/1029 agminis - est] cf. Act. 23, 16-24 1023 delator] cf. Act. 23, 16

384

HISTORIA APOSTOLICA II

Non aliena foret, quodque est ad praemia rarum, 1025 Proditione places ; nec te constantia laedit, Quam sceleri seruare times. In crimine uirtus Crimen erit, cumque ad facinus sociantur iniqui, Est ibi culpa fides, quam tunc in laudibus ornat Verus honor, cum causa pia est. Stipantibus armis 1030 Caesaream mox Paulus adit, quo turba cucurrit Rhetore fulta suo, qui praesidis aure potitus Irrita uerba dedit. Contra sic denique Paulus "Optime praeses", ait "dudum te nouimus omnes Iustitiae documenta sequi comitemque modestam 1035 Consiliis hanc esse tuis, quae gratia suadet Fidere nec dubium tali sub iudice fari. Non Legis templique pium uiolauimus usum Nec sermone uago populares mouimus auras. 1024 Non aliena ...] Нor., Ep. 1, 19, 22; Martial. 12, 52, 13; Val. Flacc. 5, 508 ad praemia (rarum)] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 1, 2, 121 ad praemia uelox 1025 Prodi tione places ...] cf. Ouid., Met. 8, 56 Proditione potens 1028 Est ibi ...] Ouid., Fasti 6, 206; Ouid., Ep. ex Ponto 2, 8, 4 ... laudibus ornat] Sidon., Carm. 15, 121; cf. Milo, Sobr. 2, 69 laudibus ornans 1029 causa pia est] App. Verg., Ciris 157 stipantibus armis] Lucan. 10, 534; Sil. Ital. 1, 47 1030 turba cucurrit] Propert. 4, 8, 2 1032 irrita uerba] Ouid., Rem. am. 678 uerba dedit] Mar tial. 2, 76, 2; 9, 67, 4 contra sic] Verg., Aen. 1, 325; Sil. Ital. 8, 114; Val. Flacc. 6, 307 sic denique (Paulus)] cf. Verg., Aen. 3, 439 sic denique uictor 1036 sub iudice (fari)] cf. Stat., Theb. 7, 509 sub iudice posce; Sil. Ital. 13, 603 sub iudice culpae; Pers. 5, 80 sub iudice palles; Нor., Ars poet. 78 sub iudice lis est 1038 cf. Claud., Pan. Prob, et Olyb. Cons. 31 uagis sermonibus aures; Boeth., Cons. 2, 7, 63 ad populares auras 1024 alia Vi"'' quoique L praemia rarus P6'°" , praemia rerum P5'°" , praemiarum P5" P6" rarus uel rarum P6, rerum P3"''" , rarus L2 PI 1025 placis P5" , pacis P6" 1026 quam] que PI sceleris L2 Pi P2 P5" Pm Va uirtus] uitus P6, iusti Pi 1028 ibi] tibi L2 P2 P3 Migne Perugi orna Perugi 1029 casa L2 1030 Ces*aream L, Cessaream P6 adiit L2 1031 retore P6'°"', rhettore P6" , rhethore Mo, rethore CGLLiLrP3 PI PmV Perugi predis P6 aures Lr, aula Pi P5"' potitis P6" ' , potius L" L2 1032 inrita P6" Perugi 1033 obtime Li L2 P4 P6 V ait] оm. Perugi 1034 modeste P5" ' , modestum С' 1035 suadit P5" P6" 1036 ne E" tali sub iudice] talis ubi iude L2 1037 leges P2 uiolabimus Mo PI, uiolamus Va, uolauimus C" 1038 populares] uulgares Li auras] оm. L2, inter Un. L, ss. uel aures C, aras P5" ' , aures C ' Lo" ' MoP2P3P5'°" PmV 1029/1032 stipantibus - dedit] cf. Act. 23, 31-24 Act. 24, 10-21 1038 cf. Act. 24, 12

1032/1047 contra - Christus] cf.

HISTORIA APOSTOLICA II

385

Vrbibus ex Asiae uenientes soluere dona 1040 Coepimus ad purum semper spectantia uotum. Quis, rogo, liber erit, si res facit ista nocentem ? Eloquor haud metuens - neque enim discrimina nouit Formidare fides — audent quam dicere sectam Luminis esse uiam nec discordare nouellis 1045 Jura uetusta patrum ; fas est modo credere cunctos Corpora de tumulis iam posse resurgere, postquam Detulit inde suum, qui condidit omnia Christus." Obstupuit Felix amisso nomine, uincla Quem faciunt aliena reum, quorum obice Paulus 1050 Stringitur et Festi seruatur praesidis anno. Linquimus hic, nimium ne gaudia nostra morentur, Ad Latium iam, Paule, ueni ! - certamina crebro Quae fuerint agitata foro quantique legantur Iudaici fluxisse doli. Nam talia Paulus 1055 "Caesaris ad solium uos prouoco ; Caesaris" inquit, "Appello Romanus opem". Cui Festus: "Abibis,

1041 Quis rogo ...] Martial. 10, 66, 1 facit ista nocentem] cf. Iuuenal. 6, 647 facit ira nocentes 1044 luminis ... uiam] cf. Ouid., Ibis 260 luminis ... iter; Arator 2, 125 lucis iter 1047 ... qui condidit omnia Christus] Pass. Arn. 902; cf. Paul. Nol., Garni. 21, 774 = 23, 105 qui condidit omnia uerbo; Vita Galli 649 = Walth. Spir. 6, 85 qui condidit omnia solus 1051 gaudia nostra morentur] cf. Martial. 8, 21, 1 gaudia nostra moraris 1055 Caesaris ad solium] cf. Iuuenal. 5, 4 Caesa ris ad mensas

1039 uenientis P2" 1040 murum P5" P6" exspectantia E L L2 P6"' 1041 rogo] inter lin. Li, iam T, ergo L2, iam 55. rogo uel interrogo P4 nocente L2 1042 eloquar G P3 Perugi metuens] metu est L2, metuam Perugi discrimine C" 1043 audeat L2, haudent Mo 1045 uetu sta] uesta L2 cuntos P6" Pm, cuntis P6'°" , cunctis GLo 1046 surgere P5 P6" ' 1047 detulit] retuht Li 1048 obstipuit С E G Li Lo Pi P5" P6" PI Va ammisso P7, omisso Perugi uincula Va 1049 quem] que L2 abice L2 1050 seruatur] seruatur in P5" 1051/59 от. E 1051 liquimus PI hinc Li'm Lo" Иж P3 Pm Va 1052 Laticum P5" P6" ' 1053 fuerant С Lr P5'°" quantique] quanti quae P6 leguntur P2 1054 Iudaice Mo" P4" P5" P6 Vi, Iudaice ss. uel Iudaici T, Iudaicis Pi " '' 1055 Cessans L" ' L2 1056 abib*is P6, adibis Mo T

1048/1050 cf. Act. 24, 25-27 7 1054/1057 cf. Act. 25, 10-12

1051/1054 linquimus - doli] cf. Act. 25, 1-

386

HISTORIA APOSTOLICA II

Vt cupis, Augusti citius uisure tribunal." Non stimulante metu fugiens discrimina Paulus Iudicii uitauit onus ; mens anxia semper 1060 Pro uita meliore mori ; sed muneris auctor Praeconi testique suo iam dixerat olim, Quod Romam uenturus erat. Clementia Iesu Omnibus in terris fidei sitientibus haustum Pocula dat de uase suo cunctosque rigari 1065 Multifluo sermone iubet, meruitque uenustas Nominis occidui de lumine crescere uerbi. XLI. De eo ubi sanctus Paulus sub custodia militari ad Itali an! nauigans, ita ut etiam Syrtes incideret et nauis instru menta disrupta sint, quattuordecim diebus pertulit tempestatem, ut nec solem nec stellas uiderent nec cibum

1057 ... uisure (tribunal)] cf. Martial. 10, 44, 1 uisure Britannos 1058 stimulante metu] Lucan. 6, 423; Sedul., Pasch. Carm. 5, 301 1059 mens anxia semper] cf. Val. Flacc. 5, 50 mens anxia Colchis; Claud., De cons. Stil. 1, 39 mens ardua sem per 1060 ... muneris auctor] Ouid., Met. 2, 88; 5, 657; 7, 686; 8, 430; 10, 673; 13, 670; Martial. 9, 99, 8; Stat., Silu. 4, 6, 108; Claud., Carm. 1, 72 1061 ... iam dixerat olim] cf. Hincm., Carm. 7, 2, 15 quod dixerat olim 1062 ... clementia Iesu] cf. Arator 2, 228; 2, 520 clementia Christi 1064 Pocula dat] cf. Martial. 11, 26, 4 Pocula da

1057 uisuire L2, uisuraeP6" ' 1058 fugens L" ' 1059 in marg. Pi iudicia P5" sonus L"''' P5" P6" , opus L'°" PI, honus Lo P2 К bonus Lr noxia Mo" 1060 meliora LÍ mori] sequi Li" muneris] numeris L2 1061 dixerit Lr" 1062 quod] que PI Ihsus L2 1063 in marg. C haustrum L2, austum Va, auctum P5"' 1064 procula L2 uasse PI, uasae Lr unctosque P5"' 1065 multifilio P6" meruit Li uetustas Lo" Pm Perugi, uenusta Va 1066 numinis С crescere] crebro Lo" XLI. De eo ubi - sunt eiecti] оm. E MP4 PmT Migne Perugi, De eo ubi Paulus apos tolus ad Italiam sub militari custodia destinatus .xiiii. diebus ac noctibus pertulit tempestatem Vi Paulus] оm. L custodiam L2 ita ut - et nauis] poene Sirtes incidit ac nauis P2 Syrte L2, in Sirtes Li incideret in Syrtes P3 incederet L Li" ' P5" PI et nauis] nauis К naues P5" sint] ss. uel sunt P5, sunt С P3 P6 PI V Va, sunt et P2 quattuordecim - sunt eiecti] et reliqua Va pertulit - ut nec] facta est tempestas ita ut nec P2 uiderent] оm. Li, uiderent nauigantes P2 cibos С Lr adlocutus est L2, alloquums 1060/1066 cf. Act. 23, 11

HISTORIA APOSTOLICA II

387

sumerent. Qui postea allocutus est desperantes, quod ei a Domino nuntiante angelo sint concessi, hortatusque est eos, ut panem, sicut ipse comedebat, acciperent ; et sic ad Melitem insulam peruenerunt ; ibi fracta naui omnes incolumes sunt eiecti. Soluerat Eoo classem de litore uector Austri nactus opem, cuius spiramine laeta Crebrescente uia uelique patentibus alis 1070 Aequora findebat puppis. Sed mite quid umquam Ventorum tenuere doli ? Mox flatibus Euri Rupta quies pelagi tumidisque incanduit undis

1067 soluerat Eoo ... uector] c/! Verg., Aen. 11, 4 uictor soluebat Eoo Eoo ... li tore] Val. Flacc. 5, 245 1069 uelique patentibus alis] Beda, Vit. S. Cuthb. 6, 12; cf. Verg., Aen. 3, 520 uelorum pandimus alas patentibus alis] cf. Stat., Theb. 8, 360 patentibus aruis; Verg., Aen. 1, 397 = Sil. Ital. 9, 515 stridentibus alis; Sil. Ital. 13, 840 plangentibus alis; 17, 248 nigrantibus alis; Stat., Theb. 10, 148 umentibus alis 1071 flatibus Euri] Verg., Georg. 2, 339; cf. Karol. et Leo 10 flatibus Eurus 1072 Rupta quies ...] Val. Flacc. 3, 46; cf. Stat., Theb. 2, 125 Uli rupta quies Rupta quies pelagi] cf. Lucan. 1, 239 Rupta quies populi; Stat., SUu. 2, 2, 26 Mira quies pelagi; Lucan. 5, 442 Saeua quies pelagi tumidisque incanduit undis] cf. Catull. 64, 13 incanduit unda ; Vita Leudegarii 2, 324 undis incanduit atris ; Martial. 14, 181, 1 tumidis ... in undis; Ouid., Trist. 1, 5, 77 tumidis qui regnat in un dis; Ouid., Ibis 275 tumidis Neptunus in undis; Stat., Theb. 9, 315 quis tumidis ... undis

est Lo desperantes] disperantes L L2 PI, desperatos Lo Pi, desperatos ss. uel de sperantes P5 quod] quae PI a domino ei V ad domino L2 nuntiate L" L2 sint concessi] interire V oratusque C, ortatusque Lr est eos] оm. P3, est GLLiL2 Pi P5 P6 ut panem] оm. Li sicut] ut sicut V co medebat] comebat G L3 P2 Vi McKinlay Miletum ss. uel Miletem Lo, Miletum LLiL2P2 P6, Miletem И P3 P5'm, Militem С G P5" PI, Militum V insulam] оm. V, insilam L2 ubi ss. uel ibi P5, ubi Li Lo Pi P2 P3 P6, ibique V incolumes] оm. C PI, incolomes G sunt eiecti] ss. uel euaserunt P5, euaserunt С Li Lr PI euecti ss. expulsi Lo, iecti G 1067 Eo С ' L" L2, Aeoo С littore Migne 1068 nanctus LL2 spiramina P4" P5" P6" 1069 crebriscente L L2 uelisque Vi" 1070 fundebat Lo" ' Pm" ' V '' mitte C" L2 P2" ' mite quid umquam] ss. uel mobile marmor Li, mobile marmor (ss. aequor) P3 1071 doli] inter lin. P5 P6 fratribus Perugi 1072 palagi L" ' Li tumidis Li

