Het Fundamenteel Rechtsbeginsel: een essay over de grondslagen van het recht

Citation preview

het fundamenteel rechtsbeginsel

Voor Greta

Het Fundamenteel Rechtsbeginsel een essay over de grondslagen van het recht

Frank van Dun

© Copyright 2007 Frank van Dun Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk. fotokopie, microfilm, elektronisch, op geluidsband of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeborgen zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Inhoudstafel Voorwoord 

ix

Recht en Filosofie

1

Inleiding  ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  1 Homo Agens   ��������������������������������������������������������������������������������������������������  3 Praktische Filosofie   ���������������������������������������������������������������������������������������  5 Rechtsfilosofie   �����������������������������������������������������������������������������������������������   8 Positivisme   ����������������������������������������������������������������������������������������������������  10 Subjectivisme en Objectivisme  ������������������������������������������������������������������   15 Epistemologische Opmerkingen   ��������������������������������������������������������������  19 Besluit  ������������������������������������������������������������������������������������������������������������  25

Rechtstheorieën: Overzicht en Discussie

33

Interpretatie van het Fundamenteel Rechtsbeginsel  ��������������������������������  33 Meesters en Slaven   �������������������������������������������������������������������������������������   39 Gelijkheid   ���������������������������������������������������������������������������������������������������   44 Rechtstheoretische Alternatieven   �������������������������������������������������������������   49 “Subjectief ” en “Objectief ” Recht   ������������������������������������������������������������  57 De Casuïstische Reflex   ��������������������������������������������������������������������������������  61 Recht en Eenheid  �����������������������������������������������������������������������������������������   64 Consensus   ����������������������������������������������������������������������������������������������������  71 Mysticisme   ���������������������������������������������������������������������������������������������������   79 De Wettelijke Orde   �������������������������������������������������������������������������������������  90 Gehoorzaamheidsplicht en Vertegenwoordiging   ����������������������������������   101

Het Fundamenteel Rechtsbeginsel

115

De Geldigheid van het Fundamenteel Rechtsbeginsel   �������������������������  115 Vervolg   ��������������������������������������������������������������������������������������������������������  130 Fundamentele Ethische Beginselen   ��������������������������������������������������������  145 Mensen en Middelen  ����������������������������������������������������������������������������������   158 Contract   ������������������������������������������������������������������������������������������������������  176 v

De Rechtsorde 

189

Recht en Geweld   ����������������������������������������������������������������������������������������  189 Agressie en Straf   ����������������������������������������������������������������������������������������  199 Financiële Schade   �������������������������������������������������������������������������������������   205 Morele Schade   ��������������������������������������������������������������������������������������������  210 Discriminatie   ����������������������������������������������������������������������������������������������  217 Zelfverdediging  �����������������������������������������������������������������������������������������   226

Zoon Politikon of Animal Sociale

235

Inleiding   ������������������������������������������������������������������������������������������������������  235 John Locke en het “Natuurlijk Recht”   ����������������������������������������������������  237 In den Beginne …   ��������������������������������������������������������������������������������������  254 Een Kwestie van Geluk   ������������������������������������������������������������������������������  272 Eudaimonie   �����������������������������������������������������������������������������������������������   289 Gelijkheid en Gerechtigheid   ��������������������������������������������������������������������  310 Besluit   ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  334

Polis en Societas

337

Eenheid en Veelheid   ����������������������������������������������������������������������������������  337 Vermaatschappelijking van de Politiek   ��������������������������������������������������  354 Constitutie van de Politieke Ruimte   �������������������������������������������������������   368

Recht, Vrijheid, Gelijkheid

389

Twee Vrijheidsconcepties  �������������������������������������������������������������������������   389 “Positieve” Vrijheid   �����������������������������������������������������������������������������������   403 Gelijkheid en Egalitarisme   ����������������������������������������������������������������������  414 Egalitarisme en Imperialisme   �����������������������������������������������������������������   441 Besluit   ���������������������������������������������������������������������������������������������������������   476

Recht en Staat

479

Inleiding   �����������������������������������������������������������������������������������������������������   479 De Fiscale Relatie   ��������������������������������������������������������������������������������������  481 Fiscale Klassen: een Historische Noot   ���������������������������������������������������   502 De Staat als Beschermer   ����������������������������������������������������������������������������   513 Besluit   ����������������������������������������������������������������������������������������������������������  527 vi

Voorwoord

R

echtsfilosofie is niet zomaar wat “filosoferen” over de taal of de grote en de kleine problemen waarmee rechters, advocaten, wetgevers en juristen in het algemeen in hun dagelijkse praktijken en activiteiten te maken krijgen. Op zijn minst moet men, als men aan rechtsfilosofie doet, die praktijken en activiteiten zelf in vraag durven stellen. Het is methodologisch ongeoorloofd ze als een gegeven referentie-kader voorop te stellen. De rechtsfilosoof schiet in zijn opdracht te kort als hij zich zonder meer beperkt tot een positivistische aanpak van het recht, d.w.z. als hij kritiekloos de in zijn omgeving algemeen aanvaarde definitie van het recht als uitgangspunt voor zijn reflecties neemt. Maar zelfs het in–vraag–stellen van bepaalde “juridische” activiteiten en praktijken is nog niet noodzakelijk de aanzet tot een fundamentele rechtsfilosofische bezinning. Fundamentele rechtsfilosofie is niet onmiddellijk en dus zeker niet uitsluitend begaan met het zgn. juridische apparaat dat ons zo goed (en toch zo weinig) bekend is uit het dagelijks leven, de kranten, het onderwijs en de geschiedenisboeken. Dat zou ook niet kunnen: dat juridisch apparaat is naar zijn bestemming veel meer gericht op herstellen van onrecht en zou idealiter overbodig moeten zijn. Het is bijgevolg onmogelijk erg fundamentele dingen te leren over het recht uit de studie van een instelling waarvan de huidige vorm zo duidelijk bepaald wordt door de al of niet terechte ervaring van het onrecht in de wereld. Het is een veilige hypothese dat, als instellingen waarvan de opdracht is het onrecht te bestrijden en ongedaan te maken zo’n grote rol spelen in de samenleving als nu het geval is, de conceptie van het recht in de geest van de mensen niet zo heel duidelijk zal zijn. Bijgevolg mogen we niet zonder meer aannemen dat het met de professionele juristen anders gesteld is, en dat hun conceptie van het recht niets te wensen overlaat. In zekere zin is rechtsfilosofie de meest fundamentele tak van de filosofie. Het is in die zin dat ik ze hier in dit essay zal beschouwen. Het fundamentele karakter van de rechtsfilosofie komt aan het licht als we bedenken dat het nauwelijks mogelijk is zich een domein van kennis en reflectie in te denken dat niet het toneel is van verstrekkende en diepgaande meningsverschillen. In elke discussie blijkt steeds opnieuw dat er mensen zijn die mekaars standpunt niet kunnen delen—en dat is ook niet verwonderlijk:

wij zijn allen individuen, die de wereld vanuit een volstrekt uniek standpunt bekijken en moeten bekijken. Het is in de meest strikte zin van het woord onmogelijk de wereld door de ogen van een ander te bekijken, ons het perspectief van een ander eigen te maken. Alle literaire beeldspraak ten spijt, we kunnen wel veranderen, maar niet een ander worden: ieder van ons is wie hij is. en geen van ons is in staat een van de anderen te worden. Het is gemakkelijk niet zichzelf te worden, zichzelf te verloochenen; maar het is onmogelijk een ander te worden. We kunnen mekaar ontmoeten, maar elke ontmoeting presupposeert veelheid—elke ontmoeting presupposeert juist dat diegenen die mekaar ontmoeten niet één zijn. Elke ontmoeting vernietigt de illusie van eenheid en dus van oneindigheid; elke ontmoeting maakt ons bewust van het bestaan van een ander standpunt, een ander perspectief op alle dingen, van een grens tussen het Ik en het Gij, en dat juist op het moment dat ze ons ervan bewust maakt dat ieder van ons een Ik–Gij is, zowel een Ik als een Gij. Die grens kan niet overschreden worden dan in de fictie van het zelfbedrog en de conventionele onderwerping van de een aan de ander. Elke ontmoeting ondermijnt de illusie van eenheid en almacht, alwetendheid en oneindigheid, en impliceert de uitdaging van de dialoog. De dialoog is de negatie van de monoloog, de confrontatie met een ander standpunt. en dus met de noodzaak met dat andere standpunt in het reine te komen. De dialoog onderbreekt de monoloog met de onthutsende vraag: “En wat als ik het niet met u eens ben?”. Die vraag is impliciet aanwezig in elke dialogische context. ongeacht het onderwerp waarover gesproken wordt, of het nu gaat om de meest alledaagse of om de meest diepzinnige metafysische kwestie. Ieder van ons vertegenwoordigt een standpunt t.o.v., een perspectief op alle dingen, en dus op dezelfde dingen. De een maakt deel uit van de wereld van de ander, en vice versa. En achter het spreken ligt het handelen; achter de symbolen van de dingen de dingen zelf; achter de mentale manipulatie met symbolen en plannen de fysieke manipulatie. Alle symbolen en plannen kunnen als symbolen en plannen in één wereld coëxisteren, maar niet alle plannen kunnen in één wereld uitgevoerd worden. Alle plannen en schemata worden bedreigd door de vraag: “En wat als niet iedereen akkoord gaat?”. Het is gemakkelijk en verleidelijk utopische constructies op te zetten wanneer men er stilzwijgend vanuit gaat dat iedereen het er wel mee eens zal zijn—zeker als men alleen maar geleerd heeft te monologeren, de anderen alleen maar als weerstanden te x

zien, daar om overwonnen te worden. om geïncorporeerd te worden. Maar die stilzwijgende veronderstelling is niet meer dan dat: een veronderstelling, geen zekerheid, geen noodzakelijkheid, geen gegeven. De vraag blijft: Wat als niet iedereen akkoord is?”—Wie heeft het recht over wat te beslissen? Wiens woord is wet? Voor wie? Met betrekking tot wat? Waarom? Deze vragen maken de rechtsfilosofie tot de meest fundamentele tak van de filosofie. Er is geen domein van het menselijk kennen en kunnen dat niet het toneel is van meningsverschillen—ook niet de filosofie zelf. Maar filosoferen is dialogeren, niet monologeren. Alleen vanuit een ander standpunt kunnen de beperkingen van het eigen standpunt duidelijk en hard worden gemaakt: het eigen standpunt levert altijd een perspectief op alle dingen, nooit een ander perspectief. Alleen in een dialoog kan de geldigheid van een standpunt getoetst worden. Maar een dialoog kan er pas zijn als er meningsverschillen zijn zodat de filosofie pas kan beginnen als we hebben uitgemaakt wat onze houding behoort te zijn t.o.v. het feit dat er meningsverschillen zijn. en dus conflicten (want het gaat om meningsverschillen over dezelfde dingen). Zonder een fundamenteel rechtsbeginsel is alles wat we doen of zeggen ongedetermineerd, zonder grens, onbepaald, zonder beginsel of finaliteit: het heeft geen zin iets de oplossing van een of ander praktisch of theoretisch probleem te noemen, als we niet in staat zijn te zeggen voor wie die oplossing geldig is. gegeven dat ook andere oplossingen worden voorgesteld. Wat ik de lezer aanbied is een essay over de grondslagen van het recht: mijn antwoord op de vraag wat het recht is. De interpretatie en het belang van die vraag worden toegelicht in het eerste hoofdstuk, waarin ik ook enige algemene epistemologische opmerkingen zal maken die, naar ik hoop, zullen volstaan om de door mij verdedigde rechtstheorie te situeren t.o.v. een aantal fundamentele filosofische controversen. In het tweede hoofdstuk wordt de aandacht gevestigd op die aspecten van de realiteit die ons toelaten het probleem van het recht te preciseren en op aprioristische wijze de verschillende vormen die een rechtstheorie kan aannemen te identificeren. Oordelen over recht en onrecht zijn, als oordelen, logische entiteiten: zij kunnen niet op willekeurige wijze gecombineerd worden in een logisch coherent geheel. maar moeten logisch geordend worden. Vermits die oordelen oordelen zijn, en geen externe gegevens, moeten we ze zelf produceren, en dat betekent dat we inzicht moeten hebben in de verschillende wijzen waarop we die oordelen kunnen produceren. Hoofdstuk xi