1068 cf. Act. 27, 13

1071 cf. Act. 27, 14

388

HISTORIA APOSTOLICA II

Caerulei pax ficta maris. Furit undique pontus Attollensque suas irato gurgite moles 1075 Denegat abreptae uestigia certa carinae, Quae suspensa polis deiectaque iungitur aruis Terrarum caelique sequax. Caret artis amicae Praesidiis manus apta rati, gelidoque pauore Deponunt animos nigroque sub aere caeci 1080 Naufragium iam iamque uident, clausoque profundo Mortis imago patet. Vastas percurrere Syrtes Historica ratione uocor lacerosque rudentes Et claui fragmenta sequi, sed non ego linguam 1073 Caerulei ... maris] cf. Val. Flacc. 8, 3 caerulei ... aequoris; Ouid., Trist. 1, 4, 25 caerulei ... ponti furit undique pontus] Beda, Vit. S. Cuthb. 6, 14; с/! Lucan. 5, 570 ferit undique pontus; Stat., Theb. 6, 625 furit undique clamor; Verg., Aen. 3, 193 undique et undique pontus 1074 attollensque ... moles] cf. Verg., Aen. 1, 134 tollere moles gurgite moles] Verg., Aen. 2, 497 1075 abreptae uestigia certa carinae] Beda, Vit. S. Cuthb. 6, 15 uestigia certa carinae] cf. Lucr. 1, 406 uestigia certa uiai; Lucr. 4, 87... uestigia certa; Ouid., Met. 10, 710 uestigia certa secuti 1076 cf. Verg., Aen. 1, 106-07 hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens / terram inter fluctus aperit 1077 Terrarum caelique] Lucr. 5, 344; Stat., Theb. 1, 498 Terrarum caelique sequax] cf. Boeth., Cons. 3, 9, 2 Terrarum caeli que sator 1078 manus apta] Ouid., Ars am. 1,693; Stat., Theb. 3, 306 1079 Deponunt animos ...] Verg., Aen. 5, 751; IliasLat. 620; cf. Sil. Ital. 15, 633 Deponunt abitus nigroque sub aere caeci] cf. Iuuenal. 10, 50 crassoque sub aere nasci; Stat., Theb. 10, 861 uacuoque sub aere pendens 1080 ... clausoque profundo] Sil. Ital. 10, 377 1081 mortis imago] Verg., Aen. 2, 369; Ouid., Trist. 1, 11, 23; Ouid., Met. 10, 726; Ouid., Amor. 2, 9b, 41; Arator 2, 947 uastas ... Syrtes] cf. Verg., Aen. 1, 146 uastas aperit Syrtis percurrere Syrtes] cf. Ouid., Amor. 2, 16, 21 perrumpere Syrtes ; Val. Flacc. 7, 86 saeuas accedere Syrtes 1082 historica ratione] cf. Ouid., Amor. 3, 12, 42 historica ... fide lacerosque rudentes] cf. Lu can. 5, 594 laceros percussa puppe rudentes 1083 sed non ego] Verg., Ecl. 9, 34 1083/1084 linguam ... fragilem committo uadis] cf. Нor., Carm. 1, 3, 10-11 fragilem ... conmisit pelago ratem 1073 cerule P6°'', quaerulei L2 facta L" Li" furit] surgit L2 pon dus L2 Lr 1074 adtollensque V Perugi suos L'°" Mo" ' PI irato] rato L2, rotato P2 mole*s P6, molas P4 1075 arreptae Li, areptç Lr certa] ss. uel cepta P5 1076 deiectaque] delecta quae P6" 1078 presidis L" L2 abta Li rati] radii L2, regi L PI 1079 in marg. Pi negroque P6° ' are Pm" ' , ere P5" ' PI aere caeci] eraecceci L2 1080 iam iam que] iamque L" L2 Perugi uedent L2 clausaque Li" P5°' P6" ' 1081 petet P6" percucurrere LÍ Syrtas Mo" , Sirtes Lr 1082 hystorica Mo T uacor L2 lacerasque Perugi 1083 fracmenta V siqui L2 sed] оm. L2 1079 cf. Act. 27, 20

HISTORIA APOSTOLICA II

389

Tam fragilem committo uadis rapidasque procellas 1085 Aufugiam temptare diu, ne forte canenti Obruat exiguam uiolentior unda loquelam. Tangere pauca referí. Tutas conabor arenas : Praeuia fluctiuagae latuerunt sidera puppi Nec solis radiis sub nubibus emicat axis. 1090 Cumque dies multоs iam rite peregerit orbis, In pelago nox una fuit, quo tempore nullis Indulsere cibis. Quanta est, heu, poena timoris Supplicium nescire famis ! Dat semina causis Res mala saepe bonis. Tam clari nautica pubes 1095 Militiaeque cohors hominis tempsisset honorem

1084 rapidasque procellas] cf. Propert. 2, 16, 45 rapidas ... procellas 1085 ... for te canenti] Ouid., Met. 11, 162 1086 Obruat exiguam ...] cf. Ouid., Amor. 3, 1, 40 Obruit exiguas Obruat ... unda] cf. Ouid., Met. 11, 569 ... obruit unda; Ouid., Trist. 1, 2, 34 obruit unda meos; Sedul., Hymn. 1, 27-28 obruit unda nefas; Prud., Cont. Symm. 2, Praef. 44-46 Sic me tuta silentia / Egressum dubiis loquax / Infert lingua periculis; Prud., Cont. Symm. 2, Praef. 63-64 Facundi oris ut impetus / non me fluctibus obruat 1087 (Tangere) pauca refert] cf. Verg., Aen. 4, 333 Tandem pauca refert ; Verg. , Aen. 8, 154 Tunc sic pauca refert ; Verg. , Aen. 10, 17 Pau ca refert; Sedul., Pasch. Carm. 1, 276 plura referre pudet; Prud., Apoth. 1 pauca loquar 1088 ... sidera puppi] cf. Sil. Ital. 14, 255 ad sidera puppis; Stat., AMI. 2, 77 in sidera puppim 1089 nubibus ... axis] Helpidius 62 emicat axis] cf. Sil. Ital. 12, 637 emicat axe 1090 cumque dies multos] Lucr. 4, 973; cf. Ouid., Heroid. 21, 43 Cumque dies caris iam rite - orbem] cf. Iuuenal. 5, 21 iam turba peregerit orbem; Lucan. 1, 285 subegerit orbem 1091 nox una fuit] Lucan. 6, 693 ; cf. Lucan. 5, 627 nox illa fuit 1092 poena timoris] Lucan. 7, 644 1094 ... nautica pubes] Sil. Ital. 6, 351; Auson., Mos. 228. 238; cf. Veig., Ecl. 4, 38 nautica pinus

1084/1092 оm. E 1084 uadi L2 rabidasque C Lr Pi Pi P5 PmTViVa Laistner(1954:211) procellis PI" '', procelles Li" 1085 afugiam L2 P5" , abfugiam Pi P5"' , adfugiam P6, affugiam Lo testare Va, tentare Migne Perugi canendi P6" 1087 pangere U refers P5" , ferens G, libet С Va Migne Perugi haerenas P6, harenas С G Li Mo P3 V 1088 peruia P6"', praemia Perugi fluctuuagae PI la*tuerunt P6, lauerunt P5"''', celarunt Mo 1089 nec] haec P5"' solis] solidis Pi radis L2 axxis L L2 1090 peregerit] in marg. al. pergeret P6, peregeret Vi, pergerit L L2 1091 palago Li" , pylago P7 nullus L2 Pi P2" 1092 indulxere Perugi heu quanta est Lo 1093 semina] femina L2 1094 nam P5"" Pm clara L 1095 coors P4, chors L" , choors G Lo Lr P3 PI contempsisset Va 1089 cf. Act. 27, 20

1091/1092 quo - cibis] cf. Act. 27, 33

390

HISTORIA APOSTOLICA II

Prosperiore freto ; cuius custodia tandem Soluitur et saeuo uenerantur ab aequore uecti, Quem portum sensere suum. Gerit illa ruina, Ne lateat quod Paulus erat sanctusque patescat 1100 Assertore mari ; raptis elementa laborant Luminibus monstrare uirum mediisque tenebris Apparet radiata fides. Fit laurea iustis Ex pretio, quod terror agit, mansuraque uirtus Crescit in aduersis, quae testibus usa periclis 1105 Ad meritum discrimen habet. Stans denique Paulus Conclamata piis animat sic pectora uerbis : "O utinam nostris uoluisses, fida iuuentus, Consiliis parere prius, ne litora Cretae Linqueres insani rabiem passura profundi ! шо Non pelagi caelique minas, non triste tulisses 1097 Soluitur et ...] Ouid., Fasti 5, 304; Stat., Theb. 5, 285; 9, 498. 530; Val. Flacc. 1, 638 (Soluitur et uasto); 3, 351 1100/1101 raptis ... / Luminibus] cf. Martial. 4, 30, 10 Raptis luminibus repente; Lucan. 3, 713 stat lumine rapto 1102 ... laurea iustis] cf. Lucan. 1, 122 laurea Gallis; Ouid., Rem. am. 75 = Ep. ex Ponto 2, 5, 67 lau rea nobis; Ouid., Met. 1, 566 laurea ramis; Ouid., Ep. ex Ponto 2, 1, 67 laurea templis; Tibull. 2, 5, 81 laurea flammis 1103/1104 uirtus / Crescit in aduersis] cf. Lucan. 3, 614 Creuit in aduersis uirtus 1104 Crescit in aduersis] cf. Stat., Theb. 6, 683 Crescit in aduersum 1106 ... pectora uerbis] Aldhelm., De uirg. 1806; Coripp., loh. 4/5(4), 54 1107/1109 O utinam - profundi] Beda, De art. metr. cap. 3, lin. 93-95 1108 .. . litora Cretae] Verg. , Aen. 3, 122 1109/1110 rabiem ... profundi / ... caelique] cf. Verg., Aen. 5, 802 et rabiem tantam caelique maris que 1110 pelagi caelique minas] cf. Verg., Aen. 6, 113 pelagique minas caelique; Verg., Aen. 10, 695 minas ... caelique marisque; Sil. Ital. 12, 157 pelagique minas terraeque labores 1097 uerantur Pm, uecrantur L" L2 uicti E G L'°" Mo Pi" P6" Pm T Migne 1098 potum L2, portam L ille P4" illa ruina] unda ruinam E 1099 patescit Li" ' Lo" 1100 adsertore GL""' Pi P6 PI Perugi ma ris PI raptisque С G L'°" Lr PI Vi Migne Perugi elimenta L" ' L2 laborent Li" 1101 luminis P5" 1102 appareat L" L2 laura Per ugi iusti P6'°"', iustos PI 1103 agit] aut L2 1104 in] hinc L2 quae] quod PI Perugi usa] ipsa Perugi 1105 in marg. P5 1106 conclamansque G animatur L2 si P6" peccatora L2 P6 1107 in marg. P6 uoluisset Pm inuentus LL2 1108 parare L" L2 P6" nec L'°"' P6" Per ugi littora Migne Perugi Craetç P6, Cr*etç E 1109 linqueris L2 P6" ' PI, liqueris С H P4" T Vi Migne, liqueres Perugi, linqueret Pm insanie C" 1110 non] tam P2 pylagi PI minas] manes L2" '' tulisset Pm, tulissis P6 1097 et - uecti] cf. Act. 27, 43-44

1105/1112 cf. Act. 27, 10. 21

HISTORIA APOSTOLICA II

391

Iacturae populantis onus пec turbine tanto Desperata salus gemeret confinia mortis. Quae tamen humanum transcendunt gaudia uotum, Haec facile est praestare Deo, cui muneris usus Ш5 Hic potior quem nemo putat. Nam missus ab astris Angelus hoc placido ueniens denuntiat ore : 'Quam turbam uehit ista ratis, tibi rector Olympi Contulit, ut nullis figatur naufraga saxis.' Credite, uera forent пec spe frustrabor inani, 1120 Qui merui promissa Dei, concessaque nobis Insula portus erit, cuius statione licebit Arrepta tellure frui nauisque solutae

1111 Iacturae populantis onus] cf. Iuuenal. 13, 8 Iacturae te mergat onus ... tur bine tanto] Lucr. 6, 640; Sil. Ital. 10, 271; Sidon., Carm. 5, 190 1112 ... confinia mortis] Stat., Theb. 4, 615; Tibull. 3, 7, 70 1113 ... gaudia uotum] cf. Paul. Petric, Mart. 2, 295 = 5, 839 gaudia uotis; Ligurinus 3, 359 gaudia uoto 1114 Haec - Deo] cf. Lucan. 5, 42 praestate deis; Sedul., Pasch. Carm. 4, 6 Difficile est conferre Deo 1115 ... missus ab astris] cf. Verg., Aen. 10, 779 missus ab Argis; Arator 1, 850 1115/1116 nam missus ab astris / Angelus] Sedul., Pasch. Carm. 5, 326-27; cf. Aldhelm., Carm. eccl. 2, 17 Gabrihel misisset ab astris; Vita Landelini 186 Angelus excelsis missus descendit ab astris 1116 placido ... denuntiat ore] cf. Verg., Aen. 11, 251 placido sic reddidit ore; Ouid., Met. 8, 703 = Verg., Aen. 7, 194 = Sil. Ital. 6, 457 placido ... edidit ore 1117 ... tibi rector Olympi] Lucan. 2, 4; Prisc., Anast. 162; Wipo, Tetral. 99; cf. Arator 1, 37 1119 spe frustrabor inani] cf. Verg., Aen. 11, 49 spe multum captus inani; Ilias Lat. 709 spe percussus inani; Val. Flacc. 4, 578 пec spe dubios solabor inani; Hildebert. Cenoman., Vita b. Marie Egypt. 726 pede nisus inanis 1121 cuius statione] Lucan. 9, 948 1122 ar repta tellure] Verg., Aen. 10, 298

1111 populanti L bonus Lr'°" V 1112 in marg. Lo disperata G LL2 P6 PI confina PI 1113 tamen] tunc PI transcedunt L" L2 grandia in marg. uel gaudia P6, grandia E G L2 P2 1115 quem] in marg. uel quam Lo, quam P2 Perugi ad Perugi 1116 hoc] inter lin. L Lr, haec Migne Perugi 1117/1125 оm. E 1117 turpam L L2, turba Perugi uebit L2 rates G L" P5" P6, res L2 tibi] uel P5" Olymphy P6, Olimphi C Lr V, Olymphi Pi, Olimpi P3 Pm 1118 nullus L°' L2 naufragas L°' L2 1119 creditae G P5" forent] fient Migne spe] inter lin. Lo 1121 insula] in sola P6" 1122 arrapta L" L2 tellure] tollere L" L2 frue G 1115/1123 nam - casum] cf. Act. 27, 22-26 erit

1119 uera forent] cf. Act. 27, 25 sic

392

HISTORIA APOSTOLICA II

Prospectare grauem nullo discrimine casum." His dictis rait ira maris sublataque dudum 1125 Lux reuocata micat, uelamine noctis aperto Pandere uisa solum quod praebuit hospita nautis Sicanio lateri remis uicina Melite. Ante tamen rabidos quam uincant aequoris aestus, "Soluite" proclamat Paulus "ieiunia fessi изо Et quarto decimo, sicut nos uescimur," inquit "Iam panem gustate die !" Memoranda figurae Sacramenta piae ualeant, qua lege probemus : Tempore quo primi fulserunt lumina mensis, Hoc numero currente die de carnibus agni 1135 Turba iubetur ali, quarum munimine tacto Libera Niliacas meruit uitare tenebras. Hinc spatio simili Paulus de gurgite mundi,

1123 ... nullo discrimine (casum)] cf. Verg., Aen. 1, 574 nullo discrimine agetur; Verg., Aen. 10, 108 nullo discrimine habebo; Verg., Aen. 12, 498 nullo discrimine caedem; Verg., Aen. 12, 770 nullo discrimine sacrum 1124 mit ira maris] cf. Ouid., Trist. 1, 2, 108 frangitur ira maris; Ouid., Met. 1, 330 Nec maris ira manet; Ouid., Met. 12, 36 maris ira recessit ; Val. Flacc. 1, 37 Ira maris uastique 1128 ... aequoris aestus] cf. Verg., Aen. 3, 397 aequoris aestu 1137 gurgite mundi] cf. Lucan. 8, 290 gurgite mundum

1123 cassum L" L2, pactum ss. uel casum С 1124 ruis L2 ira] ora Per ugi 1125 uocata P6"'', ereuocata P5" ', renouata Mo uelamina L'°" apperto L 1126 uita P6" ' ', iussa V quod] quo Pi hospita] hauspicia L2 1127 Siconio P4 " , Sicania L2, Siccanio Lo lateris L PI remis] te nuis Perugi Milite G" PI, Milçte E, Milçte L Lr P4, Miletç С T Vi, Miletae Mo, Milete G'°" Li L2 Pi P2 Pi P5 Pm К Melitae Perugi 1128 rabidos] и. uel rabidi T, rapidos E Pi uinciant E" 1130 sicuti T Vi 1131 diem L2 P5" P6" memorande L2 P5" 1132 sacramente P6" pie P6'°" ualent P5'°"', uolant Р5" ' quae V 1133 primo L" P6'°" fluxerunt С 1134 de] оm. P2, cum P2 de carnibus] decernibus G" 1135 in marg. P5 ali] inter lin. Li ali quarum] aliquarum P6" ' monimine P6, nutrimine Pi" 1137 hinc] ss. uel hic G, hoc Mo" P4 T Vi, hic EL L2 Mo 'm P6

1125/1127 uelamine - Melite] cf. Act. 28, 1-2 1129/1131 cf. Act. 27, 3336 1130 quarto decimo] de figura, cf. Gen. 31, 41; II Cor. 12, 2; Gal. 2, 1 лит; Act. 27, 27 nox; Matth. 1, 17 generationes 1133 primi ... mensis] cf. Exod. 12, 2 1134 hoc numero] cf. Exod. 12, 6 agni] cf. Exod. 12, 3 1136 uitare te nebras] cf. Exod. 12, 12-13 1137 spatio simili] cf. Act. 27, 27 quarta decima nox

HISTORIA APOSTOLICA II

393

Quos auferre cupit, secum conuiuere suadet Et sacrum libare cibum, uestigia Moysi 1140 Obseruata legens. Quorum speculantibus actum Haec duo sunt diuersa locis sed proxima causis, Et repetita salus uno de fonte leuatur : Agnus Christus inest, panis quoque Christus habetur De caelo, quod et ipse docet ; qui corpore Iesum 1145 Sumpserit, hoste caret пec iam sua iura Pharao Aegyptusque tenet. Mox omnia daemonis arma His merguntur aquis, quibus ille renascitur infans, Qui captiuus erat. Salsae quoque fluctus abyssi Linquitur, et tetri superantur stagna draconis 1150 Ereptoque gregi largitur pascua Christus, Nominibus propriis, pastor iam uerus edenti. 1139/1140 uestigia - legens] г/ Verg., Aen. 9, 392-393 uestigia retro / obseruata legit; Verg., Aen. 2, 753-54 uestigia retro / obseruata 1141 Haec duo sunt ...] Ouid., Ep. ex Ponto 2, 2, 18 diuersa locis] Verg., Georg. 4, 367; Ouid., Met. 1, 40. 173; 11, 50 1142 Et repetita ...] Ouid., Met. 5, 473 de fonte leuatur] cf. Arator 2, 774 1143 agnus - panis] cf. Sedul., Pasch. Carm. 5, 403 Christus adest panis 1143/1144 cf. Sedul., Pasch. Carm. 1, 148 Quid referam innumeras caelesti pane cateruas 1144 quod et ipse] Martial. 4, 43, 10; Ouid., Heroid. 21, 227; Ouid., Met. 13, 223 ... qui corpore (Iesum)] cf. Lucr. 5, 273 qui corpore toto; Arator 1, 186 1146 ... daemonis arma] cf. Aldhelm., De uirg. 1858 diris certaret daemonis armis; Ermold. Nigel., Ludow. 3, 322 daemonis arma celer 1149 Linquitur et ...] Val. Flacc. 6, 689 1150 ... pascua Christus] cf. Sedul., Pasch. Carm. 2, 300 per pascua Christi

1138 quas P5" auferre] efferre Li P3 secum] inter lin. Mo conuiuere] conconuirere P6, cum uiuere G suasit Mo, suadit ss. uel suadet P5, suadit L2 P6" 1139 et] ut P5" P6" librare E" , libera PI Moyse C L L2 Lr P5" P6"''', Mosi Migne, Moisi Perugi, more PI 1140 spaeculantibus P6 1141 duo] sua Li" sunt] inter Un. P5 proximis Li" 1142 repenta P6" , petita PI leuatur] ss. lauatur P6, lauatur Li" P5" 1144 et] оm. P3 Vi Ihsu L2 1145 earet Perugi iura] inter lin. E Pharaho P6, Farao Li, Pharaon Lo 1146 mox] et mox L2 1148 captius L" L2 salsi L2 Pi" P2 P6 Pm, sale La, falsi Li Lr, false К falsae Perugi quaque P6" , que Vi habyssi PI, abyssy P6, abissi Lr 1149 tetris P5" , ceteri L2 superatur L2 1150 erepto G 1151 pastor] pascua P4 "' uer*us L edenti] ss. uel edendi T, edendi uel edenti P4 Vi, utenti С La, edendi E Mo P2 P5 P6 Pm

1143 agnus] cf. loh. 1, 29 panis] cf. loh. 6, 35 1144 quod - docet] cf. loh. 6, 35 1144/1145 qui - caret] cf. II Petr. 1, 4 1147 renascitur] cf. loh. 3, 3; 3, 5; 3, 7 1151 pastor] cf. loh. 10, 14

394

HISTORIA APOSTOLICA II

Hinc etiam Ecclesiae gerit aurea luna figuram, Quae quarto decimo de primo lampadis ortu Conspicitur iam plena die, quia corpore Iesu 1155 Creuit in orbe suo lucem factura perennem. XLII. De eo ubi sanctus Paulus in Melite insula, dum foco sarmenta congregaret, manum eius uipera tenuit; quem cum barbari dicerent homicidam et crederent moriturum, ille uiperam iactauit in focum; quem ita incolumem sunt mirati, ut quem superueniente tumore arbitrati fuerant inter ne, Deum appellarent. Pelleret ut Paulus crescentia frigora nimbis, Contulerat sarmenta focis. Cui uipera fixit Daemonis arma ferens surgentibus obuia fiammis Antiqua feritate manum gelidique ueneni

1152 Hinc etiam ...] Stat., Silu. 5, 1, 40; Ouid., Fasti 3, 147; 4, 632; 5, 281; Martial. 12, 94, 10 1153 lampadis ortu] Ligurinus 6, 14 1154 ... corpore Iesu] cf. Arator 1, 186; 2, 1144 1155 Creuit in ...] cf. Arator 2, 1104 1156 ... frigora nim bis] Aldhelm., Cam. eccl. 4, 2, 25 1158 daemonis arma] cf. Arator 2, 1146 arma ferens] Lucan. 7, 272; Val. Flacc. 8, 360; Stat., Theb. 2, 711 1159 gelidique ueneni] cf. Val. Flacc. 6, 85 gelidis ... uenenis; Claud., Carm. min. 49, 5 ge lido ... ueneno

1152 etiam] inter lin. P6, iam G ecclesia egerit E lunam P6" 1153 quarto] quanta L2 prime L2 La, primae С L Li Lo Lr P2 P3 Migne Perugi 1155 suo] inter lin. P5 facturam P6" perhennem Lr XLII. De eo ubi - appellarent] оm. E M P4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Paulus apostolus proiecta in focum uipera que manum eius occupauerat est inlesus Vi de eo] оm. Lr Milete CLLiL2 La Lo Lr Pi '°" P5 P6, Mileto P2, Miletene P3, Milite Pi" ' PI V, Militem G insulam G L2 dum foco] cum fo cos V congregeret Lr manus С quem] que PI barbabari L2 di cerent] оm. P2 crederent] + statim P2 iactauit] Iactauit P6 incolumen G Lo, incolomem C L Lr P2 P5" ' sed ss. sunt С ut quem] quia eum Lo Pi, ut eum quem P3, quia ss. uel ut quem P5, ut V timore L'°" V, tu morte PI fuerant] sunt Lo, quod fuerant V interire] in terra V deum] domi num La, ut deum Lo Pi P5 appellarent deum G 1156 pellere P6" nimbis] membris Perugi 1157 contuleret P6" ' sermenta Li L2, saVmenta P6 1158 obuiam PI 1159 gelique P6" '