2 is een poging dat probleem scherp te stellen en op te lossen. Het bevat ook een kritiek van een aantal rechtstheoretische alternatieven, die ofwel incoherent ofwel inhoudelijk onbepaald worden bevonden. Vermits die kritiek betrekking heeft op de fundamentele logische vorm van de rechtstheoretische alternatieven in kwestie, is er geen behoefte aan een bespreking van particuliere rechtstheorieën die onder deze alternatieven kunnen gesubsumeerd. De lezer zal dan ook geen bespreking moeten verwachten van de bijdrage van individuele auteurs. Ik geloof trouwens dat het van veel meer belang is inzicht te verschaffen in de werkelijk fundamentele rechtstheoretische alternatieven dan nog maar eens een opinie te geven over de opinies van anderen. Van zodra we in staat zijn de basisgegevens die het probleem van het recht bepalen te identificeren kunnen we zeggen welke vormen een oplossing van dat probleem kan aannemen, en dan doen de details van het materiaal dat in de vormen wordt geperst er niet zo heel veel meer toe. In hoofdstuk 3 argumenteer ik voor de geldigheid van het enige rechtstheoretische alternatief dat in het tweede hoofdstuk niet inadequaat werd bevonden. Een centraal punt in dit hoofdstuk is de relatie tussen recht en moraal, meer in het bijzonder de prioriteit van de rechtstheorie t.o.v. morele overtuigingen. De stelling is, dat geen morele theorie coherent kan zijn als zij niet een of andere rechtstheorie presupposeert. Dit betekent dat de door mij verdedigde rechtstheorie zal moeten ingepast worden in het kader van een ethische theorie: het recht moet gevindiceerd worden, in die zin dat men moet kunnen aantonen dat er een ethische theorie is die respect voor het recht voorschrijft. Dat punt komt in hoofdstuk 5 aan de orde. In hoofdstuk 4 worden enkele implicaties en toepassingen van het fundamenteel rechtsbeginsel besproken. De bedoeling is enerzijds de algemene karakteristieken van de rechtsorde naar voor te brengen, en anderzijds de aandacht te vestigen op het feit dat, alhoewel het recht een voorwaarde is voor een in moreel opzicht hoogstaande samenleving, het geenszins een substituut is voor morele ontwikkeling. Het hoofdstuk kan ook nuttig zijn om de lezer er een idee van te geven hoezeer het recht een radicaal alternatief is voor de status quo. De hoofdstukken 5 en 6 zijn bedoeld als pogingen om de theorie van het recht te situeren in het kader van wat voor mij de meest fundamentele tegenstelling is in de Westerse filosofie van mens en samenleving, nl. de tegenstelling tussen sociale en politieke filosofie. In het bijzonder wil ik de xii

traditionele definitie van de mens als een animal sociale in vraag stellen: ze heeft m.i. geen normatieve significantie, d.w.z. ze kan niet dienen als basis voor een coherent normatief systeem, en is derhalve waardeloos als zelfdefinitie van de mens, wat ook haar “positivistische” geldigheid moge zijn. In het zevende hoofdstuk ga ik in op een aantal vanuit de sociale filosofie geformuleerde tegenwerpingen. In het achtste hoofdstuk verdedig ik de stelling dat de staat moet gesubsumeerd worden onder het onrecht: wie zijn doelstellingen tracht te verwezenlijken op de voor de werking van het staatssysteem karakteristieke wijze, handelt onrechtmatig. De onverenigbaarheid van recht en staat noopt tot een keuze tussen recht en staat, maar betekent ook dat niemand het recht heeft in deze kwestie voor de staat te kiezen. Nu is de staat ongetwijfeld de belangrijkste instelling van de status quo. Voor vele mensen is hij zelfs schijnbaar de ultieme garantie voor de oplosbaarheid van onze aardse problemen (of het ultieme excuus om zelf niets aan die problemen te doen). Voor hen is de rechtsorde (in tegenstelling tot de staatsorde) “onrealistisch”—zij zijn letterlijk en figuurlijk aan de staatsorde verslaafd. Hoewel ik enkele opmerkingen zal maken over de samenhang van de rechtsorde, toch is de werking van de rechtsorde, van de vrije samenleving, niet het onderwerp van dit essay. Een adequate bespreking van dit boeiende thema zou een te grondige uiteenzetting vergen van de principes van de praxeologische wetenschappen (de wetenschappen van het menselijk handelen). Het is natuurlijk waar dat geen rechtsfilosofische studie volledig kan zijn zonder een demonstratie van de praktische superioriteit van de rechtsorde t.o.v. de staatsorde. Die demonstratie blijft buiten het bereik van dit boek. Men kan niet alles tegelijk behandelen. Deze procedure houdt uiteraard zekere risico’s in. Het is niet voor iedereen duidelijk waarom een maatschappelijke instelling op basis van het recht zou moeten beoordeeld worden, en niet op basis van bijv. “nut”. Waarom, zo zou men kunnen vragen, zouden we bepaalde instellingen opgeven alleen maar omdat ze op grond van een of andere filosofische constructie als onrechtmatig worden beoordeeld? Ongetwijfeld is een praxeologische of een economische analyse van de effecten op langere termijn van bestaande staatsinstellingen (zoals het geldmonopolie van de staat, de sociale zekerheidsinstellingen, de bevolkingspolitiek, enz.) en van de effecten van de werking van die instellingen op groepen van mensen die er in “juridisch” opzicht niet bij betrokken zijn, onmisbaar om de stelling dat die instellingen onrechtmatig zijn kracht bij xiii