1153 quarto decimo] cf. Exod. 12, 6

1156/1205 cf. Act. 28, 2-6

HISTORIA APOSTOLICA II

395

1160 Vulnus in igne dedit. Quid adhuc, male noxia serpens, A Domino reuocare cupis ueteresque rapinas In legis nouitate paras ? Quid, mortis amatrix, Cuius es ipsa parens, instauras bella redemptis ? Praedo uenis sed praeda iaces letumque ministrans 1165 Arboris alternis consumeris, improba, ramis, Postque crucem Christi mors est tibi portio ligni. Haud procul hinc aberant agrestia corda gerentes, Barbarica de gente sati, qui murmure diro Insonuere simul : "Satis est ex crimine fusi 1170 Sanguinis iste reus, nullis iam tutus in oris, Cui pelagus tellusque furent." Mortalia tractant Et diuina probant. Digito nam bestia pendens

1160 Vulnus in ...] Ouid., Rem. am. 47. 623 serpens] luuenc. 2, 217-219 ut ser pens ... sublatus honore est, / sic hominis natum tolli in sublime necesse est 1162 ... mortis amatrix] cf. Lucan. 8, 364 = Sedul., Pasch. Carm. 4, 93 = Drac, Laud. dei 3, 421 = Aldhelm., De uirg. 2718 = Vita Galli 1565 mortis amator 1163 ipsa parens] Ouid., Ibis 616. 624; Sil. Ital. 5, 69; Claud., Carm. min. 8, 4 1164 praeda iaces] cf. Martial. 7, 27, 4 Praeda iacet nostris; Lucan. 10, 21 praedo, iacet ... le tumque ministrans] cf. Sil. Ital. 13, 295 letumque ministrat 1166 mors - ligni] cf. Sedul., Hymn. 1, 61-62 Aspera mors populis ligno deducta cucurrit: / Aufertur ligno aspera mors populis 1167 Haud procul hinc ...] Verg., Aen. 8, 478. 603; Ouid., Met. 8, 624; Val. Flacc. 8, 185; Sil. Ital. 8, 179 ... agrestia corda] Ven. Fort., Carm. 3, 9, 101 corda gerentes] cf. Martial. 10, 103, 12 aspera ... geritis cor da; Val. Flacc. 4, 158 corda gerens 1168 gente sati] cf. Stat., Theb. 12, 475 gente satae; Val. Flacc. 3, 202 gente satum 1170 ... tutus in oris] Verg., Aen. 8, 323 1171 pelagus tellusque] cf. Lucan. 9, 304 = Sil. Ital. 4, 53 = Alcuin., Carm. 1, 1443 pelagi terraeque; Coripp., Ioh. 7(6), 172 pelago terraeque; Arator 2, 459 ... mortalia tractant] cf. Verg., Aen. 1, 462 mortalia tangunt; Ouid., Trist. 1, 2, 97 mortalia fallunt ; Arator 2, 929

1160 quod Mo" , qui P6 mala L" L2 Perugi 1161 uetetereque L2 1162 leges PI 1163 es] est L2 instaurus PI 1164 praedo] praeda L'°" praeda] praedo La P3 P5" praeda iaces] predaces P6" ' loetumque С E G L Li La Lo Mo Pi P2 Pi P4 PI V Vi, lectumque Pr 1166 postquo Li" P5"'' P6" Christi] domini T mors est] morem P6"' est] inter lin. Mo 1167 haut G aberant] ss. aderant P3, haberent L2, haberant PI aggrestia Mo conda P6" ' 1168 gente] stirpe Migne sati] sequi La 1170 sanguinis] + est V nullus P5 P6" ' PI tutis La horis ELi P3 1171 p*el*agus P6, pelag**us L pylagus PI furet P2, furit Pm, furunt Lo'°" P3'°" P5'°" Migne Perugi 1172 digitos P5"

1161 ueteresque rapinas] cf. Gen. 3, 1-5 1165 alternis ... ramis] cf. Gen. 3, 1; Act. 5, 30 1168 murmure diro] cf. Act. 28, 4

396

HISTORIA APOSTOLICA II

Excutitur proiecta rogis ; bene reddita flammae, Quam dedit ipsa prius, quae culpae protulit ignem, 1175 Vnde gehenna calet. Glacies tepefacta ueneni Soluitur in cineres gelidaeque superbia pestis Ex ardore pent ; focus hic rapidique uapores Non solitas uires capiunt atque árida secum Nutrimenta ferunt. Sed tu modo decoquis anguem 1180 Vsa tuo feruore, fides ; tibi subditur hostis Frigidus inque uicem faciens incendia flagrat Vipereo fumante gelu. Veniente tumore Labi posse ferunt. Quantum per inania currit Mens ignara boni ! Iam tunc de corpore Pauli 1185 Virus abest, oculis cum squameus exiit horror, Quem serpens antiqua dabat ; purgatus in amne

1173 reddita flammae] cf. Claud., De bell. Gild. 1, 126 reddite flammis 1175 gla cies tepefacta] cf. Sil. Ital. 3, 549 glacies cedit tepefacta 1176 Soluitur in cineres] cf. Verg., Aen. 4, 530 Soluitur in somnos 1177 ... rapidique uapores] cf. Lucr. 5, 236 calidique uapores 1178 Non solitas uires ...] cf. Stat., Theb. 11, 97 Non solitas acies 1178/1179 atque arida - ferunt] cf. Verg., Aen. 1, 175-176 atque arida circum / nutrimenta dedit 1183 ... per inania currit] cf. Tibull. 3, 7, 130 per inania curru; Heiric, Germ. 3, 107 per inania tollit 1185/1186 Virus abest dabat] cf. Sedul., Pasch. Opus 4, 3 sed squamei serpens maculosus horroris 1186 ... purgatus in amne] cf. Lucan. 7, 777 purgatus in ara

1173 excuitur L2 proiecto L2 rogis] rigis L2, roris La, focis Lo, ragis Per ugi reddite P6" ''", prodita La flammae] ss. uel igni C, flamma PI 1174 in marg. Lr P1 1175 in marg. Pi geenna P3 1176 ceneres P6 gilideque L2 superbie La pestes P5" 1177 fucus L2 hinc Li La Lo P2 P3P5'°" PmV rabidique С E G Lr MoT V Vi Perugi uapores] anda secum P5" P6" 1178 in marg. P5 P6 capiunt uires P2 adque PI aride L2 1179 numenta G" ' , nutum menta L2 ferunt] furent La mudo L2 dequoquis E Li L2 P2 V Perugi decoquis anguem] decoqui sanguinem L" L2 P6" anguem] ignem La, anguae PI 1180 usa tuo] usatus L2 tua P7 1181 flagrant L2 Perugi 1182 nipereo Perugi 1183 lapi P6" ferunt] furent La quintum L2 currunt L2 1184 mens] gens P2 P3 boni iam] bonam L" L2 iam] nam P2 1185 uerus P5" P6" cum] inter lin. P6 suameus Pm orror Lo"', error P2 1186 quam P6" purgatur Pi

1174 culpae] cf. Gen. 3, 1 Act. 9, 18

1175/1182 glacies - gelu] cf. Act. 28, 3-6

1185 cf.

HISTORIA APOSTÓLICA II

397

Aethereo Christique cruci sua membra relegans Nescit ab angue mori ; uorat haec quae flamma uenenum A sacris uim sumpsit aquis, quibus ustus anhebt, 1190 Qui dolet ad patriam ueteres remeare colonos. Incolumem sic stare diu mirata iuuentus Hunc ait esse deum. Tandem, rudis incola, disce, Qua regnet uirtute polis, qui talia confert, Vt famulos hoc esse putes ! Nunc causa figurae 1195 Plenius in clari cernenda est munere facti : Anguis, origo necis - nam mors hinc edita nomen De morsu peccantis habet — contraria iustis Vult retinere manum, quoniam manus apta ministrans Iure uocatur opus ; talem qui senserit hostem, 1200 Impiger excutiat Dominique uaporibus urat.

1188 nescit ab angue mori] cf. Iuuenal. 12, 28 nescit ab Iside pasci; Prud., Cont. Symm. 1 Praef. 51 morsum uulnificum lex pia pertulit; Prud., Cont. Symm. 1, 20-21 animam letali peste piatam / nosset ab interno tutam seruare ueneno 1190 ue teres - colonos] cf. Verg., Ecl 9, 4 ueteres migrate coloni; Ouid., Met. 6, 318 ueteres spreuere coloni; Ouid., Met. 15, 289 ueteres habuere coloni 1191 stare diu mi rata iuuentus] cf. Lucan. 3, 461 mirata est stare iuuentus; Lucan. 3, 406 mirata uetustas 1192 rudis incola] Lucan. 4. 592 1193 ... qui talia confert] cf. Vita Galli 645 quae talia confert 1196/1197 mors ... / De morsu] cf. Sil. Ital. 9, 383-84 morsu /adpetit et mortis premit in tellure dolores; Isid., Etym. 11, 2, 31 Mors dicta, quod sit amara ... siue mors a morsu hominis primi, quod uetitae arboris pomum mordens mortem incurrit 1198 ... manus apta] Ouid., Ars am. 1, 693; Stat., Theb. 3, 306; Arator 2, 1078 1199 iure uocatur] cf. Arator 1, 289

1187 hethereo P2 crucis P5" P6" , cruce L" L2 P2" religans L L2 PI, legans LI " ' , relocans P6, relogans P5" , refocans EMo" T VI, reuocans Mo'°" 1188 haec] hoc G Mo PI Pm VI Perugi quae] ss. quo P6, quoque G La Per ugi 1189 a] quae Perugi a sacris uim] sacris uimque С uim] uimque La sumpsumpsit P5, sumit С La Lr PI Perugi, sumsit V bustus P6" , hucus L2, iustus P5" PI 1190 docet PI remeasse T, reuocare La colonas Mo" 1191 incolomem E G L Lr P2 Pm T VI mirata] miserata PI inuentus L2 1192 hanc PI 1193 regnet uirtute] regnetur tute P~l regnatP-?" polis] bonis Li 1194 esse] posse Perugi causa] esse causa Pm" 1195 plenus L2 P6" clara P6", lari L2 cernendo Per ugi munerae L, munera L2 1196 nescis P6" hinc] in marg. P5, hic PI" 1197 contria PI iusti L2 1198 quoniam] quomodo Per ugi 1199 senserat C" 1200 impier С", inpi*ger L excutiet Pi P5

1188 nescit ab angue mori] cf. Act. 28, 3-6

1192 cf. Act. 28, 4

398

HISTORIA APOSTOLICA II

Paulus, ut admoti cognouit furta pericli Serpere uelle sibi, caelestia tela capessens Pressit in igne dolos, cuius de fomite crescens Est accensa fides, est sensibus additus ardor, 1205 Hicque calor populis processit ab ubere fontis. XLIII. De eo ubi sanctus Paulus tribus mensibus in Melite insula hiemans, postquam patrem Publii priorem regionis eiusdem desperatum uel ceteros sanauit aegrotos, fiante Aus tro nauigans et diuersa loca maris terraeque praeteriens Romam usque peruenit. Mensibus hibernis tribus in regione Melite Multiplicem dat Paulus opem Publiique parentem

1202 caelestia tela] c/Verg., Aen. 12, 167 caelestibus armis; Ouid., Fast. 3, 259-260 caelestia ... / arma; Stat., Theb. 9, 729-730 caelestibus ... / ... telis ... tela capes sens] cf. Cypr. Gall., Ex. 15 tela capessit 1204 est accensa fides] cf. Verg., Aen. 5, 183 spes est accensa Tit. XLIII patrem Publii] cf. Schräder 1988:76: "It should be noted that this is the only si gnificant error in the prose arguments marking offthe sections ofthe poem. According to Luke, Publius and not hisfather was 'chiefman ofthe island' (Acts 28:I)"

1201 ammoti Lo, ad morti L2, amoti G furta] del. et ss. facta G, facta E Pi P5" T, facta ss. uel furta Pm, fuit uta L2, fu*ta L 1202 caelestitu P5" si gna ss. tela P2 capescens Lr P3 1203 crescent L2 1204 accensa] succensa T 2. est] et C G La Lo Lr Pi PI Migne Perugi additur L2 Lo V arbor P6" 1205 hisque L'°" , isque in marg. hicque P6, isque Pi Pm T Vi, usque ss. uel hincque Mo, hincque С G'°" Li La Lo P3 P5 V Migne Perugi color L" L2Lr" pupulis L2, populi Perugi XLIII. De eo ubi - usque peruenit] оm. EMP4 Pm T Migne Perugi, De eo ubi Pau lus apostolus a Milete insula in qua signa fecerat nauigans Romam usque peruenit Vi deeo]om. Lr tres mensibus L L2 Milete С G Li L2 La Lo Lr Pi P2 РЗ P5 P6 К Miletae Lr Mo, Milite L PI hiemans] Achaiae mansit G Puplii PI primorem С G L'°" La Mo PI eiusdem] ipsius P2, eius Pi P3 P5 disperatum G L L2 P6 uel ceteros] оm. V aegrotos sanauit P3 sanauit] sanuit La aegrotos] et ceterosç gros V nauigans et] nauigasse L2, nauigasset L P2 P6, nauigauit V diersa P6 mari terrisque Li L2 Pi P5, mari terris L, maris terrisque P6, maris terras К maris et terrae P2 us que] оm. Lo V 1206 regionem P6" Milite L2 PI, Mileti L'°" , Miletum Li, Miletae CE Mo T Vi, Milete G L" La Lo Pi P2 P3 P5 P6 Pm К Melitae Perugi 1207 opem] in ter lin. C Publique Pi ' P6 Perugi 1206/1209 cf. Act. 28, 7-11

HISTORIA APOSTOLICA II

399

Finitima de clade leuat ; quo munere uiso Vndique praecipites subitam rapuere salutem. 1210 Pullulat interea nitidi coma frondea ueris, Quo iuuenescit humus senio fugiente pruinae, Suscipiensque ratem uelis cedentibus auster Praebuit aligeras placidis in fluctibus undas. Hunc spirare decet, quem personat ore propheta, 1215 Qui speciem fidei torrentem cantat in austro. Sic quoque substratis ad gaudia nostra procellis Plurima quaeque legens distinctis oppida uicis Venit ad excelsae sublimia culmina Romae. Altius ordo petit duo lumina dicere mundi 1220 Conuenisse simul tantisque e partibus unum Delegisse locum, per quem sua sidera iungant,

1208 de clade leuat] cf. Sedul., Pasch. Carm. 3, 45 a clade leuauit; Beda, Vit. S. Cuthb. 21, 3 a clade leuaret; Heiric, Germ. 3, 506 de clade leuari; Heiric, Germ. 5, 318 clade leuabat; Heiric, Germ. 4, 197 a clade leuare 1211 senio ... pruinae] cf. Val. Flacc. 5, 158 ueteris cum strage pruinae 1212 ratem uelis cedentibus au ster] cf. Lucan. 3, 1 classem uelis cedentibus auster 1213 ... fluctibus undas] Verg., Aen. 4, 628; cf. Sil. Ital. 14, 276 fluctibus unda; Lucan. 5, 644 in fluctibus unda est 1214 personat ore] Sil. Ital. 2, 43 1217 Plurima quaeque legens] cf. Val. Flacc. 4, 440 Proxima quaeque legens 1218 ... culmina Romae] cf. Froum., Carm. 39, 7 de culmine Romae 1219 lumina ... mundi] cf. Catull. 66, 1 dispexit lumina mundi; Verg., Georg. 1, 5-6 mundi / lumina; Aldhelm., Carm. eccles. 1, 3 (In Basilica sanctorum Petri et Pauli) Petrus et Paulus ... lumina mundi; Leo Vercell., Versus de Gregorio papa et Ottone 30 uos duo luminaria 1219/1220 duo lumina ... mundi / Conuenisse simul] cf. Prud., Perist. 2, 469-470 te Paulus hinc exterminat / te sanguis exturbat Petri 1220 e partibus unum] Lucr. 2, 159 1208 quo munere] comunere L2 1209 rapere Pi" 1210 pollulat P6" , poluat L2 nitido La uiris P5" ' 1211 iuuenescit] ss. uel iuueniscit P2, inuenescit P6" s enio L fugiende P6" 1212 suscipiens La, suspiciensque L2 retem P6" uilis L" L2 caedentibus G, centibus L" L2, credentibus Perugi 1213 alligeras L L2 P6" placidus L" ' L2 1214 spirate G" Lr ora L L2, or*e P6 1215 canat P5" , cantet E 1216 prostratis ss. uel substratis К prostratis С Lr Migne Perugi 1217 quequae L2 P6, quo que L 1218 excelse La, ecclesie PI sublima P6" ' Romae] dicere mun di P5" ' 1219 limina P6" 1220 deuenisse Perugi e] a К patribus Pm" 1221 diligisse L2, delexisse ss. uel dilexisse P2 sua] duo La Mi gne iungunt La" '', serenant L" L2 1212/1215 cf. Act. 28, 13; Ps. 125, 4 28,12-16

1215 cf. Ezech. 17, 10

1216/1218 cf. Act.

400

HISTORIA APOSTOLICA II

Omnia qui fidei uirtutibus arua serenant. Quae licet innumeris tendatur causa figuris, Раиcа referre uolens isdem praestantibus edam. 1225 Petrus in Ecclesiae surrexit corpore princeps ; Haec turrita caput mundi circumtulit oris ; Conueniunt maiora sibi, speculentur ut omnes Terrarum dominae fundata cacumina sedes. Gentibus electus Paulus sine fine magister, 1230 Aequius huic praesens oris diffundit habenas, Quae gentes praelata monet ; quodque intonat istic Vrbis cogit honor, subiectus ut audiat orbis. Dignaque materies Petri Paulique coronae Caesareas superare minas et in arce tyranni 1235 Pandere iura poli summumque in agone tribunal

1224 Раиcа referre] Ouid., Fasti 2, 104; Ermold. Nigel., Ludow. 2, 536 1226 ca put mundi] Lucan. 2, 136. 655; Alcuin., Carm. 9, 37; 45, 31. 63; Ligurinus 3, 242; Henr. Septim., Eleg. 699; Gaufrid. Vinos., Poetria noua 2082 1228 Terrarum dominae] Miracula Nynie 43; cf. Нor., Carm. 1, 1, 6 = Ouid., Ep. ex Ponto 1, 9, 36 = Lucan. 8, 208 = Ligurinus 5, 346 Terrarum dominos; Ouid., Ep. ex Ponto 2, 8, 26 = Martial. 1, 4, 2 = 7, 5, 5 Terrarum dominum; Martial. 8, 2, 6 Terrarum domi no 1229 ... sine fine (magister)] cf. Arator 2, 39. 834 1230 Aequius huic...] Verg., Aen. 11, 115 diffundit habenas] cf. Verg., Aen. 5, 818 = Verg., Aen. 12, 499 = Iuuenal. 14, 230 effundit habenas; Claud., In Rufin. 2, 211 confundat habe nas 1234 ... in arce tyranni] cf. Iuuenal. 10, 307 in arce tyrannus; Claud., In Eutr. 2, Praef. 21 arce tyrannus 1235 iura poli] Claud., Carm. min. 51, 5

1222 qui] quç С La, quae Perugi serarent L2 PI 1224 *isdem E, iisdem Migne Perugi, hisdem GLLiL2 Lo Lr Mo Pi P5 P6 V edem L L2 1225 surgit L" L2, sacrato Perugi corpora С La 1226 turrida P6" carcumtulit L2 1227 maiora] meliora Perugi speculetur G" L" L2 Pi" P5 P6" omnis Pi" P5 1228 domine L'°" La P6" , domini Li P6'm, do mino L" L2 Lo Pi P2 P3 Pm cacumine L2 Pi " ' P5 P6" sedis EGP2 Pm T Vi Migne Perugi 1229 Нec ut huic parem horis defundat habenas La electis P6" 1230 equus C, aequus L" '' L2 Lr huic] ss. uel hinc Mo oris praesens С Lr horis P6" diffudit Lo'm, defundit L" ' L2 PI habebans P5" ' , abenas V, auenas L" L2 1231 manet E" ' P5" P6" quot que L, quoque PI, quaeque Perugi insonat ss. uel intonat C, insonat La istuc L'°" PI 1232 subiectus honor V urbis P6" 1233 Pauli que P6 coronae] + est С La 1234 superasse T V Perugi arcae E G 1235 iussa V

1225 cf. loh. 21, 15-17

1229 cf. Act. 13, 46-47

HISTORIA APOSTÓLICA II

401

Vincere, ne titulos paruus contingeret hostis. Aegyptus mundi formam gerit : inde uocari Quae meruit, ducibus plebs est commissa duobus, In quibus officium fraternus nexuit ortus. 1240 Idola tot Romae, mundo collecta subacto Quae fuerant, tenebris obnoxia corda premebant ; Liber et hic populus, quem uinxerat ante Pharao, Exuit Aegypti totidem ductoribus umbras Perque lauacra Dei, quae tunc maris egit imago, 1245 Vitae nactus iter caelestem repperit escam. His etiam germanus amor, quibus amplius actus Quam natura dedit, geminos quos edidit astris Non eadem tamen una dies, annique uoluto

1240 mundo collecta subacto] cf. Lucan. 1, 160 mundo fortuna subacto 1241 ... corda premebant] cf. Verg., Леи. 4, 332 curam sub corde premebat; Coripp., loh. 7(6), 135 curas nam corde premebat 1243 totidem ( = duo)] defigura, cf. Arator 1, 221 1244 maris egit imago] cf. Verg., Aen. 8, 671 mans ibat imago 1245 uitae ... iter] cf. Arator 2, 801 leti ... iter 1247 Quam natura dedit] Ps. Ouid., De luco 87 1248/1249 cf. Prud., Perist. 12, 3-6 Festus apostolici nobis redit hic dies triumphi / Pauli atque Petri nobilis cruore. / Vnus utrumque dies, pleno ta men innouatus anno / Vidit superba morte laureatum.

1236 titulis E G L"" Mo PI" P5" P6" PI T VI Migne Bieler(1955 :167) HudsonWilliams(1953:97), titulus С L" L2 La U paruis G", paruos C La P3 V contingerit P5" P6" , contigeret L" Perugi 1237 tenet ss. uel gerit С inde] indiae L2 1239 *ortus L, hortus К tortus P6 1240 mondo L" L2 collecto P7, conlecta Perugi 1242 liber et] liberet C G" La, libere P6" hinc Pm uixerat L2 P5" P6" PI V" , unxerat G" Pharaho P6, Farao L V, Farrao L2 1243 exiit La'°" V, exit La" doctoribus G PI" PI 1244 perque] per quem P6" lauacri L2 1245 nanctus L '°" , natus L2 reperit Migne 1246 hic Perugi actor ss. uel actus C, auctor Per ugi 1247 quos edidit] quo ededit P6" , quo edidit L" , aedidit G, ededit P7* edidit V, et reddidit in marg. P6 astris] estris La 1248 tamen] tunc La uoluti La

1238 duobus] cf. Exod. 5, 1

1244 quae - imago] cf. I Cor. 10, 1 4

402

HISTORIA APOSTÓLICA II

Tempore sacrauit repetitam passio lucem, 1250 Et tenet aeternam socialis gratia palmam.

1249 reppetitam L P6, reppetito L2 passi L2 1250 tenit P6" gratia] gloria Perugi 1250a-i Versibus egregiis decursum clarus Arator Carmen apostolicis (apostolicumT) cecinit insigne coronis, Hystoriamque (Historiamque Mo) prius preponens cautus (catus Mo) ubique, Substipuit (Substituit LrT Perugi McKinlay) typice sensatim uerba figurae. Lingua canora bonum testatur iure (iure] adesse T, esse Perugi) poetam : Mysticus ingenium sic indicat ordo profundum. (+ Da nobis prudens clarum pincerna Falernum Omnia dextra dei benedicat pocula Bachi Sancta dei nostrum benedicat dextra Lieum Mo) ELr Mo PI T

1250a-e Explicit almitonans in Xpisto dignus Arator Finito libro reddatur cena magistro. FINIS ADEST LIBRI LAVDENTVR DICTA MAGISTRI. EXPLICIT LIBER ARATORIS SVBDIACONI. FINIT ARATOR IN HOC CONSVRGIT DENIQVE PASTVS V

1250a-d Crede ratem uentis, animum ne crede puellis Namque est feminea tutior unda fide Femina nulla bona uel si bona contigit ulla Nescio quo fato res mala facta bona T Explicit liber Aratoris in actus apostolorum G, Explicit liber Aratoris P3 Pm, Ex plicit Aratoris liber secundus LI, Explicit liber subdiaconi Aratoris Lo, Explicit historiae apostolicae liber secundus Aratoris subdiaconi PI, Finitur liber secundus histonae apostolicae Aratoris subdiaconi Romane ecclesiae in nomine patris et filii et spiritus sancti P2, Aratoris subdiaconi sanctae ecclesiç Romane (Romane] оm. E, ¡Merlin. L) historie apostolice explicit liber secundus (+ Deo gratias amen PI) E L L2 P6 PI, Finit liber secundus Aratoris subdiaconi sanctç aecclesiae Romane Historiae deo gratias C, Explicit L, Historiae apostolicae explicit liber secundus Ara toris subdiaconi P5, Deo gratias T.