te zetten. Maar die stelling berust niet op een dergelijke analyse: ze berust op rechtsfilosofische argumenten, en pas die argumenten maken duidelijk waarom zelfs de nutsoverwegingen van alle nu levende mensen geen adequaat criterium leveren om de rechtmatigheid van een instelling te beoordelen. Het recht is een methode die ons toelaat onze handelingen te harmoniseren met de handelingen van alle mensen, nu en in de toekomst. Iedereen is het er over eens dat het particuliere nut van een individu of groep geen adequaat criterium voor het recht kan zijn, daarom heeft men het ook altijd over het “algemeen belang”. Maar ook het belang van de gehele huidige generatie is maar een particulier groepsbelang. We hebben de idee van het recht nodig om oordelen te kunnen vellen waarvan de geldigheid niet afhankelijk is van particuliere nutsoverwegingen. Daarom ook is de idee van het recht zo’n abstracte idee—wat uiteraard niet betekent dat die idee gebaseerd is op een abstracte conceptie van de mensen. Integendeel: zoals de lezer zal kunnen opmerken is de inderdaad zeer abstracte idee van het recht die ik hier ontwikkel precies gebaseerd op een doorgedreven concretisme in het mensbeeld. Dit gezegd zijnde: het doel van dit essay is het wat en het waarom van het recht uiteen te zetten, niet het hoe van de werking van de rechtsorde. In die zin mag het opgevat worden als een pleidooi opdat we zouden leren denken in termen van het recht, en niet in termen van de staat of van de wet. En zo kom ik uiteindelijk dan toch terecht bij de juristen, want het is vooral voor hen dat dit pleidooi bedoeld is, en dan nog in het bijzonder voor de studenten in de rechtsfaculteiten die toch het meest het risico lopen wetgeleerden te worden i.p.v. rechtsgeleerden, en als wetgeleerden de woordvoerders zullen zijn van wat naar ik meen een radicaal verkeerde rechtstheorie is. Dat dit essay hun moge tonen dat de rechtswetenschap een legitieme wetenschap kan zijn, en niet slechts een investering in een specialiteit die haar waarde alleen kan behouden zolang aan de status quo niets fundamenteels verandert. Veel mensen ben ik dank verschuldigd voor hun aanmoedigingen en kritische opmerkingen. In het bijzonder gaat mijn dank uit naar de professoren Leo Apostel en Willy Calewaert en mijn collega Boudewijn Bouckaert. Leerrijk en stimulerend waren ook de discussies met Johan Erauw, Marc van Hoecke, Alfons van Mensel, en vooral ex-collega Willy van Poucke. Nico W. Apeldoorn, René Broekcaert, Fred Dekkers, Guy de Martelaere, xiv

Chris Hocepied, wijlen Iteke Tirion, en Dirk van Poucke hebben over de jaren veel denkstof bijgedragen die op de ene of de andere manier (en niet altijd op een wijze die hun instemming zal wegdragen) haar weerslag heeft gevonden in dit geschrift. Graag wil ik ook langs deze weg de vele studenten aan de rechtsfaculteit van de Gentse Rijksuniversiteit bedanken die door hun belangstelling, hun vragen en bedenkingen in niet geringe mate hebben bijgedragen tot de uiteindelijke vormgeving van de in dit essay uitgedrukte ideeën. Een heel bijzondere plaats in dit lijstje met dankbetuigingen komt toe aan Michiel van Notten, een vindingrijk en enthousiast voorvechter van de menselijke vrijheid en een goede vriend. Dankbetuigingen van een geheel andere aard ben ik verschuldigd aan mijn vrouw, mijn kinderen en mijn ouders die met veel geduld en begrip en een onveranderlijk goed humeur de morele steun hebben geleverd die het schrijven en herschrijven van dit essay zoveel lichter heeft gemaakt dan anders het geval ware geweest.

xv

xvi

… and legal tyranny arises whenever there is a departure from this simple principle. — Elisha P. Hurlbut

Il y a des crimes de passion et des crimes de logique. Le Code Pénal les distingue, assez commodément, par la préméditation. Nous sommes au temps de la préméditation et du crime parfait. Nos criminels ne sont plus ces enfants désarmés qui invoquaient l’excuse de l’amour. Ils sont adultes, au contraire, et leur alibi est irréfutable: c’est la philosophie qui peut servir à tout, même à changer les meurtriers en juges. — Albert Camus

We are all well aware from the history of science that ideas universally believed are not necessarily true. We are also aware that it is only after the untruth of such ideas has been exposed that it becomes apparent how pervasive and insidious their influence has been. — Jane Jacobs

xvii

1 Recht en Filosofie “In the animal kingdom, the rule is: Eat or be eaten; in the human kingdom: Define or be defined.” — Thomas Szasz