ARATORIS EPISTOLA AD PARTHENIVM Domino illustri, magnificentissimo atque praecelso Parthenio magistro officiorum atque patricio, Arator subdiaconus. Si tibi, magne, uelim fasces memorare parentum, Vix daret in tergo pagina lecta modum. A proauis atauisque potens, tu stemmata uincis Moribus, et meritis cedit origo tuis, 5 Optime Partheni, positum cui nomen ab aeuo Laus magis est animi, quo, uerecunde, places. Nuntia uenturum signauit lingua pudorem, Vtque decus geminis quod uocitaris adest. Cingula plura geris, sed quae tu grandia reddis, 10 Nam tibi quisque datur, mox sibi crescit honor. Quis bona tanta canat ? Breuiter loquor ; omnia tecum Quae faciunt magnos singula solus habes. Tu, facunde, sonas Rhodani Rhenique cateruis ; Regia dulcisonum te probat aula uirum. 15 Te multis opulenta quidem Germania doctum

Epistola ad Parthenium 1 fasces memorare parentum] cf. Нor., Carm. 1, 12, 34-35 memorem an superbos / Tarquini fasces 2 in tergo] Iuuenal. 1, 6; Lucan. 9, 341; Ouid., Met. 8, 348; 10, 124; Stat., Theb. 8, 434; Sil. Ital. 4, 618 3 proauis atauisque potens] cf. Verg., Aen. 7, 56 auis atauisque potens 4 Moribus et meritis] Alcuin., Carm. 1, 648; Walahfr., Carm. 68, 2; Heiric, Germ. 2, 1 5 nomen ab aeuo] Propert. 3, 2, 25 7 Nuntia uenturum] cf. Verg., Aen. 8, 550 Nuntia uentura 10 crescit honor] cf. Ouid., Ep. ex Ponto 4, 12, 40 creuit honor 11 ... omnia tecum] Verg., Aen. 2, 675 12 ... solus habes] Martial. 3, 26, 1. 2; 12, 50, 2 13 Rhodani Rhenique] cf. Ouid., Met. 2, 258 = Fasti 4, 571 Rhenum Rhodanumque Padumque; Lucan. 10, 278 Rhodanumque Rhenumque ... Rhenique cateruis] Lu can. 8, 424; cf. Lucan. 1, 464 Rhenique feroces

EPISTOLA AD PARTHENIVM 1-102 Pi P5, оm. cett. ugi 13 Rodani Pi

6 quo] qua Migne Perugi Rhenique] Hyenique Pi

10 honos Migne, sonos Per-

404

20

25

30

35

EPISTOLA AD PARTHENIVM Suspicit et patrio gaudet amore tibi, Gloria de tanto cui maxima fulget alumno, Qualem Romuleo dat toga densa foro. Vidi ego te, uidi iuuenem sermone diserto Hesperios proceres aequiparare senes, Quo directus eras legati munere functus, Vt libertatis posceres actor opem. Mulsisti Geticas uerbis felicibus aures Iuueruntque tuum publica uota solum. Nil auditor ouans potuit rex ille negare, Cuius in arbitrio tunc ea causa fuit. Haec ubi fama uolans celeri dispergere cursu Coepit et assidua sustulit aure caput, Exiit in populos solidae pinguedo loquelae Stipabatque tuos anxia turba gradus. Vt, quotiens motis aperires flumina labris, Curreret aestiuam ceu positura sitim, Has ego diuitias auidus contingere linguae, Qua uelut unda Tagi, tu pretiose, fiuis, His quoniam Laribus tenebamur in urbe Rauennae, Hospes hians aderam nocte dieque tibi.

16 Suspicit et ...] Ouid., Met. 5, 296 ... gaudet amore tibi] cf. Catull. 96, 6 gau det amore tuo; Catull. 76, 6 gaudia amore tibi; Ouid., Trist. 1, 8, 30 iunctus amore tibi 17 ... fulget alumno] cf. Sil. Ital. 14, 52 fulget alumnis 19 Vidi ego te ...] Ouid., Trist. 3, 4, 37; Propert. 1, 13, 15 ... sermone diserto] cf. Ligurinus 8, 501 sermone diserti 21 ... munere functus] Ouid., Met. 10, 273; cf. Ouid., Ep. ex Ponto 4, 9, 12 munere functa tui;Thiofr., Willibr. 1, 491 caelesti munere functum; Thiofr., Willibr. 4, 42 speciali munere functum 23 uerbis felicibus aures] cf. Auian., Fab. 18, 17 uerbis fallacibus aures 24 publica uota] Ouid., Trist. 2, 60; Iuuenal. 10, 284; Propert. 4, 6, 42; Claud., De Quart. Cons. Hon. 295; Claud., De Sext. Cons. Hon. 333 26 cf. Ouid., Rem. am. 468 Cuius in arbitrio Graecia tota fuit? 27 fama uolans] Verg., Aen. 11, 139; Milo, Amand. 3, 122; cf. Verg., Лея. 8, 554 = Ven. Fort., Cam. 7, 10, 1 = Vita Galli 807 fama uolat 30 Stipabatque ... turba gradus] cf. Sil. Ital. 6, 565 Seruat turba gradus anxia turba] Sil. Ital. 15, 7; Coripp., loh. 6(5), 444 32 positura sitim] Sedul., Pasch. Carm. 4, 230; cf. Ouid., Met. 4, 98 Depositura sitim 34 unda Tagi] Martial. 10, 17, 4

16 suscipit Migne 17 fulgit P5 20 hesperies P5" aequiperare Pi 22 posceris Pi P5 24 nota Perugi 25 auditur P5" 27 celere Perugi 28 adsiduam P5 29 populo P5 solide P5 loquellç Pi P5 30 tuus P5 31 quoties Migne Perugi 32 sitem P5" ' 34 flues P5" 35 Rauenna Pi Perugi 36 hospis P5

HISTORIA APOSTÓLICA

40

45

50

55

60

405

Quos mihi tu libros, quae nomina, docte, sonabas ! Quanta simul repetens codicis instar eras ! Caesaris Historias ibi primum te duce legi, Quas ut ephemeridas condidit ipse sibi. Cantabas placido dulcique lepore poetas, In quibus ars fallax, pompa superba fuit. Sed tamen ad ueros remeabas, optime, uates, Quorum metra fides ad sua iura trahit, Qualis in Hyblaeis Ambrosius eminet hymnis, Quos posito cunis significastis, apes, Qualis in hac eadem Decentius arte manauit, Aruernisque canis, niana chelys. Cura mihi dudum fuerat puerilibus annis Versibus assiduum concelebrare melos, Scribere quas etiam simulauit fabula partes Et per inane fretum sub leuitate rapi. Quae cum nostra tibi fragilis cecinisset arundo Et mihi, care, tuus saepe faueret amor, "О utinam malles" dixisti "rectius huius Ad Domini laudes flectere uocis iter, Vt, quia nomen habes, quo te uocitamus, Arator, Non abstrusa tibi sit sed aperta seges !" Constituí, fateor, si quando forte mererer Ingenii fructus ad meliora sequi, Quo te cumque loci contingeret esse, uirorum Maxime, transmitti, quod modularer, opus.

43 optime uates] Verg., Aen. 6, 669 45/46 cf. Verg., Ecl 1, 54-55 Hyblaeis apibus florem depasta salicti / Saepe leui somnum suadebit inire susurro 56 uo cis iter] Verg., Aen. 7, 534; Martial. 11, 91, 11; Ouid., Met. 9, 370; Ouid., Ibis 570; Val. Flacc. 2, 455; Arator 2, 581 57 Vt quia nomen habes] cf. Martial. 4, 31, 5 Sed tu nomen habes; Ouid., Fasti 5, 225 Tu quoque nomen habes 60 meliora sequi] cf. Verg.. Aen. 3, 188 meliora sequamur; Arator 1, 666; LHL 3, 311-12 61 Quo te cumque loci] cf. Verg., Aen. 8, 74 Quo te cumque lacus

37 docta Perugi 38 repentens Perugi 40 epimeridas PI P5 43 ueros] uiros P5, uisos Migne Perugi 45 quales P5" Hibleis PI P5 Ambrosios P5" 46 cunis] canis PI, cuius Perugi significasti Perugi 47 quales P5" haee Perugi 48 Auernisque PI chenti 1,87 2, 73 bedenchet bedenchindi 1,87 bedenkindi 1,87

bedenkit 2, 73 bedu uingente Ad Flor. 23 1, 559 beduungan behiezunsih 2, 1002 bemeinida 1,428 bemenida 1,428 benaninde Ad Flor. 23 beneimida 1,428 bereiohuussi 2, 523 beruorder 2,987 besingit 1,748; 2, 920 2,902 besingunt besloz 1,435 bestandid da 1,243 betâni 2, 1230 betannu 2, 1230 betroug 1, 247 2, 762 beual beuueinot 1,830 beuuerban 1,652 2, 1086 beuuerfe beuundun 2, 1172 2, 1037 bezigan bfnfkmkda [= beneimida] 1, 428 bidemouuetti 1,702 bilide 2, 718.1004. 1215 bilidi 1,751 bilidot 2, 1142 bislo[i]z 1,435 bisuicha 2, 1071 bisuihca 2, 1203 biuange 2, 1225 bkslpkz [= bisloiz] 1, 435 1, 841 bram brestungan 2, 621 brobba 1,327 1,327 brpbbb [= brobba] bruotit 2, 532 buozzet den hungar 2, 1129 2, 1055 burigon buritasih 2,6 caliere camerari ce cedenseninuuorton

2,447 1,702 2, 1027 2, 954

572 VERZEICHNIS DER ALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 1,933 cegebo cegenende 2, 709 ceichenente 2, 1140 2, 1140 ceichenenten 1,749 ceichinit ceichinot < u > n 2, 25 2, 1140 ceihninde 2, 25 cêihniton 1,749 ceikhinit celit 1, 115 cemisselichen uuison 2, 51 cerbrochenes 2, 1122 2, 1069 cerspreiten cerstiebendro 2,956 cerstóban 1,92 certanen 2, 1069 ceruallenes 2, 1122 cesameneraspoda 2, 1157 cesamine celit 1, 115 cesamone raspota 2, 1157 cescacmeneraspota 2, 1157 cescedan 2, 58 cesceidan 2, 58 2, 1128 cessa cestie entro 2,956 cestoup aller 1,92 2, 1027 ce ubildáten ceubiltatin 2, 1027 2, 1128 cfssb [= cessa] 2,447 challare 2,415 chlafata chouflih 1,636 chradame 2, 915 chrádemont 2, 956 1,548; 2, 552 chrefte chrfftflos [= chreftelos] 1, 930 chulon 1,286 chulun 1, 286 chumendero 1,706 chumentero 1,706 chunneruns 1,65 chúnsti 2, 1077 chuoli 2, 1175 chusche 2, 1034 chusco 2, 1023 cierada 1, 120 cieri 1,120; 2, 1065 1,933 cigibo cinselunga 2, 1179 cláfata 2, 415 cleini 1, 1027; 2, 523 cleni 1,1027; 2, 523 coltax 1,266

cradame crademant crefte creftelôs creftelosan crefti cridime cuili cunste cuotatin cusco

2, 915 2,956 2, 552 1,930 1,930 1,548; 2, 552 2, 915 2, 1175 2, 1077 1,853 2, 1023

dageir dangang danne óuh daranah dât sacha daz bilidi daz eina vûib daz ernecan dazernecant daz er nekan daz uuizat demo heidenemo den hungar den unger / húnger der alte man derauuis der munt der niuuo kneht deru uerdanun des dionestes des sulan dia vûis diauui sa dich die dogondon man dieguotathegana dih díh sem dina stunda dinc

1,796 1,482 2,611 1,706 Ad Vig. 20 1,751 1,64 1,225 1,225 1,225 2, 705 2, 747 2, 1129 2, 1129 2, 170 1,792 1,459 1,309 1, 190 1,552 2, 705 1,792 1,792 2, 952 1,951 1,951 2, 952 2,309 AdFlor. 24 1, 82; 2, 258. 1029 AdFlor. 12 AdFlor. 24 1,82 1,482 1,951 1,552 1,459 2, 1103 1,594 1,701;2,966

dinemo lesene dine stunda ding dinganc dioguotan degana dionestes dirt diuri dobondiu dogiu

VERZEICHNIS DERALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 573 dogondon drâdi drati dratin drbtkn [= dratin] drigentemo dunne duogiu durahnutes

1,951 2,716 1,352 1,352 1,352 1, 1048 1,493 1,701 2, 894

ebenet sich ebenot sih egislich ehte êhti eina vûib eiskot ekke endânen ensperrit entamen entânero entâni entlâzan e < n > tlâzen enzundesal erchriftemo ercriftimo ergeban ergeuan ergremida erh < ar > eta erhouuan erkuekan ernecan erque < k > а < n > erqueke do < n > erquekedun êrsam ersama êrsamo ersceidenen er scrina erscrirena ersheiden ersuochit erúialen eruiolon eruueichedun eruuhs eruuizeda eruuizeta estriches

1,905 1,905 2, 1004 1,394 1,394 1,64 2,680 1,804 2, 53 1,906 2, 53 2, 1125 2, 53 2,307 2,307 2, 1179 2, 1075 2, 1075 2, 120.679 2, 120 2,748 2, 1106 2, 182 2,948 1,225 2,948 1,257 1,257 2, 1034 2, 1034 2, 1023 1,489 2, 1106 2, 1106 2,730 2,841 2, 1079 2, 1079 2, 882 2, 1225 2, 1072 2, 1072 Ad Vig. 12

euuist

Ad Vig. 11

fante 1,702; 2, 129 farendero 1,706 1,459; 2, 19 fart fazzo 1,760 fbzzo [= fazzo] 1,760 fehit sich 2,981 feili 1, 636 ferahhabendiu 1,338 ferahhafdiu 1,338 ferbietan 2, 644 ferbrechende 1,796 ferbréchendi 1,796 ferchunnan 2,1112 ferclagot 1,830 fercoufida 2, 678 ferdan 2,376 1,634 ferdano ferdanon 2, 1000 ferdingo 2, 1056 ferdingon 2, 1056 ferdingpn [- ferdingon] 2, 1055.1056 fergangan 2, 282 férgeban 2, 378 ferget 2,902 ferrora 2, 569 férroran 2,569 fersaget 2,991 fer sclaginiv 1, 17 fersegit 2,991 ferslahan 2, 111 ferslûoc 1, 195 fersluog 1, 195 fertan 2, 376 fertána 2, 1000 fertano 1,634 feruáran 2, 282 feruueinot 1,830 ferxxfinot [= feruueinot] 1, 830 fflf [= fele] 1,636 fiengon 2, 954 fier 1,904 fierreke ste 1,904 fierscozzen 1,904 firbot 1,285 firscozze 1,904 fléchtari 2,514 flehtari 2, 514 flozzedon 2, 882 flozzeton 2, 882 folchen 2, 1021 fólgara 2, 1077

574

VERZEICHNIS DER ALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN

fora vuîchenden forauuichenten frambare frambâri

2, 1212 2, 1212 1, 1065 1, 453.1065. 1068 framberi 1, 1065 framcunfte 1, 195 framsciuzzit 1,905 framscuzzit 1,905 framskuzzit 1,905 francunfti 1, 195 fratato 2,999 frauelémo 2,8 friunt scaft 2, 284 froma 2, 253.1114 fronischi 1, 15 froniski 2, 1065 frscflcdenfn [= erscidenen] 1, 489 fruma 1, 482; 2, 253. 1114 fundun 1, 105; 2, 274 funtan 2, 274 funton 2, 274 furebieten 2, 644 fureuarente 2, 1217 fure uiang 2, 1021 fureuuahst 2,285 fureuuasth 2,285 furira 1, 235.239 fxxkst [= euuist] AdVig. 11 gahi gang ganga gangandin gange gap gebannon geberidon gebreidet uuerde geburdichdag geburida geburidon geburt geburte geciu geciug gedana sacha gedbt [= gedat] gedinunge geduuinc

1,352 1, 260.482 1,482 1,482 2, 170 2,947 2, 1055 1,816 2, 1223 2, 546 1, 620 ; 2, 934. 977.994.1094 1,816; 2, 1093 2, 1239 2,379 1,815.819 1, 815.819; 2, 512 Ad Vig. 20 1,497 1,991 1,44

geflohtan uuerdan gegozzan gegozzenen gehaben gehelcido gehelli gehindrit uuerdan gehullon gehullun gelaz gelebut geliubit gelselcido genesan gengin genictemo genist genozlich genugaz gesageter gescaft gesch < aft > geschat gescôz gesecida gesléchtes gesprechan gesundida gesuuechenten getat getisarn getis sarn getrehte getribena getriuve getruog sih getrupg [= getruog] geuestinot geuianc geuieng geuuahtlih geuuarnot geuueih geuuelde geuuichent gevuin geuuizida geuuizze geuuonet geuuorfena geuzzot uuard gexxfkh [= geuueih]

1,741 2, 180 2,728 2, 158 1,245 2, 740 2, 253 2, 491 2, 491 Ad Flor. 24 1,31 Ad Flor. 24; 1, 31 1,245 2, 1138 2, 27 1,47 1,844 2, 1250 1,212 2, 328 1, 497 1,264 1,264 2, 19 1,552 2, 295 2, 829 2, 829 2, 530 1,497 1,518 1,518 2, 1004 1, 602 2, 1107 1,302 1,302 2, 1228 2, 915 2, 915 2,1131 2, 1031 2, 488 2, 1235 1, 1054 1,79 2,749 2,814 2, 871 1,602 1,99 2,488

VERZEICHNIS DERALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 575 gezalter 2, 328 gfhbbfn [= gehaben] 2, 158 gfmuoti [= gemuoti] 2, 716 gfnist [= genist] 1,844 gfschat [= geschat] 1,264 gfsegiter [= gesegiter] 2,328 gfsehat [= geschat] 1,264 gf tribena [= getribena ] 1,602 gftroug [= getroug] 1,302 gfx kchen [= geuichen |1, 1054 gf xxprfenb [— geuuorfena] 1, 602 gfxzzpt xxbrd [= geuzzot uuard] 1, 99 gfzalter [= gezalter] 2, 328 1,620 giburida 1,497 giscaft gitàt 1,497 gitatin 1,338 givazzo 1,760 giumanegemocîte 2, 1033 giumanegoncidon 2, 1033 giu uorn 2, 1033 giuuórn 2, 1033 gktbtkn [= gitatin] 1, 338 glouuemo 1, 404 gloxxfmo [= glouuemo] 1, 404 gnésen 2, 1138 greuue 2,1211 gsunter 2, 798 hában haben hác hách háchta hafta hálbo halbon halbu hanctazimo handelan handelon hangeleniu hangillun hantelon hebiton genugaz hebitongenuogaz heidenemo heidinen man heimo helcidu helfa hérari herasih

2, 1142 2, 1142 2, 1160 2, 1160 2, 1157 2, 1157 2, 1127 1, 113 2, 1127 2,424 2, 1085 2, 1085 2, 770 2, 770 2, 1085 1,212 1,211 2,747 2, 747 1, 17 1,245 2, 1055.1056 2, 436 1,247

hérdes hereri herilicho heriscot herisot herlicho hernehanctamo herne hanctazimo herrolicho hertlicho

Ad Vig. 12 2,436 2,203.1181 2,456 2, 456 2, 128 2,424 2, 424 1,920 1,920; 2, 203. 1012.1181 herton 1,529; 2, 1012 hertuam 1, 116; 2, 1228 hêrtuom 1, 923; 2, 1228.1232 hertuomes 2, 258 hetuomç 2, 1234 hfkmp [= heimo] 1,17 himel 2, 1235 hiro 1,553 hiuch 1,988 hoenselin 1,599 hohen selin 1, 599 hohsprachen Aá Flor. 9 hordi 1,459 horti 1,459 houbibant 2, 174 houbitbant 2, 174 houbitbart [= houbitbant] 2, 174 houbitduoch 2, 631 2, 631 houbittuoch hóuuon 2,308 hrefte [= chrefte] 1, 548 hungar 2, 1129 hunger 2, 1129 hûob sih 1,28.878; 2, 6 1,28 huob steih huop sih 2,6 ida ideniuues ideniuui idon idun ietisin inîre iniro iniru inkeldan insélan vuesan inselen uuesan inseulanta in sina helfa

1,253 2, 971 2,971 2, 53 1,253 1,518 2, 1079 2, 1079 2, 1079 2,705 1,755 1,757 2, 936 2, 1055.1056

576 VERZEICHNIS DER ALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN insknbhflfa [= insinahelfa] 2, 1056 2, 298 inuart iro 1,552 1,235.482 ist iteniuues 2,971 itniuues 2, 971 кaliari kallunga kang kangon kebredit uuerde keburida keburt kebúrte keburtedag keduelit uuerden keduuelt uuerden keduuinge keflohtan verdan kegozziniu kehaben kehelli kehindirit uuerdan kehindirt uuerdan kelérti keliubit keniccu kenist kesageter kescaft kescoz kesnitan kespréchan kesterchit kesterket kesuichenen kesúnde kesunte ketat kethuinc kethuinge ketrachte ketrahte ketriuue kettati < n > ketuirit keuuachte keuuahcelich keuuahtlich keuueih keuuel

2, 447 2, 748 1, 260 2, 27 2, 1223 2, 977.994. 1094 2, 1239 2, 379 2, 546 2, 1051 2, 1051 1,991 1,741 2, 180 2, 158 2, 740 2, 253 2, 253 2, 373 Ad Flor. 24 1,47 1,844 2, 328 1,904.905 2, 19 2, 182 2, 829 2, 1031 2, 1031 2, 530 2, 829 2, 829 1,905 2,44 1,991 2, 1004 2, 1004 2, 1107 2, 1023 2, 1031 2, 753 2, 1131 2, 1131 2, 488 2, 1072

2, 672 kevuérdéton keuuerida 1,439 keuuichantemo 1,996 2,398 keuuin kevuin 2, 849 keuuirserot 2, 441 keuuizze 2, 817 kexxfl [— keuuel] 2, 1074 kexxin [= keuuin] 2, 398 keziug 1,815; 2, 512 kezunft 2, 284 kfxxfrida [= keuuerida] 1, 439 1,815 kibâridon kichiusit 1,692 kimach 2,668 kint 2, 925 kisideltero 2, 620 kleini 1, 1027 klêrte 2, 373 1,309 kneht knehtheit Ad Flor. 17 knfht [= kneht] 1,309 kuottátin 2, 1023 kuritellin 2, 630 ladot lami langinnen léichen leichon lêider lengicenes lesene 1 < i > chesuga lichesunga Üebi lifti lihtmuoti liubi liuti loccot lochot löste luste lûtreistih

1, 114 1,245 1,790 Ad Vig. 19 Ad Vig. 21 1,90 2, 1210 Ad Flor. 12 2,248 2, 248 2, 1035 2, 523 2, 956 2, 1035 2, 740 2, 886 2, 886 2, 1067 1,582 1,819

mache mache dih macho dich machot machunga maha dih mammende

2, 952 2, 952 2, 952 2, 973 1,815.819 2, 952 1,841

VERZEICHNIS DERALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 577 mammenta mámminti mammiti mamti man

1,639 Ad Flor. 14 1,639.841 1,841 1, 951; 2, 170. 705.747 meier 2, 681 meinit 2, 1215 meintát 2, 995 meior 2, 681 mesti 1,574 mestin 1,574 mesm 1,574 mfstin [= mestin] 1,574 middont 1,95 míete [— nîete ?] 1,760 minnehaftero 2, 830 1,459 mir missadati 2, 680 misseburi 1,402; 2, 1098 missehillit 2,981 misselichen 2,51 missetate 2,680 missi dûat 2, 856 mit geberidon 1,816 mit geburidon 1,816 mithunt 1, 95.310; 2, 11.37.172 miththunt 1,310; 2, 37 mit scritin 2, 156 mitthunt 1,95 mitthut 2, 172 mkdtxnt [= midtunt] 1,95 mksf bxrk [= miseburi] 1, 402 munt 1,459 muot 1,459 muoten 2, 1079 muotom 2, 1079 muotuuillon 1, 191 muton 2, 1079 mxptxxkllpn [= muotuuillon] 1, 191 nagles nasz inseulanta nergruozton nevuichent niccho nicchu nidar sehan nidarsiente niderlichente nigeuuirserot nist niománne sculdig

2, 1083 2,936 2, 1038 2,860 1,47 1,47 1,880 1,880 1,880 1,401 2, 381

niuuo 1, 309 nkgkxxkrsfrpt [= nigiuuirserot] 401 nuzida 2, 1114 nuzzida 2, 1114 obe óberlang olebere oliberi orogon orten ortîn óuh ó uuanne óxx bnnf [= ó uuanne]

1,459 2, 557 1,331 1,331 2, 36 1, 904 1,904 2,611 1,422 1, 422

pandes pánte peduuingin peheiz zonensih pehiozun sich pehiozzan sih peruorit pesingit pesolitiu pesolotiu pesoufit pesuere petrihtot petrogan uuirdo petroganuuirdun pe[t]uuerfe peuálach peuindent peuuerben peuuerfe pezigan phindi picéichinnussida pidemo vuêtte piheiza piheizza pihezza pihiezansih pilide pílidi pilidot pinumft pisecida pisuich pisuicha pisuih