Inleiding

H

et fundamenteel rechtsbeginsel, het principe van de materiële gerechtigheid, is: dat ieder mens een soeverein rechtssubject is—d.w.z. dat ieder mens het recht heeft met het zijne, met al zijn middelen, te doen en te laten wat hij wil, en dus ook, dat geen enkel mens het recht heeft wat dan ook te doen met de middelen van een ander, zonder diens toestemming. Ieder het zijne; ieder mens meester van zichzelf, en van niemand anders—dat is het principe van het recht. Het recht, zoals ik het begrijp, is niets anders als het geheel der implicaties van dit beginsel. Het fundamenteel rechtsbeginsel definieert een welbepaalde rechtstheorie, een welbepaald antwoord op de vraag wat het recht is. Dat antwoord toe te lichten, te funderen en te rechtvaardigen, is wat ik in de hiernavolgende bladzijden wil pogen te doen. Er zijn uiteraard andere rechtstheorieën als deze die ieder mens als een soeverein rechtssubject beschouwt. Ook die andere rechtstheorieën zullen in wat volgt ter

2

recht en filosofie

sprake komen en beoordeeld worden. Ik zal trachten duidelijk te maken, waarom geen van die alternatieve rechtstheorieën aanvaardbaar is. Alleen het fundamenteel rechtsbeginsel levert ons een rationeel verdedigbaar uitgangspunt voor een filosofisch adequate theorie van het recht; en dat betekent ook dat alleen dat beginsel de basis kan zijn van een redelijke samenleving; d.w.z. van een samenleving waarin het menselijk streven naar lotsverbetering op een harmonische wijze tot uiting kan komen, zonder in een perverse dynamiek te geraken die de beste intenties transformeert in catastrofale toestanden. Het is dus een rechtsfilosofisch essay dat ik de lezer hier wil voorleggen: een filosofische beschouwing over en beoordeling van de verschillende rechtstheorieën, hun presupposities en consequenties. Het is misschien nodig erop te wijzen dat het fundamenteel rechtsbeginsel enkel en alleen als rechtsbeginsel mag worden geïnterpreteerd. Het is geen bevestiging van de rechtsgeldigheid van bestaande eigendomstitels, die zeer zeker niet alle of zelfs maar in meerderheid valideerbaar zijn op basis van het fundamenteel rechtsbeginsel. Het bevat geen oordeel voor of tegen een of andere vorm van economische organisatie: als iedereen het recht heeft met zijn middelen om het even wat te doen, dan heeft uiteraard iedereen die dat wil het recht met zoveel gelijkgezinden als hij kan vinden een vereniging of gemeenschap op te richten die al hun middelen collectief zal beheren—maar niemand heeft het recht anderen te dwingen tot die gemeenschap toe te treden: zoals elk libertair “kapitalisme”, zo is ook elk libertair “socialisme” verenigbaar met het fundamenteel rechtsbeginsel. Het lijkt me nu in elk geval aangewezen, vooraleer de verdediging van het fundamenteel rechtsbeginsel aan te vatten, in dit inleidend hoofdstuk, nader aan te duiden wat ik als de eigenlijke taak van de rechtsfilosofie beschouw, om daarna even te blijven stilstaan bij enkele zeer algemene, maar fundamentele epistemologische kwesties. Het is niet mijn bedoeling hier een volledige epistemologie van het recht naar voor te brengen. Het lijkt me echter nodig daarover voldoende te zeggen opdat duidelijk zou zijn dat het fundamenteel rechtsbeginsel een legitiem antwoord is op de vraag naar een definitie van het recht, en opdat duidelijk zou zijn hoe naïef en verward de veelgehoorde opmerking wel is, dat het fundamenteel rechtsbeginsel misschien wel beantwoordt aan een opvatting over wat het recht behoort te zijn, maar geen antwoord geeft op de “wetenschappelijke” vraag, wat het recht is.

homo agens

3

Homo Agens De meest directe aanleiding voor elke rechtsfilosofische bezinning is uiteraard het feit dat mensen oordelen vellen over recht en onrecht. Mensen vellen oordelen over de rechtmatigheid of de onrechtmatigheid van handelingen, gewoonten, praktijken en instellingen, zoals ze ook oordelen vellen over de waarheid of geloofwaardigheid van uitspraken, hypothesen en theorieën; over de schoonheid of begerenswaardigheid van doelstellingen en idealen; en over de goedheid of doelmatigheid van diverse middelen en methoden voor de verwezenlijking van hun doelstellingen en idealen. Die oordelen over recht en onrecht, waarheid en onwaarheid, over het schone en het lelijke, het goede en het slechte, leveren de premissen voor het menselijk handelen, voor de individuele en collectieve beslissingen en deliberaties, en zijn als dusdanig de primaire objecten in het onderzoeksdomein van de praktische filosofie, van de praktische rede. Wat behoor ik te geloven? Wat behoor ik te begeren? Wat behoor ik te doen? Dat zijn de vragen waarmee mensen in hun capaciteit als handelende wezens voortdurend te maken hebben, en die zij hoe dan ook, op meer of minder intelligente wijze, met meer of minder oordeelkundigheid of kennis van zaken, moeten beantwoorden. De wereld verschijnt de Homo agens, de handelende mens, immers niet als een alternatiefloos geheel, een onverstoorbaar proces, maar als een fluctuerend veld van mogelijkheden en gelegenheden tot handelen, als een dynamische structuur van alternatieven die hem doen weifelen en hem verplichten een keuze te maken. Welk alternatief is voor mij het beste, welke mogelijkheid behoor ik te actualiseren? Het vermogen deze vraag te stellen en zo goed of zo kwaad als het gaat te beantwoorden, karakteriseert de mens qua Homo agens, als focus van de praktische filosofie. Zij presupposeert het vermogen van de mens te kunnen kiezen wat hij zal geloven, begeren en doen; welke cognitieve en evaluatieve premissen hij als de basis van zijn handelingen zal nemen. Die premissen zijn voor hem geen alternatiefloze gegevens, die zich onweerstaanbaar aan hem opdringen en zich van hem meester maken, maar oordelen die hij kan aanvaarden of verwerpen. Daarin ligt het specifieke van de menselijke vrijheid: in het menselijk vermogen de inhoud van het bewustzijn, en meer bepaald van het rationeel, conceptualiserend en kritisch bewustzijn, de geest, te controleren en te modificeren door middel van logisch redeneren. Het is naast de kwestie de menselijke rationaliteit te willen negeren of