1, 1068 2, 129 2,470 2, 1002 2, 1002 2, 1002 2,987 2, 920 2, 335 2, 335 2,1118 2, 1086 2, 73 2, 1119 2, 1119 2, 1086 2,762 2, 1172 1,652 2, 1086 2, 1038 1,702 1,858 1,702 2, 1001 2, 1001 2, 1001 2, 1002 2, 991 2, 1004 2, 1142 2, 678 2,849 2, 995 2, 1071 2,995

578 VERZEICHNIS DER ALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN piuange 2, 1225 pleizzon 1,780 pratn 2, 532 prestunga 1,393 prestungo 1,393 prfstungb [= prestunga] 1, 393 prfstxngp [= prestungo] 1, 393 pruod 2, 532 puozant den unger 2, 1129 puozzant den hunger 2, 1129 purgon 2, 1055 purigon 2, 1055 purtigin 1,58 raspoda raspota ratan ratbn [= ratan] razzemo rbtbn [— ratan] reigente rennees benaninde rethlichor retlicho retogitvis riefon rifo rizeizunga rodin rufelino rûmeran rumora ruofelin ruorida

2, 1157 2, 1157 1,369 1,369 2, 855 1,369; 2, 452 2, 1040 Ad Flor. 23 1,856 1,856 1,54 2,916 2, 1211 2, 1001 2,452 2,960 2, 569 2, 569 2,960 2,460

sacha Ad Vig. 20 sâga 1, 1002 sagen 1,305 sagere 1,305 saget 2, 991 samant 1,485 samkneiflit 1, 115 santuúirfi 2, 1081 sbgfn [= sagen] 1,305 sbgfre [= sagere] 1,305 sbgpt [= sagot] 2,991 scadahaft 2, 861 scadehafe 2, 196 scadeháft 2, 196 1,905; 2, 284 scaft scáron 2, 1021 scelt vuort 1, 59 scflt vuprt [= scelt vuort] 1, 59

scifsoifi 2, 1080 scifsoufe 2, 1080 2, 579 < scio > zan sciozenden 2, 19 sclaginiv 1, 17 2, 280 scôni scranclot 2, 172 scretin 2, 156 scritin 2, 156 sculde 2, 680 sculdi 2, 705 sculdig 2, 381 sculdigan 2, 1041 sculdigin 1,403 sculti 2, 680 scxldkgkn [= sculdigin] 1, 403 sechon 2,308 ségit 2, 991 seh 2, 308 sehan 1,880 selahafdiu 1,338 selalhafdiu 1,338 selp uueli 2,959 sezthon 1, 552.553 sezze 2, 1234 shiozan 2, 579 1, 905; 2, 981. sich 1002.1092 sih 1, 28.878.905; 2, 6.1002. 1092 sina 2, 977. 1055. 1056 sinchente 2, 1118 sincvuage 2, 1137 sinkente 2, 1118 sintelinga 2, 1157 Ad Flor. 11 site skahin 2, 509 skef soufi 2, 1080 skenche 1,898 skiltit 2, 839 slác 2, 562 2, 562 slag slahta 2,360 slichimun 1,732 slóz 1, 1049 smércénde 1,775 smerzanda 1,775 smerzungon 1,784 snite 2, 190 snitelinga 2, 1157 soufi 2, 1080

VERZEICHNIS DERALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 579 sozedemomezze 2, 37 spähc 2, 1157 spanaxxprdpn [ = spanauuordon] 2, 433 spaneuuordon 2, 433 spercenta 1,775 spilstât Ad Flor. 20 spracher 2, 1157 spretenton 2, 1069 spritenten 2, 1069 sprochen 2, 1157 sprócon 2, 1157 spulstat Ad Flor. 20 spurde 2,862 spurilinemo 1,404 spurkl knfmp [= spurilinemo] 1 , 404 spurt 2, 862 stadela 1,368 stalle 1,412 stedi 1,997 steih 1,28 stiche 1,928 stihche 1, 928 stirnágeles 2, 1083 stiurnagele 2, 1083 stiur nagles 2, 1083 strimilahter 1,929 strimilehter 1,929 strimilillehtter 1,929 stunda Ad Flor. 24 sturida 2, 1157 sulan 2, 705 suochenari 2, 681 suochenere 2, 841 suonstuol 2, 1235 suozi 1,639 tascon tascun tbscxn [— tascun tharanah thegenheit thie misselichen uuison thincstuole thogiu thresimo thuresarinen tiuri tréfente trêgil triegentemo trigendemo trigonto

1,286 1,286 1,286 1,706 Ad Flor. 17 2, 51 2, 1053 1,701 1,250 2, 826 2, 105.1103 2, 1040 1, 184 1, 1048 1, 1048 2,868

tri fit triuua trouf trugeliches trugelih trugenara trgide trugido trugiliches trugmara

Ad Flor. 8 2, 1026 Ad Flor. 8 2, 944 2, 1073 1,526 1, 1049 1, 1049 2,944 1,526

variuuita uârt ubeltatin vberazilin uber cho berot ubercoberot ubercoborot ubergrifente uberoheberet ubildadin ubildáten ubiltetin uercófida uercunnan verdan uer < da > n < o > uerdanun uerstuont ufarhaben ufclimban uferhaban uffelle ûfhuobsih ûfstigan uiang uifornuerfaran u < i > lo altemo umbechertemo umbedenchinde umbekerdemo umbe uengida umbeuengido umbeuerit umbeuieng umbeuuareta umbeuuarpta umbiuieng umbiuuarfta umbi uua rota umbuengidu umbuiéng vnaruundan

2, 91 2, 19 2, 972 1,581 1,924 1,924 1,924 2, 119 1,924 2, 972 2, 1027 2, 1027 2, 678 2, 1112 1, 741 1,634 1, 190 2,30 2, 1142 2,770 2, 1142 1,680 1,28 2, 770 2, 1021 2, 282 2, 173 2, 1248 1,87 2, 1248 1,792 1,792 2, 507 1, 1006 1, 116 2, 1226 1, 1006 2, 1226 1, 116 1, 1071 1, 1006 1,225

580 VERZEICHNIS DER ALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN unbeuangidon 1,792 vnbeuiengun 2, 25 undernam 2, 1021 ungefrechtigitiu 2, 278 ungefrehtiu 2, 278 ungefuore 1,778 2, 1129 unger ungeúori 2, 559.1042 ungeuujderen 2, 1156 ungeuuideres 2, 1125 2, 559 ungeuuideri ungeuuiteren 2, 1156 ungeuuiteri 2,559 ungeuuitiren 2, 1156 ungeuuitres 2, 1125 ungeuúore 1,778; 2, 559 ungeuuori 2, 1042 ungiuuiteri 2, 559 < V > ngiuuori 2, 559 1,671 vnscádales unscadeliu 2, 183 vnsca[n]dales 1,656 unsih 2,705 vôhâldi 1,524 volcon 2, 1021 uorn 2, 1033 uozorogon 2,36 uppegemo 2, 1038 uppigemo 2, 1038 urespringe 1,219 urspringe 1,219 ursprknge [= urspringe] 1, 219 uuabon 1,812 uuachiligor 2,854 uuane 1,422 uuankelich 2, 1073 1,422 uuanne uuarba 1,677 uuarbunga 1,519 uuard 1,99; 2, 679 uuarmendemo 1,879 uuar mentimo 1,879 2,679 uuart vuassi 1, 1051 uua zarluomen Ad Vig. 1 vvazirluomen Ad Vig. 1 vuazzerluo < men > Ad Vig. 1 uuehsal 2, 46.364 uueibeta 2,417 uueli 2,959 uuenkelih 2, 1073 uuera < 1 > tlich 1,826 vuerban 2, 548

uuerdan 1,741; 2, 253 uuerden 2, 1051 uuereban 2, 548 vuereskeste 2, 513 2, 579 vuerfan vûeri 1,439 uuernumugi 1,357 uuernumugk [— uuernumugi] 1, 357 uuefrnu mug < i > [= uuernumugi] 1, 357 vuesan 1,757 uuesandi 1, 157 uuesanti 1, 157 uuesentan 2, 925 vuêtte 1,702 uufhsal [= uuehsal] 2,364 uufsbntk [= uuesan ti] 1,157 uuiare 1,789 vûib 1,64 uuiberi 1,332 vuichendemo 1,996 vuîchenden 2, 1212 vuíchent 1, 1054 vuichente 2, 45 2, 45 uuichenti uuichet 2, 860 uuidar bilidot 2, 1142 uuidar ceichenente 2, 1140 uuidarceichenenten 2, 1140 vuidar ceihninde 2, 1140 uuidareiscot 2,680 vuidar eiskot 2,680 uuidarpilidot 2, 1142 2,991 vuidarsaget widarsciezanten 2, 19 uuidar sciozenden 2, 19 vuidar uuirbit 2, 357 uuidarzalt 2, 1249 vuidar zalta 2, 1249 uuidbrsbgpt [= uuidarsagot] 2, 991 vuider bilidot 2, 1142 vuidercoma 1, 137 uuiderreeisken [= uuiderereisken] 2, 710 uuiderségit 2,991 vuíg 2, 846 wilda 2, 1167 uúildi 2, 1167 uuinbéri 1,332 uuinebere 1,332 uuir 2,705 uuirdo 2, 1119 uuirdun 2, 1119

VERZEICHNIS DERALTHOCHDEUTSCHEN GLOSSEN 581 vuirt 2, 525 vuîson Ad Vig. 21 uuison 2, 51 uuistuom 2, 1034 uuîti 1,747; 2, 815 1,994 vuiti uuizat 2, 705 vundar 2, 95.653 uunsc 2, 1113 vunske 1,783 uuola 1,459; 2, 709 uzar 2, 59.1012 uz arsparg [= uzarsprang?] 1, 586 1,586 vzarspranc 2, 1012 uzer vzferdunsam 1,579 1,579 uzferstozan 1,586 uzscrac 1, 579 uz uerdunsan 2, 1111 uzuuerfes 2, 1111 uzuurfes 1,586 uz zar skein xmbfdfnchkndf [= umbedenchinde] 1,87 xxfkbftb [= uueibeta] 2,417 1,757 xxfsan [= uuesan] xxfsbndk [= uusandi] 1, 157 1,332 xxkbfri [= uuberi]

xxkdaruuirbit [= uuidaruuirbit] 2, 357 xxkdfruniribit [= uuideruuiribit] 2, 357 xxknebfrf [ — uuinebere] 1, 332 zalta 2, 1249 ze 2, 705 2, 1122 ze < r > brochenes zeruallenes 2, 1122 1,578 zes zfsamknf cflkt [= zesamine celit] 1, 115 2, 956 1,484 zuagast 2, 220 zueilenten 1,988 zug 2, 1230 zuhala 2, 1036 zuiuiligo 2, 1036 zuiuoligo 1, 67 zunfdil 1, 1033 zuoafta 1,484 zuogast zuogest 1, 484 zuogetrafe 2, 1236 zuogetrafi 2, 1236 2, 1236 zuogeuele 2, 220 zuoilanden 2, 220 zuoilanten

INHALTSVERZEICHNIS

I. EINFUHRUNG

1. Arator: Leben und Werk

1

2. Die Historia apostOlica von Arator ....

4

3. Das Fortleben der Historia apostOlica im Mit telalter

11

4. Arator als Schulautor

14

5. Die Historia apostOlica und die Schulauto ren-Codices. Die Art der Glossierungstätigkeit in unseren Arator-Handschriften ...

17

6. Die Beschreibung der Handschriften.

...

24

7. Die Arator-Handschriften und ihr Verhältnis zueinander

94

7.1 Die handschriftliche Überlieferung von Arators His toria apostolica 7.2 Die handschriftliche Überlieferung der Prosa- Tituli. 7.3 Die handschriftliche Überlieferung der Glossen. .

95 100 103

8. Zur Edition

106

9. Testimonia (in chronologischer Reihenfolge).

108

10. Ausgaben und Übersetzungen der Historia apostOlica von Arator

154

11. Bibliographie

155

12. Die Editionen der im Quellenverzeichnis zi tierten altchristlichen lateinischen und mit tellateinischen Autoren

164

584

INHALTSVERZEICHNIS

II. EDITIO HISTORIAE APOSTOLICAE ARATORIS CVM GLOSSIS

1.1 conspectvs siglorvm

205

1.2 conspectvs compendiorvm

205

1.3 conspectvs abbreviationvm

206

2. Textvs:

Aratoris svbdiaconi historia apos tOlica

209

3. Appendix zu den Quellen der Historia apostO lica

409

4. Index locorvm s. scriptvrae

461

5. Index avctorvm

476

6. Verzeichnis der althochdeutschen Glossen.

Printed in Belgium - Imprimé en Belgique D/2006/0095/96 ISBN 2-503-01301-5 HB -relié ISBN 2-503-00000-2 series - série

.

571