4

recht en filosofie

kleineren. Zeggen dat een mens een rationeel wezen is, is niet hetzelfde als zeggen dat hij een redelijk wezen is.1 ‘Rationaliteit’ is een beschrijvende term, die verwijst naar de modus operandi van de mens als handelend wezen; ‘redelijkheid’ is een term waarmee men het gedrag van een rationeel wezen evalueert. ‘Redelijk’ betekent zoveel als ‘zoals het een rationeel wezen past’, en kan alleen gebruikt worden m.b.t. een rationeel wezen: alleen van een rationeel wezen kan men zeggen dat het onredelijk is. Vermoedelijk is niemand altijd redelijk; maar dat feit levert geen grond voor de bewering dat de mens een irrationeel wezen is, bijv. een hulpeloze speelbal van irrationele gevoelens. De gevoelens van een rationeel wezen, zijn intuïties en emoties, zijn rationele gevoelens, waarvan de redelijkheid of onredelijkheid kan beoordeeld worden. Het is natuurlijk waar, dat niemand het feit ongedaan kan maken dat hij spontaan reageert op de objecten en situaties die in het veld van zijn bewustzijn verschijnen, dat hij zich aangetrokken voelt tot het stellen van bepaalde handelingen, het geloven van bepaalde proposities of theorieën enz. We zijn er voortdurend mee bezig de wereld rondom ons te interpreteren en te evalueren, en die activiteit uit zich in onze emoties en intuïties. Maar dat neemt niet weg dat het een mens niet onmogelijk is wel te doen of te geloven wat hem aanvankelijk afstoot en niet te doen of te geloven wat hem aanvankelijk aantrekt. Een mens kan de spontaan in hem opwellende cognitieve en evaluatieve bewustzijnsinhouden controleren, door ze te objectiveren2, er a.h.w. afstand van te nemen, ze in vraag te stellen en kritisch te beoordelen. Door middel van zijn conceptualiserende vermogens en zijn taalvaardigheid kan hij zijn intuïties en emoties symbolisch representeren in logische objecten (proposities) waarmee hij logische operaties en transformaties kan uitvoeren: ze kunnen aldus geanalyseerd worden in het licht van het geheel van kennis waarover het individu beschikt. Een mens kan zijn handelingen laten afhangen van het antwoord op de vraag, of hij zijn eerste impuls zal volgen, of integendeel naar andere premissen zal zoeken. 1  Hier, zoals in hoofdstuk drie, moet ‘rationaliteit’ begrepen worden als een categorische eigenschap: een wezen is rationeel of is niet rationeel. Er zijn geen graden van rationaliteit, zoals er uiteraard wel graden van redelijkheid en onredelijkheid zijn. Het is van het grootste belang in te zien dat de geldigheid van het fundamenteel rechtsbeginsel (en van het fundamenteel ethisch beginsel), die in het derde hoofdstuk aan bod komt, geen andere basis heeft dan de rationaliteit van de mens, en zeker niet diens relatieve graad van redelijkheid (al is er uiteraard wel een vrij gevorderde graad van redelijkheid nodig om de geldigheid van de geproduceerde argumenten te kunnen beoordelen.) Cf. Ludwig von Mises: Human Action, Chicago 1966, 19: “Human action is necessarily always rational.” 2  Cf. F. van Dun: “Freedom of Action”, Communication & Cognition. IX,3/4, 1976, 281–321

praktische filosofie

5

Niets dwingt hem die vraag te stellen, en niets belet hem ze te stellen of te pogen ze op een ernstige wijze te beantwoorden. Hij kan leven zoals het een rationeel wezen past, in redelijkheid; of in onredelijkheid, zonder gebruik te maken van zijn kritische vermogens, als een koppig dogmaticus, vastgeroest in zijn vooroordelen, of als een goedgelovige ziel, heen en weer geslingerd op de golven van de publieke opinie, als een leeghoofd, ervan overtuigd dat wat hij niet weet hem niet deren kan, of als een mysticus, die gelooft dat de diepste mysteries van het heelal zich spontaan aan hem zullen openbaren als hij maar hard genoeg probeert niet na te denken. Het redelijke of het onredelijke leven dat is voor de mens de meest fundamentele keuze, en bijgevolg, voor de praktische filosofie, als de zelfkritiek van de handelende mens, het essentiële alternatief.

Praktische Filosofie De conceptuele vermogens van de menselijke geest maken het de mensen mogelijk de premissen van hun handelingen te controleren door ze in vraag te stellen. Zo kunnen mensen hun handelingen motiveren en eventueel rechtvaardigen. Wat behoor ik te geloven? Wat behoor ik te begeren? Wat behoor ik te doen? De interpretatie van die vragen en van hun betekenis voor het menselijk leven en streven, de kritische beoordeling van de antwoorden die de mensen erop geven en van de wijzen waarop ze bij de beantwoording ervan te werk gaan dat alles bepaalt de zin van de praktische filosofie, en dus van de filosofie in het algemeen. Immers: uiteindelijk is alle filosofie praktische filosofie, al was het alleen maar omdat ook filosoferen een doelgerichte activiteit is, die als dusdanig zelf beheerst wordt door de methodologische notie van wat behoort, de notie van wat het beste is dat men in de gegeven omstandigheden, met de beschikbare middelen en methoden kan doen. M.i. volkomen terecht schrijft Paul Lorenzen: “Het ultieme doel van de filosofie, zoals ik het begrijp, is de kunst van het praktisch redeneren onderwijsbaar te maken. Maar niemand kan weten of er zoiets is als de kunst van het praktisch redeneren, en, als dat het geval is, of ze onderwijsbaar is of niet, indien hij niet probeert die kunst te beoefenen en te onderwijzen.”3 3  Paul Lorenzen: Normative Logic and Ethics, Mannheim 1969, 61.

6

recht en filosofie

Een mens kan niet leven zonder oordelen, en hij kan zijn oordelen niet beoordelen zonder te redeneren.4 Een leven kan niet beter zijn dan de oordelen waarvan het de vertolking is. Het feit dat mensen zich bewust zijn van de wereld als een veld van mogelijkheden, genereert de fundamentele ethische vraag: wat is het beste dat ik van mijn leven kan maken? Die vraag presupposeert de fundamentele ethische norm, dat een mens het beste van zijn leven behoort te maken dat ervan te maken is. Die norm zegt uiteraard nog niet welke dingen men behoort te doen, en welke men behoort te laten; maar hij geeft toch goed weer wat de betekenis is van de ethische vraagstellingen, en wat het algemene referentie-kader is voor de beoordeling van particuliere ethische stellingnamen. Het probleem van de praktische filosofie is m.a.w. het probleem van het schone, het levenswaardige leven. Het is een probleem omdat dat schone leven geen automatisch gegeven is: het moet geïdentificeerd worden en verworven, en het verwerven ervan vergt oordeelkundig handelen. De beginselen van het leven-in-schoonheid ontdekken, expliciet maken en aan anderen onderwijzen, dat is waar het in de filosofie om te doen is. Dat betekent zeer zeker niet dat het de bedoeling is een recept uit te schrijven, dat iedereen die kan lezen maar naar de letter hoeft te volgen om zijn unieke levenskans optimaal te benutten. De praktische filosofie, en in het bijzonder de ethiek, beoogt een levenskunst te zijn, geen gebruiksaanwijzing. Het is geen filosofisch a priori dat wat ideaal is voor de een ook ideaal is voor alle anderen. De nadruk ligt op de kunst van het praktische redeneren, als de methode van het schone leven, en niet op de particuliere conclusies van bepaalde context- en persoonsgebonden praktische argumentaties. De bedoeling van de praktische filosofie is iedereen in staat te stellen zelf uit te maken wat voor hem het beste leven is, en niet een reglement uit te werken dat, op grond van het feit dat sommigen er wel bij varen als ze het toepassen, als de sleutel tot een volwaardig leven voor allen kan worden verkocht. Praktisch filosoferen is niet “moraliseren”: het doel is te inspireren, niet zich te doen imiteren. We zullen nog de gelegenheid hebben te zien, dat ook de vraag naar het recht onafscheidelijk verbonden is met deze praktische problematiek van 4  Dit betekent niet dat een mens die niet tot oordelen in staat is (d.w.z. geen rationeel wezen is), niet in leven kan gehouden worden. De formule ‘De mens is een animal rationale’ zegt niet dat ieder mens een dier is, met als nuttig maar eigenlijk overbodig toemaatje ook nog wat rationele vermogens, zodat, als deze uitgeschakeld worden, wat men overhoudt een overigens gezond dier is, dat perfect in staat is zichzelf in leven te houden, maar een menselijk wrak dat alleen kunstmatig door anderen in leven kan gehouden.

praktische filosofie

7

het menselijk handelen; m.a.w. dat ook het recht een categorie van het praktisch verstand is. Daarmee is natuurlijk niet gezegd, dat de praktische vraag naar het recht—Wat heb ik het recht te doen?—zonder meer op één lijn kan gesteld worden met de andere praktische vragen die ik hierboven geciteerd heb. Dat dit niet mogelijk is, blijkt ai uit het feit dat die andere vragen alle betrekking hebben op een “behoren” voor de vraagsteller. Dat is niet het geval in de vraag naar het recht. Er is hier een duidelijk, en, zoals we zullen zien, relevant formeel verschil—in feite, het verschil tussen recht en ethiek. Maar al is de functie van de oordelen over recht en onrecht in de context van het praktisch redeneren een andere als die van de diverse vragen naar “behoren” op het vlak van het geloven, begeren of doen, dat neemt niet weg dat ook de oordelen over recht en onrecht van essentieel belang zijn voor de theorie van het menselijk handelen. Morele oordelen, waarin het al of niet behoorlijk karakter van iets wordt uitgesproken, presupposeren oordelen over recht en onrecht, en zijn alleen maar begrijpelijk tegen de achtergrond van een rechtstheorie. Het praktisch verstand kan niet zonder de categorie van het recht. In dit boek zal de aandacht in de eerste plaats gaan naar de oordelen over recht en onrecht, al zal het uiteraard niet mogelijk zijn die andere oordelen, over het ware, het schone en het goede, geheel buiten beschouwing te laten. Het is uitgesloten enig inzicht te verwerven in de redenen waarom mensen behoefte hebben aan de idee van het recht bij de ordening van hun activiteiten (en dus, op het niveau van de kritische reflectie, aan een theorie van het recht), als men de gehele context van het praktisch redeneren, waarin die behoefte zich juist doet gevoelen, niet ter sprake zou brengen. De problemen voor de oplossing waarvan de mensen recht nodig hebben, zijn praktische problemen, waarin alle praktische oordeelscategorieën moeten aangesproken worden. Het is onmogelijk het menselijk handelen te analyseren, zonder daarbij te verwijzen naar de begrippen kennis, doel en middel, d.w.z. naar de categorieën van het ware, het schone en het goede. Bovendien is het noodzakelijk te verklaren, niet alleen wat het recht is, maar ook waarom men het recht behoort te respecteren.

8

recht en filosofie

Rechtsfilosofie Dat de oordelen over recht en onrecht een grote rol spelen in de menselijke samenlevingen, hoeft nauwelijks enig betoog. Iedereen waagt zich eraan— niet alleen de rechters, de officieren van justitie, de ambtenaren en de wetgevers, maar werkelijk iedereen (zij het dan dat niet iedereen dat even luidop en met evenveel fanfare en ritueel doet als deze “autoriteiten”, wier oordelen en uitspraken door sommigen zondermeer als het woordgeworden recht worden geduid.) Er is geen enkele reden om te veronderstellen dat alleen de oordelen van die “autoriteiten” van betekenis zijn voor de rechtsfilosofische problematiek. Tenslotte is er niets wat toelaat die “autoriteiten” van hun medemensen te onderscheiden, behalve dan het feit dat ze op grond van de ene of de andere beslissing of wet, door henzelf of door anderen genomen of uitgevaardigd, met bepaalde “bevoegdheden” werden bekleed—maar dat feit zegt ons niets over de rechtsgeldigheid van die beslissing of wet, noch over het recht van diegenen die zich aanmatigen op autoritatieve wijze te bepalen wat de “rechten” en wat de “plichten” van andere mensen zijn. Men kan een rechtstheorie construeren op grond waarvan men de rechtsgeldigheid van dergelijke beslissingen en wetten kan affirmeren, maar daarmee is nog niets gezegd over de juistheid van die theorie. In elk geval is het in de filosofie niet geoorloofd, de autoriteit van de rede, van het kritisch oordeelsvermogen, ondergeschikt te maken aan om het even welke andere “autoriteit”: noch aan de vox populi, noch aan de vox dei. Het is de taak van de rechtsfilosofie de oordelen over recht en onrecht te onderzoeken, hun grondslagen en systematische samenhangen te verklaren, en hun rationaliteit te funderen, ongeacht de status of de positie in de maatschappelijke hiërarchie van de auteurs van die oordelen. De enige bestaansreden van de rechtsfilosofie is de poging na te gaan, hoe we de kwaliteit van die oordelen over recht en onrecht kunnen verbeteren, teneinde de mensen in staat te stellen “beter recht te spreken”; en op die manier bij te dragen tot de verspreiding van de kennis die nodig is voor het tot stand brengen van een rationeler, en dus rechtvaardiger samenleving. Als het niet dat is waar het in de rechtsfilosofie om te doen is, dan zie ik niet in hoe ze er aanspraak op zou kunnen maken meer te zijn dan een vrijblijvend intellectueel divertissement, zonder enige praktische significantie. Mensen handelen op basis van oordelen, en hun oordelen over recht

rechtsfilosofie

9

en onrecht zijn zeker niet de minst belangrijke premissen van hun handelingen. Maar oordelen kunnen verkeerd zijn. Missen is menselijk: de idee van een vergissing zit geïmpliceerd in de notie van het oordeel zelf, vermits oordelen het maken van een rationele keuze impliceert, d.w.z. een antwoord vergt op de vraag “Welk is het beste alternatief?”, en aldus de mogelijkheid insluit dat men een minder goed alternatief kiest. Handelingen gebaseerd op verkeerde oordelen resulteren in het beste geval in tijdverlies, vaak in mislukkingen, frustraties, ellende of dood. Dat geldt ook voor de oordelen over recht en onrecht zoals de geschiedenis op maar al te overtuigende wijze duidelijk maakt. Door het feit dat die oordelen over recht en onrecht zeer vaak belichaamd zijn in door de macht der gewoonte en door het gezag van het precedent gefortificeerde praktijken en instellingen, waarmee velen, soms vele generaties na elkaar, geconfronteerd worden—en door het feit dat vele mensen een gevestigd belang hebben in het behoud van zo’n situatie, en dus weinig geneigd zijn te luisteren naar argumenten die de onrechtmatigheid van die toestand suggereren—kunnen verkeerde oordelen over recht en onrecht soms werkelijk de ondergang van een wereld, een beschaving of cultuur in de hand werken. En dat betekent heel concreet: vele generaties onderdompelen in chaos, miserie en psychische, intellectuele en morele ontreddering. De institutionalisering van het onrecht drijft de prijs omhoog die de mensheid moet betalen voor de miskenning van het recht, en maakt tegelijkertijd het plegen en bestendigen van onrecht alsmaar goedkoper. Mensen die daarvan geen besef hebben, omdat ze hun concepties van recht en onrecht precies ontlenen aan de in hun omgeving gangbare opvattingen of aan de dominerende praktijken en instellingen van de samenleving waarin ze wonen, zullen geneigd zijn, door hun eigengerechtige houding, elke positieve hervorming onmogelijk te maken. Hun motto is: fiat justitia pereat mundus—dat er recht weze ook al vergaat de wereld. Niemand zal de rol van kwaadwilligheid als factor in de menselijke geschiedenis willen onderschatten; maar veel onheil is het onafwendbaar resultaat van de onverzettelijke onwetendheid van diegenen die de subjectieve overtuiging van de zuiverheid van hun intenties als de ultieme en onaantastbare justificatie van hun daden beschouwen. Voor de rechtsfilosofie is die overtuiging niet genoeg; en zeer zek